دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

�

استفهامي جمالت منظوري توانو معنايي كاركردهاي»گفتاري كنش« كريم با توجه به نظريه قرآن

*الخاص ويسي

**حسن اوركيغالم

چكيده پركاربردتريناز يكي عنوانبه) پرسشي( استفهامي جمالتاز است، بشري معارف سرچشمهكه كريم قرآن

و استفهام است. ساختار جسته آنان بهره اقناعو مخاطبانبه دادن حقايق، آگاهي بيان هاي شيوه رساترينو

از كاربرد است برآن حاضر پژوهش.است بوده گوناگون هاي حوزهدر پژوهشگران مورد توجه ديرباز آن

جمالت منظوري توانو معنايي هاي نقش در شناساندنرا آستين جان» گفتاري كنش« نظريه كاركرد

سوره پايانتا كهف سوره75 شريفه دوم، ازآيه جزء15( دوم نيمهدرآن عربي متناز كريم قرآن استفهامي

اي كتابخانه صورتبه نياز مورد هاي دادهو اطالعات هدف، اينبه براي دستيابي. كند ارزيابي) ناس مباركه

مي پژوهش نتايج.اند شده بررسي تحليلي-توصيفي روشبهوآوري جمع دهد كه خداوند حاضر نشان

در هاي قابليتاز گيري بهرهبا حكيم و تقويت هاي انديشه القاي زمينه زباني در وحي كالم متعالي، تأثير

و انديشهو ذهن از هاي آموزه فهم براي آنان ذهني آمادگي ايجاد مخاطبان با استفهام قالب اخالقي قرآن

. است جسته بهره حكيمانه طوربه تهديدو ترغيب تحقير، نهي، نفي، انكار، قبيلاز گوناگون كاركردهاي

منظوري، استفهام. توان آستين، كنش گفتاري، كريم، قرآن:كليديواژگان

.دانشگاه پيام نورو عضو هيئت علمي استاديار*

.واحد اهواز اسي همگاني دانشگاه آزاد اسالميشن دانشجوي دكتري زبان **

12/8/94تاريخ تأييد:23/5/94 تاريخ دريافت:

�

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

. مقدمه1م�در زبان هرهاي بشري، جمالت دستوري هاي�در نقش،يك از آنها تنوعي وجود دارد كه

مي-معنايي توان به چهار نوع جمله خبري،مياز اين ميان.رود منظوري گوناگوني به كار

و تعجبي اشاره پرسشي به�كرد كه تقريبا در همه زبان، امري و ترتيب هاي دنيا وجود دارند

مي،كسب آگاهين خبر،براي بيا و بيان شگفتي به كار نتايج روند.�صدور فرمان

شناختي حاكي از آن است كه در برخي موارد اين جمالت در نقش�هاي زبان پژوهش

ه مستقيمي ميان صورت دستوريبنابراين رابط؛روند منظوري اوليه خود به كار نمي-معنايي

و كاركرد معنايي ن جمالتي را كنش چني.شود منظوري آنها برقرار نمي–يا ساختار نحوي

ميIndirect speech act( گفتاري غيرمستقيم با) توانمي تر نيز نگاهي عميق گويند.

ميبي هاي بشري،�دريافت كه انديشه اين دليل. گيرد�شتر بر مبناي جمالت پرسشي شكل

جمالت استفهامي يكي واقعدر امررا در تأثيرگذاري اين نوع جمالت بايد جستجو كرد.

هاي بشري هستند كه در طبقه جمالت انشايي�ترين مقوالت دستوري در زبان�از متداول

و اطالع است غرض اصلي آنها در زبان، قرار گرفته، اما توجه بيشتر؛طلب آگاهي

و (زبپژوهشگران علوم بالغت Illocutionary actان شناسي به كنش يا توان منظوري

or force (.و كاركرد ثانوي اين نوع جمالت بوده است

به�هاي علمي متعدد پيشينه�استفهام در حوزهمطالعه اي ديرين دارد كه در بخش بعدي

معارف بشري است نيز ازجمالت استفهامي شود. قرآن كريم كه سرچشمه آن پرداخته مي

و رساترين شيوهبه عن و آگاهي وان يكي از كارآمدترين و هاي بيان حقايق دادن به مخاطبان

و نقششناختي بررسي زبان،هدف اين پژوهش اقناع آنان بهره جسته است. هاي معنايي

چ (پرسشي) در كتاب آسماني قرآن كريم در ارچوب توان منظوري جمالت استفهامي

(نظريه كنش گفتاري« «Speech act theory (جان آستين )J.L.Austin(است. مسئله

و با چه توان منظوري به تحقيق اين است كه استفهامات قرآني در چه كاركردهاي معنايي

نظريه كنش گفتاري مقاله حاضر به دنبال پاسخ به اين پرسش است كه آيا اند؟�كار رفته

ما مي و فهم توان منظوري جمالت استفهامي قرآن اين پژوهش را ياري كند. تواند در درك

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

داز جهاتي چند اهميت وردافراوان ؛ نخست آنكه شناخت كاركردهاي مختلف معنايي

و درك جنبه اي ديگر از سطوح توان منظوري جمالت استفهامي در قرآن به فهم

مي كند. ساختارمعنايي چندوجهي قرآن كمك مي به�ديگر آنكه اين تحقيق تواند با كمك

در هاي مرتبط را در ديگر متون ديني فراهم سازد زمينه انجام پژوهشن،شناسي قرآمعنا و

هاي اعجاز متن كتاب آسماني�تواند يكي ديگر از جنبه�نهايت، انجام چنين پژوهشي مي

قرآن را براي همگان آشكار سازد.

پيشينه پژوهش.2

. مطالعات بالغي استفهام1-2توان گفت كه اين مبحثمي شده در باب استفهامنظريات مطرح در مطالعه تاريخچه

و رساالت با معرفي فنون�قدمت ديرينه اي دارد. سنت بالغت با پشتوانه وسيعي از كتب

، به عنوان بخشيد زبان با هدف متقاعدساختن مردمخاص در راستاي تقويت مهارت كاربر

و با گذر از قرون وسطي به روزگاران اخير از سنت آموزشي بوده كه از دوران باستان

و از ديدگاه امروزي مي از توان فنون مقاله رسيده است و سخنوري را جمله فنون نويسي

مي شماربالغت به (گيررتس،�آورد كه در كاربردشناسي زبان مورد بحث قرار ، 1955گيرند

سنتدر.اي دارد ). اسلوب استفهام در علوم متعدد از جمله علم بالغت جايگاه ويژه37ص

و بديع است كه تاريخ علم بالغت داراي سه شاخه معاني مطالعات بالغي، ، بيان

اي�شكل مي . از پايهگردد ران به قرن دوم هجري بازميگيري آن در به گذاران آن توان

ق) اشاره كرد. 472يا 471(متوفاي عبدالقاهر جرجاني

و ادبيات مقاالتي نوشته شده است. در زمينه بررسي اغراض ثانوي استفهام در شعر

و اغراض استفهام در زبان فارسي«اي تحت عنوان ) در مقاله1356( بهروز با بيان»ادوات

و اغراض ثانوي استفهام به اين نتيجه رسيده است كه در زبان فا رسي ساختمان ادات

و تنها تفاوت ميان آنها را ظاهري جمالت استفهامي با غيراستفهامي تفاوت چنداني ندارد

در استفاده جمالت پرسشي از ادوات استفهام دانسته است.

