6o tefxos

1ο µέρος

Αναλυτική θεωρία

Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων

Ι. Η συγγραφή της παραγράφου σελ. 462

ΙΙ. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο σελ. 471

ΙΙΙ. Η προλογική παράγραφος σελ. 477

ΙV. Η επιλογική παράγραφος σελ. 486

V. Η συγγραφή στο καθαρό και ο τελικός έλεγχος του γραπτού σελ. 491

2ο µέρος

Κριτήριο αξιολόγησης

Λακωνικότητα και συντόµευση του λόγου σελ. 495

περιεχόµενα

461ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων

Αναλυτική θεωρία

Måèïäïëïãßá ðáñáãùãÞò êåéìÝíùí

Ι. Η συγγραφή της παραγράφου

Η οργάνωση της παραγράφου

ΙΙ. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο

1. Η έννοια του επιχειρήµατος

2. Η ανάπτυξη και η λογική σύνδεση των επιχειρηµάτων

ΙΙΙ. Η προλογική παράγραφος

ΙV. Η επιλογική παράγραφος

V. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο

1. Σηµεία άξια προσοχής κατά τη συγγραφή στο καθαρό

2. Ο τελικός έλεγχος του γραπτού

ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων462

Β. Η καθεµιά παράγραφος σ' ένα κείµενο έκθεσης ούτε αναπτύσσεται όπως τύχει ούτε -πολύ περισσότερο-

καταλαµβάνει µια οποιαδήποτε θέση µέσα στην έκθεση. Ανάλογα µε το σχεδιάγραµµα που έχει προηγηθεί

για την ανάπτυξη του θέµατος της έκθεσης, σε κάθε ενότητα επιµερίζουµε και αποµονώνουµε εκείνα τα

στοιχεία που, αν καταγραφούν µαζί, αφενός µια κεντρική ιδέα θα αναπτυχθεί πλήρως (αυτή που θα τοποθε-

τηθεί στη θεµατική περίοδο) και αφετέρου οι συλλογισµοί που θα την υποστηρίζουν θα έχουν νοηµατική

αυτοτέλεια και επιχειρηµατολογική πληρότητα (οι λεπτοµέρειες-σχόλια). Για παράδειγµα, στην ενότητα των

αιτίων ενός φαινοµένου, κάθε παράγραφος θα αφιερώνεται σ' ένα είδος οµοειδών αιτίων ή αιτίων που προέρ-

χονται από µία κοινή πηγή (µια παράγραφος για τα οικονοµικά, µια για τα κοινωνικοπολιτικά και µια για τα

ιδεολογικοθεωρητικά αίτια). Έτσι, στην κάθε παράγραφο η θεµατική περίοδος θα προβάλλει την κύρια ιδέα,

που αναφέρεται στο σύνολο των αιτίων που επιλέχθηκαν και εκφράζει την αξιολόγηση ή την κατευθυντήρια

Ι. Η συγγραφή της παραγράφου

Η οργάνωση της παραγράφου

Α. Σε κάθε σχεδόν παράγραφο συναντούµε τα ακόλουθα στοιχεία:

α) Τη θεµατική περίοδο, που συνήθως είναι η πρώτη ή η δεύτερη περίοδος της παραγράφου. Μ’ αυτήν

εκφράζεται µε σαφήνεια η κύρια ιδέα της παραγράφου και παρουσιάζεται επιγραµµατικά το θέµα. Στη

θεµατική περίοδο ο συγγραφέας-µαθητής παίρνει ξεκάθαρη θέση απέναντι στο θέµα-πρόβληµα που

πραγµατεύεται και διατυπώνει το σκοπό της απόδειξής του.

β) Τις λεπτοµέρειες ή τα σχόλια, δηλαδή άλλες προτάσεις και περιόδους µε ιδέες που διασαφηνίζουν,

αιτιολογούν, παρουσιάζουν τα αποτελέσµατα, ορίζουν, διατυπώνουν αντιρρήσεις, που αναπτύσσουν µ’ ένα

λόγο την κύρια ιδέα της παραγράφου, που βρίσκεται στη θεµατική περίοδο. Με τις λεπτοµέρειες εξασφαλίζεται

ως ένα βαθµό η επαρκής ανάπτυξη της ιδέας που προβάλλεται στη θεµατική περίοδο. Το σύνολο των

παραγράφων µε επαρκή ανάπτυξη εξασφαλίζει την ως ένα βαθµό ικανοποιητική ανάπτυξη του θέµατος

της έκθεσης.

Κάποτε υπάρχει και ένα τρίτο στοιχείο:

γ) η περίοδος κατακλείδα, που ολοκληρώνει τη µορφή της παραγράφου αποκρυσταλλώνοντας επιγραµµατικά

την ανάπτυξη που προηγήθηκε ή διατυπώνοντας ένα γενικό συµπέρασµα ή προσπαθώντας να µεταβεί η

συνέχεια του νοήµατος από την προηγούµενη ανάπτυξη στην επόµενη παράγραφο.

ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 463

Γ. Το δυσκολότερο, βέβαια, βήµα για την ανάπτυξη της παραγράφου, είναι η ανάπτυξη της κύριας και κατευθυ-

ντήριας ιδέας που διατυπώνεται περιοριστικά και συγκεκριµένα στη θεµατική περίοδο. Παρακάτω δίνονται

συνοπτικά οι τρόποι (µέθοδοι), µε τους οποίους µπορεί να αναπτυχθεί µια παράγραφος.

ιδέα του συγγραφέα. Οι λεπτοµέρειες θα αναπτύσσουν την κύρια ιδέα, όπως αυτή περιορίζεται και συγκεκριµενο-

ποιείται στη θεµατική περίοδο. Τέλος, η περίοδος κατακλείδα θα συνοψίζει όσα έχουν λεχθεί στην παράγραφο.

Αυτή η εργασία, όµως, δεν αποτελεί πάντοτε τον κανόνα. Ανάλογα συµπτύσσονται ή αναπτύσσονται πε-

ρισσότερο οι ιδέες σύµφωνα µε τους περιορισµούς ή την ελευθερία που παρέχει το θέµα της έκθεσης. Στο

προηγούµενο παράδειγµα των αιτίων, αν όλα τα αίτια χρειάζεται να συµπτυχθούν σε µία παράγραφο ή αν

είναι ανάγκη να επιµείνει κανείς για ορισµένα αίτια σε ξεχωριστή παράγραφο, γίνεται διαφορετική οργάνωση

του σχεδιαγράµµατος, προσαρµόζοντας και µετατρέποντας κάθε φορά την επιχειρηµατολογία.

Γίνεται, εποµένως, φανερό πως η οργάνωση ενός κειµένου σε παραγράφους µε προδιαγραφές δοκιµίου έχει

διπλό σκοπό:

α) ο συγγραφέας-µαθητής ευκολύνεται στην έκθεση-παράθεση-απόδειξη των απόψεών του, αφού ακολουθεί

ένα καθαρό σχέδιο, το οποίο ξεκινά µε το διάγραµµα της έκθεσης, ειδικεύεται στη διάρθρωση των ενοτή-

των, περιορίζεται στην οργάνωση των επιµέρους παραγράφων και ταξινοµεί τα κατάλληλα επιχειρήµατα

µε ενότητα, πληρότητα και αλληλουχία µέσα στην καθεµία παράγραφο. Ειδικότερα, η θεµατική περίοδος

αποτελεί ασφαλή οδηγό και απαραίτητο στοιχείο για την ανάπτυξη των ιδεών του συγγραφέα, αφού καθο-

ρίζει σε γενικές γραµµές το υλικό που αυτός θα περιλάβει στο κείµενο του.

β) ο αναγνώστης-διορθωτής διευκολύνεται, αφού διαβάζει το κείµενο πιο άνετα: µε µια γρήγορη µατιά ανα-

γνωρίζει το γενικό διάγραµµα της έκθεσης και µε τις θεµατικές περιόδους προϊδεάζεται για την ανάπτυξη

των σκέψεων του συγγραφέα-µαθητή. Το γεγονός αυτό προδιαθέτει θετικά το βαθµολογητή, γιατί είναι

γνωστό πως τα κείµενα µε την καλή διάρθρωση και την επαρκή επιχειρηµατολογία (εκτός από την ποιότητα

των ιδεών, την πειστικότητα τους και τη διατύπωση) κερδίζουν τη συµπάθεια και τις καλές εντυπώσεις,

γεγονός καθοριστικό για την απόκτηση υψηλής βαθµολογίας.


1. Ορισµός: στην περίπτωση που η θε-

µατική περίοδος προκαλεί ερωτήµα-

τα του τύπου “τι είναι αυτό;” ή “πώς

το εννοεί;”, τότε η παράγραφος πρέ-

πει να αναπτυχθεί µε ορισµό και µε

συνεχή διευκρίνιση των εννοιών που

αυτός περιέχει.

2. ∆ιευκρίνιση: όταν η θεµατική περίο-

δος εκφράζει µιαν ιδέα συνοπτικά, ε-

ντυπωσιακά ή ελλειπτικά και ορισµέ-

νες φράσεις χρειάζονται περαιτέρω α-

νάπτυξη, τότε επιβάλλεται η αποσα-

φήνιση των φράσεων αυτών ή η διευ-

κρίνιση των όρων, µε τους οποίους

έγινε η ελλειπτική διατύπωση της θε-

µατικής περιόδου.

Παράδειγµα:

Η σάτιρα είναι ένας τρόπος επιθετικής συµπεριφοράς που κρύβει µέσα του

(και συχνά φανερώνει µε πολλήν αυθάδεια) µια δόση κακίας, τουλάχιστο την

έλλειψη επιείκειας. Τρόπος ίσως όχι γενναίος, γιατί το χτύπηµα δίνεται στον

αντίπαλο από πίσω και µε µάσκα, στα "αστεία". Σκοπός είναι κι εδώ η

"σφαγή", αλλά επιδιώκεται χωρίς τον κίνδυνο της απευθείας αναµέτρησης.

Σάτιρα αθώα δεν υπάρχει, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει, αφού πάντα

πληγώνει, και πληγώνει (επικρίνει, στηλιτεύει, διαποµπεύει) µε πρόθεση να

πληγώσει. Γι' αυτό αναζητεί και προκρίνει την πιο ευαίσθητη πλευρά, το πιο

νευραλγικό σηµείο του εχθρού κι εκεί χτυπάει αδυσώπητα. Και, όπως είπα,

εκ του ασφαλούς. Θα ονοµάσουµε άραγε τη σάτιρα άνανδρο είδος πολέµου;

Θα την ειπούµε δειλία, µικροψυχία κι ευτέλεια; Πριν αποφανθούµε οριστικά,

ας σκεφτούµε ότι όταν απεχθάνεσαι έναν εχθρό γιατί κάνει απάνθρωπη

χρήση της δύναµης του, ή µια κατάσταση πραγµάτων που επιβάλλεται µε τη

ροµφαία της βίας και δεν έχεις άλλον τρόπο να εκδηλώσεις την αντίθεση

σου, θα καταφύγεις αναγκαστικά στο µόνο µέσον που σου παρέχουν οι

µικρές δυνάµεις σου, στη σάτιρα. "Ο έρως του καλού", γράφει ο Εµµανουήλ

Ροΐδης (στις περίφηµες επιστολές του "Αγρινιώτου Σουρλή"), "καλείται

ενθουσιασµός και γεννά τους Πινδάρους και τους Μίλτωνας. Το µίσος του

κακού καλείται σάτιρα και γεννά τους Λουκιανούς και τους Βολταίρους".

(Ε. Παπανούτσος, Το δίκαιο της πυγµής, Αθήνα 1975,

σ. 162-163)


Η απότοµη εισβολή του πληθυσµού στα αστικά κέντρα συµπληρώθηκε από

την εισβολή της µηχανής στην καθηµερινή ζωή του ανθρώπου. ∆εν εννοούµε

µόνο το εργοστάσιο, που µε την καµινάδα και τα καυσαέριά του διαχώρισε την

πόλη σε ζώνες προνοµιούχες και µειονεκτικές, και απείλησε να υποτάξει στο

ρυθµό του τη ζωή του ανθρώπου. Εννοούµε και κάθε άλλη µηχανή. Από τη

συσκευή κλιµατισµού και το ασανσέρ µέχρι τα διάφορα µέσα µεταφοράς, µέχρι

ιδίως του αυτοκινήτου, του συνηθέστερου µεταφορικού µέσου, για το οποίο

έφτασε -µε κάποια υπερβολή βέβαια-να λεχθεί ότι "ο άνθρωπος είναι κάτι

που ξεχάστηκε από την πολεοδοµία και τη θέση του πήρε το αυτοκίνητο".

Πρόκειται για το αυτοκίνητο που επιφορτίστηκε µε τη µεταφορά προσώπων

και εµπορευµάτων όχι µόνο εκτός της πόλεως, αλλά και εντός αυτής, εφόσον


4. Με παραδείγµατα: όταν στη θεµα-

τική περίοδο υπάρχουν ιδέες που

µπορούν εύκολα ή πρόσφορα να κα-

τοχυρωθούν µε προσφυγή σε εικόνες

της καθηµερινής ζωής ή σε περιστά-

σεις που αποκαλύπτουν την έκταση,

τις συνέπειες, το βαθµό έντασης κτλ.

ενός φαινοµένου, τότε είναι καλύτε-

ρη η παράθεση παραδειγµάτων.

Άλλα από αυτά µπορεί να είναι πλα-

στά, αλλά αληθοφανή (δεν συνιστώ-

οι αποστάσεις µεγάλωναν και ξέφευγαν από τα έως τότε γνωστά µέτρα. Έτσι,

στην πύκνωση του πληθυσµού των πόλεων προστέθηκε και ο συνωστισµός

από την κυκλοφορία των µηχανών.

(∆. Τζούµας, περ. Συζήτησις, µεταγλώττιση)


Άλλο το θέµα αν ο αµφισβητίας, ο εξεγερµένος, ο επαναστάτης, θεωρεί πως

νόµιµη και δίκαιη είναι η δική του βία και παράνοµη η βία του κράτους, αφού

στηρίζεται σε νόµους άδικους γι' αυτόν. Άλλο το θέµα αν το ίδιο το κράτος

ξεπερνά συχνά τα όρια της "νόµιµης"βίας και καταφεύγει σε βία που, ακόµη

και µε τα δικά του κριτήρια, καταντά "παράνοµη". Όπως πάντα, όπως σ' όλα,

η "νοµιµότητα" που υποτίθεται ότι την καθορίζει ο απρόσωπος κι αντικειµενι-

κός νόµος, γίνεται υπόθεση καθαρά υποκειµενική, που "χρωµατίζεται" έτσι ή

αλλιώς, ανάλογα µε το πρίσµα -και τα συµφέροντα- του εκάστοτε κρίνοντος ή

βιάζοντος. (...) Όλοι ξέρουµε τα απλά τούτα. Και όλοι ξέρουµε (και πώς!) τις

µορφές που παίρνει η "επίσηµη" βία: γενική και ειδική, φυσική και ψυχολογι-

κή. Ειδική, όταν σκοπεύει ορισµένα άτοµα ή οµάδες εξεγερµένες ή και µόνο

ύποπτες (ταξικά, φυλετικά κτλ.). Γενική, όταν στρέφεται εναντίον του συνόλου

των πολιτών, που θεωρούνται υποψήφιοι "εχθροί"... Για τους πρώτους, τους

λίγους, τους επώνυµους, χρησιµοποιείται τόσο η φυσική όσο και η ψυχολογι-

κή βία, ενώ πάνω στους δεύτερους, τους πολλούς, τους ανώνυµους, δεν

µπορεί ν' ασκηθεί παρά µόνο η δεύτερη.

(Μ. Πλωρίτης, από Το Βήµα)

3. ∆ιαίρεση: αν η θεµατική περίοδος

είναι διατυπωµένη έτσι που να απαι-

τεί για ανάπτυξη τη διάκριση των

ειδών ενός φαινοµένου ή µιας ιδέας,

τότε η πιο πρόσφορη µέθοδος είναι ο

επιµερισµός του όλου στα µέρη που

το συνθέτουν.


Αγνοούν οι γονείς ότι τα παιδιά τους στην περίοδο αυτή, επιθυµώντας να

αποκτήσουν την αυτονοµία τους και να επιβεβαιώσουν την ανεξαρτησία τους,

ενεργούν συχνά αντίθετα προς τις πατρικές επιθυµίες και ορέξεις. Και η

αντίδραση αυτή είναι τόσο µεγαλύτερη όσο πιο έντονη είναι η επιµονή των

γονέων στη συµµόρφωση των παιδιών τους προς το πατρικό µοντέλο

τρόπου ζωής. Αν π.χ. αρέσουν στους γονείς τα κοντά µαλλιά και µιλούν

συχνά µε ειρωνεία για τους "µακρυµάλληδες", εξωθούν µε τον τρόπο τους

αυτόν περισσότερο τον έφηβο γιο τους να γίνει "µακρυµάλλης", παρά να

προτιµήσει τα κοντά µαλλιά. Αν αρέσει στους γονείς η κλασική µουσική ή τα

παλιά τραγούδια, ενώ η µοντέρνα µουσική αντιµετωπίζεται µε περιφρόνηση,

οι προτιµήσεις των παιδιών θα στραφούν µάλλον προς τη µοντέρνα έξαλλη


µουσική. Αν υπερτονίζεται στην οικογένεια η αξία της σεµνής ενδυµασίας και

αποδίδεται µεγάλη σηµασία στην εξωτερική εµφάνιση, οι πιθανότητες να

προτιµήσει ο έφηβος το έξαλλο ντύσιµο είναι πάρα πολλές. Αν οι γονείς

εκτιµούν ιδιαίτερα την καλή συµπεριφορά και αποδίδουν µεγάλη σηµασία στο

τυπικό "savoir-vivre", το παιδί, επιδιώκοντας να απαλλαγεί από την πατρική

κηδεµονία, µπορεί να κάνει ακριβώς το αντίθετο. Πάµπολλα είναι τα παρα-

δείγµατα, τα οποία θα µπορούσε κανείς να αναφέρει σχετικά µε αυτήν την

τάση των εφήβων να δρουν αντίθετα προς τις επιθυµίες των γονέων τους µε

πρόδηλη συχνά την πρόθεση να τους ερεθίσουν.

(Μ. Κασσωτάκης, Ο έφηβος και τα προβλήµατα του, Αθήνα 1980, σ. 56)


Αν και γενικά θεωρείται ότι οι φανατικοί βρίσκονται στα άκρα, στην πραγµατι-

κότητα οι φανατικοί όλων των ειδών µαζεύονται στην ίδια πλευρά. Τα

πραγµατικά άκρα είναι οι φανατικοί και οι µετριοπαθείς: ανάµεσα σ' αυτούς

δεν υπάρχει καµία συµφωνία. Οι φανατικοί όλων των αποχρώσεων αλληλο-

κοιτάζονται µε δυσπιστία και είναι πάντα έτοιµοι να πνίξουν ο ένας τον

άλλον. Είναι, όµως, γείτονες και σχεδόν από την ίδια οικογένεια. Το µίσος

τους είναι µίσος αδερφικό. Ανάµεσα τους υπάρχει βαθύ χάσµα και όµως,

βρίσκονται τόσο κοντά ο ένας στον άλλον, σαν Παύλος και Σαύλος. Ένας

φανατικός κοµµουνιστής είναι ευκολότερο να γίνει φασίστας, εθνικιστής ή

καθολικός, παρά νηφάλιος φιλελεύθερος.

