Dr Popović Goran

EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE

MAKROEKONOMSKI ASPEKTI I ZAJEDNIČKE POLITIKE (skraćena verzija - skripta)

2

Recenzenti:

Prof. Dr. Rikalović Gojko Dr. Vukmirica Vujo, profesor emeritus

Prof. Dr. Zakić-Vujatović Zorka

Dizajn:

Trninić Milkan

3

1. INSTITUCIJE EVROPSKE UNIJE

1.1. Evropski savjet

Evropski savjet je formalno najviša institucija EU.1

Od ustanovljenja do danas, Evropski savjet je postao značajan inicijator i kreator evropskih integracionih procesa. Međutim, treba naglasiti činjenicu da se njegov uticaj od 1992. god. do danas smanjuje jer je poslije potpisivanja Ugovora iz Mastrihta Zajednica konstituisala novi oblik unutrašnje društvene strukture Unije, koji je fundiran na afirmaciji novih odnosa između vlada članica Zajednice, odnosno na tzv. međuvladinom pristupu.

Nastao je 1974. god. na samitu u Parizu. Potpuno je stavljen u funkciju tek 1986. god. usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta. Od tada, a u skladu sa svojim ovlašćenjima, Evropski savjet djeluje snažno na političkom planu, prije svega kao generator i kormilar svih ključnih reformi i prekretnica kroz koje je Zajednica prolazila. Iz ove institucije su pokretane strateške inicijative, koje su imale presudan značaj za evoluciju i dalju sudbinu ideje o ujedinjenoj Evropi. Poznata je harizmatičnost i inicijativnost Žaka Delora koji je kao Predsednik Evropske komisije koristio Evropski savjet kao polaznu i nezaobilaznu instancu za realizaciju svojih ideja.

2

Aktuelnost Savjeta je izražena u nestabilnim periodima, posebno u vrijeme kriza i recesija globalnog nivoa, što potvrđuju i negativni trendovi iz druge polovine 2008. god. koji su prenešeni i dodatno eskalirali u 2009. god. U tim situacijama mora se pokazati autoritet ove institucije, jer mjere koje se donose za prevazilaženje ekonomskih kriza tog obima nerijetko imaju strateški i doktrinarni karakter. Ogromne finansijske intervencije (reda veličina desetina pa čak i stotina milijardi evra) mogu poljuljati i same osnove

Tako je Savjet postao najuticajniji faktor saradnje između zemalja članica, odnosno njihovih vlada.

No, to nikako ne umanjuje sadašnju ulogu Evropskog savjeta, kao najreferentnije institucije i snažnog pokretača novih ideja, ali i opšteprihvaćenog arbitra među ostalim institucionalnim akterima i zemljama članicama. Zbog toga Savjet nema značajniju ulogu u pravosuđu ili unutrašnjim poslovima. Važno je napomenuti da Savjet nije pod ingerencijama Suda pravde evropskih zajednica, kako zbog pozicije i načina funkcionisanja u sistemu institucionalnih aktera Unije, tako i zbog toga što u Osnivačkom ugovoru nema tretman klasične institucije. To mu, naravno, ne umanjuje vodeću ulogu koju ima u kreiranju i forsiranju strateških političkih i drugih pravaca Unije, sada, i u budućnosti.

Nadležnosti Evropskog savjeta su široke i precizno definisane Ugovorom iz Mastrihta. Ovim aktom su određene obaveze Savjeta u napretku Unije i neka opšta politčka pitanja. No, ova institucija rješava i druge probleme u cilju boljeg funkcionisanja Zajednice. Karakteristični su problemi arbitraže između nekih zemalja članica, koji su rješavani od strane Evropskog savjeta u slučajevima kad druge institucije nisu mogle pronaći kompromisna i zadovoljavajuća rješenja. Evropski savjet ima ingerencije utvrđivanja i konstatovanja težih oblika povreda ili obaveza članica EU. Savjet može suspendovati neka prava, sve do oduzimanja prava glasa za zemlju koja se najteže ogriješila o politiku EU, te mijenjati propise ili kodekse Zajednice itd. Savjet ima bogatu i uspješnu praksu u implementaciji važnih procesa ekonomskog karaktera. Tako je npr. jedno od važnih pitanja iz ekonomske sfere funkcionisanja Zajednice kojim se Savjet bavio, bilo donošenje odgovarajućih odluka i stvaranje uslova za prelazak na evro kao zajedničku valutu Evrozone i sl. Pored ovoga, Savjet utvrđuje ključne smjernice, zaključke i preporuke o ekonomskim politikama zemalja članica i Unije u cjelini. Ovo jasno ukazuje na snažan uticaj Evropskog savjeta na ekonomsku komponentu evropskih integracija, posebno u svjetlu amortizovanja heterogenih pogleda na određene makroekonomske teme od strane članica Zajednice. Stoga Evropskom savjetu opravdano pripada ključna uloga u kreiranju i izboru fundamentalnih pravaca, posebno onda kada su na dnevnom redu ekonomske integracije i reforme.

1 O ulozi Evropskog savjeta vidjeti u: Wessels W, The EC Council: The Communitary's Decisionmaking Center , in R.O. Keohane and S. Hoffmann (eds.), The New European Community: Decisionmaking and Institutional Change (Boulder, CO: Westview), 1991. O ostalim institucionalnim aspektima evropskih integracija vidjeti u: Peterson, J. and M. Shackleton, The Institutions of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2002. i Baldwin, R., Towards an Integrated Europe, CEPR, London, 1994. 2 O međuvladinom pristupu piše Moravcsik A., Preference and Power in the European Community: A liberal Intergovermentalist Approach, in Bulmer S. and Scott A. (eds.), Economic and Political Integration in Europe: Internal Dynamics and Global Context, Blackwell, Oxford, Cambridge, 1994.

4

postojećeg kapitalističkog načina proizvodnje, a da ne govorimo koliko takve transakcije mogu unijeti nemira u ionako krhke komunitarne odnose.

Ne treba zanemariti ulogu Savjeta u spoljnoj politici, odbrani, bezbjednosti i posebno u rješavanju najaktuelnijih međunarodnih problema.

Formacijiski, Evropski savjet čine predsjednici država ili vlada zemalja članica a na njegovim sjednicama mogu prisustvovati i ministri inostranih poslova, ali i po jedan član Komisije u zavisnosti od tema koje se razmatraju. Zasjedanja Savjeta su načelno određena usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta i to najmanje dva puta godišnje. Zbog praktičnih razloga, zasjedanja Savjeta se održavaju krajem polugodišta kada dolazi do smjena predsjedavajućeg Savjeta Evropske unije (odnosno Savjeta ministara) a prema principima rotacije predsjedavajućeg ove institucije. Predsjedavanje Savjetom se dodjeljuje predsjedniku države članice ili njenom predsjedniku vlade, uvažavajući princip šestomjesečne rotacije.

Sljedeća simplificirana klasifikacija pokazuje kako Savjet obavlja izvršne funkcije iz svoje nadležnosti:

Kod reformi Ugovora (a to su fundamentalna pitanja) Evropski savjet utvrđuje ključne dugoročne smjernice i ciljeve zajedničkih politika EU, prenoseći pri tome nadležnosti Komisiji da bi se planirana politika mogla realizovati.

Savjet utvrđuje srednjoročne prioritete u sektoru zajedničkih politika i kao važno međuvladino tijelo koordinira i vrši superviziju zacrtanih zajedničkih politika EU, i posebno, stanja makroekonomskih politika na nivou zemalja članica.

Zemlje članice imaju odgovornost provođenja usvojenih zajedničkih politika a time i primjenu zakonodavstva EU u tim oblastima. Za stalnu komunikaciju na relaciji između Komisije i država članica zadužene su Komisija i njihove vlade. Ta komunikacija je veoma važna za efikasno funkcionisanje Zajednice, posebno u slučajevima divergentnih pogleda njenih članica (što nije rijedak slučaj) u odnosu na neka krupna unutrašnja pitanja, načine rješavanja ekonomskih problema ili globalnih geo-politčkih pitanja.3

Ali, pogledajmo agendu ekonomskih pitanja koja je ova institucija razmatrala na jednom od svojih zasjedanja (krajem prve polovine 2001. god. pod predsjedavanjem Švedske). Na tom skupu šefova vlada, pored ostalog je:

Potvrđeno opredjeljenje Unije za provođenje dogovora o liberalizaciji svjetske trgovine u okviru Svjetske trgovinske organizacije (WTO).

Potvrđeno opredjeljenje za napredak transatlanske ekonomske saradnje, posebno prema pitanjima privrednog razvoja i trgovine, a u vezi sa prethodno održanim samitom EU i SAD.

Razmatranje smjernica ekonomskih politika država članica i utvrđivanje stepena ostvarenog razvoja.

Usvojena strategija održivog razvoja.

Pored ovih, utvrđeni su prijedlozi i donešene brojne odluke i pozivi prema članicama EU od strateškog, opšteg ili drugog značaja.

Iz navedenog primjera se mogu uočiti dimenzije i struktura ekonomskih problema koje razmatra Evropski savjet. I na kraju, u administrativno-tehničkom smislu predsjedavajućeg Savjeta servisira Generalni sekretarijat Savjeta ministara. Obaveze predsjedavajućeg se odnose na izvještavanje Evropskog parlamenta o svim relevantnim odlukama donešenim u prethodnom periodu, izvještaje sa održanih zasjedanja i godišnji izveštaj o funkcionisanju Unije. Iako Evropski savjet nema ingerencije u zakonodavnoj oblasti, on može donijeti važne, čak i fundamentalne odluke, koje nerijetko mogu uticati i na donošenje zakona ili propisa sa zakonskom snagom u drugim institucijama EU. Stoga je komunikacija Savjeta sa Evropskim parlamentom, Savjetom Evropske unije i drugim komunitarnim institucijama od presudnog značaja za valorizaciju ideja, inicijativa i drugih impulsa opštepolitičkog karaktera.

3 Npr. Velika Britanija i Njemačka nemaju u potpunosti harmonizovane stavove u odnosu na Irak i Iran. Karakterističan je i slučaj priznanja Kosova, u kojem nije bilo apsolutnog jedinstva svih članica EU itd.

5

1.2. Savjet EU

Savjet Evropske unije, ili prema još korišćenim starim nazivom Savjet ministara, je najznačajniji organ odlučivanja u EU. Za razliku od Evropskog savjeta on je stalno zakonodavno tijelo Zajednice. Kao komunitarni izvršni organ posjeduje i prava iz normativne oblasti. Njegova snaga proizilazi upravo iz ove dvostruke uloge, kako zakonodavne, tako i izvršne, što se može veoma rijetko pronaći kao kombinacija funkcionisanja savremenih društveno ekonomskih i pravnih sistema. Uloga, značaj i rezultati koje postiže ova hibridna institucija EU opravdavaju ovo organizaciono rješenje. EU se razvija harmonično, normalno funkcioniše i uglavnom ostvaruje zacrtane ciljeve itd. Komunikacije država članica prema Zajednici i obrnuto, odvijaju se bez značajnijih problema ili poteškoća. Štaviše, one se sve više unapređuju, ne samo organizaciono, već i sa tehničkog stanovišta. Zato Savjet Evropske unije u odnosu na Evropski savjet predstavlja instituciju rastućeg autoriteta, iako treba reći da Evropskom savjetu još uvijek pripada epitet najvišeg tijela u Zajednici. Najvažniji zadaci Savjeta Evropske unije su u koordinaciji ekonomskih aktivnosti na nivou Zajednice i kod njenih članica, potpisivanje trgovinskih ugovora i ugovora o pridruživanju, usaglašavanje i vođenje spoljnopolitičkih poslova, bezbjednosne politike itd. Savjet je institucija Unije koja je zadužena i za donošenje strateških rješenja iz domena spoljne politike i bezbjednosti, kako sa aspekta zauzamanja zajedničkih pozicija, tako i realizacije zajedničkih akcija. Iako Unija ulaže značajne napore na afirmaciji svoje spoljnopolitičke pozicije, ona još uvijek na svjetskoj političkoj sceni ne zauzima mjesto koje odgovara njenoj ekonomskoj moći.4

Amsterdamskim Ugovorom generalni sekretar Savjeta Evropske unije je promovisan u Visokog predstavnika za zajedničku spoljnu i bezbjednosnu politiku, čime se jasno dalo do znanja da Unija želi osnažiti vlastitu poziciju na svjetskoj političkoj sceni.

Ipak, EU ulaže napore da bi se kao nezaobilazni politički faktor afirmisala u mnogim kriznim situacijama, posebno na Balkanu, Bliskom istoku, Africi itd. Aktuelna kriza je pokazala da se bez aktivne uloge Unije ovi problemi ne mogu kvalitetno globalno rješavati.

5

Savjetu je dodjeljena izuzetno važna uloga u ekonomskoj oblasti, obzirom da upravo ova komunitarna institucija "obezbjeđuje usklađivanje opštih ekonomskih politika država članica...te raspolaže ovlašćenjima za donošenje odluka...i svojim odlukama prenosi ovlašćenja na Komisiju radi provođenja propisa koje donosi Savjet."

6

4 Bivši ambasador SAD u SR Jugoslaviji Wiliam Montgomeri je u jednom od svojih intervjua rekao da EU na globalnom nivou predstavlja ekonomskog džina, ali i vojno-političkog "pigmejca." 5 Ugovor iz Amsterdama nadograđuje odnose u Uniji poslije Mastrihta. Usvojen je i potpisan 1997. god. a na snagu stupio 1999. god. Iako je kod njegovog donošenja bilo nesuglasica i kontroverzi, posebno o ulozi EU u oblasti zajedničke spoljne i bezbjednosne politike, članice su ipak postigle visok stepen saglasnosti. 6 Ove norme su regulisane članom 202. Ugovora o Evropskoj zajednici.

Posebna ovlašćenja se odnose na kreiranje i kontrolu strateških pravaca u monetarnoj politici, što je bilo izraženo u konačnoj implementaciji ekonomske i monetarne Unije. Pored navedenih aktivnosti, Ugovor iz Mastrihta dodijelio je Savjetu kontrolnu funkciju evropskog sistema centralnih banaka.

Savjet Evropske unije je sastavljen isključivo od predstavnika država članica na ministarskom nivou. Ministri imaju ovlašćenja u preuzimanju obaveza za vlade država članica. Dakle, ministri imaju dvostruku ulogu u ovom tijelu. Internu, koja se svodi na učešće u kreiranju rješenja koja doprinose napretku Zajednice, ali i povratnu, koja se svodi na ingerencije koje kao visoki funkcioneri Unije imaju prema vladama država članica koje predstavljaju. Obzirom na visoka ovlašćenja i posebno, mogućnost da preuzmu obaveze za države iz kojih su delegirani, ministre ne mogu predstavljati drugi funkcioneri. Ovdje treba napomenuti i to da se Savjet formira u skladu sa temom koja je predmet razmatranja. Zato su kombinacije sastava Savjeta adaptirane konkretnim pitanjima koja se nalaze na dnevnom redu (npr. ekonomska pitanja, finansije i budžet, harmonizacija u fiskalnom sektoru, socijalna pitanja, problemi zajedničke poljoprivredne politike, održivi i regionalni razvoj, industrija, saobraćaj, opšti poslovi, prijem novih članica, problemi u zdravstvu, nauci i kulturi itd.). Za razliku od funkcionisanja Evropskog savjeta koji nije stalno tijelo Zajednice, Savjet Evropske unije ima visoka ovlašćenja u pravosuđu i unutrašnjim poslovima. Rad Savjeta Evropske unije na ovim pitanjima se intenzivira, kako preporukama i prijedlozima mjera ili konvencija, tako i konkretnim djelovanjem na pojedinim pitanjima u koordinaciji sa državama članicama. Neke složene tematske cjeline zahtijevaju da se rješavanjem problema bave dvije različite garniture Savjeta. Uglavnom, u skladu sa potrebama za razmatranjem različitih pitanja formira se između 15 i 20 personalnih kombinacija Savjeta Evropske unije, koje svoje aktivnosti formalizuju na oko stotinu sjednica u toku jedne godine.

6

O konkretnim problemima se može odlučivati jednoglasno (konsenzusom) ili kvalifikovanom7

Afirmacija odlučivanja kvalifikovanom većinom ne iznenađuje, kada se uzmu u obzir brojni problemi između zemalja članica nastali traženjem punog konsezusa, ali i nezadovoljstva nekih zemalja u slučajevima donošenja odluka putem proste većine koje one nisu bile spremne prihvatiti. Navedeni razlozi su doprinijeli da je kvalifikovana većina postala kompromisna matrica odlučivanja o raznovrsnim pitanjima vezanim za sadašnji status i budućnost Zajednice. Međutim, treba istaći da se kod glasanja kvalifikovanom većinom u Savjetu Evropske unije poslije novih proširenja javljaju novi problemi. Oni se manifestuju u činjenici da se lakše može obezbijediti blokirajuća manjina a da se do većine dolazi teže, što nije dobro za efikasno donošenje odluka na nivou Savjeta, posebno u situacijama kada EU očekuju velika iskušenja, ne samo u njoj ili u procesima širenja, nego i na međunarodnom planu. Pored ovih, stalno su otvorena pitanja o pravednoj valorizaciji snage, te statusa članica i dodijeljenog im prava na određeni broj glasova. Procentualno, učešće u ukupnom broju glasova EU15 raste, što novoprimljene članice u ovoj fazi razvoja Zajednice stavlja u podređeni položaj, dok starim članicama otvara mogućnost privilegija u donošenju odluka. Glasanje konsenzusom "de facto" otvara mogućnost primjene prava na veto, posebno za najosjetljivija politička, međudržavna i ekonomska pitanja koja zadiru u vitalne interese samih članica.

(prostom) većinom glasova, u zavisnosti od značaja razmatranih tema u vrijednosnoj hijerarhiji Unije, ali i mogućnosti implementacije donešenih mjera u samim članicama. Jedinstveni evropski akt (JEA) je afirmisao odlučivanje kvalifikovanom većinom, dok se prosta većina koristi rijetko, uglavnom u donošenju proceduralnih odluka. Poslije sporazuma iz Mastrihta kvalifikovana većina postaje ključna tehnika u donošenju većine odluka u EU. Dalje, Ugovor iz Amsterdama proširuje polje odlučivanja kvalifikovanom većinom na oblast razvoja, zapošljavanja i nekih segmenata unutrašnjih poslova i, što je veoma značajno, ovim modelom glasanja otvara se mogućnost izjašnjavanja o najvažnijim temama iz spoljne politike (koje su jednoglasno usvojene u Evropskom savjetu).

8

7 Kvalifikovana većina se mijenja u zavisnosti od prijema novih članova. U EU27, za kvalifikovanu većinu treba 258 od 345 glasova, što znači da blokirajuća manjina iznosi 91 glas. Radi poređenja, kada je u EU6 utemeljen Savjet ministara, Njemačka, Francuska i Italija su imale po četiri, Holandija i Belgija po dva i Luksemburg jedan glas, a blokirajuća većina je iznosila pet glasova. 8 Luksemburškim kompromisom (1966) i Kompromisom iz Janine (1994) determinisana su vitalna prava zemalja članica. Prvi je učvrstio pravo na veto kao neotuđivo suvereno pravo svake države, dok drugi djelimično napušta prvi pristup i nudi fleksibilnija alternativna rješenja.

Savjet Evropske unije čini napore da se blokade u donošenju odluka eliminišu ili bar svedu na minimum. Zbog toga se posebna pažnja posvećuje procesu usaglašavanja prije glasanja (u ovome može pomoći i Evropski savjet), ali i naknadno, u pružanju pomoći da se pronađu neke optimalne solucije u implementaciji već izglasanih odluka.

Predsjedavanje Savjetom Evropske unije podrazumijeva šestomjesečno vođenje od strane države koja predsjedava u šestomjesečnom periodu. Predsjedavajući Savjeta ima velika interna, ali i eksterna ovlašćenja, jer predstavlja Uniju i iznosi njene stavove po dominantnim međunarodnim pitanjima. Drugo, ova pozicija ima veliki značaj za zemlju koja predsjedava Unijom u šestomesečnom mandatu. Iako je period od šest mjeseci kratak, predsedavajuće zemlje mogu nametnuti neke svoje inicijative ili realizovati konkretne ideje ili interese. Da bi se spriječila monopolizacija predsjedavanja, ali i da bi se obezbijedila ravnopravnost među zemljama članicama uveden je princip rotacije u rukovođenju Savjetom Evropske unije, indentično kao i kod drugih komunitarnih institucija. Rotacija se provodi šestomjesečno prema već utvrđenom redoslijedu i ravnopravno za svaku državu članicu. U sljedećoj tabeli je prikazan raspored predsjedavanja za članice EU:

Tabela 1.1: Plan predsjedavanja EU u periodu 2007-2013. god.

I/2007 Njemačka II/2010 Belgija

II/2007 Portugal I/2011 Mađarska

I/2008 Slovenija II/2011 Poljska

II/2008 Francuska I/2012 Danska

I/2009 Češka Republika II/2012 Kipar

II/2009 Švedska I/2013 Irska

I/2010 Španija II/2013 Litvanija

7

Aktuelni plan predsjedavanja je napravljen 1996. god. za period do 2020. god. U njemu se pazilo na ravnomjerniju distribuciju predsjedavanja od strane velikih zemalja Unije.

Ovu instituciju servisira generalni sekretarijat u čijoj se funkciji nalaze Komitet stalnih predstavnika COREPER,9 Budžetski komitet i Specijalni komitet za poljoprivredu. Savjet Evropske unije u svome djelokrugu rada donosi regulative i uredbe sa obavezom svake zemlje članice da ih primjenjuje, te donosi uputstva koja su obavezujuća za zemlje kojima su upućene.10

Tako npr. prema odredbama Ugovora iz Mastrihta Savjet Evropske unije odluke iz oblasti monetarne politike može donositi prema preporukama Evropske centralne banke (ECB) poslije konsultacija sa Evropskim parlamentom i Komisijom, što je regulisano članom 107. Ugovora o Evropskoj zajednici. Ugovorom su regulisani odnosi Komisije i Evropskog parlamenta. Parlament može podsticati Komisiju na izradu akata kojima se provode obaveze i zadaci iz Ugovora na nivou Unije (član 192. Ugovora). Ipak, Komisija, kao embrion buduće vlade EU ima širok manevarski prostor za djelovanje, igrajući ključnu ulogu u realizaciji vizije i ideje o ujedinjenoj Evropi i kao takva predstavlja "srce institucionalnog sistema Evropskih zajednica."

Ipak, postoji autonomnost u pronalaženju modusa njihovog izvršenja. Odluke, kao način sprovođenja politika Zajednice obavezne su za subjekte i nivoe na koje se odnose, dok su preporuke i mišljenja uglavnom neobavezujući dokumenti, koji se donose kada nije moguće postići kosenszus.

Ipak, mišljenja i preporuke često mogu biti u funkciji nagovještavanja donošenja obavezujućih regulativa i uredbi.

1.3. Evropska komisija

Evropska komisija je važno zakonodavno, izvršno, dijelom čak i (kvazi)sudsko tijelo Unije. Ona je izuzetno važna za funkcionisanje Unije i predstavlja njen centralni organ. Iako je sa aspekta osnovnih demokratskih načela, ali i prema savremenim ustavnim doktrinama riječ o neobičnoj koncentraciji ingerencija u jednom funkcionalnom organu, Evropska komisija predstavlja respektabilnu i sa praktičnog aspekta jedinstvenu komunitarnu instituciju. Iako složeniji ili hibridni oblici organizovanja institucija u EU nisu rijetkost, ova forma organizovanja je po mnogo čemu specifična.

Nastanak 1965. god. fuzijom nekih izvršnih organa Zajednice i budućnost koja će Evropskoj komisiji odrediti konačne konture organizovanja i dati joj odgovarajući arsenal ingerencija, po mnogo čemu su specifični. Od odluke da li će se EU kretati u pravcu federalizacije ili će uticaj vlada zemalja članica evropske integracije usmjeravati prema konfederalnom obliku organizovanja, zavisiće buduće ingerencije i reforme ove institucije. Tako objašnjavamo privremenost nekih rješenja u organizaciji Evropske komisije. Ipak, treba naglasiti da Komisija u ovom trenutku ima važnu misiju nadnacionalnog organa koji daje pokretačku snagu procesima evropskih integracija.

Današnje ingerencije i aktivnosti koje provodi Komisija daju joj za pravo da se u "realnom životu" tretira i ponaša kao "vlada Zajednice". Ona izvršava operativne zadatke u Uniji uz ovlašćenja koja prevazilaze ingerencije vlada njenih članica. Na tijelima Komisije se usvajaju odluke obavezujućeg karaktera. Broj odluka i uredbi je enormno visok, pa se u EU stvaraju i negativne percepcije o Evropskoj komisiji kao ultrabirokratskom tijelu. Na njenu adresu se upućuju i brojne kritike zbog nedovoljne politčke odgovornosti. Hijerarhijski, viši organi u odnosu na Komisiju su Evropski savjet i Savjet Evropske unije, kojima su prema odredbama Ugovora o Evropskoj uniji dodijeljene ključne ingerencije u razvoju ekonomskog sistema i monetarnoj sferi, ali i najviša ovlašćenja u sektoru spoljne i bezbjednosne politike.

11

9 COREPER skraćeno od Committee of Permanent Representatives (Komitet stalnih predstavnika). 10 Evropski Savjet je promovisao "otvoreni metod koordinacije", sistem kolektivne koordinacije i nadzora nad zajedničkim politikama EU. Ovakav pristup je formalizovao Evropski savjet u Lisabonu 2000. god. posebno kroz nadgledanje makroekonomske politike i zapošljavanja, razvoj preduzetništva, socijalne i penzione politike. Odstupanja nacionalnih politika podrazumijevaju apele, upozorenja, pa čak i primjenu sankcija od strane EU (npr. slučaj "probijanja" budžetskih limita u Grčkoj). 11 O institucionalnoj ulozi Komisije u EU vidjeti u: J.V. Louis & M. Waelbroeck, La Commission au Coeur du systeme institutionnel des Communautes europeennes, Universite de Bruxelles, Bruxelles, 1989.

Evropska komisija podnosi zakonske prijedloge, pokreće programe i projekte, te kreira druge mjere za Savjet Evropske unije. Isto tako, preko nje se nadgleda provođenje zakona i ustavne regulative. Komisija participira u pripremi akata za Savjet Evropske unije. Poslije usvajanja takvih dokumenata Savjet, striktno konsenzusom,

8

može usvojiti neki akt ili odluku koji mijenjaju ono što je već usvojeno. Komisija raspolaže određenim dijelom opštih normativnih nadležnosti sa pravom da po pojedinim pitanjima može uputiti direktive državama članicama. Ona posjeduje i opšta ovlašćenja, tako da u obliku dokumenata, protokola, memoranduma ili na drugi način može davati inicijative i sugestije po različitim komunitarnim pitanjima.

Iako je uloga Komisije na spoljnopolitičkom planu inferiorna u odnosu na značaj Savjeta Evropske unije, ipak i ona obezbjeđuje komunikaciju sa UN i njenim specijalizovanim institucijama, Svjetskom trgovinska organizacijom (WTO) i drugim međunarodnim i specijalizovanim organizacijama. U domenu zajedničke spoljne politke Evropska komisija može davati inicijative, prijedloge ili insistirati na zasjedanju Savjeta Evropske unije na rješavanju tih pitanja. EU razvija međunarodnu saradnju sa afričkim, karipskim i pacifičkim državama preko Evropskog fonda za razvoj itd.

No, kakva je uloga Evropske komisije u sferi rješavanja ekonomskih problema i makroekonomske politike? Ona je zadužena za provođenje zajedničkih politika EU i kao izvršni organ implementira odluke Savjeta Evropske unije. U određenim situacijama i Savjet može obavljati neke izvršne funkcije. Važna je i uloga komiteta formiranih od strane predstavnika članica EU, kojima predsjedava član Komisije. Ova stručno-administrativna tijela primjenjujući različite procedure razmatranja i odlučivanja utiču na specifične probleme funkcionisanja trgovinske politike, zajedničke poljoprivredne politike, carinskog sistema itd. Dalje, Evropska komisija je zadužena za procedure projektovanja i bilansiranja budžeta. Njegov nacrt i stručno mišljenje Komisija dostavlja Savjetu Evropske unije i Evropskom parlamentu participirajući tako u njegovoj kreaciji i usvajanju. Evropska komisija upravlja strukturnim fondovima (fundamentalnim finansijskim resursima regionalne politike). Ona upravlja i socijalnim fondom koji unapređuje socijalnu politiku Unije, stimuliše zaposlenost, utiče na rast ličnog standarda građana itd. Komisija upravlja i Evropskim fondom za regionalni razvoj i Evropskim fondom za poljoprivrednu orijentaciju i garancije. Fond za regionalni razvoj je veoma značajan instrument kojim se djeluje na ravnomjerniji razvoj pojedinih područja Unije (ima izraženu ekonomsku i socijalnu komponentu).

EU u kontinuitetu afirmiše proklamovanu politiku i ciljeve. Jedan od najvažnijih se odnosi na tzv. proširenja Zajednice. Završetkom sjevernih ušlo se u procese južnih širenja. Evropska komisija ima posebnu odgovornost za afirmaciju odnosa sa istočnim zemljama, bez obzira da li su se one već integrisale u EU ili se nalaze u predpristupnoj ili pristupnoj fazi. To Komisiji daje dodatne obaveze, jer su integracije uz formalno-pravne poslove praćene mnogim, nekad i grandioznim programima. Treba apostrofirati da su 1988. i 1993. god. udvostručeni strukturni fondovi. Novi veliki projekti i programi kao što su INTERREG za zemlje članice, zatim CARDS, PHARE, Tacis i Meda za programe prekogranične saradnje, uz već afirmisane programe kao npr. AGENDA, dodatno su opteretili rad Komisije, ali i podigli njen uticaj. Međutim, dodatni poslovi često nisu bili praćeni rastom finansijskih kapaciteta za njihovu implementaciju što je, uz deficit administrativnog osoblja, kumuliralo različitim vrstama problema u radu Komisije. Ovo se posebno odnosi na devedesete godine prošlog vijeka kada je Evropska komisija dodatno opterećena novim zadacima, ali bez adekvatne finansijske kompenzacije.

Formacijski, Komisija je u svom sastavu do 2004. god. imala dvadeset članova-komesara, dok je poslije 2004. god. broj komesara porastao na 30. Poslije posljednjeg proširenja na EU27 broj komesara je manji od broja država. Komisija raspoređuje resore komesarima prema određenim kriterijumima. Oni se mogu birati više puta iz iste zemlje, a ima zemalja koje još nisu imale komesara. Poslije imenovanja komesari više ne predstavljaju države iz kojih dolaze, već odgovaraju Skupštini Evropskih zajednica i uživaju punu političku i ekonomsku samostalnost. S druge strane, komesarima su nametnuta stroga pravila ponašanja. Prema ovim kodeksima oni ne mogu obavljati nijednu drugu plaćenu ili neplaćenu funkciju ili vršiti bilo kakav izborni mandat. Pravila utvrđuju i limite vrijednosti poklona koje komesari mogu primati, obavezno prijavljivanje finansijskog stanja, uključujući i finansije bračnog druga, te utvrđuju posebna pravila sukoba interesa. Mandat članova Komisije traje pet godina i može se obnoviti. Komesare biraju zemlje članice, dok se ratifikacija Komisija vrši u Evropskom Parlamentu. Predsjednika Evropske komisije bira Savjet Evropske unije kvalifikovanom većinom. Prethodno se mora obezbijediti saglasnost Evropskog Parlamenta. Ova visoka funkcija se bira na mandatni period od pet godina i njen nosilac ima izuzetno visoka i značajna ovlašćenja. U sljedećoj tabeli su prikazani svi dosadašnji predsjednici Evropske komisije:

9

Tabela 1.2: Dosadašnji predsednici Evropske komisije

Period Ime iprezime Država Dužnost prije Komisije 1958-1967 Walter Hallstein Njemačka Ministar spoljnih poslova

1968-1969 Jean Rey Belgija Ministar ekonomije i fin.

1970-1972 Franco M. Malfatti Italija Ministar za javne radove

1972-1972 Sicco Mansholt Holandija Ministar poljoprivrede

1973-1976 François X. Ortoli Francuska Ministar ekonomije i finan.

1977-1980 Roy Jenkins V.Britanija Ministar ekonomije i finan.

1981-1984 Gaston Thorn Luksemburg Predsjednik Vlade-Premijer

1985-1995 Jacques Delors Francuska Ministar ekonomije i finan. 1995-1999 Jacques Santer Luksemburg Predsjednik Vlade-Premijer

1999-2004 Romano Prodi Italija Predsjednik Vlade-Premijer

od 2005 Jose M.Barroso Portugal Predsjednik Vlade-Premijer

Iz tabele je vidljivo da su predsjednici birani uglavnom od premijera ili ministara ekonomije i finansija zemalja članica Unije. To govori o značaju i profesionalnom profilu jedne od najznačajnijih i najodgovornijih funkcija u EU. Svi predsjednici su na neki način, manje ili više, ostavljali rezultatske tragove. Bez pretenzija za valorizacijom njihovih rezultata (jer će se o tome detaljnije govoriti u sljedećim poglavljima ove knjige) za mnoge od njih su vezane određene reforme kao npr. "Delorovi paketi" ili "Manšoltov plan" u poljoprivredi. Dalje, uočava se da su predsjednici Komisije uglavnom visoki funkcioneri ekonomske provenijencije. To samo po sebi govori o karakteru problema i pitanja kojima se bavi ova visoka komunitarna institucija.

Uloga Evropske komisije se može objasniti na primjeru donošenja mjera kojim se nastoje ublažiti negativni uticaju aktuelne krize na ekonomiju zajedničkog tržišta EU. U drugoj polovini 2008. god. šefovi država i vlada EU su u Briselu odobrili da Zajednica izdvoji 200 milijardi evra za saniranje ekonomske krize. Institucije EU, ali i zemlje članice rade intenzivno na otklanjanju posljedica krize i u 2009. god. u čemu je uloga Komisije često i presudna. Plan Evropske komisije je da se finansijska podrška kreće u nivou od oko 1,5% GDP što su prema budžetskim izdvajanjima visoka sredstva. Uglavnom, radi se o utvrđivanju zajedničkih smjernica za članice EU, koje imaju zadatak da njihovu realizaciju usklade sa nacionalnim planovima. U ovim sredstvima budžet EU će participirati sa oko 30 milijardi evra, dok će razliku od 170 milijardi obezbijediti članice EU. Sredstva se prema planu trebaju iskoristiti za finansiranje privrednih aktivnosti i saniranje finansijskih tržišta na kojima su blokirani krediti za privredu, posebno za finansiranje malih i srednjih preduzeća. Pored ovoga, predviđeno je i smanjenje poreza na dodatu vrijednost kako bi se privredi omogućilo smanjenje troškova i pomoglo na jačanju unutrašnje i spoljne konkurentnosti. Zbog neplanirane redistribucije dohotka Komisija je predložila da se privremeno dopusti i probijanje strogih limita za budžetske deficite, javne dugove i inflaciju. Dakle, prema planu se može odstupiti od proklamovanih "kriterijuma konvergencije". Sve navedene mjere koje je predložila Evropska komisija imaju za cilj da amortizuju udare na ekonomski rast, pad zaposlenosti i preduprijede socijalne nemire širih razmjera. Iz predloženog se može zaključiti da je uloga Evropske komisije u ekonomiji EU veoma značajna, kako za zemlje članice, tako i za Zajednicu u cjelini.

Ugovorom iz Amsterdama uloga predsjednika je dodatno ojačana, posebno kroz nadležnosti političkog odlučivanja, uvođenje koordinacije sa državama članicama u izboru komesara, uključujući i moguće promjene resora. Ugovor iz Nice dodatno ojačava poziciju predsjednika i on postaje istinski lider Komisije.

U okviru Komisije djeluju Generalni direktorati (ili Generalne direkcije) kao važne institucije realizacije planiranih ciljeva i provođenje zajedničkih evropskih politika. Zato je organizacija direktorata-direkcija podijeljena na industriju, poljoprivredu, konkurenciju, regionalni razvoj, saobraćaj, energiju itd. Razvoj Unije je praćen ekspanzijom novih direktorata-direkcija, posebno u kontekstu novih zajedničkih politika. Oni mogu odlučivati u domenu svojih nadležnosti, pokretati nove ideje i predlagati nove zakonske prijedloge. Direktorati sarađuju i koordiniraju sa drugim institucijama bez obzira na njihovu poziciju na hijerarhijskoj ljestvici i brinu o dosljednoj primjeni donešenih mera. Jednostavno, promjene u Zajednici utiču na strukturu i broj direktorata-direkcija koje vremenom postaju sve brojnije u odnosu na prethodne decenije.

10

Tabela 1.3: Organizaciona struktura generalnih direktorata Energija i saobraćaj Administracija i osoblje Regionalna politika Mediji i komunikacije Razvojna politika Pravosuđe i unutrašnji poslovi Unutrašnje tržište Politika zapošljavanja i socijalna politika Porezi i carinska unija Istraživanje Trgovina Zajednički istraživački centar Politika konkurencije Politika zaštite životne sredine Budžetska politika Zaštita zdravlja i potrošača Finansijska kontrola Kancelarija za humanitarnu pomoć Ekonomski i finans. poslovi Informaciono društvo Preduzetništvo Spoljni poslovi Poljoprivredna politika Politika proširenja Politika ribarstva

U okviru "ostalih službi" su organizovani Generalni sekretarijat i pravna služba, služba za prevođenje i konferencije, službe za izdavaštvo i interne revizije itd. U okviru ovih službi su organizovani i Eurostat, OLAF,12 te Evropska grupa za etiku u nauci i novim tehnologijama i grupom savjetnika. Tako su tokom 2002. god. ove institucije (direktorati i ostale službe) zapošljavale 28,5 hiljada zaposlenih službenika, koji su direktno ili posredno upravljali budžetom od blizu 97 milijardi evra. U generalnim direkcijama, ostalim dijelovima Komisije i njenim pomoćnim organima13

12 Evropska služba za borbu protiv pronevjera. 13 Nemaju pravo odlučivanja već preciznu izvrčnu ulogu. Ova praksa je uvedena na inicijativu Komisije iako nije predviđena osnivačkim aktima Unije (vidi u tekstu presude od 13.6.1958., CICE, Meronic/Haute Autorite, aff. 9/56, str.11.).

su zaposleni administrativni i stručni radnici, te funkcioneri. Direkcije obavljaju zadatke koji su indentični poslovima ministarstava jer je svaka od njih odgovorna jednom komesaru, a oni pojedinačno zaduženi za različite resore kao npr. ekonomska i monetarna pitanja, industrija, konkurencija, unutrašnje tržište, fiskalni sektor, poljoprivreda, ribolov, budžet, regionalna politika, zapošljavanje, socijalna politika, spoljni poslovi i dr. Broj zaposlenih još uvijek ne predstavlja pretjerano finansijsko opterećenje. Problem je nedovoljan kvalitet zaposlenih, jer na nivou EU još uvijek nije pronađeno rješenje za obezbjeđenje dovoljog broja stručnih kadrova za efikasniji rad svih tijela. Veliku odgovornost za ovakvo stanje snose i same države članice, koje u nedostatku političke volje još uvijek nisu došle do optimalnih rješenja usmjeravanja najstručnijih kadrova u institucije EU.

Ipak, vidljivo je da EU ima razvijenu organizacionu strukturu koja joj omogućava efikasno provođenje strateških ciljeva, implementaciju velikog broja zajedničkih politika, saradnju sa zemljama članicama, provođenje spoljne politike i realizaciju brojnih drugih zadataka. Kako se na prvi pogled čini da je administrativno-politički aparat EU glomazan, sa pravom se postavlja pitanje o troškovima potrebnim za njegovo funkcionisanje? Iako su ti troškovi prema ukupnom outputu EU relativno niski i iznose svega oko 1,2% DBP, bez kompleksne analize se ne može dati realnija ocjena efikasnosti funkcionisanja komunitarnih institucija.

Ako se analizira struktura finansijskih okvira funkcionisanja EU i sredstva za rad administracije stave u odnos sa planiranim GDP Zajednice dolazi se do zaključka da je riječ o podnošljivim sredstvima za ovu istorijsku etapu njenog razvoja. Gornja granica srednjoročnih finansijskih okvira maksimalnih rashoda je strogo limitirana i nje se moraju pridržavati svi nosioci budžetkih aktivnosti. Tako je npr. budžetski limit u periodu 2000-2006. god. iznosio 1,27% GDP EU, dok je od 2007. do 2013. god. limitiran na 1,24% GDP. Dakle, ukupna budžetska izdvajanja na nivou Zajednice iznose oko 240 evra per kapita. Treba istaći važnu činjenicu u vezi finansiranja komunitarne administracije. Iako su budžetske stavke u toku planiranja različito tretirane, a neke i značajno redukovane, rashodi administracije su, pored izdataka za poljoprivredu i razvoj konkurentnosti, stavka budžeta koja bilježi kontinuirani rast, što se vidi iz tabele 1.4.

11

Tabela 1.4: Rashodi administracije prema finansijskom okviru 2007-2013. god. Godina iznos (mlrd. evra) Godina Iznos (mlrd. evra) 2007 6.720 2011 7.320 2008 6.900 2012 7.450 2009 7.050 2013 7.680 2010 7.180 2007-2013 50.300 Izvor: http//www.ekof.bg.ac.yu

Dakle, ukupni troškovi administracije EU u periodu 2007-2013. god. planirani su u iznosu od oko 50 milijardi evra. Na prvi pogled ovaj iznos je izuzetno visok. Međutim, da bi se objasnila dimenzija troškova administracije EU, neophodno ih je staviti u odnos sa ukupnim rashodima budžeta EU. Tada se može primjetiti da su oni još uvijek na relativno niskom nivou, posebno kada se uzmu u obzir zadaci centralnih komunitarnih institucija u izgradnji EU, vođenju zajedničkih politika i realizaciji spoljnopolitičkih aktivnosti. Ne bi trebalo zanemariti da je EU već sada jedan od ključnih svjetskih ekonomskih i političkih aktera što je zasluga centralnih institucija i komunitarne administracije. Rashode budžeta agregirane po ključnim aktivnostima prikazuje tabela 1.5.

Tabela 1.5: Rashodi budžeta EU u periodu 2006-2007. god. (u 000 evra)

R.b. Naziv Budžet 2007

Budžet 2006

Indeks %

1 2 3 4 5(3/4) 6 1 Održiv razvoj 44 862 050 35 865 973 125,08 38,84

2 Zajedn. poljopriv. politika-CAP

54 718 541 54 579 471 100,25 47,38

3 Građanska prava, slobode, bezbjednost i pravda

1 176 966 1 162 155 101,27 1,02

4 EU kao globalni partner 7 352 747 8 093 291 90,85 6,37

5 Administracija 6 942 264 6 604 078 105,12 6,01 6 Kompenzacija 444 646 1 073 500 41,42 0,38

UKUPNO 115 497

219 107 378

470 107,56 100

Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/

Iz prethodne tabele se vidi da se troškovi administracije EU kreću u nivou od oko 6% od raspoloživog budžeta. Ali, treba konstatovati da je ovdje riječ samo o administraciji centralnog nivoa vlasti, jer u članicama još funkcionišu nacionalne administracije. No, neophodno je istaći da su troškovi administracije Unije (pogotovo ako se kompariraju sa ostvarenim društvenim proizvodom koji se realizuje na zajedničkom tržištu) podnošljivi. Ipak, evropesimisti i evrokritičari u svakoj problematičnoj i kriznoj situaciji aktuelizuju rasprave o ovim troškovima.

I na kraju, potrebno je reći da je, za razliku od prije nekoliko decenija, kada je uloga Komisije u stvaranju i evoluciji Unije bila veoma značajna, ova institucija bilježila kontinuirani uspon i rast rejtinga. Kao u slučaju Evropskog savjeta, i ovoj instituciji postepeno opada uticaj. Takvoj slici doprinose i suprostavljeni stavovi u vezi njene uloge u realizaciji projekta stvaranja ujedinjene Evrope, ali i mišljenja da se Komisija previše birokratizovala i otuđila od realnih komunitarnih problema. Kritičari traže njeno kontinuirano mijenjanje, kako interno, tako i prema državama članicama EU i ostatku svijeta. U cilju povećanja efikasnosti predlažu se različite ideje a jedna od njih je i transformacija Komisije u sekretarijat ili drugi oblik pratećeg servisa Savjeta Evropske unije. Traži se, da se rad takvih institucija podvrgne kontroli Evropskog parlamenta, Savjeta Evropske unije i parlamenata zemalja članica EU. Ipak, radikalnije promjene postojeće organizacione strukture institucija EU nisu realne.

12

1.4. Evropski parlament

Evropski parlament je visoki zakonodavni organ Evropske Unije, ali još uvek nije postao glavno zakonodavno tijelo. Zakonodavne ingerencije Parlamenta su limitirane, posebno u fiskalnoj sferi, gdje je ova institucija ostala bez nadležnosti. Ipak, mnogo važnija uloga Parlamenta je svedena na lansiranje političkih inicijativa i strategija u cilju jačanja integracionih procesa. Treba naglasiti da političke aktivnosti Parlamenta, iako hijerarhijski visoko pozicionirane, imaju predominantno deklarativnu, a manje izvršnu ulogu.14

Za razliku od klasičnih parlamentarnih funkcija ovo tijelo ne bira i podržava vladu mehanizmima parlamentarne većine, već većinsku podršku obezbjeđuje od pitanja do pitanja. U tom sistemu odlučivanja je i većinska podrška Parlamenta u nekim situacijama neobavezujuća za Savjet Evropske unije ili za Evropsku komisiju. Ovo ukazuje na složene procedure odlučivanja Evropskog parlamenta, što ovu instituciju čini jedinstvenom u parlamentarnoj praksi. Ipak, uvažavajući da je ovo specifična razvojna etapa EU i da su sile divergencija među članicama i kandidatima za prijem snažne, uticaj Parlamenta je ipak optimalno dimenzioniran i smješten u veoma složene i fleksibilne ustavno-pravne okvire. Dakle, ovo tijelo predstavlja jedinstvenu međunarodnu instituciju a njegovi članovi se biraju direktnim izborima na demokratski način.

Evropski parlament ima pravo imenovanja i raspuštanja, pa tako npr. potvrđuje izbor Evropske komisije koju može čak i raspustiti odlukom dvotrećinske većine. Ali, Jedinstvenim evropskim aktom, a kasnije i Ugovorom iz Masrihta, ojačane su i proširene nadležnosti Evropskog parlamenta, posebno u demokratskoj kontroli komunitarnih aktivnosti. Tako npr. Parlament može istraživati slučajeve korupcije većih razmjera, kršenje postojećih zakona i propisa ili nenamjenska trošenja sredstava. Za tu svrhu se mogu koristiti privremene komisije ili drugi mehanizmi kontrole. Parlament može imenovati i ombudsmana sa istražnim nadležnostima koji može razmatrati žalbe svih institucija EU izuzev Suda pravde i Suda prve instance. Evropski parlament participira u potvrđivanju međunarodnih sporazuma ili ugovora o proširenju koje donosi natpolovičnom većinom.

Važno je naglasiti da Evropski parlament u koordinaciji sa Savjetom Evropske unije odlučuje o nekim zakonodavnim i budžetskim pitanjima. Međutim, u oblasti fiskalne politike Parlament posjeduje limitirane nadležnosti dok je njegova uloga u usvajanju i kontroli budžeta značajna, ali je i tu u nekim segmentima limitirana.

15

Evropski parlament je prva institucija koja je definisana Ugovorom iz Rima ali ne u današnjem obliku i pod sadašnjim nazivom. Ova visoka institucija je Rimskim ugovorom bila definisana kao Skupština i ovaj naziv je zadržan do 1962. god. kada je promijenjen naziv u Evropski parlament.

16 Poslije proširenja 1973. god. Evropski parlament ima 198, a poslije izbora provedenih 1979. god. ukupno 410 poslanika. Poslije 1984. god. broj poslaničkih mjesta raste na 434 da bi se poslije ulaska Španije, Grčke i Portugala u Uniju povećao na 518. Slijedeće proširenje sa Austrijom, Švedskom i Finskom povećava broj poslanika na 626. Sadašnji sastav Evropskog parlamenta broji 736 članova.17

14 Kao izabrano tijelo Evropski parlament je odmah po uspostavljanju počeo predlagati fundamentalne prijedloge. Tako je 1984. god. sačinjen nacrt Ugovora o osnivanju EU (poznat kao "Spinelijev plan") ali on nije usvojen iako su njegove ideje realizovane kroz druge komunitarne programe i ugovore. 15 Prvi direktni izbori za Evropski parlament održani su 1979. god. Odluka o direktnim izborima donešena je na Samitu u Parizu 1974. god. a njena primjena odložena za pet godina. 16 Evropski parlament je nasljednik Skupštine EZUČ, savjetodavnog tijela osnovanog 1952. god. Skupština je imala 78 predstavnika a promjene su izvršene rezolucijom Parlamenta 1962. god. 17 Amsterdamskim ugovorom je predviđeno da Evropski parlament može imati najviše 700 poslanika bez obzira na broj članica. Ugovor iz Nice ovaj broj povećava na 732, dok 2008. god. EU27 ima 736 poslanika.

Članovi Evropskog parlamenta se biraju na period od 5 godina. Od ukupnog broja jedna trećina članova su žene a izborni proces se odvija po univerzalnim izbornim pravilima.

13

Tabela 1.6: Članovi Evropskog parlamenta po zemljama članicama (2008. god.)

Zemlja članica Broj članova Zemlja članica Broj članova

Njemačka

Francuska

Italija

V. Britanija

Španija

Poljska

Rumunija

Holandija

Belgija

Češka R.

Grčka

Mađarska

Portugal

99

78

78

78

54

54

35

27

24

24

24

24

24

Švedska

Austrija

Bugarska

Finska

Danska

Slovačka

R. Irska

Litvanija

Letonija

Slovenija

Kipar

Estonija

Luksemburg

Malta

19

18

18

14

14

14

13

13

9

7

6

6

6

5

Izvor: Evropski parlament

Iz tabele se 1.6. vidi da ekonomski razvijenije zemlje i osnivači Zajednice imaju i najveći broj članova Parlamenta čime se želi sačuvati kontinuitet evropskih integracija. Ali, sa ovom raspodjelom nisu zadovoljni osnivači niti novoprimljene članice jer stalno širenje Unije dovodi do teritorijalnih disperzija glasova, tako da se odlučivanje u ovom domu usložnjava. Situacija postaje još kompleksnija kada se članovi Parlamenta svrstaju prema političkim afinitetima. U tabeli 1.7. prikazane su ključne političke grupacije koje egzistiraju u Evropskom parlamentu:

Tabela 1.7: Političke grupacije u Evropskom parlamentu (2008. god.)

Politička grupacija Evropska narodnjačka partija-Evropske demokrate Partija evropskih socijalista Savez liberala i demokrata za Evropu Unija za Evropu nacija Evropski zeleni-Evropski slobodni savez Evropska ujedinjena ljevica-Nordijska zelena ljevica Nezavisnost i demokratija Nepriključeni članovi

Br. Član. Parlamenta 284 215 103 44 42 41 24 32

Izvor: Evropski parlament

Iz prethodne tabele je vidljivo da su dvije vodeće političke grupacije u Evropskom parlamentu Evropska narodnjačka partija-Evropske demokrate i Partija evropskih socijalista. Ovakva politička situacija se ponavlja u skoro čitavom periodu postojanja Parlamenta. Ove dvije grupacije nikada nisu mogle pojedinačno imati natpolovičnu parlamentarnu većinu. Posljednji izbori za Parlament su održani 7. juna. 2009. god. na kojima su učvršćene konzervativne i desne političke opcije što neki analitičari tumače i kao trijumf evroskepticizma.18

U Evropskom parlamentu poslanici se grupišu, ne po nacionalnoj matrici, nego prema pripadnosti političkoj opciji i transnacionalnim političkim grupama. Podršku multi-nacionalnom pristupu u koncentraciji stranaka i poslaničkih mandata pružio je i Ugovor iz Mastrihta. To ne iznenađuje ako se zna da su političke partije koje funkcionišu na cijeloj teritoriji EU ili njenom većem dijelu snažni integracioni i kohezioni faktori

18 Na izborima pravo glasa je imalo blizu 380 milona evropljana koji su birali 736 poslanika Parlamenta.

14

Zajednice i komunitarne ideje. Ove političke grupe imaju vlastite sekretarijate. Da bi se formirala politička grupa neophodno je obezbijediti 20 poslanika iz 6 zemalja, a od juna 2009. god. najmanje 25 članova Parlamenta iz sedam zemalja. U radu Evropskog parlamenta se ispoljavaju političke razlike koje se prenose i na rad komisija i ostalih tijela.

Kada je riječ o načinu izbora, države članice slobodno određuju demokratsku proceduru po kojoj će izabrati svoje poslanike u Evropski parlament, ali kako je već rečeno, u skladu sa univerzalnim izbornim pravilima. Rimski i Amsterdamski ugovori predviđaju jednoobrazne procedure u izborima za članove Parlamenta. I Ugovor iz Masrihta predviđa mogućnost jednoobraznih izbora, s tim da takvu proceduru propišu Savjet Evropske Unije i Evropski parlament. Međutim, zbog protivljenja Velike Britanije ovaj koncept se ne realizuje. Poslanici se biraju na pet godina i imaju političku pripadnost.

Posebna pažnja je posvećena sukobu interesa i inkopatibilnosti funkcija kao što su funkcije člana vlade države članice, članova komisija, komiteta, direktorata i predstavnika Računovod-stvenog Suda ili Suda pravde, člana Administrat-ivnog savjeta itd. Takođe, poslanik ne može biti član Ekonomskog ili Socijalnog komiteta Unije, niti biti član organa upravljanja komunitarnim fondovima nastalim realizacijom Osnivačkih ugovora. Poslanik ne može biti zaposlen u Evropskoj investicionoj banci ili sličnim institucijama. Dakle, riječ je o širokom spektru ograničenja. No, poslanici imaju prava na imunitet i druge privilegije, od kojih je najvažniji princip slobode javnog mišljenja i glasanja. Oni se ne mogu pozivati na pravo imuniteta u slučajevima kada budu uhvaćeni u nekom krivičnom djelu. Kao i u uobičajenim situacijama parlamentarne demokratije Evropski parlament može oduzeti poslanički imunitet.

Mjesto zasjedanja Evropskog parlamenta je Strazbur. U ovom gradu se održava dvanaest plenarnih sjednica a vanredne se održavaju i u Briselu. Godišnje zasjedanje se održava svakog drugog utorka mjeseca marta. Ovo tijelo ima ovlašćenje da između poslanika izabere Predsjednika i predsjedništvo koje zatim bira generalnog sekretara Evropskog parlamenta (koji koordinira i usmjerava rad službi i pomoćnih tijela). Parlament servisira generalni sekretarijat koji je lociran u Luksemburgu. Ovo je stvorilo problem funkcionisanja ovog visokog tijela, ali su problemi riješeni Ugovorom iz Edinburga, a definitivna opredjeljenja potvrđena Ugovorom iz Amsterdama kojim se Strazbur inauguriše u parlamentarni centar ujedinjene Evrope.

Evropski parlament posebno afirmiše rad komisija koje pripremaju prijedloge i radne materijale za plenarne i godišnju sjednicu, čime se u procesu odlučivanja povećava transparentnost i efikasnost rada. Nerijetko se pribjegava formiranju privremenih komisija ili potkomisija zaduženih za elaboraciju specifičnih tema. Sljedeći pregled razvrstava komisije Evropskog parlamenta prema ekonomskom i neekonomskom karakteru njihove djelatnosti. Komisije Evropskog parlamenta ekonomskog i subekonomskog karaktera: Ekonomska, monetarna i komisija za industrijsku politiku Budžetska komisija Komisija za budžetsku kontrolu Komisija za spoljne ekonomske odnose Komisija za regionalnu politiku Komisija za poljoprivredu i razvoj sela Komisija za ribarstvo Komisija za istraživanje, tehnološki razvoj i energetiku Komisija za razvoj i saradnju Komisija za saobraćaj i veze Komisija za ekologiju, zdravstvo i zaštitu potrošača Komisije Evropskog parlamenta neekonomskog karaktera:

Komisija za spoljna pitanja, bezbjednosnu i odbrambenu politiku; Komisija za ustavna pitanja; Komisija za slobode, prava građana i unutrašnje poslove; Komisija za kulturu, omladinu, obrazovanje i medije; Komisija za prava građana; Komisija za radna i socijalna pitanja; Komisija za prava žena; Komisija za određivanje, verifikaciju imenovanja i imuniteta; Komisija za žalbe; Komisije prema potrebi.

15

Iz pregleda se uočava heterogenost komisija. Ipak, vidljivo je da većina pripada grupi koja se bavi ekonomskim ili subekonomskim temama. To je i razumljivo jer se najveći broj institucija EU bavi pitanjima iz ekonomske i subekonomske sfere. Ovo stanje je objašnjivo činjenicom da se evropske zemlje nalaze u procesima dominantno ekonomskih integracija.

Već je rečeno da se u slučaju sumnje u korupciju ili nenamjenskog trošenja mogu konstituisati privremena tijela, što su "omogućile" odredbe Ugovora iz Mastrihta. Parlament može formirati i interparlamentarne delegacije koje komuniciraju sa parlamentima drugih zemalja, te međunarodnim institucijama i organizacijama.

Iako nema ovlašćenje za donošenje godišnjih odluka o budžetskim prihodima i rashodima, nadležnost Parlamenta u oblasti budžeta je svedena na odlučivanje o tzv. neobaveznim troškovima. U obavezne troškove ulaze izdaci za finansiranje poljoprivrede i rashode koji se u budžetu javljaju kao recidivi Osnivačkih ugovora i o njima odlučuje Savjet Evropske unije. Dakle, postoji limitiranost Parlamenta u sektoru budžetskih nadležnosti. Ali, Parlament većinom glasova ili kvalifikovanom većinom od dvije trećine glasova može odbaciti budžet. Tada Savjet Evropske unije i Evropska komisija moraju predložiti novi prijedlog budžeta.19 Parlamentu dakle, pripada pravo naknadne ocjene i kontrole prihvatanjem ili neprihvatanjem izvještaja o izvršenju budžeta koji podnosi Evropska komisija.20

Davanje saglasnog mišljenja omogućava Evropskom parlamentu pravo veta u slučaju kada je saglasnost uslov za odluke Savjeta Evropske unije. Saglasno mišljenje se donosi većinom glasova Skupštine Zajednica, izuzev kad je riječ o pristupanju novih država članica. U Mastrihtu je ovaj postupak proširen na određena pitanja iz domena rada Evropskog sistema centralnih banaka, kohezionih fondova,

Evropski parlament ima važne ingerencije nad Evropskom komisijom i Savjetom Evropske unije kada je riječ o političkoj kontroli. Ovdje se ne radi samo o izglasavanju članova Evropske komisije, već je riječ o tome da Skupština ima ingerencije odlučivanja o prijedlogu izglasavanja nepovjerenja Evropskoj komisiji. Ovo je instrumentarij demokratske kontrole i ravnoteže političkog sistema Unije.

Dalje, članovi Evropskog parlamenta mogu postavljati pitanja Evropskoj komisiji i Savjetu Evropske unije. Parlament kontroliše Komisiju i Savjet preko različitih izvještaja o njihovom radu ili preko peticija po različitim pitanjima funkcionisanja Unije. Konačno, Parlament ima karakteristike medijatora ili ombudsmana. Građani Unije mogu ulagati žalbe na rad zajedničkih institucija, što obezbjeđuje kontrolu, transparentnost i političku ravnotežu u cilju efikasnijeg funkcionisanja komunitarnih institucija.

Tehnički, zakonodavna uloga se vrši konsultacijama, saradnjom, zajedničkim odlučivanjem i usaglašavanjem mišljenja. Kada su u pitanju konsultacije, one se najčešće obavljaju sa Savjetom Evropske unije onda kada je to predviđeno Osnivačkim ugovorom. Postupak uspostavljen JEA omogućava Skupštini Zajednica pravo veta i dostavljanje amandmana, što je našlo mjesta i u Ugovoru o Evropskoj uniji. Mastrihtom je proširen postupak saradnje na nove oblasti kao što su odluke o Evropskom socijalnom fondu, zaštiti životne sredine, istraživanju, transportu, profesionalnoj obuci, uslovima rada, zabrani diskriminacije na nacionalnoj osnovi itd.

Ugovor iz Mastrihta ustanovljava i postupak zajedničkog odlučivanja koji se odvija u nekoliko faza. Najčešće se primenjuje u odlučivanju u oblasti uređenja unutrašnjeg tržišta ali nije rijetka upotreba i u slobodi kretanja radne snage, istraživanju i razvoju, životnoj sredini, transevropskim mrežama, zdravstvu te obrazovanju i kulturi. Ugovor iz Amsterdama afirmiše upotrebu ovog postupka na socijalnu politiku, evropsko državljanstvo, saobraćaj, prevare i dr. Ugovor iz Nice proširuje postupke zajedničkog odlučivanja na industrijsku politiku i neka pitanja građanskog prava.

21

19 Evropski parlament je odbacio budžet 1980. god. i 1985. god. 20 Evropski parlament nije prihvatio izvještaj Evropske komisije o izvršenju budžeta 1996. god. Izvještaj je razmatran 1998. god. i njegovo neprihvatanje (zbog zloupotraba i nepravilnosti) je tokom 1999. god. izazvalo veliku krizu u Zajednici. 21 Ustanovljena 1994. god. zbog pomoći slabije razvijenim članicama. Fondovi imaju cilj smanjiti razlike u nivou razvijenosti zemalja EU i olakšati im pristup u EMU.

nekih međunarodnih ugovora i unifikacije izbornih pravila za Evropski parlament.

16

Evropski parlament sa Savjetom ministara zajednički odlučuje o pitanjima koja su izuzetno značajna za funkcionisanje i razvoj EU. Locirana su u dva perioda. Prvi se odnosi na zajedničko odlučivanje od 1993. god. poslije početka primjene Ugovora iz Mastrihta, gdje spadaju:

▪ Usaglašavanje zakonodavstva za regulaciju unutrašnjeg tržišta.

▪ Slobodno pružanje usluga na zajedničkom tržištu.

▪ Zaštita potrošača.

▪ Transevropske mreže.

▪ Pitanja iz oblasti zaštite životne sredine iz nadležnosti EU.

▪ Dugoročni programi istraživanja.

▪ Obrazovanje, kultura i zdravstvo.

▪ Sloboda kretanja radne snage, nastanjivanja i nostrifikacije diploma.

Amsterdamskim ugovorom zajedničko odlučivanje ove dvije institucije se znatno proširuje slijedećim pitanjima:

▪ Regionalni razvoj.

▪ Saobraćaj i proširenje nadležnosti u oblasti transevropskih mreža.

▪ Zapošljavanje i socijalna politika.

▪ Statistika.

▪ Carinska saradnja.

▪ Transparentnost, borba protiv prevara i zaštita podataka.

▪ Zdravstvena zaštita.

▪ Državljanstvo, sloboda nastanjivanja i zabrana nacionalne diskriminacije.

▪ Istraživanje i razvoj.

Iz prethodnog pregleda se uočavaju ključni pravci evolucije EU. Dinamičnost i raznovrsnost zajedničkog odlučivanja Parlamenta i Savjeta najbolje govore o ovom važnom periodu za njen opstanak i stvaranju pretpostavki za nastavak integracionih procesa.

17

Simplificirana šema načina odlučivanja prikazana je na slici 1.8. Slika 1.8.: Simplificirana shema odlučivanja u EU

1.5. Sud pravde evropskih zajednica

1.5. Evropski sud pravde

Sud pravde evropskih zajenica, ili Evropski sud pravde je vrhovna sudska institucija EU. On ima krucijalnu ulogu u razvoju evropskog prava. Ova činjenica je posebno važna zbog toga što je Unija veoma složena i dinamična državno-pravna integracija čiji razvoj nije moguć bez obimnog zakonodavstva i svih oblika regulacije. Sud ima tri osnovne nadležnosti. Prva obaveza se odnosi na zakonito provođenje Ugovora i drugih regulativa EU. Drugu determiniše uloga krajnje instance u Zajednici koja se odnosi na rješavanje sudskih sporova. Konačno, Sud je nadležan za pružanje pomoći nacionalnim zakonodavstvima.

Ovaj organ Zajednice zasjeda u Luksemburgu i nadležan je u svim slučajevima predviđenim Osnivačkim ugovorima. U tim situacijama nije potrebno prihvatanje nadležnosti ovog suda od strane država članica. Kao vrhovni promoter i čuvar komunitarnog prava Sud svoju poziciju afirmiše filozofijom federalizma. Zbog toga je i dobio epitet Vrhovnog suda "potencijalne evropske federacije," odnosno ova institucija EU aktivno participira u kreiranju komunitarnog pravnog sistema federalnog tipa.22

22 Vidjeti više u: P. Moreau Defarges, Les organisations internationales, Armand Colin, 1993.

18

U svom sastavu Sud pravde ima po jednog sudiju iz svake zemlje članice (tako npr. u EU27 Sud ima 27 sudija, u EU25 ih je bilo 25 itd.). Pored njih, Sud ima i opšte pravobranioce (u EU25 je bilo osam nezavisnih advokata-pravobranilaca). Sudije i advokati moraju biti stručne i nezavisne ličnosti koji se uz prethodni dogovor sa vladama članica imenuju na mandatni period od šest godina.23

Sud zasjeda plenarno i u vijećima od po tri, pet ili jedanaest sudija (veliko vijeće). Stranke koje izlaze pred Sud pravde moraju imati zastupnike a odluke koje Sud donosi mogu biti u obliku presuda ili ordonansi. Odlukom Savjeta Evropske unije iz 1988. god. Evropskom sudu pravde je pridružen Prvostepeni sud sa primarnim ciljem rasterećenja Suda pravde. Ingerencije Prvostepenog suda su rezervisane za sporove između institucija EU i firmi, posebno u antimonopolskoj regulativi i trgovinskom zakonodavstvu. Kod ovog suda je veoma važna brzina odlučivanja. Evropski sud pravde je krajnja instanca razrješavanja sporova, sprovođenja ugovora i implementacije regulative na cijelom području Unije. Pravni sporovi između država članica ili sporovi članica sa institucijama EU se iznose pred Evropsku komisiju i ukoliko se ne mogu pronaći rješenja, takvi slučajevi idu pred Sud pravde.

Njihov mandat može biti obnovljen. Aktima EU nisu predviđene bilo kakve restrikcije u vezi nacionalne pripadnosti zaposlenih u Sudu pravde. Ipak, praksa je pokazala da su sve dosadašnje sudije vodile porjeklo iz zemalja članica. Kao i komesari ili poslanici, tako i sudije Suda pravde evropskih zajednica uživaju zakonom propisane privilegije i imunitete. Tajnim glasanjem Sud pravde imenuje sekretara i sekretarijat na mandatni period od šest godina.

24 Evropski sud pravde i Prvostepeni sud, svaki u okviru sopstvene nadležnosti, trebaju osigurati tumačenje i primjenu ovog Ugovora.25

Ovaj sud je najmlađa i jedna od najautoritativnijih institucija EU.

Pred Sudom pravde evropskih zajednica mogu se voditi sljedeće vrste sporova: prethodno (prejudicijelno) pitanje, postupak (tužba) za poništenje akta, tužba radi izostanka, tužba zbog neispunjenja obaveza i postupak (tužba) za utvrđivanje vanugovorne odgovornosti.

1.6. Evropski računovodstveni sud 26

Sjedište Evropskog računovodstvenog suda je u Luksemburgu. Formacijski, on ima petnaest članova koji se biraju na mandatni period od šest godina od strane Savjeta Evropske unije. U instituciji je zaposleno

Zadatak suda je kontrola stanja cjelokupnih prihoda i rashoda Zajednice. Iako nije klasični pravosudni organ, jer nema nikakva pravosudna ovlašćenja (shodno tome nema pravo gonjenja), Računovodstveni sud raspolaže drugim širokim ovlašćenjima. O nekim aspektima pravnog položaja ovog suda govori činjenica da njegovi akti ne mogi biti predmet tužbe za poništaj pred Sudom pravde evropskih zajednica. Čak je Ugovorom iz Amsterdama ovom sudu dozvoljeno da, zbog očuvanja svoje nadležnosti, pokreće postupke za poništaj akata. Ugovor Računovodstvenom sudu proširuje ovlašćenja u istrazi, jer kod svakog komunitarnog ili nacionalnog organa, fizičkog ili pravnog lica koje upravlja komunitarnim fondovima može izvršiti provjeru "na licu mjesta".

Ovaj sud je ustanovljen Briselskim ugovorom 1975. a stupio je na snagu 1977. god. Ugovor je, između ostalog, sadržavao reforme budžetskih procedura i proširenje nadležnosti Skupštine iz Strazbura. Međutim, tek po potpisivanju Ugovora iz Mastrihta, Računovodstveni sud postaje institucija Evropske unije, što je posebno regulisano odjeljkom 5. Ugovora. Dakle, ova institucija kontroliše zakonitost prihoda i rashoda Zajednice uvidom u desetine hiljada finansijskih operacija. Preko "izjave o tačnosti računa i zakonitosti i regularnosti obavljenih poslova" Računovodstveni sud dostavlja Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije na uvid regularnost poslovanja računa institucija i organa koje je osnovala EU. Sud participira u proceduri usvajanja izvještaja Evropske komisije o izvršenju budžeta pred Strazburškom Skupštinom i konsultuje se po relevantnim finansijskim i budžetskim pitanjima Zajednice. Prema Ugovoru iz Amsterdama, Računovodstveni sud ima pravo kontrole fondova Zajednice (kojima upravljaju spoljni organi) i Evropske investicione banke.

23 Da bi se izbjegla izmjena cjelokupnog sudijskog kadra na kraju mandatskog perioda, polovina sudija se bira već poslije tri godine. 24 Ako dođe do spora među članicama oko povrede Ugovora, Komisija mora dati odgovor najkasnije do tri mjeseca. U suprotnom tužba se predaje sudu, što ukazuje na kvazisudsku ingerenciju Komisije. 25 Ove odredbe su regulisane članom 220. Ugovora iz Nice. 26 U literaturi se mogu naći i sinonimi Evropski revizorski sud ili Evropski finansijski sud.