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

( رحيميان منظوري جمالت-نقش هاي معنايي« اي با عنوان�) در مقاله1387و ديگران

در–مقوالت معناييبه تنوع كابرد»پرسشي در شاهنامه اشاره شاهنامهمنظوري پرسش

و به اين نتيجه رسيده�كرده كه اند مورد كاركرد36از قالب استفهام در بيان فردوسياند

منظوري بهره جسته است.–متفاوت معنايي

(و رحيميان ظوريمن-هاي معنايي�نقش«) بر پايه پژوهشي تحت عنوان 1381همكاران

به كاربردهاي بيت از غزليات حافظ 366با بررسي»غزليات حافظجمالت پرسشي در

و براي هر كاربرد معنايي، معنايي متعدد جمالت پرسشي در شعر حافظ دست يافته

اند. شواهدي آورده

در باب مطالعات مربوط به استفهامات قرآني در حوزه علم بالغت نيز آثاري تأليف

(عبدالرؤف، شناس�در كتاب سبكفؤعبدالرشده است. ص1390ي قرآن كريم به54، (

) در يك پژوهش با موضوع 1391( حسينيجمالت سؤالي نيز اشاراتي كرده است.

اسلوب استفهام را به عنوان يكي از وجوه اعجاز» استفهام قرآني از نگاه مصادر علوم ادبي«

و استفهامات قرآني را به دو دسته استفهام حقي و غيرحقيقي بالغي قرآن در نظر گرفته قي

و براي هر دسته، شواهد قرآني ارائه داده است. (بالغي) تقسيم نموده

( برومند اي با عنوان�) نيز در يك بررسي بالغي ديگر از استفهام، مقاله1384و ديگران

در اين.اند�نوشته»بررسي مباني پرسشگري در قرآن كريم با تأكيد بر اهم معاني استفهام«

در مقاله هاي ريشه پرسش باب نويسندگان ضمن توجه به اهميت پرسشگري در قرآن،

بي دارندمي بيان قرآن موجب طرح سؤال اوست كه شامل(پرسشگر) اطالعي سائل�كه گاه

مي�پرسش ول هاي حقيقي در قرآن ي اهداف شود ودر مواردي سائل به مطلبي علم دارد؛

از هاي غيرحقيقي ديگري دارد كه شامل پرسش و در ادامه براي هر دسته (بالغي) است

اند.�پرسش هاي قرآني، شواهدي ذكر كرده

شناختي استفهام . مطالعات زبان2-2زبان را به عنوان نظامي صوري يا منطقي براي بيان«شناسان در حدود قرن بيستم�زبان

و به اهميت عوامل برون زباني در تعيين�يافته »اند معنا تأكيد كردههاي علمي مورد مطالعه

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

�

ص1996(يول، است)Pragmatics( شناسي، كاربردشناسي هاي زبان�). يكي از شاخه11،

قرآن،به كاربردشناسي رويكرددربر پايه تحليل منظور افراد سروكار دارد. كه با مطالعه معنا

بر شود، پرداخته بين آنها نحوي ارتباطات نوعو آنها معاني واژگان،به آنكهاز بيش

ميآنبر حاكم بافتو گفتگو شرايط مخاطب،و متكلم هاي ويژگي شود. تأكيد

را هنگام استفاده از زبان ) گويشوران سه نقش 1962( آستينبر پايه نظريه كنش گفتاري

ب) نقش دهد: الف) نقش گزاره شكل مي اي كه بيانگر معناي ظاهري گفتار است؛

م غيرگزاره وفاهيمي از اي كه مي قبيل خبردادن، پيشنهاد كند. اين نقش گرفتن اجازه را بيان

مي اغراض ثانوي كارگفت كه ها را نشان ج) نقش تأثيري يا انتاجي؛ يعني تأثيري دهد؛

ني گذارد اين تأثير گوينده با استفاده از جمله بر شنونده مي وستتحت كنترل گوينده كالم

ل از كاربرد كالم متفاوت باشد.حاص ممكن است منظور گوينده با نتيجه

مي1979( سرل مي ) در زمينه كنش گفتاري بيان سه عملكم دستتواند دارد كه هر فرد

ج) ب) كنش موضوعي؛ را هنگام صحبت ارائه دهد كه عبارت اند از: الف) كنش گفتاري؛

.)Locutionary act( كنش بياني

ص1983(لوينسون، لوينسون به1-53، و با تكيه بر نظريات صاحبطور) نظران گسترده

و شناسي معتقد است ارائه تعريفي جامع از منظور زيادي به مبحث منظورشناسي پرداخته

مي به گويد كه يك نظريه آساني ممكن نيست. وي با توجه به گستردگي ابعاد گوناگون معنا

.تهاي معنايي زبان نيس تمام جنبه تنهايي قادر به بررسي معنايي به

ص1984(الرسن، الرسن مي196، گويد به هر حكمي بايد از دو جنبه نگريست:)

ك و ديگر موقعيتي كه جمله در آن به مينخست معناي ارجاعي توماسرود. از ديدگاه ار

ص1995(توماس، .»معنا در بافت«يا»معنا در كاربرد«) منظورشناسي يعني1،

ص1993(هلمز، هلمز مي245، و همچنين ) بيان دارد كه زبان با توجه به كاربرش

و روابط اجتماعي گويشوران تفاوت مي هادلستونبر پايه ديدگاه كند. موقعيت، فرهنگ

هاي زباني مؤيد آن است كه در اغلب موارد براي بيان سؤال از مقوله ) پژوهش1988(

و مي دستوري پرسش شود. براي بيان فرمان از مقوله دستوري امر استفاده

�

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

. چارچوب نظري پژوهش3طرح اين نظريه انجام گرفته است.» كنش گفتاري«پژوهش حاضر در چارچوب نظريه

(شو آستين النگجان توسط ) با 1962، فيلسوف انگليسي از مكتب آكسفورد در سال

مي نه با واژهچگوانتشار كتاب How to do things with( دهيم ها كار انجام

words( گرا وي در قبال رويكرد منطقيون اثبات.) صورت گرفتLogical

Positivists (است از طريق ساخت معتقد،نسبت به معنا واكنش مخالفي نشان داده

م آستينتوان به نقش آنها پي برد. نمي نحوي جمالت تفاوت زبان را تحت كاربردهاي

(كارگفت«عنوان «Speech act (و Performative(»فرضيه كنشي«طرح

Hypothesis (براي تمايز ميان جمالت كنشي از ساير جمالتي كه براي انتقالرا

و ارائه كرده است.،روند اطالعات به كار مي كذب بر اساس اين فرضيه جمالتي كه صدق

و جمالتي كه در بافت كاربر،آنها قابل تعيين است دي مناسب يا نامناسب جمالت بياني

مي شوند، تشخيص داده معتقد است هرگاه ميان ساختار آستين شوند. جمالت كنشي ناميده

و كاركرد آن رابطه آن جمله »كنش گفتاري مستقيم«را اي مستقيم وجود داشته باشد،

)Direct speech act(ب آنو هرگاه ارتباط و كاركرد ،ين ساختار نحوي جمله

؛شودمي ناميده) Indirect speech act(» كنش گفتاري غيرمستقيم«، غيرمستقيم باشد

ولي؛گفتاري مستقيم استاي به كار رود، كنش بنابراين جمله خبري اگر براي بيان گزاره

اگر به عنوان درخواست به كار رود، كنش گفتاري غيرمستقيم خواهد بود. در چارچوب

مي اين نظريه، در هر موقعيتي، عملي كه با توليد يك پاره سه گفتار بيان شود، دربردارنده

نوع كنش مرتبط به هم است:

يا به منزله كنش اساسي پاره الف) كنش بياني: مياتوليد كالم معنگفت آيد دار به شمار

و مصداقو حاصل بيان مجموعه اي از واژگان به همراه معاني صريح آنها اعم از مفهوم

است.