Το αντίθετο του θρησκευτικού φανατικού δεν είναι ο άθεος φανατικός, αλλά ο

ήρεµος κυνικός, ο οποίος δεν ενδιαφέρεται αν υπάρχει Θεός ή όχι. Ο άθεος

είναι ένας θρησκευτικός άνθρωπος. Πιστεύει στον αθεϊσµό του σαν αυτός να

ήταν µια καινούρια θρησκεία. Σαν άθεος είναι θερµός και αφοσιωµένος. Την

ηµέρα που οι άνθρωποι δε θα πίστευαν πια στο Θεό, τα µεγαλύτερα θύµατα

θα ήταν οι άθεοι. Έτσι, το αντίθετο του εθνικιστή δεν είναι ο προδότης της

πατρίδας, αλλά ο λογικός πολίτης που αγαπάει το παρόν και δεν του αρέσει

να γίνει µάρτυρας και ήρωας. Ο προδότης είναι κατά κανόνα ένας φανατικός

-ριζοσπάστης ή αντιδραστικός- που πηγαίνει στον εχθρό για να επιταχύνει

την καταστροφή ενός κόσµου τον οποίο µισεί. Οι περισσότεροι προδότες στο

δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο ήταν δεξιοί εξτρεµιστές. Ανάµεσα στο σφοδρό,

ακραίο εθνικισµό και στην προδοσία φαίνεται πως υπάρχει µόνο µια λεπτή

διαχωριστική γραµµή.

(Ε. Hoffer, Ο φανατικός, Αθήνα 1969, σ. 97-98)

νται) και άλλα πραγµατικά ή επει-

σόδια από την προσωπική µας ζωή.

5. Σύγκριση και αντίθεση: η θεµατική

περίοδος µας προτρέπει να επισηµά-

νουµε τις οµοιότητες και τις διαφο-

ρές ανάµεσα σε πρόσωπα, πράγµα-

τα και ιδέες. Στην περίπτωση αυτή η

παράγραφος αναπτύσσεται µε σύ-

γκριση και αντίθεση.


7. Αίτια και αποτελέσµατα: µε τη θε-

µατική περίοδο µπορεί κανείς να

προϊδεάζει για την καταγραφή ή την

απαρίθµηση των αιτίων ή των απο-

τελεσµάτων του φαινοµένου, για το

οποίο γίνεται λόγος. Άλλοτε υπάρ-

χουν οι κατάλληλες µεταβατικές λέ-

ξεις (πρώτα-πρώτα..., έπειτα..., τέ-

λος...), ενώ άλλοτε λείπουν τέτοιου

είδους λέξεις, αλλά υπονοούνται εύ-

κολα.


Πέρασε κιόλας ένας µήνας από τότε που ο πιανίστας Maurizio Ροllini

προσπάθησε να διαβάσει την πολυσυζητηµένη δήλωση για το Βιετνάµ, πριν

αρχίσει τη συναυλία στην αίθουσα της "Εταιρείας του Κουαρτέτου" και η

διαµάχη δεν τελείωσε ακόµη. (...) Και είναι σωστό που αποφάσισε να εκθέσει

στο κοινό τους λόγους µιας ανησυχίας. Ήταν ανησυχία που, κι αυτό είναι

σηµαντικό, δεν αφορούσε µόνο τη συνείδηση του Ροllini ως "Ηomo politicus",

αλλά και τη συνείδηση του Ρollini ως καλλιτέχνη. Επίτηδες ο Pollini έσπασε

την τελετουργία της συναυλίας, γιατί αυτή η τελετουργία της τον υποχρέωνε

να θεωρήσει το ρόλο του σαν κάτι ξεκοµµένο απ' οτιδήποτε υπήρχε πριν και

µετά. Λες και οι µεγάλοι συνθέτες των οποίων τα έργα εκτελούσε δε γράψανε

τη µουσική τους αντιδρώντας σε ιστορικές περιστάσεις, σε συγκεκριµένα

γεγονότα, σε πάθη της εποχής τους. Εποµένως, ακόµη και µε την ιδιότητα

του καλλιτέχνη, είχε την υποχρέωση να θυµίσει στο κοινό του ότι η συναυλία

δεν είναι νεκρική ποµπή.

(Umberto Eco, Η σηµειολογία στην καθηµερινή ζωή,

Αθήνα 1991, σ. 115, 117)


Είναι γεγονός ότι ο Έλληνας δε διαβάζει. ∆εν αγαπά το βιβλίο και τη µελέτη.

Γιατί όµως; Κληρονοµικά βάρη και φυλετικός χαρακτήρας; Μα τότε θα 'πρεπε

µάλλον το αντίθετο να συµβαίνει!... Η εθνική κληρονοµιά του Έλληνα είναι

βαθιά πνευµατική. Τότε; Πρέπει να παραδεχτούµε πως ο άνθρωπος δε

γεννιέται αγκαλιά µε το βιβλίο, του µαθαίνουν να το αγαπάει. Είναι θέµα

γενικότερης παιδείας, που ξεκινάει βέβαια από την εκπαίδευση, από τα

σχολεία όλων των βαθµίδων. Και εκεί φαίνεται πως υστερούµε. Γιατί εµείς

από τα σχολεία βγάζουµε ανθρώπους που ακούν για βιβλίο, ακούν για µελέτη

και "το βάζουν στα πόδια"! Κακογραµµένα βιβλία και µέθοδοι σκουριασµένες

απωθούν τους νέους από το βιβλίο και την ευπρόσδεκτη και γόνιµη γνώση.

Εκπαίδευση που βασίζεται στη µηχανική πρόσληψη γνώσεων, στην ψυχρή

χρησιµοθηρία, στη "δια παντός µέσου" βαθµοθηρία, στη στείρα αποστήθιση,

δηµιουργεί στη συνέχεια απέχθεια για το βιβλίο, το σχολείο, τη µάθηση. Το

"πρόβληµα του µαθήµατος της έκθεσης" δεν είναι άσχετο µε όλην αυτήν την

κακή εκπαίδευση. Κακές επιδόσεις στην έκθεση δε σηµαίνουν τίποτε άλλο

από κακές σχέσεις µε το βιβλίο γενικά.

(από τον ηµερήσιο Τύπο)

6. Αιτιολόγηση: αν η θεµατική περίο-

δος είναι διατυπωµένη µε τέτοιον

τρόπο, ώστε να παρακινεί να ρωτή-

σει κανείς “γιατί;”, η µέθοδος ανά-

πτυξης θα πρέπει ασφαλώς να είναι

η αιτιολόγηση.



Σήµερα ο άνθρωπος έχει την ιδέα πως λευτερώθηκε από πολλά πράγµατα

που τον µποδίζανε τάχα, να είναι λεύτερος. Πέταξε, λοιπόν, από πάνω του,

µαζί µε τ' άλλα και την παράδοση και βρέθηκε σ' ένα χάος. Αυτό το χάος το

λέγει ελευθερία. Οι παλιοί οι θαλασσινοί βλέπανε τ' άστρο της τραµουντάνας

(τον Πολικόν Αστέρα) και βρίσκανε το δρόµο τους. Κι ο άνθρωπος, µέσα στο

ατελείωτο πέλαγο του καιρού, για να ξέρει πού πηγαίνει, είχε την παράδοση

που τον οδηγούσε. Σε καιρό που σκεπάζανε τον ουρανό σύννεφα, ο παλιός

ναυτικός, σαν έχανε το βορεινό αστέρι, δεν ήξερε πού να τραβήξει. Φαντάσου,

λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος να είχε την ιδέα πως µε τη συννεφιά και δίχως το

άστρο της τραµουντάνας ήταν πιο ελεύθερος να πάει όπου ήθελε µέσα στο

πέλαγος. Το ίδιο λέγει κι ο σηµερινός άνθρωπος που δεν θέλει την παράδοση.

Ένας λαός που έχει χάσει την παράδοση του, είναι σαν τον άνθρωπο που

έχει χαµένο το µνηµονικό του, που έχει πάθει αµνησία. Το σήµερα και το

αύριο είναι δεµένα µε τα περασµένα. Το σήµερα θρέφεται από τα περασµένα

και τα µελλούµενα από το σήµερα.

(Φώτης Κόντογλου, περ. Ελεύθερη γενιά, τεύχ. 27, σ. 6)


α) Ψυχολογική αστάθεια, φόβος, ένα βαθύ αίσθηµα ανασφάλειας, στερηµένη,

µοναχική και βίαιη παιδική ηλικία είναι οι λόγοι που επικαλούνται στη

Γερµανία για να εξηγήσουν την έκρηξη της βίας των νεαρών ακροδεξιών,

ενώ εκείνοι που ψάχνουν βαθύτερα τα πράγµατα αναζητούν, πέρα από τις

ψυχολογικές ερµηνείες, τις βαθύτερες κοινωνικές, οικονοµικές, ακόµη και

εθνικές ρίζες του προβλήµατος, το οποίο δεν είναι µόνο γερµανικό. Αναµφί-

βολα, η κατάρρευση της ανατολικής Ευρώπης και οι συνέπειες της συνιστού-

ν µια µεγάλη κρίση και στο πλαίσιο της εκατοµµύρια άνθρωποι αντιµετωπί-

ζουν ποικίλα αδιέξοδα για την ικανοποίηση των αναγκών τους. Η ανεργία, η

υποαπασχόληση, η υποβάθµιση των συνθηκών ζωής και η συνεχής σύγκρι-

ση τους µε τους "άλλους" που ευηµερούν, όλα αυτά και άλλα πολλά που

έχουν να κάνουν µε την πλήρη κατάρρευση, ή µάλλον µε την απουσία, αξιών

οδηγούν στη "ριζοσπαστικοποίηση" όχι πια προς τα αριστερά -για τους

γνωστούς λόγους- αλλά προς τα δεξιά. Όταν οι κοινωνικές συνθήκες

περιθωριοποιούν µεγάλα στρώµατα, τότε εύκολα αναπτύσσονται οµάδες

φασιστοειδείς, που δεν πιστεύουν σε καµιά µορφή αντιπροσωπευτικής

δηµοκρατίας, αλλά θεοποιούν τη βία, τον αρχηγό, τον "ισχυρό άνδρα",

8. Αναλογία: αν η θεµατική περίοδος

είναι διατυπωµένη ως παροµοίωση ή

µεταφορά, τότε πρέπει να αναπτυ-

χθεί µε αναλογία, δηλαδή µε µια εκτε-

ταµένη παροµοίωση.

9. Συνδυασµός µεθόδων: είναι αρκε-

τά δύσκολο να συναντήσουµε παρα-

γράφους αναπτυγµένες µε µόνο µία

µέθοδο. Συνήθως γίνεται συνδυα-

σµός από δύο ή και περισσότερες.


επιστρέφουν στην "καθαρότητα" του έθνους ή της φυλής, εκδηλώνοντας έναν

επιθετικό εθνικισµό, έναν άγριο ρατσισµό, µε ανάµειξη "µαγικών" ή µυθικών

στοιχείων, µε άλλα λόγια οµάδες που προσπαθούν να απορρίψουν κάθε

έννοια δικαίου και ανθρωπισµού και να εφαρµόσουν και στην Ευρώπη την

κυνική αρχή της ισχύος που εφάρµοζαν οι δυνατοί της γης στον αποικιοκρα-

τούµενο Τρίτο κόσµο. (Ν. Βουλέλης, από την Ελευθεροτυπία)

β) Η αντικειµενική πληροφόρηση δεν είναι έργο εύκολο. Γιατί η ξερή απόδοση

γεγονότων, χωρίς σύγχρονη σύνδεση τους µε τις συνθήκες κάτω από τις

οποίες διαδραµατίστηκαν, δεν είναι ολοκληρωµένη πληροφόρηση. Εδώ

ακριβώς βρίσκεται και ο κίνδυνος. Γιατί µπορεί στην παρουσίαση της

ειδήσεως να παρεµβληθεί ένας άλλος επικίνδυνος παράγων, η προπαγάν-

δα. Με άλλους λόγους να αναµιχθεί η πολιτική στην είδηση, στην πληροφό-

ρηση, οπότε είναι αδύνατο να υπάρξει αντικειµενικότητα. Όταν οι εφηµερίδες

µεταδίδουν απόψεις που εξέφρασαν πολιτικές προσωπικότητες, χωρίς

αµεροληψία, αλλά µε προβολή ορισµένων από αυτές σε βάρος άλλων,

ανάλογα µε τις συµπάθειες του εκδότη και πολλές φορές του συντάκτη που

γράφει την είδηση, τότε η εφηµερίδα δε µεταδίδει ειδήσεις, αλλά κάνει

προπαγάνδα. Οι τάσεις αυτές παρατηρούνται µε µεγάλη έξαρση στις εφηµερί-

δες των οποίων το αναγνωστικό κοινό ανήκει σε ακραίες πολιτικές παρατά-

ξεις. Τότε η είδηση είναι κατευθυνόµενη, άρα δεν είναι αντικειµενική. Χαρακ-

τηριστικό παράδειγµα είναι η δηµοσίευση εκτιµήσεων του όγκου πολιτικών

εκδηλώσεων. Για µια συγκέντρωση σε ανοικτό χώρο ο αριθµός των πολιτών

που έλαβαν µέρος σ' αυτή, µπορεί να κυµαίνεται στις εκτιµήσεις των εφηµερί-

δων των άκρων µεταξύ 10.000 και 50.000, ανάλογα µε την τοποθέτηση της

εφηµερίδας ή του ρεπόρτερ.

(Γ. Μαύρος, στο Προβλήµατα Τύπου και ∆ηµοσιογραφίας, εκδ, ΕΣΗΕΑ, σ. 40)


ΙΙ. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο

1. Η έννοια του επιχειρήµατος

Συνήθως ακούγονται πολύ περίεργοι -αν όχι τροµακτικοί- οι όροι επιχείρηµα και τεκµήριο - τεκµηρίωση, αλλά

στην ουσία τους δεν είναι. Η επιχειρηµατολογία είναι ο µόνος τρόπος για την οργάνωση της σκέψης και των

προτάσεων της παραγράφου, προκειµένου να πειστεί ο αναγνώστης-βαθµολογητής για την ορθότητα των απόψεων

που διατυπώνονται. Το επιχείρηµα δεν είναι ανάγκη να αποτελεί αδιάψευστη αλήθεια ή κάποιο αξίωµα, που

αποκλείεται να αµφισβητηθεί. Επιχείρηµα είναι κάθε σκέψη-πρόταση, που λογικά στέκει και που είναι έτσι

διατυπωµένη, ώστε να µετριάζει ή να αναστέλλει την οποιαδήποτε αµφισβήτηση της ορθότητας της. Πάνω απ'

όλα, όµως, είναι και κάθε σκέψη - πρόταση που “δένεται” νοηµατικά ή λεκτικά µε την προηγούµενη, ώστε να

φαίνεται ως λογική της συνέχεια, ή που “δένεται” νοηµατικά ή λεκτικά µε την επόµενη, ώστε να µοιάζει σαν την

αναγκαία προϋπόθεση της.

Αξίζει να προσεχθεί το παράδειγµα που ακολουθεί, καθώς και τα σχόλια που το συνοδεύουν:

... 1Με τον όρο προοδευτική πολιτική κοινωνικοποίηση εννοούµε εκείνη που χρησιµοποιεί µηνύµατα για

κοινωνική και πολιτική αλλαγή. 2Στο µέτρο που η κοινωνικοποίηση αυτή δηµιουργεί στα άτοµα µια σταθερή

ιδεολογική προδιάθεση, ώστε αυτά να δέχονται τη µεταβολή ως κανόνα ζωής -και όχι απλά ως µια συγκεκριµένη

µεταβολή- τότε µπορούµε να µιλάµε για προοδευτική ή ακόµα για διαδικαστική πολιτική κοινωνικοποίηση.3Το να έχει µάθει κάποιος να πιστεύει ότι κάθε νεότερη γενιά είναι οπωσδήποτε καλύτερη, τιµιότερη και

ειλικρινέστερη από την προηγούµενη είναι µια εκδήλωση προοδευτικής πολιτικής κοινωνικοποίησης. (...)4Αντίθετα, η συντηρητική πολιτική κοινωνικοποίηση είναι κείνη που δηµιουργεί, λιγότερο ή περισσότερο,

πίστη σε ό,τι η κάθε εποχή ονοµάζει “τάξη”, “σταθερότητα” και “καθιερωµένο”. 5Πρόκειται κατά κανόνα

για πολιτική διαπαιδαγώγηση που δε βλέπει τη λύση των καθηµερινών προβληµάτων παρά µόνο µέσα από

παραδοσιακούς µηχανισµούς. 6Τοποθετήσεις όπως “έτσι τα βρήκαµε”, “εγώ έτσι έµαθα, τώρα θα αλλάξω;”,

“αυτή η νεολαία δεν ξέρω πού θα καταλήξει” κτλ. αποτελούν φραστικές διατυπώσεις που αποκαλύπτουν

συντηρητική τοποθέτηση. (Α. Μεταξά, Πολιτική κοινωνικοποίηση [1976], σ. 35)

Η πρόταση 1 δίνει τον ορισµό της προοδευτικής πολιτικής κοινωνικοποίησης.

Η πρόταση 2 περιγράφει την προϋπόθεση µε την οποία ισχύει η πρόταση 1.

Η πρόταση 3 δίνει ένα παράδειγµα, για να γίνει πιο κατανοητό το περιεχόµενο των προτάσεων 1 και 2.

Η πρόταση 4 δίνει τον ορισµό της αντίθετης έννοιας της πρότασης 1.


Η πρόταση 5 διευκρινίζει την έννοια της πρότασης 4.

Η πρόταση 6 προσφέρει παραδείγµατα εκδήλωσης της έννοιας της πρότασης 4.

Όταν οι προτάσεις µέσα σε µια παράγραφο “δένονται” µε λογικές σχέσεις, εξασφαλίζεται η λογική συνέχεια του

νοήµατος, η αλληλουχία, η ενότητα και η συνοχή των ιδεών και του κειµένου συνολικά. Αν δε συνδεθούν οι

προτάσεις µεταξύ τους, αλλά ριχτούν στο χαρτί χωρίς πολλή σκέψη και συνειδητοποίηση του τι γράφεται, τότε

είναι σίγουρο πως θα χαθούν πολλές µάχες και στον πόλεµο των εντυπώσεων και στον πόλεµο των βαθµών.

2. Η ανάπτυξη και η λογική σύνδεση των επιχειρηµάτων

Γενικά, για τους τρόπους ανάπτυξης και λογικής σύνδεσης των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο ισχύει

γενικά ό,τι και για την οργάνωση της παραγράφου. Επιπρόσθετα, όµως, υπάρχουν και ορισµένες άλλες τεχνικές,

που αναφέρονται στο ύφος του κειµένου ή στη σύνοψη και στην επιβεβαίωση των απόψεων που διατυπώνονται.

Συγκεκριµένα, οι τρόποι ανάπτυξης µπορεί να είναι οι παρακάτω:

1. Ορισµός: όταν ορίζουµε, προσδιορίζουµε, ετυµολογούµε ή διευκρινίζουµε έννοια ή ιδέα της προηγούµενης

πρότασης, όπως συµβαίνει στο εξής παράδειγµα:

Ας αρχίσουµε από την “επίσκεψη του ονόµατος”. Η λέξη είναι σύνθετη. Τα δύο συνθετικά της είναι ο δήµος

και το κράτος - εξουσία, δηλαδή η εξουσία, η πολιτική ανήκει στο δήµο = λαό. Η λέξη είναι αρχαιοελληνική,

µα πέρασε στην παγκόσµια ορολογία σαν µια από τις πολυτιµότερες κατακτήσεις του ανθρώπου στον αγώ-

να του να οροθετήσει τις πολιτικές και τις κοινωνικές του ανάγκες, για να θεµελιώσει σε στέρεες βάσεις τη

συµβίωση των µελών µιας ανθρώπινης κοινότητας. Η κατάκτηση αυτή λοιπόν είναι ένα “δώρο” των πα-

λαιών Ελλήνων προς την ανθρωπότητα.