19

petnaest šefova kabineta i isto toliko atašea a ukupno je zaposleno oko 500 radnika. Kao i drugi visoki funkcioneri Unije, članovi ovog suda imaju određene privilegije i pravo na imunitet, ali podliježu strogim pravilima sukoba interesa i obavezi nepristrasnosti u obavljanju poslova. Ugovor iz Nice omogućava Sudu da formira vijeća u cilju usvajanja pojedinih izvještaja, te da utvrdi interna pravila ponašanja pravilnikom koji odobrava Savjet Evropske unije kvalifikovanom većinom.

Računovodstveni sud je jedna od najmlađih institucija EU kojoj raste rejting i uticaj. Realno je očekivati njegovu dalju ekspanziju i rast uticaja. Uloga Suda će i u budućnosti sve više jačati, kako zbog širenja27

27 Hrvatska je npr. do polovine 2006. god. iz fondova i programa predpristupne pomoći "povukla" 261 milion evra (97% odobrenih sredstava). Prosječna iskorišćenost fondova EU od strane ostalih tranzicionih zemalja je iznosila oko 69%. Kontrola korišćenja prepristupnih fondova je izuzetno značajna aktivnost EU.

i ulaska novih država čija računovodstvena praksa još uvijek nije na nivou najviših evropskih standarda, ali i zbog kontinuiranog rasta makroekonomskih agregata i pokazatelja EU. Tako se povećava finanijska osnova koja je predmet kontrole ove institucije. Pored ovoga, nove tendencije na globalnim finansijskim tržištima (apostrofira se aktuelna finansijska kriza) dodatno motivišu Sud u realizaciji aktivnosti iz njegove nadležnosti.

Globalna kriza vodi ka novoj ulozi moderne kapitalističke države koja interveniše ogromnim finansijkim sredstvima prema finansijskim tržištima i sektoru realne ekonomije. Sredstva se usmjeravaju za tačno određene namjene i izvršenje tačno definisanih nacionalnih makroekonomskih ciljeva. To neminovno proširuje interese državnih institucija prema dodatnoj finansijskoj kontroli u čemu je uloga Evropskog računovodstvenog suda izuzetno značajna.

1.7. Ostale institucije EU

1.7.1. Ekonomski i socijalni komitet

Ekonomski i socijalni komitet je konsultativni organ ustanovljen Rimskim ugovorom a definitivno učvršćen članom 257. Ugovora iz Nice. Osnovni zadatak ovog komunitarnog organa je pružanje stručne pomoći Evropskoj komisiji, a po potrebi i ostalim tijelima EU. Kao jedno od najstarijih konsultativnih tijela Komitet ima epitet druge evropske skupštine. Rad Komiteta je nezavisan u odnosu na druge institucije Unije. Dovoljno je ukazati na samo nekoliko činjenica da bi se uočio veliki značaj ekonomske komponente evropskih integracija i uloga Ekonomskog i socijalnog komiteta u integracionim procesima.

U Komitet ulaze predstavnici proizvođača, trgovaca, zanatlija, poljoprivrednika, predstavnici društvenih djelatnosti i mnogi drugi. Komitet je podijeljen u tri grupe. Prvu čine poslodavci, drugu radnici a treću grupu čine predstavnici ostalih aktivnosti (interesne grupe). Početkom milenijuma Komitet je imao 222 člana a ukupan broj zaposlenih je iznosio oko 700.

Izbor članova Ekonomskog i socijalnog komiteta se vrši na period od četiri godine uz mogućnost reizbora. Ugovor iz Mastrihta je Ekonomskom i socijalnom komitetu omogućio da zasjeda na sopstvenu inicijativu (prije Mastrihta pravo na sazivanje su imali isključivo Savjet Evropske unije i Evropska komisija). Komitet je organizovan u sekcije koje razmatraju različite teme, uglavnom iz ekonomske i socijalne problematike. Tako postoje sekcije za industriju, socijalnu politiku, poljoprivredu itd. Njihov zadatak je stručna analizira određenih pitanja o kojima se odlučuje na Savjetu Evropske unije ili Evropskoj komisiji. Dakle, najviši organi Unije imaju obavezu da u oblasti ekonomsko-socijalne kohezije, monetarne i fiskalne politike, zapošljavanja, obrazovanja, zdravstva, kulture, transevropskih saobraćajnica i dr. konsultuju Ekonomski i socijalni savjet. Ukoliko se ne ispoštuje ovakva procedura Evropski sud pravde može poništiti takve odluke. Zbog svega navedenog, ne iznenađuje spoznaja da značaj ovog konsultativnog organa, koji najvišim komunitarnim institucijama približava razne profesionalne društvene grupe, kontinuirano raste.

Kao i u slučaju Evropskog računovodstvenog suda nestabilnost na globalnom nivou i pogoršanje makroekonomske i socijalne situacije u EU dodatno utiču na rast autoriteta Komiteta. Stagnacija privrednog rasta, borba protiv nezaposlenosti i inflacije sve više zaokupljaju vlade svih zemalja. Na ta pitanja je sve teže pronaći pravovremene i efikasne odgovore. Sfera ekonomije i socijalni sektor će u bližoj budućnosti postati najosjetljiviji segment društvene strukture i društvenih odnosa, pa se od ovog stručnog organa očekuju najbolji prijedlozi prema institucijama EU.

20

Broj glasova u Ekonomsko socijalnom komitetu nije podijeljen prema stvarnoj ekonomskoj snazi zemalja članica. U tabeli 1.9 je prikazan broj glasova ovog komunitarnog tijela za EU27: Tabela 1.9: Pregled glasova članica EU u Ekonomsko socijalnom komitetu

Njemačka

V. Britanija

Francuska

Italija

Španija

Poljska

Rumunija

Holandija

Grčka

EU 27

24

24

24

24

21

21

15

12

12

344

Češka Rep.

Belgija

Mađarska

Portugal

Švedska

Bugarska

Austrija

Slovačka

Danska

12

12

12

12

12

12

12

9

9

Finska

Litvanija

Irska

Slovenija

Letonija

Estonija

Kipar

Luksemburg Malta

9

9

9

7

7

7

6

6

5

Izvor: Ugovor iz Nice, str. 83-84. (Treaty of Nice, p.83-84.)

Sastav Komiteta ukazuje na želju njegovih kreatora da se u punoj mjeri afirmiše princip koncensusa. Bez obzira na parcijalne interese vlada zemalja članica, pitanja o kojima raspravlja Komitet posmatraju se u kontekstu unapređenja komunitarnih ideja i razvoja zajedničkog evropskog tržišta. Komitet će i u budućnosti imati značajnu ulogu u predlaganju ekonomskih i socijalnih mjera, kako redovnim servisiranjem osnovnih komunitarnih institucija, tako i rješavanjem problema proizašlih iz vanrednih kriznih situacija.

1.7.2. Komitet regiona

Komitet regiona je savjetodavno tijelo odgovorno za rješavanje pitanja iz domena regionalne politike i regionalnog razvoja Evropske unije. U njegovom sastavu se nalaze predstavnici regionalnih i lokalnih tijela, birani na mandatni period od četiri godine. Imenuje ih Savjet Evropske unije a na prijedlog država članica. Ugovor o Evropskoj uniji predviđa da se ove funkcije obavljaju samostalno i u opštem interesu Zajednice. Ekspanzija regionalne politike kao fundamentalne zajedničke politike i kontinuirani rast subvencija koje se iz različitih izvora troše na regionalni razvoj ovom Komitetu daju sve veći značaj. Uticaj mu raste i zbog kontinuiranog širenja Zajednice, pa je ovo komunitarno tijelo neophodno kod usaglašavanja, koordinacije i harmonizacije interesa "starosjedilaca" i zemalja koje ulaze u EU.

Komitet je ustanovljen Ugovorom iz Mastrihta. Po odredbama tog akta Komitet regiona se obavezno konsultuje u oblastima gdje postoje ili se mogu uočiti neposredni regionalni interesi. Riječ je najčešće o radu kohezionih i strukturnih fondova, pitanjima funkcionisanja energetskog sektora, obrazovanja, zdravstva, kulture, telekomunikacija, transevropske mreže, ruralnog razvoja i dr. Ugovor iz Amsterdama proširuje nadležnost Komiteta. Obavezno konsultovanje Komiteta se proširuje i na socijalnu politiku, zapošljavanje, profesionalno usavršavanje, saobraćajnu politiku i zaštitu životne sredine. Zahvaljujući afirmaciji regionalne politike Komitet regiona zauzima sve značajniju poziciju u strukturi konsultativnih komunitarnih tijela. Amsterdamski Ugovor je proširio i neke interne nadležnosti. Tako Komitet može autonomno donositi svoj unutrašnji pravilnik bez odobrenja Savjeta Evropske unije. Kao i Ekonomski i socijalni komitet i Komitet regiona predstavlja tijelo čija je uloga u evropskim integracijama i sistemu komunitarnih institucija u stalnom usponu.

Broj glasova u Komitetu regiona nije podijeljen prema regionalnim parametrima (gradacija po ovom principu je kompleksna), već odgovara strukturi Ekonomsko socijalnog savjeta. U tabeli 1.10 prikazan je broj glasova ovog komunitarnog tijela za EU27.

21

Tabela 1.10: Pregled glasovi članica EU u Komitetu regiona

Njemačka

V. Britanija

Francuska

Italija

Španija

Poljska

Rumunija

Holandija

Grčka

EU 27

24

24

24

24

21

21

15

12

12

344

Češka Rep.

Belgija

Mađarska

Portugal

Švedska

Bugarska

Austrija

Slovačka

Danska

12

12

12

12

12

12

12

9

9

Finska

Litvanija

Irska

Slovenija

Letonija

Estonija

Kipar

Luksemburg Malta

9

9

9

7

7

7

6

6

5

Izvor: Ugovor iz Nice, str. 83-84. (Treaty of Nice, p.83-84.)

Sastav članova Komiteta regiona, kao i u slučaju Ekonomsko socijalnog komiteta ukazuje na neophodnost pune koordinacije i usklađivanja regionalnih interesa u rješavanju problema iz njegove nadležnosti. Taj pristup unapređuje komunitarnu ideju, posebno u regionalnom razvoju. Potrebno je naglasiti da se regionalni pristup u organizaciji Zajednice razvio u specifičnu komunitarnu doktrinu (npr. ideje o "Evropi regija"). Regionalna politika i regionalni razvoj će i u budućnosti EU imati veliki značaj.

1.7.3. Evropska investiciona banka

Evropska investiciona banka (EIB) je ustanovljena 1957. god. Ugovorom iz Rima, osnivanjem Evropske ekonomske zajednice (EEZ), tačnije, protokolom koji je bio sastavni dio aneksa ovog Ugovora. Ugovor o Evropskoj uniji daje Evropskoj investicionoj banci visoku hijerarhijsku poziciju među kumanitarnim institucijama, odmah iza najviših tijela EU. Banka svoje aktivnosti usmjerava na ravnomjerni razvoj zajedničkog tržišta i daje važan doprinos jačanju ekonomske kohezije, smanjenju regionalnih razvojnih disproporcija itd. Ciljevi Evropske investicione banke se mogu sistematizovati prema sljedećim sektorima:

▪ Podrška programima uravnoteženog razvoja zajedničkog tržišta.

▪ Obezbeđenje finansijskih sredstava za pomoć regionalnom razvoju.

▪ Podrška programima od zajedničkog interesa za veći broj država članica EU.

▪ Stimulisanje politike zapošljavanja pozajmicama (Amsterdamski Ugovor) i razvoj malih i srednjih preduzeća.

▪ Davanje pozajmica za razvojne projekte u manje razvijenim regionima EU.

▪ Garantovanje vraćanja kredita koje uzima EU.

▪ Garantovanje za isplatu pomoći zemljama tzv. "trećeg svijeta."

▪ Davanje finansijskih pozajmica državama kandidatima za pristupanje EU.

▪ Podrška investicijama u funkciji afirmacije unutrašnje i spoljne politike EU.

▪ Finansijske transakcije koje doprinose razvoju zajedničkog evropskog tržišta ili redukciji regionalnih razlika itd.

Evropska investiciona banka (EIB) ima svojstvo pravnog lica. Njeno sjedište je u Luksemburgu. U organizacionoj strukturi banke dominiraju Savjet guvernera, te Administrativni savjet i Upravni komitet. Savjet guvernera ima ključnu ulogu u odlučivanju, uobičajenu za odlučivanje u bankama nacionalnog ili komercijalnog značaja. On donosi opšte smjernice kreditne politike i ciljeve harmonizovane sa razvojem zajedničkog evropskog tržišta. Ovaj organ vrši monitoring izvršenja tih ciljeva i drugih direktiva. Savjet guvernera okuplja ministre koje postavljaju države članice EU (jedan ministar iz svake države). Administrativni savjet, koji ima ekskluzivnu nadležnost za finansijske operacije donosi konačne odluke o davanju garancija, kredita i zaključenja ugovora. Njega čini 25 članova i 13 zamjenika koji su nezavisne i kompetentne ličnosti

22

koje u svom radu odgovaraju samo Evropskoj investicionoj banci. Upravni komitet je zadužen za servisiranje redovnih dnevnih poslova.

Ova banka se ne može smatrati komercijalnom bankom, iako ona nije netržišna institucija ili netržišni fond. Ipak, činjenica da se njenim aktivnostima stimulišu projekti koji u sebi imaju i političku komponentu, daje za pravo onima koji ovu važnu komunitarnu instituciju tretiraju kao netržišnu organizaciju.

Poslednji krizni događaji na svjetskoj ekonomskoj sceni su doprinijeli dodatnoj afirmaciji EIB. Kraj 2008. a posebno početak 2009. god. karakteristični su po finansijskim intervencijama nacionalnih vlada vodećih ekonomskih sila, ali i srednje razvijenih i malih država. Kao preko noći, državna intervancija više nije "bauk" već postaje realnost, čak i neminovnost kojom se, kakve li ironije, kapitalističke privrede spašavaju od mogućeg privrednog sloma.28

Reakcija EIB na aktuelnu krizu. Evropska investiciona banka je već u decembru 2008. god. reagovala na širenje krize ka evropskom ekonomskom prostoru. Bord direktora EIB je napravio Operativni plan

U takvim uslovima svaka finansijska institucija državne provenijencije je više nego dobro došla. Preko njih (a to EIB jeste) vlade mogu efikasnije rješavati nagomilane ekonomske probleme alokacijama sredstava prema sektorima i akterima koji će polučiti najbolje ekonomske i socijalne efekte. Međutim, postoje i druge opasnosti koje proističu iz činjenice da se prvobitna namjena EIB u izmijenjenim društveno-ekonomskim okolnostima može transformisati u amortizera postojećih problema, što svakako nije bio osnivaćki cilj ove finansijske institucije.

Forsiranjem zajedničkih politika EU, a posebno zajedničkog tržišta i regionalnog razvoja, Evropska investiciona banka će i u budućnosti predstavljati jednu od ključnih institucija zaduženih za implementaciju komunitarnih politika.

29 za period 2009 -2011. god. koji sadži način podrške i operativne mjere prevazilaženja finansijske i ekonomske krize u članicama EU. Tako će ukupan iznos kredita u 2009. i 2010. god. biti povećan za oko 30% u odnosu na nivo iz prethodnih godina.30

28 Češki premijer Vaclav Klaus je izjavio da državna podrška bankama "sahranjuje" kapitalizam i na mala vrata vraća socijalizam. Za sadašnju krizu optužuje suvišno uplitanje države i rast troškova administracije (autorski članak za list Mlada fronta, Prag, 2008. god.). 29 COP je skraćenica za Corporate Operational Plan. 30 U 2007. god. EIB je plasirala sredstva u ukupnom iznosu od 47,8 milijardi evra za projekte realizacije ciljeva zajedničkih politika. Za potrebe zemalja EU27 plasirano je 41,4 milijarde evra ili 87% sredstava.

Obim kredita EIB u ove dvije godine će iznositi po 15 milijardi evra. Ovo će uticati na rast dodatnih investicija na nivo od oko 72 milijarde evra u 2009. i 2010. god. Procjena o obimu dodatnih investicija proizilazi iz činjenice da se ukupno efektuirane investicije kreću u iznosu koji je oko pet puta veći u odnosu na finansiranje od strane banke.

Sredstva EIB će se usmjeravati u sljedeće namjene: dodatnu podršku razvoju malih i srednjih preduzeća, investicije u energetiku, infrastrukturu, saobraćaj i sprječavanje klimatskih promjena. Dio dodatnih kredita će se usmjeriti u podršku zemljama Centralne i istočne Evrope za rješavanje problema konvergencije i rast rezervi. U tabeli 1.11 prikazani su podaci o planu ulaganja EIB koji je usklađen sa potrebama EU u prevazilaženju ekonomske i finansijske krize. Tabela 1.11.: Planirani obim ulaganja i nivo investicija EIB Namjena Dodatno godišnje finansiranje Dodatno ukupno investiranje za 2009. i 2010. (godišnje u u 2009. i 2010. (godišnje u milijardama evra) milijardama evra) Mala i srednja Preduzeća 3,5 14 Energija, infrastruktura, transport, klimatske promj. 6 36 Konvergencija 2,5 10

23

Rezerve 3 12 Ukupno 15 72 Izvor: European Investment Bank, Directors approve anti-crisis measures for 2009-2010, Press Secretariat.

Iz prethodne tabele se može zaključiti, da se kreditna sredstva kojim EIB djeluje na zajedničkom tržištu radi neutralizacije finansijske krize usmjeravaju prema tačno definisanim oblastima. Na prvi pogled je vidljivo da je riječ o intervencijama strukturnog karaktera, što je i razumljivo, obzirom na ulogu EIB u finansijskom sektoru EU. Ova činjenica ohrabruje, ne samo zbog brzine kojom je banka reagovala na aktuelnu situaciju, već i zbog njene privrženosti temeljnim načelima finansiranja. Reakcija banke (iako su interventna sredstava banke su višestruko manja od gubitaka nastalih finansijskom krizom) daje jasnu poruku u ime EU da će se biti upotrijebljene sve raspoložive mjere odbrane evropskog ekonomskog i finansijskog prostora.

24

2. REGIONALNE INTEGRACIJE

2.1. Opšti i teorijski pristup regionalnim integracijama

Regionalne ekonomske integracije su različiti oblici fuzija nacionalnog, regionalnog i međunarodnog nivoa. Ekonomske integracije se stvaraju između država ili njihovih dijelova (regiona). One se dalje mogu integrisati na državnom ili međudržavnom nivou. Motivi za integracije nacionalnih privreda se nalaze u realizaciji mnogiih ciljeva, kao što su otklanjanje carinskih i necarinskih barijera, eliminacija drugih ograničenja koja ograničavaju međunarodnu trgovinu itd. Integracije obezbjeđuju slobodu kretanja ljudi i kapitala, ali i ostalih proizvodnih faktora. Dakle, suština ekonomskih integracija je uglavnom, unaprjeđenje trgovine kroz paralelne procese ograničenja i liberalizacije. Polazna pozicija za izučavanje ovih fenomena je liberalizacija između članica integracije, dok u odnosu na treće zemlje postoje ili se uvode nove trgovinske barijere. Savremene regionalne integracije su funkcionalni oblici organizacije između različitih država. Postoje i integracije koje nastaju iz vojno-bezbjednosnih, političkih, ekoloških i drugih razloga, ali i njihovih kombinacija. Dakle, regionalne integracije su specifičan vid udruživanja različitih ekonomskih, političkih ili geografskih prostora.

Funkcionisanje regionalnih integracija je vremenom doprinijelo stvaranju mnogih teorija, od federalista, konfederalista, nacionalista, funkcionalista itd.31 Razlike su u dostignutom nivou političkih, demokratskih ili ekonomskih odnosa.32

Teorijski, postoji nekoliko osnovnih oblika ekonomskih integracija. Balasa

Mjere na planu regionalnih integracija imaju cilj eliminaciju prepreka integracijama. Dalje, primjenjuju se i mjere harmonizacije, onda kada su integracioni procesi već u završnim fazama.

Strategijske ekonomske integracije su udruživanja država (obično susjednih) u cilju zaštite od nelojalnog uvoza, dok se druge mogu odnositi na integracije radi povećanja trgovinske razmjene geografski ili politički bliskih zemalja u odnosu na ostale zemlje. Na stvaranje strategijskih ekonomskih blokova snažno utiču i globalni ekonomski procesi. Federalne oblike integracija karakteriše postojanje nadnacionalnih institucija, gdje god postoji mogućnost efikasnijeg funkcionisanja centralnog (federalnog) nivoa. Tako i politička moć prelazi sa nacionalnog na nadnacionalni nivo. S druge strane, funkcionalisti se zalažu za institucije koje će biti zajednički vođene od strane zemalja i u kojima će se reforme ka snažnim integracijama dešavati "korak po korak." Ovaj vid integracija podrazumijeva visok stepen komunitarnosti, tolerancije i prava na veto članica integrisane zajednice. Funkcionalistima i federalistima su suprostavljeni nacionalisti. Oni preferiraju integracije uz zadržavanje visokog stepena suvereniteta i nacionalnog identiteta članica zajednice, pa stoga u pluralnim političkim društvima često opstruišu federaliste i funkcionaliste.

33 je 1961. god. postavio koncept koji se sastoji od pet faza (oblika regionalnog udruživanja) kroz koje prolaze i u kojima se mogu naći regionalne integracije. Balasine faze integracija su iz sadašnje perspektive zastarjele, ali su još uvijek aktuelne zbog izučavanja doktrinarnih, istorijskih, ekonomskih i političkih pogleda, razloga i motiva nastajanja velikih integracija.34

31 O problemima evropskog konstitucionalizma vidjeti u Lenaerts, K., Constitutionalism and the Many Faces of Federalism, American Journal of Comparative Law 38, 1990, p. 205.; Koleman, Dž., Savest Evrope, VEGA, Novi Sad, 2003.; Mancini, F., The Making of a Constitution of the Europe, Common Market Law Review 26, 1989, p. 595 ili u Joerges, C. And Neyer, Multi-Level Governance, Deliberative Politics and the Role of Law, European University Institute, Working Paper RSC, 1997. i dr. 32 O teoriji konstitucionalnih i postkonstitucionalnih ugovora i osnovama društvenih sloboda vidjeti u Bjukenen Džejms, Granice slobode, DERETA, Beograd, 2002. god. str. 31-103. i dr. 33 Balassa je ugledni ekonomista koji se bavio izučavanjem makroekonomskih problema i efektima integracija. 34 O liberalizaciji tržišta Balassa piše šezdesetih godina prošlog vijeka u: Balassa B., Trade liberalization and "revaled" comparative advantage, Manchester Schol of Economics and Social Studies, 1965. i Balassa B., Trade liberalization among industrial countries, Mc. Graw-Hill, New York, 1967.

Pored Balase za razvoj teorije evropskih integracija najzaslužniji su Mid (Meade) i Timbergen sa radovima objavljenim 1953. i 1954. god. Suština tih i ostalih pogleda na oblike organizovanja regionalnih ekonomskih integracija se može sumirati u sljedećim strukturama:

25

Zona slobodne trgovine je preferencijalni sporazum između država. On se odnosi na uklanjanje svih carinskih i kvantitativnih (necarinskih) ograničenja u trgovini između članica zone. Ovaj oblik udruživanja podrazumijeva da svaka država zadrži carinsku tarifu i trgovinske propise prema trećim zemljama. Najveći nedostatak ovog oblika ekonomske integracije je pojava tzv. skretanja trgovine (trade deflection). Uvoz iz trećih zemalja u zonu slobodne trgovine je vođen tržišnim principima i neminovno se obavlja preko zemlje sa najmanjim carinskim opterećenjem. Poslije procedure uvoza, zemlja članica zone slobodne trgovine autonomno formira cijenu robe. To joj omogućava najkonkurentniju poziciju na cijelom području zone slobodne trgovine, čak i bez rasta produktivnosti rada. Kako trgovinska razmjena sa članicama zone nema ograničenja takav oblik trgovine sa trećim zemljama može dovesti do povlašćenog položaja i narušiti tržišne odnose u zoni slobodne trgovine. Zato je ključni problem funkcionisanja zone slobodne trgovine način regulisanja pravila o porijeklu koja se primjenjuju na cjelokupan uvoz u zonu slobodne trgovine.

Takođe, jedan od većih problema koji se mogu desiti u zoni slobodne trgovine je elaboriran u sljedećem primjeru. Pretpostavimo da tri zemlje odluče da formiraju zonu slobodne trgovine. Svaka od njih različito formira nivo carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda iz trećih zemalja na sljedeći način: zemlja A 5%, zemlja B 10% i zemlja C 30%. Pretpostavimo da zemlja C želi zaštitu domaćih proizvođača poljoprivrednih proizvoda, pa je zbog toga formirala visok nivo carina. Nakon određenog vremena zemlja C je odlučila da joj ciljno tržište za izvoz njenih poljoprivrednih proizvoda bude zemlja A, upravo zbog nižih uvoznih carina poljoprivrednih proizvoda. Problem se javlja kod ponovnog uvoza ovih roba u zemlju C, jer se sada njihova politika zaštite domaće poljoprivrede tretira kao protekcionistička, što u savremenim trgovinskim odnosima nije dozvoljeno. Pored poljoprivrede, konkretni problemi su često prisutni u trgovini motornim vozilima, saobraćaju, elektronskim uređajima i sl.

Grafikon 2.1. prikazuje funkcionisanje zone slobodne trgovine. Na njemu se analizira situacija stvaranja zone slobodne trgovine između samo dvije zemlje, i to referentne zemlje (zemlje domaćina) i zemlje partnera koja je odlučila da sa referentnom zemljom uđe u ovu integraciju. Naravno, ovo je simplificirani primjer koji pretpostavlja brojna ograničenja i pretpostavke.

Grafikon 2.1.: Zona slobodne trgovine na primjeru dvije zemlje

U zoni slobodne trgovine zemlje članice ukidaju međusobne carine, ali mogu zadržati zatečene carinske stope za vanjsko tržište. Zona slobodne trgovine uspostavlja novu situaciju u kojoj zemlja sa višim cijenama OPmax uvozi robe bez carinskog opterećenja iz zemlje partnera u slobodnoj trgovinskoj zoni, po nižoj cijeni OP. Najveća mogućnost je uvoz cjelokupne proizvodnje iz zemlje partnera. Ova situacija je značajna sa aspekta veličine zemalja. Zbog toga, ako je partnerska zemlja relativno manja od referentne zemlje, ona će moći ostvariti dodatni rast koji generiše rast izvoza u drugu (ili druge) zemlje zone. Cijene u referentnoj zemlji će se uspostaviti na nivou svjetskih cijena, uvećanih za iznos carine u zemlji partneru. Tako dolazi do stvaranja efekta "trade deflection" koji je rezultat novonastale situacije u kojoj zemlja partner obezbjeđuje tražnju u referentnoj zemlji, a istovremeno vrši uvoz sa svjetskog tržišta.

26

Ukupni efekti stvaranja zone slobodne trgovine između zemalja zavise od odnosa ponude i tražnje među njima. Ali, vratimo se na formiranje cijena u zoni. Kada se ova dva tržišta fuzionišu, djelovanjem tržišnih zakona će neminovno doći do tzv. spillover efekata u sektoru cijena. Tako će cijene u referentnoj zemlji pasti na nivo P', dok će cijene u zemlji partneru porasti sa nivoa P na nivo P'. Dakle, ujednačiće se cijene u obe zemlje, jer se poslije potpisivanja sporazuma nalaze u istom tržišnom sistemu. Poslije tog prilagođavanja proizvođači iz zemlje partnera će povećati proizvodnju sa 0Q5 na 0Q6. To će povoljno uticati na privredu ove članice zone i popraviti njenu makroekonomsku poziciju (osnovna makroekonomska pretpostavka je, da eksterni rast proizvodnje djeluje na rast outputa, pad stope nezaposlenosti, rast akumulacije i stabilnost u sektoru cijena).

Međutim, proizvođači iz zemlje partnera će i dalje kupovati količine roba 0Q5, jer će ta članica zone nastaviti uvoziti robe po svjetskim cijenama uvećanim za carinu. Šrafirani pravougaonik prikazuje efekte od carina (za zemlju partnera) od realizacije uvoza sa svjetskog tržišta.

Neto efekti referentne zemlje su u suficitu koji izaziva efekat trade creation (zbir površna dva šrafirana trougla) i gubitak zbog pojave efekta trade diversion (površina šrafiranog pravougaonika), jer sav uvoz (Q2Q1) poslije ulaska u zonu dolazi iz zemlje partnera, a ne kao prije sa svjetskog tržišta. U stvari, zbog uloge zemlje partnera u zoni dolazi do ukupnog rasta uvoza u zonu slobodne trgovine za količine 0Q5-Q2Q1. Ova razlika predstavlja efekat trade creation koji se u zoni javlja zbog uticaja partnerske zemlje.

Već na prvi pogled je vidljivo da je zona slobodne trgovine složena integraciona struktura. Prethodni primjer obuhvata zonu od samo dvije zemlje. Kod zona sa više zemalja problemi poslije integracija se dodatno komplikuju, posebno ukoliko je riječ o zemljama koje nemaju modernu i efikasnu izvršnu vlast i institucije (vlade, carinske službe, granične službe, organe bezbjednosti, komore i sl.). U tim slučajevima se događaju velike špekulativne preraspodjele između članica zone koje nisu rezultat dogovorene politike.

Carinska unija je oblik ekonomske integracije koji predstavlja složeniju varijantu zone slobodne trgovine.35

35 O efektima carinskih integracija na blagostanje vidjeti u radu: John Mc Millan and Ewen McCann, Welfare Effects in Customs Unions, The Economic Journal, vol. 91, No. 363, 1981.

Razlika se ogleda u primjeni carinske politike. U okviru carinske unije, članice prema nečlanicama unije formiraju zajedničku carinsku tarifu. Ovaj oblik integracija primjenjuje jedinstvenu uvoznu tarifnu politiku, zadržavajući karakteristike zone slobodne trgovine u odnosu na njihovu unutrašnju razmjenu. Ključna prednost carinske unije nad zonom slobodne trgovine je u tome što nema skretanja trgovine. Tako se uvoznici iz carinske unije i proizvođači iz trećih zemalja sprečavaju da za uvoz koriste zemlju sa najnižim carinskim stopama. Druga prednost carinske unije je ostvarenje "velikog tržišta" i njegova konkurentnost. Dokazano je da eliminacija međusobnih carinskih troškova i harmonizacija prema ostatku svijeta obezbjeđuje niže troškove, rast eksterne konkurentnosti i profita, te poboljšava položaj u međunarodnoj razmjeni roba i usluga.

Zajedničko tržište je karakteristično po uklanjanju preostalih trgovinskih barijera koje postoje u trgovini među članicama ove integracone strukture. Svi tržišni akteri na zajedničkom tržištu imaju jednaka prava i obaveze, bez obzira na zemlju porijekla ili mjesta gde je registrovano sjedište. Faktori proizvodnje imaju slobodu kretanja, isto kao i sami proizvodi kojima se trguje unutar zajedničkog tržišta, pa je kretanje ljudi, kapitala, roba i usluga brže i efikasnije. Zajedničko tržište predstavlja veliki izazov i grandiozno društveno dostignuće moderne epohe.

Ekonomska i monetarna unija predstavlja najkompleksniju integracionu strukturu koja sa može formirati u savremenom svijetu. Karakteristična je po tome što sve članice prihvataju jedinstvenu valutu, a samim tim, i vođenje zajedničke monetarne politike. Isto tako, monetarna unija podrazumijeva saradnju zemalja članica preko raznovrsnih politika koje se implementiraju na zajedničkom tržištu. Tako npr. u EU, kao najvećoj i najkompleksnijoj ekonomskoj integraciji ima dvadesetak zajedničkih (komunitarnih) politika. One se usaglašavaju na nižim ili višim instancama odlučivanja. Ovaj pristup zahtijeva visok stepen harmonizacije, posebno kod usaglašavanja fiskalne i kreditne politike. U ovakvim unijama centralne bankarske institucije su odgovorne za kretanja u monetarnoj sferi i kreiranje monetarne politike. Pored drugih poslova, one vrše i kontinuiranu koordinaciju sa monetarnim vlastima zemalja članica unije.

27

Ekonomska i monetarna unija obično nastaje kao nastavak integracionih procesa u onim zemljama i zajednicama gdje je već stvoreno zajedničko tržište pa se na njemu kroz uvođenje jedinstvene valute ostvaruju dodatni sinergički efekti.

Ekonomska i politička unija predstavlja sveobuhvatniju integraciju federacije i njenih članica (npr. SAD). Ekonomske i političke unije kao najsloženiji oblici regionalnih integracija konstituišu zajedničke (centralne) političke i demokratske institucije. One vrše funkciju upravljanja zajednicom i rješavaju nadnacionalna pitanja. Suverenitet zemalja članica je u ovakvom obliku organizovanja marginalizovan (uzmimo primjer uticaja države Ohajo na SAD).

Pored osnovnih, moguće su i modifikacije međunarodnih ekonomskih integracija, kao što su:

Sporazum o preferencijalnoj carinskoj tarifi, koji podrazumijeva niže carinske stope u međusobnoj trgovini među zemljama potpisnicama u odnosu na stope primjenjene za ostale zemlje. Preferencijali se mogu odnositi na ukupnu robnu razmjenu ili samo na određene proizvode. Tako npr. država A koja predstavlja veliko svjetsko tržište ukida carine na uvoz roba koje su porijeklom iz države B zbog geopolitičkih ili ekonomskih razloga. Tada država B stiče povoljniju poziciju na tržištu zemlje A, bez obzira na rast produktivnosti rada.

Djelimična carinska unija se javlja u ranim fazama evolucije carinske ili ekonomske unije kada zemlje članice zadržavaju postojeće stope carinskih tarifa na međusobnu trgovinu, a prihvataju zajedničku tarifnu politiku u odnosu na treće zemlje. Ovakav oblik carinske unije je nesavršen i služio je, uglavnom, kao prelazni period do stvaranja potpune carinske unije.

Na osnovu prethodno izloženog vidljivo je da u ekonomskoj praksi postoje raznovrsne mogućnosti udruživanja među državama, koje imaju volju da dio svojih ingerencija i suvereniteta prenesu na supranacionalni nivo.

Postoji veliki teorijski i praktični fundus iz ove oblasti društvenog života. No, proširena verzija mogućih integracionih nivoa prema Balassi je rekapitulacija događanja u ovoj oblasti (tabela 2.2.)

28

2.4. Istorija evropskih i drugih integracija

Evropska zajednica je nastala 1957. god. kao carinska unija, da bi poslije carinske stope, kvantitativna ograničenja i druge necarinske barijere među članicama fazno smanjivane i ukidane. Prema trećim zemljama je uspostavljena zajednička tarifna politika (CET). Kada je 1992. god. došlo do uspostavljanja jedinstvenog evropskog tržišta ukidanja svih necarniskih barijera i spriječavanja favorizovanja domaće proizvodnje u odnosu na druge zemlje.

Uglavnom, potpuno je jasno da su regionalne ekonomske integracije poslije Drugog svjetskog rata postale osovina sistema međunarodne trgovine i jedan od ključnih stubova globalizacije. Evropska zajednica 1973. god. zajedno sa drugim članicama Evropske zone slobodne trgovine – EFTA36 formira zonu slobodne trgovine FTA.37

Inače, evropska zona slobodne trgovine je nastala potpisivanjem akta na Konferenciji u Štokholmu 1960. god. i prihvaćena od Velike Britanije, Austrije, Danske, Norveške, Švedske, Portugala, Švicarska i Lihtenštajna. Ciljevi EFTA su bili manje ambiciozni u odnosu na EEZ. Sporazum se, uglavnom, odnosio na robe koje su članice proizvodile i razmjenjivale. EFTA-i kasnije pristupaju Finska i Island. Sve ovo dovodi do stavljanja u prvi plan specifičnosti i različitosti među zemljama članicama, jer su mnoge od njih geografski udaljene a postojale su i razlike u teritorijalnoj veličini, heterogenoj strukturi privrede itd. Čak su razlike u razvijenosti i strukturi instalirane industrije bile izraženije nego među zemljama EEZ. Ipak, najveće razlike su bile u tome što je sastav EEZ bio homogeniji u odnosu na članice EFTA (funkcionisala "po volji" Velike Britanije). Obe integracije su međusobno bile najveći trgovinski partneri o čemu svjedoče brojni sporazumi o zajedničkoj ekonomskoj i trgovinskoj saradnji. Kako je vrijeme prolazilo EEZ i EFTA (ponekad i na suprostavljenim pozicijama) su sve više postajale strateški ekonomski partneri. Zato je bilo neizbežno da, kada Velika Britanija, Irska i Danska zatraže prijem u EZ, Zajednica sa ostalim članicama EFTA potpiše različite trgovinske sporazume. Na toj osnovi i radi kasnijeg usaglašavanja, 1977. god. dolazi do ukidanja carina na industrijske robe u međusobnoj trgovini između EFTA i EEZ. Šest godina kasnije su uklonjene carine na poljoprivredne proizvode, što je ojačalo evropsku poljoprivredu u učvrštilo CAP. Sljedeće godine se održavaju sastanci između članica EFTA i EEZ u Luksemburgu na kojima se raspravlja o modalitetima nastavka buduće saradnje. Dvije evropske megaintegracije šire saradnju na infrastrukturu, projekte iz privrede, zajedničke politike, razvoj novih tehnologija, tehničku i drugu standardizaciju itd. Poslije prijema u Zajednicu Austrije, Finske i Švedske 1995. god. u EFTA ostaje svega nekoliko zemalja: Norveška, Island, Švicarska i Lihtenštajn.

Ukidaju se sve trgovinske barijere za proizvode između članica ove asocijacije. Ipak, članice EFTA su zadržale uvozne carinske stope prema trećim zemljama. Zato je, u cilju sprečavanja uvoza roba u EZ preko zemlje sa najnižom carinskom stopom, FTA bila primorana da trgovinsku liberalizaciju limitira na proizvode članica asocijacije. Zadržavanje carinskih stopa od strane EFTA je bila velika prepreka punoj liberalizaciji spoljnotrgovinskih odnosa EZ i svijeta.

38

Značajno mjesto u evropskim integracijama ima formiranje Evropskog ekonomskog prostora koji je dodatno produbio odnose među zemljama Zajednice i EFTA. Poslije njegovog potpisivanja, otvoren je prostor jačanja ekonomske saradnje ovih evropskih asocijacija. Tako su svi mogli naći interese: zemlje koje su u EFTA a žele ući u Uniju i zemlje koje nisu zainteresovane za članstvo. S druge strane, zadovoljene su članice Unije koje nisu i ne žele biti članice EFTA. Praktično, slobodna trgovina je najviše odgovarala zemljama EFTA koje nisu željele članstvo u Uniji. Ovaj sporazum je potpisalo dvanaest članica Unije i sedam članica EFTA.

Dalji razvoj EFTA se nije mogao predvidjeti jer je bio pod snažnim ekonomskim, pa čak i političkim uticajem EU. U stvari, moglo se pretpostaviti da će Zajednica imati dominantan uticaj na obim, strukturu i dinamiku odnosa sa EFTA, što su budući događaji i potvrdili.

39

36 The European Free Trade Association (Evropska zona slobodne trgovine). EFTA je osnovana 1960. god. Osnivači su Velika Britanija, Austrija, Danska, Norveška, Portugalija, Švedska i Švajcarska. Poslije godinu dana u EFTA ulazi Finska, dok se Island priključuje 1970. god. a Lihtenštajn 1991. god. Sedamdesetih godina prošlog vijeka sve članice EFTA sa EZ sklapaju sporazume o slobodnoj trgovini, a Sporazum o evropskom ekonomskom prostoru 1992. god. Mnoge zemlje EZ su napustile EFTA. Danas su članice ove integracije Norveška, Švajcarska, Island i Lihtenštajn. 37 Skraćenica od engleskih riječi: free trade area. 38 Poznato je da se 1994. god. Norveška izjasnila protiv pridruživanja EEZ. Ova zemlja je ostala u EFTA. 39 Sporazum je imao 129 članova i tretiran je kao akt mješovitog karaktera. On je imao devet cjelina u kojima sa razrađenim pravilima slobode kretanja roba, ljudi, usluga i kapitala, konkurencije i dr. U njemu su elaborirana i institucionalna, finansijska i opšta pitanja (Agreement Establishing the European Economic Area, OJ L3/1994.)

29

No, fokusirajmo se sada na istorijski razvoj evropskih regionalnih integracija. Kako su tekli događaji vezani za integracije i kako ih možemo sistematično razvrstati? Ako se prihvati najopštija podjela od početnih ideja do danas, razvoj evropskih integracija prolazi kroz nekoliko karakterističnih i istorijski homogenih perioda:

▪ Period do Prvog svjetskog rata.

▪ Period do 1945. godine.

▪ Period poslije Drugog svjetskog rata.

▪ Moderna epoha razvoja EU i njena globalna uloga.

Period razvoja do 1945. godine. Veliki dio teritorije EU je prostor koji je nekada pripadao Rimskom carstvu. Rimski novac se može naći na velikom broju arheoloških lokaliteta na području Zajednice. I prostori budućih proširenja su bogati istorijskim spomenicima iz vremena starog Rima. Može li se zato EU upoređivati sa Rimskim carstvom? Mogu li se komparirati rimski novac i evro? Da li između njih preovladavaju razlike ili sličnosti? Ove i druge dileme govore da ideje evropskih integracija nisu nove (kao što to tvrde neki političari) i da bi, ako bi detaljno analizirali istoriju Evrope našli mnoštvo argumenata o postojanju milenijumske evropske ideje. Uglavnom, kroz istoriju, ideje integracija su lansirane iz Rima, Pariza, Beča, Berlina i napokon Brisela. Snažni motivi ujedinjenja evropskih ekonomskih potencijala su postojali još u vrijeme Francuske buržoaske revolucije, perioda industrijske revolucije itd. Ova druga je dovela do epohalnih tehničkih pronalazaka, dovela do prve specijalizacije rada i uticala na rast produktivnosti rada.

Te društvene promjene su već tada zahtijevale zajedništvo prilikom upotrebe faktora proizvodnje na nacionalnom i kontinentalnom nivou. Francuska revolucija mijenja svijest o evropskom zajedništvu, ruši predrasude na putu boljeg funkcionisanja partnerskih nacionalnih ekonomija.

Postrevolucionarne reforme donose veće slobode kretanja ljudi i proizvoda, ubrzavaju izgradnju infrastrukture itd. Sve to stvara nove međunacionalna zanimanja. Velika Britanija koristi dostignuća industrijske revolucije i jača saradnju sa najrazvijenijim evropskim ekonomijama. Tako trgovinska razmjena između Njemačke, Francuske, Velike Britanije i drugih zemalja rapidno raste.

Ipak, bilo je i "tragičnih istorijskih primjera evropejstva" kao onaj iz vremena vladavine Napoleona40

Tokom 1860. god. potpisan je Sporazum o trgovini u Evropi (Cobden-Chevalier sporazum) koji Francuskoj omogućava kupovina kvalitetnijeg čelika iz Velike Britnije po normalnim cijenama. Dalje, na Berlinskom kongresu 1878. god. Austrija je dobila pravo aneksije Bosne i Hercegovine. Bez obzira na, istorijski gledano, okupacionu suštinu odluke, ne može se zanemariti njena ekonomsko integrativna komponenta. Jer, tendencije širenja razvijenih evropskih sila na istočne granice su uvijek bile neupitne. Ali, evropska istorija proširenja i integracija bogata je i drugim događajima. Od kraja devetnaestog vijeka pa do Prvog svjetskog rata rađaju se razni prijedlozi o evropskim integracijama (iz Njemačke, Italije, Švicarske i dr.). Mađarska predlaže osnivanje Centralne evropske unije. Tokom 1888. god. Francuska pokušava napraviti carinsku uniju sa Njemačkom. U decenijama između dva vijeka u Njemačkoj sazrijeva ideja o velikom ekonomskom prostoru. Pobornici su političari, industrijalci i naučnici koji zbog početka aktivnosti na stvaranju velikog evropskog ekonomskog prostora tokom 1904. god. osnivaju "Srednjoevropsko privredno okruženje."

koji priziva integrisani kontinentalni sistem, karakterističan po uvođenju izolacije britanske trgovine. Napoleonovi ratovi, koliko god bi se "umotavali" u floskule o evropejstvu, bar primarno nisu bili vođeni idejama ekonomske emancipacije. Ipak, treba naglasiti da je poslije njih na evropskom tlu došlo do uspostavljanja ekonomske stabilnosti, koju je pratila i valutna stabilnost najrazvijenijih evropskih privreda toga vremena.

41

40 Ekonomska strana Napoleonovih ratova i motivi stvaranje velikog tržišta se uočavaju u slijedećoj literaturi: Asprey Robert, The Rise of Napoleon Bonaparta, Basic Books, New York, 2000. ili Pol Džonson, Napoleon, Laguna, Beograd, 2007. god. i Durant Will and Durant Ariel, The Adge of Napoleon, Simon and Schuster, New York, 1975. i drugi. 41 Vidi u: Julius Wolf, Materialien betreffend einen mitteleuropischen Wirtchaftsverein, Berlin, 1903. god.

Ova asocijacija je usmjerena da, pored ekonomskih, afirmiše i njemačke nacionalne interese. Iako je to istorijski period u kojem na svjetskoj i evropskoj sceni dominiraju konflikti globalno-političkog i neekonomskog karaktera, ipak treba priznati činjenicu da se tadašnje ideje i rasprave o velikom tržištu, specijalizaciji i stvaranju komparativnih prednosti evropskih zemalja, veoma malo razlikuju od današnjih.

30

Već je rečeno da tokom Prvog svjetskog rata Friedrich Naumann, njemački političar i član Rajhstaga pravi Program uspostavljanja srednjoevropske ekonomske zajednice (Mitteleuropa).42

Evrointegracije su i dalje fundamentalni cilj najjače evropske ekonomske sile. Ali, ovoga puta je njemačka ekonomska ideja bila podređena mračnoj ideologiji. Ipak, iz međuratnog perioda izdvajaju se mnogi pokušaji stvaranja ekonomskih integracija. Jedan od njih je tekst Wernera Daitza iz 1936. god. Ovaj industrijalac i šef odjeljenja za spoljnu trgovinu u Ministarstvu spoljnih poslova nacističke Njemačke eksplicitno se zalagao za osnivanje Centralnog organa za evropsku privredu velikog prostora.

Projekat je, iako po sadržini ekonomski, bio ideološki suprostavljen britansko-francuskom savezu.

Period poslije Prvog svjetskog rata bio je opterećen svjetskim krizama, prije svega ekonomskim, te događanjima u Njemačkoj koja su opredjeljivala svjetske tendencije. Tokom 1923. god. grof Ričard Nikolaus E. fon Kudenhov-Kalergi, osniva Panevropski pokret u cilju uspostavljanja evropske savezne države, bez obzira na posljedice Prvog svjetskog rata. U mnogim zemljama se stvaraju pan-evropske političke organizacije. One promovišu ideje političkog ujedinjenja Evrope. Panevropski manifest iz 1923. god. proklamuje udruživanja evropskog kontinenta u jedinstveno carinsko i privredno područje.

Između dva rata u Evropi su promovisane mnoge pan-evropske ideje i pokreti. Jedna od njih je i inicijativa poznata kao "Brianov plan" predložen od francuskog međuratnog ministra spoljnih poslova Aristida Briana (člana Panevropskog pokreta). Njega je podržao njemački političar Gustav Štresman. Štresman je 1929. god. prvi dao ideju o zajedničkoj evropskoj valuti. Brian je iste godine na Skupštini Lige naroda izjavio da između naroda Evrope, čija je geografska situacija takva, kakva je, mora postojati federalni savez. Njega ovlašćuje 27 evropskih državnika da sastavi plan, odnosno, memorandum za evropske vlade. Memorandum o organizaciji sistema evropske federalne unije je predviđao ugovor o osnovnim principima, osnivanje Evropske konferencije i stalni politički odbor. Projekat su podržali Štresman i manje evropske države. Velika Britanija i Italija su bile protiv inicijative. Svjetska kriza je ubrzala realizaciju koncepta nacionalnih država i projekat je pao u zaborav.

43 Za evropski ekonomski prostor se tokom 1940. god. zalagao i član uprave Njemačke banke Herman Jozef Abs. On je u govoru na Njemačkom institutu za bankarstvo i nauku o bankarstvu (25. 10.1940.) rekao da evropski prostor pruža velike mogućnosti za ekonomski isplative poslove, da bogati susjedi Njemačke imaju velike mogućnosti za izvoz svog kapitala i da se samo treba zamisliti nad izgradnjom saobraćajne infrastrukture potrebne za ispunjavanje zahtjeva velikog ekonomskog prostora.44

Mnogi poslijeratni istoričari su smatrali da je poniženje Njemačke poslije Prvog svjetskog rata doprinijelo novim krizama i zastojima u realizaciji ideja ekonomskih integracija u međuratnom periodu. Dolazilo je do eskalacija neprijateljstava između starih i novoformiranih država, pao je Zlatni standard

Interesantno je da je ovaj ekonomista čak i poslije kapitulacije (iako je tokom rata za Njemačku obavljao funkcije najvišeg ranga u oblasti finansija) radi na poslovima obnove a 1976. god. postaje počasni doživotni predsjednik Njemačke banke.

45 itd. Česte recesije su djelovale na rast inflacije i povećanje nezaposlenosti. Sve je kulminiralo Velikom ekonomskom krizom 1929. god. Zato su kreatori svjetske politike poslije Drugog svjetskog rata poraženu Njemačku odmah prigrlile u zajednicu evropskih naroda. Ona je odmah postala njen ravnopravan partner, participirajući u Maršalovom planu obnove Evrope. Poziciju Njemačke i moguću sudbinu zajednice evropskih naroda najbolje opisuje Fridrih fon Hajek kada kaže "da je budućnost Engleske povezana sa budućnošću Evrope, i dodaje, dopadalo se to nama ili ne, budućnost Evrope će se najvećim dijelom odlučiti onim što će se dogoditi u Njemačkoj." Dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju dalje kaže da "naša stremljenja moraju biti upravljena prema ponovnom pridobijanju Njemačke za one vrijednosti na kojima je sagrađena evropska civilizacija."46

42 O evropskoj strategiji njemačkog kapitala, opet vidjeti u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994. god., ili u: Friedrich Naumann, Mitteleuropa, Berlin, 1915. god. 43 Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994. 44 Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1845., Bonn, 1994. p. 798. 45 O funkcionisanju i padu Zlatnog standarda vidjeti u Burda Majkl i Čarls Viploš, Makroekonomija, CLDS, Beograd, 2004. god. i Predrag Jovanović-Gavrilović, Međunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 93-97. 46 Neobjavljeni članak koji je pročitan Političkom društvu na Kraljevskom koledžu Kembridž 1994. god. a nalazi se u ediciji Fridrih fon Hajek, Studije iz filozofije, ekonomije i politike, PAIDEIA, 2002. god. str. 52-66.

Danas je Njemačka jedna od vodećih zemalja u EU i njen najveći neto finansijski kontributor.

31

Period poslije II svjetskog rata. Nakon skoro jednog vijeka nepovoljnih uslova za odvijanje integracija i dva svjetska rata koja su se dogodila u međuvremenu, evropski narodi su bili spremni za zajednički korak naprijed47. Krajem II svjetskog rata (1944) održana je finansijska i monetarna konferencija u Breton Vudsu48 na kojoj su osnovane globalne finansijske institucije Međunarodni monetarni fond49 (MMF, IMF) i Međunarodna banka za obnovu i razvoj, kasnije Svjetska banka. Uz UN i Opšti sporazum o tarifama GATT iz 1947. god. koji je kasnije (1995) transformisan u WTO, "globalna ekonomija" je kompletirala infrastrukturu koja je na cijeloj planeti mogla realizovati novu svjetsku politiku. Iz današnje istorijske perspektive se može uočiti da je anglo-američki sporazum o globalnom ekonomskom poretku istorijska prekretnica na planetarnom nivou. Uticaj Breton Vudsa se osjeća i u sadašnjoj složenoj arhitekturi svjetskih odnosa. Dakle, Bretonvudski sporazum je za SAD bio pun pogodak jer su kao druga supersila dobile moćan i efikasan intervencionistički instrumentarij koji se mogao koristiti i izvan vlastitih granica.50

Na pripremljenoj finansijskoj infrastrukturi započinje obnova Evrope, koja se pretvara u unosan biznis, prije svega za SAD. Dalje, ostvaruju se i njihovi geostrategijski i vojnopolitički interesi. Takvu situaciju je najbolje opisuje najviši američki funkcioner ERP (European Recovery Program) u Evropi, Pol G. Hofman, koji je mnogo kasnije, u govoru pred Trgovinskom komorom u Njujorku 1969. god. rekao da je novac koji se izdvajao za program pomoći Evropi najunosniji ulog koji su SAD ikada učinile. Ovo je najbolja ilustracija situacije pedesetih i šezdesetih godina dvadesetog vijeka, između SAD i Evrope. Obnova se odnosi isključivo na tzv. "zapadne zemlje", ratne saveznike SAD. S druge strane, i SSSR se ekonomski i vojno-politički integriše

U periodu obnove zapadnoevropske zemlje su imale indirektnu korist od sređivanja monetarno-kreditnog sistema jer su realizacija Maršalovog plana i Sporazum iz Breton Vudsa dali konvertibilnost zapadnoevropskim valutama, naravno uz kontrolu SAD nad investicijama realizovanim implementacijom Maršalovog plana, kreditima Svjetske banke, MMF i sredstvima drugih institucija.

No, vratimo se u vrijeme rađanja "novog svjetskog poretka." Sredinom četrdesetih se formiraju institucije međunarodnog svjetskog poretka MMF, Svjetska banka, Opšti sporazum o carinama i trgovini. Formiraju se UN i IBRD. Ove institucije garantuju svjerski mir, koegzistenciju i stabilan međunarodni ekonomski sistem. Tako su stvorene neophodne pretpostavke za integrisanje evropskog privrednog prostora dok su SAD odobrile i hitno krenule u realizaciju Maršalovog plana.

51

Države Beneluksa 1948. god. stvaraju carinsku uniju. Potpisivanjem Sporazuma iz Pariza 1951. god. osnovana je EZUČ, evropska integracija najvišeg nivoa. Nju su činili dijelovi privreda Francuske, Njemačke i Italije, te zemalja Beneluksa. Integraciji je prethodio Šumanov plan

sa zemljama suprostavljenog ideološkog predznaka.

52 kojim se i Njemačkoj pružila prva poslijeratna šansa za integraciju sa onima sa kojima su donedavno bili u ratu. Francuzi i ostali53 su u ovom procesu vidjeli vlastite interese i šanse za veće tržišta za njihove industrije.54

47 Procesi evropskih integracija poslije rata počinju Evropskim kongresom, koji je održan 1948. god. u Hagu. Na njemu se okupilo oko 700 predstavnika. Njemačka je imala delegaciju od 51-og člana na čelu sa Konradom Adenauerom (koji kasnije postaje kancelar). Glavni protagonist Kongresa je Vinston Čerčil. Njemačka je imala korektan status, što je značajno opredijelilo njenu dalju sudbinu u Evropi. Iz kongresne ideje o parlamentarnoj skupštini, kasnije je nastao Savjet Evrope. 48 Pored brojne literature vidjeti u: Predrag Jovanović Gavrilović, Međunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 97-129. 49 Pored brojne literature vidjeti u: Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Betwen the World Bank and the International Monetary Fund, International organization, No 3, Summer, 1988. god. i u Predrag Jovanović Gavrilović, Međunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god. 50 Kontrola se obezbeđivala kontrolom relativne većine glasova i specijalnih prava vučenja. 51 Kao odgovor na ekonomske i vojnopolitičke integracije zapadnih saveznika "komunistički blok" osniva Savjet za međusobnu ekonomsku pomoć (SEV) pod kontrolom SSSR. Prije osnivanja saveza Sovjeti su željeli da se inkorporiraju u Evropu. Malo je poznato da je SSSR još 2. aprila 1949. god. tražio prijem u NATO koji je ostao bez odgovora (Vidjeti u: Andrea Komlosy, Die Grenzen Österreich zu den Nachbarn im RGW, Grenzen im Ostblock und ihre Űberwindung, Berlin, 2001., p. 45.). 52 Robert Šuman, francuski ministar inostranih poslova koji je 1950. god. kreirao plan o zajedništvu Francuske i Njemačke u cilju sprječavanja sukoba i zajedničke kontrole nad ratnom opremom. 53 Ovoga puta nije bilo isključivanja poraženog ratnog partnera kao poslije Prvog svjetskog rata. 54 Britanija je takođe bila pozvana, ali nije uzela učešće.

Uskoro EZUČ prerasta u EZ. Kao prva uspješna evropska integracija, poslije mnogo propalih pokušaja i nepotrebnih ratova, Zajednica uspostavlja vlastite institucije i to: savjet ministara, Evropski sud pravde i Evropsku komisiju. Već tada, a posebno kasnije, Unija novim ugovorima jača ekonomsku dimenziju evropskih integracija.

32

Osnovni ciljevi EZ se sublimiraju u želji članica da eliminacijom unutrašnjih carina i kvota do 1970. god. formiraju carinsku uniju. Dvije osnovne oblasti sporazuma su bile poljoprivreda i transport kroz carinsku uniju. Na osnovu njih su formirane početne politike EZ. Tokom sedamdesetih, kada svijet potresaju recesija i ekonomska kriza i ozbiljno prijete da ugroze globalnu makroekonomsku stabilnost, ni EZ nije ostala ravnodušna na te događaje, boreći se protiv njih različitim mjerama.

Naknadno, Delorovim paketima mjera je vraćena vjera u evropske integracije i ideju jedinstvenog evropskog tržišta. Ono se definitivno uspostavlja Ugovorom iz Mastrihta 1992. god. i od tada za EU počinju nove faze integracija koje pored teritorijalnog proširenja obuhvataju i mnoge druge segmente, kao što su integracije država na što širem planu i što višem nivou.

Savremeni period i globalna uloga EU. Razvoj EU je neodvojiv od procesa globalizacije i integracija svjetskog nivoa. Prvi zadatak regionalnih integracija je rast političke i ekonomske moći zemalja koje se dobrovoljno udružuju.55

Američke regionalne integracije. Integracije se događaju i na američkom kontinentu. Sjevernoamerička regionalna integracija SAD i Kanade je osnovana 1965. god. kada je formirana zona slobodne trgovine u automobilskoj industriji, a 1988. god. sporazum je proširen na ukupnu trgovinu formiranjem CUSFTA.

Prednosti EU kao važne regionalne integracije na globalnom nivou se vezuju i za sljedeće argumente:

Prvo, ako regionalnu integraciju ekonomskog karaktera čini više zemalja, tada je veća vjerovatnoća da će proizvođači proizvoditi proizvode po nižim cijenama a veće su i šanse za stvaranje trgovine u odnosu na njeno skretanje. Druge prednosti se odnose na blizinu integrisanih zemalja, što utiče na niže troškove transporta. Konačno, to dovodi do proizvodnje po konkurentnijim cijenama.

Drugo, iste ili slične privredne strukture zemalja utiču da industrijski profil članica doprinosi ekonomskom progresu i diferenciranju industrije u odnosu na globalni nivo. Tako se npr. EU specijalizovala za proizvodnju civilnih aviona, automobila i sl.

Treće, dobrosusjedski odnosi i bliskost zemalja članica koje su imale ekonomsku saradnju prije integracije utiču na jačanje veza i rast blagostanja u integraciji. Rast intraindustrijske razmjene utiče na rast komparativnih prednosti članica integracije.

Konačno, ako su članice regionalne integracije ekonomski moćne zemlje koje sa integracionim procesima dodatno jačaju svoju ekonomiju, tada one dodatno jačaju već dovoljno snažan uticaj i na međunarodnoj sceni. Tako je međunarodna pozicija Njemačke kao ekonomski najjače evropske zemlje ojačala i zbog snage evropskih integracija.

Regionalne integracije u svijetu. Pored integracija na evropskom prostoru i u svijetu postoje različiti oblici regionalnih ekonomskih integracija. Čak bi se moglo reći da su ekonomske integracije izvan evropskog prostora izuzetno dinamične. Smisao integracija je stvaranje konkurentskih prednosti između ekonomskih aglomeracija, pa su zbog toga neke svetske integracije formirane zbog uspostavljanja ekonomske i spoljotrgovinske ravnoteže sa Unijom. Međunarodne ekonomske integracije imaju svoj vijek trajanja. Neke od njih su trajale veoma kratko, dok su druge opstale, ali im se smanjila realna moć. No, na svjetskom ekonomskom prostoru funkcioniše respektabilan broj regionalnih integracija. Uz globalizaciju, regionalne integracije predstavljaju paradigmu svjetske ekonomije u periodu poslije Drugog svjetskog rata. U tom pogledu Unija je nesporno najrazvijenija regionalna integracija koja doprinosi ukupnom, i progresu njenih članica. U EU postoji tehnološko i kolektivno jedinstvo članica koje vremenom prerasta u puno ekonomsko i političko jedinstvo. Regionalne integracije su potporni stub globalizma, svjetskih ekonomskih, ali i političkih odnosa.

56

55 Vidjeti: Baldwin, R., Towards an Integrated Europe, CEPR, London, 1994. 56 O globalnim ekonomskim i filozofskim aspektima regionalnih integracija te Zajedničkim sjeverno-američkim slobodnim tržištem CUSFTA vidjeti u: Zbornik radova, Antropologija postsocijalizma, Srpski genealoški centar, Beograd, 2007. god.

Ova integracija je prethodnica formiranja Sjevernoameričke zone slobodne trgovine 1994. god. U nju pored SAD i Kanade, ulazi i Meksiko. Tako nastaje NAFTA. Ova integracija je značila okretanje SAD od multilateralne politike prema regionalnom pristupu. Naime, SAD nisu bile zadovoljne radom GATT i WTO (nezadovoljstvo sa WTO je posebno izraženo u liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima). Postojali su i globalno-politički razlozi jer je kontinuirano jačanje EU stvaralo probleme američkom izvozu u EU pa je NAFTA

33

predstavljala odgovor jačanju evropskih integracija. LAFTA57

Azijske zone slobodne trgovine.

je još jedna od ekonomskih integracija na području američkog kontinenta. Ona koja predstavlja zonu slobodne trgovine između zemalja Latinske Amerike.

Azijske regionalne integracije. Tokom 1967. god. se osniva asocijacija jugoistočnih azijskih zemalja ASEAN. Članice integracije postaju Indonezija, Singapur, Malezija, Tajland, Filipini. U 1985. god. integraciji se priključuju Bruneji a 1995. god. i Vijetnam. U integraciju ulazi i Laos 1997. god. i Burma 1999. god. Lako se može uočiti da je riječ o slabije razvijenim zemljama sa relativno visokim učešćem spoljne razmjene u DBP. Sve ove zemlje su i poslije ulaska u integraciju zadržale visoka učešća spoljne trgovine u outputu, pa čak i povećale razmjenu sa inostranstvom. Drugo, ASEAN je nastao i na geopolitičkoj platformi u pokušaju odbrane jugoistočnih azijskih zemalja od komunističke ekspanzije. Međutim, kasnije su njegove članice ostvarile značajne ekonomske interese i pretpostavke za rast ekonomsko-socijalnog blagostanja. Kako je stanje u regionu tradicionalno nestabilno, ASEAN se angažovao i na održavanju mira i jačanju koegzistencije u asocijaciji, ali i širem regionu. Zato zemlje ASEAN rade na razvoju demokratskih načela i afirmaciji ljudskih prava i sloboda, jer je region još uvijek opterećen nedemokratskim pojavama i tendencijama.

Jačanje ekonomskih odnosa je dovelo i do stvaranja AFTA. 58

57 Latinoamerička zona slobodne trgovine osnovana u Montevideu 1960. god. zbog stvaranja zajedničkog tržišta. 58 Asean Free Trade Association-AFTA, osnovana 1992. god.

Zona je utemeljena na inicijativama o korišćenju povlaštenih tarifa iz 1977. god. Tokom devedesetih godina prošlog vijeka inicijative se transformišu u ozbiljniju asocijaciju AFTA koja smanjuje carinske stope na industrijske proizvode unutar ASEAN-a od 0-5% (za period od 15 godina). Ove integracije utiču na rast razmjene sa svijetom i povećanje direktnih stranih investicija. Zbog toga raste konkurentna sposobnost zemalja članica ASEAN i on postaje značajan faktor svjetske trgovine. Posljedično, ovo područje postaje interesantno za strane investitore što je opravdanje za ovaj vid integracija, a pozitivni ekonomski trendovi su se zadržali i do danas.

34

3. OSNOVNI MAKROEKONOMSKI POKAZATELJI EU

3.1. Osnovni podaci o EU

Unija je najveće organizaciono-društveno dostignuće ljudske civilizacije. Do danas, ona je najviši dostignuti stepen integracije suverenih država. Ovdje nije samo riječ o, stalno potenciranim slobodama mobilnosti kapitala, roba, usluga i ljudi, već o čitavom kompleksu složenih društvenih odnosa. Jedno od suštinskih pitanja je problem širanja Zajednice.

Zbog toga se ovom problemu prilazi temeljno i senzibilno, tako da se teritorijalna ekspanzija EU nikako ne može dovesti u vezu sa ranijim imperijalnim osvajanjima. I više od toga, vrata EU su danas otvorena (ili bolje rečeno poluotvorena) za sve zainteresovane zemlje koje žele postati njene punopravne članice. Dakle, širenje je neminovost i istorijska misija koja formalno počinje sa prvim integracijama 1951. god. od strane šest osnivača: Njemačke, Francuske, Italije, Holandije, Belgije i Luksemburga. Kasnije se odvijala kroz šest proširenja, od kojih je prvo bilo 1973. god. sa Danskom, Irskom i Velikom Britanijom, a kasnije 1981. god. sa Grčkom i 1986. god. sa Španijom i Portugalijom. Nova širenja su 1995. god. sa Austrijom, Finskom i Švedskom, a 2004. god. sa Češkom Republikom, Slovačkom, Kiprom, Mađarskom, Maltom, Poljskom, Slovenijom, Litvanijom, Letonijom i Estonijom. Konačno, 2007. god. EU je brojnija za Rumuniju i Bugarsku.

Periode prije i poslije proširenja prate usvajanja deklaracija i sporazuma itd. u cilju jačanja EU i širenja njenog uticaja u širem regionu i svijetu. Kao ključni, mogu se izdvojiti Pariški i Rimski ugovori, Ugovor iz Mastrihta, te ugovori iz Kopenhagena, Amsterdama, Nice, i konačno, u Rimu potpisani Evropski ustav 2004. god. Današnja integracija ima zastavu na čijoj plavoj podlozi dominira krug sa zlatnim zvjezdicama. Dan EU je 9. maj, a himna ''Oda radosti'' (iz Devete Betovenove simfonije).

Unija je snažna i složena ekonomska i politička organizacija 27 evropskih zemalja čija formalno-pravna istorija počinje nekoliko godina poslije II svjetskog rata, preko Unije za ugalj i čelik, osnovane u osjetljivom geopolitičkom periodu. Ekonomski razlozi osnivanja ove asocijacije su bili primarni, ali ne treba potcijeniti ni političke momente, koji joj prethode (Hofbauer59). Rimski sporazum iz 1957. daje konture budućih ekonomskih, carinskih i drugih integracija. I tako, od sporazuma do sporazuma, od ugovora do ugovora, Unija se kontinuirano širi. Danas postoji veliki interes za evropske integracije, ne samo od evropskih zemalja, već i onih sa drugih kontinenata. Ono što danas ovoj integraciji daje centrifugalnu silu (uz tržište od oko 500 miliona stanovnika) jeste napredujuća ekonomija koja stvara oko 30% svjetske proizvodnje. Jačanjem zakonodavno-pravnog okvira, koji članicama garantuje slobodu kretanja roba, usluga, kapitala i ljudi, rastu i političke ingerencije. Dalje, na spoljno-političkom planu Unija predstavlja članice u STO, na samitima G8, u UN i nekim drugim forumima, dok se u NATO se nalazi 21 zemlja Unije. Danas EU čini 27 zemalja članica: Velika Britanija, Grčka, Danska, Njemačka, Francuska, Italija, Austrija, Holandija, Belgija, Estonija, Kipar, Irska, Letonija, Litvanija, Luksemburg, Mađarska, Švedska, Španija, Malta, Poljska, Portugal, Češka, Slovačka, Slovenija, Finska, Bugarska i Rumunija60

59 On u svome djelu Proširenje na istok ukazuje na ekonomske i političke motive ideja evropskih integracija. Vidi u: Hanes Hofbauer, Proširenje na istok, Filip Višnjić, Beograd, 2004. god., str. 81-102. 60 Npr. Unija je krajem 2007. god. imala 27 članica u kojima se govorilo na 23 službena jezika.

. Tri zemlje su kandidati za prijem: Makedonija, Turska i Hrvatska. Potencijalni kandidati su: Srbija, Bosna i Hercegovina, Albanija i Crna Gora.

Pristupanje Uniji je povezano sa ispunjenjem kriterijuma iz Kopenhagena (Savjet Evrope u Kopenhagenu, 1993.). Stabilna demokratija, vladavina zakona, poštovanje ljudskih prava, uz dovoljno razvijenu tržišnu ekonomiju koja može prihvatiti uslove konkurencije jedinstvenog tržišta i ispuniti uslove konvergencije (provjeru vrši Savjet Evrope), predstavljaju ključne kriterijume za sticanje statusa člana Zajednice. I pored velikog interesa za ulazak u EU, postoje i neke zemlje koje ne žele ući u evropske integracije, kao što su: Norveška, Island ili Švajcarska. Tako prve dvije participiraju na jedinstvenom tržištu preko Evropskog ekonomskog područja, dok se učešće švajcaraca na jedinstvenom tržištu reguliše bilateralnim sporazumima. Na kraju, Unija ima specifične veze sa "patuljastim" državama (Vatikan, Monako, San Marino, Andora i Lihtenštajn). Bilateralni sporazumi i korišćenje evra donose različite oblike međusobne saradnje EU i ovih zemalja.