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

هدف توليد كارگفت است كه از طريق توان:ب) كنش منظوري يا توان منظوري

و شامل كاركردهايي از قبيل اظهار، پيشنهاد ارتباطي آنها صورت مي كهقوو گيرد ل است

گردد. به همين كنش برمي»كارگفت«معموال اصطالح گفت در نظر داريم. با توليد يك پاره

به)Perlocutionary act /Effect(ج) كنش تأثيري: در حقيقت پيامد گفتار است؛

و واكنش اوست مثال اگر گوينده با بيان؛عبارت ديگر شامل تأثير كارگفت بر مخاطب

قصد دارد مخاطب را به فراركردن ترغييب كند، ممكن است مخاطب»فرار كن!«جمله

هاي متفاوت ديگري از خود نشان دهد؛ يعني از ترس گفت واكنش اين پاره نسبت به

شو بهت بنابراين گاهي اوقات كنش تأثيري؛د يا با دستپاچگي به سمت منبع خبر بدودزده

است چيزي باشد كه گوينده كارگفت انتظار آن را نداشته است. ممكن

مي هاي زبان بر پايه پژوهش و نقش توان شناسي هاي ارتباط ميان جمالت دستوري

بي-معنايي نشان در جدول زير نشان داد: منظوري مرتبط با آنها را در حالت

و نقش معنايي1جدول منظوري آنها-: ارتباط ميان جمالت دستوري

منظوري-هاي معنايي نقش جمالت دستوري

خبر جمله خبري

سؤال پرسشي جمله

فرمان جمله امري

تعجب تعجبي جمله

و كاركرد منظوري آنها اگرچه بر اساس جدول باال، ارتباط ميان جمالت دستوري

هم به ارتباطي يك به ها در دو ستون، مقولهواره ارتباط ميان اين دو دسته طورمستقيم است،

و مستقيم نيست به؛يك به عبارت ديگر گاهي اوقات در زبان روزمره، براي صدور فرمان،

آب« مانند نمونه زير:؛كنيم جاي كاربرد جمله امري از جمله پرسشي استفاده مي يك ليوان

».به من مي دهي؟

��

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

اس1جدول شماره جمله باال از نظر ساختار دستوري بر اساس اما؛تجمله پرسشي

ممكن است كاركرد معنايي يا توان منظوري آن متفاوت باشد؛ يعني بيانگر فرمان نيز باشد؛

».يك ليوان آب به من بده«يعني

و هدف بدون،مطابق هستند زبان دستوري قواعدباكهرا گفتارهايي پارهما واقع در

درآن براي نيزرا كاركرديگفتار، پارهيك توليدبا بلكه كنيم؛ نمي توليد خاص منظوري

و به عنوان نوآوري اصلي كنش منظوري. دارد نام منظوري كنش كاركرد، اين.داريم نظر

كردن، آگاه مانند خاصي منظوري كه توان گفتارهايي پاره بياناز است عبارت آستين مهم

كه.هشداردادن را دارندو دستوردادن به منظوري كنش انجامبا دارد قصد گوينده معنايي

ارتباطي توان طريقاز كنش منظوري شود. انجاممي منظوري ناميده توان كند، منتقل شنونده

.گيردمي صورت گفتار پاره

در-هاي ثانوي يا ديگركاركردهاي معنايي توان به نقش بر اين پايه مي منظوري جمالت

توانه نظريه كنش گفتاري زبان پي برد. امروزه تحقيقات زيادي در تحليل ساختار متون با پش

در.صورت گرفته است و قرآني نيز از اين نظريه اخيرا پژوهشگران حوزه علوم ديني

آن، بودناي چنداليه دليلبه»قرآن« متن اند. ازآنجاكه ساختار نگارش آثار خود بهره جسته

آسماني، كتاب اين آيات درست درك است، معناييو زباني هاي پيچيدگياز سرشار

قرآن متن ويژگي همين.كند شاياني كمكآن آيات فهمبهكه است هايي دانش نيازمند

آندر تتبعبه علمي جديد نظريات پشتوانهبه پژوهشگرانعصريهردر است شده سبب

مي متن ساختار تحليلدر نظري چارچوب كارگيري اين بپردازند. به تواند قرآن نيز

ساختارهاي ابعاد پنهانيو زباني تعابير فهمبه مربوط مشكالتاز بسياري راهگشاي

در مؤثري كمك قرآنيسمعناشنابه نهايتدرو باشد قرآن مفهومي همين راستا نمايد.

به بررسي آستيناين پژوهش بر آن است، با تكيه بر نظريه كنش گفتاري نگارنده در

آسماني قرآن كريم بپردازد.منظوري جمالت استفهامي در كتاب-كاركرد هاي معنايي

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

علوم بالغي يا تفاسير قرآني اگرچه تحقيقاتي در باب اهم معاني استفهام با تكيه بر

و سني انجام شده است، پژوهش حاضر را مي شناختي توان نخستين مطالعه زبان شيعه

آورد. استفهامات قرآني در چارچوب نظري فوق در نظر

شناسي پژوهش روش.4درميآن نتايج.استايتوسعه تحقيقات نوعاز حاضر پژوهش شناختي تحليل تواند

قرار مفسران فرارويرا نوي هاي افق آن، هاي سازي كشف مفهومو قرآن معنايي ساختار

انجام تحليلي-توصيفي روشبه پژوهش اين. نمايد كمك قرآن شناختي معنايبه داده،

شيوهبه نظران صاحب آثار بررسيو مطالعهازپس نگارندهكه ترتيب اينبه شود؛ مي

از گيري بهرهباتا استآنبر»كنش گفتاري آستين نظريه« بابدراي كتابخانه مطالعات

دررا اين نظريه كاركردها داده تحليلو گردآوري براي پربار منبعي عنوانبه كريم قرآن

و توان منظوري جمالت هاي اساندن نقششن متناز آسماني استفهامي اين كتابمعنايي

مباركه سوره پايانتا كهف سوره75 شريفه از آيه دوم، جزء15( دوم نيمهدرآن عربي

مدرا داليلي پژوهش دامنه عنوانبه قرآن دوم نيمه انتخابدر كند. نگارنده ارزيابي) ناس

همينو است محدوده ايندر قرآني سوراز سوره نودوشش اينكه نخست است؛ داشته نظر

حاضر پژوهش نظري چارچوب برايرا تري دقيق سنجش زمينه قرآني، هاي داده گستردگي

نخست محدوده نيمهدر قرآن شناختي زبان هاي پژوهش بيشتر اينكه ديگر. كندمي فراهم

است. انجام شده) اول جزء پانزده(

هاي داده تحليلدر نگارنده كار مبناي قرآني تعابير اصالت حفظكه است ذكر قابل

سياقبر كريم قرآن تعابير قرآني علوم پژوهشگران اعتقادبه راكهچ؛باشدمي پژوهش

است. متفاوت ديگر متون زباني تعابيربا آنها مفهومي ساختارو اند شده سازي مفهوم خاصي

دو در ادامه براي هر كاركرد و توان منظوري استفهامات قرآني، يك يا آيه به عنوان معنايي

و شواهد پژوهش آورده شده است. در تعيين اغراض ثانوي جمالت استفهامي از تفاسير

از؛كتب ديني معتبر نيز بهره گرفته شده است و پرهيز اما به منظور رعايت تناسب مقاله

اطناب كالم از ذكر اقوال متعدد مفسران در باب تفسير آيات استفهامي خودداري شده است

��

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

آنو تنها در مواردي قدر كه به حصول نتيجه بينجامد، بسنده شده است. به ذكر توضيحات

كه تنها بخشي از يك آيه دربرگيرنده استفهام بوده است كه در اين گونه موارد بخشي را

صو،شود شامل استفهام مي دار مشخص شده است. رت زيرخطبه

و كثرت جمالت،هاي پيش روي اين تحقيق از جمله محدويت استفهامي قرآن

. منظوري برخاسته از آنان است كه خارج از ظرفيت پژوهش است-هاي معنايي نقش

و تأمين هدف آن به گزينش داده با نظر به اين محدويتنگارنده از در حد توان پژوهش ها

و از ميان نقشنيمه دو اه گونه استفهام منظوري برخاسته از اين-هاي معناييم قرآن پرداخته