(Κ. Ν. Παπανικολάου, περ. Ελεύθερη γενιά, τεύχ. 3, σ. 24)

2. ∆ιευκρίνιση: όταν αναλύουµε, αναπτύσσουµε περισσότερο ή θέτουµε τις προϋποθέσεις ισχύος µιας έννοιας ή

ιδέας της προηγούµενης πρότασης, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο παράδειγµα:

Είπαµε πως ο πρώτος και ο γενικός σκοπός όλων των έργων τέχνης είναι να εικονίσουν φαινόµενα της

πραγµατικής ζωής που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τον άνθρωπο. Λέγοντας πραγµατική ζωή δεν εννοού-

µε µοναχά τη σχέση του ανθρώπου µε τα αντικείµενα και τα όντα του αντικειµενικού κόσµου, µα και την

εσωτερική του ζωή. Μερικές φορές ο άνθρωπος ζει µέσα σ' ένα όνειρο: στην περίπτωση αυτή το όνειρο έχει


γι' αυτόν (ως ένα βαθµό, και για κάποιο χρονικό διάστηµα) τη σηµασία που 'χει κάτι αντικειµενικό. Πιο

συχνά ακόµα ο άνθρωπος ζει στον κόσµο των συναισθηµάτων του. Τις καταστάσεις αυτές, αν είναι ενδια-

φέρουσες, τις δίνει επίσης η τέχνη.

(Τσερνισέφσκι, Τέχνη και πραγµατικότητα, Αθήνα 1964)

3. Είδη, µορφές: όταν διαιρούµε ή κατηγοριοποιούµε µια έννοια ή ιδέα της προηγούµενης πρότασης, όπως

αποτυπώνεται στο παράδειγµα:

Όταν µιλάµε για "πνευµατική ηγεσία" νοµίζω ότι είναι απαραίτητος κάποιος διαχωρισµός: υπάρχει η "εξ

επαγγέλµατος", ας την πούµε, πνευµατική ηγεσία, που αποτελείται από αξιωµατούχους της εκκλησίας,

κορυφαίους επιστήµονες, καθηγητές, συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες κτλ. Παράλληλα, όµως, έχουµε σή-

µερα και µια άλλη ηγεσία, που τη δηµιούργησαν οι νέες µορφές έκφρασης και επικοινωνίας, όπως είναι ο

κινηµατογράφος, η τηλεόραση, το θέατρο, ο µουσικός δίσκος κτλ. Η πρώτη επιτελεί έργο µάλλον ρουτίνας,

ασκεί περιορισµένη ή προδιαγραµµένη επίδραση και αναδείχνεται µε µεθοδολογία σοβαρή και παραδοσιακή.

Η δεύτερη, όµως, που θα µπορούσαµε να την ονοµάσουµε "περιστασιακή", έχει απεριόριστες και απρό-

βλεπτες επιδράσεις, είναι δυναµική και άµεση, επηρεάζει αποφασιστικά τις ιδέες, τα αισθήµατα, τα γούστα

και τις αισθητικές αντιλήψεις, αλλά καταξιώνεται και καθιερώνεται µε τις νοµοτέλειες του καταναλωτικού

χαρακτήρα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Κριτήριο δηλαδή δεν είναι πια η αξία, η σηµασία ή η ποιότητα

του οποιουδήποτε έργου τους, αλλά ο "ντόρος", που για κάποιο λόγο γίνεται γύρω από το όνοµα τους ή

γύρω από την προσφορά τους.

(Σ. Πανταζής, περ. Επίκαιρα, τ. 387, σ. 64)

4. Παραδείγµατα: όταν προσφέρουµε παραδείγµατα από τη ζωή, για να αισθητοποιήσουµε παραστατικά την

έκταση ή το βάθος µιας έννοιας ή ιδέας της προηγούµενης πρότασης, όπως στο παρακάτω απόσπασµα που

συνδυάζει τη διαίρεση και τα παραδείγµατα:

Αρχικά πρέπει να πούµε ότι µε τον όρο άγχος ή ανησυχία προσδιορίζουµε το επίπεδο συναισθηµατικών

εκδηλώσεων του ατόµου, οι οποίες συνδέονται µε µελλοντικές ενοχλητικές καταστάσεις. Υπάρχουν άτοµα

επιρρεπή στην εκδήλωση άγγους και άτοµα που δεν επηρεάζονται εύκολα απ' αυτό, τα λεγόµενα "ψύχραι-

µα" άτοµα. Υπάρχουν, επίσης, περιπτώσεις εκδήλωσης µεγάλου βαθµού άγχους και περιπτώσεις απλής

εκδήλωσης άγχους. Οι πρώτες περιπτώσεις αποκλίνουν προς τη νοσηρή κατάσταση, ενώ οι άλλες συµπίπ-

τουν µε φυσιολογική εκδήλωση. Αυτή καθαυτή η εκδήλωση άγχους δεν είναι νοσηρή κατάσταση, αλλά η

ύπαρξη υπερβολικού βαθµού άγχους καθορίζει τη νοσηρότητα.

(Χρ. Φράγκος, Ψυχοπαιδαγωγική [1977], σ. 241)


5. Αντίθεση: όταν χρησιµοποιούµε την αντίθετη κάποιας έννοιας ή ιδέας της προηγούµενης πρότασης, για να

στηρίξουµε τον προηγούµενο ισχυρισµό µας, όπως φαίνεται καθαρά στο παράδειγµα:

Ανάµεσα στο φόβο και την ελπίδα µοιράζεται -αλίµονο- του ανθρώπου η ζωή. Κοντά στους άλλους ορι-

σµούς θα µπορούσε να του δώσει κανείς κι αυτόν τον πολύ σύντοµο, αλλά περιεκτικό: έµφοβο ον που δεν

κουράζεται να ελπίζει. Γιατί σε οποιαδήποτε ηλικία και αν βρίσκεται, όποια και αν είναι η ιδιοσυγκρασία του

και η αγωγή του - ο άνθρωπος φοβάται. Και ταυτόχρονα ελπίζει. Φοβάται τα πάντα. Από τα φυσικά απρό-

οπτα: τη φωτιά, την καταιγίδα, το σεισµό, και τα φυσικά αναπόφευκτα : την αρρώστια, τα γεράµατα, το

θάνατο, έως τα κοινωνικά δεινά, τα άλλο τόσο απρόοπτα και αναπόφευκτα: τον παραµερισµό και τη

φτώχεια, την κλοπή και τη δολοφονία, το φθόνο και τις διώξεις. Εντούτοις δεν τον εγκαταλείπει ποτέ η

ελπίδα ότι θα βρεθεί τρόπος, έστω και την τελευταία στιγµή, να διαφύγει τον κίνδυνο, και αν όχι να σωθεί

από το µοιραίο, τουλάχιστο να µαλακώσει τα πλήγµατα του.

(Ε. Παπανούτσος, Το δίκαιο της πυγµής, ό.π., ο. 94-95)

6. Αιτιολόγηση: όταν προβάλλουµε µια ή περισσότερες έννοιες ή ιδέες ως αιτία (-ες) της έννοιας ή της ιδέας της

προηγούµενης πρότασης, όπως στο παράδειγµα:

Πέρα από ορισµένα είδη εγκληµατικότητας, στα οποία υπό προϋποθέσεις οδηγεί ορισµένα άτοµα η οικονο-

µική ανέχεια, η βία στα γήπεδα και στους χώρους γύρω από αυτά είναι αναµφισβήτητα µια µορφή εκτόνω-

σης, που υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια του αποδεκτού. Και αυτό γιατί ανέκαθεν τα γήπεδα ήταν χώρος

εκτόνωσης των απωθηµένων των εργαζόµενων όλων των κοινωνικών τάξεων, εκτόνωσης που ήταν ανα-

γκαίο αντιστάθµισµα µιας κοπιαστικής εβδοµάδας. Το πέρασµα, όµως, από την απλή εκτόνωση στη βία

δείχνει ότι ο χώρος του γηπέδου αξιολογείται και βιώνεται από ορισµένα άτοµα εντελώς διαφορετικά απ'

ό,τι από τη συντριπτική πλειοψηφία των φιλάθλων. Ο λόγος ίσως πρέπει να αναζητηθεί και στην υπερβολι-

κή, κατά κάποιον τρόπο, προβολή και προώθηση του ποδοσφαίρου από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης.

(Θ. Η. Γιαννόπουλος, από Τα Νέα)

7. Συνέπειες: όταν προβάλλουµε µια έννοια ή ιδέα ως αποτέλεσµα της έννοιας ή της ιδέας της προηγούµενης

πρότασης, όπως συµβαίνει στο παράδειγµα:

Από τη ραδιενεργό µόλυνση του περιβάλλοντος ο άνθρωπος δηµιουργεί, µε τον καιρό, µια σειρά ραδιενερ-

γών πηγών στο εσωτερικό του οργανισµού του και µάλιστα πηγών “εντοπισµένων” σε ευπαθή σηµεία, που

τον βοµβαρδίζουν κυριολεκτικώς µε ισχυρές ακτινοβολίες όχι πια εκ των έξω αλλά εκ των έσω, χωρίς

καµιά δυνατότητα προστασίας. Αυτό οφείλεται στην τάση του οργανισµού να συγκεντρώνει ορισµένα στοι-

χεία (ραδιενεργά ή όχι) σε ορισµένα κύτταρα και σε ορισµένους ιστούς. Το άµεσο αποτέλεσµα της συγκέ-

ντρωσης αυτής είναι να προκαλούνται προσβολές στο µυελό των οστών, νευρώσεις, νεοπλάσµατα κτλ.

(∆. Κρέµος, από Το Βήµα)


8. Αναλογία: όταν παροµοιάζουµε µια ιδέα της προηγούµενης πρότασης µε κάτι ανάλογο ή όταν χρησιµοποιού-

µε µεταφορά, όπως γίνεται φανερό στο εξής παράδειγµα:

Είσαι ένα φύλλο στο µέγα δέντρο της ράτσας. Να νιώθεις το χώµα ν' ανεβαίνει από τις σκοτεινές ρίζες και

να απλοκαµιέται στα κλαριά και στα φύλλα. Ποιος είναι ο σκοπός σου; Να µάχεσαι να πιαστείς στέρεα από

το κλαρί κι είτε σαν φύλλο είτε σαν ανθός είτε σαν καρπός, να σαλεύει µέσα σου, ν' ανανεώνεται και ν'

αναπνέει ολάκερο το δέντρο. Το πρώτο σου χρέος, εχτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα είναι να νιώσεις

µέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο, να φωτίσεις την ορµή τους και να συνεχίσεις το έργο τους. Το

τρίτο σου χρέος, να παραδώσεις στο γιο τη µεγάλη εντολή να σε ξεπεράσει.

(Ν. Καζαντζάκης)

9. Συµπεράσµατα: όταν µια πρόταση αποτελεί το γενικό ή ένα µερικό συµπέρασµα προηγούµενων προτάσεων,

όπως δηλώνεται στο παρακάτω παράδειγµα:

Είναι γνωστό, όµως, ότι την πνευµατική παράδοση, την Παιδεία -όχι την εκπαίδευση- ενός έθνους τη δη-

µιουργεί η ακατάπαυστη µελέτη, µε την οποία ανανεώνονται τα παραδοµένα πνευµατικά κεφάλαια, ενσω-

µατώνονται στον κορµό του παρόντος και µε νέα ζωή και τρόπο κάθε φορά πραγµατώνονται. Μόνο τότε

µπορούµε να µιλούµε για πνευµατική παράδοση, για πνευµατική ζωή. Όταν υπάρχει αίσθηση ότι συνεχίζεις

το έργο που σου παρέδωσαν οι πατέρες, όταν αισθάνεσαι δεµένος µ' αυτό και έρχεσαι µε τη σειρά σου να το

ζήσεις και συ, να το συζητήσεις και να το δουλέψεις µε τις δικές σου δυνάµεις. Τέτοια πορεία οδηγεί στη

δηµιουργία πραγµατικού πολιτισµού, πραγµατικού πνευµατικού βίου. Όλοι οι µεγάλοι πολιτισµοί, όπως

διδάσκει η ιστορία, είναι θεµελιωµένοι απάνω σε πλούσια και ζωντανή παράδοση, την οποία κάθε γενεά,

συνεχίζοντας την, την ανανέωνε και την πλούτιζε.

(Β. Τατάκης, Η φωνή των πατέρων, στο Η πορεία του ανθρώπου, Εκδόσεις των Φίλων)

10. Ερώτηση - Απάντηση: όταν θέτουµε ερώτηµα που προκύπτει εύλογα από µια προηγούµενη ιδέα, ή όταν

απαντούµε σε ερώτηση που θέσαµε, όπως στο παράδειγµα:

Με φανερή δυσπιστία αντιµετωπίζουν ορισµένοι άνθρωποι στις µέρες µας την ευτυχία. Όχι τόσο γιατί είναι

η πιο φθαρµένη λέξη της ζωής µας, όσο γιατί σπάνια αισθανόµαστε πως µπορούµε µ' αυτή να χαρακτηρί-

σουµε την κατάσταση µας και τη θέση µας µέσα στον κόσµο. Όσο οικεία µας γίνεται ως λέξη η ευτυχία, όσο

περισσότερο συγκεντρώνει, ως κύριος στόχος, όλους τους στεναγµούς και τις προσδοκίες της ύπαρξης µας,

τόσο φευγαλέα µας φαίνεται ως πραγµατικότητα. Κι αν είναι αρκετοί εκείνοι που οµολογούν ότι έζησαν

πολλές στιγµές ευτυχίας, σπάνια θα συναντήσεις ανθρώπους που θα βεβαιώσουν ότι η ευτυχία έχει παγιω-

θεί στη ζωή τους.


Μέσα σε µια τέτοια ασάφεια, πώς θα µπορούσαµε να ορίσουµε την ευτυχία; - Ως µια κατάσταση που

καταλύει το φόβο, την επίµονη και βασανιστική ανάγκη, τη µοναξιά, το άγχος, που φέρνει την πλήρωση και

τη γαλήνη στην ανθρώπινη καρδιά, που δηµιουργεί στη ζωή µια ζηλευτή ισορροπία. Ενώ, λοιπόν, η ευτυχία

είναι ένα γεγονός πνευµατικό, µια κατάσταση ψυχής, οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως γεννιέται

από ορισµένους εξωτερικούς, αντικειµενικούς παράγοντες. Όταν, λόγου χάρη, είσαι γερός και χορτάτος,

όταν είσαι καλοντυµένος κι έχεις το σπίτι σου, όταν τριγύρω σου βρίσκονται εκείνοι που αγαπάς και που κι

εκείνοι σ' ατενίζουν µε αγάπη, όταν η πορεία της ζωής σου µέσα στο µέλλον δε σε τροµάζει, δε σε ανησυχεί,

γιατί σου φαίνεται σίγουρη κι εξασφαλισµένη, τότε, κατά την κοινή αντίληψη, πρέπει να είσαι ευτυχισµένος.

∆ηλαδή, η ευτυχία δεν είναι παρά η πλήρωση των βασανιστικών σου αναγκών, εκείνων που η ύπαρξη τους

δε σ' αφήνει να χαρείς την ελευθερία σου.

(Κ. Τσιρόπουλος, ∆οκίµια ευθύνης, Αθήνα 1969, σ. 119-120)

11. Αξιολόγηση: όταν η επόµενη πρόταση αξιολογεί-εκφράζει κρίση θετική ή αρνητική- για το περιεχόµενο της

προηγούµενης, όπως δηλώνεται στο ακόλουθο παράδειγµα, που το ύφος του είναι αρκετά ειρωνικό:

Στον καιρό µας επικρατεί η πεποίθηση πως το πιο γερό θεµέλιο της ειρήνης θα ήταν η καθολική ευηµερία.

Του κάκου θα έψαχνε κανένας για ιστορικές µαρτυρίες πως κανονικά οι πλούσιοι υπήρξαν ειρηνικότεροι

απ' τους φτωχούς, αλλά και πάλι µπορεί να υποστηριχτεί πως αυτοί δεν αισθάνθηκαν ασφαλείς απέναντι

στους φτωχούς, πως η επιθετικότητα τους πήγαζε από το φόβο, και πως η κατάσταση θα ήταν ολότελα

διαφορετική αν όλοι ήταν πλούσιοι. Γιατί να κηρύξει πόλεµο ο πλούσιος; ∆εν έχει να κερδίσει τίποτα. Πιο

φυσικό δεν είναι να προσφεύγουν σ' αυτόν οι φτωχοί, εκείνοι που γίνονται αντικείµενο εκµετάλλευσης, οι

καταπιεσµένοι, αφού δεν έχουν να χάσουν παρά τα δεσµά τους; Ο δρόµος της ειρήνης, υποστηρίζεται,

είναι ο δρόµος του πλούτου. Αυτή η πεποίθηση που επικρατεί στον καιρό µας ασκεί µια σχεδόν ακαταµά-

χητη έλξη. Κι ασκεί µια έλξη διπλή, γιατί αποφεύγεις εντελώς το όλο ζήτηµα της ηθικής: δεν είναι ανάγκη

να απαρνηθείς ή να θυσιάσεις το παραµικρό.

(Ε. Φ. Σουµάχερ, Το µικρό είναι όµορφο)

12. Ιστορική αναφορά: όταν αναφερόµαστε στο παρελθόν ή στην προϊστορία κάποιας έννοιας, ιδέας ή ενός

φαινοµένου, όπως γίνεται φανερό στο ακόλουθο παράδειγµα:

Η Μεγάλη Υπόσχεση της Χωρίς Όρια Προόδου -η υπόσχεση της κυριαρχίας πάνω στη φύση, της υλικής

αφθονίας, της απέραντης ευτυχίας για όσο το δυνατό µεγαλύτερο αριθµό ανθρώπων και της ανεµπόδιστης

προσωπικής ελευθερίας- συντηρούσε τις ελπίδες και την πίστη ολόκληρων γενεών από την αρχή της βιοµη-

χανικής εποχής. Το σίγουρο είναι ότι ο πολιτισµός µας άρχισε από τη στιγµή που οι άνθρωποι απόκτησαν

κάποιον έλεγχο πάνω στη φύση. Αυτός ο έλεγχος. όµως, παρέµεινε περιορισµένος ως την αρχή της βιοµη-

χανικής εποχής. Μπαίνοντας στη βιοµηχανική εποχή -που άρχισε µε την υποκατάσταση της ζωικής και της


ανθρώπινης ενέργειας µε µηχανική και αργότερα πυρηνική ενέργεια και έφτασε µέχρι την υποκατάσταση

του ανθρώπινου µυαλού µε ηλεκτρονικούς υπολογιστές- αποκτήσαµε τη βεβαιότητα ότι βρισκόµαστε στο

δρόµο της απεριόριστης παραγωγής και συνεπώς της απεριόριστης κατανάλωσης. Ακόµα πιστεύαµε ότι η

τεχνική µάς έκανε παντοδύναµους και η επιστήµη παντογνώστες. Βρισκόµαστε στο δρόµο που θα µας

έκανε θεούς, ανώτερα όντα που θα µπορούσαν να δηµιουργήσουν ένα δεύτερο σύµπαν, χρησιµοποιώντας

το φυσικό κόσµο µονάχα σαν δοµικό υλικό για την καινούρια µας δηµιουργία.