35

3.2. Stanovništvo

Sa oko 500 miliona stanovnika EU je treća demografska grupacija u svijetu (poslije Kine i Indije). Tako je npr. broj stanovnika već sada za oko 200 miliona veći u odnosu na SAD. Ovo joj omogućava korišćenje pozicija velikog tržišta, ne samo u plasmanu proizvoda i usluga, ili koncentraciji industrijskih kapaciteta, nego i u sferi obima i strukturi raspoližive radne snage. Površina EU poslije zadnjeg proširenja iznosi 4,325.675 kvadratnih kilometara. Gustina naseljenosti je 115 stanovnika po kvadratnom kilometru. Tabela 3.1.: Prvih 15 država/integracija prema broju stanovnika

Rang Država/Teritorija Stanovništvo % svjetske populacije

1 Kina (bez Hong Konga i Makaoa)

1,329,740,000 19.66%

2 India 1,145,174,000 16.94%

3 EU 499,673,300 7.39%

4 SAD 305,924,270 4.53%

5 Indonezija 229,631,355 3.4%

6 Brazil 190,765,170 2.82%

7 Pakistan 166,137,500 2.45%

8 Bangladeš 155,688,660 2.3%

9 Nigerija 148,235,170 2.19%

10 Rusija 141,849,333 2.1%

11 Japan 127,170,110 1.88%

12 Meksiko 111,077,375 1.64%

13 Filipini 93,843,460 1.39%

14 Vijetnam 86,709,095 1.28%

15 Njemačka 82,060,000 1.21%

Izvor: EUROSTAT i Wikipedija (Podaci za EU se odnose na januar 2009. god. a za Njemačku za decembar 2008. god. Svi ostali podaci se odnose na mart i april 2009. god.)

Broj stanovnika opredeljuje makroekonomsku situaciju određenog prostora, pa su makroekonomske analize vezane i za demografske promjene. Kvalitet ekonomskog prostora se ne meri samo ukupnim, već ostvarenim dohotkom po stanovniku. Pored ekonomskog značaja, stanovništvo je faktor privlačenja investiija, važna geopolitička komponenta itd. U nekim istorijskim periodima, ono može biti kočnica ekonomskog razvoja, u drugim faktor rasta a u trećem može predstavljati prepreku integracijama. Tako je i u okvirima EU. Jer, koliko god to zvučalo antievropski, treba reći da je sudbina nekih budućih integracija ipak vezana i za broj stanovnika tih zemalja. S druge strane, jedan od motiva širenja je rast tržišta, koji direktno zavisi od veličine populacije. Ovo objašnjava neke dileme i kontroverze sa kojima se Unija suočava pri donošenju odluka o budućim proširenjima.

Danas je tržište EU sa oko 500 miliona stanovnika i visokim dohotkom per kapita. Uz sjevernoameričko i azijsko tržište, EU27 je reprezent najrazvijenijeg dijela sjvetske ekonomije i najveće svjetsko tržište. Činjenica je da se evropsko tržište kontinuirano širi, ali je važnije od toga da evropska administracija daje sve veći

36

značaj dinamici i intenzitetu procesa širenja. Rezultati na tom polju su evidentni. Predpristupne mjere EU daju rezultate. Unija se širi, broj stanovnika raste a makroekonomska stabilnost se bitnije ne narušava.

SAD i Japan ukupno imaju manje stanovnika od EU. Kako nema moratorijuma na evropska širenja, realno je očekivati da se razlika u korist Unije još više poveća. Hrvatska, Makedonija, Turska, Srbija, BiH, Crna Gora i Albanija očekuju prijem ili ubrzanje pregovora o pristupanju. Ne smiju se zanemariti interesi zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza, Sjeverozapadne Afrike i dr. Zato će se stanovništvo EU povećati i steći prednost u odnosu na visokorazvijena tržišta SAD i Japana. Ova širenja i već uspostavljeni odnosi neminovno vode saradnji sa drugim integracijama, kao što su OPEC, NAFTA, Afrička unija i dr. što dodatno jača poziciju i ulogu EU na globalnom planu.

Oko 70% stanovnika Unije živi u 6 najvećih država.61

Društveni bruto proizvod je BDP je najvažniji makroekonomski agregat. U teoriji i praksi se pojavljuju tri načina njegovog obračuna. Jedan je suma svih finalnih prodaja koje se obave u određenom vremenskom periodu, drugi predstavlja sumu dodatih vrijednosti koje su stvorene na određenom području u određeno vrijeme, dok treći predstavlja sumu faktorskih dohodaka zarađenih u privrednim aktivnostima.

Sve do proširenja 2004. god. u Njemačkoj, Francuskoj, Velikoj Britaniji, Italiji i Španiji živi 80% stanovništva. Ulaskom velikog broja zemalja poslije 2004. god. taj omjer se smanjio. Najveća gustina naseljenosti je duž teritorije između Londona i Milana. Kao država, najgušće je naseljena Malta sa oko 1280 st/km2 (zbog male površine ove zemlje). Najnaseljenije zemlje EU su Holandija, Belgija, Velika Britanija i Njemačka, dok Finska sa 17 st/km2 spada u nenaseljene zemlje.

3.3. Društveni proizvod

62

61 Stanovništvo Unije se analitički može grupisati prema različitim faktorima: starim i novim, velikim i malim državama, prema religijskoj odrenici, na bogate i siromašnije zemlje itd. 62 Ovo je nezaobilazno štivo iz makroekonomije. Vidjeti u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija: evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., str. 20-22. Od starijih autora sa prostora bivše SFRJ vidjeti u: Vinski Ivo, Uvod u analizu nacionalnog dohotka i bogatstva, Naprijed , Zagreb, 1967. god., str. 93-160.

Kada se izračunava vrijednost društvenog proizvoda, nacionalnog dohotka i ostalih agregata, treba znati da ih je teško, gotovo nemoguće, egzaktno utvrditi. Razlog je u tome, što statističke metode ne obuhvataju proizvode i usluge tzv. "sive ekonomije" ili ekonomije domaćinstva. Mnoge ekonomske aktivnosti nisu zabilježene zato što ne postoje metode njihove valorizacije. Izračunavanje agregata postaje sporno i zbog šteta i troškova zagađenja ili devastacije životne sredine. Očuvanje životne sredine je važan segment valorizacije ekonomskih aktivnosti, koji je do prije nekoliko decenija bio zamenaren. Ima i drugih momenata, važnih za integralno sagledavanje realne vrijednosti proizvodnje na određenoj teritoriji.

Sve ovo ukazuje na kompleksnost problema izračunavanja ovog makroekonomskog agregata. Situacija u EU je dodatno otežana zbog toga što ovu fazu postojanja prate izražene ekonomske i socijalne razlike samih članica. Stalna širenja zemljama koje su ekonomski slabije od prosjeka Zajednice unose probleme koji se manifestuju u neprijavljivanju svih prihoda, problemima u sektoru ekologije i sl. Uglavnom, riječ je o problemima tranzicionog karaktera, kojih se bivše socijalističke zemlje ne mogu brzo riješiti. Zato EU ulaže napore da zajedničkim kohezionim politikama prevlada brojne slabosti koje prate novoprimljene članice. Međutim, problemi nisu imanentni samo novim članicama. Tako je 1987. god. italijanski društveni proizvod, zbog uticaja sive ekonomije povećan za čak 12%. I u ostalim zemljama ima neregistrovanog outputa, a posebno u Grčkoj, Portugalu i Španiji, te Belgiji, Holandiji i dr. Konačno, treba ukazati i na to da je vrijednost društvenog proizvoda EU analitički uporebljiva za komparativne analize sa ostalim svjetskim blokovima ili ekonomijama velikih zemalja. Tabela 3.2. prikazuje vrijednosti GDP, agregatno i po stanovniku za EU i njene članice (za 2007. god.).

37

Tabela 3.2.: GDP, agregatno i per capita (u milionima evra) i relativno (u%)

Države članice GDP GDP per capita

% prosjeka GDP EU27 per capita

EU 12,506,964 25,100 100%

1 Njemačka 2,390,683 29,000 115%

2 V. Britanija 1,802,277 29,700 118%

3 Francuska 1,726,666 27,100 108%

4 Italija 1,489,163 24,900 99%

5 Španija 1,193,807 26,200 104%

6 Holandija 553,252 33,200 132%

7 Poljska 527,684 16,100 60%

8 Belgija 313,736 29,700 118%

9 Švedska 284,887 30,200 120%

10 Grčka 272,185 24,300 96%

11 Austrija 260,712 31,300 124%

12 Rumunija 241,902 11,300 44%

13 Portugalija 201,259 19,000 76%

14 Češka Republika 210,214 20,400 81%

15 Danska 163,067 29,400 117%

16 Mađarska 155,486 15,700 62%

17 Irska 160,261 35,900 143%

18 Finska 153,334 29,000 115%

19 Slovačka 95,362 17,700 70%

20 Bugarska 76,814 9,800 39%

21 Litvanija 51,118 15,200 60%

22 Slovenija 46,489 22,800 90%

23 Latvia 31,473 13,800 55%

24 Luxemburg 32,086 64,900 258%

25 Estonia 21,660 16,300 65%

26 Kipar 18,501 23,200 92%

27 Malta 8,181 19,800 78% Izvor: EUROSTAT

U apsolutnom iznosu, prihodu EU27 najviše doprinose ekonomije Njemačke, Velike Britanije, Francuske, Italije i Španije. Ekonomije tih zemalja su na nivou ili iznad prosjeka EU i u nivou relativne razvijenosti. Ekonomije Austrije, Holandije, Švedske, Irske, Belgije i Fiske su relativno razvijenije u odnosu na prosjek EU. Bugarska i Rumunija imaju najmanji društveni proizvod po stanovniku na nivou EU27.

No, privrede članica EU nisu jednako dinamične. Na to utiču dostignuti nivo razvoja, struktura privrede i drugi faktori. I sama Zajednica preko zajedničkih politika nastoji ubrzati rast u slabije razvijenim zemljama. Tabela 3.3. prikazuje dinamiku društvenog proizvoda po karakterističnim periodima i relativnu razvijenost članica (na osnovu pps metode) za 2000. god.

38

Tabela 3.3.: Stope rasta i GDP per kapita Prosječni godišnji rast GDP per capita GDP per capita za 2007

(EU27=100) 1996-2001 2001-2006 2007 Austrija 2,4 1,3 3,0 127,7 Belgija 2,4 1,5 2,0 118,9 Bugarska 3,1 6,3 6,2 37,9 Kipar 3,0 1,3 2,4 91,6 Češka R. 1,4 4,4 5,9 81,0 Danska 2,1 1,6 1,4 124,0 Estonija 7,5 9,3 7,3 71,4 Finska 4,3 2,7 4,0 118,3 Francuska 2,4 1,1 1,6 110,6 Njemačka 1,9 0,9 2,6 114,0 Grčka 3,4 3,9 3,8 98,2 Mađarska 4,8 4,5 1,5 64,1 Irska 7,7 3,4 3,1 145,9 Italija 2,0 0,2 0,8 101,3 Latvija 7,2 9,6 10,9 57,9 Litvanija 5,7 8,6 9,4 59,8 Luksemburg 5,1 3,0 2,8 279,2 Malta 2,7 1,2 3,1 77,1 Holandija 3,1 1,1 3,3 131,2 Poljska 4,4 4,2 6,6 54,4 Portugal 3,3 0,2 1,6 73,6 Rumunija -0,7 6,4 6,4 40,2 Slovačka 2,7 5,9 10,3 68,3 Slovenija 4,2 4,0 5,5 90,1 Španija 3,7 1,7 2,0 104,1 Švedska 3,1 2,7 2,0 123,6 V.Britanija 2,8 2,1 2,7 117,8 EU27 2,7 1,6 2,5 100,0 SAD 2,4 1,8 1,2 154,3

Napomena: GDP per capita je mjeren po cijenama 2000. god. Nivo GDP per capita u odnosu na EU (posljednja kolona) je izračunat primjenom pps (purchasing power standard), tj. korigovanim standardom kupovne moći. Izvor: AMECO database (Annual Macro Economic Data) – European Commission, DG ECFIN.

Generalno, u posmatranim periodima EU ima veće stope rasta od SAD. Drugo, stope na nivou razvijenih zemalja su stabilne, ali ne i najviše u Zajednici. Konačno, stope rasta manje razvijenih zemalja EU su više od prosjeka, što potvrđuje uspješnu implementaciju zajedničkih, i posebno, kohezionih politika. Sve navedeno utiče i na rast produktivnosti, kako EU, tako i njenih članica. Tabela 3.4. prikazuje dugoročne pokazatelje produktivnosti i stanje u 2007. god.

39

Tabela 3.4.: Rast realne produktivnosti po zaposlenom, nivo GDP po zaposlenom (ppe za 2007) i nivo GDP po radnom satu (phw za 2007) Rast prosječne godišnje

produktivnosti rada po zaposlenom

GDP (ppe) 2007

(EU27=100)

GDP (phw) 2007

(EU25=100) 1996-

2001 2001-2006

2007

Austrija 1,6 1,4 1,4 120,4 107,9

Belgija 1,3 1,4 1,1 131,2 133,8

Bugarska 2,4 3,3 3,3 35,6 34,6

Kipar 2,6 0,2 1,1 84,7 73,9

Češka Rep. 2,0 4,1 4,6 73,1 59,7

Danska 1,4 1,7 0,0 107,1 112,3

Estonija 8,5 6,9 6,6 67,5 54,2

Finska 2,2 2,0 2,1 113,4 107,1

Francuska 1,2 1,2 0,8 123,6 129,4

Njemačka 2,0 1,6 1,0 106,6 119,3

Grčka 3,1 2,5 2,7 105,4 77,9

Mađarska 3,2 4,0 1,5 74,8 60,3

Irska 3,2 2,2 1,6 135,4 115,9

Italija 0,9 0,0 0,5 108,0 94,9

Latvija 6,0 6,7 6,6 53,6 45,3

Litvanija 7,2 5,9 6,7 60,2 51,5

Luksemburg 1,5 1,6 0,2 182,3 180,8

Malta 2,6 1,1 1,1 90,1 85,0

Holandija 1,4 1,6 1,1 113,1 130,4

Poljska 5,5 3,6 1,9 61,4 49,7

Portugal 1,8 0,6 1,7 68,4 62,2

Rumunija 0,9 6,9 4,7 40,5 n/r

Slovačka 3,8 5,0 8,1 76,6 69,1

Slovenija 4,0 3,6 3,3 85,7 79,3

Španija 0,2 0,5 0,8 102,5 99,6

Švedska 1,8 3,0 0,5 113,0 112,2

V. Britanija 1,9 1,6 2,3 110,8 107,4

EU25 1,7 1,4 1,3 103,9 100,0

EU27 1,7 1,4 1,3 100,0 n/r

SAD 1,8 2,1 1,0 142,0 n/r Napomena: Podaci za produktivnost po radnom času u 2007. god. za SAD i Rumuniju nisu raspoloživi; Relativni nivoi GDP po zaposlenom i po času rada, kalkulisani su na osnovu pps (purchasing power standard), odnosno standarda kupovne moći. Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

Podaci iz prethodne tabele nedvosmisleno pokazuju da zemlje osnivači i najveće evropske ekonomije imaju najviši dostignuti nivo produktivnosti rada (mjereno prema dvjema prikazanim analitičkim metodama).

40

Drugo, manje razvijene privrede imaju više stope produktivnosti rada, što se može objasniti povoljnim uticajem zajedničkih politika EU, ali i pozitivnim efektima blagostanja velikog evropskog tržišta.

No, kada je riječ o sektorskim doprinosima stvaranju društvenog proizvoda u 2008. god., stanje u Evrozoni i E27 je prikazano u tabeli 3.5. Tabela 3.5.: GDP i sektorski doprinosi za IV kvartal 2008. god. u EU27 i Evrozoni (u milijardama evra)

GDP

Poljo-privredai ribar.

Industrija i energija

Građevi- narstvo

Trgovina, transport, komunik.

Finansij. usluge i poslovne aktivnosti

Druge usluge

Ukupno

dodata

vrijedn.

Porezi umanj.

za subv.

na proizvo

de

EA15

2 288

36 392 133 427 594 471 2

053 235

EU27

3 071

49 525 179 581 787 630 2

751 319

Napomena: podaci u tabeli zaokruženi na prvi veći broj. Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

Vidljivo je da su finansijske usluge i poslovne aktivnosti, industrija, energetika, trgovina, transport i komunikacije dominantne u stvaranju GDP i ukupno dodatoj vrijednosti.

Poljoprivreda ima nisko učešće u stvaranju društvenog proizvoda EU, što govori o industrijskoj i trgovinskoj orijentaciji evropske privrede. Ali, članice EU imaju različitu privrednu strukturu, pa je stanje pojedinih ekonomija heterogeno. Ostvareni društveni proizvod se može posmatrati i preko agregata potrošnje. Iz ove podjele su vidljive osnovne tendencije, posebno u sferama potrošnje i investicija.

U tabeli 3.6. prikazani su konstituenti GDP EU27 i Evrozone iz ugla ukupne potrošnje (IV kvartal 2008. god.). Tabela 3.6.: Vrijednost GDP, agregatnih troškova, uvoza i izvoza za IV kvartal 2008. god. u EU27, Evrozoni i glavnim partnerima (milijarde evra)

GDP Finalna

potrošnja Javna

potrošnja Fiksni kapital

Promjene zaliha

Domaća tražnja

Izvoz Uvoz

EA15 2 287 1 299 476 483 18 2 275 897 885 EU27

3 071 1 776 651 634 9 3 070 1

208 1

207 Države članice EU

Belgija 86 46 21 19 1 88 76 77 Bugarska : : : : : : : : Češka Rep. 37 19 8 9 - 35 26 25 Danska 58 28 16 12 1 57 30 29 NJemačka 616 350 114 117 4 585 276 245 Estonija 4 2 1 1 - 4 3 3 Irska 45 22 8 8 -1 38 37 31 Grčka 62 44 10 12 1 67 13 19 Španija 273 155 54 76 - 285 67 79 Francuska 485 281 114 105 -1 499 121 135 Italia 389 231 80 78 3 391 106 109 Kipar 4 3 1 1 - 5 2 2 Litvanija 6 3 1 2 - 6 2 3 Letonija 8 5 2 2 - 9 4 6

41

Luxemburg : : : : : : : : Mađarska 25 13 5 5 1 25 20 19 Malta 1,4 0,9 0,3 0,2 - 1,4 1 1 Holandija 150 69 38 30 1 138 108 96 Austria 70 38 13 16 1 67 42 38 Poljska 85 53 15 19 : 89 33 35 Portugal 41 28 9 9 - 45 12 16 Rumunija : : : : : : : : Slovenija 9 5 2 3 - 9 6 6 Slovačka 17 10 3 4 1 18 13 13 FIinska 46 24 11 10 -1 44 18 17 Švedska : : : : : : : : V. Britanija 426 279 97 68 - 3 440 122 134

Glavni partneri SAD 2 694 1 883 455 465 - 7 2 797 327 431 Japan 982 574 186 223 8 991 146 154 Osim za Maltu, podaci u tabeli zaokruženi na prvi veći broj. Simbol (:) označava da podaci nisu dostupni.

Iz tabele se vidi da je lična potrošnja u EU27 i Evrozoni nešto veća od polovine GDP, dok su uvoz i izvoz skoro ujednačeni (uz blagi suficit). Ukupna tražnja je skoro izjednačena sa GDP. Proporcije po članicama su ujednačene, što proizilazi iz uticaja zajedničkih politika, ali i sličnog pristupa u kreiranju makroekonomske politike. Kada je riječ o SAD, vidljivo je da je domaća tražnja američke ekonomije veća od GDP (što je opštepoznata činjenica). Stanje u Japanu je slično kao i u EU27 i EA15. Iz tabele je vidljivo da spoljnotrgovinski deficit SAD samo u ovom kvatralu prelazi 100 milijardi evra (dakle, preko milijardu dnevno).

Međunarodne komparacije GDP se vrše u eminentnim svjetskim valutama. Najčešće se koriste američki dolar i evro. Korišćenje drugih valuta te obračune čini zavisnim od kretanja valutnih kurseva, izlažući ih njihovim fluktuacijama.

Posmatrano po članicama, u stvaranju ukupnog proizvoda najviše učestvuju velike industrijske zemlje, prije svega Njemačka, Velika Britanija, Francuska, Italija, Španija. Ipak, ove analize se vrše na per kapita osnovi. Jer, ukoliko se ovaj problem posmatra drugačije, otvaraju se dileme: da li je Kina razvijenija od Njemačke ili Iran od Holandije (koja prema vrijednosti GDP nije među prvih 15 zemalja svijeta)? Odgovor na oba pitanja je negativan. Odnosno, GDP Kine je dva puta veći od Njemačkog, ali Kina ima neuporedivo veći broj stanovnika.

Zato se uvodi pokazatelj razvijenosti zemlje u vidu GDP po glavi stanovnika ili GDP per kapita. Dijeljenjem GDP sa brojem stanovnika neke zemlje dobija se GDP per kapita (grafikon 3.7.). Grafikon 3.7: BDP per kapita u američkim dolarima (2007)

42

Iz prezentiranih podataka se vidi da zemlje osnivači imaju visoke, a zemlje koje su tek pristupile EU niže per kapita nivoe dohotka. Osnivači su gotovo izjednačeni u nivou društvenog proizvoda per kapita, a posebno politički i ekonomski najjače države Njemačka, Francuska i Velika Britanija.

Manje zemlje, kao Luksemburg, specijalizovane za usluge u bankarskom sektoru ostvaruju enormno visok društveni proizvod po stanovniku. Isto tako, evropske zemlje koje još uvek ne žele pristupiti evropskim integracijama, imaju visoke dohotke per kapita. Riječ je, prije svega, o Norveškoj i Švajcarskoj. Drugo, zemlje koje ulaze u EU "unose" niži nivo dohotka, što utiče na pad prosječnih pokazatelja Zajednice. Ovo se manifestuje u periodima poslije prijema. Poslije velikih priključenja, situacija se tek kasnije koriguje u pozitivnom smjeru. Dakle, evroplaneri vrše programirani prijem u Zajednicu, štiteći dostignuti nivo razvoja i makroekonomsku stabilnost.

Ipak, poslije širenja dolazi do neznatnog pada ostvarenog društvenog proizvoda per kapita EU, što se dogodilo i prilikom poslednjeg (prijem Bugarske i Rumunije). One su privremeno prouzrokovale nižu stopu rasta GDP per kapita EU jer su sa svojih, približno 30 miliona stanovnika, u EU unijele relativno mali domaći proizvod. Pored brojnih posljedica ovih integracija, dolazi i do promjena tzv. "pragova" mnogih internih obračuna, subvencija ili konrtibucija. Ovo može izazivati i političke turbulencije u institucijama EU i narušiti komunitarnu koheziju i ekonomsku stabilnost.63

Privredni rast. Rast determinišu realne stope rasta GDP u određenom vremenskom periodu (obično godina dana). Ivo Vinski je zastupao stav da rast postoji samo ako postoje dugoročni trendovi pozitivnih stopa rasta GDP. On je smatrao da razvoj podrazumijeva rast, koji prate dugoročne pozitivne strukturne promjene.

Pripajanje bilo koje zemlje regionalnoj aglomeraciji nije jednostavna misija. Toga su svjesni i relevantni faktori EU. Zato je predviđena predpristupna pomoć i subvencije za lakše funkcionisanje kandidata i novoprimljenih zemalja, sve dok ekonomski ne ojačaju do nivoa, kada im komunitarna pomoć nije potrebna. Ista situacija je i kod prevladavanja prepreka ulaska u Evrozonu.

Širenje tržišta je važno zbog rasta stanovništva kao faktora proizvodnje, ali je važno i zbog uloge konzumenta na velikom tržištu. Kao važan faktor agregatne proizvodnje i potrošnje, sa snažnim uticajem na tržište rada, cijenu nadnica, tehnički progres, tražnju, konkurenciju, inflaciju itd. stanovništvo je važan, i uz energiju, ključni faktor rasta i stabilnosti.

Evropska administracija dobro prepoznaje da je u novoprimljenim zemljama dohodak potcijenjen zbog visokog procenta sive ekonomije. Dalje, i relativne cijene proizvoda su mnogo niže u ovim zemljama u odnosu na prosječne cijene na nivou EU. Inače, na zajedničkom tržištu, bez obzira na brigu o stabilnosti cijena (posebno ECB) postoje izraženi cjenovni dispariteti. Nekada se objašnjavaju niskom kupovnom moći (posebno novoprimljenih članica), dok u drugim slučajevima predstavlja signal ozbiljnih ekonomskih problema.

64

Stope rasta među zemljama sličnih društvenih i geopolitičkih karakteristika su ujednačene i ne odstupaju mnogo od njihovog prosječnog trenda.

Ovaj autor je privredni rast upoređivao sa drvetom koje raste, dok je privredni razvoj prikazao kao drvo kultivisano ljudskom rukom. Ova komparacija odgovara privredama koje se razvijaju na osnovu rasta tehničkog progresa (što evropska privreda sigurno jeste).

65

63 Makroekonomska stabilnost je imperativ ekonomske politike EU. O nekim njenim aspektima vidjeti u: Joseph Stiglitz, José Antonio Ocampo, Shari Spiegel, Ricardo Ffrench-Davis, Deepak Nayyar, Stability with Growth, Macroeconomics, Liberalization and Development, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2006., i Fabio-Cesare Bagliano and Giuseppe Bertola, Models for Dynamic Macroeconomics, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2004.

Tako su npr. stope rasta Njemačke, Austrije ili Velike Britanije uglavnom ujednačene, što je slučaj i sa stopama rasta zemalja azijskog područja ili tranzicionih zemalja. Često se čuje da neke azijske zemlje ostvaruju natprosječne stope rasta i to govori da se te ekonomije nalaze u fazi uzleta. No, ubrzani rast nekada može biti i problematičan, posebno zbog enormne eksploatacije neobnovljivih proizvodnih faktora i devastacije životne sredine. Jer, rast je sintetički pokazatelj stanja i kondicije određene ekonomije ili šireg ekonomskog prostora.

64 Vidjeti opet: Vinski Ivo, Uvod u analizu nacionalnog dohotka i bogatstva, Naprijed , Zagreb, 1967. god. 65 Ovo je česta makroekonomska problematika, a literatura brojna i temeljna, što ukazuje na važnost privrednog rasta. Vidjeti u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija: evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., Momir Jakšić, Osnovi makroekonomije, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god., ili u Vinski Ivo, Uvod u analizu nacionalnog dohotka i bogatstva, Naprijed, Zagreb, 1967. god.

43

Unija kao regionalna integracija žrtvuje značajan tekući dohodak za kontinuirano i efikasno širenje i razvoj zajedničkog evropskog tržišta. Danas, i decenijama prije, evrooptimisti su znali da veliko tržište omogućava političku i vojnu prednost, ali prije svega, konkurentniju ekonomiju koja sjedinjena dominira u svijetu. Ta pozicija donosi više prihoda evropskim kompanijama i njenim građanima, utiče na lični standard i stvara pretpostavke za stabilnu makroekonomsku situaciju i u budućnosti.

Stope rasta, mjerene povećanjem GDP u EU su veoma heterogene. To je potpuno razumljivo kada postoje razlike dostignutog stepena razvoja zemalja osnivača, jakih imperijalnih država, s jedne strane, i istočnoevropskih zemalja koje su tek postale punopravni članovi EU. Treba naglasiti da se stope rasta kreću oko trendova koje diktiraju najrazvijenije članice. Većina novih zemalja ima visoke stope rasta, ali se to povećanje "topi" zbog relativno malog broja stanovnika tih zemalja ili niske osnovice njihovog agregatnog GDP. U tabeli 3.8. prikazane su stope rasta za EU27. Tabela 3.8.: Stope rasta GDP EU27 (u %)

EU15: stope rasta GDP Nove članice: stope rasta GDP

Zemlje članice % rasta GDP

2005 2006 2007 2008

Austrija 2.0 3.3 3.3 2.5

Belgija 1.4 3.0 2.6 1.9

Danska 3.1 3.5 1.9 1.5

Finska 2.9 5.0 4.3 3.0

Francuska 1.7 2.0 1.9 2.0

Njemačka 0.8 2.9 2.4 2.0

Grčka 3.7 4.3 3.9 3.6

Irska 5.9 5.7 4.6 3.0

Italija 0.1 1.9 1.7 1.3

Luksemburg 4.0 6.2 5.4 4.2

Holandija 1.5 3.0 2.6 2.5

Portugal 0.5 1.3 1.8 1.8

Španija 3.6 3.9 3.7 2.7

Švedska 2.9 4.2 3.6 2.8

Velika Britanija 1.8 2.8 3.1 2.3

Zemlje članice % rasta GDP

2004 2005 2006 2007

Bugarska 5.7 5.5 5.6 6.1

Kipar 3.9 3.7 3.5 3.8

Češka 4.2 6.1 6.0 4.9

Estonija 7.8 9.8 9.5 8.7

Mađarska 5.2 4.1 4.5 2.4

Letonija 8.6 10.2 11.0 9.6

Litvanija 7.0 7.5 6.8 7.3

Malta -1.5 2.5 1.6 3.0

Poljska 5.3 3.4 6.1 6.5

Rumunija 4.1 8.5 7.7 6.7

Slovačka 5.4 6.1 6.5 8.5

Slovenija 4.2 4.0 5.2 4.3

EU 2.4 1.8 2.8 2.4

Evrozona 2.1 1.3 2.4 2.0

Izvor: EUROSTAT i Wikipedija.

Iz tabele je vidljivo da deset novoprimljenih država ima viši prosječan rast u odnosu na većinu starih članica. Enormno visok rast ukupne proizvodnje ostvaruju baltičke zemlje, posebno Letonija sa oko 10%. O kolikom rastu je reč, govori podatak, da je Kina, kao fenomen u visini privrednog rasta poslednje dvije decenije ostvarila privredni rast od oko 9%. Ovo je dokaz da se male zemlje ulaskom u evropske integracije relativno brzo prestrukturiraju i postižu zavidne ekonomske rezultate. Uz nesporne efekte velikog tržišta, vlade članica se zalažu za stabilnu monetarnu politiku, usaglašenu sa pravilima EMU i ECB, vode umjerenu i stimulativnu poresku politiku i provode strukturnu politiku koja ih u kratkom roku orijentiše prema izvozu. Samo takvim pristupom, tranzicione zemlje mogu iskoristiti očigledne prednosti i veliku ponudu kvalitetne i jeftine radne snage, te privući evropske i svjetske investicije, utičući tako da njihove stope rasta budu dugoročno stabilne. Ukupan GDP EU kontinuirano raste. Međutim, učešće EU u ukupnoj svjetskoj proizvodnji je u blagom relativnom padu zbog nadiranja novih ekonomskih kolosa: Kine, Indije i Brazila. Ove zemlje utiču na promjene odnosa u svjetskoj globalnoj ekonomiji. Zato EU mora (ona to već i čini) da stabilizuje i poveća stope rasta. U tome je posebno važna uloga Njemačke, ali i Velike Britanije, Italije i Francuske, te većih i razvijenijih privreda novoprimljenih zemalja. Konačno, nastanak Unije je motivisan ekonomskim koristima i njen opstanak u budućnosti će u potpunosti zavisiti upravo od njih.

44

3.4. Inflacija

Stopa inflacije je prosječna promjena (rast) nivoa cijena. Inflacija komparira trenutni nivo cijena sa cijenama koje su bile u nekom prehodnom trenutku ili periodu. Tako se npr. najčešće govori o inflaciji u odnosu na isti period prethodne godine, ali se njeno kretanje može izraziti i na mjesečnom nivou, na bazi prosjeka godišnjih, tromjesečnih ili drugih perioda itd. Metode obračuna inflacije koriste i indekse cijena na malo, indekse cijena proizvođača itd. U normalnim makroekonomskim okolnostima inflacija je povezana sa fazama privrednih ciklusa. U razvijenim privredama inflacija ima tolerantan nivo kada se kreće u intervalu 0-4% na godišnjem nivou. Neki ekonomisti smatraju da je niska inflacija čak i poželjna, jer preko investicija utiče na privredni rast, a time i na povećanje zaposlenosti. Ovu tezu (koja je u stvari izvedena iz teorije Filipsove krive) zastupao je Dragomir Vojnić.66

Država

Inače, naučna i stručna građa o inflaciji je veoma bogata.

Za početak, prezentirana je inflacija tokom aprila 2008. god. U tom periodu već je postojala zabrinutost zbog opšteg rasta cijena, ne samo u zemljama EU, nego i na globalnom nivou. U EMU, dakle području korišćenja evra kao zajedničke valute, cijene prehrambenih proizvoda su rasle po stopi od 6%, dok su npr. troškovi prevoza (čije cijene uglavnom zavise od rasta cijena nafte) rasli po stopi od 4,8%. Analitički, na opšti rast cijena najviše su uticale cijene naftnih derivata, žitarica, hljeba, mlijeka, jaja i drugih prehrambenih proizvoda. Sve se to odrazilo na opšti nivo cijena u EU na početku II kvartala 2008. god. što je vidljivo iz tabele 3.10.

Tabela 3.10.: Inflacija u aprilu 2008. god. za EU27 (u %)

Stopa inflacije Država Stopa inflacije

Holandija 1,7 V. Britanija 3,0 Portugal 2,5 Švedska 3,2 Njemačka 2,6 Danska 3,4 Island 3,3 Slovačka 3,7 Finska 3,3 Poljska 4,3 Francuska 3,4 Češka 6,7 Italija 3,6 Mađarska 6,8 Belgija 4,1 Rumunija 8,7 Estonija 4,2 Litvanija 11,9 Kipar 4,3 Bugarska 13,4 Luksemburg 4,3 Letonija 17,4 Izvor: EUROSTAT

Iz tabele se vidi da su najniži aprilski rast cijena imale Holandija 1,7%, Portugal 2,5% i Njemačka 2,6%. Ova situacija bi se mogla objasniti činjenicom da se inflatorna spirala počela formirati zbog visokog rasta cijena energije i poljoprivrednih proizvoda. Ako se zna da Holandija i Portugal imaju razvijenu vlastitu poljoprivrednu proizvodnju, dok je Njemačka vodeća industrijska zemlja, mogli bi se naći razlozi koji amortizuju viši rast cijena u ovim zemljama. U mnogim zemljama EU27 zabilježena je inflacija od 3,0 do 4,3%, što se može ocijeniti kao visok, ali još uvijek podnošljiv nivo opšteg rasta cijena. Riječ je o heterogenoj grupi zemalja, kako po veličini, nivou GDP i broju stanovnika, tako i po njihovoj privrednoj strukturi. Slijedeća grupa su zemlje u tranziciji, koje bilježe inflaciju od 6,7% u Češkoj Republici, do 17,4% u Letoniji. Ovako visoke stope inflacije objašnjava činjenica da se radi o siromašnijim zemljama EU, koje nisu akumulirale značajnije rezerve za amortizaciju globalnih poremećaja u sektoru cijena i zato što im industrije još nisu strukturno transformisane. Ne treba zanemariti da je visoka inflacija u nekim zemljama prouzrokovana bržim privrednim rastom u odnosu na prosjek EU. Podgrijavanjem tražnje u ovim zemljama, uz strukturne promjene u različitim sektorima (privredi posebno), dolazi do procesa koji djeluju na rast cijena. Dakle, te zemlje bi i u normalnim okolnostima, koje ne bi pratio enorman rast cijena energije i poljoprivrednih proizvoda, imale višu unflaciju u odnosu na ciljane i ostvarene stope za nivo EU. Ove analize se uglavnom odnose na dugoročne i

66 Vidjeti u: Vojnić Dragomir, Investicije i društvena reprodukcija, Informator, Zagreb, 1977. god. i u: Mijo Sekulić i Dragomir Vojnić, Uvod u analizu i planiranje investicija, Informator, Zagreb, 1980. god.

45

srednjoročne stope inflacije u EU. O cjenovnoj stabilnosti zajedničkog tržišta brine i ECB, o čemu će biti riječi u narednim poglavljima. Kretanja dugoročne inflacije u EU prikazuje grafikon 3.11.

Grafikon 3.11.: Kretanja dugoročne inflacije

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

Dugoročno, inflacija u EU je bila stabilna i kretala se u rasponu od 2-2,5%. Zatim je u 2008. god. došlo do visokog rasta cijena, da bi se krajem 2008. i početkom 2009. god. cijene spustile na do sada nezabilježen nivo. U tabeli 3.12. su prikazane stope inflacije za zemlje EU, Tursku i Island. Očigledno je, da među članicama Zajednice (u posmatranom periodu) postoje razlike u dugoročnim trendovima nivoa cijena. Ipak, cjenovna stabilnost na nivou cijelog ekonomskog prostora je zadovoljavajuća. Na to su uticale mnoge mjere, ali je neophodno posebno izdvojiti doprinos i ulogu ECB.

46

Tabela 3.12.: Inflacija po zemljama u periodu 2000-2008. god. (u%)

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Belgija 2.7 2.4 1.6 1.5 1.9 2.5 2.3 1.8 4.5

Bugarska 10.

3 7.4 5.8 2.3 6.1 6.0 7.4 7.6

12.0

Češka Rep. 3.9 4.5 1.4 -0.1 2.6 1.6 2.1 3.0 6.3 Danska 2.7 2.3 2.4 2.0 0.9 1.7 1.9 1.7 3.6 Njemačka 1.4 1.9 1.4 1.0 1.8 1.9 1.8 2.3 2.8

Estonija 3.9 5.6 3.6 1.4 3.0 4.1 4.4 6.7 10.6

Irska 5.3 4.0 4.7 4.0 2.3 2.2 2.7 2.9 3.1 Grčka 2.9 3.7 3.9 3.4 3.0 3.5 3.3 3.0 4.2 Španija 3.5 2.8 3.6 3.1 3.1 3.4 3.6 2.8 4.1 Francuska 1.8 1.8 1.9 2.2 2.3 1.9 1.9 1.6 3.2 Italija 2.6 2.3 2.6 2.8 2.3 2.2 2.2 2.0 3.5 Kipar 4.9 2.0 2.8 4.0 1.9 2.0 2.2 2.2 4.4

Latvija 2.6 2.5 2.0 2.9 6.2 6.9 6.6 10.

1 15.3

Litvanija 1.1 1.6 0.3 -1.1 1.2 2.7 3.8 5.8 11.1

Luksemburg 3.8 2.4 2.1 2.5 3.2 3.8 3.0 2.7 4.1

Mađarska 10.

0 9.1 5.2 4.7 6.8 3.5 4.0 7.9 6.0

Malta 3.0 2.5 2.6 1.9 2.7 2.5 2.6 0.7 4.7 Holandija 2.3 5.1 3.9 2.2 1.4 1.5 1.7 1.6 2.2 Austrija 2.0 2.3 1.7 1.3 2.0 2.1 1.7 2.2 3.2

Poljska 10.

1 5.3 1.9 0.7 3.6 2.2 1.3 2.6 4.2

Portugal 2.8 4.4 3.7 3.3 2.5 2.1 3.0 2.4 2.7

Rumunija 45.

7 34.

5 22.

5 15.

3 11.

9 9.1 6.6 4.9 7.9

Slovenija 8.9 8.6 7.5 5.7 3.7 2.5 2.5 3.8 5.5

Slovačka 12.

2 7.2 3.5 8.4 7.5 2.8 4.3 1.9 3.9

Finska 2.9 2.7 2.0 1.3 0.1 0.8 1.3 1.6 3.9 Švedska 1.3 2.7 1.9 2.3 1.0 0.8 1.5 1.7 3.3 V. Britanija 0.8 1.2 1.3 1.4 1.3 2.1 2.3 2.3 3.6

Turska 53.

2 56.

8 47.

0 25.

3 10.

1 8.1 9.3 8.8

10.4

Island 4.4 6.6 5.3 1.4 2.3 1.4 4.6 3.6 12.8

EU 1.9 2.2 2.1 2.0 2.0 2.2 2.2 2.3 3.7 Izvor: EUROSTAT

Zbog poznatih događaja, dugoročne tendencije su se tokom III i IV kvartala 2008. god i I i II kvartala 2009. god. iznenada promijenile. Na kratkoročne promjene inflacije uticala je globalna finansijska kriza, koja sve više postaje deflatorna. Ovo donekle potvrđuje hipotezu o korelaciji inflacije i karaktera privrednih ciklusa.

O tome govore sektorska i nacionalna kratkoročna

47

3.5. Investicije

Makroekonomski aspekti investicija su važni za stabilnost svake privrede. Zbog toga je neophodno prikazati osnovnu makroekonomsku jednačinu izračunavanja GDP: Y= C + I + G + (X - Z)

iz koje se vidi da su investicije jedan od osnovnih konstituenata GDP. Dalje, jedna od važnih dekompozicija Y ukazuje dovodi do stvaranja važne bilansne jednačine koja ukazuje na odnose između investicija i štednje: (S - I) + (T - G) = (X - Z)

iz koje se izvodi više makroekonomskih zaključaka. Jedan je, da investicije mogu biti veće ili manje od štednje. U slučaju S<I imamo situaciju da je privatni sektor neto dužnik, dok je za S>I privatni sektor neto štediša. Sve ovo utiče na spoljnu ravnotežu, tako da u slučaju ostalih nepromjenjenih okolnosti rast investicija iznad nivoa štednje može dovesti do rasta spoljnotrgovinskog deficita (X-Z). Kada je riječ o EU, može se konstatovati da ona u dužem periodu ima ujednačeno učešće investicija u GDP. To ukazuje da su njene najrazvijenije nacionalne privrede već u zreloj razvojnoj fazi.

Makroekonomija u sklopu investicija izučava tzv. optimalni stok kapitala bez kojeg nije moguće odrediti optimalne odnose outputa i kapitala, a time i obim investicija. Dalje, za makroekonomsko sagledavanje investicija neophodno je uključiti i realnu kamatnu stopu. No, to su već složene makroekonomske analize koje uključiju nivo amortizacije i tzv. princip akceleratora. Isto tako, za potpunu analizu investicija treba sagledati troškove kapitala i cijenu investicione opreme itd. o čemu govori Tobinov koeficijent q.67

No, vratimo se elementarnim strukturnim analizama investicija i GDP. U Tabeli 3.13. prikazani su podaci o učešću investicija na nivou EU (i za njene članice). Već na prvi pogled, oni ukazuju na stabilnost investicionog sektora evropske ekonomije, što je za ovu fazu razvoja i nivo ekonomske razvijenosti i očekivano. Tabela 3.14.: Učešće ukupnih investicija u GDP (u%), uključujući i prognoze (f)

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

EU27 20.4 20.6 20.2 19.6 19.4 19.6 20.0 20.7 21.3 21.1 19.5 (f) 19.0 (f)

EU25 20.4 20.6 20.2 19.6 19.4 19.6 20.0 20.7 21.2 21.0 19.4 (f) 18.8 (f)

EU15 20.2 20.5 20.1 19.5 19.3 19.5 19.9 20.6 21.0 20.8 19.2 (f) 18.7 (f)

Belgija 20.6 20.8 20.4 19.2 18.8 19.6 20.4 21.0 21.7 22.7 21.8 (f) 21.6 (f)

Bugarska 15.1 15.7 18.2 18.2 19.3 20.5 24.2 25.9 29.8 33.4 28.8 (f) 27.9 (f)

Češka Rep. 27.0 28.0 28.0 27.5 26.7 25.8 24.9 24.6 24.3 24.0 23.2 (f) 22.9 (f)

Danska 19.8 20.2 19.8 19.6 19.3 19.3 19.5 21.3 22.2 21.5 20.0 (f) 19.8 (f)

Njemačka 21.3 21.5 20.0 18.3 17.9 17.5 17.4 18.2 18.7 19.2 18.2 (f) 18.2 (f)

Estonia 24.7 26.0 26.7 29.8 31.7 31.0 30.7 33.9 32.5 28.4 23.7 (f) 23.8 (f)

Irska 23.1 23.2 22.3 21.6 22.3 24.3 26.7 27.0 26.3 21.1 15.9 (f) 13.5 (f)

Grčka : 21.6 21.6 22.5 23.7 22.6 21.6 22.5 22.5 19.3 18.4 (f) 18.5 (f)

Španija 24.6 25.8 26.0 26.3 27.2 28.0 29.4 30.7 31.0 29.4 25.2 (f) 23.3 (f)

Francuska 18.8 19.5 19.5 18.8 18.8 19.3 20.0 20.7 21.6 21.9 21.2 (f) 20.9 (f)

Italija 19.6 20.3 20.3 20.9 20.4 20.5 20.7 21.1 21.2 20.9 18.5 (f) 18.4 (f)

67 Agregatna privredna aktivnost može biti ključna determinanta mikroekonomske aktivnosti. Ona ima uticaj na cijene akcija i na ukupnu privrednu aktivnost. Jedan od važnih pogleda na ovu materiju je Tobinov koeficijent q. On se izračunava tako što se tržišna vrijednost instalisanog kapitala podijeli sa troškovima zamjene instalisanog kapitala. Kada je Tobinov koeficijent veći od 1, firmama se isplati investiranje. I obrnuto, kada je manji od 1, nema interesa za investicije i dolazi do dezinvestiranja. Dakle, Tobinov koeficijent sublimira makroekonomske i mikroekonomske aspekte investiranja.

48

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Kipar 17.6 17.0 16.7 18.1 17.6 19.0 19.3 20.6 22.0 23.3 22.7 (f) 22.6 (f)

Latvia 23.0 24.2 24.9 23.8 24.4 27.5 30.6 32.6 33.7 30.2 26.0 (f) 25.1 (f)

Litvanija 22.0 18.8 20.2 20.3 21.1 22.3 22.8 25.2 28.0 24.8 19.8 (f) 18.9 (f)

Luksemburg 23.5 20.8 22.6 22.6 22.2 21.1 20.4 18.5 19.5 20.1 18.8 (f) 18.5 (f)

Mađarska 23.9 23.0 22.9 23.0 22.0 22.5 22.9 21.6 21.0 20.2 18.9 (f) 18.6 (f)

Malta 22.2 22.9 20.6 16.3 19.6 19.0 19.6 20.0 19.8 16.2 16.8 (f) 17.3 (f)

Holandija 22.9 21.9 21.1 20.0 19.5 18.8 18.9 19.7 20.0 20.5 19.6 (f) 19.0 (f)

Austria 23.5 24.0 23.3 21.7 22.4 22.0 21.8 21.7 22.2 22.4 20.5 (f) 20.4 (f)

Poljska 24.4 23.7 20.7 18.7 18.2 18.1 18.2 19.7 21.6 22.0 20.7 (f) 20.2 (f)

Portugal 26.8 27.1 26.5 25.0 22.9 22.6 22.2 21.7 21.8 21.7 18.8 (f) 17.4 (f)

Rumunija 17.7 18.8 20.5 21.3 21.5 21.8 23.7 25.6 30.4 33.3 31.8 (f) 31.9 (f)

Slovenia 26.6 26.1 24.7 23.1 24.0 24.9 25.3 26.3 27.5 28.0 24.5 (f) 23.8 (f)

Slovačka 29.5 25.8 28.6 27.4 24.8 24.0 26.5 26.5 26.1 25.9 24.9 (f) 24.5 (f)

Finska 19.0 19.4 19.5 18.0 18.1 18.2 18.9 19.3 20.4 20.6 19.4 (f) 18.9 (f)

Švedska 17.0 17.6 17.5 16.8 16.3 16.4 17.4 18.2 19.0 19.5 17.2 (f) 16.8 (f)

V. Britanija 17.4 17.1 16.8 16.8 16.4 16.7 16.9 17.2 17.7 16.7 15.4 (f) 14.4 (f)

Napomena: f=prognoza Izvor: EUROSTAT - investment

Iz tabele se vidi da su investicije na nivou EU ravnomjerne. Na takvo stanje najviše utiču investiciona kretanja u najrazvijenijim i najvećim nacionalnim ekonomijama. Iz tabele ze može zaključiti da ukupne investicije iznose oko jedne petine GDP, što se može smatrati za procenat koji egzistira u razvijenim i stabilnim ekonomijama. Drugo, slabije razvijene zemlje imaju veće učešće investicija u GDP (Bugarska oko 29%. a Rumunija čak 32%), što je očekivano, obzirom na prilagođavanje privredne strukture novim tržišnim zahtjevima. U ovim državama dolazi i do investiranja iz ostalih članica Unije, posebno zbog mogućnosti angažovanja jeftinije radne snage.

49

3.6. Nezaposlenost

3.6.4. Kretanja nezaposlenosti u EU

Nezaposlenost je ozbiljan problem svake nacionalne privrede, bez obzira na njenu veličinu, stepen razvijenosti ili karakter državnog uređenja. Ona je negativna pojava i u Japanu, Kanadi, Kini, Čadu ili Sjevernoj Koreji. Ekonomsko-socijalne posljedice nezaposlenosti degradiraju ekonomske, političke i šire društvene odnose u svakoj državi. Zbog toga je rešavanje problema zaposlenosti jedno od prvih u agendi svake ozbiljne nacionalne vlade. Takva situacija je i u EU. Ovim problemom se bave sve vlade država članica i neke komunitarne institucije. Neke zajedničke politike EU u svojim osnovnim funkcijama imaju komponente koje pozitivno deluju na rješavanje problema nezaposlenosti. Strukturna i regionalna politika, segmenti socijalne politike, integralni ruralni razvoj, predpristupni fondovi i druge mjere utiču na rast zaposlenosti.68

Stopa nezaposlenosti je osnovni pokazatelj stanja u ovoj oblasti. Faktori koji djeluju na njene promjene su različiti, kako po smjeru, tako i po intenzitetu. To se posebno odnosi na složene državne strukture, kakva je upravo EU.

Ekonomska teorija nije eksplicitna u ocjeni, koja se stopa nezaposlenosti smatra prihvatljivom. Ona svakako zavisi od stanja u kojem se nacionalna privreda nalazi, ali i ekonomskih kretanja na globalnom nivou. Za vrijeme velikih ekonomskih kriza i viših stopa nezaposlenosti, moglo bi se i pronaći neko opravdanje. Međutim, u fazi uzleta globalne ekonomije, očekuju se niže stope nezaposlenosti od uobičajenih. Zato se smatra da je u stabilnim ekonomskim okolnostima stopa nezaposlenosti od 5 do 8% prihvatljiva, jer punu zaposlenost nije moguće ostvariti. U tabeli 3.17. prikazani su podaci o nezaposlenosti u EU15 i EU27, SAD i Japanu.

Tabela 3.17.: Dugoročne stope nezaposlenosti u EU, SAD i Japan (u%)

Mart 2005 Mart 2006

Mart 2007

Mart 2008

Austrija 5,1 5,1 4,5 4,1 Belgija 8,4 8,2 7,7 6,9 Bugarska - - 7,5 5,9 Kipar 5,1 5,2 4,1 3,7 Češka Republika 8,0 7,7 5,6 4,5 Danska 5,4 4,3 4,1 3,1 Estonija 8,8 5,3 4,9 5,5 Finska 8,5 7,9 7,0 6,3 Francuska 9,7 9,1 8,6 7,8 Njemačka 9,8 8,7 8,6 7,3 Grčka 9,9 9,6 8,6 7,9 Mađarska 6,8 7,4 7,3 7,6 Irska 4,5 4,2 4,6 5,6 Italija 7,8 7,7 6,1 6,1 Latvija 9,1 7,6 6,4 5,3 Litvanija 9,2 6,4 4,6 4,5 Luksemburg 4,3 4,8 4,9 4,5 Malta 7,2 8,1 6,6 5,6 Holandija 4,9 4,0 3,4 2,6 Poljska 18,0 16,8 10,3 7,7

68 O problemima nezaposlenosti vidjeti u: Mike Artis & Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Policy and Anaiysis, Oxford University Press, 2007., str. 354-374. ili u Richard Baldwin & Charles Wyplosz, The Economics of European Integration, , McGraw-Hill Education, 2006., str. 194-197.

50

Portugal 7,4 7,6 8,2 7,4 Rumunija - - 6,6 6,2 Slovačka 16,7 15,7 11,3 9,8 Slovenija 6,4 6,2 5,2 4,3 Španija 9,9 8,7 8,1 9,3 Švedska 6,3 7,2 6,6 5,6 Velika Britanija 4,6 5,0 5,5 5,1 EU15 7,1 6,8 6,4 5,9 EU27 8,9 8,4 7,3 6,7 SAD 5,1 4,7 4,4 5,1 Japan 4,5 4,1 4,0 3,9

Izvor: Eurostat - unemployment

Iz tabele se vidi da su stope nezaposlenosti u SAD znatno niže nego u EU. Japanska stopa nezaposlenosti je još niža, i u 2005. i 2006. god. je bila dvostruko manja nego evropska. Stopa nezaposlenosti EU27 je veća od stope u EU15, što je očekivano, jer EU15 čine razvijenije zemlje. Ovo potvrđuje tezu da je EU15 ekonomski razvijenija u odnosu na EU27. Kada je riječ o stopama nezaposlenosti po članicama, one su najveće Poljskoj i Slovačkoj, u kojima je u prve tri godine posmatranog perioda zabilježena dvocifrena stopa nezaposlenosti. Istina, stanje se popravilo u 2008. god. ali je nezaposlenost još uvijek visoka. Britanija ima relativno nisku nezaposlenost od oko 5%. Nezaposlenost u Francuskoj i Njemačkoj je oko 9%, dok je u posljednjoj godini perioda pala ispod 8%. Ostale članice imaju heterogene stope nezaposlenosti. Uzroci nezaposlenosti su veoma kompleksni i različiti od članice do članice. Nove zemlje se suočavaju sa problemima strukturne prirode, a razvijene zemlje EU sa ostalim vidovima nezaposlenosti.

Trenutno, na stanje nezaposlenosti u Zajednici utiče kriza svjetskih finansijskih tržišta. Prethodnica aktuelne finansijske krize su visoke cijene energije i poljoprivrednih proizvoda, što je uticalo na nestabilnost evropske ekonomije. Kumulirano stanje je prenešeno u četvrti kvartal 2008. god. i prvi kvartal 2009. god. što je za EU27 i Evrozonu vidljivo iz tabele 3.18. Tabela 3.18.: Kratkoročne stope nezaposlenosti (sezonski prilagođene)

Mart 2008

Sept. 2008

Oktob. 2008

Nov. 2008

Dec. 2008

Jan. 2009

Febr. 2009

Mart 2009

EA16 7.2 7.7 7.8 8.0 8.2 8.4 8.7 8.9 EU27 6.7 7.1 7.3 7.4 7.6 7.8 8.1 8.3 Belgija 6.8 7.2 7.1 6.9 6.9 7.1 7.2 7.3 Bugarska 6.1 5.2 5.1 5.0 5.3 5.3 5.6 5.9 Češka Rep. 4.4 4.3 4.4 4.5 4.7 4.9 5.2 5.5 Danska 3.0 3.4 3.7 3.9 4.3 4.7 5.1 5.7 Njemačka 7.4 7.1 7.1 7.1 7.2 7.3 7.4 7.6 Estonija 4.0 6.7 6.9 7.4 8.4 9.1 10.0 11.1 Irska 5.2 7.1 7.6 8.2 8.7 9.4 10.0 10.6 Grčka 7.8 7.5 7.8 7.8 7.8 : : : Španija 9.5 12.4 13.2 13.9 14.7 15.7 16.5 17.4 Francuska 7.6 7.9 8.0 8.2 8.3 8.4 8.6 8.8 Italija 6.6 6.7 6.9 6.9 6.9 : : : Kipar 3.7 3.8 3.8 4.0 4.3 4.4 4.6 4.9 Latvija 6.1 8.1 9.3 10.3 11.5 13.2 14.6 16.1 Litvanija 4.3 6.6 7.2 8.4 9.7 11.6 13.6 15.5 Luksemburg 4.4 5.1 5.1 5.3 5.5 5.7 5.9 6.1 Mađarska 7.6 7.9 7.8 8.0 8.3 8.4 8.8 9.2

51

Malta 5.8 5.7 5.9 6.1 6.0 6.3 6.5 6.7 Holandija 2.8 2.7 2.7 2.7 2.7 2.7 2.7 2.8 Austrija 3.8 3.9 4.0 4.0 4.2 4.3 4.5 4.5 Poljska 7.4 6.8 6.8 6.9 7.0 7.2 7.5 7.7 Portugal 7.6 7.8 7.8 7.9 8.0 8.2 8.4 8.5 Rumunija 5.8 5.7 5.8 5.8 5.8 : : : Slovenija 4.5 4.1 4.2 4.2 4.1 4.3 4.6 5.0 Slovačka 9.9 9.0 9.1 9.2 9.3 9.6 10.0 10.5 Finska 6.3 6.5 6.6 6.6 6.7 6.9 7.1 7.4 Švedska 5.8 6.4 6.7 7.0 7.0 7.3 7.6 8.0 V. Britanija 5.2 6.0 6.1 6.3 6.4 6.6 : : SAD 5.1 6.2 6.6 6.8 7.2 7.6 8.1 8.5 Japan 3.8 4.0 3.8 4.0 4.3 4.2 4.4 :

Izvor: Eurostat - unemployment

Mjesečni podaci o nezaposlenosti ukazuju da je ona nešto niža u zemljama EU27 u odnosu na Evrozonu EA16, što je iznenađujuće. Ostali relevantni pokazatelji, a posebno direktne i strane investicije u nove članice i strukturno prilagođavanje istočno-evropskih zemalja utiču na ove trendove.

Kada se uporedi stanje EU i SAD, uočava se da je kratkoročna stopa nezaposlenosti u SAD gotovo izjednačena sa stopom u EU27. Ovo je očekivano, obzirom na vrijeme eskalacije krize u SAD. U Britaniji je nezaposlenost nešto veća od dugoročne stope, dok je u Francuskoj porasla na oko 8% i tendencijom rasta na oko 9%. U Njemačkoj je kratkoročna nezaposlenost nešto iznad 7%. Neke zemlje EU ostvaruju iznenađujuće visoke stope nezaposlenosti, kao npr. Španija, gdje je poslije "probijanja dvocifrenog praga" nezaposlenost rasla u martu 2009. god. i do 17%. U Japanu je stopa nezaposlenosti, bez obzira na krizu, još uvijek podnošljiva.

3.7. Problemi nezaposlenosti i socijalna politike EU

Socijalna politika je neodvojiva od ekonomske politike. Čak bi se moglo reći da makroekonomska politika značajno zavisi od obima i dinamike socijalne politike. Kako je socijalna politika, uglavnom, vezana za nivo agregatne potrošnje, može se izvući zaključak da od visine socijalnih davanja zavisi makroekonomska stabilnost.69 Ako su agregatni socijalni troškovi veći u odnosu na realne, tada se društvo nalazi u zoni prekomjerne potrošnje, što dovodi do makroekonomske nestabilnosti. Suprotno tome, restriktivna socijalna politika djeluje povoljno na stabilnost tražnje, cijena itd. Zbog toga treba pronaći optimalan odnos između outputa i njegovog dijela koji je društvena zajednica spremna izdvojiti za potrebe socijalne politike, jer oba ekstrema utiču i na ekonomsku, ali i političku nestabilnost. Nedovoljna socijalna davanja mogu dovesti do pada životnog standarda, čak i do granica siromaštva. S druge strane, visoko opterećenje outputa dovodi do pada profitabilnosti tržišnih aktera, odliva investicija, rasta inflacije, pada interne i spoljne konkurentnosti itd. U istoriji je zabilježeno mnogo situacija kada je zbog velikih socijalnih tenzija dolazilo do sukoba, revolucija i ratova. Antony Miler u radu "By-by Bismarck" dokazuje da je napredna ideja kancelara Otta von Bismarcka, da još 1883. god. uvede "državne penzije" (do tada nezabilježena u svijetu), oslabila poziciju Rajha i lični kancelarov položaj.70

69 Uspješna socijalna politika i politika zapošlavanja podrazumijevaju niske stope nezaposlenosti. Ali, prema Filipsovoj krivoj, koja predstavlja "trade off" između dvije irazito nepovoljne makroekonomske pojave, nezaposlenosti i inflacije nisku stopu nezaposlenosti prati visoka inflacija. Prema Filipsovoj krivoj uspješnu politiku zapošljavanja prate inflacija i makroekonomska nestabilnost. 70 Antony Peter Muller, profesor ekonomije na University of Caxias do Sul in Southern Brazil i član Institut fűr Wirtschaftswissenschaft of the University of Erlangen-Nuremberg Germany; Antonypmuller@aol.com. O sociajlnoj politici vidjeti u: Mueeller, A.P. Sozialpolitik und Wirtschaftsordnung, Frankfurt, 1983., p. 141.

Ovo je poslije nekoliko decenija imalo uticaj i na političku situaciju u Njemačkoj, posebno prije početka Prvog svjetskog rata. Tako je i predimenzionirana socijalna sfera vodila vodeću evropsku državu u ekspanzionizam i ratove.

52

I u EU postoje unutrašnje razlike u nivou ostvarenog outputa, kako za članice, tako i za pojedine regije. Proširenja zemljama čiji su ouputi ispodprosječni u odnosu na EU dodatno proširuju razvojni jaz. Tako sa proširenjem Unije za deset novih članica u 2004. god. područje i stanovništvo proširilo za oko 20%, a DBP je rastao ispod 5%. Tako DBP novih članica varira od oko 70% prosjeka EU (Kipar), do oko 35-40% (Estonija, Litvanija, Latvija). EU je uspostavila programe pomoći za period od 2000. do 2006. god. radi intervencija prema novim članicama. Programi iznose oko 22 milijarde evra, a finansiranje je sada dostupno za period nakon pristupanja. To su ISPA (Instrument strukturnih politika u predpristupnom periodu za projekte saobraćaja i zaštite okoline od 7,28 milijardi eura) i Sapard (poseban pristupni program za poljoprivredu i ruralni razvoj od 3,64 milijardi evra). Oni su dopuna starom programu Phare koji je u periodu od 2000. do 2006. god. iznosio 10,92 milijardi evra.71

71 Za ove i druge pokazatelje koristiti statističku osnovu ESF Database,http:// europa.eu.int

Evropski socijalni fond (ESF) uspostavlja Rimski ugovor još 1957. god. Suštinski, on počinje sa radom 1960. god. EU uvažava socijalnu politiku i radi radi na poboljšanju standarda svojih građana. Evropska socijalna povelja (pod uticajem bogate socijalne tradicije evroprostora) je usvojena 1961. god. u Torinu, uz garantovanje principa i osnovnih prava zapošljavanja u EU i to:

● Zapošljavanje bez diskriminacije.

● Zabrana prisilnog rada.

● Pravo na sindikalno udruživanje.

● Pravo na kolektivno ugovaranje.

● Prava muškaraca i žena prema principu: jednaku platu za isti rad.

Poslije Evropske socijalne povelje u Strasburu je 1964. god. donešen Evropski zakon o socijalnoj sigurnosti, kao važan instrument Vijeća Evrope. On posebno apostrofira harmonizaciju zakonodavstva u oblasti socijalne sigurnosti.

Od 1988. god. prioritet Evropskog socijalnog fonda je sprječavanje dugoročne nezaposlenosti i zapošljavanje mladih, a poslije 1993. god. usklađivanje nadnica i afirmacija malih i srednjih preduzeća i novih tehnologija.

Evropski socijalni fond je osnovan u cilju povećanja ukupne zaposlenosti na zajedničkom tržištu i rasta životnog standarda građana Unije, ali je važan i zbog uspostavljanja jednakosti muškaraca i žena na tržištu rada, zapošljavanja mladih i osoba sa invaliditetom. Zapošljavanje i socijalna politika su glavni moto tzv. "Lisabonske agende" koja predstavlja politički okvir EU za strategiju povećanja novih radnih mjesta.

Od osnivanja, EZ se u sklopu razvoja zajedničkog tržišta usmjerila ka rješavanju makroekonomskih problema, da bi se tek kasnije, poslije osnivanja EU posvetila i socijalnim pitanjima. Ciljevi i načela politike zapošljavanja su sadržani u Glavi VIII Ugovora o EZ, dok je socijalna politika uređena u Glavi XI Ugovora o EU. Ciljevi usklađenih zajedničkih politika su rast zaposlenosti, poboljšanje uslova života i rada, razvoj tržišta rada, obrazovanje radne snage u skladu sa promjenama tehničkog progresa i podizanje kvaliteta socijalne zaštite.

Početkom devedesetih zapošljavanje i socijalna pitanja su prioritet evropske integracija. Bijela knjiga o rastu, konkurentnosti i zapošljavanju (1993), Samit u Esenu (1994) koji definiše pet nacionalnih prioriteta, Bijela knjiga o evropskoj socijalnoj politici (1994) i Evropska strategija zapošljavanja sa Luksemburškog samita (1997) su važni u inauguraciji novih odnosa u ovoj oblasti.

Evropska strategija za zapošljavanje o novim radnim mjestima, Strategija za reformu tržišta rada i Socijalna agenda moraju obezbjediti ekonomsko i socijalno blagostanje u EU. Ipak, treba naglasiti da je socijalna sigurnosta u zemljama EU specifična i tradicionalna, pa se zbog toga ova politka koordinira na nacionalnom i komunitarnom nivou. O unapređenju socijalne sigurnosti brinu tri agencije i to: Evropska agencija za zdravlje i sigurnost na radu (Bilbao), Evropska agencija poboljšanja radnih i životnih uslova (Dablin) i Evropski nadzorni centar za rasizam i ksenofobiju (Beč).

53

Evropski socijalni fond je jedan od strukturnih fondova EU. On je glavni finansijski instrument u oblasti zapošljavanja. ESF daje podršku evropskim regijama sa visokom nezaposlenosti. Danas se Evropski socijalni fond bavi sa sljedećim pitanjima: praćenju odluka o zapošljavanju, omogućavanju lakšeg pristupa tržištu rada i poboljšanju funkcionisanja tržišta rada, unaprjeđenju mobilnosti radne snage, profesionalizacijom i aktivnostima na smanjenju nezaposlenosti.

Ciljevi Evropskog socijalnog fonda su:

●Prevencija gubitka kontakta ljudi s tržištem rada.

●Otvaranje većeg broja radnih mjesta.

●Rast kvalitete poslova.

●Preventivne aktivnosti i unaprjeđenje kontakata na tržištu rada.

●Bolja opremljenost evropske snage (K/L).72

Procedure korišćenja sredstava su pojednostavljene a finansiranje se usmjerava prema regionima kojima je pomoć najpotrebnija. Za ovaj period, na raspolaganju je, uz Kohezioni fond, oko 300 milijardi evra ili 36% budžetske potrošenje EU. Komisija

Fond ima dugoročne ciljeve, posebno u zaostalim regijama. Subvencije se daju po sljedećim kriterijumima:

●50% za regije koje su zaostale u razvoju.

●40% za rješavanje dugoročne nezaposlenosti i zpošljavanja mladih.

●9% za regije pogođene padom industrijske proizvodnje.

●1% za razvoj ruralnih područja.

I na kraju, Program Evropskog socijalnog fonda za period 2007-2013. god. obuhvata ove ciljeve: Ekonomski i socijalni razvoj, rast zaposlenosti, te obezbjeđenje radne snage za zajedničko tržište.

73

72 Kapital po radnom času (ili oprema po času rada) je važan makroekonomski pokazatelj. Solow ga smatra važnim konstituentom rasta i inicijatorom tehničkog progresa. Kapital (K) i rad (L) su faktori agregatne proizvodne funkcije, tj. Y = f (K,L), vidjeti u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija: evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., str. 44-57.; Solow R., "A contribution to the theory of economic growth", Quarterly Journal of Economics, 1956.; William J. Boyes, Macroeconomics, Intermediate Theory and Policy, South-Western Publishing Co., Cincinnati, Ohio, 1992.; Dragutinović D., Filipović M. i Cvetanović S., Teorija privrednog rasta i razvoja, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005. god. itd. 73 Više podataka se može naći u: European Commission-Eropean Social Fund,http://ec.europa.eu

usmjerava sredstva na tri kategorije korisnika i to:

●79% ukupnog iznosa na smanjenje jaza među regijama.

●17% od iznosa za konkurentnost i nova radna mjesta slabije razvijenih regiona.

●4% za prekograničnu saradnju.

Umjesto zaključka-stalna briga o zapošljavanju. Iako se stopa nezaposlenosti u EU još uvijek kreće u granicama "podnošljivosti" ova makroekonomska pojava i dalje prijeti ekonomskoj i političkoj stabilnosti u EU.

Kratkoročni trendovi su posljedica finansijske krize generisane u SAD. Bez obzira što dugoročna stopa nezaposlenosti bilježi trend pada, posljedice sadašnje krize će, isto tako duže trajati, a jedna od trajnih neuralgičnih tačaka EU će biti očuvanje postojećih i otvaranje novih radnih mjesta. Upravo zato, problemi zapošljavanja zauzimaju važno mjesto u ekonomiji EU. Zato je i odnos prema nezaposlenosti značajan i specifičan, naročito u kompleksnoj regionalnoj integraciji kao što je EU. Biće intersesantno vidjeti kojim će se arsenalom ekonomskih, socijalnih i drugih mjera institucije EU i vlade članica dalje suprostavljati recesiji. Dalja liberalizacija kretanja ljudi, roba, usluga i kapitala je pred novim izazovima, koji će u velikoj meri opredijeliti bližu, ali i dalju budućnost Zajednice.

54

Nezaposlenost proizvodi ekonomske i socijalne posljedice koje stvaraju i političke probleme. Zato je kreiranje ekonomske politike povezano sa nezaposlenošću. Ovaj društveni fenomen se analizira sa najvažnijim makroekonomskim agregatima, prije svega društvenim proizvodom, investicijama, inflacijom, monetarnim agregatima, agregatnom tražnjom itd. Ovo upućuje, da se ozbiljna makroekonomska politika ne može voditi bez pune valorizacije problema nezaposlenosti, jer njegovo ignorisanje stvara probleme u svim sferama društvene zajednice.