راب و بررسي بيشتر اين موضوع ه بيان تعدادي از آنها به تناسب ظرفيت اين مقاله اشاره

ميب براي پژوهندگان آينده، كند.ه عنوان مطالعات بعدي پيشنهاد

و تحليل داده.5 ها تجزيهو ناشناختهكه گفته شد، غرض اصلي استفهام چنان و آگاهي از امري مجهول ، طلب فهم

نظ؛ امااست -هاي معناييري پژوهش، به دنبال شناسايي نقشنگارنده بر پايه چارچوب

كه.الت استفهامي قرآن كريم بوده استمنظوري جم اين مقاله نخستين كار پژوهشي است

و توان منظوري با نگاهي زبان و توصيف انواع كاركردهاي معنايي شناختي به تحليل

و متقدم پژوهندگان اينكهازبا اطالع،پردازد�جمالت استفهامي موجود در آيات الهي مي

تحترا آنهاو اشاره استفهام ثانوي اغراضبه خود مطالعاتدر بالغت نيز علم متأخر

و پرهيز از اطناب.اند نموده بندي دسته خاص عناويني به منظور رعايت تناسب حجم مقاله

و بررسي تعدادي از آيات دركالم، در اين بخش به تحليل چارچوب نظري استفهامي قرآن

بر-كاركردهاي معناييو پژوهش پرداخته ميمنظوري در گردد. خاسته از آنها ارائه همچنين

، الميزانراستاي تكميل توضيحات مربوط به آيات استفهامي از كتب تفسيري ترجمه

و بهر به ميزان تأمين هدف پژوهش، تفسير جامعو البيان مجمع، ترجمه نمونه گرفته شده

از-در نهايت براي انواع كاركردهاي معنايي منظوري جمالت استفهامي قرآن، شواهدي

شعر فارسي نيز آورده شده است.

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

منظوري آيات استفهامي قرآني است كه آيات-: يكي از كاركردهاي معنايي. انكار1-5

ود حق تعالي از اما مقص؛ندا ساختار دستوري پرسشي مربوط به اين نوع كاركرد از نظر

درياه طرح چنين استفهام ي، كسب آگاهي يا خبر از يك امر مجهول نبوده است؛ بلكه

به عبارت ديگر خداوند آگاه به نهان؛گونه آيات، انكار نفي مؤكد است�حقيقت مراد از اين

و آشكار امور هستي براي انكار مطلب مورد نظرش از قالب استفهامي بهره جسته است؛

ميع يعني . كند الو بر انكار، مخاطب را از آن نهي

. انكار ابطالي: از موارد ديگر توان منظوري جمالت استفهامي قرآن است كه هدف1-1-5

و ابطال محتواي سؤال است. مصداق منظوري،-معنايي كاركرد اين سائل در حقيقت انكار

است: زير شريفه آيه

كنتم بلجاءكم إذ بعد الهدى عنصددناكم أنحن استضعفوا للذينوا استكبر الذين قال«

: مستكبرانمجر ،آمد شما سراغكه هدايتيازرا شماما آيا گويند مستضعفانبه مين

).32(سبأ:» بوديد گناهكار خودتان بلكه نيست، چنين بازداشتيم

طريقازرا شماما آيا: گويندمىنمستضعفابه پاسخدر مستكبران

كافى قدربهو آمد شما سراغ هدايت آنكهاز بعد بازداشتيم هدايت

نيستيم، مسئولمانه گفتند؟راها گفتنى پيامبرانوشد حجت اتمام

سخنان تسليم اراده آزادى داشتنباكه بوديد گنهكار شما خود بلكه

انبيا منطقى سخنانو آورديد روى الحادو كفربه شديد،ما اساس بى

است بديهى.) مجرمينكنتمبل( سپرديد فراموشى دستبه را

خود شركتو باشند داشته سخن ايناز پاسخى توانند نمى مستكبران

،18ج،1374مكارم شيرازي،( كنند انكار بزرگ جرم ايندر را

.)102-101ص

و،آيد طور كه از اين آيه برمي همان دليل گمراهي مستضعفان در يافتن صراط مستقيم

و براي و اين انكار مورد تأكيد واقع شده است هدايت، مخالفت مستكبران نبوده است

برانگيختگي ذهني مخاطبان در قالب يك جمله استفهامي با توان منظوري انكار يا عدم

ب قبول مطلب مورد يان شده است.نظر در اين آيه

��

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

:شعر فارسيدر منظوري كاركرد اين نمونه

)فردوسي( توانكيرا آفريننده ستود روانو جانو راي آلت بدين

شماكه رواست آيا: گفت ابراهيم: تنحتونماأتعبدون قال«. انكار به همراه توبيخ:2-1-5

(كنيد پرستشراآنو بتراشيد خود دستبه چيزي ).95صافات:»

يعنى؛باشدمى نكوهشو انكارىامعنبهكه است استفهام جمله اين

خود دستبهراآن خود،كهرا چيزى كند عبادت انسان چگونه

و تراشيده خود دستبارا بتها آنانچه؛است ساختهو تراشيده

«ساختند مى :والله خلقكملونماومو شما است آفريده خدا:تع

).17ص،21ج،1360(طبرسي،» سازيدمىكهرا آنچه

ساخته بشر توان منظوري آيه شريفه فوق نيز سرزنش مخاطبان از پرستش بتان دست

و هدف خداوند از طرح اين استفهام، كسب پاسخ حقيقي از طرف مخاطبان آن است

-تش غير اوست. همين نقش معناييبلكه انكار توأم با سرزنش مخاطبان در پرس،نيست

توان در اين بيت شعر حافظ مشاهده كرد: منظوري را نيز مي

؟ باده در ده چند از اين باد غرور خاك بر سر نفس نافرجام را

[وجديدا:خلقا لمبعوثونأإنا ورفاتاعظاما كناأإذاوقالوا«انكار به همراه استعباد:.3-1-5

نواز روزي باز شويم پراكنده غبارو پوسيده استخوان چونما آيا: گفتند معاد]به كافران

).49(اسراء:»شد خواهيم برانگيختهو زنده

است اين مقصود. خاك يعنى: گويدمي مجاهدو غبار يعنى رفات: گويدمي عباس ابن

استخوانوشد متالشىما بدن گوشتو مرديم آنكهازپس آيا: گفتندمى قيامت منكران كه

مقصود،و استفهام به صورت جمله، اين شد؟ خواهيم آفريدهنواز ديگر بار شديم، خاكو

.)151ص،14ج،1360طبرسي،( است قيامت انكار

آن مهم و بعيددانستن ترين كاركرد معنايي يا توان منظوري استفهام آيه فوق، انكار معاد

مي؛مشركان استتوسط و امكان بازگشت دوباره زيرا خيال كردند مرگ، نابودي است

انسان به زندگي وجود ندارد.