Οι άνθρωποι άρχισαν ολοένα και περισσότερο να δοκιµάζουν µια νέα αίσθηση ελευθερίας. Έγιναν κύριοι

της ζωής τους. Οι φεουδαρχικές αλυσίδες είχαν πια σπάσει και ο καθένας µπορούσε να εκπληρώσει κάθε

του επιθυµία, ελεύθερος από κάθε είδους δεσµά. Ή τουλάχιστο έτσι νόµιζαν οι άνθρωποι.

(Έριχ Φροµ, Να έχεις ή να είσαι, Αθήνα 1978, σ. 13-14)

13. Ξένη γνώµη: όταν προσθέτουµε στην προηγούµενη ανάλυση ρητό, παροιµία ή την άποψη άλλου συγγραφέ-

α, έτσι ώστε να αναπτύσσεται περισσότερο η ανάλυση ή όταν επικαλούµαστε µια ξένη γνώµη που επιβεβαι-

ώνει τις απόψεις µας, όπως στο παράδειγµα:

Ο πνευµατικός άνθρωπος δεν εξαντλεί το χρέος του, όταν περιορίζεται στη στενά “πνευµατική” του απο-

στολή. Παράλληλα µ' αυτήν, επάλληλα µ' αυτήν, υπάρχει και η κοινωνική του αποστολή. Κι η δεύτερη

είναι, το λιγότερο, εξίσου σηµαντική µε την πρώτη. Πνευµατικός άνθρωπος, που πιστεύει πως είναι “ε-

παρκής καθ' εαυτόν”, είναι στείρος εγωιστής και άγονος οµφαλοσκόπος. Ο αληθινός πνευµατικός άνθρω-

πος όχι µόνο στοχάζεται για τον εαυτό του και τους άλλους, µα και κάτι περισσότερο: δρα για τους

άλλους. Όσο σοφός, όσο “ευλογηµένος” κι αν είναι, άµα παραµένει αδρανής, καταντά άγρηστος. Σ' αυτόν

προπάντων εφαρµόζεται το περιλάλητο του Λάιµπνιτς: “Ό,τι δε δρα.δεν υπάρχει”.

(Μ. Πλωρίτης, από Το Βήµα)

Επιλογικά, αξίζει να σηµειωθεί και το εξής: οι λογικές σχέσεις οργάνωσης του διαγράµµατος της έκθεσης, των

παραγράφων και των επιχειρηµάτων είναι απαραίτητες για την κατοχύρωση των όσων γράφουµε, για την εξα-

σφάλιση της ενότητας και της αλληλουχίας, γενικά για την επιτυχηµένη πραγµάτευση ενός θέµατος, για το

οποίο απαιτείται δοκιµιακή γραφή (οργάνωση, ύφος, λεξιλόγιο). Αυτό, όµως, δε σηµαίνει πως χάνεται το προσω-

πικό ύφος ή ο τρόπος γραψίµατος. Ούτε και προδικάζει την ενδεχόµενη ιδιαιτερότητα του τρόπου αντιµετώπισης

ενός προβλήµατος που δίνεται για ανάπτυξη. Προσφέρει αντίθετα την οξύνοια και την ετοιµότητα για την

επιτυχηµένη αντιµετώπιση οποιωνδήποτε δυσκολιών.


ΙΙΙ. Η προλογική παράγραφος

“Σκοπός του προλόγου είναι να δηµιουργήσει ευνοϊκό κλίµα απέναντι στο συγγραφέα ή τον οµιλητή και στο

θέµα, έτσι που οι αναγνώστες ή οι ακροατές να δείξουν ενδιαφέρον και να θελήσουν να µάθουν τις απόψεις του.

(...) Ο συγγραφέας εκπληρώνει τους σκοπούς ενός αποτελεσµατικού προλόγου, [όταν καταφέρει]: να κερδίσει

τους ακροατές ή τους αναγνώστες του, (2) να διατυπώσει καθαρά το θέµα, να αποκαλύψει τη στάση του απένα-

ντι σ' αυτό, και (3) να εισαγάγει τον κατάλληλο τόνο για λόγους σύνθεσης, περίστασης και ακροατηρίου.

Σε µερικές περιπτώσεις ο πρόλογος µπορεί να είναι χιουµοριστικός και να χρησιµοποιεί λαϊκές εκφράσεις,

εντυπωσιακές φράσεις κ.τ.ό., για να τραβήξει ευκολότερα την προσοχή των ακροατών ή των αναγνωστών.

Όπως και να είναι πάντως, κάθε πρόλογος πρέπει να είναι κατάλληλος για το θέµα που αναπτύσσει, για τον

οµιλητή ή το συγγραφέα και για το ακροατήριο ή το αναγνωστικό κοινό. Θα πρέπει δηλαδή να εκπληρώνει τα

τρία κριτήρια που αναφέραµε”.

(Ν. Γρηγοριάδης, Το δηµιουργικό γράψιµο. Η τέχνη και η τεχνική του.

∆οκίµια προβληµατισµού, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1992, σ. 76-77)

Από το παραπάνω απόσπασµα γίνονται φανερά όχι µόνο τα τρία κριτήρια αποτελεσµατικότητας και επιτυχίας

ενός προλόγου, αλλά και το ότι κάθε θέµα απαιτεί τη συγγραφή ενός διαφορετικού, ιδιαίτερου και ειδικού,

προλόγου - άρα αποκλείονται εξ ορισµού οι τυποποιηµένοι πρόλογοι. Επιπλέον, κάθε συγγραφέας είναι ελεύθε-

ρος ανάλογα µε τους σκοπούς του να επιλέξει το είδος του προλόγου που τους εξυπηρετεί καλύτερα. Οι τυποποι-

ηµένοι πρόλογοι είναι τόσο συχνοί σε εκθεσιακά κείµενα µαθητών, γεγονός που καταντά µονότονο και κουρα-

στικό, αν όχι ενοχλητικό. Μ’ αυτούς, αν και ευκολύνονται οι µαθητές κατά πολύ, συνήθως έρχεται σε αντινοµία

τόσο η ανάπτυξη όσο και ο τόνος του υπόλοιπου γραπτού, µε αποτέλεσµα να φαντάζουν ξένα σώµατα, εµβόλιµα

στοιχεία, άσχετες ποµφόλυγες, τοποθετηµένες µάλιστα στην αρχή της έκθεσης.

Το ενδιαφέρον του αναγνώστη-βαθµολογητή µπορεί να προκληθεί µόνο όταν ο πρόλογος είναι πρωτότυπος.

Αλλά πρωτοτυπία δε σηµαίνει κατ’ ανάγκην επιτήδευση και εκζήτηση. Σηµαίνει κατά κύριο λόγο ενδιαφέρου-

σες απόψεις που εισάγουν στο θέµα, που αποκαλύπτουν την κριτική (θετική, αρνητική ή όποια άλλη) στάση του

συγγραφέα απέναντι στο θέµα-πρόβληµα, και που διατυπώνονται µε ειλικρίνεια, αυθορµητισµό και ευθύτητα,

παρέχοντας όχι µόνο έναν προϊδεασµό για το ύφος του κειµένου, αλλά και για το διάγραµµα και το περιεχόµενο

των ιδεών που αναπτύσσονται στο υπόλοιπο κείµενο.

Έτσι, για λόγους µεθοδολογικούς, προκρίνονται τα παρακάτω είδη προλόγων που απαντούν σε δοκίµια και

άρθρα και µπορούν να χρησιµοποιηθούν ανάλογα µε την περίσταση (το είδος και τις απαιτήσεις του θέµατος, το

είδος και την ποιότητα της επιχειρηµατολογίας) και στη συγγραφή της έκθεσης ιδεών.


1. Ο πρόλογος περιλαµβάνει τη διασάφηση µιας ή περισσότερων εννοιών του θέµατος-προβλήµατος, όπως στο

εξής παράδειγµα:

Στα λεξικά, στις εγκυκλοπαίδειες και στα βιβλία, η διαφήµιση ορίζεται ως η γνωστοποίηση στο κοινό, µε

διάφορα µέσα (διαλαλητές, έντυπα, ραδιόφωνο, τηλεόραση κτλ.), των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν ένα

προϊόν, µε σκοπό την αύξηση των πωλήσεων του. Εντούτοις, ο ορισµός της διαφήµισης ως γνωστοποίησης

αποτελεί ευφηµισµό που δεν ανταποκρίνεται ούτε στο ελάχιστο στη σηµερινή µορφή της διαφήµισης. Η

διαφήµιση ξεκίνησε και αναπτύχθηκε ως φαινόµενο συνδεδεµένο στενά µε την οικονοµική ζωή των επιχει-

ρήσεων. Σήµερα, όµως, έχει φτάσει στο σηµείο, χωρίς να χάσει τον οικονοµικό της χαρακτήρα και παράλ-

ληλα µ' αυτόν, να επιτελεί πρόσθετες ουσιαστικές λειτουργίες, έµµεσα αλλά αποτελεσµατικά.

(Θ. Λιανός, Η διαφήµιση και ο ρόλος της, Κ. Ν. Λ. Γ' Λυκείου, σ. 258)

2. O πρόλογος περιλαµβάνει στην αρχή µια γενική διαπίστωση, που θίγει το θέµα. Έπειτα, γίνεται ο εντοπισµός

του ειδικού προβλήµατος που θα αναπτυχθεί στη συνέχεια:

Η αλόγιστη καταστροφή του φυσικού χώρου, µέσα στον οποίο και από τον οποίον ζούµε, έχει προχωρήσει

τα τελευταία χρόνια µε ρυθµό επικίνδυνο. Την ίδια στιγµή και παράλληλα µ' αυτήν, συντελείται και η κατα-

στροφή, άµεση ή έµµεση, των µνηµείων που ο πολιτισµός των αιώνων έχει κληροδοτήσει στον τόπο µας.

Εταιρείες και άτοµα προσπαθούν µε διακηρύξεις και θεωρητικές αναλύσεις να πείσουν -ποιους;- για την ανά-

γκη και την υποχρέωση που έχουµε να σεβαστούµε και να προφυλάξουµε το “φυσικό περιβάλλον” και τα

ιστορικά µας µνηµεία. Η πρόθεση είναι αναντίρρητα ορθή και επαινετή, όµως φοβούµαι πως υπάρχει ο κίνδυ-

νος να εξαντληθεί σε σχήµατα λόγου, αν δεν αναζητηθούν οι αιτίες του κακού και δεν ανατραπούν από τη ρίζα

τους.

(Μ. Ανδρόνικος, Η προστασία του περιβάλλοντος, Κ. Ν. Λ. Γ' Λυκείου, σ. 242)

3. Ο πρόλογος περιλαµβάνει τη σύντοµη παρουσίαση του προβλήµατος και την υπογράµµιση των ιδιαίτερων

χαρακτηριστικών του που το καθιστούν φλέγον, επίκαιρο ή οξύ. Τονίζεται η σπουδαιότητα του, ο ρόλος που

παίζει στη ζωή του ανθρώπου και ο τρόπος που επηρεάζει τους διάφορους τοµείς της ζωής, όπως αποτυπώνεται

στα παρακάτω παραδείγµατα:

Μετά την επίσηµη αναγνώριση της νεοελληνικής γλώσσας και τη νόµιµη πια χρησιµοποίηση της και σε

τοµείς, από τους οποίους είχε προηγουµένως αποκλειστεί, θα έλεγε κανείς ότι διευθετήθηκε επιτέλους ένα

θέµα, που η διατήρηση του σε εκκρεµότητα επί ενάµιση αιώνα επηρέασε αρνητικά την πνευµατική καλλιέρ-

γεια και την ανάπτυξη της παιδείας του ελληνικού λαού. Πολύ σύντοµα, όµως, µερικοί άρχισαν να ανησυ-

χούν για τη µορφή, αρχικά, της νέας επίσηµης γλώσσας και να µιλούν για την ύπαρξη γλωσσικού προβλήµα-


τος, όχι ζητήµατος αυτή τη φορά. Η γενικότερη γλωσσική πενία των Ελλήνων, η υποβάθµιση της ελληνικής

γλώσσας, η ανεπάρκεια της και ο συνακόλουθος δανεισµός από άλλες γλώσσες που κινδυνεύει να τη δια-

βρώσει, αποτελούν τις συνιστώσες του προβλήµατος. Όλα τα πρόσφορα µέσα: δηµοσιεύµατα στον ηµερήσιο

και περιοδικό τύπο, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκποµπές, οργάνωση συνεδρίων, σύσταση εταιρειών

προστασίας της γλώσσας επιστρατεύτηκαν για την παρουσίαση και ανάλυση του προβλήµατος. Κύριο χαρα-

κτηριστικό όλων αυτών των εκδηλώσεων είναι η γλωσσική κινδυνολογία. Επισηµαίνουν τόσα και τέτοια

νοσηρά συµπτώµατα που, αν δεν αντιµετωπιστούν, η γλώσσα απειλείται µε αφανισµό.

∆ιαβάζοντας το πλήθος αυτό των δηµοσιευµάτων σχηµατίζει κανείς την εντύπωση ότι η ελληνική γλώσσα

διανύει την τελευταία περίοδο της ζωής της. Είναι, όµως, οι διαπιστώσεις αυτές επαρκώς τεκµηριωµένες,

ώστε να κατοχυρώνεται η εγκυρότητά τους;

(Αγ. Χαραλαµπόπουλος)

4. Ο πρόλογος περιλαµβάνει µια σύγκριση και αντίθεση ανάµεσα σε δύο φαινόµενα ή δύο γεγονότα, όπως

συµβαίνει στο ακόλουθο παράδειγµα:

Αµφιβάλλω αν όλοι οι στοχαζόµενοι άνθρωποι, και ιδίως εµείς οι παιδαγωγοί, έχουµε αντιληφθεί και

εκτιµήσει σωστά το γεγονός ότι απ' όλα τα έµβια όντα ο άνθρωπος έχει την πιο µακροχρόνια παιδική ηλικία

και ότι, σαν να µη φτάνει για τη σωµατοψυχική του ωρίµανση τόσος χρόνος, ο πολιτισµός αντί να συντο-

µεύει, επιµηκύνει ακόµη περισσότερο την περίοδο της µαθητείας. Συγκρίνετε το ανθρώπινο βρέφος µε τα

νεογνά άλλων ζώων που βρίσκονται πολύ χαµηλά στην κλίµακα της ζωής και θα δείτε πόσο αβοήθητο και

αξιολύπητο πλάσµα είναι το νεογέννητο µας. Το πουλάράκι στέκεται γρήγορα στα πόδια του, το ορνιθάκι

παίρνει ευθύς µόνο του την τροφή που χρειάζεται, το παπάκι ξέρει ήδη να κολυµπάει. Αντίθετα, ο άνθρω-

πος, της ∆ηµιουργίας η κορωνίδα, κρέµεται επί πολύν καιρό από τη µητέρα για τις στοιχειωδέστερες ανά-

γκες του, µόλο που έχει έρθει στον κόσµο εφοδιασµένος µε ένα, συγκριτικά προς το ανάστηµα του, πελώριο

εγκέφαλο. Σ' αυτόν υπολογίζει η φύση και µας στέλνει στη γη µε τόσο αξιοδάκρυτα φτωχό οπλισµό. Τα άλλα

ζώα έχουν προικιστεί µε ενστιγµατικούς µηχανισµούς, έτοιµους µε το παραµικρό ερέθισµα να λειτουργή-

σουν αµέσως και σχεδόν χωρίς λάθος. Το ανθρώπινο βρέφος, ακόµα και για να τραφεί από το µαστό της

µητέρας του, χρειάζεται βοήθεια. Στην αρχή κάποιος πρέπει να του παρασταθεί, έπειτα µόνος του ο άνθρω-

πος θα σκεφτεί και θα ασκηθεί πολύ για να κατακτήσει ένα προς ένα τα µέσα της ζωής. Έχει, λοιπόν, κάποιο

λόγο η µακρά διάρκεια της παιδικής περιόδου. Και µιαν άλλη ακόµα σηµασία, όπως θα δούµε παρακάτω.

(Ε. Παπανούτσος, Το µέλλον του ανθρώπου, στο Η κρίση του πολιτισµού µας,

εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1992 [15η έκδ.], σ. 272)


5. Ο πρόλογος αρχίζει µε µια ερώτηση, του οποίου ένα µέρος της απάντησης είναι η ανάπτυξη του θέµατος. Το

ερώτηµα που διατυπώνεται στην αρχή πρέπει να έχει τέτοια ευρύτητα - όχι όµως και ασάφεια ή αοριστία-,

ώστε η ανάπτυξη του θέµατος να είναι υποσύνολο της απάντησης του, να περιέχεται σ' αυτήν. Αυτό συµβαί-

νει στο εξής παράδειγµα:

Από την ώρα που πρωτοσάλεψε µέσα στο νου του στοχαστικού προπάτορα η ασεβής απορία: πώς έγινε

τούτος ο κόσµος µε την απειρία των µορφών του, από το αστέρι ως το χαµολούλουδο και από την αµοιβά-

δα ως τον άνθρωπο; γεννήθηκε ένα πρόβληµα που δεν πρόκειται ν' αφήσει ήσυχη καµιάν αφυπνισµένη

συνείδηση. Θρησκεία και ποίηση, φιλοσοφία και επιστήµη προσπαθούν µε µύθους και εικόνες, µε ιδέες και

υποθέσεις να ηρεµήσουν το πνεύµα µας. Εκείνο, όµως, δεν ικανοποιείται µε καµιά λύση. Και έρχεται και

ξανάρχεται στο ίδιο θέµα, πάντοτε µε την ελπίδα ότι κάποτε θα του αποκαλυφθεί το µεγάλο, το εφτασφρά-

γιστο µυστικό, που για την ώρα όχι µόνο δεν του παραδίνεται, αλλά όσο το πλησιάζει, τόσο εκείνο αποµα-

κρύνεται.

Όχι µια, αλλά πολλές, ολόκληρες στοιβάδες ερωτηµάτων αποτελούν τον κορµό της απορίας...

(Ε. Παπανούτσος, Τύχη και αναγκαιότητα, στο Το δίκαιο της πυγµής, εκδ. ∆ωδώνη,

Αθήνα 1989 [3η ανατύπ.], σ. 236)

Τις περισσότερες φορές, όµως, η ερώτηση αφορά είτε το κύριο θέµα του δοκιµίου-κειµένου είτε παρουσιάζει δύο

διαµετρικά αντίθετες απόψεις, όπως συµβαίνει στα παρακάτω παραδείγµατα:

- Τι είναι ο άνθρωπος; ρωτάει σε µια πρόσφατα δηµοσιευµένη µελέτη του ένας ακαδηµαϊκός δάσκαλος του

Νέου Κόσµου.

- Το ον που έχει δικαιώµατα, απαντά. Και έπειτα διευκρινίζει: ∆ικαιώµατα που το ίδιο προβάλλει, και που

του αναγνωρίζονται.