3.8. Makroekonomske prognoze u funkciji makroekonomske stabilnosti

Makroekonomska stabilnost je primarni zadatak odgovornih ekonomskih struktura. Savremena ekonomij kontinuirano usklađuje stabilnost i dugoročni rast, inflaciju i nezaposlenost, investicije i budžetsku stabilnost itd. Makroekonomska ravnoteža ukazuje na pozitivne trendove ekonomskih pojava i optimalnu rezultantu njihovih interakcija. Tako deficiti javnog sektora mogu uticati na prekomjerni rast tražnje, rast inflacije i kamatnih stopa, što dovodi do odliva investicija. Ovo ugrožava dugoročni rast. No, ekonomske pojave se mogu posmatrati i potpuno drugačije. Rast agregatne tražnje, prouzrokovan budžetskim deficitom, pored negativnih efekata, može djelovati povoljno na pad stope nezaposlenosti itd.

Treba naglasiti da EMU i ECB utiču na stabilnosti cijena o čemu će biti riječi u narednim poglavljima. Monetarnom politikom, implementiranom prema ciljevima i principima EMU snažno se djeluje i na cjenovnu stabilnost. Tako se preko EMU optimalno alociraju ostali ekonomski resursi. Čini se, da se na ovaj način maksimalno uvažavaju principi otvorenog tržišta, a tržište Unije je jedno od najotvorenijih. To utiče na investiranje, rast, tehnički progres itd. Snaga evro-tržišta su i zajedničke politike EU, kao i njihovi kumulativni efekti. Ovo su pretpostavke ostvarivanja politike dugoročnog ekonomskog rasta, agregatno i na per kapita osnovi.

Prognoze ekonomskih događaja su važne zbog predviđanja događaja, posebno u sferi troškova i dobitaka. One su važna makroekonomska tema zbog racionalnosti u ponašanju i odlučivanju tržišnih aktera.74 Tako npr. ako je sa određenim stepenom sigurnosti moguće utvrditi buduću inflaciju, tada će se tržišni akteri moći osigurati od potencijalnih gubitaka (uz minimalne troškove), što u agregatnom obliku znači bolje funkcionisanje ekonomskog sistema. Ali, realne prognoze (i osiguranja sa niskim troškovima) su moguće samo na najrazvijenijim rastućim tržištima.75

Makroekonomske prognoze u EU. U okviru nadležnosti Komisija pravi kratkoročne makroekonomske prognoze. One se, u pravilu, rade dva puta godišnje. Analize procjenjuju rast i nezaposlenost, inflaciju,

76

Prognoze Komisije elaboriraju stanje članica, položaj evra u domaćem prometu i međunarodnu tržišnu poziciju. Dalje, procjenjuje se ekonomska situacija kandidata i nečlanica i ostali interni i eksterni problemi. Prognoze proističu iz analiza i metoda dokazanih teorijskih uporišta

sve vrste materijalnih i finansijskih bilansa itd. Procjenjuje se i stanje valutnog sektora. Procjene i prognoze se rade na bazi modela, indikatora, statističkih metoda itd. Između "proljetnih" i "jesenjih" postoje i privremene prognoze. U vanrednim situacijama rade se i posebne procjene kretanja ključnih makroekonomskih agregata i pokazatelja. Isto tako, na raspolaganju stoje i prognoze koje kontinuirano rade EBRD, WB, UN, OECD i dr.

77

74 Kratkoročne ekonomske fluktuacije su posebno poglavlje u: Gregori N. Mankju, Principi ekonomije, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. O ciklusima vidjeti u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija: evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god. O teorijskim aspektima ciklusa vidjeti u: Praščević Aleksandra, Poslovni ciklusi u makroekonomskoj teoriji i politici, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. 75 Burda i Viploš, citirajući druge autore ističu postojanje spoznajnog i implementacionog jaza. 76 Prognoza inflacije je veliki izazov za političare i planere, posebno u vezi njihovog kredibiliteta. Tako se npr. savremeni model tzv. "igri inflacije" odnosi na međuzavisnost aktivnosti centralne banke i javnosti. Ako, npr. javnost očekuje nižu inflaciju od one koja će se dogoditi, realna nadnica će padati, a zaposlenost rasti, i obrnuto. Na ovo javnost ne reaguje jednako. Ona je senzibilna na pad zaposlenosti, dok je prema inflaciji indiferentna. O modelu vidjeti u: A. Cuikerman, Central bank behaviour and credibility: some recent theoretical development, Federal Reserve Bank of St. Louis Quarterly Review, 1986. 77 U EU su značajna statistička istraživanja u čemu su nezaobilazni EUROSTAT i nacionalne statistike. Najbolja naučna dostignuća, modeli i analitičke metodologije, ne mogu se valorizovati bez statističke osnove.

itd. U EU se primjenjuju principi komunitarnosti, pa su prognoze i procjene, uglavnom kumulativi nacionalnih ekonomskih prognoza.

55

4. TRGOVINSKA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

4.1. Osnove spoljnotrgovinske politike

Spoljnotrgovinsku politiku determinišu aktivnosti u različitim periodima evropskih integracija. Trgovinsku politika čine interni i eksterni procesi u razmjene roba i usluga, preko kojih je EU postala specifičan i vodeći ekonomski prostor u svijetu. Na obim i kvalitet razmjene Zajednice snažno utiču trgovinske barijere i olakšice koje su imale za cilj unapređivanje trgovine robama i uslugama. Pored njih, egzistiraju i brojni dogovori i dozvole nacionalnih vlada u vezi pristupa međunarodnoj konkurenciji.

Sve se ovo događalo (i događa se) paralelno sa formiranjem i angažovanjem međunarodnih institucija u sprovođenju globalnih trgovinskih politika kao što je GATT78 (Opšti sporazum o carinama i trgovini), kojeg kasnije zamjenjuje WTO (Svjetska trgovinska organizacija). Jačanje spoljnotrgovinske razmjene, rast međunarodne razmjene79 i rušenje carinskih barijera između zemalja članica Unije dovode do ubrzanja privrednog rasta i razvoja zajedničkog tržišta.80 Spoljnotrgovinska politika EU je fundirana na principu liberalne trgovine korisne za EU.

Zbog toga Unija kontinuirano liberalizuje trgovinu i pravi razlike između trgovinskih partnera. Ona poseže za preferencijalnim diskriminatornim trgovinskim sporazumima. Treba istaći da EU često nalazi pod uticajima snažnih lobija, posebno u poljoprivredi. Očigledno je da je najviše sukoba između EU, SAD i drugih zemalja vezano za sporove u razmjeni visokih tehnologija i trgovini poljoprivrednim proizvodima.

Slobodna trgovinska razmjena pretpostavlja liberalizovan uvoz i izvoz proizvoda i usluga bez nametanja dodatnih troškova. Tada svjetske cijene utiču na stabilnost domaćeg tržišta, što se vidi na grafikonu 4.1.

Grafikon 4.1. : Uticaj uvoza po svjetskim cijenama na domaće tržište

Grafikon pokazuje da su svjetske cijene Pw zbog uticaja konkurencije niže od domaćih P1. To stvara korist za potrošače (potrošačev višak) na površini (a+b+c). No, stvara se i gubitak za proizvođače, prikazan četverouglom (a). Dakle, neto efekat na blagostanje domaće privrede se može predstaviti površinom šrafiranih trouglova (b+c). Ovaj grafikon jasno ukazuje da otvorena privreda donosi korist za potrošača a gubitak za proizvođača. Otvaranjem tržišta, domaća tražnja raste od Q1 na Qd, dok domaća ponuda pada od Q1 na Qs (uz istu kupovnu snagu). 78 General Agreement on Tariffs and Trade. 79 O teorijskim aspektima međunarodne trgovine vidjeti u: Bijelić Predrag, Međunarodna trgovina, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. i u Pelević Branislav, Međunarodna ekonomija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007. god. 80 Vezu između trgovine i privrednog rasta vidjeti u: Baily, N. Martin, Friedman, Philip, Macroeconomics, Financial Markets and the International Sector, Richard D. Irwin INC., 1995. ili u: McConell, R. C., Brue, L. S., Macroeconomics: Principles, Problems and Policies, McGraw-Hill INC., 1996.

56

Koja su osnovna načela trgovinske politike EU? Preambula Ugovora iz Rima81

Spoljnotrgovinske barijere su radnje, mjere i postupci u oblasti međunarodne trgovine za ubrzanje privrednog rasta, zaštitu nacionalnog tržišta od spoljne konkurencije i stimulisanje izvoza. Trgovinske barijere su sve vrste prepreka slobodama kretanja roba i usluga u svjetskoj trgovini. One mogu biti ekonomske, političke, kulturne i dr. One su i "Svaka mjera vlade usmjerena na ograničenje ili spriječavanje slobodnog protoka robe u, i iz države“

želi da preko zajedničke trgovinske politike doprinese progresivnom ukidanju ograničenja međunarodne trgovine. Ona navodi da bi Unija bila oslobođena svih carinskih ograničenja i da je istovremeno spremna doprinijeti harmoničnom razvoju međunarodne trgovine ukidanjem nekih trgovinskih barijera prema okruženju. Važna odredba Ugovora je jednoobraznost Zajedničke trgovinske politike, posebno u vezi formiranja carinskih stopa i trgovinskih sporazuma sa trećim zemljama. Postoje sporazumi o posebnim vezama sa državama koje imaju jednak trgovinski tretman kao i članice EU, te sporazumi o udruživanju sa trećim zemljama i međunarodnim organizacijama. Neke situacije (obično ekonomski problemi) dozvoljavaju da Komisija članicama može odobriti samostalne mjere zaštite. Isto tako, članice mogu zabraniti i ograničiti trgovinu roba koje ugrožavaju javni moral, politiku ili bezbjednost i dovode u opasnost zdravlje i živote ljudi, životinja ili biljaka. Ugovor reguliše načine i postupke uspostavljanja i funkcionisanja unutrašnjeg tržišta. U procesu odlučivanja princip jednoglasnosti se mijenja kvalifikovanom većinom (osim, za budžetsku politiku, slobodu kretanja ljudi i zaštiti prava zaposlenih). Omogućava se da EU može nametnuti jednoobrazne sankcije trećim zemljama. Ovo su ključne odredbe trgovinske politike, prema Ugovoru iz Rima i pravni okvir za njenu implementaciju.

Konačno, Unija ima instrumente da, kao i druge države može stimulisati rast spoljne trgovine, ili je protekcionistički zazaštititi od uticaja spoljne konkurencije, onemogućavajući tako slobodu međunarodnih tokova trgovine. Kako, i na koje mjere će se odlučiti vodeća svjetska ekonomska integracija, zavisi i od šireg spektra međunarodnih odnosa, ali i internih okolnosti i ograničenja.

4.2. Trgovinske barijere

82 ili prema Izvještaju o stranim trgovinskim barijerama Američkog trgovinskog predstavništva "Državni zakoni, propisi, politike i praksa koja ili štiti domaće proizvođače od inostrane konkurencije ili vještački stimuliše izvoz određenih domaćih proizvoda.“83 Trgovinske barijere mogu biti carinske84 i necarinske.85

81 Preambulom Ugovora iz Rima unutrašnja trgovina u EU je oslobođena svih carinskih dažbina i kvantitativnih ograničenja, postojanjem Zajedničke trgovinske politike (član 3). Član 95 se odnosi na uspostavljanje i funkcionisanje unutrašnjeg tržišta. EU je spremna za doprinos harmoničnom razvoju međunarodne trgovine i blaže trgovinske barijere (član 131). Zajednička trgovinska politika je zasnovana na jedinstvenim principima carinskih stopa i trgovinskih sporazuma sa trećim zemljama (član 133). Evropska komisija može odobriti određenoj članici (ili državama članicama) da preduzmu neophodne zaštitne mjere (član 134). Članom 30 je dozvoljena zabrana ili ograničenje trgovine ili tranzita roba koje ugrožava javni moral, politiku, bezbjednost, dovodi u opasnost zdravlje ili život ljudi, životinja ili biljaka. Sporazum o povezivanju neevropskih država posebnih (ekskolonijalnih) veze sa EU (član 182). Udružene države bi imale isti trgovinski tretman kao i članice EU (član 183). EU može zaključiti sporazum o udruživanju sa trećom zemljom, grupom zemalja ili međunarodnom organizacijom (članovi 300 i 310). Donošenje odluka je kvalifikovanom većinom. EU ima pravo nametnuti jednoobrazne sankcije trećim državama (članovi 301 i 60). 82 Vidjeti u: Ј. H. Adam, Dictionary of Business English, Longman, Beirut, 1989, ali i drugoj literaturi. 83 Оffice of the US Trade Representative, National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers, Washington DC., 1989. 84 Tariff barriers to trade. 85 Non-tariff barriers to trade.

Carinske barijere. Carine su instrument zaštite domaćeg tržišta od međunarodne konkurencije. Carina je posredni porez na uvoz i izvoz proizvoda i može biti aktivni ili pasivni instrument fiskalne politike. Carine povećavaju cijene uvoznih proizvoda na domaćem tržištu, koji poskupljuju i tako postaju manje konkurentni. Uz aktivnu politku deviznog kursa, spoljnotrgovinska politika (posebno carinska politika) imaju fundamentalnu ulogu u stvaranju povoljnih kretanja spoljnotrgovinske razmjene, odnosno ravnoteži primarnog tekućeg računa. To jasno govori o makroekonomskom značaju ove zajedničke politike EU. Bez obzira na prisutne tendencije u smanjivanju carina (stopa i apsolutnih iznosa) one su još uvijek važan instrumentarij ostvarivanja makroekonomske ravnoteže zajedničkog evropskog tržišta i strateški faktor spoljne politike Zajednice. Carine se, kao državni prihodi dijele na vrijednosne carine gdje je carinska vrijednost utvrđena i naplaćena primjenom procenta (tarife) na vrijednost carinske osnovice ukupne vrijednosti ocarinjene robe, te specifične i kombinovane carine. Prva grupa carinskih prihoda je dominantna u ukupno naplaćenim carinama.

57

Necarinske barijere. Necarinske barijere su mjere, radnje i postupci narušavanja slobode u tokovima svjetske trgovine. Kako se carine smanjuju, pojavljuju se drugi instrumenti zaštite. Tako se na zaobilazan način ograničava spoljnotrgovinsko poslovanje, slično kao i carinskim mjerama. Neki slučajevi mjera necarinske zaštite su čak rigidniji od carinske zaštite, jer se određenim proizvodima zabranjuje uvoz (dok npr. carinska zaštita samo povećava cijenu uvezenog proizvoda). Zato su barijere često predmeti sporova i rasprava u GATT a kasnije i u WTO, obzirom da su mnoge potpisnice ovih trgovinskih sporazuma poslije smanjenja carinskih stopa posezale za necarinskim barijerama.86 To je neminovno dovelo do potrebe za ukidanjem ovog oblika zaštite domaćeg tržišta.87

U Uniji je veoma kompleksno usklađivati odnose prema barijerama, obzirom na privrednu, etničku ili istorijsku heterogenost njenih članica. Npr. nešto, što je normalno u Bugarskoj, u Velikoj Britaniji može biti potpuno neprihvatljivo itd. Stare, a posebno nove članice i zemlje u fazi pristupanja su često bile naviknute na razne oblike zaštite i necariska ograničenja pa njihovo ukidanje traži vrijeme i strpljenje u mukotrpnim procesima usaglašavanja. Ovo je složen zadatak koji Zajednica relativno uspješno rješava. Jer, bilo kakva separatna aktivnost na ovom polju automatski dovodi do efekata skretanja trgovine, što nije interes ni jedne članice. Generalno, necarinske barijere mogu biti tehničke ili administrativne. Njih implementiraju vladine, carinske ili inspekcijske službe, preko procedura i insistiranja na dokumentaciji koja otežava trgovinu.

88

86 Uzmimo primjer potpune zabrane uvoza tzv. GMO poljoprivrednih proizvoda. 87 Eliminisanje barijera i prevođenje u carine je bila tema Kenedi rundi pregovora (antidamping) i Tokijske runde (dogovor o necarinskim mjerama). U okviru GATT, Kenedijeva runda je imala cilj eliminisati necarinske barijere u trgovini, posebno EU, SAD i Japana. Trajala je od 1963. do 1967. god. a kao rezultat je došlo do smanjenja carinskih opterećenja od 35%. Ipak, nije usvojen sistem necarinskih ograničenja i smanjenja carina u poljoprivredi, tekstilu i uslugama. Tokijska runda je trajala od 1972. do 1978. god. Postignut je sporazum o redukciji carina za 33% i usvojeno ublažavanje necarinskih i drugih barijera. 88 Arbitražu i kontrolu dijela ovih mjera ima WTO.

Necarinske barijere su kompleksna problematika jer su teške za dokazivanje, a nova trgovinska ograničenja se kontinuirano osmišljavaju. Necarinske barijere utiču na rast troškova zbog nekonkurentne segmentacije tržišta. Saopštenjima Evropske komisije o uticaju Programa jedinstvenog tržišta ili Izvještajima o stanju konkurencije na području EU, nude se dokazi o pozitivnim efektima na tržište EU, rastu konkurencije, industrijskom restrukturiranju, dostupnosti širokog asortimana proizvoda i usluga itd. Poslednji Izvještaji o stanju konkurencije naglašavaju pozitivne rezultate u brzoj i jeftinoj prekograničnoj saradnji, visokoj mobilnosti radne snage i otvorenim novim radnim mjestima. Ostvaren je dodatni rast dohotka, zatim niža inflacija, rast konvergencije i kohezije među regionima Zajednice itd. Sve ovo učvršćuje aktere trgovinske politike EU u uvjerenju da se postojeći režimi trgovine u odnosu na svijet ne trebaju mijenjati. Njihova uloga je naglašena jer su one decenijski kontinuitet Unije u vidu širokog spektra različitih mjera Zajednice i njenih članica. One su i danas nezaobilazan faktor trgovinskih odnosa. Ipak, bilo bi pretenciozno zaključiti da su barijere i protekcionizam presudno uticali na povoljne dugoročne makroekonomske tendencije u Uniji.

Kontrolne funkcije. Da bi se spoljna trgovina EU odvijala brzo i bezbjedno, i da bi bili zaštićeni ekonomski interesi EU, neophodna je kontrola i upravljanje rizicima. Za to je potrebna brza razmjena informacija carinskih kontrola. Falsifikovanje, piraterija i dr. čine ekonomske štete Uniji i drugim izvozno orijentisanim zemljama. Carina EU imaju ključnu ulogu u kontroli ovih trgovinskih aktivnosti. Poreski organi moraju kontinuirano razvijati svoje kapacitete, posebno one za borbu protiv međudržavnih poreskih prevara. Zato Komisija stimuliše članice na međudržavnu saradnju, razmjenu znanja i podršku kupovini opreme, edukacijama i sl. Novi programi poreza i carina do 2013. god. predviđaju razvoj, obuku, upotreba novih instrumenata, razmjenu informacija, multilateralne kontrole itd.

Transevropkse kompjuterizovane mreže imaju strateški značaj za operativne poslove carina i poreskih administracija EU. Rezultati CCN/CSI, poreskog i carinskog IT sistema doveli su do višestrukog povećanja njihovih kapaciteta. Mreža olakšava trgovinu, prati međudržavne transakcije i vrši superviziju kao neophodan instrumentarij sprječavanja prevara. I na kraju, carinske i poreske administracije kandidata za priključenje dužne su da se povežu sa sistemom EU, i to prije pristupanja.

58

Necarinske barijere (ograničenja) mogu se klasifikovati na slijedeći način:

1. Tehnički standardi kao klasični oblik necarinskih barijera. Postoji mnogo necarinskih barijera koji se javljaju zbog primjene tehničkih standarda.89

2. Javne nabavke su oblik necarinske zaštite. Ako je tržište otvoreno za javne nabavke, onda je ono slobodno i za pristup stranih roba i investicija. One predstavljaju potencijalni prihod preduzeća i firmi iz inostranstva u EU važan potencijalni prihod preduzeća sa zajedničkog tržišta, ali i firmi iz inostranstva.

EU ima tri pristupa tehničkim standardima (međusobno priznavanje, harmonizacija standarda-stari pristup i određivanje minimalnih karakteristika proizvoda).

3. Birokratija može kreirati sofisticirane vidove necarinskih barijera.90

4. Damping i antidamping se javljaju kod uvođenja antidampinških carina. Unija ima na raspolaganju brojne mogućnosti necarinskih barijera redukcije uvoza iz SAD. Ukoliko je cijena izvoznih proizvoda niža od domaćih cijena riječ je o dampingu, pa oštećena zemlja može uvesti antidampinšku carinu.

5. Načela predostrožnosti i prevencije se primjenjuju u mogućim izlaganjima opasnosti i riziku kod prevencija (npr. kada je šteta evidentna i kada se trebaju spriječiti nove povrede pravila i dodatne štetne konsekvence).

6. Kontrola investicija u trgovini predstavlja trgovinsku barijeru.91

7. Pravila o porijeklu i minimalno učešće lokalnog sadržaja koriste se kao necarinske barijere. Iznos spoljnjeg sadržaja je preferencijalni tretman unutrašnje trgovine EU.

92

8. Uvoz japanskih automobila u EU je izložen zaštiti domaće auto-industrije. Barijere se odnose na standarde, carinske tarife i troškove distribucije.

4.3. Slobodni trgovinski sporazumi

EU i EFTA. Ekonomsku saradnju EU i EFTA (Evropske zone slobodne trgovine) karakterišu slijedeći periodi: Prvi, koji se odnosi na osnivanje ovih institucija, zatim dolazi do smanjenja broja članica EFTA i prvo proširenje EU, pa formiranje Evropskog ekonomskog prostora i konačno, period kada članice EFTA ulaze u članstvo EU. EFTA je isključivo ukidala carinske tarife na unutrašnju trgovinu svojih članica regulišući slobodnu trgovinu industrijskim proizvodima (poljoprivreda kao osjetljivo pitanje nije bila predmet ugovora). Iako nije pokrivala sve sfere privredne aktivnosti EFTA je ostvarila određene ekonomske rezultate, posebno u stopama rasta i outputu per kapita. Dogovor EU i EFTA je stvorio do tada najveću zonu slobodne trgovine, Evropski ekonomski prostor. Tako su članice EFTA postale konstituent Jedinstvenog evropskog tržišta industrijskih proizvoda i usluga.

Odnosi EU i SAD. Između EU i SAD nema tipičnih preferencijalnih trgovinskih sporazuma. Iako ostvaruju ogromnu trgovinsku razmjenu, ovi blokovi su specifični po čestim nesuglasicama u oblasti poljoprivrede, još od ranih šezdesetih godina prošlog vijeka. Zajednička poljoprivredna politika uvodi subvencije u EU koje povećavaju domaću proizvodnju i smanjuju uvoz. Dalje, višak poljoprivrednih proizvoda stvara izvozne viškove, praćene enormnim izvoznim subvencijama. S druge strane, SAD zastupaju liberalniji pristup, čak i u trgovini GMO i hormonski tretiranim životinjama. I bankarski sistem, javne nabavke, standardi, patenti i dr. predstavljaju potencijalne trgovinske probleme EU i SAD. Postoje i mnoga druga pitanja, iako ona ne ugrožavaju, već uspostavljenu, ogromnu razmjenu dva najjača ekonomska bloka na svijetu. Deficiti SAD su ipak, plod drugih faktora, kao što su neadekvatna štednja, nedovoljna produktivnost nekih proizvodnji, komparativne prednosti i sl. Jer, ako se analiza ograniči na, isključivo trgovinske odnose EU i SAD, to neće biti

89 Javlja se u Njemačkoj 1979. god. zabranom uvoza francuskog likera jer je sadržavao 5% manje alkohola (od min. 25%). 90 Poznat je slučaj kada je francuska vlada propisala da se svi japanski video uređaji moraju cariniti u gradu Poatjeu (zbog upustva za upotrebu na francuskom jeziku), što je, obzirom da se grad nalazi u srednjoj Francuskoj povećalo troškove transporta, osiguranja, kamata itd. To je uticalo na smanjenje uvoza ove robe. 91 Pregled investicionih mjera u trgovini (TRIM) je sistematizovan od strane UNCTC (1991a). 92 Pravila o porijeklu EU uređuje Propis 802/68 o kriterijumima utvrđivanja porijekla prema izvršenoj posljednjoj važnoj proizvodnoj operaciji, poslednjoj ekonomski opravdanoj operaciji, opremljenosti robe za svoju namjenu i izradi novog proizvoda ili važnih faza izrade.

59

dovoljno za realnu ocjenu njihovih ekonomskih odnosa (npr. treba uključiti američke TNK, koje su prisutne u EU decenijama ili uvažiti ogroman obim stranih direktnih ulaganja93

EU i Japan. Između EU i Japana nema preferencijalnih trgovinskih sporazuma. Poznato je da Japan često trpio razne necarinske barijere nametnute od strane EU. No, slične mjere primjenjuje i Japan.

itd).

94

Opšte šeme preferencijala (GSP).

Ipak, trgovinska razmjena EU i Japana je zavidna (biće prezentirana u narednim tabelama ovog poglavlja). Razvijeni ekonomski odnosi između Unije i Japana, uticali su na to da je ova dalekoazijska zemlja poslije SAD postala najvažniji trgovinski partner.

Japan je važan trgovinski partner i u periodu recesije koja je eskalirala 2008., a u nekim zemljama i 2009. god. Drugi kvartal 2009. god. ukazuje na smirivanje ekonomske situacije u ovoj zemlji, što može biti dobar signal za one privredne sektore Zajedničkog tržišta koji su dugoročnim ugovorima ili promptnim poslovima povezani sa Japanom. Iako je epicentar krize bio u SAD, Japan je u početku bio veoma pogođen. Velika recesija je uticala na pad tražnje za jenom, što je dovelo do dramatičnog pada poslovnih ulaganja i pada povjerenja japanskih potrošača u cjelokupan sistem. Velike japanske banke su dale ogroman doprinos u saniranju krize, što je doprinijelo rastu njihovih transakcija i rastu ugovora domaće ekonomije (procjena 2,5% u 2009. god.). To će, kako govore realne prognoze, dovesti do stabilizacije već u 2010. god (ove teme će biti elaborirane u slijedećim poglavljima). Japan će tako moći uticati na globalni rast, u čemu postoje potencijali i za kompanije iz EU27.

95 To su sporazumi sa zemljama u razvoju. Oni zemljama u razvoju omogućava izvoz roba u EU bez carina do određenog nivoa carinske kvote, uz uslov da postoji godišnje pregovaranje o ovim preferencijama. Sistem preferencija pokriva preko 150 zemalja (industrija, poljoprivreda i dr. osim naoružanja). Opštom šemom preferencijala carinske kvote su zamjenjene stepenovanim carinskim olakšicama, zavisnim od tretmana uvezenih proizvoda (tzv. osjetljivosti). Od toga zavise carinske olakšice, uz princip da su manje razvijene zemlje povlašćenije. Opšta šema preferencijala je nastala pod pokroviteljstvom UNCTAD (od 1964. do 1971. god.) i nudila je dva rješenja: prvo, domaća tržišta zemalja u razvoju su mala za razvoj konkurencije, pa je trebalo podsticati izvoz u razvijene zemlje, i drugo, trebalo je uspostaviti protivtežu preferencijalnim sporazumima EU i grupe zemalja u razvoju (grupe Jaunde). EU i Japan uvode opštu šemu preferencijala 1971. god. a SAD to čine 1976. god. Većina zemalja OECD daje preferencijale zemljama u razvoju. Mora se konstatovati da primjena opšte šeme preferencijala ima ozbiljnih ograničenja, jer npr. EU svake godine razmatra šemu i utvrđuje uvozne kvote proizvoda obuhvaćenih šemom. Država koja želi povlašćen tretman u EU mora podnijeti potvrdu o porijeklu koja garantuje da je značajan dio vrijednosti dodat (proizveden) u zemlji izvoznici.96

93 Strana direktne investicije TNK iz SAD i EU na oba tržišta iznose godišnje više hiljada milijardi dolara (npr. 8.800 mlrd. dolara 2001. god.). 94 Poslije decenija ekspanzije proizvodnje i izvoza, Japan se transformisao u zrelog kreditora. 95 GSP – Generalized System of Preference 96 Tzv. šećerna afera između EU i Srbije, upravo se odnosila na osporavanje EU da veća količina izveženog kontigenta nije proizvedena u Srbiji.

Tekstil i odjeća. Iako tekstilna industrija u EZ nije bila dominantna, imala je najsnažniju zaštitu u ovoj ekonomskoj integraciji. Njen položaj je bio posebno značajan u Njemačkoj, Francuskoj i Italiji. Kontinentalne evropske zemlje su izvozile tekstil, iako se jeftinije proizvodio u zemljama u razvoju. Formiranjem EZ neke članice su zadržale zabranu uvoza tekstila i odjeće iz Japana i zemalja u razvoju, ali su zemlje u razvoju povećale izvoz u liberalnije zemlje (SAD, Dansku i Veliku Britaniju) i vremenom uvele kvote. Radi zaustavljanja zaobilaženja kvota GATT (1961) uvodi Kratkoročni i Dugoročni sporazum za pamučni tekstil (LTA) koji ne brani bilateralne pregovore o kvotama (koje ne smiju biti niže od uvoza prethodne godine) sa godišnjim rastom od 5%. Ulaskom Velike Britanije, Danske i Irske u EZ (1973), ona postaje najotvorenije tržište za pamučni tekstil. Kako god, i pored LTA zemlje u razvoju povećavaju prihode od uvoza, povećavajući izvoz roba visoke dodatne vrijednosti i tekstila koji u sastavu ima manje od 50% pamuka (nije bio pokriven LTA). Tokom 1971. god. SAD reaguju ugovarajući posebne kvote uvoza tekstila i odjeće sa specifičnim vlaknima. Dakle, GATT kontroliše zaobilaženja kvota dozvoljavajući ekspanziju LTA na druga vlakana i donosi Sporazum o tekstilu i odjeći (MFA).

60

Sporazum iz Lomea.97 Ovim sporazum EU uspostavlja dijalog i partnerstvo u izvršavanju ugovora sa AKP (afričkim, karipskim i pacifičkim državama98

Odnosi EU sa Srednjom i Istočnom Evropom. Učešće zemalja Srednje i Istočne Evrope u svjetskoj trgovini nije veliko. Isto tako, trgovina Unije sa zemljama Srednje i Istočne Evrope je relativno mala, iako ona poslednjih decenija kontinuirano raste. Liberalizacija ekonomskih odnosa danas se ostvaruje Ugovorima o pridruživanju sa EU.

). Saradnja se svodi na trgovinu, finansijsku pomoć i posebne olakšice. Gotovo svi proizvodi iz AKP imaju slobodan pristup na tržište Unije, bez carina i kvota (i bez obaveze reciprociteta). I pored toga, učešće AKP u spoljnotrgovinskoj razmjeni EU je nisko. Razlog je moguće pronaći u strukturama ekonomija zemalja AKP, heterogenoj proizvodnji i nedostatku ekonomije obima na vlastitim tržištima. Zemlje AKP predstavljaju za EU jedinstven ekonomski prostor. To olakšava kontrolu procedura o porijeklu izvezene robe. Ta činjenica predstavlja povoljnu okolnost za Sporazum iz Lomea, za razliku od Opšte šeme preferencijala zemalja u razvoju, koji njihove ekonomije ne posmatra kao grupaciju.

Primjer trgovine bananama. Banane najviše učestvuje u svjetskoj razmeni voća. Za njihov uvoz se odobravaju posebne kvote od strane Evropska komisije (zavisno od prethodnog nivoa uvoza). Sistem uvoza banana u EU je podložan promjenama i godišnje košta potrošače EU nekoliko milijardi evra. Uvozni režim banana dovodi do tržišnih problema i cjenovnih distorzija, narušavajući svjetsku razmjenu i čineći tako dugoročnu štetu i onim zemljama kojima se želi pomoći. Česti su slučajevi političkih uticaja u dodjelama ovih trgovinskih prava pa i WTO vrši pritiske na EU, koja kontinuirano novelira prelazne režime carinskih tarifam i kvota.

99

GATT.

Njihove preambule otvaraju mogućnosti budućeg punopravnog članstva u EU. Zemljama u tranziciji se pomaže trgovinskim koncesijama, tako da Ugovori o pridruživanju relaksiraju postojeće trgovinske odnose.

Trgovina sa zemljama u razvoju. Trgovinsku politiku EU prema zemljama u razvoju čine dva segmenta: koncesije i razvojna pomoć. Jer, EU je zavisna od uvoza sirovina i izvoza svojih proizvoda. To je samo jedan od razloga zbog kojih EU pomaže zemlje u razvoju. Međutim,ona prema njima može uvesti i trgovinska ograničenja. Ipak, razvoj jedinstvenog tržišta ne mora nužno predstavljati stimulans za trgovinu sa zemljama u razvoju.

4.4. Spoljnotrgovinska politika EU

Zbog uticaja necarinskih barijera na narušavanje slobodne trgovine formiraju se institucije za ovu oblast i postepeno uklanjale prepreke. Najvažnije, dolazi do ekonomskih integracija čiji je primarni cilj stvaranje zone slobodne trgovine. Ovo je fundamentalni motiv nastanka EU koji je uticao na dalju institucionalizaciju spoljnotrgovinske politike. Runde trgovinskih pregovora pod pokroviteljstvom GATT su imale snažan uticaj na svjetske tokove trgovine. One traju godinama. Ipak, ključne pregovore vode reprezentativni pregovarači (obično SAD, EU i Japan).

100 Opšti sporazum o carinama i trgovini se odnosi na međunarodna pravila slobodne trgovine u cilju izbjegavanja međunarodnih nesporazuma i sprječavanja dampinga, a u skladu sa liberalizacijom spoljne trgovine. GATT je bio privremena institucija i kasnije je prerastao u WTO. On je u četiri cjeline imao 38 članova. Prva se odnosila na klauzule najvećeg povlašćenja koja je omogućavala članicama da imaju iste olakšice u trgovini i listu carinskih koncesija. Članice su bile obavezne prijaviti ove olakšice GATT. Druga cjelina se odnosila na nacionalni tretman i necarinske prepreke u trgovini. Članicama GATT nije dozvoljeno da uvozne proizvode opterećuju dodatnim porezima ili taksama (kada su plaćene carinske dažbine proizvoda koji se tretiraju kao domaći). Ovaj dio reguliše odobravanje subvencija (posebno poljoprivrede), državnu trgovinu i tehničke aspekte međunarodne trgovine. Isto tako, GATT ne zabranjuje državnu trgovinu, uz uslov akceptiranja principa slobodne trgovine. Treće poglavlje se odnosi na organizaciju, upravljanje, pristup i istupanje iz GATT.101

97 Lomé Agreements. 98 AKP je kao grupacija organizovana samo prema EU. 99 Prije pristupanja EU, zemlje kandidati "treniraju" slobodnu trgovinu u trgovinskim asocijacijama, kao što je CEFTA. 100 General Agreement on Tariffs and Trade (GATT). 101 Reguliše i izuzetke od klauzule najpovlašćenije nacije, prekršaje i kazne u slučaju dampinga.

Poslednja cjelina (iz 1965. god.) odnosi se na zemlje u razvoju i preferencijale na

61

tržištima razvijenih zemalja, koji se odnose na smanjenje carina i drugih ograničenja. Ovo pravilo GATT je donešeno tek poslije organizovanih diplomatskih aktivnosti zemalja u razvoju.

Urugvajska runda. Urugvajska runda pregovora (multilateralni pregovori o smanjenju carina) trajala je od 1986. do 1994. god. Runda je vođena radi unapređenja svjetske trgovine, ali i zbog toga što je bilo nediscipline u poštovanju GATT. Sve više su se potpisivali bilateralni sporazumi uz regionalna zatvaranja na štetu trećih zemalja. Posebni problemi su postojali u trgovini poljoprivrednim proizvodima i tekstilu (nisu bili regulisani u okviru GATT). Zato Urugvajska runda otklanja ove probleme i nejasnoće. Članice prihvataju dogovore o trgovini uslugama i investicijama, te zaštiti prava intelektualne svojine. Rezultati Urugvajske runde sadrže:

• Carinske stope na industrijsku robu se moraju smanjiti za 38%.

• Necarinske barijere se pretvaraju u carinske tarife i smanjuju subvencije za poljoprivredu.

• Za tekstilne proizvode prosječne carinske stope se smanjuju sa 15,5% na 12,1%.

• WTO reguliše sistem rješavanja sporova u oblasti intelektualne svojine.

• WTO treba sastaviti pravila o porijeklu za sve države članice organizacije.

• WTO traži od trgovinskih partnera da prate i poštuju međunarodne standarde.

• Odobravaju se antidampinške carine ako oštećena zemlja dokaže da je nastala šteta.

• U slučaju evidentne ili potencijalne štete od neočekivanog rasta uvoza dozvoljavaju se privremene mjere.

• WTO odgovara za efikasnost rješavanja sporova preko komisije za rješavanje sporova.

• GATS (Opšti sporazum o trgovini i uslugama) je novi sporazum liberalizacije trgovine uslugama.

Zaključenjem Urugvajske runde pregovora formirana je Svjetska trgovinska organizacija (WTO).

WTO. Urugvajska runda je zaključena 1994. god. usvajanjem Finalnog akta (od strane 111 zemalja), Sporazuma o osnivanju WTO. On je potpisan od strane 104 zemlje. Sporazum je stupio na snagu 1. januara 1995. god. WTO, za razliku od GATT ima status pravnog lica i posjeduje pravni okvir i kapacitet za poslove iz oblasti međunarodne trgovine. Zbog toga su članice WTO ozbiljnije poštovale dogovorena pravila ponašanja. Ciljevi WTO su rast dohotka i ekonomskog blagostanja, povećanje zaposlenosti i proizvodnje, razvoj trgovine, optimalno korištenje proizvodnih resursa itd. Poseban akcenat u oviru WTO se daje održivom razvoju. WTO je zadužena i za pitanja poljoprivrede, Sporazumom o poljoprivredi i smanjivanje protekcionizma u trgovini ovim proizvodima. Članice WTO su se obavezale na uklanjanje necarinskih barijere, a u drugoj smanjenje carina za 36% u roku od 6 godina (zemlje u razvoju za 12% za 10 godina). Prihvaćen je i Sporazum o tekstilu i odjeći koji obavezuje WTO da do 2005. god. preuzme nadzor nad trgovinom tekstilom. Opšti sporazum o trgovini uslugama obavezuje članice da u trgovini uslugama primjenjuju klauzule najvećeg povlašćenja. Rezultati koje postiže WTO u velikoj mjeri zavise od odnosa razvijenih zemalja prema svjetskoj trgovini.

WTO ima zadatak da uoči nove vidove ograničavanja međunarodne trgovine i preduzme mjere za njihovo ukidanje. Probleme donose i regionalne integracije (EU, NAFTA, APEC i drugi), pa je jasno zašto WTO još nije polučila projektovane rezultate. Ali, nova nada je Milenijumska runda pregovora koja do 2010. god. mora pronaći rješenja za slobodnu cirkulaciju svjetske trgovine u novom vijeku. Naravno, svjetska finansijska kriza će u velikoj mjeri promjeniti odnos prema nekim protekcionističkim mjerama i podići nivo zaštite vlastite privrede. Ovo se posebno odnosi na bankarski sektor, poljoprivredu i subvencije strateških kompanija.

Runda iz Dohe. Runda iz Dohe je počela u Kataru 2001. god. sa oko 150 država od kojih je preko 100 zemalja u razvoju uz pregovore o slijedećim temama:

• Trgovina poljoprivrednim proizvodima je opterećena carinskim i necarinskim barijerama još

• od vremena protekcionizma.

• Usluge daju doprinos globalnom rastu i zaposlenosti više nego drugi sektori.

• Još uvijek postoje problemi zaštite intelektualne svojine, korišćenje falsifikata i kopiranje

• robe upotreba tehnologija bez plaćanja autorskih prava (poseban interes SAD u ovoj

• oblasti).

• Pregovori o pravilima zaštite stranih direktnih ulaganja.

62

• Sprečavanje sukoba između nacionalnih organa i trustova.

• Pregovori o transparentnosti javnih nabavki.

• Sporazum WTO o isporuci osnovnih jeftinih ljekova za siromašne zemlje zaustavile SAD.

• Zemlje u razvoju optužuju SAD i njihove farmaceutske firme.

• Pitanja iz domena elektronske trgovine.

• Pitanja zaštite životne sredine.

Rast spoljne trgovine EU je ključni faktor njenog razvoja. Još u vrijeme kada su evropske integracije bile samo ideje, smatralo se da će zajedničko evropsko tržište ostvariti mnogo bolje rezultate u razmjeni sa svijetom. Danas se interesi zajedničkog tržišta ostvaruju njegovom veličinom i rastom produktivnosti i konkurentnosti, ali nažalost i nekim protekcionističkim mjerama (posebno u poljoprivredi). Zbog toga se preostale prepreke slobodnoj trgovini moraju otklanjati, unapređujući liberalizaciju trgovine ukidanjem svih vidova ekonomskog autizma i samodovoljnosti.

4.5. Spoljnotrgovinska razmjena EU

Realni sektor ekonomije vjerodostojno predstavlja proizvodnja industrijskog sektora. Ne postoji zemlja koja ima razvijen i konkurentan industrijski sektor, a da pri tome nije razvijena u cjelini. SAD, EU i Japan su tipično industrijske zemlje. Drugo, industrijska proizvodnja je u korelaciji sa veličinom industrijskih kapaciteta, a oni su najbolji reprezent agregatne ponude.

Dakle, agregatna ponuda je funkcija raspoloživih industrijskih i drugih realnih kapaciteta kojima se realizuje ukupan nacionalni output (Burda i Viploš102). EU je kao globalna industrijska sila i značajan konstituent svjetske ekonomije. Njena ekonomija je zavisna od tokova svjetske trgovine. Dijagram 4.2. daje dugoročne trendove svjetske trgovine (izvedene iz kratkoročnih tromjesečnih tendencija).

Dijagram 4.2.: Dugoročna kretanja u svjetskoj trgovini (stope rasta)

Iz dijagrama je vidljivo da su stabilne, ponekad i visoke stope rasta, karakteristične za duži vremenski period , posebno od 2002. god. Pad stopa rasta svjetske trgovine počinje 2008. god. Izbijanjem finansijske krize u SAD. Uglavnom, najveći svjetski trgovinski blokovi determinišu odnose u međunarodnoj razmjeni, u čemu je uloga Unije nezaobilazna.

Pregled svjetske ekonomije za EU25 (u Zajednicu još nisu ušle Rumunija i Bugarska) ukazuje na povezanost ekonomija Sjeverne Amerike (SAD i Kanada), Azije (Kina i Japan) i Centralne, Istočne i ostale Evrope sa Zajedničkim evropskim tržištem. Učešće ostalih zemalja u trgovini sa EU je, i pored značajnih trgovinskih preferencijala, minorno. Kretanja svjetske trgovine prema izvoznoj orijentaciji je prikazano u tabeli 4.3. 102 Vidjeti u: Burda Majkl, Viploš Čarls, Makroekonomija, Centar za liberalno demokratske studije, Beograd, 2004. god., (poglavlje o ekonomiji ponude), str. 411-435.

63

4.6. Trgovinski sporazumi i sporovi EU i SAD

Osnove i pregled sporazuma EU i SAD. SAD i zemlje EU su dva najveća svjetska ekonomska bloka. Između njih postoji razvijena bilateralna saradnja na osnovu ogromne trgovinske razmjene i međusobnih investicija. Trgovinske veze ovih blokova utiču na ekonomsku dobrobit i otvaranje novih radnih mjesta u oba atlanska bloka. Transatlanska trgovinska razmjena i tokovi investicija prelaze dnevno preko milijardu dolara i čine oko 40% ukupne svjetske trgovinske razmjene. Ovi indikatori ukazuju na ogromnu povezanost, isprepletenost i sinergiju odnosa EU i SAD. Ona je rezultat mnogobrojnih sporazuma o međusobnoj saradnji, često obojenim političkim i nacionalnim interesima. I pored toga, neriješeni trgovinski nesporazumi nerijetko prerastaju u ozbiljne sukobe i ugrožavaju ekonomsku saradnju i dobre političke odnose. Ipak, trgovinska neslaganja nisu tolika da bi mogla dovesti do prekida trgovine između najvećih svjetskih trgovinskih aktera.103

Trgovinski odnosi snažno determinišu ukupne ekonomske odnose što se potvrdilo u mnogim istorijskim slučajevima. Velika Britanija je npr. lakše podnijela poslijeratnu krizu zbog bliskih veza sa zemljama Komonvelta, dok su SAD postale vodeće po obimu trgovinske razmjene, upravo zahvaljujući posljedicama Drugog svjetskog rata. Sve evropske zemlje u postratovskoj obnovi nastoje ubrzati ekonomski rast. Ovo je dovelo do racionalnije podjele rada i korišćenja svih resursa u ostvarenju tog cilja. SAD imaju diplomatske veze sa EZ od 1947. god. kao glavni potpisnici Opšteg sporazuma o carinama i trgovini

104 (GATT). Sporazum je kreirao međunarodni forum promocije slobodne trgovine među zemljama potpisnicama. On reguliše (smanjuje) carinske i necarinske kvantitativne barijere među zemljama potpisnicama. WTO105

EU ima pravo regulaciju cjelokupne trgovine fizičkim proizvodima koja se odvija na njenoj teritoriji, ali je za nju potpuno odgovorna. Pridruživanjem EU, članice prihvataju da svoja trgovinska prave stave pod jurisdikciju EU. Nijedna članica ne smije sama pregovarati o pitanjima spoljne trgovine. Organ za održavanje trgovinskih veza u ime EU je Evropska komisija.

mijenja GATT u mnogim njegovim funkcijama kao institucija nadzora međunarodnog sistema trgovine i razmjene.

Odnose i ugovore između EU i SAD determinišu tri ključna okvirna dokumenta transatlanskih odnosa i to:

● Transatlanska deklaracija,

● NTA - Nova transatlanska agenda (plan) i

● TEP - Transatlansko ekonomsko partnerstvo.

Tokom 1990. god. je usvojena Transatlanska deklaracija, koja je postavila temeljne principe dalje saradnje EU i SAD u ekonomiji, obrazovanju, nauci i kulturi. Poslije pet godina (1995) usvaja se NTA (Nova transatlanska agenda) i Zajednički akcioni plan EU i SAD kao okosnice daljeg partnerstva utemeljenog na promociji mira, stabilnosti, demokratiji i razvoju u svijetu, te napretku i stvaranju bliskih prekookeanskih veza. TEP (Transatlansko ekonomsko partnerstvo) je usvojeno 1998. god. u cilju uklanjanja tehničkih trgovinskih barijera i stimulacije multilateralne liberalizacije. Jer, dotadašnja praksa je ukazivala na brojna necarinska tehnička ograničenja koja su sputavala slobodnu trgovine EU i SAD. TEP objedinjava tržište rada i preduzetništvo, te afirmiše zajedništvo u oblasti zaštite životne sredine, zaštiti potrošača idr.

106 Prema dogovoru, Vijeće ministara i Evropski parlament daju saglasnost i odobravaju pregovore koje vrši Komisija. Vijeće ministara i Komisija regulišu tarifnu politiku EU i provode ostale mjere trgovinske politike.107

Pojednine zemlje imaju samostalne transatlanske ugovore sa SAD, posebno u međunarodnom letenju. Neke članice su zadržale bilateralne sporazume "otvorenom nebu“ sa SAD. Sporazumi daju pravo SAD da ukrcavanja putnika iz te evropske zemlje na njenoj teritoriji, uz isto pravo te zemlje na tlu SAD. Ovi sporazumi

103 Bivši francuski predsjednik Jacques Chirac je jednom konstatovao da se "trgovinski sporovi i različiti pogledi EU i SAD odnose samo na 5% ukupne trgovine između njih. To nije malo, ali se mora gledati šira slika i imati osjećaj perspektive u kojoj se to događa.“ 106 Globalna ekonomija raste, stvarajući nova područja trgovine. To često izaziva podjele između Komisije i članica u nekim aspektima trgovinske politike. Jer, od prvobitnih 6 zemalja Zajednice broj se povećao na 15, zatim još 10 iz srednje i istočne Evrope i na kraju za još dvije zemlje. EU je postala regionalna integracija od 27 članova gdje nije lako postići jedinstvo u donošenju odluka iz domena trgovinske politike. 107 Definisano čl. 9. Rimskih ugovora: "EZ će se zasnivati na carinskoj uniji koja će regulisati svu trgovinu među zemljama članicama ukidanjem svih trgovinskih ograničenja u uniji i usvajanjem zajedničke carinske tarife svih članica prema trećim zemljama."

64

su suprostavljeni stavu Evropske komisije, da o ovim pitanjima ona treba da pregovara u ime EU. U 2002. god. Evropska komisija je podnijela prijave protiv 8 zemalja a Evropski sud pravde presudio da su ovi bilateralni sporazumi sa SAD nezakoniti. Sud je potvrdio da je EU nadležna za međunarodne odnose sa drugim zemljama, bez obzira što utiču na pojedine sporazume sa kompanijama iz trećih zemalja, tako da članice Zajednice poslije ove presude ne mogu stvarati sporazume sa trećim zemljama na polju međunarodnog letenja. U međuvremenu, Evropska komisija je pripremila plan EU na polju avionske industrije i pripremila sporazume o saradnji na polju međunarodnog vazdušnog saobraćaja.108

Druga pitanja kao npr. trgovina pravima intelektualne svojine su razmatrana u okviru pregovora Urugvajske runde (WTO) završene nakon sedmogodišnjeg perioda krajem 1993. god. Dogovori o pravima intelektualne svojine su obuhvatili zaštitu patenata, autorskih prava i industrijskog dizajna. Oni su obavezali zemlje potpisnice na smanjenje piraterije i pronevjera. Najveće nesuglasice u trgovinskim odnosima SAD i Unije odnose se na trgovinu goveđim mesom (SAD oko 90% govedine proizvode genetski modifikovanom hranom sa dodacima raznih hormona).

109 Tako proizvedeno meso se izvozi u preko 150 zemalja. Nesuglasice su trajale godinama uz interesantne situacije u međudržavnim odnosima. Počev od 1985. god. Predstavništvo trgovine SAD uočava nekoliko prekretnica ovog slučaja. Početak predstavlja zabrana upotrebe hormona kod goveda koji je uvela EU (osim za upotrebu u terapeutske svrhe). U 1989. god. dolazi do zabrane uvoza mesa životinjskog porijekla sa hormonskom ishranom što je dovelo do zabrane cjelokupnog uvoza američke i kanadske govedine u EU. Dalje, 1996. god. SAD i Kanada traže savjet od WTO koja donosi odluku da zabrana uvoza ovako proizvedenog goveđeg mesa u EU nije zasnovana na naučnim činjenicama. Američki proizvođači su smatrali da EU podržava zabranu uvoza jer nije konkurentna na tržištu pa zbog toga uvodi trgovinski protekcionizam.110

▪ Pojave direktnog protekcionizma.

Tokom 1997. god. WTO procjenjuje štetu američkih proizvođača govedine od oko 117 mil. dolara godišnje. Zato SAD uvode carine od 100% na određene proizvode EU (svježe meso, luk, sušena mrkva, sir rokfort, životinjske iznutrice i dr.).

Sporovi vezani za genetski modifikovanu hranu i tehnološka prava nastavljaju da se dešavaju stvarajući rizike zastoja transatlanskih veza. Inače, sporove je sve teže identifikovati a ubrzanje tehnološkog razvoja stvara širok spektar potencijalnih sporova. Za rješavanje sporova su podjednako zainteresovane i SAD i EU, jer iako u sferi međusobne saradnje imaju vlastite strateške interese oni ipak konstruktivno i mirno rješavaju sve međusobne sporove.

Glavni sukobi. Tokom 50 godina pregovora i stvaranja trgovinskih sporazuma u okviru GATT i WTO došlo je do neslaganja između potpisnica u slijedećim oblastima:

▪ Indirektni protekcionizam (korišćenje domaćih standarda u diskriminaciji pri oporezivanju ili davanja konkurentskih prednosti domaćim proizvodima.

▪ Nesporazumi u podnošenju zahtjeva (specifičnosti u slučaju usvajanja pravila i odrednica).

▪ Narušavanje trgovinskih odnosa u subvencioniraju određenih proizvodnji.

▪ Problemi i nesporazumi koričćenja antidampinga.

Protekcionizam je uobičajena tema neslaganja u pregovorima zemalja. U pregovore EU i SAD često su uključene i razne etničke grupe koje smatraju da su njihovi planovi prioriteti pregovora. Posebno su dugotrajni i teški pregovori o dampingu i subvencijama poljoprivredih proizvoda. Iako poljoprivreda neznatno učestvuje u ukupnom outputu EU i SAD, oba partnera su zainteresovana da beskompromisno brane svoje pozicije. Ipak, EU i SAD su, ne samo kao veliki trgovinski partneri, već kao iskreni geopolitički saveznici uspostavili kontinuitet poslovnog dogovaranja.111

108 U međuvremenu, Evropska komisija je pripremila plan EU na polju avionske industrije i pripremila sporazume o saradnji na polju međunarodnog vazdušnog saobraćaja. 109 Michael Paulson, Seattle Post-intelligencer notes. 110 Specifična situacija je bila sa francuskim farmerima koji su posebno subvencionirani i konkurentski preferirani. Zato nije iznenadila preoštra izjava koju je dao francuski ministar poljoprivrede Jean Glavany da su "SAD država koja ima najgoru hranu na svijetu, pa se ne može tvrditi da je američki model prehrane zasnovan na adekvatnim pravilima." Poslije ovoga i ne čudi što je zabrana uvoza govedine bila glavni izvor tenzija u trgovinskim odnosima EU i SAD. 111 Tako npr. Predsjednik SAD, premijer zemlje koja predsjedava EU i predsjednik Evropske komisije održavaju sastanke po završetku određenog perioda presjedavanja (obično maj, juni ili decembar). Državni sekretar SAD i predstavnici Privredne komore redovne godišnje posjećuju EU. Ovi blokovi njeguju i druge diplomatske odnose u vezi spoljnotrgovinske razmjene.

65

Trenutni odnosi i budućnost trgovine EU i SAD. Od šezdesetih godine prošlog vijeka tržišna privreda i carine kao protekcionistički instrumenti čine osnove ekonomija EU i SAD. Danas je najveći problem tretman hormonske ishrane goveda, biotehnologije, informacione tehnologije i upotrebe ekonomskih sankcija u ostvarivanju političkih ciljeva. Veliki spor oko uvoza banana u EU je rješen 2001. god. Komisija i Vlada SAD su napravile sporazum o tarifnom sistemu uvoza banana do 2006. god. Osnova sporazuma je uvoz klasičnim uvoznim dozvolama.

Međunarodni tokovi investicija su uvijek bili važan faktor globalnog rasta i progresa nacionalnih ekonomija. O tome govore slučajevi globalnih investicionih preraspodjela112

▪ Za EU i SAD nesuglasice ne smiju ugroziti saradnju i sklapanje budućih sporazuma.

od kojih se jedna dogodila krajem dvadesetog i početkom dvadeset prvog vijeka u Aziji (posebno u Kini). Krajem 2001. god. direktne investicije EU u SAD su dostigle 808,3 mlrd. dolara, što je oko 61% ukupnih stranih direktnih investicija u SAD, a direktne investicije SAD u EU su dostigla 640,8 mlrd. dolara. Ovo ukazuje na rast investicija i snažnu interakciju ekonomija koje sve više postaju međuzavisne. Zato su EU i SAD zainteresovani za rješavanje međusobnih nesuglasica, najviše zbog velikih investicija oba ekonomska bloka. Unija i SAD sprječavaju da trgovinski sporovi utiču na kvalitet i kvantitet ekonomije između blokova. Za nastavak saradnje i spriječavanje budućih trgovinskih nesporazuma je neophodno:

▪ EU i SAD moraju jačati autoritet WTO i smanjiti vrijeme rješavajna sporova od strane WTO, koja mora postati vrhovni autoritet u rješavanju svjetskih trgovinskih sporova.

▪ EU i SAD moraju raditi na usvajanju i razvoju socijalnog modela EU i novog visoko-tehnološkog razvoja SAD.

Dakle, obe strane trebaju raditi na simbiozi pozitivnih dostignuća svakog bloka. Tada ih očekuje brže sklapanje novih sporazuma i smanjenje sporova. Iako su trgovinske i druge nesuglasice EU i SAD česte i medijski privlačne, veze ovih blokova su ipak korektne. Nesuglasice i sporovi se nastavljaju (vrijednosti i po nekoliko milijardi dolara), posebno od strane nekih nacionalnih ili interesnih lobija, ali to ne može ugroziti strateško partnerstvo EU i SAD.113

Uticaj dolara i evra na transatlanske odnose. Prvog januara 1999. godine jedanaest evropskih zemalja je prihvatilo evro kao zvaničnu valutu. Ta situacija je postala ozbiljan izazov za dolar. Ako evro zamijeni dolar i postane primarna svjetske valute to bi mogla biti velika promjena na globalnom planu, ali bi djelovala i na u trgovinske odnose između EU i SAD. Da bi došlo do vodeće uloge evra, stopa ekonomskog rasta u EU bi morala nadmašiti stopu rasta u SAD. Ipak, SAD i dolar još uvijek imaju dovoljan potencijal da još određeni vremenski period obezbjede dolaru dominantnu monetarnu funkciju u svijetu. Iako finansijska kriza potresa ekonomiju SAD ona se još uvijek veličinom i značajem najvećeg svjetskog tržišta suprostavlja već izraženim stremljenjima drugih ekonomija da evro ili neka druga valuta preuzmu lidersku poziciju od dolara. Tačnije, izjave nisu egzaktne, ali se iz njih najavljuju razgovori omogućim promjenama postojeće situacije.

114 Prednost SAD je i u tome što imaju otvoren, konkurentan i dinamičan privredni sistem u kome ima mnogo registrovanih preduzeća koja na tržištu hartija od vrijednosti imaju vlastite finansijske instrumente za čiju kupovinu je neophodno posjedovati dolare itd. Bez obzira na krizu, ovo stanje održava tražnju za dolarom i podiže mu vrijednost. Sve ovo (čak i u uslovima krize) dovodi SAD u povoljan ekonomski položaj na međunarodnom tržištu, a EU nije u mogućnosti da utiče na jak tržišni položaj SAD, bez obzira na trenutne poteškoće.115

112 Prije formiranja EU, 1914. god. Evropa je bila centar bankarstva i tada imala oko 30 mlrd. dolara prihoda od godišnjih investicija. Ovaj iznos je značajno pao poslije Prvog svjetskog rata. Ipak, zavisnost Evrope od svjetske trgovine nije bila ugrožena. I tada su mnoge evropske zemlje uvozile hranu i sirovine a izvozile kapitalna dobra. 113 How dangerous are Trade Disputes Between the EU and the US for Transatlatic Relations? Text by Romney Stewart, 2002. 114 Izjava Premijera Rusije Medvedeva, koju je dao povodom posjete Kini, da treba razmišljati i o drugim modalitetima međunarodnog monetarnog sistema, najbolje potvrđuje ovu tvrdnju. 115 Za fundamentalne valutne promjene potrebni su veliki istorijski događaji koji dovode do ogromnih strateških regionalnih redistribucija dohotka i bogatstva. Tako se npr. pokazalo da dolar nije mogao zamijeniti funtu sterlingu sve dok investitori poslije II svjetskog rata nisu počeli ulagati u SAD. Slično se predviđa i u eventualnoj zamjeni dolara i evra na mjestu vodeće svjetske valute.

Ipak, kriza će donijeti određene promjene, ali treba reći da bi eventualna smjena dolara zbog izraženih slabosti uticala i na snagu evra.

66

5. INDUSTRIJSKA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

5.1. Osnove industrijske politike

Privredne strukture razvijenih svjetskih privrede se temelje na razvijenom industrijskom kompleksu. SAD su kao vodeća svjetska ekonomska sila razvijeno industrijsko društvo. Milton Friedman smatra da je glavna karakteristika američkog društva njegov industrijski karakter, što prenaglašava industrijski sektor ekonomije.116

Moderna industrijska politika se implementira u sklopu opšte ekonomske politike.

Slično bi se moglo reći i za Japan, Koreju ili većinu najrazvijenijih evropskih država. Razvoj moderne civilizacije nije moguć bez brzih industrijskih promjena. Taj oblik privrednog razvoja je od industrije napravio lokomotivu ukupnog društvenog progresa. Industrijski razvoj podstiče tehničko-tehnološki razvoj, ali i suprotno, nema industrijskog razvoja bez tehničkog progresa. Često su čitave istorijske epohe dobivale nazive sa prefiksom industrijski. Tako su npr. opšteprihvaćeni termini "industrijska revolucija" i "ubrzana industrijalizacija" prepoznatljivi u ekonomijama zapadnoevropskih država krajem devetnaestog vijeka ili ekonomijama obnove socijalističkih zemalja pedesetih godina prošlog vijeka. Dakle, industrija, tj. industrijalizacija imaju važnu ulogu u razvoju tržišnih i netržišnih sistema.

Današnji pojam industrije je proširen i na polje najvećeg broja usluga. U nju su svrstane telekomunikacije, avionski prevoz i dr. Ovakvo poimanje industrije se smatra širim, dok je uže shvatanje fokusirano isključivo na klasične prerađivačke industrije (manufacturing). Industriju u užem smislu možemo definisati kao skup preduzeća koja na određenom tržištu proizvode iste ili slične vrste proizvoda. U tom smislu definišemo npr. industrije tekstila, mašina itd. Skup više industrija definisanih na ovaj način daje definiciju industrije u širem smislu.

117

Analizirajući američku privredu Friedman nalazi da monopol preovlađuje mnogo više u industriji nego u drugim sektorima ekonomije i konstatuje da je teško navesti zadovoljavajuću objektivnu mjeru obima monopola i konkurencije.

Kao njen konstituent, ona mora biti harmonizovana sa ostalim makroekonomskim politikama. U suprotnom, neminovne su negativne konsekvence koje se najviše odražavaju na industrijsku politiku, ali i na opštu makroekonomsku situaciju. Tako je većina instrumenata politike konkurencije zastupljena u mjerama industrijske politike. Isto tako, mnoge mjere politike konkurencije odnose se na kompanije iz industrijskog sektora EU, što utiče na to, da se industrijska politika "prostire" i po skoro svim dijelovima komunitarnog prava. Ponekad, ona inicira i aktivnosti koje bi stroga primjena principa konkurencije tretirala kao protekcionističke, a s druge strane, zastupa interese koji brane slobodu konkurencije.

Uglavnom, za razliku od politike konkurencije koja se u svojoj genezi suprostavlja netržišnim ponašanjima, industrijska politika nastoji stimulisati industrijski razvoj određenim netržišnim mjerama u industrijskom sektoru, koristeći ih selektivno i planski (i pri tome ne narušavajući pravila konkurencije). Ovdje je naravno riječ o evropskom modelu industrijske politike. Ipak, u praksi je teško pronaći optimum između konkurencije i monopola.

118

Kada se govori o polju djelovanja, industrijska politika se tretira na nivou industrije, sektora ili preduzeća. Sve navedeno ukazuje da je industrijska politika heterogena. Ona može predstavljati plansku i koordiniranu aktivnost državnih institucija u cilju izbora onih dijelova ekonomije ili industrije, kojima će se u budućnosti omogućiti tretman koji podrazumijeva određene privilegije u odnosu na druge grane. Isto tako, u okviru industrije izbor se može ograničiti samo na određena preduzeća. Da bi ova aktivnost državnih

Ove konstatacije, bez obzira na činjenicu što je riječ o drugom privrednom prostoru, mogle bi se bez većih korekcija primjeniti i na evropsku ekonomiju.

S druge strane, analiza Japana poslije pedesetih godina prošlog vijeka, ukazuje na brojne i snažne netržišne mjere industrijske politke. Sve ovo govori o složenoj strukturi odnosa među modalitetima industrijskih politika, isprepletenosti sa drugim ekonomskim, socijalnim ili tehnološkim politikama, s jedne strane, i internim kontroverzama s druge strane.

116 Friedman Milton, Kapitalizam i sloboda, Global book, Novi Sad, 1997. god., 198 str. 117 Koncizan pristup u analizi industrijske politike izložen je u: Savić Ljubodrag, Ekonomika industrije, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007. god. (u trećem poglavlju je elaborirana industrijska politika EEZ-EU). 118 Friedman Milton, Kapitalizam i sloboda, Global book, Novi Sad, 1997. god., 196-198 str.

67

institucija bila opravdana, neophodno je postojanje viših državnih interesa, koji potvrđuju da će implementirane mjere doneti korist opštem ekonomskom blagostanju i makroekonomsoj stabilnosti.119

▪ Sve vrste subvencija (izvoz, proizvodnja, sufinansiranje istraživačko-razvojnih projekata).

Na tržištu EU, jednom od najdinamičnijih ekonomskih prostora na svijetu, stalno se iznalaze rješenja koja ga održavaju konkurentnim u oštroj tržišnoj borbi na globalnom planu. Komunitarna dimenzija između članica EU na polju industrijske podrške ispoljava se iz više razloga.

Prvo, zajednički usaglašenim djelovanjem svih nacionalnih politika se postižu veći efekti nego kada svaka država provodi vlastitu politiku. Sinergičkim djelovanjem smanjuju se paralelni troškovi bilo koje vrste (istraživački, investicioni itd.). Efektima ekonomije obima postižu se uštede, racionalnost proizvodnje i istraživanja itd.

Drugo, u okvirima industrijske politke rješavaju se pitanja priliva i odliva kapitala. Ukoliko se takva makroekonomska kretanja regulišu npr. visinom kamatnih stopa, tada se mjerama industrijske politike na određenom prostoru privlače dodatne investicije.

Treće, industrijskom politikom se mogu kreirati zajednički nastupi na eksternim tržištima, uz podršku EU, dok se u najtežim slučajevima ugrožavanja tržišnih interesa Unije od strane drugih zemalja ili kompanija mogu primjeniti i kontra mjere.

Četvrto, forsiranje naprednih tehnologija i revitalizacija istrošenih industija je ključni motiv implemetacije industrijske politike. Konačno, rješavanje problema zapošljavanja, održivog razvoja i dr. mogu naći mjesto u mjerama industrijske politike.

Industrijska politika se provodi na nivou članica i na nivou EU. Ima mnogo oblika netržišne podrške preduzećima, uglavnom iz državnih finansijskih resursa. Poreske i spoljnotrgovinske olakšice, subvencije, privilegije u investicijama, stimulacije kod zapošljavanja, otvaranja malih i srednjih preduzeća itd. samo su neke mjere koje su u određenim vremenskim periodima koriste na zajedničkom tržištu. Industrijska politika je često protekcionistička. Instrumenti za provođenje industrijske politike se mogu sistematizovati na sledeći način:

▪ Kontrola cijena, poreska politika, politika deviznog kursa i druge fiskalne mjere i barijere.

▪ Državne investicije, izgradnja infrastrukture, javne nabavke, kreditna politika, izdavanje dozvola i saglasnosti, donošenje tehničkih standarda, proizvodnja u organizaciji države itd.

▪ Ostali instrumenti.

Vidi se da su načini regulisanja industrijske politike brojni i raznovrsni. Koja će se mjera i u kom intenzitetu primjeniti, često zavisi od unutrašnjih, ali sve češće i eksternih faktora. Ipak, nesporno je da je većina mjera "pod lupom" politike konkurencije. Dalje, prekomjerna primjena mjera industrijske politike dovodi čak i do negativnih efekata. Zato je pravi izbor instrumenata, obima i vremena njihove primjene najvažniji zadatak kreatora industrijske i ekonomske politike. Naravno, važnije od toga je izvršiti transparentnu selekciju industrija i kompanija koje će se pomagati ovim instrumentima (prema ciljevima planirane industrijske politike).

Prethodno ukazuje na svu složenost aktivnosti Unije na forsiranju pružanja različitih vidova pomoći industrijskim firmama. EU vrši superviziju unutrašnjeg, i stimuliše ekspanziju i rast evropskih kompanija na svjetskom tržištu, dok je istovremeno, pod stalnim pritiskom GATT i STO radi snižavanja carinskih stopa.

119 Naravno, podrazumijeva se da su mjere usaglašene od najznačajnijih političkih aktera u određenoj državi a zatim verifikovane u parlamentarnim strukturama.

68

5.3. Novije faze industrijske politike

Evropski Savjet na Samitu u Lisabonu 2000. god. donosi zaključke i stavove koji obavezuju sve relevantne faktore Unije na obavezu preduzimanja aktivnosti na rastu konkurentnosti, povećanju zaposlenosti i rastu životnog standarda. Iako se na prvi pogled radi o protivrječnim ciljevima, zaključci iz Lisabona su naišli na podršku zemalja članica EU. Lisabonski samita sadži strategijske dimenzije, a zemlje članice donose vlastite programe, zasnovane na lisabonskim ciljevima.

Za razliku od ranijeg perioda kada je uloga malih i srednjih preduzeća (MSP) u industrijskoj proizvodnji bila marginalizovana, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog vijeka ona postaju važan faktor "korekcije" devijacija koje se javljaju u industriji. Veliki broj programa u oblasti zajedničke industrijske politike i politike regionalnog razvoja, pa i drugih komunitarnih politika sadrže komponente podrške MSP. Zbog promijenjene svijesti o ulozi i značaju MSP u razvoju evropske proizvodnje i jačanju ekonomsko-socijalne kohezije, u podršku "maloj privredi" uključuje je se i Evropska investiciona banka i druge komunitarne institucije.