نو نمونه ـ منظوري هستندهاي زير در شعر فارسي از مصاديق اين ع كاربرد معنايي

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

�

و تقوا را سماع وعظ كجا نغمه رباب كجا؟ چه نسبت است به رندي صالح

(حافظ)

و گردابي چنين حايل شب تاريك ها؟ا دانند حال ما سبكباران ساحلكجو بيم موج

(حافظ)

، قرآني با اين نقش معنايي هدف سائل از طرح سؤال هاي گونه استفهام در اين:. نفي2-5

تفاوت اين نوع آيات استفهامي با نمونه قبلي در اين است شده است. نفي محتواي مطرح

مي كه در حالت انكاري، سائل اما در اين؛كند به صورت موكد محتواي مورد نظر را نفي

و مورد پرسشگر به دنبال نفي مفهوم مطرح آيه معناي متناقض آن را در نظر دارد. شده است

منظوري است:-زير از مصاديق اين نوع كاركرد معنايي شريفه

: إلا الإحسانجزاء هل« (است نيكوكاريجز نيكوكاري، جزاي آيا الإحسان ).60 رحمن:»

آيات براى است دليلى آيه اين حقيقتدرو است انكارى استفهام براى آيه، ايندر»هل«

،23ج،1374مكارم شيرازي،(گفتمى بهشتيان گانهشش هاى نعمتاز سخنكه پيشين

.)171ص

مي-كاربرد معنايياين نوع توان در شعر فارسي زير مالحظه نمود: منظوري را

ناز را تمام ما جمال يار مستغني است عشق و خط چه حاجت روي زيبا و خال و رنگ ؟به آب

(حافظ)

و توان منظوري استفهامات قرآني استنهي:.3-5 كه خالق از ديگركاركردهاي معنايي

به عبارت؛ددارميبازآميز، مخاطبان را از انجام يا ادامه عملي وحي الهي با لحني سرزنش

تر در اين نوع كاركرد استفهام، مقصود واقعي پرسشگر، بازداشتن مخاطب از انجام روشن

. از ي، انتظار انجام يا ترك عملي استقرآنياه عملي است. توان منظوري اين نوع استفهام

م-مصاديق اين كاركرد معنايي توان به آيه زير اشاره كرد:يمنظوري

: لشيءهـذا إنواحدا إلـها������� �� أجعل« ابجواحدى خداىرا] متعدد[ خدايان آياع

( عجيبى چيز واقعا اين است، داده قرار ).5ص: است

�

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

آميز�اعجاب سخنو انكارى استفهام»واحدى خداىرا خدايان داد قرار آيا« جمله

عبادت مقابلدررا ايشان خدايان عبادت)ص(اكرم پيامبركه است جهت اينبهو است

تعجب ايشان لذاو كردمى دعوتيكتا خداوند عبادتبهرا آنانو بود كرده باطل خداوند

خدايان آنكهازپس،داد قرار خدايكما براى چگونه: گفتندمىو سخن ايناز كردند مى

.)72ص،21ج،1360طبرسي،(كرديممى عبادترا متعددى

مي نمونه و توان منظوري جمالت پرسشي را توان در اشعار�هاي اين نوع كاركرد معنايي

فارسي زير يافت:

و درد؟ نه اندر هوا باشد او را نبرد چه داري دلت را به تيمار

(فردوسي)

مگذران روز سالمت به مالمت حافظ چه توقع زجهان گذران مي داري؟

( (حافظ

كه-يكي ديگر از كاركردهاي معنايي . توبيخ:4-5 منظوري آيات استفهامي قرآن است

دنبال پاسخ از طرف مخاطبان نيست؛ بلكه با لحني سائل با طرح چنين استفهامي به

را آميز سرزنش كند. هرچند مطلب به صورتمي نكوهش،مورد عتاب قرار دادهآنان

و سرزنش مخاطب است.،شود استفهامي بيان مي منظور گوينده توبيخ

مي-آيات شريفه زير اين نوع نقش معنايي كند: منظوري را بيان

: هان الكر بكبركغرما الإنسانياأيها« پروردگارحقدرراتو چيزيچه انساناي يم

(انفطار غرهات بخشنده ).6: كرد

و كريم به خداىكهشد باعثچه غافل انساناىكه كندمي خطاب به آدمى آيه اين در

و جهل فرمود:مي،نمودمى تالوترا آيه)ص(پيغمبر چون گشتى؟ مغرور خود بزرگوار

او به خداى انسان نادانى تبارك خداوند قيامت روز فرمودو كرد مغرورو فريفترا خود،

علمآنبا كردىچه به من،راتو كرد مغرورچه آدم فرزنداى گويد: خود بندهبه تعالىو

توكه دانشىو كافران شماكه نيست چنين دادى؟چه مرا پيغمبران جوابو كردم عطا به

دروغ را)ع(المؤمنين اميرو پيغمبرو تكذيبرا قيامتو جزا روزو كنيدمي گمان

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

اعمال آنهاو شما اعمالو احوال مراقبتبر مأمورند فرشتگاناز نگهبانانى البته؛پنداريد مى

.)358ص،7ج،1366بروجردي،(نويسندميرا شما سيئاتو حسنات

: على البناتأصطفى« » است داده ترجيح پسرانبررا دختران] خداوند[ آيا البنين

در153(صافات: شدتتا است كرده تكراررا پسرانبر دختران انتخاب انكار آيه اين ).

ترجيح پسرانبررا خدا دختران آيا: فرمود باريك.كند افادهرا سخن اين زشتىو شناعت

آخر: فرمود ديگر بارو كند؟ واگذار شمابهرا پسرزاييدنو بزايد دختر تنها خودشكه داده

شويد؟ متذكر خواهيد نمى راستى: فرمود سوم بارو كنند؟مىكه است حكمىچه اين

). 264ص17ج،1374(طباطبايي،

و در اين آيات-كاركرد معنايي و نكوهش مخاطب است منظوري آيات فوق توبيخ

و توبيخ آنان است.،شوند سؤال واقع نمي استفهامي مخاطبان مورد بلكه مراد سرزنش

: فارسي شعردر معنايي نقش اين هاي نمونه

و سختي همه بهر ماست اگر هفت كشور به شاهي تو راست (فردوسي)چرا رنج ؟

(نظامي گنجوي)اين بود بلندي كالهت ؟ شمشيركشدن سپاهت؟

دراست قرآنيياه استفهام منظوري توان موارد ديگراز: تحقير.5-5 اين نوع آيات.

ميدر قالب جمله يا موضوع يك مطلب استفهامي، :شود پرسشي با هدف تحقير بيان

ديدندميراتو چونسولا:ر اللـه بعث الذياأهـذهزوا إلا يتخذونكإن أوكروإذا«

پيامبريبه خداوندكه است كسي همان اين آيا] گفتندميو[ گرفتند نمي ريشخندتبه جز

با آنها برخورد كيفيتو مشركان منطقاز ديگرى ). نمونه41(فرقان:»است برانگيخته

خطربه منافعشان كفر، سرانكه هنگامى است. آيه ايندراو راستين دعوتو اسالم پيامبر

بادبه گوياهدلاو شواهد همهآنبا را(ص)پيامبر دعوتلهئمس استهزا،و سخريهبا افتاد

(كردند جنونبه متهمرااو حتىو گرفتند مسخره .)99ص،15ج،1374مكارم شيرازي،!

فوق تحقير بعثت پيامبر، توسط مشركان است. توان منظوري استفهام آيه

:ه اين نوع كاركرد در شعر فارسينمون

مي من كه باشم كه بر آن خاطر عاطر گذرم؟ لطف كني اي خاك درت تاج سرم ها

�

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

( (حافظ

قرآن استفهامي آيات منظوري-معنايي كاركردهاياز ديگر يكي:تهديد يا ترسانيدن.6-5

را؛ بلكه دنبال پاسخ نيستبه استفهامي چنين طرحبا سائلكه است در واقع مخاطبان

بيانگر استفهام موجود در آيات ذيل تينآسبر اساس رويكرد كنش گفتاري.كند تهديد مي

منظوري است:-اين نوع كاركرد معنايي

»ألم كليننهلالأو ثم مهرين نتبعخĤال كلكذلنفع: كيفر[بهرا پيشينيانما آيابالمجرمين

كنيمىم هالك] تكذيبشان سبببه[همرا ديگران آنان دنبالبه سپس نكرديم؟ هالك كفر]

.)16:مرسالت(

و كرديم هالك،بودند اولين هاى امتدركهرا گران تكذيبماكه است اين آيه معناى«

.)246ص،20ج،1374طباطبايي،(» كنيممى هالك آنان دنبالبهرا ديگر هاى امتما سپس

»����� �����ما*��������*وراأدما اكم����� و، حاقه : حاقه���� چيست؟ حاقه دانيچه چيست؟