Προσωπικά, δεν έχω µεγάλη εµπιστοσύνη στους πολύ απλούς και λιγόλογους ορισµούς. Ιδίως αντικειµέ-

νων, όπως το “ανθρώπινο ον”, που έχουν µεγάλο εννοιολογικό βάθος. Τις περισσότερες φορές αποτελούν

συντοµογραφίες της στιγµής: ονοµάζουν ένα από τα πολλά γνωρίσµατα του “οριστέου”, εκείνο που έτυχε ή

θέλησε να προσέξει ο παρατηρητής, και παραλείπουν όλα τα άλλα ως µη απαραίτητα τάχα, αυτονόητα ή

εξυπονοούµενα, ενώ όταν αλλάξει η οπτική γωνία, αυτά περνούν αµέσως στο πρώτο επίπεδο και εκτοπίζουν

το ονοµαζόµενο. Έπειτα, συµβαίνει µε τους ορισµούς των πραγµάτων ό,τι και µε την ετυµολογία των λέξεων.

Ένας δάσκαλος µου στο εξωτερικό, για να µας κάνει προσεκτικότερους και να µας αποτρέπει από βιαστικές

λύσεις, συνήθιζε να λέγει: “Όσο πιο εύλογη φαίνεται µια ετυµολογία, τόσο λιγότερες πιθανότητες έχει να

είναι επιστηµονικά ορθή”. Την ίδια δυσπιστία πρέπει, νοµίζω, να δείχνουµε και απέναντι στους “εύλογους”

ορισµούς: σπάνια είναι οι ακριβέστεροι, και σχεδόν πάντοτε είναι λειψοί.


Οι αµφιβολίες µεγαλώνουν όταν µας προσφέρεται ορισµός του πιο περίπλοκου και του πιο αινιγµατικού

όντος µέσα στον Κόσµο, του “ανθρώπου”...

(Ε. Παπανούτσος, Ορισµός του ανθρώπου, στο Η κρίση του πολιτισµού µας, ό.π., σ. 218)

β) Πόσο χρόνο και πόνο, πόσες εµπειρίες και διαστοχασµούς θα χρειάστηκε ο άνθρωπος για ν’ ανακαλύψει

και να δοκιµάσει την ποικιλία των µορφών που έδωσε στην οµαδική ζωή, αναθεωρώντας κάθε φορά τους

θεσµούς που επέβαλλαν τις στενές σχέσεις µε τους οµοίους του; Κρίνοντας από τις δυσχέρειες που αντιµε-

τωπίζουν οι σηµερινές “εξελιγµένες” κοινωνίες, για να δαµάσουν τα διαλυτικά και αναρχικά µέλη τους, να

τα υποτάξουν στην κοινή βούληση ή να τα κάνουν ανίκανα να βλάψουν, µπορούµε να φαντασθούµε τι θα

στοίχησε στην ανθρωπότητα η προσπάθεια να περάσει από το άταχτο κοπάδι της ζούγκλας σε τύπους συµ-

βίωσης, οργανωµένους µε βάση το “κοινό αίµα”, τους “κοινούς θεούς”, την “κοινή γλώσσα”, την “κοινή

συνείδηση” κ.ο.κ. και να διαµορφώσει τους κοινωνικούς σχηµατισµούς που γνώρισε ως τώρα η ιστορία: τα

γένη, τις φατρίες, τις πόλεις-κράτη, τα έθνη και τις άλλες παραλλαγές της συµβιωτικής “κοινότητας”. Για να

ανοίγει κάθε τόσο ο κύκλος και να χωράει µεγαλύτερο πλήθος, έπρεπε όχι απλώς να διευρυνθεί η έκταση του

οικολογικού χώρου, ο οίκος να γίνει συνοικία, η συνοικία χωριό, το χωριό πόλη, η πόλη πρωτεύουσα κτλ.

Έπρεπε το “µυαλό” να πείσει την “καρδιά” να παραδεχτεί και να αναγνωρίσει όµοιο τον “άλλο” (το µη

συγγενή, το µακρυνό, τον ξένο), αφού έχει µαζί µ' αυτόν ορισµένα κοινά στοιχεία, και προπάντων επειδή η

συµµαχία στον αγώνα της ζωής είναι παραπάνω από συµφέρουσα, είναι αναγκαία. Και τούτο δεν ήταν καθό-

λου εύκολο.

(Ε. Παπανούτσος, Η αλληλεξάρτηση των λαών, στο Οι δρόµοι της ζωής,

εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1982 [2η έκδ.], σ. 220)

6. Ο πρόλογος περιλαµβάνει την παρουσίαση δύο διαµετρικά αντίθετων απόψεων πάνω στο θέµα-πρόβληµα,

ενώ στο τέλος -χωρίς να εµφανίζεται πάντοτε- συχνά προκρίνεται η µέση λύση, που ταυτίζεται µε τη θέση του

συγγραφέα. Η συγκριτική θεώρηση του θέµατος είναι εµφανής: η µισή παράγραφος αφιερώνεται στη µια

έννοια και η άλλη µισή στην αντίθετη της, όπως συµβαίνει στα παραδείγµατα που ακολουθούν:

α) Υπάρχουν δύο τρόποι να µυήσει κανείς τους νέους στα θέµατα της πολιτικής ζωής και να διαµορφώσει

την πολιτική σκέψη και τη συµπεριφορά τους: ο δογµατικός του µονολόγου και ο κριτικός του διαλόγου.

Τον πρώτο τον µεταχειρίζονται ανέκαθεν τα ανελεύθερα ή ψευδελεύθερα καθεστώτα, ο δεύτερος ταιριάζει

στη δηµοκρατία. Μια µικρή ανάλυση θα δείξει του καθενός τα φωτεινά σηµεία και τις σκιές.

(Ε. Παπανούτσος, Εθισµός και επίγνωση, στο Πρακτική φιλοσοφία, ό.π., σ. 197)

β) Ποια είναι η βαθύτερη αιτία της αναταραχής που σηµειώνεται σήµερα (άλλοτε µε µεγαλύτερη και

άλλοτε µε µικρότερη ένταση) στο κοινωνικό σώµα όλων σχεδόν των “πολιτισµένων” χωρών του κόσµου;


Το ερώτηµα έρχεται και ξανάρχεται στα χείλη των στοχαστικών ανθρώπων. Και τροφοδοτείται από µια

µακρά σειρά φαινοµένων που κρατούν ανάστατη την Κοινή Γνώµη. Οι “ηλικιωµένοι”, οι αποκαταστηµένοι

και φτασµένοι (επαγγελµατικά, κοινωνικά, πολιτικά) θεωρούν τους νέους υπαίτιους για το σάλο και τους

κατηγορούν ότι συναγωνίζονται ποιος να ξεπεράσει τον άλλο στο θράσος, στην άρνηση, στην απερισκεψία.

∆εν είναι µε τίποτα ευχαριστηµένοι και, ενώ έχουν αποκτήσει ασύγκριτα περισσότερες “ελευθερίες” από

άλλοτε, χλευάζουν τα πάντα, ζητούν διαρκώς περισσότερα και είναι έτοιµοι να τινάξουν στον αέρα το

οικοδόµηµα που στεγάζει όχι µόνο τους αντίπαλους αλλά και αυτούς τους ίδιους. Από το άλλο µέρος οι

“νέοι”, που δε βρήκαν ακόµη θέση κάτω από τον ήλιο, που δεν έχουν δηλαδή βιοποριστικά εξασφαλιστεί,

πολιτικά ικανοποιηθεί, συναισθηµατικά ηρεµήσει, αντιστρέφουν το βέλος: οι ηλικιωµένοι -λέγουν- έχουν

δηλητηριάσει την κοινωνική ατµόσφαιρα µε την πλεονεξία, το δεσποτισµό, την υποκρισία τους. Προσποιούνται

ότι ενδιαφέρονται και πονούν γι' αυτούς που παλεύουν για τον επιούσιο και για λίγη αξιοπρέπεια, αλλά

τίποτε δεν κάνουν για να τους ανακουφίσουν, όσα παραχωρούν τα δίνουν µόνο µε πανάκριβο τίµηµα : την

ταπείνωση και την προδοσία. Ενοχλούνται και βρίσκονται σε αµηχανία, καθώς βλέπουν ότι έρχεται η κατα-

στροφή και δεν µπορούν να την αναχαιτίσουν; Τόσο το καλύτερο. Αυτοί έσπειραν ανέµους, ας θερίσουν

τώρα τη θύελλα...

Είναι αδύνατο, αλλά και µάταιο να ξεδιαλύνει κανείς τις κατηγορίες που εκτοξεύονται από τις δύο πλευ-

ρές, για να αποφανθεί µε κάποια βεβαιότητα ποια έχει το δίκαιο µε το µέρος της. Εκείνο που έχει σηµασία

είναι να βρει πίσω από τα συµπτώµατα την εστία της νόσου και να σκεφτεί µήπως υπάρχει τρόπος, αν όχι να

την εξαλείψει, τουλάχιστο να µαλακώσει τις συνέπειες της. Πρέπει να συνηθίσουµε µε την ιδέα ότι στη ροή

των κοινωνικών καταστάσεων δε λύνονται όλα τα προβλήµατα που παρουσιάζονται. Πολλών, όµως, µε-

τριάζεται η οξύτητα, όταν αναλυθούν ορθά και γίνουν συνειδητές οι δυσχέρειες της λύσης τους.

(Ε. Παπανούτσος, Η κατάρρευση της αυθεντίας, στο Οι δρόµοι της ζωής, ό.π., σ. 253-254)

7. Ο πρόλογος περιλαµβάνει την παρουσίαση της αντίθετης άποψης από τη σωστή, καθώς και την απόρριψη

της µε σύντοµο σχολιασµό. Μ' αυτόν τον τρόπο τονίζεται η έλλειψη της κεντρικής έννοιας του θέµατος και

έτσι εξαίρεται η σηµασία της, όπως γίνεται στο εξής παράδειγµα:

Ο θάνατος του αµερικανού φυσικού Οπενχάιµερ, του µεγάλου επιστήµονα που πρωτοστάτησε στην κατα-

σκευή του φοβερότερου όπλου απ' όσα γνώρισε ως τώρα η ιστορία, της ατοµικής βόµβας, αλλά και του

υψηλόφρονα ανθρώπου, που αισθάνθηκε βαθιά στην ψυχή του τον ηθικό αντίχτυπο αυτής της αποτρόπαιης

εφεύρεσης, έφερε και πάλι στο πρώτο επίπεδο του στοχασµού και της ευαισθησίας µας το οξύ πρόβληµα της

ευθύνης των σοφών στη διακυβέρνηση της οικουµένης. ∆εν είναι µόνο οι κυνικοί “θεωρητικοί” που πά-

σχουν από ηθικήν αναλγησία, ούτε οι υψηλής στάθµης και πανύψηλου εισοδήµατος “επιστήµονες · τεχνι-

κοί”, όσοι προσφέρουν (χωρίς φειδώ και χωρίς αιδώ) τη φαιά ουσία των εγκεφάλων τους στα µυστικά


εργαστήρια των επιτελείων, που ισχυρίζονται ότι αυτοί σαν “ερευνητές” ό,τι έχουν να πράξουν είναι “να

κάνουν όσο καλύτερα µπορούν τη δουλειά τους” - την ευθύνη για την καλή ή την κακή χρήση των επινοήσεών

τους έχουν άλλοι: οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί Ακόµη και άνθρωποι που δεν σχετίζονται, ούτε απευθ-

είας ούτε πλάγια, µε τις µηχανές του πολέµου, διστάζουν να αποφανθούν απάνω στο κρίσιµο τούτο θέµα µε

σαφήνεια. Προτιµούν τις επιφυλάξεις και τους επαµφοτερισµούς : “ναι µεν... αλλά πάλι..” και όταν

πεισθούν να διατυπώσουν επιτέλους τη γνώµη τους χωρίς διφορούµενα, δογµατίζουν µ' ένα γενικό αφορι-

σµό: “η επιστήµη είναι ανεύθυνη”! Τι σηµαίνει, όµως, το απόφθεγµα τούτο που, επειδή είναι πολύ βολικό,

περνάει εύκολα από στόµα σε στόµα; Και τι ακριβώς λέει; Αξίζει, νοµίζω, να επιχειρήσουµε µια σύντοµη

ανάλυση του. Από πολλά συνθήµατα, που παραχαράττουν την αλήθεια, υποφέρει ο αιώνας µας: ας προσπα-

θούµε λοιπόν να µη γίνονται περισσότερα, από την απροσεξία και την ακρισία µας.

(Ε. Παπανούτσος, Επιστήµη και ευθύνη, στο Πρακτική φιλοσοφία,ό.π., σ. 335)

8. Ο πρόλογος περιλαµβάνει κάποιο ανέκδοτο ή επεισόδιο ή περιστατικό της καθηµερινής ζωής και το πα-

ρουσιάζει ως ενδεικτικό στοιχείο του προβλήµατος που πρέπει να αναλυθεί. Εδώ χρειάζεται αυξηµένη προσο-

χή στη µετάβαση από το συγκεκριµένο περιστατικό στο γενικότερο πρόβληµα, από την περίπτωση στο φαινόµενο:

Συναπάντησα στο δρόµο λόγιο φίλο, που µας έχει προσφέρει µερικά αξιόλογα κείµενα και που πολλά

τώρα χρόνια ζει στο εξωτερικό, σε τόπο µεγάλο. Καταµεσήµερο, στο κέντρο της Αθήνας, ο ήλιος ήταν

πολύς και εκνευριστικός, ανάµεσα στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους, που προχωρούσε στα καθηµερινά

πεπρωµένα του, κατάρρυτο από ιδρώτα. Σταθήκαµε παράµερα, όρθιοι, ν' αλλάξουµε δυο λόγια, είµαστε και

οι δύο πολύ βιαστικοί. Ο φίλος έχει ιδιαίτερη προτίµηση στους επιγραµµατικούς αφορισµούς. Η οµιλία του

διατηρεί µέσα της πολλές σιωπές. Ήθελα να τον ρωτήσω πολλά, µα ήταν φυσικά πολύ δύσκολο σε τέτοια

ώρα και σε τέτοιο τόπο να τον ρωτήσω. Τον άφησα να µιλεί. Κι ανάµεσα στα άλλα µου είπε και ετούτο: “Ο

άνθρωπος του καιρού µας έχει χάσει δύο πράγµατα: την αξιοπρέπεια και την ευαισθησία”.

Ναι, είµαι βέβαιος, πως η αξιοπρέπεια ταλαιπωρείται δεινά και όχι από φταίξιµο του ανθρώπου του

ίδιου. Ένα πλήθος δυνάµεις βίαιες, βάναυσες, χυδαίες, φαίνονται να µην έχουν άλλο προορισµό από την

καταρράκωση και την εξουθένωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ώστε, κατά το ένα σκέλος του ο επιγραµ-

µατικός αφορισµός του λόγιου φίλου νοµίζω πως είναι σωστός. ∆ιαφωνώ ως προς το δεύτερο σκέλος. Ο

σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει χάσει την ευαισθησία του. Μόνο που, καθώς το τροµαγµένο ζώο, το κυνηγη-

µένο, δε βρίσκει τον τρόπο να την εκδηλώσει.

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Η ευαισθησία, στο Ο σύγχρονος άνθρωπος,

Εκδόσεις των Φίλων. Αθήνα 1989 [21η έκδ.], σ. 270-271)


9. Ο πρόλογος αρχίζει µε µια πρόταση-άποψη καθολικής αποδοχής, το κύρος της οποίας δεν µπορεί ν' αµφι-

σβητηθεί, και συνεχίζει µε την ένταξη του θέµατος-προβλήµατος στο σκεπτικό της πρότασης αυτής, όπως

δηλώνεται στα παρακάτω παραδείγµατα:

α) Ο σκληρός, ο αδίστακτος δεσποτισµός στη διακυβέρνηση των λαών είναι γνώριµο φαινόµενο στην

ιστορία της ανθρωπότητας και από την άποψη αυτή οι χρόνοι µας δεν µπορούν να διεκδικήσουν το προνό-

µιο της πρωτοτυπίας. Αλλά και δεν υστερήσαµε καθόλου σε µεγάλης κλίµακας δείγµατα του είδους. (Μέτρο

του “µεγάλου” εδώ η φρίκη των εγκληµάτων). Και µόνο τρία ονόµατα να βάλουµε στο νου µας: Μουσολί-

νι, Χίτλερ, Στάλιν, φτάνουν να µας δώσουν το ρίγος. Το πρόβληµα για κάθε σκεπτόµενο άνθρωπο είναι πώς

ευδοκιµεί στον πλανήτη µας αυτή η τερατώδης, η επικίνδυνη πανίδα. Πώς, από καιρό σε καιρό, εµφανίζο-

νται σε όλα τα γεωγραφικό πλάτη και σε όλες περίπου τις µορφές κοινωνίας πότε µεγάλοι και φοβεροί

δυνάστες και πότε µικροί και γελοίοι τυραννίσκοι (εξίσου θρασείς και κακοποιοί οι δεύτεροι όπως και οι

πρώτοι), που επωφελούνται από τις ιστορικές περιστάσεις, κάθονται στον τράχηλο ενός έµφοβου ή αλλό-

φρονα λαού και τον βασανίζουν. (...)

(Ε. Παπανούτσος, Τυραννικοί χαρακτήρες, στο Το δίκαιο της πυγµής, ό.π., σ.105-106)

β) Η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη των µέσων µαζικής ενηµέρωσης, σε συνδυασµό µε τη διεύρυνση των

ορίων µετάδοσης πληροφοριών κατά τις τελευταίες δεκαετίες, είχαν ως συνέπεια τη δηµιουργία ενός προτύ-

που συµπεριφοράς, που χαρακτηρίζει τον αποκαλούµενο άνθρωπο - µάζα. Πρόκειται για ένα κοινωνικό

υποκείµενο, προϊόν και παράλληλα καταναλωτή µιας µαζικής κουλτούρας, η οποία δίνεται µε τη µορφή ειδή-

σεων και ψυχαγωγικών προγραµµάτων, που στο σύνολο τους παράγουν οι πολιτιστικές βιοµηχανίες και ελέγ-

χουν τα διεθνή κυρίως δίκτυα πληροφόρησης. Η κατάσταση αυτή, που σύµφωνα µε τους κατήγορους της

µαζικής κουλτούρας θεωρείται ενδεικτική µιας συνεχούς παρακµής, “µπροστά στην οποία ο άνθρωπος της

κουλτούρας δεν µπορεί παρά να δώσει την έσχατη µαρτυρία του µε όρους Αποκάλυψης”, όπως αναφέρει ο

Ουµπέρτο Έκο, οφείλεται σε πολλούς λόγους. Και πρώτιστα στο ότι τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, απευθυνό-

µενα σ' ένα ετερογενές κοινό, µεταδίδουν σε παγκόσµια κλίµακα µίαν οµοιόµορφη κουλτούρα στη βάση ενός

“µέσου γούστου”, µε αποτέλεσµα να καταστρέφονται τα ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της κάθε εθνι-

κής οµάδας.

(Π. Νεράντζης, Το δικαίωµα στη διαφορά, περ. Το Τέταρτο, τεύχ. 27-28, Ιούλ.-Αύγ. 1987, σ. 82)

10. Στον πρόλογο αρχικά ζωγραφίζεται το γενικό περίγραµµα της προβληµατικής εποχής µας και έπειτα επιλέ-

γεται ένα από τα καυτά της προβλήµατα, στο οποίο εντάσσεται και το πρόβληµα που αναφέρεται στο θέµα.