U novijoj fazi razvoja EU različitim aktivnostima se finaliziraju raniji ciljevi i dodaju novi koji se odnose uglavnom na harmonizacije u vezi sa politikom proširenja i preuzete eksterne obaveze, od kojih su najvažnije pravila STO. Tako 2002. god. Evropska komisija izdaje Saopštenje "Industrijska politika u proširenoj Evropi". Iz sopštenja se vidi da se evropska industrija i EU još uvijek suočavaju sa mnogim problemima. Insistiranje na usklađivanju odnosa i interesa industrije, ekologije i socijalnog sektora govori o namjeri komunitarnih organa da industrijsku politiku dodatno opterete, bar sa razmišljanjem o navedenim problemima. Ako je čvršće vezivanje sa zaštitom životne sredine120

Jače povezivanje industrijske politike sa ekološkom i socijalnom politikom nije moguće efikasno provesti bez dodatnog ugrožavanja evropske produktivnosti. "Održivi rast i razvoj su najaktuelije globalne i civilizacijske teme naše epohe. Nekontrolisana ekspanzija proizvodnih snaga u posljednjih stotinu godina, stvorila je mnoge društvene i prirodne debalanse koji ozbiljno ugrožavaju svjetsku ekonomiju u bližoj budućnosti, a prema nekim skeptičnijim teorijama i sam opstanak civilizacije. Reakcija na ovakvu situaciju, javlja se u vidu strategije, koja imaju za cilj, kratkoročno i dugoročno sprječiti eroziju postojećih resursa i prirodne okoline, a da se pri tome ne ugroze opšti društveni progres i dostignuti životni standard, koji se ne može zamisliti bez ostvarivanja odgovarajućih stopa rasta. To evoluira novu strategiju održivog rasta i razvoja, koje se naziva strategija ekonomski održivog rasta i razvoja. Njena suština se svodi na stvaranje uslova rasta materijalne proizvodnje, koji neće ugroziti procese reprodukcije u budućnosti."

logično i društveno opravdano, rješavanje socijalnih pitanja u idustrijskom sektoru nije poželjno (osim u slučajevima programiranog otvaranja novih radnih mjesta u MSP).

121

120 O održivom razvoju vidjeti u: Popović Goran, Makroekonomski aspekti CSD indikatora, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, br.8, 2008. ili u Popović Goran, Ekonomske konsekvence agro-ekoloških mera u EU, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2009. god. 121 O makroekonomskim aspektima održivog razvoja vidjeti u: Popović Goran, Makroekonomski aspekti CSD indikatora, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, br.8, 2008. god., ili u Popović Goran, Ekonomske konsekvence agro-ekoloških mera u EU, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2009. god.

U Saopštenju se insistira na jačanju uloge inovacija, know-how i preduzetništva. Ovaj dokument otvara mogućnosti snažnijeg djelovanja EU, posebno u sferi inovacija. Tehnički progres je danas ključni faktor razvoja a inovacije motorna snaga tehničkog progresa. Bez istraživanja i inovacija nema rasta produktivnosti rada ni konkurenosti na domaćem i eksternom tržištu.

Prioritet sadašnje industrijske politike EU je unutrašnje restrukturiranje koje treba dovesti do povećanja eksterne konkurentnosti evropskih kompanija. Složenost zadatka zahtijeva multifunkcionalno djelovanje industrijske politike. Pored stalne harmonizacije fundamentalnih shvatanja i implementacije zakonske regulative između članica, te stvaranja konkurentnog industrijskog kompleksa, Unija koristi različite komunitarne mere u ostvarivanju ciljeva industrijske politike. Ključna je forsiranje naprednih tehnologija koje industrijama i ekonomiji u cjelini pružaju konkurentske prednosti globalnog nivoa.

69

Ovaj pravac djelovanja industrijske politike se odnosi na jedan od strateških ciljeva Unije. Zajednica želi da od svog tržišta napravi tehnološki najnapredniju tržišnu strukturu na svijetu. Jedan od pravaca djelovanja odnosi se na podršku industrijama koje su u fazi opadanja.122 Da bi se uspješno nosila sa najvećim konkurentima u proizvodnji visokih tehnologija, prije svega sa SAD i Japanom, Unija ulaže u naučni i tehnološki razvoj pomaganjem naučno-istraživačkih projekata.123 Nadležne institucije zemalja članica i Unije provode politiku razvoja malih i srednjih preduzeća koja se prema svojim obilježjima najčešće klasifikuju u sektor industrije. Finansiranje naučno-istraživačkih projekata je važna mjera industrijske politike. Centralizovanom politikom EU postižu se dodatni efekti u koncentraciji aktivnosti i otvaranju perspektiva da brži rast tehničkog progresa.124

Za razliku od ekonomsko-tehničkie diferencijacije ovog sektora, socijalni aspekt je veoma značajan i specifičan. Mogućnost brže reakcije u odnosu na promjene (uključujući i zapošljavanje), preorijentaciju preduzeća na druge poslove, veću mogućnost zapošljavanja ženske radne snage, niskokvalifikovane radne snage, te mogućnost rada na određeno vrijeme, većih šansi za prekvalifikaciju itd. samo su neke specifičnosti firmi iz sektora uslužnih djelatnosti.

Tako se smanjuje tehničko-tehnološki jaz prema SAD i Japanu. Karakter pomoći industrijskim firmama je protekcionistički i obično se svodi na direktne subvencije ili davanje povlašćenog položaja u procedurama javnih nabavki i na drugi način. Ključne odluke i mjere u sektoru zaštite evropske industrije, rezultatat su krupnih političkih dogovora i nagodbi. Razvoj industrije u svijetu, kako je rečeno, u gotovo svim fazama razvoja je bio pod određenom kontrolom vladinih institucija. Iz toga se može izvući zaključak da je kreiranje industrijskih politika nemoguće bez učešća državne birokratije. Odlučivanje u birokratskim krugivima kao npr. u slučaju Zajedničke poljoprivredne ili regionalne politike može donijeti probleme, nerazumijevanje i netransparentnost.

Unija nastoji da u kontinuitetu unaprijedi poziciju administracije u ovoj i drugim oblastima, kako bi se ideje mogle realizovati brzo i efikasno. Često dolazi i do "političkih ratova" sa neistomišljenicima koji zastupaju principe konkurencije. Prekoračenja gornjeg nivoa subvencija od strane članica, isplate novih subvencija (uz već prihvaćene isplate) dodatno ohrabruju kritičare koncepta miješanja države u privredni život, bez obzira na pozitivne efekte ovih aktivnosti.

Usluge. Sektor usluga ima važnu ekonomsku ulogu u razvijenim ekonomijama. U mnogim od njih učešće usluga u ukupnom DBP kontinuirano raste i već sada je veoma visoko. Razvoj modernih društava potvrđuje trend ekspanzije uslužnog sektora. Jedna od njegovih najvažnijih karakteristika je i u tome što u odnosu na ostale privredne oblasti apsolutno i relativno povećava svoje učešće u ukupnom broju zaposlenih.

Strateška prednost ovog sektora je strukturna fleksibilnost i mogućnost brzih promjena lokacija za pojedine firme ili kompletnih segmenata pojedinih uslužnih sektora. Pokretljivost pruža uslužnom sektoru komparativnu prednost nad ostalim segmentima industrije i drugim oblastima. Zbog toga ne iznenađuje da i u nekim kohezionim projektima implementiranim regionalnom, ruralnom i segmentima Zajedničke poljoprivredne politke, svoje mjesto imaju i ulaganja u sektor usluga.

125

Dakle, ovaj sektor, uspješnije nego drugi, može rješavati i probleme strukturne nezaposlenosti. Ovaj makroekonomski fenomen je sve prisutniji u najrazvijenijim ekonomijama a nezaposlenost postaje veliki problem ozbiljnih političkih struktura. U tom smislu, ne iznenađuje komunitarna podrška razvoju uslužnih djelatnosti na jedinstvenom ekonomskom prostoru, baš zbog velikih mogućnosti u smanjivanju

122 Makroekonomija tretira razvojne cikluse. Jedna faza se odnosi na opadajuće grane. O razvojnim ciklusima vidjeti u: Đuričin Dragan, Upravljanje pomoću projekata, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., ili u Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija: evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god. 123 Rikalović Gojko ukazuje na moć "kreativnog kapitala" u pokretanju ekonomije zasnovane na znanju. O ovoj temi vidjeti u: Rikalović Gojko, Teorijsko-metodološki pristup kreativnom kapitalu, u tematskom zborniku: Ekonomska politika i privredni razvoj, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god., str. 109-120. 124 Ovi motivi su vidljivi u prioritetima EU za period 2007-2013. god. To su: održivi rast, zaštita i upravljanje prirodnim resusrima, jačanje EU kao globalnog partnera, građanstvo EU i administracija. Za održivi rast su namenjena sredstva za jačanje konkurentnosti i kohezije (radi rasta i zaposlenosti). Sredstva se usmjeravaju u: jačanje konkurentnosti preduzeća, istraživanje i razvoj, obrazovanje i socijalnu politiku. U cilju zaštite i upravljanja prirodnim resusrima sredstva se usmeravaju: konvergenciju manje razvijenih država, rast konkurentnosti i zaposlenosti u regijama EU i za evropsku teritorijalnu saradnju. Radi zaštite i upravljanja prirodnim resursima, sredstva se koriste za: mjere CAP, ruralni razvoj, ribarstvo i zaštitu prirodne sredine. 125 Pitanja nezaposlenosti, sa posebnim akcentom na strukturnu nezaposlenost, objašnjena su u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija: evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god.

70

nezaposlenosti. Nije riječ samo o novom zapošljavanju, već i prekvalifikacijama kojima se smanjuje stopa strukturne nezaposlenosti.

Kada je riječ o fleksibilnosti ulaska i izlaska u određenu privrednu oblast uslužni sektor ima prednost u odnosu na industriju. Izuzetak su veliki infrastrukturni i tehnološki sistemi u saobraćaju, telekomunikacijama ili sve razvijenijem sektoru finansija. Međutim, usluge se razvijaju i u visokotehnoškim oblastima npr. u telekomunikacijama, gdje se zapošljava visokokvalifikovana radna snaga. Može se konstatovati da tehničko-tehnološki razvoj evropskog tržišta stalno indukuje porebe za najstručnim kvalifikacijama, koje se traže ne samo u sektoru usluga, nego i u ostalim oblastima.

Tehnika i tehnologija. Tehničko-tehnološki progres je najznačajniji faktor razvoja razvijenih društvenih zajednica. Karakterističan primjer su SAD i Japan, ali u poslednje vreme i neke druge države, Južna Koreja, Kina, Rusija, Indija itd. Sve se više ulaže u naučna istraživanja jer se takva ulaganja višestruko vraćaju i obezbjeđuju konkurentsku prednost u dužem vremenskom periodu. U Evropi je šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka vođena separatna nacionalna politika u ovoj oblasti. Osamdesetih godina dolazi do promjena, pa i centralni organi Unije iskazuju veći interes za probleme tehničko-tehnološkog razvoja. Tih godina dolazi do realizacije programa iz ove oblasti, finansiranih od strane Unije i njenih članica.

Ipak, ove aktivnosti su još uvijek kontroverzne jer se pobornici politike slobodne konkurencije protive prekomjernom uticaju države. Organizaciono, ova oblast se na nivou EU kreira četvorogodišnjim Okvirnim programima istraživanja i razvoja. Razvijaju se i strategijske tehnološke alijanse koje se osnivaju isključivo zbog razvoja visokih tehnologija iz oblasti informatike, biotehnologije i otkrivanja novih materijala. Smatra se da su ove fundamentalne tehnologije osnova daljeg razoja nauke i tehnologije a samim tim i pretpostavka tehničkog progresa. Bez toga nema ekspanzije brzorastućih privrednih oblasti ni ukupnog privrednog razvoja. Pri tome, treba imati u vidu činjenicu da se prioriteti u istraživanju novih tehnologija usmjeravaju u područja gdje evropski istraživači imaju određene prednosti u u dnosu na svjetske standarde i već izgrađene istraživačke resurse u zemljama Unije.

Evropska komisija radi na usaglašavanju interesa različitih stručnih institucija kako bi se bezbolno, i na politički prihvatljiv način, infiltrirala zajednička politika od koje Zajednica u budućnosti očekuje najviše domete. Čini se da su učinjeni prvi koraci na stvaranju jedinstvenog tehničko-tehnološkog prostora i ostvarene pretpostavke da zajedničko evropsko tržište postane tehnološki najrazvijenije na svijetu.

Jedinstvenim evropskim aktom (1987) postavljeni su temelji novoj tehnološkoj politici Unije. Ugovor iz Rima osnažuje potrebu jačanja konurentnosti razvijanjem vlastite tehničko-tehnološke osnove. EU mora usvojiti integralni dugoročni okvirni program naučnih istraživanja, a Evropska komisija kao izvršni organ, ima obavezu harmonizacije državne politike, projekata i programa racionalnosti, objedinjavanja i efikasne upotrebe naučnih i istraživačkih resursa.126

126 MFP (Multiannal Framework Programmes) ili višegodišnji okvirni programi su instrumenti podrške istraživanjima i tehnološkom razvoju. Sredstva na nivou Zajednice su iznosila oko 4 mlrd. evra godišnje i još dodatnih 4 mlrd. koje su na godišnjem nivou plasirane u članicama. Ukupno, oko 8 mlrd. evra je respektabilan finansijski resurs u podršci modernizacijama i reformama vlastite industrije. EUREKA je program podrške razvoju visokih tehnologija u cilju smanjenja tehničko-tehnološkog zaostajanje Evrope za SAD i drugim zemljama, koji bi u nekim oblastima EU doveo na svjetsku lidersku poziciju.

EU je već sada vodeća u mnogim tehnologijama, a veliki broj njih se nalazi u samom svjetskom vrhu. U budućnosti, EU će morati razvijati autentičnu politiku zasnovanu na bogatoj evropskoj istoriji i tradiciji u svim naučnim oblastima i značajnom fundusu naučnih otkrića koja su nastala na evropskom tlu. EU ima vrhunski obrazovni sistem, bogatu opštu kulturu i raznovrsnu tradiciju. To su važne pretpostavke, koje uz finansijsku podršku, evropskom prostoru mogu (uz SAD i još neke zemlje) donijeti lidersku poziciju u oblasti novih tehnologija.

71

5.4. Rezultati industrijske politike

Industrijska politika EU daje pozitivne rezultate u razvoju industrijskog sektora, posebno u restrukturiranju industrije i njenom prilagođavanju novim trendovima. Ta uloga se najbolje vidi u analizi rasta pojedinih industrijskih sektora.

Tabela 5.1. prikazuje sektorske stope rasta proizvodnje u EU. Iz nje je vidljivo da su u periodu 2002-2007. god. upravo one proizvodnje koje imaju suficite spoljno trgovinske razmjene, ostvarile više sektorske stope rasta. Riječ je dakle, o izvozno orijentisanim sektorima, kao što su: proizvodnja mašina i opreme (prosječna godišnja stopa rasta 4,4%), proizvodnja motornih vozila i prikolica (rast 3,6%), proizvodnja hemijskih proizvoda (rast 2,4%), proizvodnja radio, TV i komunikacione opreme (rast 7,7%) i dr. Tekstil i grupa proizvodnji oko ove grane bilježe negativne prosječne godišnje stope rasta (od -2,9% za tekstil, do -4,3% za odjevni asortiman, pa sve do -6,3 za preradu kože itd.). Očigledno je, da je riječ o proizvodnjama koje nisu razvojni prioriteti EU, i da su to sektori bez izvozne strategije, koji neće biti perspektivni u budućnosti.

Granska komparacija sa spoljnotrgovinskim bilansom jasno potvrđuje hipotezu, da kompanije koje nisu opredjeljene za poslove na svjetskom tržištu, ne mogu ni na zajedničkom tržištu EU ostvariti brži rast. Tabela 5.1: Sektorske stope rasta proizvodnje (u%)

Šifra Sektor 1996

2000

2001

2002

2007

Prosjek 2002-2007.

C Rudarstvo i eksploatacija kamena

1.2 -

2.9 -

3.8 1.2

-1.2

-3.1

D Proizvodnja 0.2 5.4 0.2 -

0.5 3.9 2.6

DA15

Prehrambeni proizvodi i pića 1.3 1.3 1.6 2.5 1.7 1.6

DA16

Duvanski proizvodi 9.5 -

6.0 -

2.1 -

0.4 0.4 -4.5

DB17

Tekstil -

3.6 1.3

-3.8

-4.3

-0.4

-2.9

DB18

Odjevni asortiman; bojenje, krzna

-5.1

-5.0

-2.9

-11.

2 0.2 -4.3

DC19

Štavljenje kože; proizv. kofera i torbi

-3.3

-2.9

-4.6

-7.4

-2.7

-6.3

DD20

Drvo i proizvodi od drveta i pluta

-3.3

5.5 -

3.0 0.0 1.4 2.3

DE21

Celuloza, papir i papirna konfekcija

-2.0

3.3 -

2.3 3.3 2.9 2.1

DE22

Štampa, izdav., repr. štamp. medija

-0.1

2.0 -

1.5 -

0.5 1.1 0.6

DF23

Koks, naftni derivati, nuklear. gorivo

-0.4

3.9 -

0.2 -

1.2 0.5 1.3

DG24

Hemikalije i hemijski proizvodi

2.8 4.9 3.1 5.4 2.5 2.4

DH25

Proizvodi od gume i plastike -

0.9 4.8

-0.6

0.2 4.4 2.5

DI26 Ostali proiz. od nemetala i - 3.8 - - 2.6 1.9

72

minerala 2.6 0.9 1.8

DJ27

Osnovni metali -

2.2 6.7

-1.7

-0.1

1.6 1.7

DJ28

Proizvodi od metala -

1.1 5.9 0.6

-0.2

5.3 3.1

DK29

Mašine i oprema 0.4 5.9 1.4 -

1.2 7.9 4.4

DL30

Kancelarijski uređaji i računari 8.2 17.

1 -

2.0

-16.

7

16.3

4.9

DL31

Električni uređaji i aparati -

0.3 7.6 1.5

-3.7

6.1 3.8

DL32

Radio, TV, komun. oprema, aparati

4.1 25.

4

-10.

3

-9.7

6.5 7.7

DL33

Medic., precizni i optički instrumenti

0.4 10.

5 4.7

-0.4

5.9 3.7

DM34

Motorna vozila, prikolice i poluprik.

2.9 7.7 2.0 1.1 6.1 3.6

DM35

Ostala oprema za transport 1.3 1.2 3.0 -

5.7 0.2 3.9

DN36

Namještaj, proizvodnja -

1.1 2.8

-0.5

-4.7

2.9 0.7

DN37

Recikliranje n.r. n.r. 2.7 7.5 9.1 6.1

E Snabdijev. strujom, gasom i vodom

3.3 3.8 2.5 0.8 -

0.5 1.4

F Građevinarstvo -

2.2 2.0 0.4 0.9 3.5 1.9

Izvor: Izvor: Commission staff working dokument on the European

73

6. POLITIKA KONKURENCIJE EVROPSKE UNIJE

6.1. Osnove politike konkurencije

Početni razlozi nastanka Zajednice su ekonomske prirode, pa nije neobično što su teme o širenju tržišta našle svoje mjesto još u ranoj fazi njenog postojanja. Politika konkurencije, kao je jedna od najstarijih zajedničkih politika EU, javlja se već osnivanjem EZUČ, jer su sve zemlje koje su pristupile ovoj asocijaciji imale jake interese da pomognu svojim proizvođačima. One su ušle u partnersvo zbog stvaranja većeg tržišta koje bi se razvijalo na principu ekonomije obima i jednakosti u pristupu ujedinjenom tržištu, od strane privrednih subjekata svih zemalja članica. U međuvremenu, konkurencije na evropskom tržištu evoluira, crpeći američka iskustva. Tek poslednjih decenija institucije EU nude originalnije inicijative i rješenja prilagođena specifičnoj dinamičnoj strukturi Unije. Politika konkurencije EU je fokusirana na pojave koje (kad nisu pod nadzorom) mogu prouzrokovati nepotrebne gubitke na zajedničkom tržištu, i uopšte, ugroziti dalji razvoj evropske ekonomije.127

Te pojave se manifestuju u zloupotrebi dominantnog položaja, nedopuštenim trgovinskim sporazumima, spajanjima, pripajanjima (merdžerima i akvizicijama) i nedozvoljenim oblicima državne pomoći preduzećima. Dakle, riječ je, uglavnom o mjerama sprečavanja ograničavanja tržišnih sloboda ostalih tržišnih učesnika, sprječavanja nelojalnih dogovora o cijenama i (ili) drugim tržišnim kondicijama, zabranama uslovljavanja trgovine itd. Ovim intervencijama su se bavile vlade mnogih zemalja u različitim etapama njihovog razvoja. Međutim, seriozan i kompleksan, naučno utemeljen tržišni pristup je privilegija samo najrazvijenijih svjetskih ekonomija, posebno SAD i EU. U tom kontekstu treba istaći značaj i domete Šermanovog zakona koji je još 1890. god. donešen u SAD. Iako je preživjeo brojne kritike, ovaj zakon je uveo red u mnogim oblastima američke privrede (željeznica, saobraćaj i dr.). Šermanov zakon, bez obzira što pripada ekonomskoj istoriji predstavlja preteču antimonopolske regulative modernih kapitalističkih privrednih sistema.

128

Odnosi između ekonomskih subjekata na određenom prostoru bili su predmet interesa još od antičkih vremena.

129

Kada se konkurencija posmatra klasičnom matricom, definiše se kao proces zaštite interesa pojedinih ekonomskih subjekata i stimulisanja njihovih prava i izbora ponašanja koje vodi maksimalizaciji profita.

Upravo oni su kroz vijekove uticali na ukupne društvene odnose i progres. U srednjem vijeku je razvijena trgovina u mnogim mediteranskim gradovima uticala na njihov razvoj. Gradovi koji su se nalazili na raskršćima trgovinskih puteva brže su se razvijali od drugih. Konkurencija uzima zamaha u 19. vijeku da bi ekonomija 20-og vijeka u potpunosti egzistirala od slobodnog do relativno kontrolisanog tržišnog mehanizma. Danas, ali i ranije, konkurencija se sagledavala iz dva protivrječna ugla: stalne potrebe za što većim slobodama u ponašanju subjekata na određenom ekonomskom prostoru i čestih intervencija prema toj istoj slobodi. Za tržišne neusklađenosti (posebno u "laises faire") vezane su mnoge globalne krize koje su generisale i otvorene političke sukobe, pa čak i ratove. Ipak, povoljno dejstvo konkurencije u odnosima među tržišnim akterima je nesumnjivo.

130

Teoretski, na slobodnom tržištu se ostvaruje najoptimalnija alokacija raspoloživih društvenih resursa. Idealno ekonomsko ponašanje tržišnih aktera bi se moglo pronaći u tržišnom stanju "savršene konkurencije"koje ne postoji. Antipod tom obliku organizacije tržišta je monopol. On guši slobode tržišta i slobode izbora i diktira uslove ponude prema raspoloživoj tražnji. Politika monopola dovodi do rasta cijena

Ovaj odnos tržišnih aktera je fundamentalni interes svake moderne društvene zajednice.

127 O politici konkurencije vidjeti u posebnim poglavljima u: Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004., i u: Mike Artis&Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2007. 128 128 O slobodama i tržištu vidjeti u: Fridrih fon Hajek, Studije iz filozofije, ekonomije i politike, PAIDEIA, Beograd, 2002.; John Kenneth Galbraith, Dobro društvo-humani redosled, Grmeč-Privredni pregled, Beograd, 2001.; Milton Friedman, Kapitalizam i sloboda, Global Book, Novi Sad, 1997.; James Buchanan, Granice slobode, DERETA, Beograd, 2002. god. Zalažu se za slobodno tržište i minimalnu ulogu države. 129 Vidjeti više u: Mokyr Joel, The Gifts of Athena: Historical Origins of the Knowledge Economy, Oxford Univesity Press, Princeton, NJ, 2002; Temin Peter, The Economy of the Early Roman Empire, u The Journal of Economic Perspectives, winter 2006. str. 133-151; Croix S. And Geoffrey E.M. Ancient Greek and Roman Martime Loans, u Debits, Finance and Profits, Sweet and Maxwell, London, 1974. 130 U makroekonomiji je poznata teorija o "realnim očekivanjima." Na osnovu nje se zasniva i ponašanje aktera na modernom tržištu.

74

proizvoda i usluga, stvaranja monopolskih ekstraprofita i "gušenja" drugih tržišnih aktera. Ona stvara i druge ekonomske deformacije. Kada kažemo monopol, onda iz grupe oblika organizacije tržišta, koji ugrožavaju slobodnu konkurenciju, ne možemo isključiti ni duopol i oligopol. Sudari ovih ekstremnih koncepcija u poslednjem vijeku su bili najizraženiji na najrazvijenijim tržištima SAD i Evrope. Zato politika konkurencije, kao zajednička politika na nivou EU sa mehanizmom regulacije (naravno u određenoj mjeri) ograničava slobodu ponašanja tržišnih subjekata. Tako politika konkurencije uspostavlja ravnotežu između izvornog svojstva i potrebe za koncentracijom, racionalizacijom i rastom tržišnog učešća u cilju maksimizacije profita, s jedne strane, i potrebe da se ta ista konkurencija zaštiti od monopola. Dakle, politika konkurencije štiti učesnike na tržištu od njih samih. U EU ovo je zadatak centralnih organa i administracije.

6.2. Opšti zakonodavni okvir

Zakonodavstvo EU iz oblasti politike konkurencije je sveobuhvatno i specifično. Osnovu zakonodavstva čini Ugovor o osnivanju EU. U njemu se posredno i neposredno reguliše ova problematika (najznačajniji članovi 3, 24, 77-82 i 83-85. Riječ je o pravnim aktima koji se nalaze, ne samo u tekstovima Ugovora o osnivanju, nego i drugim komunitarnim regulacijama, direktivama, preporukama, pravilnicima itd. Neke preporuke i pravilnici nisu obavezujući, iako ukazuju na stavove najviših institucija Unije prema narušavanju politike konkurencije. Kada je riječ o direktivama, njih donose Savjet i Evropska komisija. Komisija je najznačajnija ustanova implementacije ove politike. Već je naglašena hibridna uloga Komisije, koja pored izvršnih funkcija ima dio sudskih ovlašćenja. Saglasno tome, ova institucija izriče kazne prekršiocima politike konkurencije i onima koji narušavaju funkcionisanje zajedničkog tržišta. Iznosi izrečenih kazni su u stotinama miliona evra,131

▪ Neposredno ili posredno utvrđivanje kupovnih ili prodajnih cijena ili drugih uslova razmjene.

jer novčani kazneni iznosi mogu ići i do 10% godišnjih prihoda, koje tužene firme ostvare u cijelom svijetu. Ipak, Evropski sud pravde ima formalnu nadležnost za rješavanje sporova između institucionalnih aktera Unije (to mogu biti firme, vlade država članica ili centralne institucije Zajednice). Sankcije se uglavnom izriču za zloupotrebu dominantnog položaja, spajanja i pripajanja kompanija koje posluju na tržištu EU, zabranu ili djelimično ograničavanje sporazuma između preduzeća, kojima se narušava funkcionisanje zajedničkog evropskog tržišta. I na kraju, kaznene mjere se mogu izreći i u nekim nedozvoljenim slučajevima pružanja državne pomoći.

U Ugovoru o osnivanju Evropske zajednice decidno je precizirana problematika zaštite konkurencije zajedničkog tržišta. Tako članovi 81. do 89. tretiraju pitanja koja regulišu konkurencijsko pravo. Član 81. Ugovora smatra nespojivim sa zajedničkim tržištem sve sporazume i odluke između preduzeća i udruženja preduzeća ili dogovovorene prakse među njima, koji mogu uticati na trgovinu među članicama i spriječiti, ograničiti ili narušiti konkurenciju zajedničkog tržišta. Ovo se posebno odnosi na:

▪ Ograničenje ili kontrolu proizvodnje, plasmana, tehničkog razvoja ili investicija.

▪ Podjelu tržišta ili lanaca snabdijevanja.

▪ Primjenu nejednakih uslova za iste poslove kod različitih poslovnih partnera.

▪ Uslovljavanje sklapanja ugovora prihvatanjem dodatnih obaveza koje nisu vezane za predmetne ugovore.

6.3. Tržišne strukture i mjerenje koncentracije na tržištu

Tržišne strukture. Monopol je oblik tržišne strukture u kome na strani ponude postoji samo jedan ekonomski akter. Ukoliko je riječ o tržištu proizvoda monopol podrazumijeva prisustvo samo jednog proizvođača i visoke barijere ulaska za druge tržišne aktere. Monopol ostvaruje ekstraprofit kroz razliku monopolske cijene i monopolskih troškova. Tendencija monopola je da monopolska cijena bude što veća, a troškovi proizvodnje što niži u odnosu na tržišne. Inače, to je želja svakog ekonomskog subjekta na slobodnom tržištu. Međutim, monopol teži ostvarivanju ekstraprofita tako što redukuje nivo proizvodnje u

131 U februaru 2008. god. EU je kaznila Majkrosoft sa blizu 900 miliona evra. Ovo je najveća kazna izrečena jednoj kompaniji, i prva koju je EU izrekla zbog antimonopolskog ponašanja. Razlog je činjenica da je ova američka korporacija od rivala naplaćivala previše za informacije o softveru. Regulatori EU su ocijenili da je Majkrosoft naplaćivao nerazumne cijene (do oktobra 2007. god.) firmama koje razvijaju softver i žele svoje proizvode učiniti kompatibilnim sa operatvnim sistemom.

75

zavisnosti od svojih interesa i "ucjenjivački" djeluje prema tražnji, što se konačno negativno reflektuje na ukupan output i društveno blagostanje.132

Perfektna konkurancija je struktura velikog broja konkurenata koji proizvode homogen proizvod. Niko od konkurenata nema bitan uticaj na formiranje cijena i količinu prodatih proizvoda. Nema barijera ulaska i izlaska.

Duopol je tržišna struktura, veoma slična monopolu. Razlika je samo u tome što na strani ponude postoje dva tržišna subjekta. Stepen diferenciranosti ulaznim barijerama je sličan oligopolu, ali i monopolu. Stepen koncentacije je manji nego kod monopola, ali je nešto veći u odnosu na oligopol.

Oligopol je tržišna struktura u kojoj se na strani ponude nalazi manji broj konkurenata koji imaju značajno učešće u tržišnom potencijalu. Barijere ulaska i izlaska na tržište su manje nego kod monopola i oligopola, ali su još uvijek značajne.

Već je rečeno da su duopol i oligopol tržišne strukture bliske monopolu. Ovi oblici organizovanja tržišta su predmet kontrole politike konkurencije, iako se u praksi rijetko sreću u čistom obliku. Ipak, realne tržišne strukture najčešće gravitiraju u osnovnim teorijskim modelima. To se posebno odnosi na oligopol manjeg broja učesnika koji na razvijenim tržištima ima stalne, čak i neskrivene tendencije eliminacije što više konkurenata i želju da takva tržišta dugoročno transformiše u duopolska, pa čak i monopolska.

Antimonopolski zakoni sprječavaju ambicije kartela, trustova i multinacionalnih korporacija u narušavanju osnovnih principa konkurencije. Tendencije prema monopolima su pojačane u toku poslednjih decenija. Do osamdesetih godina prošlog stoljeća, na globalnoj sceni su prisutne pojave diversifikacije privrednih i finansijskih aktivnosti, ali trend pod pritiskom globalne konkurencije ide prema pripajanjima i spajanjima firmi u cilju kontrole što većeg procenta tržišta. Na taj način, suprotno diversifikaciji, dolazi do visokog stepena koncentracije privrednih aktivnosti. Koncentracija tržišta je najvažnije mjerilo određivanja tržišne strukture, posebno kada je riječ o tržištu na kome je prisutan veći broj jakih proizvođača. Generalno, većina tržišnih subjekata teži ka većoj koncentraciji.

Tržišna koncentracija. Tržišna koncentracija je funkcija broja preduzeća koja konkurišu na nekom tržištu i njihovih pojedinačnih tržišnih učešća. I ovdje postoji identifikacija prema tržišnim strukturama:

133

▪ Indeks reciprociteta.

Oligopol odražava stanje manjeg broja konkurenata značajnog tržišnog učešća, sa barijerama ulaska na tržište.

Duopol je tržišna struktura od dva učesnika. Sličan je oligopolu je koncentracija tržišta veća.

Već je rečeno da monopol karakteriše prisustvo samo jednog proizvođača.

Trendovi kretanja od stanja perfektne konkurencije ka monopolu daju negativne efekte, prije svega u rastu cijena i redukciji proizvodnje. Ovo govori o potrebi ozbiljnog pristupa EU u oblasti antimonopolske politike. Zato Unija prati nivo koncentacije određenog tržišta i nivoe učešća pojedinih tržišnih aktera.

Za mjerenje koncentacije tržišta postoje različite metode, i to:

▪ Racio koncentacije za 4 ili 8 vodećih konkurenata.

▪ Kriva koncentracije ili Gini koeficijent.

▪ Herfindal Hiršmanov indeks (HHI).

Indeks reciprociteta uzima u obzir broj preduzeća u grani kao osnovu utvrđivanja stepena koncentracije:

IR = 1 / n gdje je n: broj preduzeća na tržištu

132 Postoji i teorija monopolističke konkurencije koju su afirmisali Čembrlen i Robinson (1933) u: E. Chambrlen, The Theory of Monopolistic Competition, 1933 i Robinson, I., The Economics of Imperfect Competition, 1933. 133 Npr. tržište obuće u EU je izuzetno fragmentirano i konkurentno. Na njemu egzistiraju hiljade preduzeća (blizu 20.000) sa prosjekom od oko 20 zaposlenih po jednom preduzeću.

76

Problem u primjeni ovog pokazatelja je u tome što je moguće poći od pogrešne pretpostavke da veći broj preduzeća na tržištu automatski oslikava manji stepen koncentracije. Jer, ova metoda ne razlikuje pojedinačna tržišna učešća svakog aktera.

Racio koncentracije za 4 ili 8 vodećih konkurenata (CR4 / CR8) je prosti zbir procentualno izraženih tržišnih učešća 4 najveća tržišna aktera.134

Kriva koncentracije ili Gini koeficijent

Uobičajeno je da, ukoliko je CR4 kao suma procentualno izraženih tržišnih učešća za 4 firme sa najvećim učešćem veća od 50%, a suma CR8 veća od 70%, to je prekomjerna (neželjena) koncentracija. I CR8 ima ozbiljnih nedostataka. Uz to, nije jasno zašto su za njega uzeti reperi od 4 i 8 najvećih tržišnih aktera a ne neki drugi.

135 je pokazatelj izračunavanja koncentracije tržišta, proizašao iz Lorencove krive distribucije. Model rangira učešća učesnika, od najmanjeg do najvećeg, a zatim se vrši njihovo kumuliranje. Tako se dobije krivulja koja se upoređuje sa krivom (pravom linijom od 45 stepeni) jednakih tržišnih učešća. Kriva koncentracije je osnova za izračunavanje ovog koeficijenta koji prikazuje nejednakost u tržišnoj snazi svih aktera. Perfektna konkurencija podrazumijeva da svi akteri imaju jednaku tržišnu snagu i predstavljena je linijom od 45 stepeni. Ako je Gini koeficijent odnos između idealne krive koncentracije, koja označava stanje slobodne konkurencije, i dobijene krive, tada za stanje slobodne konkurencije Gini koeficijent iznosi 0 (krive, tj. prave se poklapaju). U stanju monopola, kriva koncentracije se poklapa sa donjom horizontalnom i desnom vertikalnom osom. Tada Gini koeficijent ima maksimalnu vrijednost 1. Dakle, Gini koeficijent koncentracije tržišnog učešća se kreće u rasponu od 0 do 1. Dijagram 6.1. predstavlja grafički prikaz Gini keficijenta.

Dijagram 6.1.: Gini koeficijet

Herfindal-Hiršmanov indeks (HHI)136 je najpouzdaniji pokazatelj za izračunavanje koncentracije tržišta. Odmah na početku treba naglasiti da HHI koristi za utvrđivanje stepena tržišne koncentracije u EU i SAD, ali i drugim zemljama. On je analitički instrument u zvaničnim analizama koncentracije, koje se vrše za institucije Unije. To znači da se prilikim davanja saglasnosti, pa i u sporovima iz oblasti politike konkurencije HHI pojavljuje kao službeni parametar. Isto tako, HHI koristi i Antimonopolska komisija SAD u postupcima donošenja odluka o odobravanju ili odbacivanju ugovora u spajanjima i pripajanjima.137

2

1)(∑

=

=N

tSiHHI

Za razliku od CR4 ili CR8, HHI zavisi od ukupnog broja tržišnih aktera. Ovaj pokazatelj se izračunava pomoću slijedeće formule:

,

gdje je: Si-tržišno učešće i-tog konkurenta

134 U SAD četiri najveća proizvođača proizvode preko 90% automobila. To je visok stepen koncentracije. 135 Razvio ga je italijanski statističar Corrado Gini 1912. god. u: "Variability and Mutability", reprintovano u Memorie di metodologica statistica, ed. Pizetti E, Salvemini T, Libreria Eredi Virgilio Veschi, Rome, 1955. i u: Gini Corrado, Measurement of Inequality and Incomes, The Economic Journal, 31, p. 124-126., 1921. 136 HHI indeks je dobio ime po ekonomistima Oris C. Herfindalu koji je prvi pristupio njegovom korišćenju u analizama koncentracije u industriji i Albert O. Hiršmanu koji je indeks pronašao ranije. 137 Prema njoj su utvrđeni limiti za ocjenu tržišne moći. Tako npr. za HHI<1.000 tržište je nekoncentrisano, za 1.000<HHI<2.000 tržište je umjereno koncentrisano, a za vrijednost HHI>2.000 tržište je koncentrisano.

77

Iz formule je vidljivo da je maksimalna vrijednost ovog indeksa 10.000 i da je to vrijednost koja odražava stanje monopola (monopol podrazumijeva učešće samo jednog učesnika od 100%, a kvadrat od 100 iznosi 10.000). Što je vrijednost HHI bliža vrijednosti 10.000 tržište se nalazi u stanju oligopola ili duopola. Vrijednost HHI pada rastom broja konkurenata na tržištu. Problem u izračunavanju stepena koncentracije po ovoj metodi je u tome što je veoma teško obezbjediti relevantne pokazatelje za sve tržišne aktere na nekom tržištu (za ona sa većom disperzijom riječ je o hiljadama preduzeća).

Vrijednost HHI se smanjuje povećanjem broja konkurenata, dok mu vrijednost raste povećanjem diferencijacije u veličini tržišne moći. Glavna prednost HHI je to što daje veću težinu većim kompanijama. Kako do toga dolazi?

Ako se npr. uzmu dva slučaja u kojima četiri vodeće firme imaju jednako tržišno učešće 90% i to: prvi slučaj da četiri vodeće firme imaju jednako tržišno učešće od po 22,5% svaka, a drugi slučaj da vodeća firma ima 60%, a slijedeće tri po 10% učešća (u oba primjera, ostatak od 10% tržišta odnosi se na dvije firme sa po 5% učešća), dobićemo različite nivoe koncentracije. HHI je prvom slučaju 2075, dok je u drugom slučaju veći, i iznosi 3950. U prvom slučaju postoji tendencija ka perfektnoj konkurenciji, dok u drugom slučaju tržište ide u pravcu monopola.138

nVn+=

1HHI

Dakle, HHI ukazuje na nedostatak konkurencije u drugoj tržišnoj strukturi. Ovo je posljedica kvadriranih tržišnih učešća kompanija veće veličine.

U ovom primjeru, preostalih 10% tržišta može biti podjeljeno tako da ih pokriva 10 firmi sa po 1% tržišnog učešća. Za prvu varijantu HHI će iznositi 2035, a u drugoj će HHI biti 3910. Komparacija prezentiranih verzija ukazuje na činjenicu da manji tržišni akteri ne utiču značajnijje na promjene HHI. Očigledno je, da samo ukoliko je poznata vrijednost tržišnih učešća velikih preduzeća, dobiće se precizan HHI, bez obzira na eventualni nedostatak podataka o manjim akterima. Pored opšte formule HHI se izražava i na slijedeći način:

,

gdje je: n-broj preduzeća, a V je statistička varijansa. Statistička varijansa V se izračunava pomoću slijedeće formule:

nn

Sin

i∑=

−= 1

2)1(V

U praksi se često koristi normalizovan HHI čija se vrijednost kreće u rasponu od 0 do 1, a izračunava se:

N

NHHI

11

1*

−

−=HHI

gdje je: N broj preduzeća na tržištu, a HHI običan Herfindal-Hiršmanov indeks.

I ovdje manja vrijednost indeksa upućuje na nižu konkurenciju. Ako je npr. HHI* ispod 0,1 (tj. ispod 1000) onda nema koncentracije. Ako je HHI* između 0,1 i 0,18 (ili između 1000 i 1800) tržište je umjereno koncentrisano, dok je za HHI* veći od 0,18 (ili iznad 1800) koncentracija tržišta visoka. Granica umjerenog i visokog tržišnog koncentrisanja može biti i 0,2 (tj. 2000).

138 Na ovom primjeru, HHI možemo uporediti sa raciom koncentracije četiri vodeća konkurenta. U oba slučaja CR4 je 90. Iako imaju istu vrijednost CR4, ova dva tržišta su kao tržišne strukture potpuno različite.

78

U postupku spajanja povećava se opasnost od ugrožavanja konkurentnosti ako HHI poraste za više od 100 na umjereno koncentrisanom tržištu, ili za više od 50 na visoko koncentrisanom tržištu (delta-∆). Problem u određivanju vrijednosti HHI je dostupnost informacija o vrijednosti tržišnih učešća svakog tržišnog aktera. Ipak, akteri niskog tržišnog učešća imaju mali uticaj na rezultat HHI, a kompanije visokog učešća mnogo veći ponder u izračunavanju HHI.

Ovdje se postavlja pitanje, šta se događa sa vrijednostima HHI u situacijama kada se preduzeća spajaju ili pripajaju? Pored toga što dolazi do faktičkog rasta koncentracije na tržištu, i matematička promjena pri ovoj operaciji je vrlo uočljiva. Prije spajanja učešće se zajedno predstavlja kao zbir kvadrata dva preduzeća, dok se poslije spajanja njihov doprinos HHI predstavlja kvadratom binoma.139

Korišćenje HHI od strane Evropske komisije. Koncentracija se javlja spajanjem dva ili više preduzeća i sticanjem (od onih koji već kontrolišu najmanje jedno ili više preduzeća, kupovinom hartija od vrijednosti ili imovine, ili na bilo koji drugi način) direktne ili indirektne kontrole nad cijelim ili dijelom jednog ili više drugih preduzeća (kontrola podrazumijeva odlučujući uticaj).

HHI je značajan pokazatelj za utvrđivanje stepena koncentracije, posebno kada se preduzeća odluče da uđu u procese fuzije sa namjerom da u budućnosti ostvare efekte eksternog rasta. Tada preduzeća mogu i sama izračunati svoja tržišna učešća prije i poslije spajanja ili pripajanja i tako izbjeći nepotrebne troškove, ali i gubitak vremena. Istu metodu primjenjuju i antomonopolska tijela EU ili SAD, i dolaze do sličnih rezultata. Ipak, sve zavisi od karakteristika industrijske grane. Postoje tržišta koja su značajno monopolizovana, kao npr. tržište putničkih aviona na kojem nema potrebe za demonopolizovanjem i razbijanjem dostignutog stepena koncentracije. Kada bi se takav presedan zaista i dogodio, to ne bi djelovalo na smanjenje cijena, rast kvaliteta i drugih pozitivnih ekonomskih pokazatelja. Zbog toga treba imati na umu da su pokazatelji koncentracije tržišta različiti od grane do grane i nikako se ne mogu generalizovati. O ovim pitanjima brinu i antimonopolske komisije kada donose odluke iz svoje nadležnosti.

6.4. Primjena HHI u ocjeni spajanja i pripajanja (EU i SAD)

Upotreba HHI u SAD. Herfindal-Hiršmanov indeks (HHI) kao metodu koriste institucije EU i SAD. Od 1982. god. Ministarstvo pravosuđa SAD, Savezna komisija za trgovinu i glavni državni zastupnici koriste HHI za mjerenje koncentracije tržišta i uočavanje promjena i ocjenjivanja njegove konkurentnosti. Tako npr. HHI koristi i antimonopolska komisija SAD radi procjenjivanja promjena strukture tržišne moći poslije spajanja i pripajanja. Komisija je izdala Upustvo kojim su utvrđene granične vrijednosti ocjenjivanja uticaja spajanja i pripajanja na strukturu tržišta SAD.

Ako je HHI iznad određenog praga, smatra se da je tržište visoko koncentrisano. Ovaj prag kod SAD najčešće iznosi 0,18, dok je u EU zabrinjavajući nivo promjena od 0,025 (razlika između dva stanja, ili ∆), u situaciji kada je indeks već dostigao koncentraciju od 0,1. Npr. ako pri koncentraciji 0,14 kompanija x kupi akcije firme y i napravi novu tržišnu koncentraciju čiji je indeks 0,17, statusna promjena ne bi bila značajna u smislu poštovanja zakonodsavstva o spajanju u SAD (jer je ispod 0,18), No, ona bi sa aspekta zakonodavstva koje reguliše spajanje firmi u EU bila relevantna (jer je promjena ∆ veća od 0,025). Jer, u konkretnom slučaju raste koncentracija i dolazi do promjena na tržištu.

Dakle, za procjenu uticaja spajanja imamo dva momenta: prvi, koncentracija prije spajanja i drugi, rast tržišne koncentracije poslije spajanja. Ako je poslije spajanja HHI manji od 1000, tada se ne posmatra marginalno povećanje indeksa, kao rezultat tog spajanja. Ako je poslije spajanja HHI od 1000 do 2000 i ako spajanje doprinosi rastu HHI većem od 100, tada se vrši naknadna procjena promjene na strukturu tržišta. Ali, ako je HHI nakon spajanja veći od 1800 i ako je njegov rast veći od 100 tada postoji izraženo koncentrisanje tržišta. Vodič je koristan za preduzeća koja namjeravaju da ostvare eksterni rast, jer ih upozorava na eventualna kršenja antimonopolskih propisa.

140 Koncentracija se javlja i u slučajevima zajedničkih ulaganja na dugoročnoj osnovi koja imaju funkcije autonomnog ekonomskog subjekta.141

139 Npr. ako imamo integraciju 2 tržišna subjekta koji prije integracije imaju tržišno učešće od po 2%, njihov HHI iznosi 8. Poslije integracije oni imaju tržišno učešće od 4%, ali sada HHI iznosi 16. 140 Član 3.2 ECMR 141 Član 3 ECMR

Vijeće EU je 2004.

79

god. usvojilo Zakon (EC) br 139/2004 o Kontroli koncentracija između preduzeća,142

U vezi perimetara specifičnih tržišnih učešća, npr. 25% i 50% Komisija prihvata ukazivanje na opasnost od strane Evropskog suda pravde. Za EU dominantnost je centralna tema kontrole spajanja, a ukazi od strane sudova i dalje relevantni. Da bi dobila cjelovit uvid u spajanja, Komisija obično analizira veliki broj svojih posljednjih odluka i informacija sa tržišta EU. Na osnovu njih, obračunava se HHI i ∆. U tom smislu postoje dvije grupe slučajeva. Kod prvih, Komisija uočava postojanje dominacije, dok kod drugih prihvata prijedloge aktera, kako bi se spajanja, neusklađena sa principima zajedničkog tržišta mogla uskladiti. Prijedlozi za modifikacije prijavljenog spajanja se podnose u tzv. Fazi I (u roku od 20 radnih dana nakon prijave) ili u Fazi II (u roku od 65 radnih dana poslije početka te faze).

koji mijenja Zakon o spajanju br. 4064/89 iz 1989. god. Član 2.2 ECMR definiše standarde ocjene, tj. da „Koncentracija koja ne bi značajno narušila efektivnu konkurenciju na zajedničkom tržištu ili njegovom bitnom dijelu, a posebno ako nije nastala kao rezultat stvaranja ili jačanja dominantnog položaja će se proglasiti kompatibilnom sa principima zajedničkog tržišta.“ Dalje, Čl. 2.3 ECMR ovo definiše u suprotnom značenju, tj. ukoliko bi bilo značajnog narušavanja, predviđa,...proglašavanje nespojivog...“. Član 2.1 ECMR definiše faktore ocjene predmentne koncentracije. Komisija 2004. god. objavljuje „Vodič za procjenu horizontalnih spajanja na osnovu Zakona o kontroli koncentracija između preduzeća.“ Svrha Vodiča je da horizontalna spajanja i nove koncentracije učini transparentnijim u skladu sa iskustvima Komisije i sudske prakse Evropskog suda pravde. Vodič ima slijedeće kriterijume za procjenu: tržišno učešće i nivoi koncentracija, antikonkurencijski efekti na tržištu, efikasnosti aktera koji amortizuju negativne posljedice na konkurenciju i opadajuće poslovanje. HHI, veličina učešća i nivo koncentracije su samo indikativni parametri dominantnog položaja. U tom smislu su, pored HHI relevantni i: tržišno učešće kao indikator tržišne moći, trenutno tržišno učešće kao osnova uočavanja budućih promjena (prošlo učešće zbog izračunavanja trendova), ukupni nivo koncentracije tržišta itd. Apsolutni prag od preko 50% može biti dokaz dominantnog položaja. U tom kontekstu, Komisija je zabranila spajanja koja bi dovela do učešća većeg od 40%.

Dakle, HHI i "delta-∆" otkrivaju indicije promjena na tržištu (uglavnom poslije spajanja). HHI se prije i nakon spajanja razlikuje za ∆. Po Vodiču za horizontalna spajanja Komisija ne brine za stanje kada je HHI poslije spajanja manji od 1000. Isto tako, Komisija rijetko uočava narušavanje konkurencije kada se HHI poslije spajanja kreće od 1000 do 2000 i ukoliko je ∆ ispod 250. Narušavanje se rijetko konstatuje i kad je HHI poslije spajanja veći od 2000, uz ∆ manje od 150. Tako HHI u kombinaciji sa ∆ efikasno identifikuje probleme koncentracije proizašle iz spajanja. Ipak, to ne mora biti decidna ocjena novonastale tržišne situacije, jer na nju mogu djelovati i drugi faktori. Dakle, ovi pokazatelji služe za određivanje učešća i stepena koncentracije, kada Komisija uočava probleme, ali i onda kada oni ne postoje. Zbog toga je veoma važno postaviti realne limite procjenjivanja indikatora tržišne koncentracije.

143

Potencijalni rizici narušavanja konkurencije u EU. Tržišno učešće i koncentracija ipak daju preliminarne informacije. U Vodiču se ukazuje na specifična tržišna stanja, npr. Veliko tržišno učešće od 50% i više itd. No, Komisija razmatra tržišna učešća oko, pa i ispod 40%, što zavisi od konkretne situacije. Jer, neki merdžeri i akvizicije ne narušavaju konkurenciju, kao npr. Spajanja učesnika sa učešćem od 20-25%. Ovo se ne odnosi na situacije kada spajanja mogu proizvesti kolateralne efekte i koordinirano djelovanje spojenih kompanija. Ti slučajevi se mogu odnositi na spajanja potencijalnih učesnika na tržištu malog udjela, spajanjem inovativnih

Postoje i faze raščišćavanja slučajeva iz pethodnih godina.

Komisija smatra da je teško naći bilo koji nivo HHI i ∆ koji jasno selektuje slučajeve koji narušavaju ili ne narušavaju konkurenciju. Ona može identifikovala i probleme konkurentnosti koji marginalizuju HHI u slučajevima koji imaju tzv. posebne okolnosti, kada npr. dominantna firma kupi relativno malu firmu. Dakle, u postojanju tzv. posebnih okolnosti HHI i ∆ se mogu marginalizovati. Što se tiče tržišnog učešća kao pokazatelja i HHI postoje razlike i između njih. Za razliku od tržišnog učešća, HHI može svaki put prikazati novo ugrožavanje konkurencije jer ne pruža uvijek iste zaključke. Zato je komisija izabrala određeni prag HHI ispod kojeg je sigurna da problem koncentracije ne postoji.

142 2004. O.J. (L 24) 1 (Zakon o spajanju ili skraćeno ECMR). Zakon se primjenjuje na sve koncentracije u Zajednici determinisane godišnjim prometom preduzeća, a za provođenje je zadužena Komisija. 143 Prema čl. 8.2 ECMR, Komisija 2005. god. objavljuje Analizu o pravnim lijekovima pri spajanju firmi, koja pomaže u analizi efikasnosti 96 pravna lijeka podnesena u 40 slučajeva spajanja od 1996 do 2000 god.

80

firmi, postojanju relevantnog unakrsnog vlasništva, u slučaju tržišne agresivnosti i kod očigledne koordinacije i usklađivanja praksi itd.

6.5. Dominantan položaj i zloupotreba dominantnog položaja

Zaštita konkurencije od prekomjerne tržišne koncentracije je usko vezana za sprječavanje dominantnog položaja. Pretpostavka dominacije je osvajanje tržišta ubrzanim rastom, spajanjima ili pripajanjima. Član 82. (86.) Ugovora o osnivanju EU se odnosi na sprječavanje zloupotreba položaja preko dominantnog položaja na zajedničkom evropskom tržištu. Prema njemu, zloupotreba se dešava kod:

▪ Neposrednog ili posrednog nametanja neodgovarajuće kupovine, prodajne cijene ili ostalih uslova razmene.

▪ Ograničavanja proizvodnje, plasmana ili tehničko-tehnološkog napretka koji prouzokuju štetu potrošačima.

▪ Primjene različitih uslova za iste poslove ili stavljanje poslovnih partnera u nepovoljniji konkurentski položaj.

▪ Uslovljavanja pri zaključivanju ugovora sa prihvatanjem dodatnih obaveza.

Vidljivo je da je forma čl. 82. slična sa prethodnim čl. Ugovora o osnivanju EU. Ekonomski gledano, dominacija na tržištu se dešava u slučaju monopolskih ili oligopolskih struktura, u kojim jedno ili nekoliko preduzeća samostalno određuju cijene, uslove prodaje i dr. a pri tome ne uvažavaju interese drugih tržišnih ili društvenih subjekata.

Kao prvo, ona se stvara učešćem na tržištu visokih procentualnih iznosa. Drugo, dominaciju čini kombinacija tržišnog učešća i tehničko-tehnološkog faktora, sirovinske osnove i kapitala, koji u koegzistenciji tržišnom subjektu mogu omogućiti kontrolu proizvodnje i distribuciju određenog proizvoda ili uluge.144

Već je konstatovano da se neželjen stepen koncentracije na tržištu javlja prilikom spajanja i preuzimanja preduzeća. To je način poslovanja razvijenijih svjetskih tržišta. Glad za merdžerima i akvizicijama banaka u SAD, pothranjivala je aktuelnu finansijsku krizu. Bez obzira na globalne finansijske probleme, merdžeri i akvizicije

Ne treba zanemariti ni relevantnost tržišta, važnu ekonomsko-pravnu kategoriju. Pod ovim pojmom se podrazumijeva dio ekonomskog prostora na kome egzistira konkurencija između najmanje dva proizvoda što upućuje na relevantnost svakog tržišta. Ipak, važnije tržišne kategorije su njegova geografska rasprostranjenost, komplementarnost proizvoda, prisustvo supstituta itd. Uglavnom, dominacija je vezana za veličinu tržišnog učešća koje neko preduzeće ima u odnosu na tržišni potencijal (npr. učešće neke mljekare u godišnjoj prodaji mlijeka u nekoj zemlji).

145

144 Određivanje dominantnog položaja u EU se veže za slučaj 5/72, Europemballage and Continental Can v Commission iz 1973. god. (ECR 215), zatim slučaj 28/76, United Brands Company v Commission, iz 1978. god. (ECR207) ili za slučaj 322/81, Mischelin v Commission, iz 1983. god. (ECR 3461). 145 Merdžeri i akvizicije su imali ulogu u aktuelnoj finansijskoj krizi. Uzroci krize u SAD datiraju od 1977. god. usvajanjem Community Reinvestment Act (CRA) koji omogućava stambene kredite nedovoljno sposobnim komitentima. Akt, koji je dopunjen 1995. god. i od banaka traži stalni rast kredita. Bankama su omogućeni (nametnuti) tzv. subprajm krediti. Subprajm krediti eskaliraju 1999. god. usvajanjem Gramm-Leach akta, (koji ukida Glass Steagalov akt koji brani istovremeno bavljenje komercijalnim i investicionim bankarstvom). Banke se konsoliduju uz nova merdžovanja i dalje odobravanje subprajm kredita. Ako žele dobiti nove dozvole za merdžovanje zakonodavstvo ih primorava da daju nove subprajm kredite. Na očekivanim prilivima se izdaju HoV i prodaju na berzama, uz visoke prinosa u dužem periodu. Kupovina HoV se širi po cijelom svijetu. Problemi su nastali kada dužnici nisu ispunili obaveze bankama, pa nije bilo ni prinosa kupcima HoV. Banke postaju nelikvidne, cijene nekretnina i vrijednost HoV su drastično pale a finansijske kompanije pretrpile gubitke. Dakle, na krizu je uticala politika, podgrijavanja agregatne tražnje, a u pojedinim fazama su zloupotrebljeni merdžeri i akvizicije.

su i dalje prisutni u američkim i ostalim nacionalnim investicijama. Stoga je praćenje koncentracije značajno, ne samo u ekonomskom, već strategijskom i pravnom smislu.

Pravno, koncentracija tržišta je marker u odobravanju krupnih merdžera i akvizicija. Pravni sistemi razvijenijih država ne dozvoljavaju takve transakcije ako iste stvaraju mega-kompanije i koncentrišu tržišna učešća iznad dozvoljenih granica. Jer, to im daje priliku da zbog ostvarenja sopstvenih interesa ugroze principe slobodne konkurencije.

81

Spajanja mogu biti horizontalna i vertikalna. Spajanja u kojima dolazi do fuzije preduzeća iste vrste proizvodnje (npr. dva proizvođača mobilnih telefona) mogu dovesti do toga da nova kompanija ima dominatan položaj na tržištu, koji prije operacije oba preduzeće nisu mogla ostvariti. Ništa manje nisu opasna vertikalna spajanja u kojima se udružuju preduzeća iz istog lanca reprodukcije (npr. spajanje preduzeća iz proizvodnje sirovina, gotovih proizvoda i plasmana). I ovdje se mogu dogoditi merdžeri ili akvizicije, te stvoriti nove velike kompanije, koje će biti u prilici da naruše tržišne slobode. Zbog izloženog, legislativa EU je snažno okrenuta prevenciji, kontroli i zaštiti sloboda na zajedničkom tržištu. Jer, to predstavlja stratešku komunitarnu komponentu, pa je u tom kontekstu EU i donijela Uredbu o koncentracijama koja se kontinuirano preispituje i dopunjava. Primarni cilj donošenja Uredbe je kontrola koncentracije tržišta pri realizaciji merdžera, tj. spajanju dva ili više preduzeća.

Neželjena koncentracije nastaje i onda kada neka lica koja već imaju kontrolu nad nekim preduzećima (npr. preko hartija od vrijednosti) preko ugovora dođu u posjed ili kontrolu nekih drugih preduzeća. Zato EU kontroliše tržišno učešće privrednih subjekata u procesima potpunog spajanja, kupovini, zajedničkim poduhvatima ili prekomjernom rastu velikih kompanija. No, ima i suprotnih trendova.

Globalna ekonomija sužava tržišne slobode i ne brine o egzistenciji manjih preduzeća. Svjetska trgovina ide "na ruku" velikim kompanijama koje žele biti još veće. Trgovinska liberalizacija WTO i druge aktivnosti idu u prilog ovoj tvrdnji. Ova činjenica je dobro poznata evroplanerima koji imaju dugoročni cilj da privreda EU postane dominantna u svjetskoj trgovini, ali i u tehničko-tehnološkom razvoju. Ovi ambiciozni ciljevi se mogu ostvariti uspostavljanjem velikog vlastitog tržišta, s jedne strane, i stvaranjem evropskih ili multinacionalnih kompanija koje funkcionišu na svjetskom tržištu. Neki od njih su već afirmisani u svjetskim razmjerama (već je navedena proizvodnja aviona). Ovo ukazuje na kontroverze u poštovanju pravila konkurencije.

Očigledna je namjera EU da štititi svoje tržište, ograniči i kontroliše ukrupnjavanje kapitala. S druge strane, potreba je da se van EU stvore moćne multinacionalne kompanije, konkurentne na globalnom tržištu. Dakle, Unija mora u kontinuitetu kontrolisati tržište, stepen koncentracije i tržišni potencijal, determinisati njegovu relevantnost, ali stalno forsirati rast evropskih kompanija van granica Unije.146

Anti-konkurentska ponašanja nastaju upavo zbog tržišne dominacije ili interakcije dominacije i tehničkih prednosti u sirovinama ili kapitalu, određivanja cijena, kontrole proizvodnje i distribucije.

Narušavanje konkurencije preko dominantnog položaja reguliše Ugovor o osnivanju a odrebama člana 81. regulisano je proglašenje ništavnosti akata za koje se utvrdi da su svojim dejstvom mogli ili prouzrokovali zloupotrebe u korišćenju dominantnog položaja na tržištu. Oba člana su u funkciji sprovođenja komunitarne politike Unije na njenom cjelokupnom prostoru. Suština zloupotrebe dominantnog položaja je u činjenici da dominacija na zajedničkom evropskom tržištu (ili jednom njegovom dijelu) od strane jedne ili više firmi narušava pravila konkurencije i nepovoljno djeluje na trgovinu među zemljama članicama. Ipak, za potpuno razumijevanje dominantnog položaja je najmeritornija ocjena Suda. Prema njemu, firme se nalaze u dominantnom položaju kada imaju snagu koja im omogućava poziciju nezavisnog ponašanja, ne uzimajući u obzir interese konkurenata, kupaca ili dobavljača.

147

146 O merdžerima i akvizicijama pišu Richard Baldwin i Charles Wyplosz u: The Economics of European Integration, McGraw-Hill Education, 2006., na str. 264. Oni konstatuju da u industriji EU nastaje veliki broj merdžera, što može dovesti do povećanja finalnih cijena. Po njima, merdžeri su loši za potrošače jer mogu dovesti do gubitka tzv. potrošačevog viška i prouzrokovati druge negativne ekonomske pojave. 147 Vidi: Slučaj 322/81, Mischelin v Commission, ECR 3461, 1983, str. 3503. Vidjeti u: Vukadinović D. Radovan, Pravo Evropske Unije, Pravni fakultet u Banja Luci i Centar za pravo EU Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka-Kragujevac, 2006. god.

Sankcije po osnovu utvrđivanja dominantnog položaja i kaznene mjere u Zajednici su rigorozne. U nekim slučajevima se može postaviti pitanje njihove opravdanosti kao instrumenta opšteg blagostanja. Rigorozni režimi zaštite politike konkurencije ne mogu se implementirati bez komunitarne administracije, posebno Komisije i Suda.

82

6.6. Nedozvoljena ponašanja na zajedničkom tržištu

Netržišne pojave su predmet sankcija nadležnih institucija EU. Najznačajnije zloupotrebe se svode na nametanje cijena ili drugih uslova razmjene i zaključivanje dodatnih obaveza koje nisu vezane za osnovne ugovore. Posebno je zabranjeno ograničavanje plasmana i proizvodnje koji mogu ugroziti interese potrošača. Zaštita evropskog tržišta od zloupotrebe dominantnog položaja se najčešće odnosi na monopolska i oligopolska ponašanja. Primjena klauzule o zloupotrebi dominantnog položaja mora ispuniti određene pretpostavke. Prvo, mora postojati i biti dokaziv dominantan položaj. Ovo se može dokazati preko tržišnog učešća koju neka firma ima na jedinstvenom tržištu. Dalje, ponašanje firme mora biti takvo da nedvosmisleno ukazuje da ponašanje negativno utiče na trgovinu između država članica. Tako se kod utvrđivanja nerealnosti u cijenama koriste metode izračunavanja razlike prodajnih cijena i troškova proizvodnje. Nerealnosti u formiranju cijena se manifestuju u visokim monopolskim cijenama na cijelom (ili dijelu zajedničkog tržišta), ili različitim cijenama na tržištima pojedinih zemalja EU.

Relevantnost tržišta. Metodološki je veoma važno utvrditi tzv. relevantnost tržišta ili determinisati relevantno tržište, kako bi se tretirani proizvod izolovao od sličnih proizvoda na tržištu. U tom smislu Komisija smatra da je relevantno tržište ono koje pored posmatranog proizvoda obuhvata identične i slične proizvode koji mogu biti zamjenjivi.148

Pored pojma relevantnog tržišta postoji i tzv. relevantno geografsko tržište koje je određeno geografskim granicama. Na njemu kompanije poštuju zakonodavstvo politike konkurencije, jer se "dominantnost" odnosi na čitavo tržište Zajednice (ili njegov najveći dio). Relevantno geografsko tržište je područje u kome su objektivni uslovi konkurencije primjenjeni na određeni proizvod i moraju biti jednaki za sve učesnike (trgovce, proizvođače), a uslovi na tržištu moraju biti homogeni do mjere koja omogućava da se ekonomska snaga preduzeća može pravilno procijeniti.

149

148 Vidi u tačka 11. Saopštenja o sporazumima manjeg značaja, Evropska Komisija (Vukadinović D. Radovan, Pravo Evropske Unije, Pravni fakultet u Banja Luci i Centar za pravo EU Pravnog fakulteta u Kragujevcu, Banja Luka-Kragujevac, 2006. god., str. 491.) 149 ECR, 207, navod br. 44, 1978.

Zabranjeni-nedopušteni trgovinski sporazumi. Prema članu 81. Ugovora o EU, zabranjeni su sporazumi između preduzeća, odluke udruženja preduzeća i praksa između članica kojom se sprječava, ograničava ili remeti konkurencija na zajedničkom tržištu. Navedene zabrane se pravnom procedurom mogu proglasiti ništavnim. Iz pregleda je vidljivo da je većina odredbi indentična zabranama u slučaju dominantnog položaja. Ipak, postoje izuzeci od potencijalnog proglašenja ništavnosti i oni se odnose na: sporazume između preduzeća, sporazume i odluke grupa preduzeća, i konačno usaglašenu i dogovorenu praksu između preduzeća koja unapređuje proizvodnju, raspodjelu i tehničko-tehnološki razvoj. Tako se akterima omogućava brz ekonomski razvoj i ravnomjernost beneficija i pogodnosti.

Logično je da na tako velikom tržištu, kakvo je tržište Zajednice, ne mogu postojati zabrane i kontrola nedozvoljenih sporazuma za sve firme. Dodatnom klauzulom koja je usvojena 1986. god. (i koja je zbog neophodne fleksibilnosti mijenjana više puta) regulisan je prag koji determiniše dovoljno veliku firmu čiji sporazumi imaju relevantnost u regulativi nedopuštenih trgovinskih sporazuma. Ova klauzula ima naziv "de minimis". Prema njoj, Komisija se ne bavi ocjenama dogovora ukoliko firma ima učešće na tržištu Unije ispod 5% (u slučaju firmi koje bi bile konkurenti u grani – tzv. horizontalna saradnja). Kod sporazuma koje donose firme iz različitih oblasti, kao npr. proizvodnja i trgovina (tzv. vertikalna saradnja) prag je 10% učešća tržišta EU. Isto tako, postoji limit u apsolutnom iznosu od 300 miliona evra ispod kojeg Komisija ne vrši pravnu kontrolu valjanosti sporazuma.

Kao i kod dominantnog položaja, tako i u slučajevima ocjenjivanja sklapanja sporazuma postoje izuzeci kad se sporazumima obezbjeđuje korist za preduzeća i potrošače. U ovu grupu sporazuma spadaju sporazumi koji doprinose poboljšanju proizvodnje, unapređenju raspodjele, tehničko-tehnoloških aspekata i opšteg blagostanja. Oni omogućavaju potrošačima učešće u ekonomskim efektima tih ugovora. Izuzeća su moguća kada ugovori ne ugrožavaju konkurenciju "u značajnoj mjeri."

Kako izuzeća mogu prouzrokovati štetne posljedice kod tržišnih aktera i u ponašanju administracije, ona su podložna procedurama dokazivanja. Dalje, dodjela izuzeća je vremenski ograničena, uz mogućnost njegovog opoziva.

83

Državna pomoć. Subvencije i drugi vidovi trgovinske zaštite nisu imanentni savršenoj konkurenciji. Takva tržišna situacija dovodi do apsurdnih pojava u kojima npr. domaći proizvođači zaštićeni carinskim barijerama podižu cijene na domaćem tržištu i tako ugrožavaju rast ekonomije. Ovo je samo jedan slučaj gdje država ima interes za stanje na tržištu. Zato se kritičari protive subvencijama i drugim vidovima državne pomoći. No, savremeni intervencionizam je još uvijek neizbježan, kao skup mjera i postupaka kojim državne administacije alociraju resurse.

Oblici državne pomoći imaju najviše izuzetaka od zabrana u odnosu na ostale vidove tržišnih ograničenja. Logično objašnjenje je u činjenici da se EU nalazi evolutivnim fazama koje zahtijevaju aktivniju ulogu državnih institucija. Ovi oblici pomoći su poželjni u procesima jačanja ekonomske i socijalne kohezije EU.

Drugo, Unija uglavnom interveniše u ekonomskom i infrastrukturnom sektoru, što je dobro za članice koje nemaju vlastite izvore za rješavanje ovih problema. Ova ulaganja ujednačavaju ekonomske i socijalne disproporcije koje su u Uniji još uvijek izražene. U ovoj grupi projekata odobravaju se i sredstva za razvoj nauke (postoji interes većeg broja članica).

Treće, procesi proširenja prouzrokuju negativne kratkoročne posljedica za zemlje koje su pristupile Zajednici i utiču na negativne refleksije na nivou EU. Posljedice tih statusnih promjena se mogu eliminisati upravo pružanjem državne pomoći.

Konačno, postoji niz drugih aktivnosti koje stimulišu ili direktno subvencioniraju planske aktivnosti Zajednice, jačaju komunitarne politike, ne ugrožavaju pravila i interese jedinstvenog evropskog tržišta. Državna pomoć je direktno ili posredno locirana u mnogim komunitarnim politikama Unije. Navedimo primjere regionalne i ruralne politike ili stimulacije Zajedničke agrarne politike, zaštite poljoprivrednog okruženja, agroekoloških mjera, održivog razvoja, ekološke politike, saobraćaja, razvoj malih i srednjih preduzeća itd. Zato ne iznenađuje veliki interes za participacijom u sredstvima državne pomoći.