(حاقه: دروغرا] قيامت[ كوب درهم عادو ثمود قوم ).3-1انگاشتند

و درستو استحق آنكه براى شده ناميده حاقهو قيامت هاى ناماز است نامى حاقه

است واجبحقبر اعمال جزاىچه؛شودمي واقعحقو حقيقت كارهاىاو در

.)229ص،7ج،1366بروجردي،(

و توان منظوري آيات ترين نقش معنايي مهم آستينبراساس رويكرد كنش گفتاري

و در صورت استفهامي فوق، تهديد مخاطبان است تا طريق حق پيموده ، گمراه نشوند

كند. انحراف از مسير حق، در قالب پرسش با زبان تهديد، عاقبت كار را براي آنان بازگو مي

:فارسي شعردرآن نمونه

( (فردوسي ؟ و بر مرد پرخاشخر فراموش كردي تو سگزي مگر كمند

و تشويق:7-5 ل در آيات استفهامي با اين نوع كاركرد معنايي، خداوند متعادر . ترغيب

ميقالب استفهام، مخاطبان وحي را زير . آيه شريفهكند به حركت در مسير حق ترغيب

:بيانگر اين نقش معنايي است

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

على هل أدلكم آمنوا الذينياأيها«�� �����:عذابمن تنجيكم را شما آيا مؤمناناي أليم

(مي دردناك عذابازرا شماكه شوم رهنمون ستديو داد به ).10صف: رهاند

�« كلمه.است امر معناىدركه دارد پيشنهادى جنبه آيه ايندر استفهام«����«-

سود آوردن دستبه منظوربه سرمايهدر تصرف معناىبه-است گفته راغبكه گون آن

حرف»تا«حرفاز بعدكه نيستاى كلمه هيچ،كلمه ايناز غيربه عرب كالمدرو است

اش سرمايهكه آمده حساببه تجارت جهادو ايمان شريفه آيه ايندر.باشد آمده»جيم«

.)437ص،19ج،1374طباطبايي،(» است دردناك عذاباز نجاتآن ربحو آدمى جان

و توان منظوري را در شعر فارسي مي اين نوع كاركرد معنايي : توان مالحظه نمود زير

مكدال و زهد هم مفروشداللت خيرت كنم به راه نجات؟ ن به فسق مباهات

(حافظ)

و برابري.8-5 برعدم تسويه -، در اين كاركرد معنايياساس چارچوب نظري تحقيق:

و دريافت پاسخ از طرف منظوري نيز هدف خداوند آگاه به همه امور هستي، كسب اطالع

هام براي مخاطبان بين دو عمل را در قالب استفمخاطبان نبوده است؛ بلكه عدم تساوي

:كند يادآوري مي

�� يحذر وقائما ساجدا الليل آناءقانتهوأمن« ��ويرجو���� ��!"# �بهر

أولويتذكر إنمالايعلمونوالذين يعلمون الذينيستوي هلقل

،است مشغول عصيانو كفربه روزوشبكهكسآن آيا الألباب:

و سجودبه خدا طاعتبهراشب ساعاتكهكسآنيا است بهتر

اميدوار الهي رحمتبهو ترسان آخرت عذابازو پردازد قيام

نادان جاهل مردمبا دانشندو علم اهلكه آنان آيا: بگو است؟

(زمرشويم متذكر خردمندان منحصرا يكسانند؟ ).9: ند

و ناآگاهانو آگاهان ميان آشكار استاى مقايسهو گستردهو فوق وسيع سؤال گرچه

مورددر ديگرى سؤال،پرسش اين ذكراز پيش اينكهبه نظر ولى جاهالن،و عالمان

اشارهلهمسئ همينبه بيشتر دوم سؤال شده، مطرح دار زندهشب مؤمنانبا مشركان نابرابرى

��

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

و پاك مؤمنان اينبا كوردلو لجوج مشركانآن دانندمىكه كسانى آيا يعنى؛كند مى

مساويند؟،نيستند آگاه روشن واقعيت اينازكه كسانىبا نابرابرند مخلصو ضمير روشن

اسالم اساسى شعارهاى جزءو شده شروع انكارى استفهامباكه جمله اين حالهر به

اين ازآنجاكهو سازدمى روشن جاهالن برابردررا عالمانو علم مقام عظمت،است

نهو خداوند پيشگاهدرنه گروهدو اين شودمى معلوم شده، ذكر مطلق صورتبه نابرابرى

در آگاه، خلق نظر در يكسانند ظاهردرنه آخرت،درنهودارند قرارصفيكدر دنيا نه

.)395ص،19ج،1374مكارم شيرازي،( باطندرنهو

:كرد مشاهده زير فارسي شعردر توانميرا منظوري-معنايي كاربرد نوع اين

(حافظ) و من خراب كجا؟ ببين تفاوت ره كز كجاست تا به كجا؟ صالح كار كجا

با:عجبت.9-5 از ديگر كاركردهاي منظوري استفهامات قرآني است كه خالق وحي

و اظهار شگفتي از منظره خاص، شيوه اي زيبا از ساختار دستوري پرسش براي بيان تعجب

گرفته است. آيه شريفه ذيل در چارچوبهاي غيرمنتظره بهر خبري جالب يا وقوع حادثه

:استمنظوري–معناييگفتاري، بيانگر همين نقش نظريه كنش

فيكون ملك إليه أنزللولا الأسواقفي ويمشي الطعاميأكل سول الر هـذا مالوقالوا«

هعير مچرا رود،مي راه بازارهادرو خوردمي غذاكه است پيامبريچه اين گفتندوا:نذ

).7(فرقان:»باشد هشداردهندهاو همراهكه است نشده فرستادهاوبااي فرشته

غذاما مانندكه است پيغمبرىچه اين:گفتندمى استهزاو طعن سبيلبر كافران

محسوس طوربهاى فرشته چرا؛كندمى آمدو رفت كسب معاش براى بازارهادرو خورد مي

فرشته گويدمياو آنچهو بترساندرا مردمو باشداوىيراستگو گواهتا شود نمي نازلاو بر

.)8ص،5ج،1366بروجردي،( نمايد تصديق

مي-اين نوع كاربرد معنايي :ان در شعر فارسي زير مالحظه نمودتو منظوري را

؟تر شيرين زشاهنشه عجب دارم كه سرتاپاي حافظ را چرا در زر نمي گيرد بدين شعر

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

و توان منظوري استفهاماز ديگر: تعجيل.10-5 كهياه كاركردهاي معنايي قرآني است

و شتاب سائل كه، در آيه شريفه زير است. بر اساس چارچوب نظري تحقيق بيانگر عجله

.، بيانگر نقش معنايي فوق استدر قالب استفهام بيان گرديده استتعجيل منكران معاد

: كنتمإن الوعد هـذا متى ويقولون« وقوع وعده اين راستگوييد اگر: گويندمىوصادقين

( خواهدكى] رستاخيز[ ).25: ملكبود

معادنامنكرو كفار سخن جمله ايندر. است موعود قيامت همان وعده ايناز منظور

بوده استهزا منظوربه استعجالشان البته؛كردند عجلهآن آمدندركه كندمى حكايت را

و خداست نزد،رسدمى وقتچه قيامت اينكهبه علمكه است اين جواب حاصل. است

قرآن ديگر جاىدر خودشكه همچنان؛نيست آگاهىآنازرا كسى تعالى خداىاز غير

اختيارىو مسئوليت هستم آشكار نذيرى اينكهجزهبمنو»هو إلا لوقتها اليجليها«:فرموده

اماو شويدمى محشور خدا سوىبه زودىبهكه دهم خبر شمابه مامورم تنهامن ندارم،

قرارآندر آيهكه سياقىو آيهاز معانى اين.دانم نمى شويد،مى محشور وقتچه اينكه

.)610ص،19ج،1374طباطبايي،( شودمى استفاده جوابو سؤال سياق يعنى،دارد

ب :استيانگر كاربرد اين نقش معنايي شعر زير

گل؟ پي كجاست گون شد خضر فرخن تيرهآب حيوا ، باد بهاران را چه شد؟ خون چكيد از شاخ

(حافظ)