Αυτή η µέθοδος ονοµάζεται επαγωγική και χρησιµοποιήθηκε στο παρελθόν από τον Αριστοτέλη. Ιδιαίτερο

ρόλο παίζει εδώ η ένταξη της αναλυόµενης έννοιας στο “προσεχές γένος”, δηλαδή στην αµέσως γενικότερη

(µηλιά → δέντρο, αγάπη → συναίσθηµα, ναρκωτικά → πρόβληµα κοινωνικής παθογένειας, πρόβληµα των


ναρκωτικών → προβλήµατα της σύγχρονης κοινωνίας). Βέβαια, η συσχέτιση της γενικότερης µε τη βασική

έννοια του θέµατος προϋποθέτει ευρύτητα γνώσεων και τεχνική στο λόγο, ώστε να αποφεύγεται η τυποποί-

ηση, όπως δηλώνεται καθαρά στο εξής παράδειγµα:

Ο κατά γεωµετρική κλίµακα αυξανόµενος πληθυσµός της γης επιβάλλει την αέναη διεύρυνση των οικιστι-

κών προβλέψεων και την επίλυση των συναφών προβληµάτων µε µόνιµη βάση την ποσότητα. Οι ανάγκες,

που πρέπει να ικανοποιηθούν, πολλαπλασιάζονται µε ταχύτητα που ξαφνιάζει. Οι πολιτείες διογκώνονται,

τείνουν να ξεπεράσουν τα σύνορα του τερατώδους, αυτού του τερατώδους που µέσα σε λίγα χρόνια θα

θεωρείται απλός οικιστικός πυρήνας µπροστά στο άλλο εκείνο τερατώδες που προπαρασκευάζεται. Είναι

πολύ δύσκολο, όση φαντασία και αν διαθέτει κανείς, να συλλάβει τη µορφή του κόσµου ύστερ' από πενήντα

ή εκατό ή διακόσια χρόνια, αυτά τα δισεκατοµµύρια µέλη µιας φοβερής αγέλης, που θα έχει πολύ περισσό-

τερα δικαιώµατα από όσα είχαν οι ορδές, οι φυλές, οι λαοί των περασµένων αιώνων. ∆ικαιώµατα κοινω-

νικής πρόνοιας, ευζωίας, αναγωγής σε υψηλότερα πολιτιστικά επίπεδα.

Οι άνθρωποι πια είναι αποφασιστικά προορισµένοι να συνοικούν. Και αν ακόµη δεν είναι σπάνιοι οι

µονήρεις και λιγοπρόσωποι οικισµοί, ύστερ' από λίγα χρόνια η έλλειψη του χώρου θα γίνει οδυνηρά αισθη-

τή. Είναι το πρόβληµα που αντιµετωπίζουν ήδη σε κάθε βήµα τους οι αρµόδιοι, τη στιγµή που πρόκειται να

σχεδιάσουν κάποια πλαίσια και να ορίσουν κανόνες. Η ασφυκτική συνοίκηση είναι η αναπόφευκτη µοίρα

του ανθρώπου του µέλλοντος. Ενός ανθρώπου, που θα αισθάνεται το απέραντο πλήθος να τον περιζώνει,

που θα αισθάνεται πως και ο ίδιος δεν είναι παρά ένα πολλοστηµόριο αυτού του πλήθους (...).

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Η στυγνή µόνωση, στο Ο σύγχρονος άνθρωπος, ό,π., σ. 197-198)

11. Ο πρόλογος περιλαµβάνει ιστορική αναφορά. Μ' αυτήν αναζητείται η ιστορική πλευρά του θέµατος και

διερευνάται το ιστορικό του βάθος, όπως συµβαίνει στα ακόλουθα παραδείγµατα:

α) Όταν οι µακρινοί µας πρόγονοι, στην αυγή των προϊστορικών χρόνων, κατασκεύασαν από πέτρα τα

πρώτα εργαλεία (λοστούς, σφυριά, όπλα) και µ' αυτά άλλαξαν τον τρόπο της ζωής τους, δεν ήταν δυνατόν

φυσικά να φανταστούν ότι ο άθλος τους που άνοιξε το δρόµο από τα χονδροειδή και δύσχρηστα όργανα

της πρωτόγονης βιοτεχνίας προς τις σηµερινές σοφές και λεπτότατες µηχανές, θα δηµιουργούσε µια µέρα

φοβερά προβλήµατα στους απογόνους των. Και τότε και έπειτα, κάθε φορά που γινόταν ένα βήµα παραπέ-

ρα στην τελειοποίηση των µηχανικών µέσων, µε αποτέλεσµα να παράγονται περισσότερα αγαθά, να προ-

σφέρονται µεγαλύτερες σπιτικές ανέσεις, ν' αποκτά µεγαλύτερη σιγουριά η τέχνη του πολέµου, οι άνθρω-

ποι όλων των διαµετρηµάτων πανηγύριζαν την πρόοδο, ευλογούσαν τα δώρα της, ονειροπολούσαν τη

µέρα που η “µηχανή” θα λιγόστευε τον ιδρώτα της βιοπάλης και θα χάριζε στις µάζες του µόχθου περισσό-

τερο χρόνο για ανάπαυση. Τυχερές που θα ήταν οι επόµενες γενεές! ∆ε θα γερνούσαν πρόωρα από τον


κάµατο, θα είχαν καιρό και δυνάµεις να απολαύσουν τις χαρές της ζωής, να σηκώσουν το κεφάλι πάνω

από το χώµα, να µυρίσουν τα λουλούδια, να σκεφτούν τον ουρανό...

Αυτές, λοιπόν, οι µακαριζόµενες γενεές ήρθαν, αλλά δεν είναι ευτυχείς.

(Ε. Παπανούτσος, Ο ελεύθερος χρόνος, στο Το δίκαιο της πυγµής, ό.π., σ. 64-65)

β) ∆ιαβάζω σ' ένα άρθρο του Άρνολντ Τόινµπι: “Κατά το πρώτον εκατοµµύριον έτη της υπάρξεως µας”,

γράφει ο Άγγλος ιστορικός και φιλόσοφος της ιστορίας, “εµείς, το ανθρώπινον γένος, ηγωνιζόµεθα ενα-

ντίον των λεόντων και των τίγρεων, δια να εξασφαλίσωµεν το µέλλον των απογόνων µας. Προ 30 χιλιάδων

ετών εξησφαλίσαµεν την υπεροχήν έναντι όλων των ζώντων οργανισµών, πλην των βακτηριδίων. Έκτοτε

είχαµε µόνον δύο εχθρούς: τα µικρόβια και τον άνθρωπον. Και κατά τας 30 χιλιάδας αυτάς έτη ούτε τα

µικρόβια ούτε ο άνθρωπος ηδύναντο να πράξουν τίποτε περισσότερον από το να µας αποδεκατίζουν... Ο

πλανήτης µας θα είναι κατοικήσιµος κατά τα επόµενα δύο δισεκατοµµύρια έτη -δηλαδή, επί διάστηµα δύο

χιλιάδας φοράς µεγαλύτερον από την συνολικήν διάρκειαν του βίου του ανθρωπίνου γένους µέχρι σήµε-

ρον. Αν η ανθρωπότης δεν θανατωθή τώρα, τι δεν θα ηδύνατο να επιτυχή κατά τα δύο αυτά δισεκατοµµύ-

ρια έτη!”.

Οι "τιµές" που χρησιµοποιεί ο Τόινµπι είναι πλασµατικές, αλλά µας προσφέρουν ένα χρήσιµο σχήµα,

τουλάχιστον από την άποψη των αναλογιών. Και το συµπέρασµα του είναι σωστό: ο µόνος εχθρός του

ανθρώπου που αποµένει είναι ο άνθρωπος!...

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Η ωµοφαγία, στο Ο σύγχρονος άνθρωπος, ό.π., σ. 248)

ΙV. Η επιλογική παράγραφος

Όσο χρήσιµος είναι ο πρόλογος για την ανάπτυξη του θέµατος, άλλο τόσο χρήσιµος είναι ο επίλογος για την

ολοκλήρωση του. Ο επίλογος µπορεί να πάρει διάφορες µορφές, ανάλογα µε το σκοπό του συγγραφέα. Αν

πρόθεση του είναι να εξηγήσει µια ιδέα, τότε ο επίλογος παίρνει χαρακτήρα σύνοψης. Αν, όµως, σκοπεύει να

πείσει τους ακροατές του για κάτι, τότε θα πρέπει να δώσει στον επίλογο του συµπερασµατική µορφή, ώστε να

προκαλέσει την τελική εντύπωση πως η θέση του ήταν πραγµατικά η µόνη λογική. (...;

Γενικά οι επιλογικές παράγραφοι πρέπει να παρουσιάζουν συµπυκνωµένα ό,τι έχει ήδη αναπτυχθεί στο κύριο


µέρος. ∆εν πρέπει να εκθέτουν νέες ιδέες, γιατί θα φαίνονταν στον αναγνώστη σαν σκέψεις που κάνει ο συγγρα-

φέας µετά την ολοκλήρωση του θέµατος του, δηλαδή σαν να µην έχει σκεφτεί όσο έπρεπε τη θέση που υποστη-

ρίζει ή σαν να µην είχε τη δύναµη να διακρίνει ποια ήταν τα σπουδαιότερα σηµεία που έπρεπε να τονίσει.

Επίσης, οι επίλογοι πρέπει να διατυπώνονται µε αυτοπεποίθηση και δύναµη, και να µην έχουν απολογητικό

τόνο, έτσι που οι αναγνώστες ή οι ακροατές να πειστούν πως ο οµιλητής ή ο συγγραφέας ήξερε τι έλεγε και πως

ανέπτυξε επαρκώς το θέµα του.

Ακόµα, οι επίλογοι θα πρέπει να είναι σύντοµοι, γιατί ο αναγνώστης ή ο ακροατής, όταν νιώσει πως ο

συγγραφέας ή ο οµιλητής βρίσκεται προς το τέλος, ετοιµάζεται, φυσιολογικά και διανοητικά, να αποχωρήσει.

Ο επίλογος, όπως και ο πρόλογος, πρέπει να ταιριάζει, από άποψη ύφους και τόνου, προς το σκοπό, την

περίσταση και το ακροατήριο. (...)

(Ν. Γρηγοριάδης, Το δηµιουργικό γράψιµο, ό.π.. σ. 80-81)

Από το παραπάνω απόσπασµα γίνονται φανερά όχι µόνο τα κριτήρια που κάνουν έναν επίλογο αποτελεσµα-

τικό και επιτυχηµένο, αλλά και το ότι κάθε θέµα απαιτεί τη συγγραφή ενός ιδιαίτερου και ειδικού επιλόγου - άρα

αποκλείονται εξ ορισµού οι τυποποιηµένοι επίλογοι, όπως άλλωστε και οι τέτοιου είδους πρόλογοι, και ότι κάθε

συγγραφέας είναι ελεύθερος ανάλογα µε τους σκοπούς του να επιλέξει το είδος του επιλόγου που τους εξυπηρε-

τεί καλύτερα. Οι τυποποιηµένοι επίλογοι είναι αρκετά συχνοί σε εκθεσιακά κείµενα µαθητών, γεγονός που

καταντά µονότονο και κουραστικό, όπως εξάλλου επισήµαιναν και οι Οδηγίες του ΚΕΜΕ το 1981: “Από τις

συνηθέστερες και θλιβερότερες διαπιστώσεις κατά τη διόρθωση των γραπτών είναι (...) και οι “παραινετικοί”

επίλογοι, που απλώς προσθέτουν µια σφραγίδα υποκρισίας στο κείµενο”.

Παρακάτω προτείνονται ορισµένα είδη επιλόγων, µε την επιφύλαξη ότι δεν αποτελούν κανόνες για αντιγρα-

φή, αλλά αφορµές για προβληµατισµό και υιοθέτηση στοιχείων, µε σκοπό την ελεύθερη προσωπική δηµιουργία

του κάθε µαθητή.

1. Σε θέµατα µε αναλυτική διατύπωση, του τύπου δεδοµένα-ζητούµενα µε ερωτήσεις, η ανάπτυξη τελειώνει µε την

απάντηση και στο τελευταίο ερώτηµα, που συνήθως αναφέρεται στους τρόπους αντιµετώπισης του συγκεκριµέ-

νου φαινοµένου. Ο επίλογος, σ' αυτήν την περίπτωση, είναι καλύτερο να συνοψίζει στις αρχικές προτάσεις του

όσα προηγούνται αµέσως παραπάνω, ενώ στις τελικές να περιέχει µια γενική κρίση ή εκτίµηση για τις προοπτι-

κές που υπάρχουν, ώστε να γίνεται φανερό το τέρµα της έκθεσης, όπως στα ακόλουθα παραδείγµατα:

α) Τη λύση, [εποµένως] κατά τη γνώµη µου, θα δώσει στο πρόβληµα µόνο η µεγαλύτερη µόρφωση του

λαού σε συνδυασµό µε τη δικαιότερη οργάνωση της κοινωνίας. Εάν µορφωθεί αληθινά ο άνθρωπος, θα

φωτισθεί το πνεύµα και θα λεπτυνθεί η ευαισθησία του, και έτσι θα αποκτήσει µέτρα αυστηρότερα για να

κρίνει και τους άλλους και τον εαυτό του. Και εάν οργανωθεί µε δικαιοσύνη η κοινωνία όπου ζει, θα


σεβαστεί και θα τιµήσει και τους άλλους και τον εαυτό του. Τότε δε θα έχουµε λόγο ν' ανησυχήσουµε για το

πώς θα διαθέσει το χρόνο της αργίας του, όσο µακρός και αν είναι. Ας τον αφήσουµε ελεύθερο και εκείνος

ασφαλώς θα τον καλύψει µε ευχαρίστηση και σωφροσύνη. Εάν, όµως, µείνει άξεστος και αγροίκος, εκτεθει-

µένος στην πλεονεξία και στην περιφρόνηση εκείνων που θα τον κυβερνούν µε τους ψυχρούς ηλεκτρονικούς

εγκεφάλους των, η µακρά ανάπαυση, µε τις ευκαιρίες που θα του προσφέρει, θα τον εκβαρβαρώσει και θα

γίνει δυστυχέστερος, βυθίζοντας µαζί του στην εξαθλίωση και όλους τους άλλους.

(Ε. Παπανούτσος, Η ψυχαγωγία, στο Πρακτική Φιλοσοφία, ό.π., σ. 77-78)

β) Ότι, µε τον τρόπο που ζούµε σήµερα, πολλές από τις λειτουργίες της παραδοσιακής οικογένειας περ-

νούν στην πλατύτερη κοινότητα (π.χ. η εκπαίδευση των νέων στο κράτος) µε το αζηµίωτο, θα µπορούσε

ακόµα να πει κανείς: µε φανερήν ωφέλεια του είδους "άνθρωπος", είναι βέβαιο, όπως τουλάχιστον έδειξε

η ανάλυση µας. Τούτο, όµως, δε σηµαίνει ότι ο θεσµός είναι καταδικασµένος σε αφανισµό - παρά τις προ-

βλέψεις, κάποτε και τις ευχές µεγάλων σοφών, οραµατιστών του µέλλοντος. (Εδώ µπορούµε να θυµηθούµε

τον Πλάτωνα). Τίποτα δεν αποκλείει, είναι µάλιστα πολύ πιθανό, η οικογένεια να µετασχηµατιστεί και,

αναπροσαρµοζόµενη στις νέες συνθήκες της ατοµικής και της συλλογικής ζωής να επιβιώσει µε µιαν άλλη

δοµή, µε ένα άλλο λειτουργικό πρόγραµµα, διαφορετικό από εκείνο που είχε ως χτες. Όπως έγινε και

γίνεται διαρκώς σε πολλούς άλλους κοινωνικούς θεσµούς. Θα ήταν πάντως µεγάλη ατυχία για την ανθρω-

πότητα να διαλυθεί η οικογένεια. Γιατί, αν σε όλες τις άλλες λειτουργίες της µπορεί να αντικατασταθεί µε

άλλου είδους κοινωνικές υπηρεσίες, καµιά άλλη αρχή ή οργάνωση δεν είναι δυνατόν να αναπληρώσει την

αγωγή των παιδιών. Όχι απλώς θεωρητικά, αλλά και πειραµατικά έχει αποδειχτεί ότι κανένα περιβάλλον

δεν µπορεί να εξασφαλίσει και να εγγυηθεί την ψυχική ευστάθεια και την πνευµατική υγεία του παιδιού όσο

η οικογένεια.

(Ε. Παπανούτσος, Η κρίση της οικογένειας, στο Η κρίση του πολιτισµού µας, ό.π., σ. 264-265)

2. Σε θέµατα µε αναλυτική διατύπωση, όπου δίνονται δύο απόψεις για πραγµάτευση και ζητείται η έκφραση της

προσωπικής αντίδρασης, η οποία συνήθως αποτελεί και το συγκερασµό των δύο θέσεων, ο επίλογος είναι καλύτερο

να συνοψίζει στις αρχικές του προτάσεις την προηγούµενη ανάλυση και στο τέλος να επεκτείνει την τρίτη θέση

σε επίπεδο δεοντολογίας ή σε σφαίρες όπως η ιδεολογική ή η ηθική, όπως συµβαίνει στο παρακάτω παράδειγµα:

Το συµπέρασµα από τη σύντοµη αυτή ανάλυση του θέµατος είναι, νοµίζω, ότι και στο πρόβληµα τούτο,

όπως και σε πολλά άλλα, η λύση του "µονόδροµου" είναι η χειρότερη. Στην κίνηση της ιστορίας "άτοµα"

και "κοινωνία", προσωπικές πρωτοβουλίες και κοινωνικές ζυµώσεις, βρίσκονται σε στενή µεταξύ τους

συνάρτηση, στη σχέση εκείνη που την ονοµάζουµε διαλεκτική, και όπου ο ένας όρος ενεργεί και πάσχει δια

του άλλου. Μόνον όταν συναντώνται οι δύο παράγοντες, όταν το κοινωνικό σώµα στους ισχυρούς αρµούς

του είναι ώριµο για µια νέα µορφή ζωής, και ταυτόχρονα υπάρχουν και µπορούν (επιτρέπουν οι περιστά-


σεις) να δράσουν οι καλοί οδηγοί, τότε και µόνο τότε πραγµατοποιείται µια ιστορικά σηµαντική µεταβολή.

Αλλιώς - φουσκώνει το ποτάµι, αλλά δε χύνεται, ή αντίστροφα, στιβαρά χέρια ανοίγουν τα κανάλια, αλλά

το νερό δεν τρέχει, γιατί είναι χαµηλή η στάθµη του... Το ευοίωνο αποτέλεσµα έρχεται µόνο εκεί όπου, από

αγαθή συγκυρία, υπάρχουν και συµπράττουν αλληλέγγυα (όχι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο) και τα δύο

γενεσιουργά στοιχεία. Και τούτο, αλίµονο!, συµβαίνει σπάνια στην ιστορία των λαών. Συχνά εµφανίζονται

στην πολιτική τους σκηνή ηγέτες µεγαλόπνοοι που ατυχούν, επειδή το κοινωνικό σώµα που προσπαθούν να

κινητοποιήσουν, δεν µπορεί να σηκώνει το βάρος των οραµάτων τους. Και συχνότερα, ακόµη, σπαταλιού-

νται µάταια οι δυνάµεις ενός έθνους, επειδή δεν αξιώνεται να αναδείξει από τον κόλπο του εκείνους που θα

τις συντονίσουν και θα τις κατευθύνουν προς το επιθυµητό αποτέλεσµα.