Spajanje i pripajanje firmi (merdžeri i akvizicije). Procesi spajanja i akvizicija u EU su značajni u ostvarenju strateških ciljeva EU. Tržište Zajednice pretenduje da u budućnosti postane vodeće tehnološko tržište na svijetu i jedno od najvećih prema obimu ukupnog outputa. Globalizacija društvenih odnosa ima reperkusije na nacionalne ekonomije koje pod pritiskom ekonomskih zakona i stvaranja većih profita moraju obezbjediti uslove za realizaciju statusnih promjena privrednih aktera. Zato je koncentracija sve veća. Takva situacija je i u EU. Rast fuzija i akvizicija raste. Ubrzani rast, spajanja i pripajanja, ukrupnjavaju kapital velikih korporacija. Neki autori ove pojave nazivaju "merdžer manijom." Samo u 1998. god. ukupna vrijednost spajanja i pripajanja u svijetu iznosi 2000 milijardi USD, dok su samo godinu kasnije ove operacije iznosile čak 3300 milijardi USD.150

150 Đuričin Dragan, Upravljanje pomoću projekata, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2003. str. 182.

Statusne promjene donose koristi za njihove učesnike. Isto tako, koncentracija kapitala donosi eksterne pogodnosti i državi (zbog ekonomije obima proizvodi postaju konkurentniji), dok istovremeno, takvo nekontrolisano ponašanje na domaćem tržištu ugrožava druge aktere i konkurenciju. Zato je kontrola nad merdžerima na nivou Zajednice neminovnost.

6.7. Tržišna koncentracija u EU

Osnovno mjerilo za nivo koncentracije je veličina firme. Zato je kod fuzija ili akvizicija u EU uvedena obaveza podnošenja zahtijeva Komisiji, koja odobrava ili odbacuje transakcije stvaranja jedinstvene vlasničke kontole. Poštovanje pravila konkurencije se odnosi na registrovane (pisane) sporazume, ali i one iza kojih ne postoje formalni tragovi (nepisana praksa, prećutni dogovori i sl.). Vidljivo je, da se za razliku od drugih vidova antimonopolske regulacije jedinstvenog evropskog tržišta ova zaštita realizuje preventivno. Komisija ima pravo i obavezu da prije statusnih operacija većeg obima, a na osnovu utvrđenih kriterija, ocijeni da li takva spajanja ili pripajanja mogu nanijeti štetu konkurenciji na tržištu EU. Preventivno djelovanje je korisno zbog činjenice da se procedura odobravanja odvija prije transakcija, pa se tako smanjuju visoki troškovi vraćanja na pređašnje stanje. Treba istaći da je, pored momenta preventivnosti, postupak efikasan i po tome što se rješava relativno brzo i isključivo u okviru organizacione strukture Komisije, koja ima ekskluzivno pravo notifikacije, ispitivanja i donošenja odluka u ovoj oblasti.

84

Kontrola merdžera i akvizicija podliježe određenim proceduralnim fazama kako bi se izbjegli propusti u donošenju odluka. U pitanju su faze diskusije i notifikacije, zatim ispitivanja, pregovora, donošenja odluke, političke procjene i konačno, sudske kontrole. Diskusija prije notifikacije za učesnike koji bi međusobnim sporazumima mogli ugroziti konkurenciju na jedinstvenom tržištu obavezuje njihovo prijavljivanje Komisiji, pa se takvim načinom mnogi problemi i nedoumice mogu riješiti i prije konačnnog donošenja odluke. Nomenklatura aktivnosti prije izdavanja dozvola upućuje na složenost ovog problema. Pored ekonomskih, postoje pravne, kontrolne i političke faze ocjene podobnosti zahtjeva za fuzijama ili akvizicijama.

Proceduralno, Komisija može riješiti ovaj problem na tri načina. Prvi je donošenje odluke o spajanju ili pripajanju. Drugi, ja da ako sporazum utiče na narušavanje pravila konkurencije, Komisija neodobravanjem sprječava takve statusne promjene. U trećem slučaju Komisija može dati primjedbe i postaviti dodatne uslove i, ako isti budu ispunjeni, to predstavlja osnov za odobravanje sporazuma.

Kontrola koncentracije nakon "velikog proširenja." Poslije napornih i kompleksnih pregovora Savjet ministara EU 1. januara 2004. god. usvaja novu Uredbu o kontroli spajanja preduzeće. Usvajanje je nastavak tzv. "Zelenog dokumenta " koji je usvojila Evropska komisija krajem 2001. god.151

▪ Procjena, da li će se neka koncentracija odobriti?

Kuriozitet ovog akta, pored njegovog sadržaja, je i u tome da je donešen na dan kada je najveći broj sadašnjih članica ušao u EU. "Poklapanje" datuma nije slučajnost, već potreba da se na principu koncensusa istovremeno rješi više strateških tema u EU. Pored pravne regulative, promijenjena je i administrativna i tehnička infrastruktura kako bi se povećala efikasnost mjera na polju kontrole tržišne koncentracije. U tom smislu osnažen je Generalni direktorat za konkurenciju. Direktorat je ustanovio mjesto Glavnog ekonomiste (izbor na tri godine bez prava reizbora) i njegovih savjetnika (10 savjetnika, doktora ekonomskih nauka). Uloga im je savjetovanje Generalnog direktorata i Komisije, stručnom pomoći iz oblasti konkurencije, tržišta, koncentracije i sl. Najznačajnije izmjene Uredbe o kontroli spajanja preduzeća se mogu svesti na slijedeće:

▪ Nadležnosti Evropske komisije.

▪ Rokovi u postupcima kontrole koncentracije.

Kada je riječ o predmetu postupka kontrole, Komisija je nadležna u slučajevima kad spajanja imaju tzv. komunitarnu dimenziju. Tada sva preduzeća na teritoriji EU, koja žele spajanje ili pripajanje imaju obavezu koja je pod prijetnjom kazne, da o takvim transakcijama obavijeste Komisiju.

Komunitarna dimenzija se ostvaruje u slijedećim slučajevima:

▪ Ako je ukupan promet preduzeća u svijetu veći od 5 milijardi evra.

▪ Ako je ukupan promet u EU bilo kog od najmanje dva preduzeća veći od 250 miliona evra. Izuzetak su slučajevi u kojima svako od preduzeća ostvaruje više od dvije trećine prihoda u jednoj članici Unije. Ili, ako je u svakoj od najmanje tri članice iz ove tačke, zbirni promet svakog od najmanje dva preduzeća veći od 25 miliona evra.

▪ Ako je ukupan promet svih preduzeća veći od 2,5 milijardi evra.

▪ Ako je u svakoj od najmanje tri zemlje članice ukupan promet veći od 100 miliona evra

▪ Ako je zbirni promet unutar EU svakog od najmanje dva preduzeća veći od 100 miliona evra.

Očigledno je da limiti iz prethodne uredbe nisu promijenjeni, iako je u momentu donošenja nove regulative u EU pristupilo deset novih članica, što je povećalo šanse za rast koncentracije novim merdžerima i akvizicijama. I na kraju, Uredba je donijela važnu promjenu, da se Komisiji mogu obratiti i preduzeća koja nemaju komunitarnu koncentracionu dimenziju, u slučaju da je takva transakcija pod nadležnosti najmanje tri zemlje članice, a da joj se ni jedna od njih ne protivi. Tako preduzeća može uštediti vrijeme i finansijska sredstva. Nova uredba je prilagodila rokove vođenja procedura potrebama preduzeća, ali i EU, i učinila ih fleksibilnijim i transparentnijim.

151 Nova uredba o koncentraciji je donešena neposredno poslije poraza Evropske komisije pred Sudom prve instance u tri velika slučaja: Earturs protiv Komisije, Šnajder Elektrik protiv Komisije i Tetra Laval (ranije Tetra pak i Alfa Laval) protiv Komisije.

85

7. REGIONALNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

7.1. Osnove regionalne politike EU

Cilj regionalne politike je jačanje ekonomske i socijalne kohezije članica EU. Širina, intenzitet i dubina djelovanja regionalne politike govore o dugoročnoj strategiji kojom se želi implementirati integralni koncept regionalnog razvoja. Bez obzira na mnoge otpore, regionalni razvoj je prvorazredno ekonomsko, socijalno i političko pitanje EU.152

Iako su regionalna politika i razvoj dominantno ekonomske teme, njihov značaj u komunitarnim politikama je izraženo socijalni i politički. Krupne političke odluke u Zajednici su usko vezane sa određivanje obima i strukture sredstava uloženih u oblast regionalnog razvoja. Regionalna politika je intervencija države kojom se optimalnom alokacijom sredstava i redistribucijom privrednih aktivnosti smanjuju razlike ekonomske, socijalne, demografske i druge prirode. Njom se anuliraju postojeće i sprječavaju nove ekonomske i socijalne neusklađenosti.

Njegova ekskluzivnost je u interakciji različitih faktora, kao što su supstitucije razvojne komponente i socijalne politike, snažna podrška širenju Unije na istok, uravnoteženje razvijenosti, prilagođavanje EMU itd.

153

Makroekonomska dimenzija regionalne politike. Regionalni ekonomski dispariteti djeluju na stabilnost nacionalnih ekonomija. Regionalne ekonomske disparitete prate visoka nezaposlenost i neracionalnost korišćenja ekonomske infrastrukture. Pored toga, i rast inflacije konvergira sa regionalnim ekonomskim disparitetima.

154

152 Evropska regionalna politika se jezgrovito obrađuje u: Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004., p. 241-246. 153 Velike razvojne disproporcije među članicama mogu ugroziti cjelokupnu strukturu Zajednice. Zato, čak i kod razvijenih zemalja postoji interes za brži razvoj slabije razvijenih članica, zbog efekta prelijevanja ili tzv. "spillover" efekta. Slobodnim kretanjem kapitala efekti se vraćaju i prema zemljama kontributorima. 154 O regionalnoj politici vidjeti u: Taylor Jim, Reviving the Regions, Fabian Society Pamphlet, No. 551, London, 1991, ili u Martin R, Reviving the Case for Regional Policy, in Hart M. and Harrison R. Spatial Policy in a Divided Nation, Jessica Kingsley, London, 1992.

Regionalne disproporcije mogu biti generator neravnoteže ponude i tražnje za radnom snagom. Ponuda radne snage je, u pravilu, neusklađena po kvantitetu i strukturi, dok tražnja za njom obično nije strukturno usaglašena (o ovome je bilo riječi u poglavlju 3). Smanjenje regionalnih dispariteta uspostavlja ravnotežu ponude i tražnje za radnom snagom.

Isto tako, u uslovima neusaglašenih regionalnih razlika dolazi do prelijevanja kapitala koja mogu snažno djelovati na promjene nacionalnog outputa. Kada se tome dodaju i prelijevanja u sferi troškova, nije teško objasniti zašto regionalni ekonomski dispariteti utiču i na inflaciju. Jasno je da regionalna politika dodatno ojačava funkcije i stabilnost zajedničkog tržišta. Smanjenje regionalnih razlika djeluje dugoročno na usaglašavanje odnosa ponude i tražnje radne snage. Ono utiče na povoljnu distribuciju proizvodnje i outputa, racionalno korišćenje resursa, smanjenje rizika od visoke inflacije itd. Dakle, regionalna politika pozitivno utiče na makroekonomsku stabilnost, i stvaranje kompaktnog i efikasnog zajedničkog tržišta.

Regionalna politika EU je u periodu ekspanzije prema nacionalnim regionalnim politikama. I suprotno, mnoge zemlje koje imaju bogatu tradiciju u podršci razvoju manje razvijenih teritorija iskazuju interes za saradnju i integraciju sa Zajednicom po različitim pitanjima regionalnog razvoja. Odnosi u sektorima proizvodnje i usluga, zapošljavanja i strukturnih promjena, međunarodna trgovina i dr., važne su komponente regionalne politike. No, treba naglasiti da su efekti regionalne politike u ovoj razvojnoj fazi EU limitirani. To ne znači, da se u budućnosti ne mogu očekivati rezultati koji će valorizovati napore na rješavanju ovih problema.

Institucije. Ekonomske i socijalne nejednakosti postoje od osnivanja Zajednice. Radi njihovog ublažavanja i otklanjanja, osnovana je Evropska investiciona banka (EIB), finansijska institucija pod jurisdikcijom komunitarnih organa. Ona je zadužena da, pored ostalog, pruža finansijsku podršku siromašnijim regionima plasiranjem kredita sa povoljnim uslovima vraćanja (prvenstveno niže kamatne stope).

86

U cilju provođenja strukturnih reformi osnovani su Evropski fond za upravljanje i garancije u poljoprivredi i Evropski socijalni fond. U početku, od 1958. do 1968. god. članice su u vrijeme ekonomskog rasta i uzleta 60-ih godina prošlog vijeka koristile dodatna sredstva za smanjenje regionalnih razlika. Ekspanzija ekonomije se odrazila na smanjenje regionalnih razlika tadašnjih članica, pa i intervencije EIB i strukturnih fondova nisu bile neophodne. Inače, Evropski fond za upravljanje i garancije u poljoprivredi je uspostavljen radi nadoknada prihoda poljoprivrednicima koji djelatnost obavljaju u ekonomski zaostalim regionima u odnosu na prosjek Zajednice.

Evropski socijalni fond podržava smanjenje nezaposlenosti i aktivno participira u edukaciji, prekvalifikaciji i drugim aktivnostima na stabilizaciji evropskog tržišta rada.

Pored finansijskih, postoje i drugi problemi koji su prouzrokuju mjere regionalne politike. Prije svega, može doći do ugrožavanja slobodne konkurencije. Time se narušava temeljno načelo otvorenosti tržišta, osnovnog moralnog principa na kome je utemeljena Zajednica. Dakle, regionalne finansijske alokacije osnažuju koheziju Zajednice, ali i ugrožavaju temelje jedinstvenog tržišta, pa je regionalna politika jedna od najvećih komunitarnih kontroverzi.

Drugo, uvijek su bile prisutne kritike u vezi visine troškova i endogene efikasnosti regionalne politike. Neki kritičari idu toliko daleko, tvrdeći da enormno utrošeni iznosi sredstava za regionalni razvoj ne opravdavaju očekivanja, pa je regionalna politika često predmet kritika usmjerenih na visinu izdvojenih sredstava, ali i na efikasnost njihovog trošenja.

Protivrječnosti i kontroverze po brojnim pitanjima uz isprepletenost i sukobe sa strukturnom politikom, CAP, politikom konkurencije i dr. su česte pojave u EU. Sve to, ali i drugi razlozi dovode do nesuglasica između zemalja kontributora i primaoca budžetske pomoći, što dovodi i do sporova prouzrokovanih odbijanjima kontributora da prekomjerno finansiraju troškove širenja.

7.3. Razvoj regionalne politike EU

Najveći iskorak ka institucionalizaciji regionalne politike desio se u posljednjoj deceniji prošlog vijeka. Integracioni procesi su ubrzani već u šezdesetim, dok je u sedamdesetim "evroskleroza" usporila integracije. Evropske države je zadesila ekonomska kriza prouzrokovana naftnim šokovima, što im je dodatno ugrozilo ekonomije, koje su ionako bile inferiorne u odnosu na SAD i Japan. U to vrijeme evropske države su u odnosu na sadašnje stanje posjedovale visok stepen samostalnosti najvažnijih ekonomskh funkcija.

Negativne ekonomske tendencije su dovele do spoljnotrgovinskih deficita, rasta inflacije i nezaposlenosti i generalno, uticale na recesiju. Makroekonomska situacija se manifestovala se u najgoroj modifikaciji: kapital je počeo napuštati evropsku ekonomiju. Individualne aktivnosti članica usmjerene na ekonomske probleme i uspostavljanje makroekonomske stabilnosti dale su polovične rezultate. To je učvrstilo evropske zemlje u uvjerenju da se samo jedinstveno i jačanjem zajedničkog evropskog tržišta mogu uspješno prevazići nagomilani ekonomski problemi. Jer, samo sa jedinstvenim tržištem155

155 O jedinstvenom evropskom tržištu i evropskim integracijama opet vidjeti više u: Jovanović Miroslav, Evropska ekonomska integracija, CID, Ekonomski fakultet Beograd, 2006.

Evropa je mogla ući ravnopravno u trku sa vodećim ekonomijama.

MekDugalov izvještaj. Ovaj izveštaj je sastavljen 1977. god. On konstatuje da u EU postoje regionalne nejednakosti. Podržava zahtjeve za ublažavanjem ekonomskih nejednakosti i sugeriše da se za njihovo rješavanje obezbijede sredstva i jasna politička volja. Jer, ubrzani razvoj slabije razvijenih teritorija traži ogromna finansijska sredstva koja nije moguće obezbijediti bez velikih finansijskih naprezanja kontributora. Ipak, trebalo je proći desetak godina da se smjernice Mek Dugalovog izveštaja počnu provoditi.

Novim članicama, Grčkoj, Španiji i Portugaliji nedostajala su sredstva za mjere smanjenja regionalnih razlika. Zato osamdesete godine prošlog vijeka obilježava rast sredstava za provođenje strukturnih reformi i izgradnju infrastrukture u cilju ublažavanja regionalnih razlika. U ovim procesima djeluje i Evropska investiciona banka finansijskom podrškom preduzećima u oblasti tzv."male" privrede.

87

Britansko budžetsko pitanje. Poslije naftne krize sedamdesetih godina prošlog vijeka dolazi do širenja Zajednice kojoj pristupaju Velika Britanija, Irska i Danska. Velika Britanija postavlja pitanje učešća u budžetu EZ zbog neslaganja sa visokim izdacima za poljoprivredu. Ona je nezadovoljna pozicijom finansijskog kontributora. Njena poljoprivreda je u to vrijeme u ukupnom outputu imala relativno mali značaj, dok je poljoprivredni sektor povlačio relativno skromna sredstva iz Evropskog fonda za upravljanje i garancije u poljoprivredi. Za razliku od Velike Britanije, Francuska je obilato koristila ovaj strukturni fond. U okviru rješavanja Britanskog budžetskog pitanja i ustupaka koji su Velikoj Britaniji trebali biti učinjeni, 1975. god. je osnovan Evropski fond za regionalni razvoj. Osnova ovog fonda su podsticaji za finansiranje regionalnog razvoja dodatnim sredstvima koja koriste vlade zemalja članica u redukciji regionalnih disproporcija. Britanija je imala određene bilansne suficite sa ovim fondom, ali je to bilo malo za definitivno rješavanje budžetskog problema. Ovo pitanje je riješeno na Samitu u Fontenblou 1984. god. kada su dogovorene mjere redukcije nekih cijena i kvota u poljoprivredi i smanjenje neto-obaveza Velike Britanije prema budžetu Zajednice.

Dakle, u Fontenblou 1984. god. je potvrđeno snažno političko opredjeljenje Evropskog savjeta za ubrzanjem evropskih integracija.156

Sve je to kasnije uticalo i na sastav Komisije, kojom počinje predsjedavati Žak Delor

U to vrijeme se vode intenzivne aktivnosti na konsolidaciji zajedničkog tržišta. Oko tog pitanja se vode polemike, ali većina država širi pozitivnu atmosferu i realan entuzijazam. Ekonomska kriza sedamdesetih i njeni negativni uticaji na Evropu postaju katalizator sveobuhvatnih ekonomskih reformi i integracionih procesa.

157

Prvi "Delorov paket" (budžetski period 1989 do 1993. god.). Poslije usvajanja Jedinstvenog evropskog akta mnoga važna pitanja su prešla u režim odlučivanja kvalifikovanom većinom, pa su tako i sve izraženiji regionalni problemi dobili na važnosti. Dodajući već tradicionalne interese za smanjivanje razlika u razvijenosti evropskih zemalja i regiona (uslov normalnog funkcionisanja zajedničkog tržišta), pojava regionalne politike u Jedinstvenom evropskom aktu pod samostalnim naslovom

koji inicira suštinske ekonomske reforme i stvaranje jedinstvenog tržišnog prostora. Krajem godine pregovori vlada članica su završeni usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta koji potencira zajedništvo provođenja zacrtanih reformi. Postavlja se pitanje, kakve su konsekvence ovih događaja na produbljavanje i učvršćivanje regionalne politike kao važne kohezione politike? Neke odgovore možemo dobiti uvidom u "Delorove pakete."

158 nije nikakvo iznenađenje. Reforme predviđaju provođenje regionalne politike učešćem Evropske investicione banke, strukturnih fondova159 (EFRR, ESF i EFUGP-odelenja za usmeravanje), te koordinacijom ekonomskih politika država članica. Prvi Delorov paket je udvostručio strukturne fondove, koji od 1993. god. iznose 25% budžeta Unije (u odnosu na 9,1% učešća u 1987. god).160

Načelo programiranja obuhvata obavezu izrade višegodišnjih planova razvoja i partnerstva članica, tj. obaveze izvršnih institucija, nacionalnih, regionalnih i lokalnih vlasti.

Ni snažne političke turbulencije (posebno među ekonomski najjačim zemljama Unije) nisu spriječile da na vanrednom samitu u Briselu ne dođe do sporazuma o dvostrukom povećanju strukturnih fondova. Promjene, koje su uz enorman rast budžetskih sredstava za finansiranje strukturnih fondova, bile dio Delorovog paketa, odnosile su se na druge dvije važne komponente: utvrđivanje načela u vođenju strukturne politike i utvrđivanje ciljeva i standarda koje evropski regioni treba da ispune, da bi stekli uslove za korišćenje sredstava iz fondova Zajednice.

Načela i ciljevi dodjele sredstava strukturnih fondova. Komisija je utvrdila četiri načela za dodjelu sredstava iz strukturnih fondova: programiranje, koncentracija, partnerstvo i dopuna.

161

156 Evropski savjet rješava probleme budžeta sa Velikom Britanijom (tzv. britansko budžetsko pitanje), te situaciju oko prijema zemalja sa Iberijskog poluostrva. 157 U inauguracionom govoru pred Evropskim parlamentom 1985. god. Žak Delor daje obećanje da će do 1992. god. završiti stvaranje jedinstvenog evropskog tržišta. 158 Novi naslov "Ekonomska i socijalna kohezija" se nastavlja na ciljeve člana 2. "skladnog, uravnoteženog i održivog razvoja" EU, uvodeći na velika vrata instrumente regionalne politike. 159 O Strukturnim fondovima vidjeti više u: Miroslav Prokopijević, Evropska Unija-Uvod, JP Službeni Glasnik, Beograd 2005. god., str. 261-263. ili u Mike Artis, Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford University press, 2007., p. 177-182. 160 Prvi Delorov paket prate politička neslaganja i opstrukcije, posebno Velike Britanije. Ona za prihvatanje budžeta 1987. god. traži ustupke u zajedničkoj poljoprivrednoj politici. Njemačka i Francuska podržavaju novu strukturnu politiku, ali bez izmjena u zajedničkoj poljoprivrednoj politici. Siromašnije zemlje EU snažno podržavaju promjene. 161 Od 1988. god. EZ upravlja regionalnim razvojem preko srednjoročnih programa.

88

Načelo koncentracije nameće egzaktnu ekonomsko-geografsku klasifikacije kao osnovu sticanja prava na pomoć u procesima strukturnih reformi. Ovo načelo se usavršava 1994. god. uvođenjem Kohezionog fonda koji se usmjerava na samo četiri zemlje (Španiju, Portugaliju, Grčku i Irsku). Načelo se dodatno reformiše 1999. god. Agendom 2000,162

Prvi, koji obuhvata slabije razvijene regione sa DBP "per capita" manjim od 75% od prosjeka EU.

umanjivanjem procenta stanovništva u regionima koji imaju pravo na pomoć i redukcijom ciljeva finansiranih iz strukturnih fondova.

Načelo partnerstva utvrđuje obaveze lokalnih i regionalnih vlasti u planiranju, odlučivanju i korišćenju strukturnih fondova. Ideja da se politika regionalnog razvoja provodi i sa lokalnog, i regionalnog nivoa daje Komisiji snažne impulse i odgovorne partnere. Ovaj pristup se uklapa u ideju o EU kao "Evropi regiona" i omogućava legitimno pravo regionalnim i lokalnim vlastima da u Briselu autonomno lobiraju za interese svoje zemlje. Danas članice EU razvijaju mreže komunikacija sa institucijama Zajednice, ali i međusobno.

Načelo dodatne pomoći je plod činjenice da strukturni fondovi nisu uspostavljeni zbog supstitucije nacionalnih fondova i subvencija, već radi podrške njihovom integrisanju. Ovo načelo je uvedeno zbog tendencija vlada zemalja članica da zamjene nacionalne fondove komunitarnim. On se u praksi manifestovalo preko obaveza vlada da pri podnošenju programskih dokumenata iskažu volju prema načelu dodavanja i tako uvaže dopunski karakter strukturne politike.

Ciljni programi Delorovog paketa 1. u okviru mjera strukturne politike su: 163

Drugi se odnosio na regione sa nerazvijenom industrijom i znatno višom stopom nezaposlenosti od prosjeka EU.

Izvori finansiranja su obezbjeđeni iz EFRR, ESF, EFUGP-odeljenje za usmjeravanje i EIB. Ovim kriterijumima je bilo obuhvaćeno 21,7% stanovnika Unije.

164

Drugi Delorov paket

Ovaj fond uglavnom podržava razvoj malih i srednjih preduzeća, finansira se iz EFRR, ESF i EIB. Kriterijumima ovog cilja se pokrilo oko 16% populacije Zajednice.

Funkcija trećeg je smanjenje dugoročne nezaposlenosti radnika starijih od 25 godina (finansira se iz ESF).

Četvrti je predviđen za stimulaciju profesionalne integracije mladih do 25 godina starosti (finansira ga ESF).

Peti program se odnosi na unapređenje seoskog (ruralnog) razvoja. Predviđeno je da se aktivnosti odvijaju diversifikacijom poljoprivredne proizvodnje. Osnovni izvor finansiranja je EFUGP-odeljenje za usmjeravanje. Ruralni razvoj EU je u ekspanziji i važna je poluga razvoja manje razvijenih, napuštenih, nenaseljenih i rubnih teritorija.

165

U Mastrihtu je potpisan Ugovor o EU

(budžetski period 1993 do 1999. god.). Projekat jedinstvenog tržišta je dizajniran 1986. god. i bio je gotovo završen do kraja 1991. god. Početni ciljevi, generisani od strane najrazvijenijih evropskih zemalja dostižu krajnje limite. Integracije traže promjene i reforme unutrašnje strukture Zajednice.

166 koji stupa na snagu 1993. god. Kroz institucionalne, političke i ekonomske reforme predviđena je puna ekonomska i monetarna integracija. Jačanje ekonomske i socijalne kohezije postaje važan, gotovo nužan uslov izgradnje i funkcionisanja ekonomske i monetarne unije. Jer, nedostatak potrebnog kvantuma kohezije mogao je ugroziti cjelokupnu ideju i mehanizam pune integracije, pa se u Jedinstvenom evropskom aktu apostrofira "jačanje ekonomske i socijalne kohezije, kao instrumenta dostizanja cilja uravnoteženog razvoja."167

162 O Agendi 2000 vidjeti više u: Popović Goran, Evropska iskustva u primjeni koncepta ruralnog razvoja, Ekonomika poljoprivrede br. 1-2, Beograd, 2004. god. str. 45-59. 163 Kriterijumom su obuhvaćene kompletne teritorije Grčke, Portugalije, Republike Irske, Severne Irske, južna Španija i južna Italija, te Korzika i francuske prekomorske zemlje. Od 1999. god. obuhvaćeno je i pet istočnonjemačkih pokrajina. 164 Obuhvata regione u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Španiji i Njemačkoj. 165 Drugi Delorov paket je u javnosti poznat kao budžetski paket kojeg je predsednik Komisije Žak Delor predložio u cilju pokrića troškova implementacije Ugovora o EU. 166 O ovom Ugovoru, nastanku i evoluciji Unije videti više u: Jean-Claude Zarka, Osnovi institucija EU, Gualino Editeur, Paris, 2002, prevod Institut G17 plus, Beograd, 2004. 167 Čl. 2 Jedinstvenog evropskog akta.

Integracija se pokazala kao težak proces za manje razvijene zemlje, pa su one podržavale regionalnu, socijalnu i druge politike. Neke države (očekujući rast strukturnih fondova) su već u Mastrihtu tražile čvršće garancije u vezi rješavanja finansijskih pitanja i poboljšanja ekonomsko-socijalne kohezije (prema njihovim očekivanjima i interesima). Rezultat je bio Protokol o

89

ekonomskoj i socijalnoj koheziji, koji čini aneks Jedinstvenog evropskog akta. U protokolu se traže dvostruko veća sredstva za regionalni razvoj u periodu 1988-1993. Planirana su značajna sredstva, posebno za zemlje sa nižim GDP, ali i fleksibilnija raspodjela strukturnih fondova, oslobađanje ograničenja, posebno onih nametnutih reformama iz 1988. god. U zamjenu za uticaj načela dodavanja kod finansiranja razvojnih projekata, podržano je osnivanje novog Kohezionog fonda. Ova situacija je dovela do rasta rejtinga vlada zemalja članica, na teret uticaja Komisije i centralnih organa Unije.

Samit u Edinburgu168

Država članica 1988-1992 1993-1999

1992. god. donosi dvije promjene. Prva se odnosi na izmjene strukturnih fondova a druga na osnivanje Kohezionog fonda. Promjene u strukturnim fondovima su najznačajniji događaj u razvoju regionalne politike Unije. Ovdje je došlo do promjena u vidu povećanja fondova, redefinisanja ciljeva koji determinišu korisnike sredstava, kreiranja novog strukturnog fonda i osnivanja Komiteta regiona.

Samit u Edinburgu. Potpisivanjem Ugovora iz Mastrihta 1991. god. koji stupa na snagu 1993. god. usvojen je Protokol o ekonomskoj i socijalnoj koheziji na Samita u Edinburgu. Na njemu dolazi do suštinskih izmjena u organizaciji i funkcionisanju strukturne politike i strukturnih fondova. Osniva se novi Kohezioni fond, Komitet regiona i strukturni fond za finansiranje i smjernice u ribarstvu. Uloga Kohezionog fonda je pružanje pomoći za prevazilaženje problema u kojima se zemlje članice mogu naći prije pristupanja ekonomskoj i monetarnoj integraciji. Sredstva pomoći se odnose na podršku u rješavanju budžetskih problema, izgradnju saobraćajne infrastrukture i zaštitu životne sredine. Kohezioni fond je namijenjen zemljama sa GDP manjim od 90% prosjeka Zajednice. Uslove za korišćenje sredstava su stekle Španija, Grčka, Portugalija i Irska.

Tabela 7.1. prikazuje raspodjelu strukturnih fondova između članicama EU za dva referentna perioda: Tabela 7.1.: Raspodjela strukturnih fondova

Austrija - 1,04 Belgija 1,18 1,31 Danska 0,64 0,54 Finska - 1,09 Francuska 9,38 9,65 Nemačka 9,56 14,12 Grčka 11,96 10,12 Irska 7,08 4,07 Italija 17,02 14,29 Luksemburg 0,09 0,06 Holandija 1,15 1,59 Portugalija 13,42 10,12 Španija 20,18 22,91 Švedska - 0,85 Velika Britanija 7,05 8,26

Od 1993. do 1999. god. zabilježene su manje izmjene u odnosu na ciljeve utvrđene 1988. god. Novo proširenje zemljama EFTA uključilo je tri nove članice: Austriju, Švedsku i Finsku.

168 Na samitu je dogovoreno da se iznos strukturnih fondova sa 18,6 mlrd. evra poveća na 30 mlrd. eura u 1999. god. (prema cijenama iz 1992. god.). Za budžetski period 1993-1997. sredstva iznose 177 mlrd. evra, tj. 36% ukupnih budžetskih sredstava. Fondovi nisu udvostručeni (kako je dogovoreno u Mastrihtu), ali su povećani za 40% čime je iskazana politička volja za unapređenjem regionalne i socijalne politike.

90

Nerazvijeni sjeverni regioni skandinavskih zemalja inicirali su uvođenje novog ciljnog programa br. 6. zbog rješavanja strukturnih problema. U periodu 1993-1999. god. ciljevi i dodjela sredstava se može prikazati na slijedeći način:

▪ Ciljni program 1 se odnosi na pomoć slabije razvijenim regionima sa GDP per kapita manjim od 75% od prosjeka EU (koristio je 67,6% strukturnih fondova).

▪ Ciljni program 2 je pružao pomoć regionima sa niskim stepenom industrijske proizvodnje i stopom nezaposlenosti iznad prosjeka Unije (ova sredstva su činila 11,1% strukturnih fondova).

▪ Ciljni program 3 je namijenjen sprječavanju dugoročne nezaposlenosti (pomoć radnicima starijim od 25 godina, nezaposlenim preko 12 mjeseci) i integrisanje mladih i ostalih društvenih grupa na tržištu rada.

▪ Ciljni program 4 se odnosi na prilagođavanje radnika industrijskim promjenama i zajedno sa ciljnim programom 3 participirao u strukturim fondovima sa 10,9%.

▪ Ciljni program 5a ima funkciju prilagođavanja sektora poljoprivrede i ribarstva, zajedno sa reformama zajedničke poljoprivredne politike (CAP). Ovaj program učestvuje u strukturnim fondovima 5%.

▪ Ciljni program 5b je usmjeren na ekonomsku diversifikaciju osjetljivih seoskih područja i u strukturnim fondovima participira sa 4,9%.

▪ Ciljni program 6 je rezervisan za strukturno prilagođavanje regiona sa izuzetno niskom stopom naseljenosti (Švedska, Finska). Njegovo učešće u strukturnim fondovima je iznosilo oko 0,5%.169

Mediteranski programi. Na Samitu u Briselu 1985. godine Grčka pokreće pitanje pomoći integrisanom razvoju mediteranskih zemalja članica Unije. Predviđeno je usmjeravanje pomoći u turizam, poljoprivredu i mala i srednja preduzeća. Korisnici pomoći su Francuska, Italija (južni dijelovi), Španija i Grčka. Integrisani program je novi pristup problemima regionalnog razvoja. Kasnije će koncept razvoja mediteranskih zemalja postati matrica za rješavanje drugih komunitarnih i kohezionih problema.

Mediteranske zemlje imaju bogatu tradiciju i dugu istoriju, kao malo koji region u svijetu. Saradnja u mnogim oblastima je prisutna još od antičkih vremena. Ima mnogo istorijskih dokaza i ekonomskih istraživanja o vjekovnoj intenzivnosti I kompaktnosti ovog tržišta, još od vremena ranog Rima. Tako je npr. Peter Temin dao konkretne pokazatelje o trgovini maslinovim uljem, kretanju cijena pšenice itd,170

169 O ciljevima vidjeti u: Popović Goran, Evropska iskustva u primeni koncepta ruralnog razvoja, Ekonomika poljoprivrede br. 1-2, Beograd, 2004. god. str. 45-59. i u Popović Goran, Makroekonomski aspekti regionalne politike Evropske Unije, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009. god. 170 Temin Peter, The Economy of the Early Roman Empire, objavljeno u Journal of Economic Perspectives, American Economic Association Publications, 2006, str. 133-151.

na mediteranskom području za vrijeme Rimskog carstva. Danas se ovaj dio svijeta ubrzano valorizuje kao najperspektivnije područje.

Šefovi država i vlada zemalja članica EU su se 2008. god. složili sa prijedlogom Francuske o osnivanju Mediteranske unije koji predviđa saradnju EU i zemalja Mediterana od Turske do država Magreba. Odluka transformiše proces započet u Barceloni, u novi: Mediteransku uniju. Neke članice EU smatraju da u ovom trenutku nisu potrebne paralelne regionalne strukture. Mediteranska unija ima redovne samite zemalja EU i ostalih mediteranskih država. Plan je u suštini prijedlog francuskog predsjednika Sarkozija. Njemu se očekivano, suprostavila Njemačka, iz čega se može zaključiti da u EU još ima rivaliteta političke i geopolitičke dimenzije.

U početku, Mediteranska unija će imati 39 članica i to: sve zemlje EU, zatim Maroko, Alžir, Egipat, Izrael, Sirija, Turska itd. Osnovni cilj je zaštita Sredozemlja, prevencija od požara, odnos prema klimatskim promjenama itd. Iako bi se na prvi pogled moglo zaključiti da je ovo neracionalno "gomilanje" regionalnih integracija, ipak se ne smije zanemariti da je Mediteran milenijumima region zajedničke istorije, kulture, tradicije i ekonomije. Od vremena ranog Rima pa sve do danas, ljudi ove regije bili su čvrsto povezani i zavisili jedni od drugih. Upravo zbog toga, ali i aktuelnih globalnih izazova, osnivanje ove asocijacije se čini opravdanim.

91

Regionalna politika djeluje na proizvodnju, zaposlenost, socijalnu i demografsku situaciju na nenaseljenim, udaljenim i devastiranim teritorijama. Ona dovodi do bržeg ekonomsko-socijalnog razvoja i utiče na ekonomsku stabilnost EU.171

Kohezioni fond. Za razliku od strukturnih fondova Kohezioni fond pruža pomoć manjem broju zemalja u finansiranju značajnih pojedinačnih projekata.

7.4. Kohezioni fond i Agenda 2000

172 Oni se odnose na finansiranje zaštite životne sredine i izgradnju transevropske mreže173 i druge saobraćajne infrastrukture. Kohezioni fond daje impulse regionalnim ekonomijama i rješava probleme dugoročne zaposlenosti. Ova institucija je trebala postati operativna 1994. god. da bi pomogla članicama Zajednice da što prije uđu u završnu fazu monetarne unije, bez većih problema.174 Projekti finansirani iz Kohezionog fonda nisu koristili sredstva drugih fondova i mogli su biti jednokratno prekinuti u slučaju kršenja pravila konvergencije.175

Država Članica Ukupno Životna sredina Saobraćaj

Tokom 1994. god. uspostavlja se konačna raspodjela sredstava među zemljama koje su stekle uslove za finansijsku podršku iz potencijala Kohezionog fonda. Ostali značajniji uslovi Uredbe koja reguliše pravo i obim finansiranja projekata su navedene obaveze održive ravnoteže u projektima zaštite životne sredine i izgradnje saobraćajne infrastrukture. Maksimalno učešće Kohezionog fonda i strukturnih fondova u finansiranju projekata članica EU može iznositi do 4% njihovog GDP.

U tabeli 7.2. prikazano je učešće pomoći iz Kohezionog fonda po zemljama:

Španija 54,9 29 71 Portugalija 18,1 43 57 Grčka 17,9 62 38 Irska 9,1 39 61 Tehnička pomoć 0,02 - - UKUPNO 100,0 38,7 61,3 Izvor: Button K&Pentecost E, Regional Economic Performance within the European Union, Edvard Elgar Publishing Limited, Cheltenham, 1999, p. 41.

Iz prethodne tabele su vidljive razlike u učešću pojedinih zemalja u korišćenju sredstava Kohezionog fonda. Planiranje, korišćenje i struktura zavise od uslova konačne raspodjele među državama primaocima. Akt o osnivanju Kohezionog fonda ukazuje na neophodnost održivosti u finansiranju saobraćajne infrastrukture i projekata zaštite životne sredine. Iz tabele 7.2. se vide razlike u pristupu određivanja strukture sredstava (posebno npr. između Španije i Grčke).

Agenda 2000. Širenje EU generiše fundamentalno političko naslijeđe i evropske vrijednosti. Oni su odraz istorijskog nasljeđa i nivoa razvijenosti. To su temeljna pitanja budućnosti Zajednice. Za države koje žele pristupiti EU, procesi širenja su vrhunsko društveno-ekonomsko i političko pitanje. Vrijednosti na kojima se temelje evropske integracije, tehnički su sublimirane u uslovima koje potencijalne članice trebaju ispuniti u procesu pristupanja. Ti uslovi su se vremenom mijenjali, ali se može primjetiti da se vremenom njihov broj povećava a uslovi pristupanja postaju rigorozniji.

Reformama iz 1993. god. i implementacijom Drugog Delorovog paketa, određena su sredstva od 0,46% GDP EU.176

171 Posebno afirmativan primjer je ubrzani ekonomski razvoj Irske. 172 Protokol o ekonomskoj i socijalnoj koheziji, kao aneks Jedinstvenog evropskog akta utvrđuje obaveznu pomoć od strane EU članicama čiji je GDP per capita manji od 90% prosjeka Zajednice. Prema tom pragu Španija, Portugalija, Grčka i Irska su polagale pravo na pomoć iz Kohezionog fonda (za 63 miliona stanovnika ili oko 25% stanovništva EU). Prema JEA ukupna vrijednost projekata treba biti iznad 10 mil. Evra, dok evaluaciju projekata vrši Komisija i EIB. 173 Član 161. Jedinstvenog evropskog akta (prethodni 130 g). 174 Ugovor iz Mastrihta postavlja kriterijume konvergencije za države koje žele postati članice EMU. Jedan od njih je kontrola javnih finansija uz javni dug do 60% GDP i budžetski deficit do 3%. 175 Evropski Savjet na samitu u Edinburgu 1992. god. je stavlja na raspolaganje Kohezionom fondu 15 mlrd. evra. Privremena raspodjela sredstava je izvršena prema sljedećem učešću: Španija 52-58%, Portugalija i Grčka po 16-20% i Irska 7-10%. 176 U Agendi 2000, Komisija utvrđuje da "ekonomska i socijalna kohezija moraju ostati politički prioritet" za proširenu EU. Predložen je limit od 0,46% za strukturnu potrošnju do 2006. god.

Tako je osnažena uloga regionalne politike kao ključnog instrumentarija širenja.

92

Reforme regionalne politike su opterećene problemima i protivrječnostima. Protiv nekih standarda nametnutih reformama regionalne politike bile su one članice koje su već koristile finansijske beneficije (posebno ako su promjene smanjile postojeć nivo pomoći).

U tom kontekstu može se navesti jedan primjer. Proširenje državama srednje i istočne Evrope proizvodi negativne, tzv. "statističke efekte" jer se prag od 75% prosječnog GDP EU, kao osnovice za pomoć, statistički smanjuje pa mnogi regioni gube pravo korišćenja povoljnih sredstava.177

▪ Ciljni program 1 (bivši 1 i 6), koji se odnosi na pomoć najsiromašnijim regionima koji imaju GDP manji od 75% prosjeka EU.

Komisija je konsolidovala regionalnu politiku zbog optimalne sinhronizacije utvrđenih ciljeva pomoći. Tako je izvršena redukcija sa sedam, na tri cilja. Ona je podrazumijevala oštrije kriterijume za korišćenje pomoći pa su uspostavljeni novi ciljni programi:

▪ Ciljni program 2 (bivši 2 i 5b), koji se odnosi na regione koje očekuje ekonomsko i socijalno restrukturiranje i

▪ Ciljni program 3 koji se odnosi na pomoć državama članicama u razvoju ljudskih resursa u cilju suzbijanja nezaposlenosti.

Ova reforma je prouzrokovala pad udjela stanovništva Zajednice (sa 51% na 35-40%) koje je primalo pomoć u okviru ciljeva 1 i 2. Regioni koji su izgubili pravo na pomoć strukturnih fondova mogli su koristiti sredstva tzv. "tranzicione pomoći" i tako amortizovati negativne efekte reformi i širenja.178

Zbog podrške integracionim procesima i širenja EU, Komisija je ustanovila dva nova pristupna instrumenta. Program SAPARD

Pomoć namjenjena novim članicama je trebala rasti postepeno, ali do 4% njihovog GDP.

179 koji se odnosi na pomoć poljoprivredi, dok se strukturna pomoć usmjerava kroz program ISPA.180

Uz postojeći program PHARE

181

PHARE obezbjeđuje finansijsku pomoć za infrastrukturu, razvoj privatnog sektora i preduzetništva. On pruža pomoć u obrazovanju, istraživanju, zaštiti prirodne okoline i rekonstrukciji poljoprivrede.

EU kompletira instrumente pomoći. Članicama koje pristupaju integracionim procesima se obezbjeđuje pomoć u uspostavljanju evropskih standarda u raznm oblastima. Ali, ovo nije prošlo bez tenzija, posebno među budžetskim kontributorima (Njemačka, Holandija i dr.) i korisnicima (Španija, Grčka, Portugal i Irska).

SAPARD podržava održivi razvoj poljoprivrednih teritorija u srednje i istočne Evrope i implementira propise i standarde Zajedničke poljoprivredne politike. Program je fokusiran na razvoj i diversifikaciju privrednih aktivnosti, ulaganja u poljoprivredu i proizvodnju koja ne narušava ravnotežu životne sredine. Program predviđa investicije u seosku privredu i infrastrukturu i ulaganja u upravljanje vodama.

ISPA pruža finansijsku pomoć u oblasti ekonomske i socijalne kohezije, posebno u saobraćaju i životnoj sredini. Fond podržava pripreme za pristup i obezbjeđuje edukaciju procedura primjenjenih u EU. ISPA pomaže adaptaciju na standarde EU u oblasti zaštite životne sredine i obezbjeđuje sredstva za unaprjeđenje i spajanje postojeće saobraćajne mreže u zemljama srednje i istočne Evrope sa Transevropskim mrežama.

182

177 U cilju izbjegavanja veze između reformi i proširenja Komisija apostrofira reformisanje politika i bez proširenja. To obezbjeđuje da se otpor prema političkoj reformi ne transformiše u otpor prema proširenju. 178 O pomoći i procesima širenja vidjeti više u: Miščević Tanja, Pridruživanje Evropskoj uniji, ESPI Institut za ekonomska i socijalna istraživanja, Beograd, 2005.; Tadić Bojana, Ugovori o pridruživanju EU, IES - Institut za Evropske studije, Beograd, 1995. god. i druga literatura. 179 Support for Agriculture and Rural Development. 180 Instrument for Structural Policy for Pre-Accession. 181 Pologne, Hongrie, Assistence a la Restructuration Economique. 182 O ovom programu vidjeti više u: Joković Slavica, PHARE, Program pomoći EU za zemlje centralne i istočne Evrope, Prometej, Beograd, 1997. god.

Agenda 2000 modifikuje funkcije ovog programa sa dodatnim mogućnostima pomoći za izgradnju novih institucija ili adaptaciju postojećih administrativnih i zakonodavnih sistema država kandidata.

93

CARDS183 nije predpristupni fond. Namijenjen je za pomoć zemljama Zapadnog Balkana koje još nisu kandidati za prijem u EU. CARDS podržava ekonomsku rekonstrukciju i obnovu, demokratske procese, modernizaciju državne uprave, unaprjeđenje regionalne saradnje i pruža pomoć za povratak izbjeglih i raseljenih lica.184

Već je rečeno da je regionalna politika EU

Usmjeren je na reforme i pripreme institucija za izvršenje obaveza prema Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju.

7.5. Rezultati regionalne politike 185

183 Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation. 184 Videti u: Grupa autora, Jugoistočna evropa 2000-pogled iz Srbije, Stubovi kulture, Beograd, 2000. god. 185 Prerađeno iz rada: Popović Goran, Makroekonomski aspekti regionalne politike Evropske Unije, Acta economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009. god.

važna zajednička politika čiji su ciljevi rast ekonomsko-socijalne kohezije i ujednačena regionalna razvijenost. To zahtijeva velike budžetske transfere koji preraspodjeljuju dohodak i narušavaju osnovnu evropsku ideju. Ugrožavanje slobode konkurencije je kontroverza regionalne politike.

Evropski model regionalnog razvoja preferira dugoročne ciljeve i jačanje agregatne ponude manje razvijenih regiona. Aktivan odnos prema agregatnoj ponudi ukazuje na antikejnzijanski karakter ove politike.

Regionalna politika je u ekspanziji. Ona snažno i u kontinuitetu širi uticaj ka nacionalnim i regionalnim nivoima. Regionalni razvoj je za članice i zemlje koje pristupaju EU prvorazredno društveno pitanje. Ekskluzivnost regionalnog razvoja je plod više faktora, od kojih su najznačajniji: smanjivanje ekonomskih razlika, rješavanje socijalnih pitanja i podrška ulasku zemalja u EMU i proširenjima itd. Dosadašnje istorijske etape su obuhvatale sjeverna proširenja, a danas su aktuelna istočna (jugoistočna) proširenja. Kako su ove zemlje slabije razvijene u odnosu na prosjek EU, neophodno je sanirati postojeće ekonomske i socijalne razlike. To traži prilagođavanje članica koje ekonomski i socijalno zaostaju u odnosu na prosjek EU. Inicirane strukturne promjene povoljno djeluju na dinamiku privrednog rasta i razvoja. Zato su krupne političke odluke na nivou Zajednice usko vezane za određivanje volumena i optimalnu alokaciju sredstava EU. Koordinirana redistribucija utiče na obim, tempo i strukturu razvoja. No, efekti regionalne politike su još uvijek limitirani, što ne znači da se ne mogu očekivati bolji rezultati. Ne smiju se zanemariti kritike upućene na efikasnost, širinu, pa čak i smisao postojanja ove politike. Antiregionalni lobiji u ovim i drugim subvencijama vide opasnost za evoluciju EU, kao strukturi zasnovanoj na razvoju slobodnog tržišta i minimalnoj ulozi države. Oni se suprostavljaju jačanju regionalne politike. Kritičari su motivisani opštim i individualnim interesima. Jer, veći transferi za regionalni razvoj, pravilom spojenih posuda utiču na deficite i rast fiskalnih davanja poreskih obveznika. To narušava ciljanu makroekonomsku stabilnost, a nekad i utvrđene targete i nominalna sidra. Zato postoji opasnost da se regionalni problemi pretvore u politička neslaganja. Ako je makroekonomska situacija EU zadovoljavajuća, slabije razvijene članice traže veću ekonomsku pomoć. Ako se stabilnost narušava razvijenije zemlje insistiraju na redukcijama "netržišnih" transfera i "rezanju" budžetskih ili drugi deficita. Sve su prisutnije kritike endogene efikasnosti mjera regionalne politike. Bez obzira na to što je administracija podvrgnuta demokratskim kontrolama, netransparentnost ipak nije potpuno isključena. Zbog toga su planiranje i raspodjela sredstava regionalnog razvoja pod stalnom supervizijom javnosti.

Umjesto rezimea. Regionalna politika EU je nastala zbog potrebe jačanja ekonomske i socijalne kohezije, bržeg savladavanja prepreka pri ulasku u EMU i evoluirala u politiku ravnomjernog razvoja. Budžetskim transferima u saobraćajnu infrastrukturu, komunikacije, transport, diversifikaciju, mala i srednja preduzeća, oplemenjivanje prirodne sredine i subvencijama, regionalna politika je ostvarila mnoge ciljeve. Ali, ona se često osporava, posebno zbog narušavanja drugih komunitarnih politika. Jer, i pored rezultata, regionalne razlike u nivou razvijenosti su u nekim slučajevima povećane. Malo je komunitarnih politika koje imaju tako ekstremne ocjene svoje uspješnosti.

94

Evropske integracije su nezamislive bez jedinstvenog tržišta, kao što ono nije funkcionalno uz velike razlike u ekonomsko-socijalnom razvoju.186

186 O ovim problemima, integracijama između dva velika regiona, istočne i zapadne, ili stare i nove Evrope, govorio je 2008. god. na 14. Ekonomskoj konferenciji u Dubrovniku i Majkl Burda. Vidjeti u: Michael C. Burda and Battista Severgnini, TFP Growth in Old and New Europe, The 14 Economic Conference, Dubrovnik, HNB, 2008.

To je dobro poznato evroplanerima. Zato, i pored kritika, rashodi po osnovu izdataka za regionalni razvoj, participiraju u budžetu EU sa više od trećine sredstava (po redosledu druga zajednička politika). Visoko budžetsko učešće i rast sredstava, daju regionalnoj politici prestižnu razvojnu poziciju u budućnosti. Subvencije rast, ne samo za članice, već i u procesu širenja.

Ipak, pozitivna konsekvenca rasta agregatne ponude je rast cena imovine, posebno zemlje, na manje razvijenim teritorijama EU.

Konačno, regionalna politika je (bez obzira na brojne kontroverze i kritike) opravdala postojanje. Evrooptimisti od nje traže više, ali će za to trebati još nekoliko decenija, što neće biti problem, jer regionalna politika ima visoko mjesto i u budućnosti EU.

95

8. ZAJEDNIČKA POLJOPRIVREDNA POLITIKA I RURALNI RAZVOJ

8.1. Osnove moderne poljoprivrede

Poljoprivreda je važan sektor svakog društva, bez obzira na njegovu ekonomsku snagu, uređenje ili geostrategijski položaj. Prema učešću u GDP poljoprivreda u razvijenim ekonomijama ima marginalnu ulogu. Ono je npr. u EU oko 2%, dok je učešće u zaposlenosti veće i iznosi oko 4%. Ipak, to ne govori o ulozi i mjestu poljoprivrede u ekonomiji EU, posebno zbog toga što je ona za razliku od drugih oblasti, strateška grana. Zato se proizvodnja i zaposlenost u poljoprivredi ne posmatraju jednostrano.

Zaposleni u poljoprivredi su oni koji žive od nje, ali i "oko" nje. Poljoprivredno stanovništvo je važan demografski resurs. Ova društvena grupa je i kompaktan politički faktor, posebno kada je u pitanju odbrana njihovih prava ili zahtijevi prema institucijama članica i EU. Dalje, poljoprivredna populacija, za razliku od stanovništva urbanih i industrijskih centara ne zahtijeva visoke troškove infrastrukture. Za vrijeme ekonomskih kriza i ratova seoska populacija fleksibilnije podnosi teškoće. Na selu se negativni efekti kriza i ratova se amortizuju i ne djeluju krajnje razarajuće na ekonomski sistem i blagostanje. Najbolji primjer je velika ekonomska kriza tridesetih godina prošlog vijeka. Evropska poljoprivreda, koja je tada mnogo zaostajala za američkom, osjetila je katastrofalne posljedice velike ekonomske krize. One su bile razorne i za američku poljoprivredu, ali je američko selo ipak ublažilo teške posljedice koje je ekonomija SAD osjećala još dugi niz godina.

Poljoprivreda je oblast koja se kontinuirano nalazi u procesima reformi. One su najprije počele u SAD. Već poslije drugog svjetskog rata, a naročito od sredinom 1950-tih, sektor primarne poljoprivrede prolazi kroz strukturne i organizacione procese, usljed djelovanja tehničkog progresa. SAD i tada imaju efikasniji poljoprivredni sektor u odnosu na evropske zemlje (izuzetak su Velika Britanije i donekle Francuska). Evropska poljoprivreda zaostaje za američkom najmanje deceniju-dvije, što stvara probleme evropskim farmerima. Poljoprivrednici sa prostora EU prihvataju evropske integracije, jer protekcionizmom mogu popraviti vlastiti ekonomski položaj. SAD koncentrišu proizvodnju specijalizacijom pred-farmerske, farmerske i post-farmerske proizvodnje. Procesi se ne odvijaju brzo ni bezbolno, pri čemu je opovrgnuta tradicionalna ideja o rješavanju agrarnog problema samo na farmi.

Postoje i drugi primjeri i razlozi diferenciranog tretmana ove oblasti u odnosu na druge grane privrede. Kada se tome dodaju strateški razlozi, proizašli iz potrebe za većom autonomijom u prehrani stanovništva ili kontinuirani rast cijena hrane zbog visokih cijena energije i klimatskih promjena, slika o ulozi moderne CAP je kompletirana. Termin moderna poljoprivreda187

187 Izraz koristi Dr. Zorka Zakić-Vujatović. O modernoj poljoprivredi vidjeti u: Zorka Vujatoviċ -Zakiċ, Agrarna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001. god., i u Zakić Zorka i Stojanović Žaklina, Ekonomika agrara, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god.

ukazuje na reformisanu privrednu oblast.

Zemlje razvijene tržišne ekonomije su se transformisale od tradicionalne u modernu agrarnu privredu. Tehnički progres i tehnološki razvoj velikih kompanija, unapređenje proizvodnje na porodičnim farmama i dr. transformišu ovu privrednu oblast ka modernoj poljoprivredi. Uticaj tehnologije na ponudu poljoprivrednih proizvoda prikazan je na grafikonu 8.1.

96

Grafikon 8.1.: Uticaj novih tehnologija na poljoprivrednu proizvodnju

Grafikon prikazuje situaciju u kojoj nova tehnologija dovodi do promjena u rastu ponude poljoprivrednih proizvoda. Rast produktivnosti, kao posljedica primjene novih tehnologija pomjera krivu ponude desno-dole u stanje S'. To utiče, da pri istoj cijeni P1 proizvođači nude veće količine proizvoda za Q2-Q1. Pod pretpostavkom prodaje svih proizvedenih količina stvara se proizvođačev višak, predstavljen šrafiranim površinama (b+c).

Moderan farmerski sektor je neodvojiv od niza poslovnih firmi koje rade za proizvodnju i promet poljoprivrednih proizvoda. Shvatanje moderne agrarne privrede je daleko veće od zbira farmi, skladišta i posrednika. U nju spadaju prerađivači, proizvođači poljoprivrednih mašina, petrohemija, transport, bankarski sistem itd. Standardna američka definicija agrobiznisa je zbir aktivnosti vezanih za proizvodnju i distribuciju poljoprivrednih proizvoda. Izvorno značenje moderne poljoprivrede se odnosi na homogenu privrednu djelatnost koju čine: porodične farme (sitne), velike korporacije, kreditne institucije i drugi snabdjevači, marketing i prerađivačke firme, saobraćaj, veletrgovina, ugostiteljstvo, trgovina na malo itd. To su firme koje poljoprivrednike snabdijevaju inputima (predfarmerski sektor), proizvode (farmerski sektor), prerađuju sirovine agroporijekla i prodaju proizvode (postfarmerski sektor). Iz ovoga slijedi da poljoprivreda nije samo oblast fizičke i biološke proizvodnje. Ekonomska politika se bavi i poljoprivredom (poljoprivredna politika) različitim mjerama, nekada i makroekonomskog nivoa. Obim i struktura mjera zavise od makroekonomske situacije. U EU, mjere su obično subvencije, zaštita i drugi instrumenti podrške.

8.2. Nastanak, ciljevi i uloga Zajedničke poljoprivredne politike (CAP188

Zajednička poljoprivredna politika (CAP) je najstarija zajednička politika EU. U početku stvaranja Unije, postavljeno je pitanje podrške poljoprivredi. Insistiranje Francuske na podršci poljoprivredi je prihvaćeno kao kompenzacija njemačkim interesima na polju industrijske politike. Farmeri su ostvarili svoje početne ciljeve a pobornici evropskih integracija u seoskoj populaciji dobili pouzdanog partnera. CAP je uz zajedničku trgovinsku politiku i carinsku uniju, prva fundamentalna i istinska državna politika.

) EU

189

188 Engleska skraćenica od Community Agrarian Policy. 189 Ovo mjesto joj daju i autori: Miroslav Jovanović, Evropska ekonomska integracija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004., i Mike Artis&Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2007.

Poljoprivreda je, bez obzira na otpore i osporavanja ostala važna koheziona snaga. Tome treba dodati spoljno-trgovinske, socijalne i strategijske efekte, kao važna obilježja evropske poljoprivredne politike. Tada se može opravdati njena dominacija na troškovnoj strani budžetu. Evropska poljoprivreda je autohtona i tradicionalna. Vijekovna iskustva i vezanost populacije za ovaj oblik privređivanja, stvorili su evropske brendove na svjetskom tržištu poljoprivrednih proizvoda.

97

Ali, ova politika je i najkontroverznija u EU. Tako je njeno učešće u GDP mnogo niže od učešća u ukupnom broju zaposlenih, ali i mnogo niže od učešća te grane u troškovnoj strani budžeta. Ipak, planirani budžet za ovu oblast je još uvijek dominantan. U periodu 2007-2013. on je u blagom padu. Analize pokazuju da se smanjenje učešća poljoprivrede u budžetskim izdacima vrši u korist aktivnosti "oko poljoprivrede". Zbog zaobilaženja pravila koja nameće WTO, subvencije su premještene u razvoj "seoske privrede" i multifunkcionalne aktivnosti seoskog kompeksa, a da pri tome nije narušen odnos sa WTO. Aktivnosti regionalnog i ruralnog karaktera se usmjeravaju ka posrednoj podršci seoskoj privredi. Efekti ulaganja se vide u ekonomskoj i socijalnoj sferi i jačanju kohezije u okviru šireg shvatanja evro-integracija.

Dakle, ako bi zajedničku politiku u poljoprivredi tretirali samo kao odnos inputa i outputa, ne uvažavajući sekundarne efekte koje ona prouzrokuje, tada bi se mogao izvući zaključak o nelogičnom ulaganju ogromnih sredstava u ovaj sektor. Ali, kako ekonomske nelogičnosti i neracionalnosti u razvijenim sistemima nisu moguće, mora se prihvatiti konstatacija o kontroverznosti CAP. I više od toga, ona je dobro inkorporirana u međunarodnu poziciju Zajednice. Bez obzira na sve apsurde na internom planu (visoke subvencije i visoke cijene), EU je na svjetskom tržištu afirmisana kao strateški proizvođač i trgovac poljoprivrednog sektora. Opredjeljenje koncept CAP je potvrđeno na globalnom nivou, jer tražnja i cijene poljoprivrednih proizvoda biljže brži rast u odnosu na rast cijena drugih proizvoda i rast globalnog GDP.

Odredbe Ugovora iz Rima spominju zajedničku agrarnu politiku, ali ne govore o načinima i varijetetima njenog organizovanja. Posljedice II svjetskog rata, suša u prvim poratnim godinama i zastoj za američkom poljoprivredom, predstavljali su dovoljan motiv evropskim poljoprivrednicima (koji u poslednjem vijeku postaju homogena ekonomsko-politička grupacija) da se izbore za određene subvencije i prije stvaranja EEZ. Rimski Ugovor im je samo dodatno ojačao političke pozicije sa koje su kasnije insistirali na snažnoj podršci u procesima integracija. Ne treba zanemariti činjenicu da su tadašnje članice EEZ imale veće učešće poljoprivrede u GDP i zaposlenosti. U Francuskoj, Njemačkoj, Italiji, Holandiji i Belgiji učešće poljoprivrede u društvenoj proizvodnji je bilo nešto veće od 10%, a zaposlenost se približavala stopi od 20%.

Evolucija podrazumijeva stalne modifikacije ciljeva i aktivnosti u poljoprivrednom sektoru. To je rezultiralo da se npr. članom 33. Ugovora iz Amsterdama reguliše neophodnost rasta poljoprivredne proizvodnje, više farmerske standarde, bolje snabdijevanje, stabilizacija cijena i agro-tržišta. Ovo je integralni pristup razvoju evropske poljoprivrede, fundamentalne komunitarne politike.

"Pogodnosti" za poljoprivrednu proizvodnju ugrožavaju drugi, osnovni principi komunitarne politike, sloboda konkurencije i slobodno tržište. Ciljevi koje je Unija postavljala pred sobom, odnosili su se na evoluiranje tradicionalne u modernu poljoprivredu, koja će zadovoljiti domaće potrebe i biti konkurentna na domaćem tržištu. Oni se nisu mogli ostvariti uz postojeće barijere politike konkurencije. Zato su poljoprivredne mjere bile izuzete iz ograničenja nametnutih od strane politike konkurencije. Tako je poljoprivreda u Zajednici u svim razvojnim fazama bila pod zaštitom visokih carina i drugih barijera.

Smatra se da su na Samitu u Strezi 1958. god. napravljene konture zajedničke poljoprivredne politike EU. Na skupu su potencirani aktuelni problemi razvoja evropske poljoprivrede. Samit je zaključio da se mora stvoriti jedinstveno tržište poljoprivrednih proizvoda, dajući prioritet domaćim poljoprivrednim proizvodima. Obzirom na usaglašene stavove šest osnivača, na Samitu nije bilo nesuglasica, pogotovo oko jačanja poljoprivrednih gazdinstava i tradicionalne poljoprivredne proizvodnje. To je otvorilo vrata za mjere intenzivne zaštite i stimulacija domaće proizvodnje. Najvažnije, donesen je zaključak da se kreiranje i finansiranje razvoja poljoprivrede premješta na nivo Zajednice, umjesto finansiranja od strane članica.

Komisija 1964. god. predlaže Savjetu Prijedlog Zajedničke poljoprivredne politike (CAP). Od tada kreće implementacija koja poljoprivredni obezbjeđuje sredstva od prikupljenih uvoznih dažbina (prelevmana). Rast GDP i pad vrijednosti uvoza vremenom umanjuju ovaj izvor podrške. Većina poljoprivrednih proizvoda je subvencionirana a spoljnotrgovinski promet poljoprivrednih proizvoda prelazi na kontrolisani režim premiranja izvoza i visoke uvozne carine.190

190 Za finansijsko-tehnički dio provođenja zajedničke politike zaduženi su Evropski poljoprivredni, Garantni i Upravljački fond (Fond za upravljanje u poljoprivredi). Evropski fond za razvoj i garancije u poljoprivredi (EFRGP) osnovan je 1964. god. za podršku CAP. Podijeljen je na odjeljenje za garancije i odjeljenje za razvoj. Odjeljenje za garancije poslije 2000. god. finansira preko 90% rashoda CAP EU. Finansiranje se odnosi na tržišne intervencije i refundacije izdataka za izvoz poljoprivrednih proizvoda. Odjelenje je zaduženo za pružanje pomoći siromašnim zemljama. Odjelenje za razvoj finansira troškove namjenjene strukturnoj politici, a raspoloživa sredstva su skromna.

98

Ciljevi Zajedničke poljoprivredne politike. Generalno, ciljeve definiše Ugovor iz Rima. Član 3. određuje uvođenje Zajedničke poljoprivredne politike a član 33. ciljeve. Član 34. reguliše mjere koje se mogu upotrijebiti za realizaciju zajedničkih ciljeva. Prema Ugovoru, Komisija je zadužena za predlaganje i implementaciju mjera iz poljoprivredne sfere, kao buduće komunitarne politke EU (odredbe člana 37.). Ciljevi zajedničke poljoprivredne politike prema Ugovoru iz Rima su:

▪ Najvažniji cilj je da se potrošačima osigura snabdijevanje poljoprivrednim proizvodima po "prihvatljivim cijenama" (nije obrazloženo šta ova formulacija podrazumjeva).

▪ Zajednička politika mora povećati produktivnost u poljoprivredi. Zahtijeva se racionalna upotreba inputa, racionalnost u razvoju proizvodnje i potencira uloga tehničkog progresa u poljoprivredi. Ovo ukazuje na potrebu nastavka reformi i određuje pravac izgradnje moderne poljoprivrede.

▪ Mjere moraju uticati na stabilnost zajedničkog tržišta poljoprivrednih proizvoda i obezbediti dostupnost snabdijevanja na cijeloj teritoriji Zajednice.

▪ Moraju se obezbjediti uslovi za povećanje životnog standarda populacije koja u EU živi od poljoprivredne djelatnosti.

Ciljevi se mogu realizovati mjerama ekonomske politike i drugim instrumentima. Tako se mogu koristiti mjere cjenovne politike, povoljniji način finansiranja itd. Čitava strategija CAP se temelji na postojanju proizvođačevog viška i njegovom kontinuiranom uvećanju (grafikon 8.2.). Ciljevi na zajedničkom tržištu garantuju proizvođačima utvrđene nivoe cijena. Ali, ako dođe do pada ispod garantovanih cijena, viškovi moraju biti otkupljeni od strane nadležnih institucija EU po višim cijenama od trenutnih tržišnih cijena. Ovaj pristup proizvođačima daje sigurnost.

Grafikon 8.2.: Kriva ponude i proizvođačev višak

Dakle, kada je proizvođačeva cijena sa P1 uvećana na P2, tada dolazi do fizičkog povećanja proizvodnje sa Q1 na Q2, a područje P1P2BA predstavlja proizvođačev višak. Ovaj grafikon jednostavno objašnjava zašto u EU dolazi do enormnih viškova subvencioniranih poljoprivrednih proizvoda.

8.3. Instrumenti i politika cijena

Prije ustanovljenja zajedničke politike evropske zemlje su imale bogato iskustvo u podršci poljoprivredi. Prenos većine tih ingerencija na nivo Zajednice nije bio lagan. Evropski seljaci su iskoristili novu šansu. Za lojalnost komunitarnim procesima dobili su politiku koja ih snažno podržava. Unija veoma brzo postaje vodeći svjetski trgovac poljoprivrednim proizvodima. U izboru instrumenata, načina podrške i zaštite, nova poljoprivredna politika Unije, nije bila kreativnija od politika zemalja osnivača. I dalje se primjenjuju uvozne kvote, prelevmani, mjere u oblasti cijena poljoprivrednih proizvoda itd. Međutim, za razliku od ranijeg sistema, nova poljoprivredna politika je projektovana kao snažna komunitarna aktivnost, a mnogi je tretiraju kao najstariju izvornu i fundamentalnu politiku. Za uspješno funkcionisanje, uspostavljeni su principi na tržištu poljoprivrednih proizvoda. Prvo, domaći proizvodi imaju prednost nad uvoznim. Drugo, tržište proizvoda je zajedničko i u granicama je EU. Ovo podrazumijeva uspostavljanje jedinstvene cjenovne politike i drugih

99

standarda. Za efikasno provođenje CAP, bilo je neophodno obezbjediti zajednički budžet na nivou Zajednice i druge prateće mere.

Politika cijena. Jedan aspekt zajedničke poljoprivredne politike je veoma važan za stabilnost materijalnih i finansijskih bilansa. On se odnosi na garantovane cijene i interventni otkup (koji dodatno narušavaju pravila konkurencije otvorenog tržišta). Efekti ovih subpolitika stvaraju ogromne suficite nekiih poljoprivrednih proizvoda (posebno u nekim periodima) ili formiraju visoke cijene poljoprivrednih proizvoda na zajedničkom tržištu. Dakle, narušavaju se tržišni odnosi, koji zbog inkorporiranosti birokratije dovode u sumnju cijeli koncept, stvarajući tako političku i esnafsku opoziciju. Netržišne motivacije su poljoprivrednu proizvodnju dovele do neslućenih razmjera, pa se često, pored enormno visokog izvoza nije znalo šta raditi sa preostalim viškovima. Jer, nekada je sladištenje bilo skuplje od procesa proizvodnje. Rješenja su često tražena u uništavanju ili poklanjanju poljoprivrednih proizvoda siromašnim zemljama.191

Kako EU štiti svoje tržište poljoprivrednih proizvoda? Prije svega politikom cijena poljoprivrednih proizvoda. Pogledajmo stanje u oblasti žitarica, posebno pšenice. Na tržištu Unije funkcionišu ciljne ili donje, granične ili prag i interventne cijene.