با:تعظيم.11-5 ميدر آيات استفهامي خواهد بزرگي اين توان منظوري، خداوند حكيم

درا چيزي يا كسي ر براي مخاطبان كالم وحي معلوم بدارد. توان منظوري استفهام موجود

:آيات ذيل بيانگر همين مطلب است

»ل ألمعنجن لهنييانا*عسلن وشفتيو*ناهيدهآيا و : قرار چشمدواو براى النجدين

را خير راهتا[ نكرديم هدايتشرو خير راهبهرااوو لب؟دوو زبانيكو نداديم؟

).10-8:(بلد»]واگذارد؟راشر راهو بگزيند

بزرگ نعمتيكو مادى مهم نعمتسهبه جمله كوتاه چند ايندر ترتيب اين به

وهاچشم نعمت: است نموده اشاره،است الهى هاى نعمت ترين عظيماز همهكه معنوى

��

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

مكارم(ديگر سوىازشرو خير معرفتو هدايت نعمتوسويكازهالبو زبان

ج .)16ص،27 شيرازي،

فو مهم و توان منظوري آيات ،ق در چارچوب رويكرد كنش گفتاريترين نقش معنايي

و در قالب در واقع بيان عظمت موهبت هايي است كه خالق هستي به بندگانش عطا نمود

. شعر زير از مصاديق اين نقش انگيزاند ها برمي به اين عظمترا مخاطبان ذهن، استفهام

:معنايي جمالت پرسشي در فارسي است

؟ كش صد هزار منزل بيش است در بدايتراه را نهايت صورت كجا توان بست اين

(حافظ)

(تذكر).12-5 كه ظوري پرسشمن-: از ديگر كاركردهاي معنايييادآوري هاي قرآن است

و مكان آگاه به همه زمانخداوند اي در گذشته را در قالب يادآوري مطلب يا حادثهها ها

ك است يا مخاطبان گوشزد نمودهاستفهام به مخاطب دنتا آنان را از اهميت آن موضوع آگاه

يا از آن دور سازد. آيات زير بيانگر اين نوع كاركرد معنايي است:

»ألم كجداييمتى: يوĤضحي:»داد جاي خود پناهدركه نيافت يتيميراتو خدا آيا ف)

6.(

آنبه خداند متعالكه كندمى اشاره بزرگى هاى نعمتاز بعضىبه بعد آيهدوو آيه اين

رفت، دنيااز پدرشكه بود مادر شكمدر هنوز)ص(خدا رسول آرى بود؛ كرده انعام جناب

جدشو سرپرستشو كفيلكه بود ساله هشتودرگذشت مادرشكه بود سالدوو

گرفت قرار ابوطالب عمويش تكفل تحت بعدبهآنازكه رفت دنيااز عبدالمطلب

.)524ص،20ج،1374طباطبايي،(

گرفتن، يادآوري حوادث گذشته به منظور عبرتچارچوب نظري تحقيقبر پايه

. شعر منظوري استفهامات قرآني است-مخاطبان، در آيات فوق از ديگر كاركردهاي معنايي

:برد اين نقش معنايي در فارسي استهاي كار زير از نمونه

توگفتي مرا روزي كه ما را يار غاري تو؟ نمي ؟درون باغ عشق ما درخت پايداري

(مولوي)

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

(تمسخر)13-5 : گاهي اوقات هدف سائل، تكذيب يا تحقير چيزي از طريق . ريشخند

زير قابل اين نوع كاركرد معنايي استفهام در آيه.هاي پرسشي است استهزا در قالب كارگفت

مالحظه است:

»نهمنمومعتمسي كتى إليوا إذا حنخرجم كندينقالوا علذأوتوال لماذا العفاقالمآن

كين أولـئالذ عطب لى اللـهعواقلوبهمعاتبو: مهاءوگفتارتبه منافق مردماز بعضيو أه

تمسخربه[اصحابت علم اهلبا شوند خارج حضورتازكه وقتيتا دهندمي گوش كامال

مهر هاشاندلبر خداكه هستند اينان گفت؟چهنوسراز باز رسول: گويندمي اهانت]و

).16(محمد:»گرديدند خود نفس هواي پيروو نهاد) قهر(

حق سخن گويىتو؛است تحقير براى: اند گفته بعضى.استهزاست منظوربه استفهام اين

طبع محكومكه قلبىپس.است نداشته درستى معناى اصالو بوده اباطيلازپر نظرشان در

قحقايو دينى معارف فهمدر باشد، مانده باقى خود اصلىو فطرى طهارتبرو نبوده

.)357ص،18ج،1374طباطبايي،(ندارد درنگى الهى

ترين كاركرد معنايي استفهام موجود در آيه فوق پايه چارچوب نظري تحقيق، مهم بر

درمنافقان توسط(ص)پيامبرسخنان بيان تمسخر آن قالب استفهام آمده است. است كه نمونه

در فارسي:

زز شهر خواهم رفت به خنده گفت كه حافظ برو كه پاي تو بست؟ دست جور تو گفتم

(حافظ)

و گرز تو ز تو؟ كجا رفت آن مردي و بر به رزم اندرون فره ( (فردوسي

العميتهدي أو الصم تسمعأفأنت«: نمودن مخاطبان بر امري غيرممكنه. متوج14-5

: آياضلالفيكانومن و[باطن] كوران اينيا آموخت تواني سخنيرا كران اينتو مبين

در40: زخرف( كرد تواني هدايت رودمي گمراهيبه دانستهكهرا آن عنوانبه آيه اين ).

و كرها افراد، گونه اين اينكهبه كندمى متوجهرا خود گرامى رسول گيرى، نتيجهو تفريع

هدايتشان رشد راهبهو بشنوانى ايشانبهراحق سخن توانى نمىتوكه هستند كورهايى

ازو منما پافشارى آنان دعوتدرو مينداز زحمتبهرا خودت بيهودهپس؛كنى

��

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

بيان انكارى استفهام صورتبهرا معنا اين هستكه چيزى. مخور اندوه اعراضشان

.)155ص،18ج،1374طباطبايي،( است روشن آيه الفاظ بقيه. فرمايد مى

:نمونه آن در زبان فارسي

و چه شناسد نواي بلبل مست لك چه داند و )لك بياباني كالغ بهمني (مولوي ؟

و تثبيت.15-5 ،منظوري آيات استفهامي قرآن-يكي ديگر از كاركردهاي معنايي:تقرير

و مخاطب هر دو آن را مي دانند، گرچه ساختار چنين آياتي، اثبات مطلبي است كه سائل

ب.استفهامي است اين نوع كاركرد معنايي يانگرتحليل آيه زير در چارچوب نظري تحقيق،

است:

»ألم نشرح آيالك : كرد1:(شرح»نساختيم گشادهراتو سينهماص.(

فكرو روحبه دادن توسعه،آنو استآن كنايىىامعن اينجادر»صدر شرح«از منظور

را پيامبر علمى وسعتهمكه باشد داشته وسيعى مفهوم تواندمى توسعه اينو است پيامبر

برابردراو استقامتو تحمل گسترشو بسطهمو گردد شامل رسالتو وحى طريق از

.)122ص،27ج،1374مكارم شيرازي،( مخالفانو دشمنان هاى كارشكنيوها لجاجت

: در شعر فارسي زير استنمونه اين كاركرد معنايي

؟رد دارد چه كند كز پي درمان نروددگر رود از پي خوبان دل من معذور است

(حافظ)

و عبرت:.16-5 ندواز ديگر كاركردهاي منظوري استفهامات قرآني است كه خداپند

و فرجام حكيم در قالب جمالت استفهامي مخاطبان را با ذكر سرنوشت اقوام پيشين

و پيشامدهاي گوناگون پند مي و خواستار عبرت است زندگي دنيوي كيفتر ألم«: دهد

: ربك فعل اد6فجر:(»كردچه) هود قوم( عادباتو خدايكه نديدي آيا بع.(

ايجاد زمينه ذهني مخاطبان، توان منظوري آيه فوق، بر اساس چارچوب نظري تحقيق

و عبرت تنبيهو)ص(پيغمبربه خطاب . اينگرفتن از سرنوشت اقوام گذشته است براي پند

به خدا كافركه هنگامى،نموده گذشته هاى به امت سبحان خداىرا آنچهبر است بنا كفار

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

�

عادو بودتر سخت نيرويشانوتر طوالنى ايشان عمرهاى آنكه حال؛شدنداو پيامبرانو

ص27ج،1360طبرسي،( بودند)ع(هود حضرت قوم ،68(.