(Ε. Παπανούτσος, Τα άτοµα και η κοινωνία, στο Το δίκαιο της πυγµής, ό.π., σ. 33)

3. Σε άλλες περιπτώσεις ο επίλογος είναι ανάγκη να συνοψίζει την κύρια ιδέα της έκθεσης, να παρουσιάζει

εποµένως τα τελικά συµπεράσµατα της ανάλυσης, όπως γίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα:

α) (...) Η σωστή, λοιπόν, τοποθέτηση του ζητήµατος µας είναι να πούµε ότι η πρόοδος της επιστήµης και

της τεχνικής µπορεί να καλυτερέψει τον άνθρωπο (όπως ασφαλώς µπορεί και να τον χειροτερέψει - σαν το

διαρρήκτη που έχει αποκτήσει τελειοποιηµένα εργαλεία), αφού δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για την πνευµα-

τική του απογείωση. Αρκεί να συνεχίσει την πτήση του και να πάει πολύ ψηλά... Ας το πάρουµε µια για

πάντα απόφαση: αφού µπήκαµε στο δρόµο των επιστηµονικών και των τεχνικών κατακτήσεων, δε γίνεται

πια να γυρίσουµε πίσω. Αλλά ούτε ωφελεί. Απάρνηση της προόδου σ' αυτόν τον τοµέα σηµαίνει επάνοδο

στη βαρβαρότητα. Ευτυχέστερη και ηθικότερη θα γίνει η ανθρωπότητα όχι δεσµεύοντας, αλλά αφήνοντας

πιο ελεύθερο ακόµη το πνεύµα. Η σωτηρία µας είναι όχι λιγότερη, αλλά περισσότερη, πλατύτερη και βαθύ-

τερη µάθηση.

(Ε. Παπανούτσος, Η τεχνική πρόοδος, στο Πρακτική Φιλοσοφία, ό.π., σ. 308-309)

β) Οι νέοι, όταν αναζητούν πρότυπα, δεν πρέπει να λησµονούν πως τα "πρότυπα ήθους" είναι που τους

χρειάζονται. Θα έλεγε µάλιστα κανείς πως περισσότερο από την αναζήτηση των προτύπων, που αποτελεί

στο κάτω-κάτω επιθυµία να αγκιστρωθεί κάπου κάποιος, ενδιαφέρει η δηµιουργία αυτόνοµης εσωτερικής

ζωής. Ο άνθρωπος που αληθινά θέλει να στηριχθεί, θα αναζητήσει και θα ανακαλύψει µέσα του στηρίγµατα,

θα ξυπνήσει τις κοιµισµένες του δυνάµεις και θα προσπαθήσει να αξιοποιήσει τις λανθάνουσες ικανότητες

του. Τότε θα νιώσει την επάρκεια, που θα του κάνει ευκολότερη τη µάχη µε τα εξωτερικά εµπόδια.

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος)

4. Ο επίλογος µερικές φορές µπορεί να αναφέρεται στις δυνατότητες και στις προοπτικές της κοινωνίας µας και

της εποχής µας να θεραπεύσει ή να αντιµετωπίσει το πρόβληµα που αναπτύχθηκε προηγουµένως, όπως δεί-

χνει το ακόλουθο παράδειγµα:


Στο βάθος µπορεί να είµαστε οι άρρωστοι του αιώνα. Το θερµόµετρο δείχνει πολύ υψηλή θερµοκρασία.

Είναι ένας πυρετός, που προκαλεί τροµερή δίψα. Καµιά φορά συλλογίζοµαι µήπως, χωρίς να το νιώθουµε,

ζούµε το λυκόφως των ανθρώπων. Αλλά η άποψη αυτή είναι πολύ απαισιόδοξη και δεν επιθυµώ να την

υιοθετήσω. Προτιµώ να βλέπω το σύγχρονο "άγχος" ακόµη σαν έκφραση του πόθου της δηµιουργίας, σαν

έκφραση και της φυσικής στην ανθρώπινη ύπαρξη ανησυχίας, αυτής της ανησυχίας, που δεν αφανίζει, που

πλάθει τους κόσµους. Μέσ' από τις διαψεύσεις που µας ταλαιπωρούν, από τις αντιθέσεις και τους ανταγω-

νισµούς που µας απελπίζουν, θα προκύψει σιγά-σιγά, µε καιρό και µε µόχθο, ένας άλλος άνθρωπος πιο

δίκαιος, πιο ελεύθερος και πιο γαλήνιος.

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Αντιστωικοί, στο Ο σύγχρονος άνθρωπος, ό.π., σ. 212)

5. Ο επίλογος καταλήγει σ' ένα ερώτηµα που ανέκυψε από την ανάλυση του θέµατος-προβλήµατος και που

µπορεί να αποτελέσει το ξεχωριστό θέµα µιας νέας έρευνας, όπως συµβαίνει στα παρακάτω παραδείγµατα:

α) Πολλοί µιλούν για "υπερανθρωπισµό", όχι για τον ανθρωπισµό του καιρού µας. Ο νους συλλαµβάνει

καταπληκτικά σχέδια και η τεχνική πρόοδος τα πραγµατοποιεί. Ο ηλεκτρονικός εγκέφαλος, στην τελειότερη

σύγχρονη µορφή του, δηλαδή η µηχανή "Γάµµα 60", επιλύει προβλήµατα, που θ' απαιτούσαν ανάλωση ζωής

και όχι ενός, πολλών ανθρώπων - και θαυµαστά προικισµένων. Κάθε µέρα εισάγουµε νέα εφευρήµατα στην

καθηµερινή µας ζωή. Και τόσο πια µας φαίνεται το πράγµα φυσικό, ώστε σπανιότατα αποφασίζουµε να

συλλογισθούµε πώς έγιναν, πώς γίνονται όλα τα θαυµαστά και στην κοινή νόηση απλησίαστα. Ζούµε σ' ένα

χώρο τεχνικής µαγείας. Αλλά κάποτε θα πρέπει, νοµίζω, να σταθούµε και σε τούτο το απλό ερώτηµα:

µήπως ζητώντας να γίνουµε υπεράνθρωποι ελησµονήσαµε στο αναµεταξύ να γίνουµε άνθρωποι; Μήπως η

ανθρωπιά µας θα είναι στο µέλλον ο "ελλείπων κρίκος" στην ανέλιξη των ιδιοτήτων µας; ∆ε θα το θεωρή-

σω καθόλου παράδοξο, αν έτσι θα συµβαίνει.

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Η ανθρωπιά, ό.π., σ. 258)

β) Ακριβά πληρώσαµε και θα πληρώσουµε ακόµη τις τολµηρές πρωτοβουλίες που παίρνει µε την αποδιορ-

γάνωση της ατοµικής ζωής ο τεχνοοικονοµικός πολιτισµός µας. Ένας νέος τύπος ανθρώπου έρχεται µε

γοργό ρυθµό στην επιφάνεια, που δεν πιστεύει πια στην αξία του ανθρώπου ως ανθρώπου, αλλά τον λογα-

ριάζει µε το µέτρο που αποτιµά τα πάντα γύρω του: "τι έχω να κερδίσω" ή "τι έχω να ζηµιωθώ από

αυτόν"; - µε αποτέλεσµα ν' αδειάζει και ο ίδιος από τον εαυτό του, να βυθίζεται στην ανωνυµία. Μήπως η

σηµερινή υπαρξιακή φιλοσοφία, που κάνει έκκληση στον άνθρωπο να ξαναβρεί και να τιµήσει την ελεύθερη

και υπεύθυνη, την προσωπική και επώνυµη "υποκειµενικότητά" του, είναι µια κραυγή οργής και διαµαρτυ-

ρίας γι' αυτήν την ψυχική αποσάθρωση;

(Ε. Παπανούτσος, Αποπροσωποποίηση, στο Το δίκαιο της πυγµής, ό.π., σ. 57)


1. Σηµεία άξια προσοχής κατά τη συγγραφή στο καθαρό

Έγινε, νοµίζουµε, φανερό από όλα τα παραπάνω πως η έκθεση -δοκίµιο θα πρέπει περισσότερο να µοιάζει µε

την απόδειξη µαθηµατικού θεωρήµατος, παρά µε κείµενο λογοτεχνίας, χωρίς αυτό να σηµαίνει πως απαγορεύε-

ται δια ροπάλου η λυρική έκφραση συναισθηµάτων και ιδεών σε ορισµένα σηµεία και σε περιορισµένη κλίµακα:

η χρήση του λόγου είναι γενικότερα θέµα της παιδείας, της έµπνευσης και του ειδικού στόχου που θέτει ο

µαθητής-εξεταζόµένος σε κάθε εκθεσιακό κείµενο. Είναι, όµως, γενικά αποδεκτό ότι δεν πρέπει να κατατρεχεται

από την έµµονη ιδέα της ωραιολογίας και του λογοτεχνισµού, αλλά να ξέρει πως το κείµενο του θα κερδίσει

περισσότερο µε τη σαφήνεια, την απλότητα, τη φυσικότητα, την ειλικρίνεια, την αµεσότητα και το στρωτό λόγο.

Επίσης, οφείλει σε κάθε στιγµή να έχει την αµφιβολία πως αυτό που σ' εκείνον µπορεί να φαίνεται σαφές, ίσως

δεν είναι και τόσο σαφές σ' εκείνον που θα το διαβάσει.

Έτσι, είναι αναγκαίο:

να γράφει ευανάγνωστα, αν όχι καλαίσθητα,

να οργανώνει ευκρινώς τις παραγράφους,

να συντάσσει λέξεις, φράσεις, προτάσεις, κατά τρόπο που να δίνει έµφαση στα στοιχεία που πρέπει,

να επενδύει τις έννοιες και τις ιδέες του µε λεκτικό που να εκφράζει επακριβώς, µε σαφήνεια και καθαρότητα

τις σκέψεις του,

να διατηρεί το προσωπικό του ύφος γραφής, φυσικό και αβίαστο, χωρίς µιµήσεις και αποστηθίσεις.

Γι’ αυτό, αξίζει να προσεχθούν και τα παρακάτω, για µια επιτυχηµένη γλωσσική διατύπωση των ιδεών στην

έκθεση:

Από τη λέξη στη φράση/πρόταση: στο επίπεδο αυτό παρουσιάζονται προβλήµατα που αφορούν τη σηµα-

σιολόγηση των λέξεων, τη συντακτική θέση των λέξεων στην πρόταση, τη χρήση επαυξηµένων προτάσεων και

τη σύνδεση των προτάσεων µεταξύ τους.

α) Η επιλογή της σηµασίας των λέξεων είναι ως ένα βαθµό δύσκολη υπόθεση, αφού σε κάθε κείµενο µπορεί οι

λέξεις να έχουν χρήση είτε κυριολεκτική (οπότε η διατύπωση κερδίζει σε ακρίβεια, καθαρότητα και λιτότητα),

είτε µεταφορική (οπότε η διατύπωση αποκτά αισθαντικότητα, παραστατικότητα, ζωηρότητα και γλαφυρότη-

τα), είτε τέλος συµβολική-αλληγορική (δηλαδή έντονα "κωδική" χρήση, µε αποτέλεσµα ο λόγος να γίνεται

αινιγµατικός, παροιµιακός, παραβολικός).

V. H συγγραφή στο καθαρό και ο τελικός έλεγχος του γραπτού


Για παράδειγµα: κυριολεκτική είναι η χρήση των λέξεων στη φράση "η τεχνολογία διευκόλυνε πρακτικά

τον άνθρωπο", µεταφορική στη φράση "η τεχνολογία ανακούφισε τον άνθρωπο", ενώ συµβολική είναι η

χρήση των λέξεων στη φράση "αναρωτιέται κανείς αν η τεχνολογία είναι φως ή φωτιά στα χέρια του ανθρώ-

που".

β) Η συντακτική θέση των λέξεων στην πρόταση εξαρτάται συνήθως από το πού θέλει ο συγγραφέας να προσ-

δώσει έµφαση. Είναι γενικά παραδεκτό ότι εµφατικές θέσεις σ' ένα "σύνταγµα" λέξεων είναι η πρώτη και η

τελευταία, ενώ κοινές είναι οι υπόλοιπες θέσεις µέσα στην πρόταση, υποστηρικτικές εκείνων που σέρνουν όλο

το βάρος της έµφασης.

Για παράδειγµα: έµφαση αποδίδεται µε την πρόταση "Η τεχνολογία είναι αυτή που οφείλει να λυτρώσει τη

φύση από τα δεινά που της επιφύλαξε ο εικοστός αιώνας", ενώ αντίθετα αν αλλάξει η συντακτική θέση των

λέξεων χάνεται η αίσθηση της έµφασης: "Οφείλει να λυτρώσει η τεχνολογία τη φύση από τα δεινά που...".

γ) Η χρήση επαυξηµένων προτάσεων µπορεί ορισµένες φορές να βαραίνει το λόγο, αλλά πολλές φορές προσδί-

δουν στην έκφραση περισσότερη διαύγεια και ακρίβεια. Συγκεκριµένα, ο προσδιορισµός των βασικών όρων

της πρόταξης µε δευτερεύοντες συντακτικούς όρους, τους κάνει να αποκτούν ιδιαίτερη ένταση στο λόγο είτε

µε ονοµατικούς προσδιορισµούς, που χρωµατίζουν εντονότερα τα ουσιαστικά, είτε µε επιρρηµατικούς

προσδιορισµούς, που λεπτολογούν τις αποχρώσεις των ρηµάτων.

Για παράδειγµα: άλλη ένταση έχει το υποκείµενο της πρότασης "η αµφιβολία οδηγεί στη γνώση" και άλλη

στην πρόταση "η καλόπιστη και ειλικρινής αµφιβολία οδηγεί στη γνώση". Επίσης, άλλη ένταση έχει το ρήµα

της πρότασης "οι νέοι περιθωριοποιούνται" και άλλη στην πρόταση "οι νέοι εύκολα περιθωριοποιούνται"

κι ακόµη διαφορετική, αν προσθέσουµε ότι "οι νέοι εύκολα περιθωριοποιούνται µετά από µια έντονη διά-

ψευση των ελπίδων τους". Γενικά, πρέπει να πούµε ότι αυτοί οι προσδιορισµοί λειτουργούν άλλοτε ενισχυ-

τικά (π.χ. τρέχω ασθµαίνοντας) και άλλοτε αποδυναµωτικά (π.χ. καταστροφή περιορισµένης κλίµακας).

δ) Η σύνδεση των προτάσεων ή και των λέξεων ή φράσεων σε µια πρόταση παίζει σηµαντικό ρόλο στην ποιότη-

τα του λόγου. Γενικότερα, το ασύνδετο σχήµα φορτώνει µε λέξεις το λόγο, χαλαρώνοντας την ένταση του, ενώ

η παρατακτική σύνδεση προσθέτει λέξεις ή φράσεις, αυξάνοντας την ένταση του, ιδιαίτερα στην περίπτωση

του κλιµακωτού σχήµατος (ή κρεσέντο). Τέλος, η υποτακτική σύνδεση των προτάσεων, ενώ προσφέρει πολλά

πλεονεκτήµατα στη διαφοροποίηση των νοηµάτων και στην ακριβή απόδοση των σχέσεων των ιδεών (χρό-

νος, αιτία, αποτέλεσµα, κτλ.), τελικά φορτώνει το λόγο και είναι η κύρια υπεύθυνη για τις µακρές περιόδους

ενός κειµένου ή µιας παραγράφου.


2. Ο τελικός έλεγχος του γραπτού

Ο τελικός έλεγχος του γραπτού είναι τόσο απαραίτητος όσο και η συγγραφή ολόκληρης της έκθεσης. Μερικοί

µαθητές έχουν την κακή συνήθεια να µην ξαναδιαβάζουν όσα έχουν γράψει, γιατί νοµίζουν πως έτσι απαλλάσ-

σονται όσο το δυνατό γρηγορότερα από το κείµενο τους και από την επαχθή δοκιµασία της συγγραφής της

έκθεσης. Έτσι, όµως, αν και περιµένουν επιτυχηµένη αξιολόγηση του γραπτού τους και υψηλή βαθµολογία,

ουσιαστικά εγκαταλείπουν τον αγώνα πριν από το τέλος του. Ο τελικός έλεγχος του κειµένου προφυλάσσει από

αβλεψίες και από λάθη, που συχνά µπορεί να είναι τόσο ουσιώδη και σοβαρά, ώστε να επηρεάσουν αποφασι-

στικά την όλη βαθµολόγηση της έκθεσης ή τη γενική εικόνα του γραπτού. Αλλά και στην περίπτωση που τα

σφάλµατα είναι επουσιώδη, είναι άδικο να χαθούν µόρια από επιπολαιότητα και βιασύνη. Γι' αυτό και χρειάζεται

να εξοικονοµηθεί χρόνος λίγο πριν από το τέλος της εξέτασης, ώστε να αφιερωθεί στην τελική διόρθωση του

γραπτού. Αυτή επιβάλλεται να γίνει σε δύο στάδια.

Το πρώτο περιλαµβάνει µια προσεκτική ανάγνωση από το τέλος του κειµένου της έκθεσης προς την αρχή, µε

σκοπό τη διόρθωση µικρολαθών στην ορθογραφία, στη διατύπωση ή και την αλλαγή των γραµµάτων σε σηµεία

που φαίνονται µάλλον κακογραµµένα. Η διόρθωση έτσι, αρχίζοντας από τον επίλογο και προχωρώντας προο-

δευτικά από τις τελευταίες παραγράφους προς τον πρόλογο, δίνει την ευκαιρία να επισηµανθούν πρώτα τα

σφάλµατα που έγιναν προς το τέλος της συγγραφής της έκθεσης, από έλλειψη χρόνου ή από βιασύνη, γιατί

στην αρχή της συγγραφής ενός κειµένου ο καθένας είναι πάντοτε πιο προσεκτικός απ' ό,τι στη µέση ή στο

τέλος του, όταν οι συνέπειες της κούρασης από την ένταση και την προσπάθεια είναι πλέον φανερές. Επιπλέον,

είναι δυνατόν να επισηµανθούν ευκολότερα τα εκφραστικά ατοπήµατα, εφόσον ο µαθητής εξετάζει το κείµενο

του µε µεγαλύτερη αντικειµενικότητα.

Το δεύτερο περιλαµβάνει µια τελευταία προσεκτική ανάγνωση από την αρχή προς το τέλος του κειµένου, µε

σκοπό την εξέταση της αλληλουχίας, της συνοχής και της ενότητας των ιδεών του κειµένου, ώστε να βγαίνουν

αβίαστα τα επιµέρους και το τελικό συµπέρασµα. Σ' αυτό το στάδιο είναι προτιµότερο να αποµονώνονται µε

αγκύλες ή παρενθέσεις (ποτέ να µην διαγράφονται µε XX ή µε µουτζούρες) τµήµατα του κειµένου ή απλές

προτάσεις και να αναταξινοµούνται ακόµη και ολόκληρες παράγραφοι, αν τελικά κριθεί εντελώς απαραίτητο,

παρά να θυσιαστεί η ενότητα και η αλληλουχία των ιδεών µπροστά στην "ασχήµια" µιας γραµµής ή ενός

βέλους. Είναι γνωστό πως ο διατιθέµενος χρόνος για τη συγγραφή της έκθεσης είναι λίγος, οι απαιτήσεις

αρκετές, η ένταση µεγάλη, ενώ η ψυχολογική κατάσταση των µαθητών -εκτός των εξαιρέσεων- σίγουρα έχει

περάσει και καλύτερες στιγµές. Οι καθηγητές-εξεταστές, όσο και αν φαίνονται απρόσωποι, όσο και αν είναι

απρόσιτοι, δεν είναι καθόλου απάνθρωποι: γνωρίζουν όλες τις δυσκολίες των στιγµών και συµπάσχουν µε τους

εξεταζόµενους µαθητές. Εκείνο που περιµένουν δεν είναι η τελειότητα, αλλά µια φιλότιµη και καλή προσπά-

θεια, που ξέρει να σέβεται και τον εαυτό της και εκείνον που την αποτιµά.