192

Poznato je, da se u ekonomskoj uniji u kojoj se članicama omogućava da zadrže nacionalne valute, dešavaju špekulativne valutne promjene (najčešće se provodi devalvacija koja poboljšava primarni tekući račun). Tako je na području Zajednice bilo valutnih operacija nekih članica koje su svjesnim obezvrjeđivanjem svojih nacionalnih valuta dovodili do pojeftinjenja poljoprivrednih proizvoda i činili ih konkurentnijim na

Ciljnu cijenu određuje cijena u Duisburgu, području sa najvećim deficitom žitarica u Evropi. Zajedno sa troškovima transporta i skladištenja, to je maksimalna moguća cijena pšenice u EU.

Granična, ili prag cijena, je ona cijena ispod koje je zabranjen uvoz na tržište Unije. Ova mjera štiti domaće proizvođače od nižih cijena vanjskih konkurenata i primjenjuje se na svim punktovima za uvoz roba u EU.

Interventna cijena. To je minimalna nadoknada koja se garantuje poljoprivrednim proizvođačima. Ona se koristi u periodima neusaglašene ponude i tražnje, kada dolazi do suficita poljoprivrednih proizvoda. Posebno povoljne efekte za domaće proizvođače predstavljaja kombinacija interventnih cijena i mjera uvozne zaštite.

Sprječavanja ulaska jefinih poljoprivrednih proizvoda na tržište EU su decenijama omogućavala da domaći proizvođači ostvare veće individualne profite, a sektor poljoprivrede privredni rast i tehnički progres. Ovaj model je, do reformi agrarne politike, garantovao otkup svih ponuđenih količina što je često stvaralo velike probleme u EU. Reformama agrarne politike takve devijacije su djelimično ili potpuno otklanjane, jer su ogromni suficiti poljoprivrednih proizvoda lančanim dejstvom prouzrokovali druge budžetske, političke i makroekonomske probleme. Dakle, jaki instrumenti CAP su interventne cijene, varijabilni uvozni prelevmani i subvencije za izvoz poljoprivrednih proizvoda.

Kompenzacije. U Zajednici su afirmisane i novčane kompenzacije. Ova podrška proizvođačima garantuje ujednačene iznose nacionalnih valuta po proizvedenoj jedinici. One su se pokazale komplikovane jer uz pozitivne efekte, sprječavaju konkurenciju u članicama. A, kako je već rečeno, konkurencija je fundamentalna komunitarna vrijednost. Kompenzacije su povoljnije djelovale na ekonomsku poziciju proizvođača u bogatijim i makroekonomski stabilnijim članicama (i ranije, državama sa stabilnim nacionalnim valutama). Uređenje jednistvenog tržišta poljoprivrednih proizvoda u uslovima više valuta, uticalo je na međunacionalna prelijevanja dohotka i druge negativne pojave, koje su ugrožavale proces reprodukcije poljoprivrednog sektora. Kako su kursevi članica često značajno fluktuirali, Savjet ministara je bio prinuđen utvrđivati vrijednosti tzv. "zelenih" kurseva, koji su služili isključivo za obračune cijena i vrijednosti poljoprivrednih proizvoda radi cjenovne stabilnosti i održavanja željene ravnoteže u razmjeni na unutrašnjem tržištu. Jer, poljoprivreda je još uvijek imala važnu ulogu u stvaranju ukupnog društvenog outputa, posebno uz aktivnosti "oko" poljoprivrede.

191 Problem ne bi bio dramatičan da ga ne prati degradacija poljoprivrednog okruženja. Prekomjerna upotreba mineralnih gnojiva, pesticida i štetnih inputa zagađuje zemlju i okolinu. Sanacije šteta zahtijevaju velika sredstva, veća i od prihoda od poljoprivrede. Zato se proizvodnja nadzire i uvodi zaštita na nivou EU. 192 Cijene određuje Savjet ministara, u aprilu za kalendarsku godinu.

100

zajedničkom tržištu. Tako su pozitivni ekonomski efekti postizani prelijevanjem dohotka, bez rasta produktivnosti rada.

U okviru ovog pristupa uvedene su i novčane kompenzacije koje su imale ulogu deviznih amortizera. Ove vrste kompenzacija su se koristile za potrebe deviznog ujednačavanja, posebno ako bi došlo do većih fluktuacija valuta zemalja članica. U svim situacijama u kojima su postojale mogućnosti da se postigne stabilnost tržišta poljoprivrednih proizvoda pomoću deviznog ujednačavanja, uvođene su kompenzacije koje su bile razlika između vrijednosti srednjeg i "zelenog" kursa. Kod većih pomjeranja deviznih kurseva, kao u slučaju revalvacija njemačke marke, domaći (njemački) proizvođači su morali biti snažno štićeni mehanizmom novčanih kompenzacija. Prilikom devalvacija nacionalnih valuta, dolazilo bi do intervencija koje bi bile suprotne od prethodno opisanih mjera. Ako ne bi došlo do odgovarajućeg nivoa novčanih kompenzacija, tada bi poljoprivredni proizvodi "bježali" od zemalja sa najnižim u zemlje sa najvišim interventnim cijenama.193

Zloupotrebe CAP. Važna tema u EU je zloupotreba fondova namijenjenih za podršku poljoprivredi. Ogromna budžetska sredstva i razvijena birokratska mreža su motiv za pojavu netransparentnih transakcija u ovoj oblasti. Revizorski Sud (iako nije nezavisan) ima status relevantnog organa EU za otkrivanje zloupotreba i netransparentnosti. Sud je tokom 2004. god. dostavio izveštaj o zloupotrebama fondova podrške Zajedničkoj poljoprivrednoj politici. Revizijom je obuhvaćen duži period (preko 30 godina) i konstatovano da je za to vrijeme nepravilno isplaćeno preko 3 milijarde evra. U Izvještaju ovog suda je navedeno da članice nedovoljno ažurno prijavljuju slučajeve zloupotraba fondovskih sredstava. Ovdje je neophodno napomenuti da se Izvještaj odnosi samo na veće zloupotrebe (minimalni limit nepravilnosti je 4000 evra), te da su u ukupan iznos zloupotreba uključeni samo dokazani slučajevi kršenja. Iz ovih činjenica se može zaključiti da su zloupotrebe mnogo veće. Ovo djelimično objašnjava i otpore prema enormnim budžetskim izdvajanjima za CAP. Treba dodati, da neke nezavisne revizorske kuće smatraju da su zloupotrebe fondovskih sredstava za podršku poljoprivredi višestruko veće. Procjene nezavisnih revizorskih kuća idu i do utaja koje na godišnjem nivou prelaze iznose od 4 milijarde dolara.

Ovaj sistem podrške poljoprivredi Zajednice kontinuirano je mijenjan. Tokom 1984. god. izvršene su promjene koje su se odnosile na vezanje mehanizma isključivo za njemačku marku, što je donijelo stabilnost u razlikama navedena dva kursa. Do devedesetih godina prošlog vijeka ukida se najveći broj novčanih kompenzacija. Ovaj sistem kompenzacija se potpuno napušta 1993. god. kada se "zeleni" kursevi izjednačavaju sa realnim, a definitivno uklanjanje pograničnih kontrola učvršćuje jedinstveno tržište. U 1995. god. je uveden dvostruki sistem "zelenih" valuta za podršku cijenama i za direktne isplate. Mjere su zahtijevale složene postupke i finansijske operacije, koje su poslije uvođenja evra postale nepotrebne, što je dodatno potvrdilo prednosti uvođenja zajedničke valute.

194

193 Ako bi npr. francuski franak devalvirao u odnosu na ostale valute u zemljama Zajednice, tada bi francuski poljoprivredni proizvodi pojeftinili na zajedničkom tržištu, najmanje za iznos devalvacije. To znači da je ova članica konkurentnija u poljoprivrednim proizvodima jer su proizvodi u njemačkim markama, funtama ili lirama sada jeftiniji, najmanje za iznos devalvacije. Proizvodi ostalih članica tako posataju skuplji. 194 Ernst & Young u članku Blundel, J. & Frost, G., Friend or foe, What American should know about European Union, 2004, str. 27. procjenjuju obim zloupotreba, smatrajući da je i veći od ovog iznosa. (http://www.iea.org.uk/files/upld-article71pdf.).

Kao i u nekim drugim kohezionim politikama EU (regionalna, strukturna) gdje su uticaji birokratije u procesu planiranja i donošenja odluka toliko snažni da mogu prouzrokovati negaciju načela jednakosti, tako i u implementaciji CAP EU dolazi do devijantnih pojava. Zato se kritičarima ove politike daju argumenti za njeno osporavanje, i posebno, kritiku njenog dominantnog uticaja na kreiranje budžeta EU. Zato je primarni zadatak kreatora ove politike i njena kontrola i supervizija.

101

8.4. Rezultati i posljedice primjene CAP

Jedan od najvažnijih rezultata u primjeni CAP je osiguranje samodovoljnosti u poljoprivrednoj proizvodnji. Upravo je EU sa najviše poljoprivrednih proizvoda uspjela vlastitom proizvodnjom zadovoljiti potrebe domaće tražnje. U vrijeme nastanka Zajednice, šest osnivača uglavnom nije bilo u moguće obezbjediti samodovoljnost u poljoprivrednom sektoru (osim proizvodnje povrća i krompira). Nije zanemarljiva strategijska okolnost da evropski prostor poslije dužih perioda obilježenih ratovima, krizama, nepogodama, prvi put osigurava poljoprivrednu proizvodnju. I ne samo to. Tržišni višak poljoprivrednih proizvoda je Uniju učinio ključnim faktorom na globalnom planu, što je dodatno ojačalo i njenu komunitanu ideju, ali i poziciju dominantnog faktora u ukupnih svjetskih trgovinskih odnosa. Zato ne iznenađuju stalna protivljenja SAD i Japana koji evropskoj politici uporno zamjeraju prekomjerni intervencionizam.

Rezime komunitarne politike u poljoprivredi poslednjih 5-6 decenija jasno ukazuje da je Unija iskoristila jednu epohu u razvoju svjetske ekonomije u kojoj je mogla i imala hrabrosti primjeniti protekcionističke i ali i druge mjere u poljoprivredi i tako ovu oblast definitivno postaviti na lidersko mjesto u svijetu. Međutim, tržišni viškovi su često opterećivali budžet i političke odnose među državama EU. Zato se danas, u sklopu mjera poljoprivredne politike posebna pažnja posvećuje adekvatnoj strukturi proizvodnje. To sprječava tržišne suficite i eliminiše dodatne troškove rješavanja tih problema.

U kontekstu ekonomskih posljedica CAP treba istaći da su cijene poljoprivrednih proizvoda u EU od njenog nastanka bile nerealno visoke. Iz ove konstatacije proizilazi da su se evropski poljoprivredni proizvođači razvijali na štetu evropskih potrošača. Jer, jasno je da su evropljani u cijelom periodu primjene zajedničke politike bili u mogućnosti da uvoze jeftinije poljoprivredne proizvode u odnosu na cijene proizvodnje domaćih proizvođača. Ovim je dovedena u pitanje formulacija iz Rimskog ugovora po kome se snabdijevanje potrošača u Uniji mora odvijati po fer ili prikladnim cijenama. Ali, kada se u analize uključe podaci o bržem rastu dohotka potrošača u odnosu na prosječan rast cijena poljoprivrednih proizvoda, tada, ionako nedefinisan termin, fer ili prikladnih cijena, može dobiti potpuno novu dimenziju. Analitičari bi konstatovali da su odredbe Rimskog ugovora o snabdijevanju i cijeni u potpunosti zadovoljene.

Sve ovo govori o vrlo heterogenoj i multifunkcionalnoj strukturi interesa u agrokompleksu, različitoj u odnosu na neke druge djelatnosti. Stoga su i zaključci o nekim pitanjima iz domena uspješnosti implementacije poljoprivredne politike često potpuno suprostavljeni. I ocjene o uticaju CAP na socijalnu sferu su često kontroverzne. Mjere u poljoprivredi su djelovale na poboljšanje socijalnog statusa poljoprivrednika poslednjih decenija, posebno preko diversifikacije privrednih aktivnosti u, i oko, poljoprivrede. Ovo intenzivira seosku ekonomiju, izgradnju infrastrukture itd. Međutim, kritičari modela podrške poljoprivrednoj proizvodnji uporno ukazuju da su cijene poljoprivrednih proizvoda u EU "nefer i neprikladne", posebno ukoliko se nivo tih cijena komparira sa cijenama potencijalnih uvoznih proizvoda. Limitiranost dohotka najsiromašnijih kategorija stanovništva još uvijek utiče na to da ove društvene grupacije imaju izuzetno visoko učešće troškova ishrane u ukupnoj potrošnji.195

Spoljnotrgovinska razmjena poljoprivrenih proizvoda. Učešće EU u svjetskoj trgovini poljoprivrednim proizvodima je visoko, može se reći čak i dominantno. Unija je uz SAD najveći svjetski izvoznik poljoprivrednih proizvoda. Ta pozicija joj omogućava uticaj na krupne ekonomske ali i političke odluke i tokove roba u ovoj oblasti. Najvažnije, Unija djeluje na obim, strukturu, cijene, alokaciju i standarde svjetske proizvodnje poljoprivrednih proizvoda. Prilikom Izvoza poljoprivrednih proizvoda ona primjenjuje neku vrstu dampinga, obzirom da se za izvoz iz EU isplaćuju izvozne naknade u subvencijama, odnosno refundacijama, a koje se odnose na nadoknadu razlika između viših cijena na tržištu Unije i nižih izvoznih cijena. Ta politka Unije ima negativan uticaj na funkcionisanje svjetskog agrarnog tržišta jer se ovakvim aktivnostim sprječava da ekonomski efikasni proizvođači prodaju svoje proizvode na svjetskom tržištu. Mjerama se drastično sputava globalna svjetska konkurencija i dugoročno nanosi šteta proizvođačima koji su opredijeljeni za specijelizaciju i rast produktivnosti u poljoprivredi na globalnom nivou.

196

195 Niže cijene poljoprivrednih proizvoda utiču na rast realnih nadnica. 196 Promjene traže od EU fleksibilost prema novom ekonomskom poretku i čestim šokovima. To je jedan od razloga orijentacije prema autentičnoj razvojnoj politici, utemeljenoj na produktivnosti, konkurentnosti, znanju i inovacijama. Pristup je sličan shvatanjima SAD o razvoju velikog tržišta. Čak se može reći da EU, uz neke modifikacije "kopira" američki razvojni model. Konkurentnost poljoprivrede EU je komponenta rasta i ostvarivanja liderske pozicije na globalnom planu i diferencijacije u odnosu na ostale privrede.

102

Narušavanje svetske trgovine poljoprivrednim proizvodima. Evidentno je da EU ima snažan uticaj na svjetsku trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Očigledni su negativni uticaji na razvoj ovog tržišta, posebno na sputavanju specijalizacije i valorizacije uspješnih proizvođača, te marginalizaciji teritorija koje zadovoljavaju uslove kao vodeći proizvođači prehrambenih proizvoda. Zbog složenih problema na svjetskom nivou, rastu pritisci za suzbijanje protekcionizma. Na osnovu čega su zasnovani ovi zahtjevi? Šta donosi liberalnija politka u toj oblasti? I tu su mišljenja, ponekad i dijametralno podjeljena. Ipak, pomjeranje prema slobodnoj svjetskoj trgovini utiče na rast proizvodnje, izvoza i zaposlenosti. Dalje, ove mjere doprinose rastu proizvodnje u zemljama u razvoju, zapošljavajući nezaposlene kontigente nekvalifikovane radne snage, otklanjajući globalne socijalne pritiske.

Kada je riječ o protekcionizmu u poljoprivredi, tada je sva odgovornost isključivo vezana za vlade zemalja koje svojim politikama narušavaju pravila konkurencije na poljoprivrednim tržištima. Poslije II svjetskog rata podrška poljoprivredi raste, što se opravdava obnovom ovog sektora i činjenicom da akteri poslijeratne industrijalizacije žele obezbijediti potrebnu količinu prehrambenih proizvoda. Vremenom, podrška opada. Ali, cijeni se da je direktna podrška poljoprivrednim proizvođačima još uvijek visoka.

Prije dvadesetak godina jedna od glavnih studija Svjetske banke je ukazala da su poljoprivrednici u zemljama u kojima su donošene takve mjere bili diskriminisani upravo od strane tih istih vlada. Tada, u atmosferi reformi, posebno u zemljama u razvoju i početkom Urugvajske runde pregovora (1986) postepeno dolazi do liberalizacije trgovinskih odnosa.

Završetkom Urugvajske runde primjenjuje se Opšti ugovor o carinama i trgovini WTO (1995.), a članstvo ove organizacije se sa 20 povećava na 150 carinskih prostora. Ipak, i pored napretka, vlade zemalja, kao i EU još uvijek pružaju otpor punoj liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima. Razlozi zadržavanja "ststusa quo" su donekle razumljivi. Ipak, opravdano se postavlja pitanje, zbog čega se treba zalagati za punu liberalizaciju i kakve efekte od nje možemo očekivati?

Uvozne carinske stope za prehrambene proizvode su još uvijek visoke i u prosjeku se na svjetskom nivou kreću oko 16%. Dalje, carinske stope na poljoprivredne proizvode su više u odnosu na druge proizvode i u odnosu na svjetski prosjek (5,2%). Ovdje treba pretpostaviti visoke varijacije od zemlje do zemlje ili od proizvoda do proizvoda (kada je riječ o ovako sintetizovanim pokazateljima). Prema globalnom LINKAGE modelu197 (koristi se za globalna predviđanja i procjene Svjetske banke), moguće je procijeniti efekte liberalizacije do 2015. god. u odnosu na baznu 2001. god. Model ne uključuje krupne političke događaje i globalne makroekonomske poremećaje.198

197 Koristeći povratni model globalne ekonomije LINKAGE i bazu projekta globalne trgovine vidljive su prosječne uvozne carine za poljoprivredu i neke druge proizvode. 198 Model nije dovoljno pretpostavio krizu svjetske ekonomije koja je eskalirala 2008. god. Isto tako, nisu predviđeni rast cijena i energenata u 2007. i 2008. god. koji, uz klimatske faktore utiču na rast cijena hrane.

Po modelu, liberalizacija svjetske trgovine bi dovela do dobitka od čak 287 milijardi dolara na godišnjem nivou. EU bi u punoj liberalizaciji svjetske trgovine zabilježila dohodak od 65,2 milijardi dolara godišnje i ukupan stvarni rast procijenjenog prihoda od 0,6%. Potpuna liberalizacija bi doprinijela rastu trgovine u zemljama u razvoju, koje bi u ukupnoj trgovini prodale dodatnih 318 milijardi dolara tzv. zemljama sa visokim prihodima, dok bi ove, zemljama u razvoju prodale dodatnih 290 milijardi dolara. Po ovim procjenama globalna liberalizacija poljoprivrednih proizvoda bi donijela 63% ukupne svjetske dobiti, od čega bi poljoprivrede zemalja sa visokim prihodima donijele oko 70% ove zarade.

Potpuna liberalizacija bi uticala na smanjenje izvoza i rast uvoza poljoprivrednih proizvoda u EU. Interesantno je da bi se izvoz poljoprivrednih proizvoda iz SAD isto tako značajno povećao. Zemlje u razvoju bi, za razliku od visokorazvijenih zemalja povećale neto efekte između izvoza i uvoza poljoprivrednih proizvoda. Liberalizacija bi dovela do blažih promjena privredne strukture u poljoprivrednoj proizvodnji razvijenih zemalja.

Rast proizvodnje i trgovinske razmjene poljoprivrednim proizvodima bi neznatno povećali zaposlenost u zemljama u razvoju, dok bi u EU i EFTA, tj. u razvijenim zemljama i na svjetskom nivou došlo do pada zaposlenosti. Vidljivo je da bi liberalizacija djelovala negativno na proizvodnju u EU I EFTA, dok bi npr. SAD ostvarile rast. Svjetska proizvodnja bi značajno porasla, posebno zbog rasta u zemljama u razvoju.

103

Generalno potencijalne koristi od trgovinskih reformi su značajne, a najveći efekti bi se postigli u poljoprivredi, posebno u zemljama u razvoju. Zbog toga je važno nastaviti implementaciju mjera iz Urugvajske runde i Doxe, postepeno reducirati subvencije, carine i druge dažbine, te nastojati da se već postignute promjene iz ove oblasti ne vrate nazad. Iz prethodnih analiza je jasna pozicija EU u svjetskoj trgovini poljoprivrednim proizvodima i njen, još uvijek konzervativni stav i rezerva po pitanju radikalnije liberalizacije. Sigurno je, da liberalizacijom trgovine Unija u makroekonomskom smislu ne gubi toliko, koliko bi izgubila na planu političke kohezije i strateške uloge u proizvodnji prehrambenih proizvoda.

Poljoprivreda, reforme GATT i Urugvajska runda. Neke promjene CAP su rezultat pritiska GATT. Završne runde pregovora GATT su se odnosile na smanjivanje intervencija u poljoprivredi199

Razvoj je nezamisliv bez korišćenja prirodnih resursa. Njihova eksploatacija je intenzivirana, a devastacija životne sredine nažalost postala realnost. Zbog toga, savremene teorije rasta daju veliki značaj ovim problemima. Održivi razvoj traži veća izdvajanja GDP. U EU postoji politička volja za zaštitom životne sredine. Ipak, ona je podređena očuvanju makroekonomske ravnoteže i konkurentnosti. Unija provodi dugoročne mjere zaštite sredine, odnosno, agroekološke mjere. U ovoj fazi razvoja one ne proizvode makroekonomske efekte, ali neke zemlje i regioni od posljedica njihove primjene osjećaju blaže makroekonomske impulse. Jer, direktne isplate utiču na rast tražnje na teritorijama sa nižim dohotkom i visokom nezaposlenosti, poboljšavajući ekonomsko-socijalnu situaciju. Druga korist od njihove primjene je rast cijena zemlje. Dakle, makroekonomsko dejstvo je limitirano na pozitivne ekonomske eksternalije. Brz ekonomski razvoj prouzrokuje progres u svim sferama društva, utičući na pojavu štetnih eksternalija.

, mjerene učešćem u GDP, a počev od 1995. god. Predviđeno je i smanjenje carina za minimalno 15%, dok bi u slijedećih nekoliko godina to smanjenje iznosilo 30%. Izvozne subvencije je trebalo smanjiti za 36% a subvencionisane proizvode smanjiti za 24%, uz obavezu zabrane uvođenja novih protekcionističkih mjera. Uvedena je obaveza da se na tržištu mora pojaviti minimalno 3% uvoznih proizvoda, dok su direktna plaćanja farmerima izuzeta iz sporazuma GATT.

8.5. Ekonomski aspekti agroekoloških mjera EU

200 Zato je održivost razvoja centralna tema u EU. Preovladava stav da je ona uslov tzv. "dobrog društva".201

Odnos održivog razvoja i makroekonomske stabilnosti je odnos prema izdvojenom GDP za održivi razvoj, koji ne ugrožava unutrašnju i spoljnu ravnotežu.

Sve više se akcentira kvalitativni aspekt održivosti koji postaje segment ekonomske nauke.

202 Agroekološke mjere štite poljoprivredne površine, šume, rijeke, jezera, delte, močvare i sl.203

199 Najznačajnije mere agrarnog protekcionizma su carine, prelevmani, kvantitativna uvozna ograničenja (kontigenti), diferencirani devizni kursevi, kontrolisana politika cijena, izvozna ograničenja, necarinske barijere, državni monopolizam, trgovinski dogovori itd. 200 Ekonomske aspekte zaštite elaborira Eban S. Goodstein, Ekonomika i okoliš, Naklada MATE, Neum, 2003. O pozitivnim eksternalijama vidjeti u: Burda Majkl, Viploš Čarls, Makroekonomija, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd, 2004., str. 418-419. 201 John Kenneth Galbraith smatra da je "potrebno obezbediti da proizvodnja, njeno korišćenje i potrošnja nemaju negativne posledice po trenutno opšte dobro u celini i da se obezbedi da posledice ne mogu da ugroze život i životne uslove generacija koje dolaze." (John Kenneth Galbraith, Dobro društvo-humani redosled, PS Grmeč-Privredni pregled, Beograd, 2001. str. 27 i 72.). 202 O konsekvencama izdvajanja GDP za održivi razvoj, vidjeti u: Popović Goran, Makroekonomski aspekti CSD indikatora, Acta Economica, Ekonomski fakultet, Banja Luka, br. 8, 2008. god. 203 O agroekološkim mjerama EU vidjeti u: European Commission (EC), Fact Sheet of the implementation of rural development policy 2000-2006, 2003(a).

Životna sredina EU se ne štiti samo ovim mjerama. Ona je predmet regionalne, ruralne i drugih politika. EU kontinuirano povećava sredstva održivog razvoja, jer budžetski okvir od 2007. do 2013. god. pokazuje rast sredstava, od čega je polovina direktno ili indirektno usmjerena na održivost (rast kohezionih i strukturnih fondova u odnosu na CAP). Upravljanje životnom sredinom je važan (drugi) stub ruralnog razvoja. Dijagram 8.8. prikazuje trendove ovih mjera.

104

Dijagram 8.8.: Izdvajanja iz budžeta EU za agroekološke mjere204

a. princip konstruktivne kooperacije, ugovore iz domena agro-ekoloških mjera čini neobavezujućim;

Dijagram pokazuje da sredstava zaštite poljoprivrednog okruženja kontinuirano rastu. Stagnacija poslije 2000-te god. nastaje zbog spore primjene mjera u nekim zemljama koje tradicionalno forsiraju poljoprivrednu i industrijsku proizvodnju.

Različitost poljoprivrednog okruženja EU utiče na principe od kojih ističemo:

b. princip raznovrsnosti;

c. princip dugoročnosti;

d. prag tj. nivo plaćanja mora biti stimulativan;

e. mjerama se izbjegavaju pravila WTO;

f. princip autonomije i diskrecionog prava kreiranja politike.

Dalje, strategija utvrđuje najvažnije ciljeve: a) utvrđivanje poljoprivrednih područja i šuma tretiranih kao NATURA 2000 i drugih prostora visokog kvaliteta prirode (HNV205); b) provođenje WFD206

▪ Zemlju, odnosno forsiranje organske obrade, primjenu mjera redukcije tj. sprečavanje erozije tla itd. koje dižu kvalitet i povećavaju cijenu zemlje. Prate ih kompenzacije za izgubljeni dohodak.

u poljoprivredi i šumarstvu; c) mjere na ublažavanju posljedica klimatskih promjena protokola iz Kjota.

Ciljevi insistiraju na sredstvima (nacionalni nivo je minimalno 25% sredstava EU).

U najširem smislu, agroekološke mjere su usmjerene na:

▪ Poboljšanje kvaliteta i kvantiteta vode u zemljama EU.

▪ Agroekološke mjere povećanja bioraznovrsnosti.

▪ Genetsku raznovrsnost radi zaštite rijetkih biljnih i životinjskih vrsta.

Agro-ekološke mjere proizilaze iz prezentiranih ciljeva i principa. Poljoprivredno okruženje je ključni resurs u proizvodnji i sektoru održivosti. Premije su glavni instrument agroekoloških mjera. Fluktuacije prosječne premije članica ne nastaju uvijek zbog nedostatka sredstava, nego zavise i od veličine prostora. Važan pokazatelj je učešće zemljišta pod ugovorima, prema ukupno korišćenim poljoprivrednm površinama (UAA207

204 Izvor: EAGGF-Sekcija za garancije, izvršenje budžeta. 205 HNV, engl. skr. High Nature Value. 206 WFD, engl. skr. Water Framework Directive. 207 UAA, engl. skr. Utilised Agricultural Area

), što se vidi na dijagramu 8.9.

105

Dijagram 8.9.: Zemljište pod agroekološkim mjerama u EU208

208 Izvor: DG Agriculture, Common indicators for monitoring of implementationof Rural Development Programmes 2001, 2002.

Za četiri godine (osim Italije i Njemačke) raste učešće površina pod agro-ekološkim mjerama, ali među članicama i dalje postoje razlike. Zaštita poljoprivrednog zemljišta, šuma i okoline, očuvanje biljne i životinjske raznovrsnosti ima sve veći značaj u EU, što utiče na njihov dalji rast. Od 2000-te god. već je napravljen veliki progres. Ipak, ove mjere nemaju značajnije makroekonomsko dejstvo. One negdje mogu dati i makroekonomske impulse u srednjem ili dugom roku (kroz rast agregatne tražnje), jer na nerazvijenim teritorijama direktne isplate utiču na ekonomsko-socijalnu sferu rastom agregatne potrošnje.

106

8.6. Politika ruralnog razvoja EU

8.6.1. Uvod i teorijski aspekti

Koncept integralnog ruralnog razvoja je relativno nov u teoriji i praksi privrednog razvoja i zbog toga se tretira kao novije poglavlje teorije razvoja. Ruralni razvoj i ruralna ekonomija ekonomsko-socijalne probleme rješavaju u poljoprivrednoj djelatnosti i njoj bliskim sektorima. Poljoprivreda je važan segment integralnog ruralnog razvoja, inače kompleksnog, viševalentnog i, prije svega, savremenog modela održivog razvoja.209

Danas su prisutne kritike CAP, posebno u kontekstu regionalnih proširenja, što je dovelo do teritorijalnog pristupa ruralnoj politici. Ekonomska i socijalna kohezija, subsidijarnost, partnerstvo i integrisani teritorijalni razvoj reformišu strukturne findove 1988. god. a poslije i razvoj ruralnih područja, kao dijela zajedničke ekonomske i socijalne politike (Mastriht 1992). Ciljevi iz Korka i Agenda 2000 vide budućnost u teritorijalnom pristupu, posebno poslije istočnih proširenja. Ipak, sektorska poljoprivredna politka je najveći pojedinačni element budžeta EU (oko 40%), dok je teritorijalni koncept manji (oko 5% budžeta). Poljoprivreda troši 100% fondova Unije, dok su teritorijalne razvojne politike kofinansirane od strane članica i regija.

Jer, model industrijalizacije, koncentracija i ultra brzi razvoj urbanih i industrijskih centara pokazao je slabosti u odnosu na decentralizovani model uravnoteženog razvoja.

210

Ruralnu politiku čine aktivnosti u poljoprivredi, šumarstvu, ribarstvu, saobraćaju, trgovini, socijalnom blagostanju, infrastrukturi, javnom zemljištu, lokalnoj upravi, poljoprivrednom okruženju, zdravstvu, edukaciji, stanovanju, energetici itd. Politika koja ima za cilj ruralni razvoj, uključuje regionalne razvojne programe strukturnih fondova sa prioritetnim regionalnim ciljevima Objectives 1 (ranije 1 i 6), i 2 (ranije 5b), i lokalne razvojne programe pod LEADER+ (ranije LEADER 1 i 2). Ali, postoje i nacionalni programi za razvoj ruralnih regiona u Španiji, Finskoj, Švedskoj, Njemačkoj, Irskoj, Velikoj Britaniji i dr.

Tenzije izmedju CAP i teritorijalne politike postoje u samoj Komisiji, ali i van nje. Stvaraju ih lobiji koji poljoprivredu vide kao sektorski prioritet. To je generisalo i razlike unutar birokratije Generalnog Direktorata za Poljoprivredu ali i razlike izmedju DG Agri i DG Regio.

211

Ruralna ekonomija. "Ruralna ekonomija" je relativno nov termin, koji nije moguće precizno definisnti.

212

Slično je i sa terminom agrarna ekonomija (AE) koji je prethodio terminu ruralne ekonomije. Oba su vezana za proces reformisanja agrarne politike (AP) koji je počeo u razvijenim zemljama ranih 80-tih. U njima je agrarna politika bila sektorski orijentisana (primarna poljoprivreda) i parcijalno rješavala probleme ruralnih područja. Ali, relativni značaj primarne poljoprivrede u ukupnom outputu je kontinuirano opadao.213

209 Ideja o održivom razvoju je lansirana početkom 1970-tih. Ona je međutim, postala šire poznata tek 1987. god. kada je zvanično objavljena u izveštaju Brundtland (Gro Harlem Brundtland) komisije – svjetske komisije za okruženje i razvoj pod nazivom "Naša zajednička budućnost" (WCED: Our common future). U izvještaju se "održivi razvoj" definiše kao razvoj usmjeren ka zadovoljenju potrebe sadašnje generacije na način koji ne dovodi u pitanje mogućnost budućih generacija da podmire svoje potrebe. Problem "održivost razvoja" akceptiraju UN na Samitu o planeti Zemlji u Rio de Ženeiru 1992. god. (Tzv. Rio deklaracija). On je prioritet ekonomsko-socijalnog razvoja. 210 Mnoge članice imaju nacionalne programe teritorijalnog (regionalnog i ruralnog) razvoja. 211 Mnoge zemlje OECD vode rasprava o širem i užem modelu ruralne politike. 212 Goran Popović u svome radu, mjerenje efikasnosti ruralnih teritorija definiše osnovne makroekonomske pokazatelje i ruralne agregate (Ibidem, Merenje makroekonomske efikasnosti ulaganja u ruralni sektor metodom kapitalnih koeficijenata i Uloga proizvodnih koeficijenata u merenju efikasnosti uloženih sredstava ruralnog kompleksa). 213 Kontinuirani pad učešća poljoprivrede u GDP EU se vidi iz: zaposleni u poljoprivredi krajem 1980-tih čine 8%, a krajem 1990-tih svega 4,5%. Učešće poljoprivrede u GDP krajem 1980-tih iznosi 3,5%, a krajem 1990-tih oko 2%.

Ruralna ekonomija je "integralna (multisektoralna), teritorijalno zaokružena, seoska privreda koju čini skup međusobno povezanih privrednih djelatnosti i drugih aktivnost. Pored primarne poljoprivredne proizvodnje tu spada prerađivačka industrija (najčešće bazirana na sirovinama poljoprivrednog porijekla i raspoloživoj lokalnoj radnoj snazi), vodoprivreda sa ribarstvom, rudarstvo, šumarstvo, lovstvo, trgovina i druge usluge, turizam, zanatstvo, te brojne aktivnosti vezane za prostorno uređenje, organizaciju stanovanja, korišćenje slobodnog vremena, očuvanje zdravlja ljudi, obrazovanje i permanentnu obuku, održavanje ekološke ravnoteže između čovjeka i prirode koja, između ostalog, podrazumijeva samoodrživi razvoj poljoprivrede." Osnovni principi po kojima se upravlja ruralnom ekonomijom su: ravnomjernost razvoja na bazi raspoloživih resursa, zaustavljanje napuštanja sela, veza sa okruženjem itd. Dakle, ruralna politika je usmjerena, ne samo na poljoprivredu, već i na ruralnu privredu. Tako je stvoren novi model razvoja koga neki nazivaju i “ruralna industrijalizacija.”

107

8.6.2. Nastanak i razvoj ruralne politike u EU

Istorijski, ideju razvoja slabije razvijenih regiona rađa pokret ”Životni standard” lansiran u projektu “Osnovnih potreba.” Prvi projekti su se odnosili na komunalni razvoj. Zatim dolazi "Program zelene revolucije" koji ima za cilj rast proizvodnje hrane. Tako počinju ulaganja bogatih prema siromašnim. Interesantno je navesti jedan aspekt definisanja zelene revolucije214

Integralni karakter ruralnog razvoja je određen interakcijom ekonomskih, institucionalnih, socijalnih, demografskih i ekoloških komponenti. Iskustva razvijenih zemalja zavise od veličine, visine nacinalnog dohotka, mjesta poljoprivrede i dr. Primjer Španije

: "Obično se smatra da je zelena revolucija ono što danas podrazumijeva ubrzani rast poljoprivredne proizvodnje u zemljama trećeg svijeta, i to onaj rast koji je kombinacija novog sjemena, uglavnom pšenice i pirinča, uz korišćenje velikih količina mineralnih đubriva i odgovarajućeg načina upotrebe vode preko irigacionih sistema. Međutim, zelena revolucija je daleko više od razvoja jedne biljke i genetike. Ona je utkana u osnove američke spoljne politike, ispoljavajući se tako kao integralni dio njenih poslijeratnih nastojanja da socijalne revolucije drži u određenim granicama koje bi svijet profita činile bezbjednim." Realnija vizija koncepta integralnog ruralnog razvoja (IRR) se javlja početkom 1970-tih. U Rimu 1971. god. FAO i Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) organizuju simpozijum "Poljoprivredne institucije za integralni ruralni razvoj," a koncept podržava i Mc. Namara. Tako najrazvijenije zemlje počinju primjenu ovog razvojnog modela (Japan, SAD, Švajcarska, Švedska, Francuska, Španija i dr.) u cilju valorizacije ruralnih područja. Koncept omogućava korišćenje ogromnih prirodnih potencijala. Ruralna ekonomija i ruralni kompleks su sinonimi za integralnu, teritorijalno zaokruženu seosku privredu, koju čini skup brojnih međusobno povezanih djelatnosti i aktivnosti. No, savremeni ruralni razvoj nije moguć bez institucionalnih pretpostavki. Jer, prva je potrbno odrediti prioritete, zatim strateške ciljeve, koje treba da prate zakonske pretpostavke i rad institucija, i konačno, potrebno je utvrditi ciljeve i aktivnosti poslije analize postojećeg stanja.

215

Francuska je među prvima primjenila ruralnu politike u cilju

koja (u odnosu na najrazvijenije članice Zajednice) nije imala dovoljno kapitala za rješavanje nagomilanih problema u ruralnom sektoru, ukazuje na razlike među članicama u nekim istorijskim etapama njihovog razvoja. Karakterističan geografski i geostrategijski položaj, nedostatak infrastrukture, nezaposlenost, ekonomska kolebanja u agrarnom kompleksu, učinili su Španiju interesantnom za primjenu strategije ruralnog razvoja. Vlada Španije je posebnim programima ulagala u industrijske pogone na ruralnim područjima, podržavala lokalne programe i inicijative. Rezultati su se ogledali u novim radnim mjestima koja su nastjala kao rezultat korišćenja prirodnih resursa i ekspanzije malih i srednjih preduzeća itd. Interesantan primjer je proizvodnja vina. Bez obzira što je Španija već bila uspješan proizvođač, bilo je neophodno adaptiranje sortimenta tržišnim trendovima. Unapređenje je rješeno projektima ruralnog razvoja, uz marketing pristup plasmanu vina na svjetsko tržište. Izvoz vina i konjaka poslednjih decenija je eksterno konkurentan. Posljednjih decenija Španija ostvaruje relativno stabilan rast, afirmiše se kao uspješan izvoznik vina i drugih poljoprivrednih proizvoda, nudi vrhunske turističke usluge itd. To je olakšalo poziciju vlade i regionalnih vlasti pred domaćom javnosti i opravdalo poreska izdvajanja.

216 međusektorske orijentacije razvoja ruralnih područja, uredjenja prostora, razvoja seljačkih imanja, spriječavanja migracija, dislokacije manje prljavih industrija itd. Ciljevi su integralni,217 a Francuska ima rast zaposlenosti na ruralnim područjima, koristi prirodne resurse, razvija malu privredu, posebno turizam, raste tražnja u sektoru usluga itd. Francuski model je karakterističan po tome što obrazovanje prilagođava lokalnoj privredi u cilju otvaranja lokalne berze rada i prilagođavanja školskog sistema rastućoj tražnji u ruralnom sektoru. Sistem obrazovanja je u funkciju smanjenja frikcione i strukturne nezaposlenosti. Jer, ovim pristupom se stopa nezaposlenosti ne smanjuje, samo zbog otvaranja novih radnih mjesta, već i zbog toga što se ponuda i tražnja radne snage na tržištu rada usaglašavaju sa ponudom i tražnjom određenih kadrovskih profila.218

214 Michael Perelman: The Green Revolutin, American Agriculture in the Third World, print in Radical Agriculture, ed. by R. Merril, Harper Colophon Books, N.York 1976, p.111 (u Z. Vujatović -Zakić, Agrarna ekonomije, str. 48). 215 Vidjeti više u: Antonio Vasquez Barquero, Inicijative za lokalni razvoj, Glasnik poljoprivredne proizvodnje, prerade i plasmana broj 1-2/88, Beograd 1988. god., str. 42-45. 216 Vidjeti više u: Christina Kovachazy, Postupak formulisanja seoske politike, Glasnik poljoprivredne proizvodnje, prerade i plasmana, broj 1-2/1988. god., str. 38-41. 217 U Francuskoj je još polovinom 1970-tih formiran Međuministarski odbor za razvoj sela. 218 O frikcionoj i strukturnoj nezaposlenosti vidjeti u Burda i Viploš, Makroekonomija...(Ibidem).

108

Evropski model razvoja ruralne ekonomije. Temelj politici ruralnog razvoja EEZ je postavljen 1968. god. Manšoltovim (Mansholt) planom, koji se vezuje za modernizaciju poljoprivrede strukturnim reformama proizvodnje, prerade i marketinga poljoprivrednih proizvoda, kroz tzv. "zajedničke akcije" finansirane fondovima Zajednice.219 Plan polazi od dvije tvrdnje: prve, da "politika netržišne podrške cijenama sama po sebi ne može riješiti fundamentalne probleme poljoprivrede", i druge, da su cijene u Zajednici "previsoke da bi omogućile izvoz po zadovoljavajućim rezultatima."220 Ciljevi Manšoltovog memoranduma su bili: brža adaptacija poljoprivrednih struktura, utvrđivanje regionalnih razlika i mjere za manje razvijena područja čime Zajednica uvodi teritorijalni pristup radi ostvarenja ekonomske, socijalne i prirodne ravnoteže u poljoprivredi i drugim djelatnostima.221

Zvanični početak snažnijeg uticaja politike ruralnog razvoja na evropskom prostoru, prezentiran je dokumentom "Budućnost ruralnog društva."

Uspostavljena politika je izgrađivana reformisanjem Zajedničke agrarne politike (CAP).

222

Reforma Strukturnih fondova ("Delors I package" and "The single Act: a new frontier for Europe, od 1987.), izvršena je 1988. god. u cilju stvaranja jedinstvenog, ujedinjenog ekonomskog područja Evrope, kome je imperativ redukcija međuregionalnih razlika. Ovaj pristup kompletiraju Mekšerijeve reforme (MacSharry reforms) CAP iz 1992. god. koje su iste godine potvrđene Mastrihtskim dogovorom (Maastricht Treaty).

8.6.3. Reforme strukturnih fondova

223 U njemu su dodate riječi "uključujući ruralna područja." Prateći dokument Mastritskog dogovora je Delorov paket II (Delors II package) iz 1992. god. kojim se preko politike ruralnog razvoja farmerima omogućava da ostanu na posjedu, obezbjede diversifikaciju zaposlenosti, planiraju razvoj u lokalnim zajednicama i štite životnu sredinu.224

"Ciljni programi" 5a služe za strukturno prilagođavanje poljoprivrede i primjenjivani su horizontalno van "Ciljnih programa" 1 i 6. U okviru programa 5a od izdvojenih 5438 mil. ECU (cijene 1994.) iz EAGGF za period 1994-1999. god. najveći dio je distribuiran na kompenzatornu podršku manje favorizovanih područja (oko 36%) što naročito dolazi do izražaja u Njemačkoj, Velikoj Britaniji i Luksemburgu. Na podršku mladim farmerima odlazi 23% sredstava (Belgija, Francuska)

U paketu "Dolores II" ruralni razvoj postaje ključni element ekonomsko-socijalne kohezije.

Reformama CAP, EEZ je aktivnosti reorganizovanih Strukturnih fondova poslije 1988. god. usmjeravala prema ruralnom razvoju. Lansirani su ciljni programi (regional and horizontal objectives). Regulativa je proširivana da bi zadovoljila dva cilja u okviru "Ciljnog programa 5" (Objective 5): prvo, podrška ruralnom razvoju (regionalni ciljni programi 5b), te prilagođavanje i diverzifikacija poljoprivredne proizvodnje (horizontalni ciljni programi 5a). Veza između strukturne politike u poljoprivredi i šireg teritorijalnog pristupa uspostavljena je "Ciljnim programom 1 i 5b" (Objectives 1 and 5b) u okviru Strukturnih fondova. Strukturna politika Unije proističe iz reformi Strukturnih fondova uspostavljenih "Ciljnim programima" 1, 2, 5b i 6. (Objectives 1, 2, 5b and 6) primenjivim u posebno definisanim regionima. Tu su priključeni i horizontalni "Ciljni programi" pod oznakama 3, 4 i 5a (Objectives 3, 4 and 5a) primjenjivi širom Unije. Regionalni pristup omogućava alokaciju sredstava ka regionima specifičnih problema i priliku da Strukturni fondovi Zajednice kombinuju svoje resurse.

225

219 Strukturni fondovi: Fond za evropski regionalni razvoj (ERDF), Evropski socijalni fond (ESF) i Garantni fond (EAGGF) sa dve sekcije ("Guarantee" and "Guidance"). 220 Rural Developments, European Commission for Agriculture (DiG VI), CAP 2000, Working Document 1997., p.2. 221 Vidjeti više: Z. Vujatović-Zakić i Ž. Stojanović: op.cit., str. 215-216. 222 European Commission COM/88, Final 28.07.1988: "The future of rural society", Brussels 1988. 223 Mekšerijeve reforme su važne za redukcije subvencija u poljoprivredi, naročito regulative o tzv. Pratećim mjerama CAP. Među njima su: ranije penzionisanje farmera, izvlačenje zemljišta iz poljoprivredne proizvodnje (set-aside) i redukcija proizvodnje hrane, podizanje manjih prirodnih parkova, agro-ekološke mjere i očuvanje seoskog ambijenta. U praksu se uvodi i organska poljoprivreda. Ovo vodi podršci ruralnoj ekonomiji direktnim novčanim stimulacijama iz FEOGA (Fond za cjenovnu podršku). O ovome vidjeti više u: Pamela M. Barnes and Ian G. Barnes, Environmental Policz in the European Union, University Press, Cambridge, 1999., p 17. 224 European Commission: From the Single Act to Maastricht and Beyond: the Means to mach our Ambitions, Com (92) 2000 final (11 Feb,), Brusselo 1992. 225 Rural Development, European Commission, p. 61.

.

109

O ekonomskoj diverzifikaciji ruralnih područja brinu regionalni "Ciljni programi," temelj savremene strukturne politike EU, odnosno politike ruralnog razvoja: Ciljni program 1 (regionima koji zaostaju ekonomski i GDP manjim od 75% prosjeka EU), ciljni program 5b (ruralna područja nižeg ekonomsko-socijalnog nivoa, visokom nezaposlenosti, niskim dohotkom i demografskim problemima i ciljni program 6 (za sjeverne regione iznad 62-ge paralele i gustinom naseljenosti ispod 8 stanovnika po km²).

EU u oblasti ruralnog razvoja kontinuirano provodi aktivnosti preko nadležnih institucija sa regulativom Savjeta (Council Regulation). Tu su i brojne lokalne inicijative.226

Leader Initiative je program razvoja ruralnih područja EU, lansiran 1991. god. "otvarajući nove vidike za ruralni svijet i ka ruralnom svijetu."

Pored programa Liderove inicijative (The Leader Community Initiative Programme) vrijedno se osvrnuti na Kork deklaraciju i Agendu 2000, iz koje je proizašao Berlinski sporazum.

227

Deklaracija Kork (Cork Declaration) je usvojena 1996. god. na Evropskoj konferenciji o ruralnom razvoju (European Conference on Rural Development).

Metodološki je pomogao širenje novog načina olakšica i strategije ruralnog razvoja na osnovama sedam komponenti: uvećanju lokalnih potencijala, utemeljenju teritorijalne strategije, pristupu od baze do vrha, integralnom ili multisektorskom pristupu, decentralizaciji i menadžmentu finansijskih sredstava, horizontalnom i privatno-javnom partnerstvu i umrežavanju. Princip "odozdo na gore" jača ulogu lokalnih akcionih grupa (Local Action Groups-LAGs) i organa lokalne uprave. Leader vrjednuje tri komponente za dobijanje sredstava iz Strukturnih fondova i drugih sredstava: inovativni pristup prema ruralnom razvoju, razmena know-how i međuregionalna saradnja.

Tranzicija Leader I u ambiciozniji Leader II nije bila laka. Decentralizacija, kao princip Liderovih programa dovodi do povećanja birokratskih procedura, što usporava plaćanje odobrenih sredstava korisnicima. Uspjeh Leader I je učetvorostručenje sredstava alociranih Lideru II (1994-1999. god.).

Najveće zemlje, Francuska, Velika Britanija i Njemačka malo koriste preporuke Leader u primjeni i modifikaciji vlastite organizacije. Slično je u Holandiji, Belgiji, Danskoj, Austriji i Švedskoj čije vlade redukuju uticaj Leader-a na ruralna područja zbog nepovjerenje koje nastaje uplitanjem Unije i činjenica da su neke od ovih zemalja već praktikovale slične metode i prije Leader-a. Suprotno, motivisane zemlje kao Španija, Portugal i Irska koriste Leader, koji inspiriše nacionalne programe ruralnog i regionalnog razvoja.

228

▪ Održivi ruralni razvoj je jedan od prioritetnih zadataka Unije.

Na skupu su utvrđeni politički pravci daljih aktivnosti u provođenju ruralne politike i razvoju ruralne ekonomije. Deklaracija potvrđuje potrebu da građani Unije treba da plate kako bi Zajednica ostvarila uravnoteženiji i održivi rast, kako bi se podigao kvalitet života i ujednačili uslovi socijalne politike, zdravstva itd. Ruralno se često povezuje sa seoskim, jer su seoske teritorije po kritrijumima Unije, najčešće ruralna područja. Zato je i Konferencija u Korku održana pod motom "živjeti na selu."

Deklaracija ima devet tačaka zasnivanih na slijedećem:

▪ Ruralni razvoj mora biti multidisciplinaran i multisektorski.

▪ Podrška rastu i diversifikaciji ekonomsko-socijalnih aktivnosti održivog razvoja.

▪ Postojanje privatne i zajedničke inicijative u inves-ticijama, tehničkoj pomoći, servisima, infrastrukturi, obrazovanju, obuci, informacionim tehnologijama i dr.

▪ Razvoj se zasniva na principu subsidijarnosti regionalnih i nacionalnih nivoa.

▪ Principi jedinstvenosti, jednostavnosti, fleksibilnosti i decentralizacije.

▪ Politike treba biti koherentna, bazirana na trans-parentnim procedurama i integrisana u pojedinačne programe ruralnog razvoja.

226 Od početka 1990-tih zemlje članice EU preduzimaju određene inicijative usmerene na preobražaj ruralnih područja. U ovo vrijeme poznate su inicijative Zajednice: Leader, Interreg, Regis, Envireg, Pease i Posei. 227 Marjorie Jouen, The European Rural Model, Leader Magazine No 25, winter 2000/2001., p. 5. 228 Plumb H; The Cork Declaration – A Living Countryside, Rural Europe – Future perspectives, Cork 7-9. 1996.

110

▪ Korišćenje lokalnih izvora sredstava za finansiranje u ohrabrivanju lokalnih razvojnih projekata. Sredstva treba usmjeravati u mala i srednja preduzeća.

▪ Tehnička pomoć, obrazovanje, obuka, komunikacije, uspostavljanje poslovnih odnosa sa ruralnim područjima i praćenje provođenja mjera ruralnog razvoja EU.

Očigledno je, da je Deklaracija iz Korka dala snažne političke poruke i operativne smjernice u daljoj izgradnji koncepta ruralne politike EU.

Agenda 2000. To je najvažniji dokument Komisije posle MekŠerijevih reformi (MacShary Reform 1992.) koji tretira buduću CAP.229

Zajednice.

Ovaj projekat otvara nove perspektive ruralne ekonomije. Prioritetno se bavi reafirmacijom političkih prioriteta ekonomske i socijalne kohezije na cjelokupnom prostoru

230

▪ osnaživanje zajedničke politike u ruralnom i ukupnom razvoju i budućim proširenjima;

Agenda 2000 pokriva:

▪ finansijsku podršku područjima planiranim za razvoj ekonomske i socijalne kohezije i na teritorijama sa GDP "per capita" ispod prosjeka Zajednice;

▪ sredstva Strukturnih fondova koji će pratiti ovu aktivnost. Koristiće će ih 15 zemalja članica. Za korišćenje su utvrđeni kriterijumi. Oni se odnose se na stanje GDP, zapošljavanje, produktivnost rada, infrastrukturu, strukturne probleme itd. Kriterijumi su procenat naseljenosti ispod određenog novoa, neprilagođenost sistema obrazovanja, obuke i zapošljavanja.

Agenda podržava države koje će postati članice Unije, pa je ruralni razvoj važan i za zemlje kandidate. Ovo je i novi evropski pogled na budućnost. Obim sredstava pomoći za politiku ruralnog razvoja je dodatna potvrda, da u određenim okolnostima ovaj pristup ima prednost u odnosu na konvencionalne razvojne modele.

Od raspoloživih Strukturnih fondova 5% se usmjerava za zajedničke inicijative. Članice sa GDP "per capita" manjim od 90% prosjeka Unije koje su pristale na treću fazu EMU su zadržale pravo upravljanja tim fondom. Fond koji je imao godišnji budžet oko 3 mlrd. ekija kontinuirano se koristio za podršku projektima na području izgradnje transevropske mreže i transportne infrastrukture.

Odnos sa evropskom poljoprivredom. Agrarni Savjet 1999. god. postiže sporazum o suštinskim reformama CAP vezanim za period priključenja novih članica EU.231 U direktnoj vezi sa ovim sporazumom je Fišlerova reforma, koja predviđa da izdaci za poljoprivredu ne prelaze više od 74% rasta GNP. Ipak, Fišlerova reforma je dobila i amandmane (Savjet u Berlinu 1999. godi.).232 Agendi 2000 uočava da je "osnovna razlika između evropskog i modela poljoprivrede naših glavnih konkurenata u multikulturalnoj prirodi evropske poljoprivrede i njene uloge u ekonomiji, okruženju društva i očuvanju prirodnih predjela iz čega proizilazi potreba podrške održanju poljoprivredne proizvodnje širom Evrope i očuvanju farmerskih dohodaka."233 Agenda 2000 u Berlinskom sporazumu zahtijeva da se kao osnova uzme koncept multifunkcionalnosti evropske poljoprivrede, koji od farmera ne traži da se isključivo bave poljoprivrednom proizvodnjom, već insistira na aktivnostima ruralne ekonomije (šumarstvo, turizam, zanatstvo, zaštita ambijenta itd.) uz naknadu za zaštitu poljoprivrednog okruženja agroekološkim mjerama.234

229 Decembra 1997. god. Savjet Evrope na prijedlog Jacquesa Santera usvaja AGENDU 2000 kao osnovu reformi CAP čime se otvaraju nove perspektive ruralne razvojne politike. Osnovni cilj ove reforme, prihvaćene u Berlinu (mart 1999. god.) je da se CAP unaprijed prilagodi proširenju na Istok kako bi se ono učinilo mogućim i bezbolnijim. 230 CEC (1997), Agenda 2000 vol 1: For Stronger and Wider Union; vol 2: Challange of Enlargement; vol 3: Opinions of the European Commission on the Applications for Accession. 231 Agricultural Council, Political agreement on CAP reform, Agricultural Newsletter, Special edition 11. 1999. 232 Vidjeti u: COM (1999), Presidency Conclusions: Berlin European Council 24 and 25 March 1999. 233 Vidjeti u: Agenda 2000, Bulletin EU, No 5/97, Brussels 1997; Explanatory Memorandum: The Future of European Agriculture, Brussels 1998; Evolution of Financial Impact of the Commission Proposals Concerning the Reform of the Common Agricultural Policy, Agenda 2000 (2000-2006), Brussels 1998. 234 Ekonomske aspekte agroekoloških mjera naći u: Popović Goran, Makroekonomski aspekti agroekoloških mjera u EU, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2009. god.

Ovo jača poziciju EU u pregovorima unutar WTO.

111

Redukcije cijena poljoprivrednih proizvoda u Berlinskom sporazumu nisu nove u reformi CAP, jer slabljenje veza poljoprivredne proizvodnje i podrške cijenama poljoprivrednih proizvoda (podsticaja za intenzivnu proizvodnju koja ohrabruje farmere za maksimalno korišćenje resursa) počinje Makšerijevim reformama (1992.). Ipak, smanjenje podrške poljoprivredi nije takvo da bi dovelo do većeg uvoza u odnosu na domaće proizvode, što u je krajnjoj liniji EU vodilo u konflikte sa WTO.

Fišlerova reforma je proširila šemu manje favorizovanih područja. Članice EU su u ovu kategoriju mogle uvrstiti specifična područja (brdsko-planinska područja, teški klimatski uslovi i sl.) gdje se obrađuje zemljište, opstaju komune i čuva tradicionalni ambijent. U ovoj šemi nadoknada za životnu sredinu izostavljen je "princip zagađivač plaća" (polluter pays principle – PPP), kako kod tekućih, tako i budućih plaćanja.

Iz prethodnog se može zaključiti da je ruralni razvoj snažno inkorporiran u CAP. Moglo bi se reći da je on važan konstituent Zajedničke agrarne politike. No, ruralna politika je jednim svojim dijelom i koheziona politika, pa zato ima i obilježja regionalne politike. Upravo ova isprepletenost sa ostalim zajedničkim i nacionalnim politikama omogućava ekskluzivitet ruralnoj politici EU. Ipak, prioritetne su njene relacije sa poljoprivrednom politikom, što se može vidjeti iz tabele 8.14.

Tabela 8.14.: Plan trošenja budžetskih sredstava EU (mil. evra, cijene iz 1999.) Mjere 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Ukupno 40920 42800 43900 43770 42760 41930 41660

CAP bez R.R. 36620 38480 39570 39430 38410 37570 37290

R.R. i prat. mj. 4300 4320 4330 4340 4350 4360 4370 Izvor: Pamela M. Barnes and Ian G. Barnes, p. 225.

Iz prethodne tabele se uočava da učešće ukupnih sredstava za podsticanje ruralnog razvoja iznosi oko 10% ukupnih sredstava za finansiranje CAP. Obzirom na dominantno učešće CAP u budžetu EU, može se konstatovati da su izdvojena sredstva podrške ruralnom razvoju značajna i relativno stabilna. Ovo ne obezbjeđuje makroekonomsku poziciju razvojnoj ruralnoj politici na nivou Unije, ali to može biti slučaj u regionima koji nisu razvijeni, a po kriterijumima koriste sredstva znatno veća od svog outputa. Drugo, CAP ima makroekonomski značaj, ne samo zbog visine podrške (npr. reguliše se agregatna tražnja, ili utiče na inflaciju preko cijena poljoprivrednih proizvoda), nego i snažnog uticaja na stanje spoljnotrgovinskog bilansa i spoljne ravnoteže. Naravno, bilo bi pretenciozno makroekonomski značaj CAP svesti samo na ove dimenzije, jer ova zajednička politika utiče i na budžet, stopu nezaposlenosti, realne zarade itd.

Tendencije i strukturni odnosi između CAP i ruralnog razvoja nisu mijenjani ni u novijem periodu. Kontinuitet ovih politika ukazuje na volju EU da ih održi bar na postojećem nivou.

112

9. EVROPSKA MONETARNA UNIJA

9.1. Osnove i teorija monetarnih integracija

Ekonomije unitarnih, federalnih, konfederalnih ili zajednica država, nezamislive su bez autentičnih monetarnih sistema.235

Institucionalno konstituisanje Evropske monetarne unije (EMU) se događa u kasnom periodu njenog postojanja i još nije u potpunosti završeno i prihvaćeno od nekih najvažnijih članica.

Monetarna politika je ključna za provođenje opšte ekonomske politike, pa je u EU klasifikovana u fundamentalne zajedničke politike. Evrosistem kao vrhunsko dostignuće moderne epohe ima specifične pretpostavke i ciljeve funkcionisanja.

Monetarna unija je decidno determinisan sistem u kojem se odluke monetarnih vlasti moraju striktno provoditi u ekonomskom okruženju koje još uvijek nije potpuno harmonizovano. S druge strane, još ima tendencija zadržavanja nekih ovlašćenja od strane nacionalnih banaka, koje su obično plod rezistentnosti političkih struktura i želja nekih vlada članica, da autonomno rješavaju probleme makroekonomske stabilnosti. Zato su pregovori o monetarnim pitanjima komplikovani i politički osjetljivi. Kao rezultat, centralna bankarska institucija je politički samostalna (posebno u kontroli inflacije), ali još uvijek nedovoljno centralizovana i segmentirana.

236

Razvoj zajedničkog tržišta nije moguć bez monetrane politike EU.

Isto tako, evropski monetarni sistem je zatvoren za zemlje koje ne mogu ispuniti nametnute uslove pristupanja. Jednostavno, postoje zemlje koje mogu a neće, i zemlje koje ne mogu a htjele bi, da se inkorporiraju u evropski monetarni sistem. Zato se u evrointegracijama javljaju dvije ekonomske substrukture: monetarni sistem (MS) i monetarna unija (MU).

Monetarna unija je složeni oblik institucionalizacije ekonomskog prostora i jedno od najsloženijih i najznačajnijih komunitarnih dostignuća. Upravo zbog složenosti i političke osjetljivosti monetarne sfere, ovi procesi dolaze poslije ustanovljenja drugih zajedničkih politika. Nije teško primjetiti da uz politiku širenja na istok, Zajednica nije uspostavila ni jednu sličnu stratešku promjenu koja otvara nove društvene horizonte.

Dakle, EMU je endemska asocijacija koja se prvi put javlja na ekonomskoj sceni. Zemlje osnivači su od EMU očekivale veliku korist na širem ekonomskom planu i jačanju komunitarnosti. Ekonomski razlozi su osnovni pokretači osnivanja EMU. O tome najbolje govore uslovi prijema za nove, i obaveza kojih se pridržavaju postojeće članice EMU. Oni su sublimirani u makroekonomske indikatore ekonomske uspješnosti (kriterijume konvergencije).

237 Iako ne treba zanemariti bezbjednosne, unutrašnje i spoljnopolitičke, socijalne i druge aspekte zajedništva, ipak su dominatne ekonomske dimenzije evropskih integracija.238

235 O ekonomskim sistemima vidjeti u: Bajec Jurij, Savremeni privredni sistemi, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. O monetarnim sistemima vidjeti u: Miljković Dejan, Devizni kurs i devizno tržište, CID, Ekonomski fakultet u Beogradu, 2008. god. 236 O EMU vidjeti u: Vujo Vukmirica, Nikola Špirić, Ekonomska i monetarna integracija Evrope, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2005. god.; De Grauwe, P. The Economic of Monetary Integration, Oxford University Press, 1992.; John Pinder, European Union, Oxford University Press, Oxford, 2000.; Mike Artis&Frederick Nixon, The Economic of the European Union, Oxford University Press, 2007.; Miroslav Prokopijević, Evropska monetarna unija, Građevinska knjiga, Beograd, 2007. god.; Gordana Čenić-Jotanović, Međunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006. god. i dr. 237 Ovu vezu utvrđuju Richard Baldwin&Charles Wiplosz, The Economics of European integration, The McGrow-Hill Companies, 2004. i Mike Artis&Frederick Nixson, The Economics of the European Union, Oxford Univrsity Press, Oxford, 2007., ali i drugi autori koji pišu o evropskim integracijama. 238 U knjizi Carliberg Michael, Monetary and Fiscal Policies in the Euro Areas, Springer, Netherlands, 2006. autori pišu o interakciji monetarne i fikalne sfere u Evrozoni. Međutim, autor elaborira i odnose u oblasti konkurencije, sa posebnim osvrtom na ECB, FED, centralne banke Njemačke i Francuske, itd.

Ovo se posebno odnosi na noviju istorijsku epohu. Ako je ideja o evropskoj koheziji poslije Drugog svjetskog rata bila fundirana i na potrebi za mirom i bezbjednosti, danas je ona potpuno okrenuta ka ekonomiji. Na slobodama kretanja roba, kapitala, usluga i ljudi, učvršćeni su stubovi razvoja i opstanka EU. Liberalizacija kretanja roba i usluga, te slobodno cirkulisanje kapitala integrisanog evropskog prostora su ekonomski procesi. Optimalno funkcionisanje slobode kretanja kapitala nije moguće bez harmonizovane monetarne politike, zajedničke valute i održavanja trajnog poverenja prema njoj.

113

Današnja EMU ima veliki uticaj na svjetsku ekonomiju preko jedne od najvažnijih svjetskih valuta. Uniji raste uticaj i u Svjetskoj banci, MMF i OECD.

Krugman i teorija evropskih integracija. Teorijska osnova EMU je zasnovana na nekim ključnim momentima specifičnim za evropske monetarne integracije. Prije svega, poslije pristupanja Uniji, članice su izgubile mogućnost kreiranja deviznog kursa prema drugim članicama, ali i izvan nje. Ova odricanja su kompenzovana brojnim koristima od jedinstvene valute šireg ekonomskog prostora. Od stepena integracija zavise koristi i nedostaci, koji su u konačnom, jedna vrsta cost-benefit analize.

Teorijskom rasvjetljavanju ovog problema doprinosi i Krugmanov pristup.239

On simplificirano objašnjava koristi i troškove monetarnih integracija u zavisnosti od intenziteta integracionih procesa. Nesporno je da integracioni procesi djeluju na promjene ukupne dobiti i troškova, što je motiv svih integracija, kako monetarnih, tako i trgovinskih, carinskih itd.

Osnova koju koristi Krugman je primenjiva za integracije širom svijeta. Danas se javljaju ideje o novim monetarnim unijama, što dodatno potvrđuje hipoteze na kojima je ovaj pristup fundiran. Koristi i gubitci od uvođenja monetarne unije prikazani su Krugmanovim dijagramom (9.1.).

Grafikonu 9.1.: Krugmanov dijagram koristi i gubitaka monetarne unije240

Grafikon 9.2.: Koristi i troškovi monetarnih integracija

Koristi i gubici (troškovi) monetarnih integracija su predstavljeni postotkom outputa duž ordinatne ose, dok je stepen integracija na apscisi predstavljen učešćem trgovinske razmene unutar unije u nacionalnom outputu. Grafikon 9.2. je modifikacija Krugmanovog grafikona.

239 O ovoj problematici videti više u: Krugman, P., Policy Problems of a Monetary Union, in Paul de Grauwe and L. Papademons (eds.), The European Monetary Sistem in the 1990s. Longman, London, 1990. god. i Paul de Grauwe, Ekonomija monetarne unije (prevod s engleskog), Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Novi Sad, 2004. god., str. 62-65. 240Izvor: Krugman, P., Policy Problems of a Monetary Union, in Paul de Grauwe and L. Papademons (eds.), The European Monetary Sistem in the 1990s. Longman, London, 1990.

114

Dakle, pretpostavlja se da većim stepenom integracije raste učešće ukupne razmjene u GDP. Dijagram ukazuje da rast stepena integracija smanjuje gubitke (troškove) u novoj uniji. Jasno je, da su gubitci manji ukoliko je integracija potpunija i šira.241

Teorijski, prva korist od uvođenja zajedničke valute je pad troškova razmjene tj. transakcionih troškova. EU je prije i poslije monetarnih integracija kvantificirala ove koristi.

Suprotno, kriva korisnosti integracija je direktno proporcionalna sa veličinom integracije. Koristi za članice monetarne unije su veće ako je veći stepen monetarnih integracija. Tada je prelomna tačka integracija, između koristi i gubitaka (troškova) u İopt. Teorijski, dostizanjem tačke (İopt) ekonomija EU i njen monetarni sistem i dalje teže desno od nje, jer ulaze u zon u integracija u kojoj su koristi veće od gubitaka (troškova).

Krugman determiniše fundamentalne elemete, relevantne za procese monetarnih integracija u EU. Ipak, suština analize su relacije evropskih zemalja prema monetarnim integracijama, tačnije, utvđivanju činjenica koje potvrđuju validnost Krugmanovog dijagrama kao teorijske osnove EMU. Sublimacija najvažnijih faktora "cost-benefit" analize prilikom uvođenja zajedničke valute je složenija od zaključaka pojednostavljenih prethodnih teorijskih primjera i postavki.

242

Problem koji se javlja padom monetarne autonomije i posljedične konvergencije nominalnih kamata članica ERM je u tome da konvergencija kamata ne mora uvijek odgovarati konvergenciji inflacije. Kada između kamatnih stopa i stopa inflacije postoje disproporcije može se dogoditi da realne kamatne stope padnu, što će pritiskati rast novčane mase. Ovo stanje pretpostavlja stvaranje pritiska na cijene i rast inflacije što narušava opštu makroekonomsku ravnotežu.

Uz to, javljaju se pozitivni efekti ekonomije obima koji rastu širenjem EU. Ovo djeluje na nagib krive korisnosti Krugmanovog dijagrama. Slijedeće, veću korist od monetarnih integracija imaju zemlje sa manje produktivnim sistemom razmjene deviza, jer ulaskom u Uniju postižu veću korisnost od razvijenijih sistema. Drugo, jedinstvena valuta amortizuje fluktuacije deviznih kurseva u EU. To doprinosi evropskim firmama da brzo i efikasno donose investicione odluke i eliminišu rizik promjena deviznih kurseva. Jedna valuta omogućava investitorima alokaciju resursa prema principima ekonomije obima i optimalizacije agregatne ponude (proizvodnih kapaciteta).

Dalje, stabilnost realnog deviznog kursa utiče na međunarodnu konkurentnost. Stabilnost realnog deviznog kursa dovodi do nižih premija od rizika uključenih u realnu kamatnu stopu itd. Ove pojave stimulišu investitore za ulaganja u EU.