شعر فارسي زير از مصاديق كاربرد اين نقش معنايي است:

گرفت آرام روبهو كرد بچه گرفت آهو جام درو جمشيدكه قصر آن

گرفت؟ بهرام گور چگونهكه عمر ديدي همه گرفتيميورـــــگكه بهرام

(خيام)

گيري نتيجه ساختارهاي تحليلبه»كنش گفتاري« شناختي زبان نظريه در چارچوب حاضر پژوهش

مختصر پژوهش ايندر اين ساختارها گستردگي گرچه.است پرداخته قرآن استفهامي زبان

به،گنجدنمي و توان هاينقش كشف دنبال در اين مقاله كه منظوري جمالت معنايي

به-تحليلي علمي شيوه به است، بوده كريم قرآن استفهامي و ايكتابخانه روش توصيفي

سوره75 شريفه از آيه دوم جزء15 محدودهدر( كريم آيات استفهامي قرآن تعدادي از

شد)ناس مباركه سوره پايانتا كهف وبا، گردآوري چارچوبدر آنها توصيف تحليل

و كاركرد از جمله اينكه؛استهارزشمندي حاصل گرديد نتايج حاضر، رويكرد هاي معنايي

و از خداوند حكيم توان منظوري جمالت استفهامي در قرآن از تنوع خاصي برخوردارند

ازدستوري پركابرد در زبان ميان مقوالت در بيشتر تعجبيو ي، امريپرسش قبيل خبري، ها

ذهني آمادگي ايجادو مخاطبان انديشهو ذهندر وحي كالم تقويتو تأثير براي موارد

را پرسشي قالب آسماني، كتاب اين اخالقي هايآموزهو تعاليم ديني فهم آنان براي

برگزيده است.

در قرآن استفهامي جمالت موارد بيشتردركه استآناز حاكي پژوهش نتايج همچنين

صورت ميان مستقيمي رابطه بنابراين؛اندنرفته كاربه خود اوليه منظوري-معنايي هاي نقش

به عبارت ديگر.شودنمي برقرار آنها منظوري-معنايي كاركردو نحوي ساختاريا دستوري

منظوري-هاي معناييهستي از جمالت استفهامي براي نقش به همه امور خداوند آگاه

تعظيم، تعجيل، تعجب، ترغيب، تهديد، تحقير، توبيخ، نهي، نفي، انكار، جمله متعدد از

�

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي

بهو تمسخر تذكر، بهره گرفته است. در نهايت نتايج حكيمانه در قرآناي گونه تقرير

و اشكال مختلف آن، تحقيق مؤيد اين است كه ادوات استفهامي متعدد ي از قبيل همزه

و لم، ألم، كم،،لعل، كيف من،،هل،أين،متي سا ماذا ما ختن استفهامات قرآني به كار در

اند. رفته

و مĤخذ منابع كريم.* قرآن

و فاطمه جمالي؛ محمود آقاحسيني، حسين،.1 ،نامه كاوش؛»عرفاني متوندر پرسش اهميت« براتي

ش .160-131ص،22،1390سال دوازدهم،

و مجيد محمدحسن، برومند،.2 كريم قرآندر پرسشگري مباني بررسي« زاده؛ رجب حسين معارف

شديني پژوهش؛»استفهام معاني اهمبر تأكيد با .196-171ص،12،1384،

.40-21ص،1356، 121ش،فلسفي هاي پژوهش؛»استفهام اغراضو ادات« اكبر؛ بهروز،.3

.1366صدر، انتشارات: تهران ششم؛؛ چاپجامع تفسير سيدمحمدابراهيم؛ بروجردي،.4

.1368؛ ترجمه محمد رادمنش؛ مشهد: آستان قدس رضوي، االعجاز دالئلجرجاني، عبدالقاهر؛.5

و قاسم غني؛ تهران: زوار،؛ديوان اشعارالدين؛ حافظ، شمس.6 .1362تصحيح محمد قزويني

ص12،1391ش،حسنا؛»ادبي علوم مصادر نگاهاز قرآني استفهام« حسيني، سيدمرتضي؛.7 ،9-45.

در پرسشي جمالت منظوري-معنايي هاي نقش« احمدآبادي؛ كاظم شكريو جالل رحيميان،.8

،1،1381ش وپنجم،سي سال،شيراز دانشگاه انسانيو اجتماعي علوم مجله؛»حافظ غزليات

.34-17ص

؛»شاهنامهدر پرسشي جمالت منظوري-معنايي هاي نقش«هوشنگ مددي؛و رحيميان، جالل.9

ش سال،)س(الزهرا دانشگاه انساني علوم فصلنامه 90-50ص،74،1378هجدهم،

.1343نيل، انتشارات: تهران؛دستورو شاهنامه محمود؛ شفيعي،.10

؛ ترجمه كورش صفوي؛ تهران: انتشارات شناسي واژگاني هاي معني نظريهگيررتس، ديرك؛.11

م.1955علمي،

و اغراض ثانوي آن در غزليات حافظ«طاهري، حميد؛.12 مجله علمي پژوهشي علوم؛»سؤال

ش،)س(انساني دانشگاه الزهرا و هجدهم، ص1387و 69،1386-68سال هفدهم ،87-118 .

؛ ترجمه سيدمحمدباقر موسوي همداني؛ چاپ پنجم، تفسيرالميزان طباطبايي، سيدمحمدحسين؛.13

.1374قم: دفتر انتشارات اسالمي جامعه مدرسين حوزه علميه قم،

دهاكر

كاري

عنام

ييظور

منان

توو

يهام

ستفتا

مالج

يكر

آنقر

ميظر

هنهب

وجبات

«هيتار

گفش

كن»ي

��

انتشارات: تهران اول، چاپ؛القرآن تفسيرفي البيان مجمع ترجمه حسن؛بن فضل طبرسي،.14

.1360فراهاني،

.1390،)ع(صادق امام دانشگاه: تهران پرويز آزادي؛ ترجمه؛قرآن شناسي سبك حسين؛ عبدالرؤف،.15

.1374،)��'&%$؛ چاپ اول، تهران: دارالكتب تفسير نمونهمكارم شيرازي، ناصر؛.16

و منوچهر توانگر؛كاربردشناسي زبانيول، جورج؛.17 چاپ؛ ترجمه محمد عموزاده مهديريجي

م.1996پنجم، تهران: سمت،

18. Austin, J.L.; How to do thing with words; Oxford: Clarendon Press, 1962.

19. Holmes, J.; An Introduction to sociolinguistics; Longman Group UK, 1993.

20. Searl, J.R.; Speech Acts; Cambridge: Cambridge University Press, 1969.

21. Larson, M.L.; Meaning –based translation: A Guide to cross language; NewYork:University press of American, 1984.

22. Levinson, S.; Pragmatics; Cambridge University Press, 1983.

�

انست

تاب13

94مار

ش/

ة62/

صوخا

ال،يسي

وركنا

حسالم

غي