ÊñéôÞñéá Áîéïëüãçóçò

Κείµενο: Λακωνικότητα και συντόµευση του λόγου


Ο άνθρωπος είναι έλλογο ον, προικισµένο µε το λόγο, που δεν είναι µόνο η λογική µα και η δυνατότητα

έκφρασης. Με το λόγο εκφράζει τις σκέψεις, τα συναισθήµατά του ή πιο απλά µορφοποιεί το λόγο-λογική.

Κοινά παραδεκτό είναι πως ο λόγος αντανακλά όλο τον ψυχοπνευµατικό κόσµο του ανθρώπου και αποτελεί το

µίτο που µας οδηγεί στα µύχια της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι αρχαίοι µε “το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν” δήλωναν

πως το να µιλά κάποιος σύντοµα και περιεκτικά είναι φιλοσοφική στάση και άποψη ζωής, Το να µπορεί να

εκφράζεται εύστοχα και απλά δηλώνει πνευµατική καλλιέργεια, καλή γνώση της γλώσσας αλλά και λιτότητα και

ουσία, τόσο στον τρόπο σκέψης όσο και στον τρόπο ζωής.

Τη χωρίς ωραιολογίες, σύντοµη οµιλία καθιέρωσαν οι αρχαίοι Σπαρτιάτες και ήταν άρρηκτα συνυφασµένη

µε το γενικότερο τρόπο της ζωής τους, χωρίς περιττά στοιχεία. Άλλωστε, οι Σπαρτιάτες ως έµβληµά τους είχαν

την πειθαρχία, αρετή η οποία επεκτάθηκε και στον τρόπο έκφρασης. Το µέτρο, όµως, ήταν χαρακτηριστικό

γνώρισµα όλων των αρχαίων Ελλήνων, και στη ζωή και στην έκφραση, ενώ είναι γεγονός ότι συνολικότερα η

ελληνική γλώσσα ήταν και είναι από τις πιο πλούσιες, µεστές και ακριβείς γλώσσες, µε µια ξεχωριστή λέξη για

κάθε νοηµατική απόχρωση. Η λακωνικότητα απορρέει από την ανάγκη του ατόµου να εκφραστεί µε ακρίβεια,

αποφεύγοντας τις περιττολογίες και τις απεραντολογίες και πρϋποθέτει ικανότητα και στοχαστικότητα.

Η λιτή και µεστή έκφραση διευκολύνει την επικοινωνία και γι’ αυτό βελτιώνει την ποιότητα των ανθρώπινων

σχέσεων. Προσδίδει βαρύτητα στα λόγια, τα κάνει µεστά σε περιεχόµενο, προάγει, εποµένως, τη σκέψη, καθιστώντας

την επικοινωνία πιο σαφή,ουσιώδη και ειλικρινή. Αντίθετα, ο εκτεταµένος και φλύαρος λόγος πολλές φορές

συγκαλύπτει την αλήθεια και δεν βοηθά τους ανθρώπους να συναντηθούν, όπως στην περίπτωση των δηµαγωγών

και των λαοπλάνων. Για τον ίδιο λόγο χρησιµοποιούνται κυρίως εντυπωσιακά σχήµατα λόγου και ρητορικές

εκφράσεις. Τα πολλά λόγια κρύβουν παγίδες. η λακωνικότητα είναι ο καθαρός και δίχως δυσάρεστες εκπλήξεις

και απατηλές υποσχέσεις λόγος. Άρα, ο ρόλος της είναι παιδευτικός. ∆εν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως η σοφία

ατόµων και λαών αποκρυσταλλώνεται σε επιγράµµατα και ακόµη ό,τι η µνήµη του ανθρώπου επιλεκτικά

διαφυλάσσει είναι εκφρασµένο λακωνικά.

Αντίθετα, στην εποχή µας παρατηρείται το φαινόµενο της συντόµευσης και της τυποποίησης του λόγου, που

περιορίζεται στα στοιχειώδη, εκµηχανίζεται και συνθηµατοποιείται. Συχνά υιοθετούνται κατά την οµιλία λιτές,


απλοϊκές εκφράσεις και αρκτικόλεξα, το ύφος είναι ποµπώδες και αµφισβητούµενο το περιεχόµενο, αφού οι ίδιες

λέξεις χρησιµοποιούνται για να αποδώσουν άστοχα πολλές σηµασίες. Το έντονο άκουσµά τους οδηγεί στη

συνθηµατολογία, γίνονται “µόδα” ή, όπως συνηθίζεται να λέγεται, “σλόγκαν”.

Από τον παραπάνω προβληµατισµό προκύπτει ότι οι παράγοντες που δηµιουργούν το φαινόµενο εντοπίζονται

µέσα στην ίδια την κοινωνική πραγµατικότητα και το πολιτιστικό της κλίµα, αφού η γλώσσα είναι απεικόνισή

τους. Σε παγκόσµιο επίπεδο, οι πολίτες είµαστε υποχρεωµένοι να κάνουµε οικονοµίες στην επικοινωνία µας.

Θέλουµε να πούµε πολλά σε λίγο χρόνο και να τα συγκεντρώσουµε σε λίγο χώρο. Αυτή η οικονοµία χώρου και

χρόνου µπορεί να είναι βασική σήµερα στην επικοινωνία µας, αλλά επιφέρει τη συντόµευση του λόγου. Εποµένως,

αυτή η µορφή της οµιλίας σήµερα αντανακλά τη µορφή µιας κοινωνίας που διέρχεται κρίση σε όλους τους

τοµείς του πολιτισµού. Κρίση στις σχέσεις των ανθρώπων, κρίση στην επικοινωνία, κρίση στις αξίες. Η συντόµευση

της γλώσσας είναι, λοιπόν, δείγµα της κοινωνικής παρακµής.

Σε συνάφεια µε την κοινωνική παρακµή, ο περιορισµός της γλώσσας σχετίζεται και µε το χαρακτήρα του

οπτικοακουστικού πολιτισµού µας. Οι οξυµένες απαιτήσεις του τρόπου ζωής στρέφουν στην υπεραπλούστευση.

αποφεύγεται ό,τι θεωρείται επίπονο ως προς την κατάκτησή του, αποφεύγεται, εποµένως, και η αναζήτηση

πνευµατικής τροφής που είναι σίγουρα επώδυνη υπόθεση. Η εικόνα, συνοδευόµενη από τον ήχο, εισβάλλει

παντού, πείθει χωρίς να ερεθίζει την ανάγκη για γλωσσική διατύπωση των µηνυµάτων. Πνεύµα, όµως φτωχό σε

γνώσεις και ιδέες, συνεπάγεται φτωχή γλώσσα.

Η φτωχή και πρακατασκευασµένη γλώσσα, µε τη σειρά της, θέτει φραγµό στην επικοινωνία, περιορίζοντας

τον αυθορµητισµό και την πηγαία έκφραση, παγώνοντας το συναίσθηµα. Συρρικνώνοντας το λόγο, συντοµεύουµε

και τη σκέψη, περιορίζουµε το στοχασµό στη ρηχότητα και την επιφάνεια. Κατά συνέπεια, και η επικοινωνία

γίνεται απρόσωπη, τυπική, επιδερµική, εξυπηρετώντας τις στοιχειώδεις ανάγκες και µόνο. Όταν όµως η γλώσσα

γίνεται µέσο συναλλαγής και εµπορευµατοποιείται, τότε και η ζωή απογυµνώνεται από κάθε περιεχόµενο και

νόηµα, παράγοντας ανθρώπους-µηχανές, προγραµµατισµένους να επιτελούν προκαθορισµένες ενέργειες. Κάθε

αφαίρεση στη γλώσσα είναι κέρδος, γιατί όσο λιγότερη ευχέρεια έχει κανείς να διαλέξει ανάµεσα σε λέξεις, τόσο

µικρότερος είναι κι ο πειρασµός να σκεφτεί.

Κρίνεται, εποµένως, αναγκαίο να παρέµβουµε στη συρρίκνωση της γλώσσας, ώστε να διατηρήσουµε αλώβητο

τον ουσιαστικό χαρακτήρα της επικοινωνίας. ∆ιαφορετικά, παραµονεύει ο κίνδυνος που είχε επισηµάνει ο Τζωρτζ

Όργουελ στο προφητικό “1984”: όταν η Παλαιά Οµιλία θα εκτοπιζόταν µια για πάντα, θα έσπαζε και ο τελευταίος

δεσµός µε το παρελθόν”.

∆ηµήτρης Χριστόπουλος, από το 2ο τόµο Έκφρ.-Έκθ.,

των (Κ. Ζαµαρία - Α. Ζύρµπα - ∆. Χριστόπουλου).


1. Να συνθέσετε την περίληψη του κειµένου. (περίπου 120 λέξεις)

(µονάδες 25)

2. Να χαρακτηρίσετε, µε βάση το κείµενο, ως σωστές ή λανθασµένες τις παρακάτω προτάσεις. Να δικαιολογήσετε

την απάντησή σας, στην περίπτωση που θα θεωρήσετε µια πρόταση λανθασµένη.

α) Για να µπορεί να εκφραστεί κάποιος εύστοχα και απλά αρκεί να είναι πνευµατικά καλλιεργηµένος.

β) Η ελληνική γλώσσα, µε το λεξιλογικό της πλούτο, ευνοεί τη λακωνική έκφραση.

γ) Η λακωνική έκφραση µε τη συντοµία της δυσχεραίνει την ανθρώπινη επικοινωνία.

δ) Η πολιτισµική κρίση που διέρχεται η κοινωνία καθρεπτίζεται και στη γλώσσα.

ε) Η συρρίκνωση του λόγου οδηγεί και σε περιορισµό της σκέψης.

(µονάδες 10)

3. Στην τρίτη παράγραφο του κειµένου να εντοπίσετε το θεµατικό κέντρο και τον τρόπο µε τον οποίο οργανώνεται

το υλικό της.

(µονάδες 10)

4. άρρηκτα, τετριµµένες, φτωχό, επιδερµική, αλώβητο: να δώσετε από ένα συνώνυµο και ένα αντώνυµο για

τις παραπάνω λέξεις.

(µονάδες 5)

5. “Στην εποχή µας παρατηρείται το φαινόµενο της συντόµευσης και της τυποποίησης του λόγου, που περιορίζεται

στα στοιχειώδη, εκµηχανίζεται και συνθηµατοποιείται” επισηµαίνει ο συγγραφέας. Με βάση αυτή τη

διαπίστωση σε ένα κείµενο 500 περίπου λέξεων να αναφερθείτε στα αίτια του φαινοµένου, αλλά και στις

επιπτώσεις του στη δοµή της γλώσσας και γενικότερα στην ανθρώπινη επικοινωνία.

(µονάδες 50)


1. Ο τρόπος µε τον οποίο εκφράζεται ένα άτοµο είναι άµεσα συνδεδεµένος µε τον τρόπο που σκέφτεται. Ο

µεστός και περιεκτικός λόγος, η λακωνικότητα, χαρακτηρίζεται από το µέτρο, γνώρισµα όχι µόνο των Σπαρ-

τιατών αλλά όλων των Ελλήνων, και απαιτεί ξεκάθαρη σκέψη και καλή γνώση της γλώσσας. Με την καθαρό-

τητά της µας βοηθά να επικοινωνούµε ευκολότερα και πιο ουσιαστικά µε τους συνανθρώπους µας. Σήµερα, οι

ταχείς ρυθµοί της εποχής και η γενικότερη πολιτιστική υποβάθµιση εκµηχανίζουν το λόγο και οδηγούν στην

τυποποίησή του. Όµως, καθώς η γλώσσα είναι έκφραση της σκέψης, ο περιορισµός της δηλώνει συνακόλουθα

περιορισµό και τυποποίηση της σκέψης. Είναι, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να διαφυλάξουµε την ακεραιότητα

της γλώσσας για να κατακτήσουµε τη γνησιότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας.

2. α) Λάθος. Για να εκφραστεί κάποιος µε σαφήνεια και περιεκτικότητα απαιτείται πνευµατική καλλιέργεια και

καλή γνώση της γλώσσας.

β) Σωστό.

γ) Λάθος. Η λακωνική έκφραση χαρακτηρίζεται από σαφήνεια και ευστοχία γι’ αυτό διευκολύνει την ανθρώ-

πινη επικοινωνία.

δ) Σωστό.

ε) Σωστό.

3. Η τρίτη παράγραφος του κειµένου οικοδοµείται γύρω από τη διάκριση της λιτής και µεστής έκφρασης από τη

µια και εκτεταµένου και φλύαρου λόγου από την άλλη. Αυτή η διάκριση αποτελεί το θεµατικό κέντρο της

παραγράφου, το υλικό της οποίας οργανώνεται µε σύγκριση και αντίθεση. Έτσι, στο πρώτο µέρος της παρα-

γράφου ο συγγραφέας παραθέτει τα κυριότερα γνωρίσµατα του λιτού λόγου. Κατόπιν µας παρουσιάζει τα

γνωρίσµατα του φλύαρου λόγου. Σηµατοδοτεί τη µετάβαση από το πρώτο στο δεύτερο σκέλος της αντίθεσης

µε τη µεταβατική λέξη αντίθετα. Η επόµενη περίοδος της παραγράφου συνοψίζει τις διαφορές αντιπαραθέ-

τοντας τις δύο αντιτιθέµενες έννοιες, τη φλυαρία και τη λακωνικότητα.


5. Η σηµερινή εποχή χαρακτηρίζεται από τους εξοντωτικούς ρυθµούς οι οποίοι γεµίζουν άγχος τον άνθρωπο

και τον οδηγούν στην εξεύρεση τρόπων που θα του εξοικονοµήσουν χρόνο στις διάφορες δραστηριότητες

της καθηµερινής του ζωής. Η προσπάθεια αυτή δεν αφήνει ανεπηρέαστη ούτε τη γλώσσα.

Παρατηρούµε, λοιπόν, πως στην εποχή µας παρατηρείται το φαινόµενο της συντόµευσης και τυποποίησης

του λόγου που περιορίζεται στα στοιχειώδη και συνθηµατοποιείται. Μορφή συντόµευσης του λόγου αποτελούν

και τα αρκτικόλεξα, η αντικατάσταση δηλαδή των λέξεων από τα αρχικά τους γράµµατα, αλλά και η

απόδοση διαφορετικών νοηµατικών αποχρώσεων µε την ίδια λέξη και η χρήση τυποποιηµένων φράσεων,

“σλόγκαν” στην καθηµερινή µας επικοινωνία.

Αναφέρθηκαν ήδη οι ταχείς ρυθµοί που χαρακτηρίζουν την εποχή µας και επιβάλλουν στο πλαίσιο

εξοικονόµησης χρόνου και χώρου τη συντόµευση του λόγου. Αυτή, όµως δεν είναι και η µόνη αιτία του

φαινοµένου. Η πληθώρα των πληροφοριών από τις οποίες κατακλύζεται ο σύγχρονος άνθρωπος εντείνουν

το πρόβληµα, καθώς είναι πολλά αυτά που πρέπει να ειπωθούν σε λίγο χρόνο.

Οι βασικές αιτίες, όµως θα πρέπει να αναζητηθούν στην ίδια την κοινωνία και τον υλιστικό χαρακτήρα της.

Είναι γνωστό πως η γλώσσα αντανακλά τον τρόπο που σκέφτεται ο κάθε άνθρωπος. Κατά συνέπεια, η

υποβάθµιση που παρατηρείται σε όλους τους τοµείς του πολιτισµού δε θα µπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο

τον τρόπο µε τον οποίο εκφραζόµαστε. Η κρίση, λοιπόν, που διέρχεται η γλώσσα αντανακλά την κρίση των

αξιών, των θεσµών, της κοινωνίας γενικότερα. Από την άλλη, βέβαια, όσο πιο περιορισµένο είναι το λεξιλόγιο

τόσο λιγότερες είναι και οι ευκαιρίες κάποιου να επιλέξει, άρα και να σκεφτεί. Αυτή η εξέλιξη, βέβαια,

εξυπηρετεί τον υλιστικό χαρακτήρα της κοινωνίας, που προτιµά για τα µέλη της το ρόλο του παθητικού

καταναλωτή και όχι αυτόν του σκεπτόµενου πολίτη.

Συνέπεια όλων αυτών είναι, όπως ήδη αναφέρθηκε, η συντόµευση του λόγου είτε παρουσιάζεται µε τη

µορφή των αρκτικόλεξων είτε µε άλλες µορφές. Τα αρκτικόλεξα είναι άκλιτες λέξεις και εντάσσονται σε µια

γλώσσα, την ελληνική, που είναι κλινόµενη. Αυτό αλλοιώνει το χαρακτήρα και το άκουσµα της συγκεκριµένης

4. Λεξιλόγιο Συνώνυµα Αντώνυµα

άρρηκτα αδιάσπαστα χαλαρά

τετριµµένες κοινότοπες πρωτότυπες

φτωχό ανεπαρκές πλούσιο

επιδερµική επιφανειακή ουσιαστική

αλώβητο ακέραιο ακρωτηριασµένο, κουτσουρεµένο, ελλιπές


γλώσσας, µε αποτέλεσµα να χάνεται η µουσικότητά της αλλά και να υποβαθµίζεται η ποιότητά της. Επίσης,

ο λόγος γίνεται µια µηχανική διαδικασία και συνθηµατοποιείται.

Άλλες, σοβαρότερες συνέπειες είναι αυτές που αφορούν την επικοινωνία µεταξύ των ανθρώπων. Καταρχάς,

τα αρκτικόλεξα και τα “σλόγκαν” απαιτούν ένα βαθµό µύησης προκειµένου να γίνουν κατανοητά. ∆εν

γνωρίζουν όλοι για παράδειγµα τι σηµαίνει ΤτΕ (Τράπεζα της Ελλάδας). Αυτό έχει ως αποτέλεσµα ένας

µεγάλος αριθµός ανθρώπων να αποκλείεται από την επικοινωνία, γιατί δεν µπορεί να αντιληφθεί το

περιεχόµενο της συζήτησης. Επίσης, η συντόµευση φτωχαίνει το λεξιλόγιο και µας υποχρεώνει να

χρησιµοποιούµε την ίδια λέξη για να εκφράσουµε διαφορετικά νοήµατα. Ακόµη, η συρρίκνωση του λόγου

επιφέρει και τη συρρίκνωση της σκέψης, του συναισθήµατος αφού αυτό που τελικά εκφράζουµε δεν είναι

αυτό που πραγµατικά νιώθουµε. Η επικοινωνία, λοιπόν, γίνεται τυπική, επιφανειακή, όχι ουσιαστική.

Αυτόν, όµως, τον ουσιαστικό χαρακτήρα της επικοινωνίας του, πρέπει να περιφρουρήσουµε. Και για να

το πετύχουµε πρέπει να κινητοποιηθούµε, ώστε να σταµατήσει η συρρίκνωση της γλώσσας και η συρρίκνωση

της σκέψης που αυτή συνεπάγεται.

Documents

6o tefxos