243

241 Nagib krive gubitka (troška) je negativan zato što rast ekonomskih integracija doprinosi većem ušešću uvezenih dobara, pa su reakcije cijena i zarada na promjene deviznog kursa izražene. Ovo umanjuje uticaj nominalnog deviznog kursa na kretanja outputa i cijena, pa se i zbog toga evropske zemlje lakše odriču monetarnog suvereniteta. 242 Prvobitno, Komisija je za tadašnju EZ kvantifikovala korist od smanjenja transakcionih troškova pri prelasku na zajedničku valutu u iznosu od 0,2% GDP Zajednice. 243 Ovo je tzv. Waltersova kritika (1986) premo kojoj se može ugroziti antiinflaciona disciplina i situacija okrenuti prema inflacionom pritisku.

Problem je u potencijalnoj razlici niže inflacije i očekivanja sa finansijskog tržišta za stabilnom razmjenoma, s jedne strane, ali i očekivanja agenata, s druge strane. Uklanjanje trgovinskih barijera utiče na viši stepen konvergencije nominalne kamatne stope. Ipak, mogu se generisati i druge ekonomske tendencije.

Smanjenje tržišne diskriminacije, posebno u cijenama dobara na tržištu EU je korist koja proizilazi iz upotrebe zajedničke valute kao mjerila cijene i mjerila vrijednosti. Ona postaje tržišni arbitar segmentiranja tržišta. Nesporni su pozitivni efekti koji se javljaju zbog posjedovanja evropske valute od strane zemalja van EU (npr. držanje rezervi u evru) što smanjuje nivo obaveznih deviznih rezervi ECB. Ova korist zavisi od politike deviznog kursa evra. Jak evro je i politički adut EU u globalnim ekonomskim i političkim odnosima i afirmaciji panevropskih interesa.

Zaključak. EMU i evro su najveća dostignuća evropske integracije. Na neki način, oni su i svjetski ekonomski fenomeni. Već je naglašeno da Izgradnja složenog monetarnog sistema EU dolazi tek poslije integracija i uvođenja zajedničkih politika.

115

Postoje pretpostavke i uslovi koje članice moraju ispuniti da bi EMU funkcionisala. U najkraćem, riječ je o slijedećem:

▪ Mora postojati jedinstvena valuta i konvertibilnost valuta zemalja članica.

▪ Pored slobode kretanja, potrebno je prihvatiti učešće na integrisanom tržištu kapitala EU.

▪ Monetarnu politiku provode centralna banka, sistem centralnih banaka i harmonizovani fiskalni sistemi.

▪ Obavezna je harmonizacija ekonomskog i političkog sistema i jedinstvo pristupa međunarodnom finansijskom tržištu.

▪ Konačno, sve navedeno utiče na neophodnu ravnotežu monetarnih agregata.

9.2. Ideje, nastanak i razvoj EMS i EMU

Istorija monetarnih integracija na području evropskih zemalja zadire u duboku prošlost. Stari Rim nije bio samo pravno i vojno uređena država. On se održavao na konceptu teritorijalnih i ekonomskih integracija (tada poznatih evropskih i dostupnih istočnih teritorija) čiji su dometi i danas vidljivi u čvrstim istorijskim dokazima, građevinama, arheološkim nalazištima i bogatstvom kovanih rimskih novčanica u najvećem dijelu današnjih teritorija EU. Novci iz perioda vladavine Napoleona i Austrougarske monarhije, nalaze se na teritorijama mnogih članica EU ili država koje joj žele pristupiti. Ili, primjer ekspanzije njemačke marke kao opšteprihvaćene paralelne valute mnogih zemalja istočne i zapadne evrope, posljednjih decenija prošlog vijeka jeste kontinuitet istorijskih standardizacija poslovnih transakcija i tendencija ka monetarnim integracijama. Naravno, ovi primjeri se ne mogu komparirati sa modernim monetarnim politikama, ali su ipak u određenoj istorijskoj fazi bili dostatni za obavljanje razmjene i funkcionisanje monetarnog procesa.

Savremena monetarna politika se javlja početkom druge polovine prošlog vijeka, upravo kada i dolazi do prvih operacionalizacija ideja o evropskim integracijama. Ugovorom iz Pariza iz 1951. god. se osniva EZUČ, a Ugovorom iz Rima 1967. god. Evropska ekonomska zajednica. Tada su samo evrooptimisti vjerovali da će nekad zemlje zajednice evropskih država imati jedinstvenu monetarnu politiku sa zajedničkom monetom. Implementacije zajedničkih politika, najčešće strukturnog karaktera stvorile su uslove i potrebu za uspostavljanje autentične monetarne politike, što se poslije strukturnih reformi i dogodilo. Tako se dolazi i do odgovora na pitanje, zašto se monetarna politika učvrstila kao posljednja od komunitarnih politika?

Početak procesa evropskih integracija pedesetih godine prošlog vijeka prati osnivanje EPU (Evropske platne unije) i kliring među tadašnjim članicama. To su godine uspostavljanja regionalne stabilnosti i "pariranja" američkom dolaru. U EPU se "prebijanjem" deficit neke zemlje automatski pokrivao kreditom koji se mogao kretati u okviru kvota za određenu zemlju. Transakcije je obavljala Banka za međunarodne obračune. EPU prestaje sa radom 1958. god. Poslije uspostave konvertibilnosti za desetak evropskih valuta, prestaje potreba za EPU i on se 1958. god. gasi.

Sedamdesete su godine fundamentalnih promjena. Članice EEZ 1973. god. se udružuju u borbi protiv američkog dolara, dominantne svjetske valute. Dozvoljene fluktuacije kurseva evropskih valuta se utvrđuju u granicama od +/-2,25% dogovorenih valutnih pariteta. Iste godine, uspostavljen je Evropski fond za monetarnu saradnju, a slijedeće evropska obračunska valuta kojom se vrše izračunavanja poravnanja u EIB, Evropskom fondu za razvoj itd.

Mastriht i zajednička monetarna politika EU. Uspješno funkcionisanje EMS je ubrzalo aktivnosti na uspostavljanju monetrane unije (MU). EMS nije samo uspješan u stabilizaciji nominalnih deviznih kurseva, nego i u primjeni antiinflacionih mjera. Fiksiranje kurseva prema njemačkoj marki je značilo da su članice prihvatile stope inflacije na njemačkom nivou. Ali, članice su mogle i redefinisati svoje paritete koristeći instrument kontrole tokova kapitala ili tzv. kapitalnu kontrolu, izbjegavajući striktnost praćenja njemačkog modela. Ipak, krajem osamdesetih počinje ukidanje kapitalnih kontrola i jača njemački uticaj u kreiranju EMS. Tako su smanjene mogućnosti monetarnih špekulacija i stvorene pretpostavke stabilne monetarne transformacije velikog obima.

116

Alternativa tog vremena su plivajući devizni kursevi, što bi u velikoj mjeri anuliralo uspjeh carinske unije i stabilnost konkurencije. Jer, ako bi se članicama dozvolile povremene devalvacije, to bi narušilo postignutu konkurentnost između članica. Promjene deviznih kurseva dovode i do problema u implementaciji Zajedničke agrarne politike. Uglavnom, viši stepen kohezije traži stabilnije devizne kurseve.

Tokom 1988. god. Delorov komitet donosi izveštaj (listu) ključnih momenata koji su prenešeni u Ugovor o EU. Izveštaj se fokusira na pitanje pristupa MU, koji treba da se odvija u tri faze. Prva faza se odnosi na fluktuiranje u odnosu na ERM. Druga faza podrazumijeva promjene pariteta u izuzetnim prilikama i punu primjenu procesa konvergencije. Usposta-vljanem ESCB, fluktuacije se sužavaju. Treća faza je nepovratno fiksiranje kurseva i ulazak u MU (ESCB već treba imati vlastite inicijative). Izvještaj predlaže početak prve faze 1.6.1990. god.

Ugovor usvojen u Mastrihtu u decembru 1991. god. uključio je faze iz izvještaja, dao kriterijume konvergencije i izradio ustav ECB. U pregovoroma, Njemačka se zalagala za fiskalnu disciplinu, a Francuska za ranije predložene datume i približavanje EMU na dva nivoa. Tako je prelazna faza određena kao što stoji u izvještaju, uz pretpostavku da je prva faza već bila dostignuta.

Druga faza započinje 1.1.1994. god. uspostavljanjem Evropskog monetarnog instituta koji će se baviti uslovima za ECB, koja u trećoj fazi jedinstvene zajedničke valute postaje izvršna monetarna vlast. Prema Ugovoru, u treću fazu se ulazi 1.1.1997. god. sa većinom koja ispunjava kriterijume konvergencije (ako većina ne postoji ova faza kreće najkasnije 1.1.1999. god.).

Značaj sastanka u Madridu. Na sastanku u Madridu tokom 1995. god. planirano je osnivanje MU do 1.1.1999. god. Odluka se morala donijeti do sredine 1998. god., a prema podacima za period do 1997. god. koji su bili relevantni za ulazak u EMU. U Madridu je odlučeno da se evropska valuta zove evro i procijenjeno da je novu valutu moguće fizički uvesti u opticaj 2002. god. Sve do tada, članice će nova zaduženja uzimati u evrima dok će njihove nacionalne valute i dalje funkcionisati na principu vezanih kurseva odabranih valuta i nulte flukutuacije. Iako je bio jedini moguć, sistem je stvarao velike probleme i nove kontroverze, posebno u sektorima formiranja deviznih kurseva i fiskalne politike. Krajem 1996. god. održava se Samit u Dablinu. On finalizira stavove sredinom iduće godine u Amsterdamu, koji apostrofira fiskalnu disciplinu poslije osnivanja MU.

EMU je "de facto" profunkcionisala početkom 1999. god., a sve članice Unije nisu postale članice EMU. Taj model se razlikovao u odnosu na druge inovacije u monetarnoj sferi. EMU je osnovalo 11 osnivača koji su ispunili uslove pristupanja i to: Njemačka, Italija, Francuska, Belgija, Holandija, Luksemburg, Austrija, Španija, Portugalija, Irska i Finska.244 Ove zemlje su prije pristupanja donijele legitimne političke odluke referendumima ili odlukama državnih organa. EMU se kasnije pridružuju Grčka, Slovenija, Kipar, Malta i Slovačka. Patuljaste evropske zemlje Monako, Vatikan, Andora i San Marino mogu slobodno participirati u evrozoni. Ostale članice EU (pored navedenih zemalja) nisu pristupile EMU.245 Riječ je o Češkoj, Mađarskoj, Poljskoj, Litvaniji, Letoniji, Estonija, Bugarskoj i Rumuniji. Slovačka je pristupila EMU 1. januara 2009. god. kada je na teritoriji te članice počela zamjena slovačke krune za evro. Tako je Slovačka postala šesnaesta zemlja u kojoj je evro postao zvanična valuta.246

Država

Tabela 9.3. prezentira osnovne podatke o članicama EMU. Tabela 9.3.: Sadašnje članice EMU:

Datum pristupanja EMU Broj stanovnika Austrija 1. januar 1999. 8.316.487 Belgija 1. januar 1999. 10.666.866 Kipar 1. januar 2008. 766.400 Finska 1. januar 1999. 5.289.128 Francuska 1. januar 1999. 63.392.140 Njemačka 1. januar 1999. 82.314.906 Grčka 1. januar 2001. 11.125.179

244 Britanija, Švedska i Danska ne ulaze u EMU svojom voljom, dok Grčka ne ispunjava kriterijume. 245 Pored Velike Britanije, Švedske i Danske. 246 Ova zemlja je samo djelimično ispunjavala kriterijume za ulazak u Evrozonu. Najveći problem u njenoj makroekonomiji i poslije uvođenja evra biće inflacija. Dodatne probleme će izazavati i svjetska recesija.

117

Irska 1. januar 1999. 4.239.848 Italija 1. januar 1999. 59.131.287 Luksemburg 1. januar 1999. 476.200 Malta 1. januar 2008. 404.962 Holandija 1. januar 1999. 16.372.715 Portugal 1. januar 1999. 10.599.095 Slovenija 1. januar 2007. 2.013.597 Španija 1. januar 1999. 45.116.894 Slovačka 1. januar 2009. 4.203.000

EMU 320.143.372

Stalno su prisutne dileme o problemima zemalja koje ulaze u monetarnu uniju i onih koje ostaju van nje. U početku formiranja je bilo različitih mišljenja o veličini prve grupe zemalja i onih koje se poslije toga trebaju pridružiti. Pojačani interesi za članstvo u EMU su zaoštrili uslove ulaska i iskristalisli odnos prema članicama koje ostaju izvan monetarne integracije. Očigledno, projekat po mnogo čemu bio jedinstven. Početni motiv za MU je, pored ostalog, bio u unapređenju zajedničkog tržišta. Dalje, MU ostavlja prostor za nevjericu među članicama po pitanju mogućih špekulacija devalvacijama valuta zemalja EU koje su van sistema. Nije rijetkost da zemlje izvan monetarnih integracija sumnjaju da zemlje osnivači koriste svoj status na štetu drugih članica EU. Da bi se rješili ovi problemi, činilo se važnim da period čekanja za ulazak u Uniju bude kratak. U cilju rješavanja ovih konflikata bilo je ublažavanja kriterijuma i skraćenja rokova za prijem u MU. I ERM II je bio karakterističan po limitiranosti mogućih intervencija ECB. Bez obzira na sve što se preduzimalo u ovoj oblasti, prijem u MU i ostanak izvan nje, još uvijek predstavljaju kontroverze sa kojima se i danas suočava EU.

Razvoj EMU. Prva faza je trajala od 1990. do 1994. god. i u njoj je formirano jedinstveno tržište roba, usluga i kapitala. Period je praćen nepovoljnom ekonomskom situacijom, recesijama, nezaposlenosti, visokim javnim deficitima, valutnom nestabilnosti itd. Ipak, u ekonomskoj, monetarnoj i drugim politikama postoji visok nivo saradnje. Smanjuju se cjenovni dispariteti, liberalizuje cirkulacija kapitala, članice prihvataju novu valutnu i deviznu politiku. Ovo jača Jedinstveno evropsko tržište. Proširuje se saradnja među centralnim bankama i članicama Unije. U 1993. god. se fiksira korpa valuta, utvrđuje vrijednost ECU i definitivno uspostavlja EMS.247

247 Ovo je vrijeme kada je EMU aktuelna tema. O ovome vidjeti u: De Grauwe, Paul, Is Europe an Optimal Currency Area? Evidence from Regional Data, CEPR, DP Number 555, 1991. ili Dornbusch, Rudiger, The Effectiveness of Excange Rate Changes, Oxford Review of Economic Policy, p. 26-38, 1996. i dr.

Drugi period od 1994. do 1998. god. dodatno učvršćuje EMU. Tokom 1994. god. u Frankfurtu je stvoren Evropski monetarni institut (EMI) kao prethodnica ECB i SECB. Evro, evropska monetarna jedinica tokom 2002. god. mijenja nacionalne valute. Mastrihtom je 1. januar 1999. god. određen kao datum ulaska u EMU, naravno, uz ispunjavanje uslova konvergencije. Uslovi konvergencije se odnose na obavezu limita za ukupan javni dug do 60% GDP, godišnji deficit budžeta do 3% GDP, inflaciju ispod 1,5% prosjeka inflacije tri zemlje sa najnižom stopom inflacije, kamatom na dugoročne kredite manjom od 2% prosječne kamate za tri zemlje sa najnižom kamatom i dve godine članstva u EMS bez devalvacije nacionalne valute.

Krajem 1995. usvojen je novi naziv za evropsku valutu, evro. Pošto se znalo da će pristup EMU za neke zemlje biti težak, rješenje za dostizanje kriterijuma konvergencije se traži u Kohezionim fondovima. Tako se finansijskim transferima pomažu privrede Grčke, Španije, Portugalije i Irske.

Niski državni deficiti su primarni uslov makroekonomske stabilnosti u EMU. Unija se sa posebnom pažnjom odnosi prema državnim deficitima svojih članica. Ovo proističe iz uslova konvergencije koje su članice dužne ispunjavati prije i nakon ulaska u Uniju, a posebno u monetarnu Uniju. Zbog toga su državni deficiti na nivou EU minimalni, iako postoje i suficitarni periodi. O tome govori dugoročno kretanje državnih bilansa Unije, prikazano na grafikonu 9.4.

118

Grafikon 9.4.: Drzavani deficit-suficit

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

U kontekstu velikih promjena i budžetskog skandala Grčke,248

1

treba se osvrnuti i na Dablinski skup. Sporazumom iz ovog grada 1996. god. su trasirane sjmernice finansijske discipline u monetarnoj sferi i predviđene sankcije za one članice koje budu stvarale neopravdano visoke javne deficite. Za zemlje koje ne mogu uspostaviti budžetsku ravnotežu i makroekonomsku stabilnost, ustanovljene su sankcije. Stalni monitoring se odnosi na deficit, stope rasta, inflacije i nezaposlenosti, te direktne strane investicije (FDI) itd. Mjere su preventivne, jer se odvraćanjem od stvaranja deficita i drugih negativnih pojava sprječavaju negativna "prelijevanja" na ekonomski prostor EU (npr. sprječava se iznošenje nacionalne inflacije).

Treći period počinje od 1999. god. U početku dolazi do nepovratnog fiksiranja deviznih kurseva prema evru i promjena eksterne valutne politike. Tabela 9.5. prikazuje nepovratno fiksiranje kurseva evropskih valuta prema evru. Tabela 9.5.: Nepovratno fiksiranje kurseva prema evru

Evro (€) Zemlje EU

1,95583 DEM Njemačka 13,7603 ATS Austrija 6,55957 FRF Francuska 166,386 ESP Španija

0,787564 IEP Irska 1936,27 ITL Italija 40,3399 LUF Luksemburg 2,20371 NLG Holandija 40,3399 BEF Belgija 200,482 PTE Portugal 5,94573 FIM Finska

340,75 GRD Grčka Izvor: Evropska centralna banka, Monthly Bulletinnkfurt, 1999.

248 Odmah poslije ulaska Grčke u Evrozonu dogodio se finansijski skandal. Institucije EU i ECB su utvrdili da podaci Grčke o budžetskom deficitu nisu tačni. Revizije 2004. i 2005. god. utvrdile su da postojanje prevara od strane grčkih vlasti, iskazivanjem manjih budžetskih deficita. EU nije kaznila Grčku, već joj je dala rok za sređivanje javih finansija i mogućnost da do 2011. god. javni dug spusti ispod vrijednosti GDP.

119

Nepovratno fiksiranje je izvršeno 31. decembra 1998. god. prema vrijednostima kurseva iz tabele 9.5. Tako je ustanovljena vrijednost evra, valute EMU koja zamenjuje ECU.249 Drugo, ERM zamjenjuje ERM II (članice Grčka i Danska). U ERM II limiti dozvoljenog fluktuiranja u odnosu na evro su +/- 15%.250

Prva dekada funkcionisanja EMU je uspješna, jer su koristi bile veće od troškova. Valutne fluktuacije su povećale stabilnost trgovine i konkurentnost. Drugo, rizici i neizvjesnost su smanjeni. Iako je EMU veliki društveni poduhvat,

Odluka o uvođenju nove jedinstvene valute 2002. god. je definitivna. Drugo, ovo je vrijeme kada se od članica traži maksimalna monetarna disciplina. EMU pomoću ECB preuzima sve važne funkcije monetarne politike. Stvara se SECB za obavljanje valutnih i deviznih poslova u jedinstvenoj evropskoj valuti. ECB se uspostavlja u cilju očuvanja cjenovne i valutne stabilnosti, upravlja monetarnom politikom, deviznim rezervama i vrši kontrolu monetarnog sistema (u granicama komunitarnih akata). ECB kreira novčanu masu i obavlja druge poslove iz svoje nadležnosti. Nezavisna je, odlučuje samostalno, a postoji i niz nadležnosti koje nisu centralizovane. Javnost rada joj je obavezna.

251

Referentna ustanova u sektoru monetarne politike je Evropska Centralna Banka

mnoge članice još uvijek ne prihvataju punu integraciju, zadržavajući neke oblike samostalnosti. Globalna finansijska kriza u velikoj mjeri raščišćava preostale dileme o dubini evropskih monetarnih integracija. Jer, i ranije se pretpostavljalo da će monetarne kontroverze doći do izražaja upravo za vrijeme recesija i kriza. Zato je izvjesno da će se u drugoj dekadi MU rješavati monetarni problemi globalnog nivoa. Poslije toga će se moći dati realna ocjena snage, homogenosti i stabilnosti EMU i evropskog ekonomskog prostora u cjelini.

9.3. ECB 252

Tako, npr. bez obzira da li se radi o tržištima u uzletu ili najrazvijenijim tržištima, uvijek postoje snage i lobiji zainteresovani za inflatorno finansiranje. Efekti tih aktivnosti su vrlo primamljivi. Emisiona dobit i inflatorni porezi su samo neki od vidova trenutnih dobitaka čija se cijena mora platiti kasnije. Mnogo argumenata ukazuje na složenost monetarne sfere i njene implikacije na ekonomiju. Veoma važna uloga u finom regulisanju odnosa pripada centralnim bankama i sistemima centralnih banaka, koje primarno, vode brigu o cjenovnoj stabilnosti i kao stručne državne institucije imaju zadatak da štite tržišta od špekulacija.

(ECB) čije konstituisanje predstavlja treću fazu stvaranja EMU. Ova banka funkcioniše kao ključni segment Evropskog Sistema Centralnih Banaka-ESCB. Cilj je kreiranje i provođenje jedinstvene monetarne politike prema obavezama koje proizilaze iz fundamentalnih komunitarnih dokumenata. Dakle, zajednička monetarna politika kao proces, MU kao sistem, te ECB i ESCB kao institucije i institucionalni okvir, čine okosnicu i krvotok evropskog ekonomskog sistema. Pri tome, treba imati na umu da se EU još uvijek nalazi u osjetljivoj fazi svoga razvoja, podložnoj uticajima brojnih egzogenih i endogenih faktora.

253

Početak druge polovine prošlog vijeka su obilježile stabilne i niske kamatne stope i povoljna atmosfera za investicije i privredni rast. Realizacija ciljeva je aktivno podržavana od strane centralnog bankarstva. Ali, privredni uzlet je djelovao na endogeni rast novčane mase, što je uz druge nepovoljne okolnosti tokom sedamdesetih godina prošlog vijeka dovelo visokog rasta inflacije. Obzirom, da se većina zemalja opredeljuje

Dalje, deficitarno finansiranje bi trebala odbaciti svaka moderno orijentisana centralna banka. Kako je zainteresovana strana za deficitarno finansiranje obično nacionalna vlada, logično je da se savremeni monetarni sistemi i centralne banke štite upravo političkom samostalnošću prema državnim organima. Ove institucije imaju ekskluzivno pravo upravljanja i kontrole novčanim i kreditnim poslovima. Centralna banka kao javna institucija ili državna banka odgovaraju za stabilnost cijena i vrijednost nacionalne valute. Targetiranje monetarne politike ima veliki značaj za realizaciju zadataka postavljenih pred centralne monetarne institucije.

249 O ECU vidjeti u: Emerson, M., and Huhne, C., The ECU Report (London: Pan Books), 1990. 250 I pored toga, danska kruna fluktuira u marginama +/- 2,25% prema evru. 251 O EMU vidjeti u radu Artis, M. J., Alternative transitions to EMU, Economic Journal, 106 (July), 1005-15., 1996. 252 Geraats, P. M., ECB Credibility and Transparency, Economic papers 330, Brussels: European Communities, 2008. 253 Inflatorne špekulacije postaju važna istraživačka tema. Savremeni modeli tzv. "igre inflacije" i kultni Baro-Gordonov model, elaboriraju kratkoročnu korist od mogućih manipulacija inflatornim očekivanjima i dugoročnim gubicima kredibiliteta. O ovome vidjeti u: R. J. Barro, D. B. Gordon, Rules discretion and reputation in model of monetary policy, Journal of Monetary Economics, 1983. i u R. J. Barro, D. B. Gordon, A positive Theory of Monetary Policy in a Natural Rate Model, Journal of Political Economy, 1983.

120

na targetiranje inflacije, samo optimalan nivo i kontrola rasta novčane mase garantuju nisku i stabilnu inflaciju, zbog čega se i rast novčane mase počinje targetirati u centralnim bankama zemalja OECD. Pojava dezinflacije osamdesetih godina je uspjeh monetarnog targetiranja. Ali, inflacija se može targetirati i aktivnostima centralnih banaka. Ovim mjerama se dokazuje da, ako postoji autonomija monetarne institucije, cjenovna stabilnost se održava neposrednim mjerama centralne banke. Ovdje su važna dva konteksta. Prvi se odnosi na zakonsku i statutarnu obavezu institucije da definiše sam target. Drugi se odnosi na projekcije inflacije za nekoliko godina unaprijed. Komparacija targeta i projekcije daje pouzdane podatke o pravcu vođenja monetarne i ekonomske politike. Ako je projekcija veća od targeta, monetarna politika kontrahira, kamatne stope rastu, novčana masa se usporava. Ukoliko target premaši projekciju, monetarna politika ima ekspanzioni karakter, kamatne stope padaju a novčana masa raste (uz pojavu negativnih efekata na inflaciju). No, ne targetira se samo inflacija. Tako ECB primjenjuje indikatore ili stubove monetarne politike. Jedan od njih je referentna vrijednost stope rasta novčane mase. Drugi stub je multifunkcionalan jer sadrži više indikatora kao što su: inflacija, devizni kurs, jaz u outputu itd.

Na grafikonu 9.6. prikazane su dugoročne stope inflacije EMU. Očigledno je da u dužem vremenskom periodu postoji cjenovna stabilnost. Međutim, ona je narušena u prvoj polovini 2008. god. naglim porastom cijena, da bi u drugoj polovini iste godine i u prvoj polovini 2009. god. došlo do enormnog pada stope inflacije. Sve se ovo odražavalo i na monetarnu sferu EU.

Grafikon 9.6.: Stope inflacije u EMU

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

Izbor između dva modela bankarstva. Za evropsko bankarstvo druge polovine dvadesetog vijeka indikativne su dvije koncepcije koje evoluiraju u potpuno različite modele. Prvi model je anglo-francuski a drugi njemački. Razlike između njih su u ciljevima postavljenim od strane najviših državnih konstituenata, dok se drugi razlog odnosi na funkcionalnu organizaciju centralne banke.

U anglo-francuskom modelu je ključno da centralna banka ima odgovornost realizacije većeg broja ciljeva kao što su: cjenovne stabilnosti, dugoročne stabilizacije privrednih ciklusa,254

S druge strane, njemački model se zasniva na punoj samostalnosti monetarne institucije. Štaviše, princip samostalnosti je decidno utvrđen statutom centralne banke. To znači da se sve relevantne odluke, uključujući i promjene kamatnih stopa, banka određuje autonomno. Rast i makroekonomska stabilnost

održavanja željene stope zaposlenosti i kontinuiteta opšte finansijske stabilnosti. Dakle, model preferira ostvarivanje više ciljeva u čemu nijedan nema ekskluzivnost. U funkcionalno-organizacionom smislu za anglo-francuski model je specifična politička zavisnost centralne banke od vlada, odnosno ministarstava finansija. Tako su npr. ingerencije ministra finansija u sektoru monetarne politike dominantne jer on donosi odluke o promjenama kamatnih stopa. Specifičnost ovog modela je u tome što centralna banka pored monetarne, obavlja i neke važne funkcije iz sektora strukturne politike, uz sadejstvo, ili čak i dominaciju vlada i ministarstava finansija. Očigledno je da ovaj pristup nema političku samostalnost, već je koncipiran na političkoj međuzavisnosti sa izvršnim monetarnim strukturama.

254 Vidjeti u Makroekonomiji: Burda i Viploš u tome vide šansu za rast zaposlenosti i finansijsku stabilnost.

121

njemačke privrede (počev od šezdesetih, pa sve do devedesetih godina prošlog vijeka) njemačkom konceptu centralne banke daju afirmaciju u novijoj ekonomskoj istoriji Evrope. Politička autonomija centralne monetarne institucije je jedan od osnovnih faktora njemačkog privrednog preporoda i vodeće pozicije u Evropi. Sve se ovo dogodilo u relativno kratkom vremenu poslije II svjetskog rata. To je razlog zbog koga su se u pripremnim pregovorima donošenja Sporazuma iz Mastrihta zemlje članice opredijelile za afirmaciju njemačkog pristupa u kreiranju uloge centralne banke i monetarnog sistema EU. U krajnjim rješenjima, ECB ima još veća ovlašćenja i viši stepen autonomije u odnosu na npr. Bundesbanku. To se vidi iz odredaba koje se odnose na mogućnosti promjena njihovih statuta, jer se najviši osnivački akt Bundesbanke može promjeniti prostom većinom njemačkog parlamenta, dok se Statut ECB može mijenjati isključivo promjenama odredaba Sporazuma iz Mastrihta za što je neophodan koncensus članica. Primjenjujući njemačko iskustvo u kreiranju i implementaciji evropskog centralnog bankarstva, kreatori komunitarnih politika su savršeno sublimirali dva ključna konstituenta, stabilnost cijena i političku nezavisnost centralne monetarne institucije.

Evropska centralna banka ima manju odgovornost za stabilizaciju privrednih ciklusa i saniranje nezaposlenosti. Kako su ovi, ali i drugi vidovi strukturnih problema, u nadležnosti rješavanja centralnih institucija EU i vlada članica, to je i ECB svrstana u "konzervativne" centralne banke. Tako ECB nezaposlenost tretira kao strukturni problem koji se ne rješava mjerama monetarne politike. Ako pak, takav problem postoji, tj. kada nezaposlenost padne ispod normalne stope nezaposlenosti, tada se on rješava političkim mjerama na nivou Zajednice i vlada članica putem socijalne ili neke strukturne politike.

Organizacija centralnog bankarskog sistema EU se može posmatrati i na drugi način. Naime, visoka samostalnost (viša i u odnosu na Bundesbanku) zahtijeva adekvatan instrumentarij kontrole. Postavlja se realno pitanje odgovornosti ECB za izvršenje zadataka i načina kontinuirane provjere njene aktivnosti. Centralnoj banci se ne smije dozvoliti da se "ponaša kao barmen: kada se svi zagriju i krenu da se zabavljaju on pokupi piće i odnese ga."255

Slijedeći grafikon (9.7.) prikazuje međuzavisnost između prosječne godišnje stope inflacije i nivoa političke nezavisnosti. Ovaj problem su razmatrali de Haan i Eijffinger

Zbog toga je neophodno da se obezbjedi "dvofazna" funkcionalna veza između politike i centralnog bankarstva.

Prva faza podrazumijeva ugovaranje ciljeva i uslova pod kojim će se ostvarivati, dok se u drugoj fazi procjenjuje stepen njihove realizacije. Ove aktivnosti se ostvaruju u institucijama, uz poštovanje procedura i primjenu demokratskih standarda. To obezbjeđuje punu kontrolu i transparentnost institucija i visoku političku nezavisnost u realizaciji ciljeva.

256 (1994.). Koristeći rezultate istraživanja Cukiermana257 (1992), i primjenjujući metodu regresione analize došlo se do potvrde hipoteze da manji uticaj politike u funkcionisanje centralne banke daje bolje rezultate u kontroli cijena. Suprotno, snažniji uticaj političkog faktora utiče na rast inflacije. Detaljnija analiza ove relacije podrazumijeva uključivanje drugih faktora u razmatranje. Jedan od njih je veličina tržišta na kome funkcionišu monetarna vlast i najviša bankarska institucija. U tom pogledu, razlike u veličini zemalja, odnosno tržišta, mogu biti presudne za potvrdu ove hipoteze. Drugo, stepen razvoja nacionalne ekonomije utiče na ponašanje nacionalne banke. Ona nema isti stepen političke autonomije u ekonomski razvijenim zemljama u odnosu na zemlje u razvoju. Normalno je, da u zemljama koje još nisu dostigle viši stepen razvoja i koje imaju strukturne probleme ili još nisu dostigle kriterijume konvergencije, uloga centralno-bankarskih organa bude inkorporirana i u sferu političkog odlučivanja (što prakse tim zemljama i potvrđuje). Detaljniji "trade off" analiza ovih pojava bi nas vjerovatno doveo na sliču kritičnu ravan analize naučne utemeljenosti Filipsove krive, isključivo zbog kompleksnosti istraživanja uzroka i posljedica djelovanja inflacije. Koliko je intrigantan "trade off" inflacije i nezaposlenosti, relacija između uticaja politike i autonomije centralne banke na stope inflacije258

255Duhovito objašnjenje Nikole Jeličića u Monopolistu, studentskom časopisu Ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2008. god. 256 Prikazano u studiji: de Haan, J., and Eijffinger, S., De politieke Economic van Centrale Bank Onafnkelijkheied, Rotterdamse Monetaire Studies, no. 2, 1994. 257 Nezavisnost centralnih bankarskih institucija se elaborira u: Cukierman, A., Central Bank Strategy, Credibility and Independence, Theory and Evidence, Cambridge, Mass: MIT Press, 1992. 258 Centralna banka može imati visoku autonomiju a da se visoka inflacija uveze. Drugo pitanje se može odnositi na kvalitet uticaja politike u monetarnoj sferi. Nekad uticaj može biti koristan za ukupnu stabilnost (primjer Velike Britanije). Globalna finansijska kriza je povećala sinergiju političkih i monetarnih vlasti.

je najmanje toliko intrigantna, čak i sporna. Pogledajmo grafikon 9.7. inflacije i indeksa političke nezavisnosti de Haana i Eijffingera (model za razvijene zemlje).

122

Grafikon 9.7.: Odnos prosječne stope inflacije i indeksa političke nezavisnosti

I pored rezultata ECB nema onu širinu i kvantum odgovornosti za opšti društveni i ekonomski razvoj, kakvu npr. u SAD ima FED. Odgovornost ECB je još manja u odnosu na odgovornost koju na sebe preuzima Centralna banka Njemačke. Striktna obaveza cjenovne stabilnosti proističe iz suštine osnivačkih akata (koji su rezultat političke volje i koncensusa), ali i nedovoljno jakih političkih institucija koje bi sa nivoa EU snažnije djelovale prema monetarnoj sferi. Zbog toga, ali i zbog faktora koji determinišu ovaj period razvoja i globalne ekonomske i političke odnose, nezavisnost ECB je još uvijek na višem nivou u odnosu na FED, ali i stepen nezavisnosti Njemačke centralne banke.

Sa razlogom se postavljaju pitanja o mogućim promjenama uloge i pozocije ECB u evropskim integracijama, posebno zbog posljedice krize iz druge polovine 2008. god.? Više nego ikad, postavlja se pitanje da li se može voditi efikasna ekonomska politika ako se ECB aktivno ne uključi u rješavanje šireg spektra problema? Jer, sa pravom se strahuje da će u budućim, ekonomski nestabilnijim vremenima ili fazama recesije pitanja eventualne makroekonomske nestabilnosti biti adresirana i na autonomnu ulogu ECB. Ovo je posebno osjetljivo za odnose između ECB i vlada zemalja članica.259

Slijedeći grafikon (9.8.) prikazuje odnose odgovornosti i nezavisnosti između centralnih banaka SAD, Njemačke i EMU:

Grafikon 9.8.: Nezavisnost i odgovornost centralnih banaka

259 Ovdje je neophodno ukazati na dilemu ili konflikt, u makroekonomiji poznatu kao "nemoguće trojstvo." Po njoj, nemoguće je postići istovremenu sinhronizaciju pune mobilnosti kapitala, fiksnog deviznog kursa i nezavisnosti monetarne politike. Ovo je posljedica Mandel-Flemingovog IS-LM modela koji polazi od toga, da apsolutno mobilan kapital izjednačava kamatnu stopu sa svjetskom, a LM krivu određuje kumulativ neto priliva kapitala.

123

Formalno pravni aspekti ECB u Evrosistemu. Vratimo se na formalno pravne aspekte konstituisanja ECB. Prema članu 105. Sporazuma iz Mastrihta osnovni zadatak ECB je održavanje cjenovne stabilnosti. U tom članu se, pored ostalog, navodi da "će bez predrasuda prema cjenovnoj stabilnosti ECB podržavati opštu ekonomsku politiku u Zajednici kako bi doprinjela uspješnosti Zajednice kao što je utvrđeno u članu 2." Kako su članom 2. predviđeni ciljevi koji uključuju i pitanja iz sektora zaposlenosti, za ECB se implicitno nameću i sekundarni ciljevi. No, primarni zadatak centralne monetarne institucije je zaštita cjenovne stabilnosti evropskog ekonomskog prostora. Zaštita zahtjeva makroekonomske i političke pretpostavke. Instrumenti ekonomske politike za održavanje cjenovne stabilnosti su uglavnom opšteprihvaćene mjere, empirijski dokazane u procesima rješavanja problema cjenovne stabilnosti u najrazvijenijim svjetskim privredama.

Ovako postavljeni ciljevi traže visoku političku nezavisnost centralne banke, eksplicitno su utvrđenu članom 107. Sporazuma iz Mastrihta u smislu da "u izvršavanju zadataka i obaveza koje su im Sporazumom dodeljeni, ECB ni nacionalne centralne banke, niti bilo koji njihov drugi organ koji donosi odluke neće tražiti ili uzimati instrukcije od institucija Zajednice ili tijela Zajednice, bilo koje vlade države članice ili bilo kog drugog državnog tijela."

Sistem centralnog bankarstva Evrozone je veoma kompleksan. ECB je ključna institucija Evrosistema, ali nije potpuno autonomna u zoni koju pokriva EMS, jer su u sektor monetarne politike uključene nacionalne centralne bankarske institucije. Sve ovo ukazuje na složene odnose u monetarnoj sferi evropskih integracija, pogotovo kad se uzme u obzir da EMS pokriva samo dio EU. Zato se ovim pitanjima prilazi sa visokim stepenom odgovornosti. Shema 9.9. prikazuje osnovni poredak institucija u donošenju odluka između različitih institucionalnih faktora u EMS.

Shema 9.9.: Organizaciona struktura evrosistema

Prikazana shema ukazuje na kompleksnost organizacione strukture Evrosistema. Ona proizilazi iz suštine komunitarnih akata koji determinišu ulogu monetarnih institucija u EU i EMS, pravila konvergencije i dr. Pored toga, na shemi je vidljivo da se sistem ne može efikasno funkcionisati bez učešća nacionalnih centralnih Shema ukazuje na kompleksnost organizacione strukture Evrosistema. Ona proističe iz suštine komunitarnih akata, determinisanih ulogom monetarnih institucija EU i EMS, pravila konvergencije itd. Iz sheme je vidljivo da sistem ne može efikasno funkcionisati bez nacionalnih centralnih banaka.

124

9.5. Funkcionisanje EMS i ERM

Posledice ubrzanog privrednog rasta šezdesetih i naftni šokovi sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog vijeka su doveli do ekonomskih kolebanja u većini evropskih zemalja. Posledično, finansijske krize evropskih tržišta stranih valuta u toku 1992. i 1993. god. su inicirale ubrzanje međunarodnih inicijativa o rješavanju monetarnih pitanja u EU i stvaranju operativnih uslova za početak rada monetarne unije. Mehanizam razmjene stranih valuta (Exchange Rate Mechanism-ERM) EMS-a je bio temelj evropske monetarne saradnje. Bilateralna razmjena evropskih zemalja bilježila je dugoročnu stabilnost. Monetarna prilagođavanja su bila specifičnost u razmjenama evropskih valuta. Zadnje se dogodilo 1987. god. i od tada je sistem uspješno apsorbovao jos tri valute: špansku pezetu (jun 1989.), britansku funtu sterlingu (oktobar 1990.) i portugalski eskudo (april 1992.). Osim toga, za sistem je relevantno i njemačko monetarno ujedinjenje 1990. god. Uspjeh sistema je bio i dalje naglašen unilateralnim odlukama zemalja koje nisu koristile evropsku valutu (Švedske, Norveške i Finske) da bi vežu svoje valute za ERM.

Do kraja perioda turbulencije, izgledalo je da je osnova dogovora u krizi. Dvije važne valute, italijanska lira i britanska funta sterlinga su suspendovale članstvo. Španskoj pezeti i portugalskom eskudu je pala vrijednost u sistemu. Dopušteni okvir promjena centralnih stopa pariteta značajno je proširen (i do 15%). Zemlje koje nisu bile članovi ERM, a koje su se povezale sa njim, prekinule su svoje veze sa sistemom. Nakon proširenja EU, 1995. god. samo jedan od tri nova člana pristupa sistemu.

Svrha ovog poglavlja je da izloži pregled dostignuća sistema, da istakne faktore koji su doveli do događaja iz septembra 1992. god. kada su lira i funta sterlinga prestale biti članice sistema i da prikaže uzroke i posledice krize iz 1993. god. Istaknute su ključne odredbe sistema, zatim slijedi rasprava o implementaciji od njegovog nastanka 1995. god. pa dalje. U toku funkcionisanja postavljalo se pitanje: je li ERM zona njemačke marke i da li je kontrola kapitala neophodna za funkcionisanje sistema? Naravno, turbulencije evropskih tržišta stranih valuta iz 1992. i 1993. god. nisu stvorene same od sebe. Tako su npr. sloboda kretanja međunarodnog kapitala i dominacija Njemačke često uticale na krize sistema.

Nastanak, funkcionisanje i razvoj EMS. Radi stvaranja zone evropske monetarne stabilnosti, tokom 1979. god. se osniva EMS. Vernerov izvještaj260 iz 1970. god. predlaže da se do 1980. osnuje MU u Zajednici. Poslije pada sistema iz Breton Vudsa, oživljavaju ideje o evropskoj zoni monetarne stabilnosti. Početkom 1972. god. članice EZ su pokušale limitirati stope dozvoljenih odstupanja među svojim valutama u rasponu od +/-2,25%. Očekujuci pristup Velike Britanije, Norveške, Danske i Irske u EZ (učesnici koncepta monetarna zmija-Snake) traže efikasnija rješenja u oblasti valutne stabilnosti. Monetarna zmija ne funkcioniše kvalitetno u prvim godinama, pa ovo ne sprečava nestabilnost evropskog valutnog tržišta. Neke zemlje, kao Velika Britanija i Irska ubrzo po pristupanju napuštaju sistem. U njem do 1977. god. ostaju Njemačka, Holandija, Danska, Belgija i Luksemburg. U cilju stabilizacije međuvalutarne razmjene postignut je dogovor o primjeni efekasnijeg postupka (na Savjetu Ministara 1978.261

260Commission for the European Communities, Report to the Council and the Commission on the Realization by Stages of Economic and

Monetary Union in the Community (the Werner report), Supplement to Bulletin II-1970 of the European Communities (Brussels: CEC), 1970.

261 Artis, M. J., The European Monetaru System, An Evaluation, Journal of Policy Modeling, 9/1, 1986.

). Uspostavljen je EMS, koji počinje sa radom 1979. god. U njemu su valute konstituenti evropske novčane jedinice ECU (European Currency Unit). ECU, kao složena valuta je sadržavao određene iznose valuta svih država članica, pa i neke izvan ERM. ECU je "de facto" predstavljao mjernu jedinicu, ili numerator ERM u iskazivanju centralnih kurseva i obračunska jedinica transakcija u Zajednici. Mehanizam razmjene stranih valuta (Exchange Rate Mechanism), ili ERM koji je funkcionisao u EMS je bio okosnica evropskog monetarnog jedinstva. Monetarna prilagođavanja su razmenu evropskih valuta činila različitom u odnosu na druge monetarne sisteme. Broj zemalja, njihova ekonomska snaga i interakcija njihovih privreda su tražili originalne ideje bržeg i optimalnog protoka roba i kapitala. Na sistem su djelovale i odluke zemalja izvan evropskog valutnog sistema (Švedska, Norveška i Finska) ali su imale određenu vezu sa ERM.

125

Mehanizam razmjene stranih valuta ERM. Primarni cilj ERM je održavanje poravnanja među valutama na minimumu, i pogotovo, sprječavanja upotrebe devalvacija od strane država članica, koje bi mogle uticati na narušavanje odnosa u razmjeni i konkurentnosti ili rast špekulativnih transakcija. U slučaju nedostatka kontrole, devalvacije bi u evropskim privredama poprimile takmičarski duh. Mehanizam razmene stranih valuta je okosnica EMS i bilateralnih odnosa valuta razmjene članica Zajednice (kreiranjem centralne stope i stope dopuštene promjene). On održava bilateralne stope razmjene u limitima utvrđenih promjena. Centralne stope nisu fiksirane u okviru EMS. Ipak, one su se mogle poravnavati poslije konsultacija zemalja sa EMS. Da bi se evropske valute mogle kretati u granicama dozvoljenih limita, centralne banke su imale obavezu da intervenišu na tržištu stranih valuta, kada bi se narušile utvrđene proporcije.262

Granice tolerancije su se kretale u rasponu od +/-2,25%. Ministri finansija u 1992. god. su za skoro sve članice odobrili fluktuacije do +/-15%. Bilo je i izuzetaka. Prva od zemalja koje su koristile izuzeće, bila je Italija. Njoj je u početku bilo dozvoljeno da koristi stopu promjena do +/-6%, ali je kasnije, tokom 1990. god. i ona prihvatila stopu od +/-2,25%. Neke zemlje nisu dobile pravo primjene širih stopa (zbog nemogućnosti primjene tranzicionog dogovora o proširenju limita stopa promjena).

Svaka bilateralna stopa može inicirati intervenciju, mjereći maksimalni rast i pad prema najjačim i najslabijim valutama. Kako, i zašto se, ovakve operacije dešavaju? Ako se valuta udalji od centralne stope, tolerisane stopom fluktuacije u cilju stabilizacije intervenišu centralne banke najjačih i najslabijih valuta.

263

Izračunavanja razilaženja. Izračunavanjem indikatora (maksimalnog) razilaženja u EMS, može se doći do simetrije u adaptaciji sistema. Indikator razilaženja je baziran na pragu razilaženja od 75% maksimalnog razilaženja.

Iako je ERM zamišljen da obezbjedi okvir monetarne stabilnosti u Evropi, stope razmjene nisu fiksirane, a poravnanja centralnih pariteta su bila dozvoljena. U početnim fazama funkcionisanja EMS zabilježeni su brojni slučajevi poravnanja centralnih stopa.

264

Za direktne intervencije, članicama stoje na raspolaganju krediti EMCF, posebno za kratkoročno finansiranje.

Maksimalno razilaženje izračunava se u procentima, kao +/-15 (1-wi), gde wi izražava snagu valute i. Ono pokazuje maksimalni procenat unutar kog tržišna ECU stopa može da se kreće, prije nego što valuta postigne limit nasuprot bilo kojoj drugoj valuti iz ERM. Valuta koja ne održava svoju centralnu stopu prelazi prag razilaženja. Kad neka valuta u EMS dođe do praga razilaženja, centralne monetarne vlasti zemlje domicijelne valute moraju izvršiti korekcije kursa valute, tako što provode monetarnu intervenciju na valutnom tržištu. Nju prati niz drugih mjera u sektoru fiskalne i monetarne politike, koje obično rezultiraju poravnanjem vlastite valute i snažnoj afirmaciji simetrije između valuta zemalja članica.

265 Većina odstupanja je kratkoročna, pa su se često koristili kratkoročni instrumenti. Kreditne linije su bile neograničene i djelovale po automatizmu. Pošto su postojale razlike između zemalja u stepenu inkorporacije u ERM, postojale su i razlike u monetarnim politikama među članicama, posebno za bilateralne limite. To je tražilo potrebu i za minornim intervencijama, pa su zajedničke kreditne linije centralnih banaka intervenisale uvijek, kad bi neka valuta dostigla bilateralne limite. Kada je riječ o inflaciji, u prve četiri godine stepen ublažavanja inflacije preko nominalnih poravnanja u zemljama sistema ERM je prešao 100%, ali je taj pad više nego prepolovljen.266

262 O limitima ERM vidjeti u: Giavatzzi, F., and Giovannini, A: Limiting Exchange Rate Flexibility: The European Monetary Sistem, Cambridge, MIT Press, 1989. 263 ERM proširen za Španiju 1989., Veliku Britaniju 1990. i Portugal 1992. 264 Ovim postupkom se bavio Robin Bladen-Hovell. 265 Za ove namjene su korišćeni instrumenti VSTF-Very Short Term Financing 266 Isto, Artis, 330 str.

Praktična primjena EMS. Sistem ERM je uspostavljen zbog očuvanja i kontrole stabilnosti valutnih pariteta članica. Nema sumnje, da su kreatori monetarne politike koristili najznačajnija teorijska iskustva, koja su se u tom trenutku mogla primjeniti u evropskoj praksi. Netržišna ponašanja i druge negativne konsekvence su dovele do špekulantvnih ponašanja. Jer, informacije o budućim ekonomskim kretanjima i događajima u uslovima nestabilnih kurseva su se koristile za špekulativne dobitke, koji su, u nekim slučajevima, bili izuzetno visoki. Treba istaći da valutne deformacije mogu prouzrokovati konkurentske defekte, poremetiti stope razmjene prema drugim članicama. Ako se valutni problemi ne saniraju, to stvara dugoročne negativne posljedice na alokaciju resursa i odvijanje trgovine.

126

Iz tih, i drugih razloga, i sistem Bretton Woodsa i koncept monetarne zmije su nastojali spriječiti bilo kakve promjene (fluktuacije) pariteta koje su, uglavnom, najavljivale ekonomske šokove i krize. Zato su se kolebanja valutnih tržišta i poravnanja preko ERM dešavala sa pojavom i minimalnih tržišnih špekulacija. Vremenom, poravnanja su bila rijeđa. Prilagođavanja stope razmjene su uzimala u obzir tržišne stope i bez špekulacija u procesu razmjene. U periodu od 1979. do 1987. god. vršena su poravnanja valuta u sistemu razmjene. Do 1992. god. uočava se zadovoljavajuća stabilnost valutnih kurseva. Taj period se koristi za integraciju sistema sa funtom sterlingom, španskom pezetom i portugalskim eskudom. U tom periodu dogodilo se samo jedno značajno poravnanje, i to tehničkog karaktera, kada je Italija prihvatila strožiji režim. No, kraj 1992. god. obilježava valutna kriza praćene dužim nestabilnim periodima, napuštanja sistema od strane funte i lire, što je već 1993. god. dovelo do proširenja granica intervencije na +/-15 %. Koji su uzroci monetarne krize? Kakve je posljedice imala na razvoj monetarnog sistema Zajednice?

Kriza u ERM. Krize ERM septembra 1992. god. i jula-augusta 1993. god. su vezane za stanje tržišta razmjene stranih valuta i finansijskog kapitala. Problemi EMS su kumulirali, a uzroci još uvijek nisu bili determinisani. Njemačka marka poslije ujedinjenja Istočne i Zapadne Njemačke nije realno procjenjivana, što je stvaralo velike probleme. Bundesbanka je sanirala inicijalni inflacioni pritisak u Njemačkoj politikom viših kamatnih stopa. Uz slobodu kretanja kapitala u sistemu ERM, ove kamatne stope su bile prenešene na ostale članice i teret inflacionog pritiska je opao u većini zemalja ERM. Sve je dodatno ohrabrila odluka Velike Britanije da sa ERM kreira antiinflacionu strategiju, respektujući centralni paritet, iako su mnogi analitičari smatrali da je on izuzetno visok.267

Generator krize tržišta razmjene je bila i politička situacija u vezi referenduma koji je trebao potvrditi dogovor iz Mastrihta.

268 Valutne špekulacije su kulminirale u septembru pa dolazi do velike valutne intervencije u cilju pada lire ispod nivoa koji je utvrdio ERM.269 Poslije lire i funte, pritisak trpi i francuski franak,270 posebno poslije pozitivnog referendumskog rezultata. Septembarska kriza nije kraj pritiska među članicama ERM. Pezeta i portugalski eskudo devalviraju u novembru 6%, a do kraja godine vrijednost funte pada oko 15% i lire oko 16%. Francuski franak i njemačka marka su neznatno promijenile vrijednosti. Pritisak na ERM raste i u 1993. god. Irska funta devalvira 10%, pezeta 8%, eskudo 6.5%.271

Valutne nestabilnosti 1992. i 1993. god. su imalo snažno dejstvo na ekonomiju zajedničkog evropskog tržišta. Kriza valuta je usporila rast u 1995. god. za oko 0,25% do 0,5%.

Ministri finansija i centralnih banaka su u augustu odlučili da promijene strukturu ERM. Novi limiti fluktuacija se proširuju na +/-15%, osim Holandije koja zadržava ranije limite fluktuacija guldena prema njemačkoj marki od +/-2,5%.

272 Zemlje sa valutama koje su apresirale, usporavaju rast uz pad inflacionog pritiska. Reforma EMS je bila nužna. Ponovo se aktueliziraju potrebe za uvođenjem kontrole kapitala.273

Konačno, EMS je stalno redukovao nepostojane stope razmjena, sprečavajući tendencije monetarnih deformacija i valutne iskrivljenosti. Efekti ovih transakcija nisu bili veliki, ali su njihovim akterima dali određenu konkurentsku prednost, posebno kada se nepostojanost mogla predvidjeti. Deformacije i

Visoke stope rasta šezdesetih, naftni šokovi sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog vijeka, doveli su do opšte nestabilnosti u svim evropskim zemljama. Posljedično, finansijske krize evropskih tržišta stranih valuta tokom 1992. i 1993. god. iniciraju brže rješavanje monetarnih problema i stvaranje pretpostavki za MU, jer su se samo potpunim monetarnim integracijama mogli riješiti postojeći ekonomski problemi.

267 Wren-Lewis, S., Westaway, P., Soteri, S., and Barrell, R., Evaluating the U.K. Choice of Entry Rate into the ERM, Manchester School, Supplement, n.o. 59, 1991., p. 1-22. 268 Danska odbija dogovor početkom juna. Posljedično jača njemačka marka koja vrši pritisak na funtu i liru. Italija ima visok javni dug i deficit budžeta, dok je u Britaniji recesija praćena percepcijom da funta može svakog časa devalvirati. 269 Lira 12. septembra devalvira za 7%. Ugrožene su pezeta i funta uprkos rastu kamatnih stopa. Članstvo funte u ERM se privremeno suspenduje. Više kamatne stope ne ojačavaju liru, pa je i ona suspendovana. 270 U ovom slučaju se problemi anuliraju sinergičkom operacijom francuske i njemačke centralne banke. 271 Od maja do jula francuski i belgijski franak, danska kruna, pezeta i eskudo padaju na kritičnu tačku prema njemačkoj marki. Samo je holandski gulden sačuvao svoju vrijednost. 272 U zemljama sa većom depresijacijom valute usporavanje rasta prati rast nominalnih kamatnih stopa i inflacije. U zemljama gdje je valuta depresirala, usporavanje rasta je prati rast nominalne kamatne stope i inflacije. 273 Poznati ekonomisti Eichengreen, Tobin i Wyplosz (1995) predlažu da svi koji se zalažu za otvoreno tržište stranih valuta kreiraju beskamatne depozite u svojim centralnim bankama.

127

iskrivljenost nisu bile potpune, što su neki političko-stručni krugovi koristili za marginalizaciju EMS. S druge strane, ERM je bio asimetričan, a njemačka marka nominalno sidro.

Kako je marka došla do te pozicije? Prije svega, ona je imala neophodnu snagu za intervencije prema američkom dolaru (kojem je inače, preko akcija snagu davala i Bundesbanka). Slabije evropske valute nisu mogle podnijeti valutne intervencije ovog nivoa, što je neminovno dovodilo do valutnih disproporcija. No, Bundesbanka je čestim kupovanjem ili prodajom duga koji je imao kamatu, došla u poziciju da joj se moraju prilagođavati druge članice Zajednice. To je značilo da se njemačka monetarna politika indukuje u cijelu evropsku ekonomiju,274 što se nije moglo ostvariti bez naprezanja i troškova (koji su ipak donosili dugoročne koristi) ne samo u ekonomskoj sferi.

Evropsku monetarnu politiku prati fleksibilno kreiranje monetarnih agregata. To utiče na njihove dugoročne varijacije, što je vidljivo iz grafikona 9.13. Ukoliko se promjene monetarnih agregata kompariraju sa inflacijom, može se primjetiti da je inflacija stabilnija, što govori o uspjehu monetarnih vlasti u očuvanju cijenovne stabilnosti. Očigledno je, da je upravo jedan od važnih instrumenata monetarne politike i kreiranje monetarnih agregata.

Grafikon 9.13.: Kretanja monetarnih agregata

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

Uloga Njemačke u ERM. Uvijek se postavljalo pitanje, da li je ERM "de facto" monetarno područje interesa njemačke marke? Pitanje se postavljalo i u drugim zemljama nečlanicama, ali i nekim tadašnjim evropskim zemljama socijalističkog uređenja. Nestabilnost evropskog valutnog tržišta tokom 1992. i 1993. god. uz negativne efekte na njemčku privredu, ipak je izdvojilo njemačku marku kao uporišnu tačku sistema. Slično je i sa holandskim guldenom, ali je moć ove valute manja zbog limitiranosti holandske privrede. Dakle, monetarna politika s početka posljednje decenije prošlog vijeka je pod snažnim uticajem najjačih evropskih valuta. Sistem prelijevanja je mnoge efekte učinio apsurdnim. Tako su se npr. stroga budžetska i monetarna disciplina njemačke centralne banke (i njemačka marka je postala stabilnija) mogli preliti i djelimično "istopiti" u drugoj zemlji, koja je imala znatno višu stopu inflacije. Ali, to je bila cijena koji je Njemačka željela platiti radi rasta uticaja u Zajednici, ali i koristi koje će se valorizovati tek u budućnosti. Dalje, prihvatanje da se inflacija smanjuje mehanizmom ERM utiče da se velike transakcije prilagođavaju interesima proširene zone njemačke marke. Sve ovo vodi tome da je za članice ERM važniji odnos vlastitih valuta prema njemačkoj valuti, nego paritet prema ECU. To je proizvodilo nove anomalije u vidu većeg respektovanja bilateralnih ograničenja u odnosu na valutne probleme u ERM. Međutim, ovo nije bio problem, već naprotiv, šansa za afirmaciju Bundesbanke koja je imala snagu za očuvanje jake njemačke marke, koja je uz sve, održavala "u životu" ostale evropske valute. S druge strane, članice ERM su imale veliku korist od njemačke ekonomije jer su monetarne transakcije redukovale inflaciju zahvaljujući snazi njemačke marke, koja je bila najjača antiinflaciona centrifugalna sila. Zato su članice bez većih protivljenja i prihvatale njemačko vođstvo u ERM. Ovo je omogućeno tako što je Njemačka imala, ne samo najveći GDP tadašnje evropske integracije, već je bila i konkurentnija od ostalih. 274 Marka je, pored većine članica Zajednice, postala paralelna valuta i u zemljama tzv. Istočne evrope.

128

9.6. Evro

Evro je zvanična valuta jednog od najjačih ekonomskih blokova na svijetu. Razvoj ekonomije i snažna politička aktivnost u širem regionu, zajedničko tržište i evro kao njegova najača poluga, dominaniraju na ekonomskoj i geopolitičkoj sceni. Ekonomska i politička moć Unije sve više raste, a evro postaje značajna moneta u svjetskim razmjerama. U naletu, ka zauzimanju dominantnog mesta među svjetskim valutama, evru veće tečkoće stvara svjetska recesija, nego američki dolar. Ali, snaga američke privrede i njihove nacionalne valute se još uvijek ne može relativizovati, ako ni zbog čega, onda zbog činjenice da je SAD uz Uniju još uvijek najznačajnije svetsko tržište, najjače finansijsko tržište i najveći trgovinski partner EU. Ipak, treba naglasiti da je zajednička evropska valuta evro ojačala i prevazišla procjene prilikom njenog nastajanja. Evropska valuta se obilježava na dva načina. Prema ISO standadima (4217) "EUR" je skraćenica a "evro" je njen pun naziv. Evro se obiljležava sa grčkim slovom € (epsilon) i simbolizuje prvo slovo riječi Evropa. Poprečno postavljene linije simbolizuju stabilnost evra. Banknote se emituju u apoenima od 5, 10, 20, 50, 100, 200 i 500 eura. U opticaju se nalaze kovanice od 1 i 2 evra i manje kovanice od 1, 2, 5, 10, 20, 50 centi. Jedan evro ima 100 centi. Prelaskom na evro sve stvorene obaveze i primjenjivani instrumenti prema ECU su preuzeti. Isto tako, članice EMU su zamijenile nacionalne valute za evro izvršivši operacije izravnavanju valuta. Ovu proceduru podrazumijeva svaki novi ulazak u Evrozonu.

Evropski novac kroz istoriju. No, mora se dati odgovor na pitanje, kako se na najstarijem kontinentu pojavila najmlađa novčana jedinica? Da li je evro prva zajednička valuta na tlu Evrope? Odgovore na ova pitanja daje kratki istorijski pregled iz kojeg je očigledno, da je sama ideja zajedničke evropske monete veoma stara a modaliteti implementacije uvijek prilagođeni nekoj od istorijskih etapa i stepenu razvoja proizvodnih snaga. Ideja evropske valute nije nova. Još od početka razvoja civilizovanog društva Evropa ima potrebu za kompatibilnim mjerilima cijena u procesu razmjene dobara. Imperator August u cilju proširenja ekonomskog i političkog uticaja na prostor carstva, reformiše tadašnji oblik "rimskog monetarnog sistema" uvodeći kovani novac od srebra i zlata. Sistem je dugo funkcionisao i zadovoljio tadašnje porebe za razmjenom na široj teritoriji carstva. Kasnije, posle skoro tri vijeka, Dioklecijan provodi monetarne reforme i uspostavlja jedinstven rimski novac utemeljen na obliku primitivnog zlatnog standarda. Uglavnom, rimski period su obilježila raznovrsna i veoma plodna ekonomska rješenja, ne samo u monetarnoj sferi, veći u drugim privrednim oblastima. Treba naglasiti, da se organizovani sistem plaćanja mogao uspostaviti i zbog toga, što je tadašnji Rim do perfekcije rješavao mnoga pravna pitanja, a posebno ugovore, koji su "de facto" činili suštinu problema razmjene i odnosa u monetarnoj sferi toga doba. Mnogo kasnije, u osmom vijeku, Pipin Mali, otac poznatijeg Karla Velikog uvodi srebrni kovani novac (denije) na područje današnje Francuske. Srebrenjaci se koriste do kraja srednjeg vijeka i služe kao matrica za engleski peni (pojavio se kasnije). U desetom vijeku i tadašnja ujedinjena Engleska uvodi jedinstvenu monetu. Trinaesti vijek je poznat po tome što gradovi-države u Italiji monopolišu trgovinu i promet zlatom u širem regionu Mediteranskog mora i Sjevernoj Africi. Ekspanzija ekonomskih odnosa, uslijed intenzivne trgovine preko mediteranskih luka traži odgovarajuće sredstvo razmjene univerzalno za širi ekonomski prostor. Venecija, Firenca ostali napredni gradovi toga vremena kovali su vlastiti zlatni novac. Trgovina u ovom dijelu Evrope postaje dinamičnija, dužničko-poverilački odnosi se vrtoglavo povećavaju, gradovi izgrađuju a luke prevoze sve više tereta. To je iziskuje nove ideje u plaćanju između ekonomskih aktera koje nisu vezane za opticaje ogromnih količina zlatnika ili srebrenjaka. Zbog tih zahtjeva, italijanski bankari počinju sa korišćenjem vučenih mjenica, koje su u ekonomskom smislu predstavljale stratešku inovaciju toga vremena. Inače, u srednjem vijeku se skoro u svim dijelovima današnje Evrope kovao srebrni, a često i zlatni novac. U devetnaestom vijeku dolazi do formirajnja prvih monetarnih asocijacija (npr. Latinska monetarna unija)275

275 Novčani savez iz 1865. god. između Francuske, Belgije, Italije i Švicarske. Tokom 1869. god. Uniji pristupa Grčka, a 1873. Srbija, Španija, Bugarska i Rumunija. Godine 1867. su vođeni pregovori o ulasku Austrije, ali ova država nije pristupila Uniji. Tim povodom su kovani zlatni novci (franci i guldeni).

koje koriste zlatni i srebrni novac kao zakonsko sredstvo plaćanja. I ostali tadašnji evropski subregioni formiraju monetarne zajednice prilagođene tadašnjim uslovima (npr. Skandinavska monetarna unija). Dakle, vidljivo je da je novac, za razliku od ostalih nacionalnih interesa, uvijek imao internacionalnu dimenziju. Početak dvadesetog vijeka je vrijeme kada tržišne zakonitosti dolaze do punog zamaha, ekonomija sazrijeva kao nauka a monetarna sfera postaje sklona usponima i padovima.

129

Dvadeseti vijek obilježavaju ideje o zajedničkoj evropskoj valuti moderne epohe. Konkretne prijedloge je još 1929. god. dao Gustav Štreseman.276 Četrdeset godina kasnije, 1969. god. Evropska komisija inicira ideju stvaranja MU277 koja je generisana potrebama koordinacije ekonomske i monetarne politike. Tokom 1970. god. Vernerov plan278

Evro racionalizuje monetarni sistem, utiče na smanjenje kamatnih stopa i donosi značajne beneficije finansijskim institucijama, investitorima, firmama i ekonomiji Unije u cjelini. Sa zajedničkom valutnom politikom se lakše održava cjenovna stabilnost, na nivou preduzeća, ali i agregatno, na jedinstvenom ekonomskom prostoru. Na mikroekonomskom planu najvažnije direktne koristi od uvođenja evra su značajno

je bio samo prirodni nastavak otvorenog procesa. No, on nije realizovan zbog problema izazvanih naftnim šokovima i "padom" Bretton-Woodsa.

U cilju stvaranja zone evropske monetarne stabilnosti, tokom 1979. god. osniva se EMS. Vernerov izveštaj iz 1970. god. u kome se do 1980. god. predlaže stvaranje monetarne unije u Zajednici, bavi se ozbiljno ovim problemima. Poslije pada sistema iz Bretton Woodsa, ponovo oživljavaju ideje o stvaranju evropske zone monetarne stabilnosti. Kao što je već rečeno, početkom 1972. u EZ se pokušava limitirati dozvoljeno valutno odstupanje od +/- 2,25%. Očekujući pristupanje u EZ, Velike Britanije, Norveške, Danske i Irske, koje su isto bile učesnici koncepta poznatog kao monetarna zmija (Snake), traže se efikasnija rješenja u valutnoj stabilnosti. Monetarna zmija ne fukcioniše kvalitetno u prvih nekoliko godina pa ovaj koncept ne može sprječiti nestabilnost evropskih valutnih tržišta. Velika Britanija i Irska ubrzo po pristupanju napuštaju ovaj sistem, tako da do 1977. god. u sistemu ostaju Njemačka, Nizozemska, Danska, Belgija i Luksemburg. U cilju stabilizacije međuvalutarne razmjene Savjet ministara 1978. god. donosi akt o primjeni efekasnijeg postupka uspostavljanjem EMS, koji počinje sa radom već iduće godine. Sistem obuhvata valute konstituente evropske novčane jedinice ECU (European Currency Unit). To je složena valuta koja sadrži određene iznose valuta članica, uključujući i neke izvan ERM. ECU je "de facto" mjerna jedinica ERM u iskazivanju centralnog kursa i obračunska jedinica transakcija u Zajednici.

Delorov komitet aktuelizira pitanja monetarnih integracija. U Mastrihtu potpisuje Ugovor o EU (TEU). Ipak Ugovor prate problemi neratifikacije Danske, tijesna francuska referendumska većina i tradicionalno britansko odgađanje. Ovi, i globalni ekonomski problemi slamaju mehanizam deviznog kursa ERM u EMS u 1992. i 1993. god. Krajem 1992. god. funta sterlinga i lira fluktuiraju u odnosu na druge evropske valute, dok pezeta, eskudo, a kasnije i irska funta devalviraju. Dolazi do valutne i makroekonomske nestabilnosti i stalnih valutnih špekulacija. Ovo stanje traje do druge polovine 1993. god. kada se proširuju limiti mehanizma deviznog kursa na 15% mogućeg odstupanja. Problemi utiču na udaljavanje od EMU, a kod mnogih sazrijeva svijest o potrebi ubrzanja monetarnih integracija. Kao posljedica, tokom 1995. god. Vijeće ministara u Madridu donosi odluku o stvaranju MU do početka 1999. god. Na svjetskoj ekonomskoj sceni se desilo mnogo događaja sve dok nije osnovan EMS (1979.), te od Komisije promovisan i preporučen evro za jedinstvenu evropsku monetu. Danas se može konstatovati da je evro ispunio većinu uslova za status svjetske rezervne, čak i glavne valute. Da bi se došlo do te pozicije Evropa je morala podnijeti mnoge žrtve, posebno na ekonomskom planu. Situacija je još daleko od idealne, ali je sasvim sigurno da evro počinje ubirati "internacionalne" plodove. Jer, ni funta sterlinga nekad, ni dolar u novijoj istoriji, nisu bez razloga bili važeće svjetske valute. Takav status im je donosio velike ekonomske koristi. I onda kada je ekonomija u uzletu, ali i u vremenu recesija, vlastiti ekonomski problemi se dijelom mogu preliti na druge ekonomije širom svijeta. Danas je evropsko tržište snažno i stabilno u svjetskim razmjerama. Otvoreno je za trgovinu robama, uslugama i kapitalom. Unija kontinuirano održava ravnotežu svojih makroekonomskih bilansa. Nedostaci s kojima se susreće evro u odnosu na, još uvijek izraženu dominaciju dolara, su naslijeđeni i najčešće su vezani za strukturne probleme.

Koristi od uvođenja evra. Kao zajednička valuta evro pruža direktne i indirektne koristi evropskoj i svjetskoj privredi (makroekonomske, mikroekonomske i globalne). Makroekonomske prednosti su u tome što EMU, EMS i evro uspješnije provode valutnu politiku smanjujući rizike nestabilnosti u slučaju velikih fluktuacija kurseva članica. Jedinstvenom monetarnom politikom i valutom se mnogo lakše prevazilaze krize i šokovi. To olakšava održavanje makroekonomske stabilnosti u željenim granicama i dostizanje ciljanih stopa rasta. Preko monetarnog jedinstva se efikasno i bezbolno provode strukturne reforme i realizuju ciljevi zajedničkih, posebno kohezionih politika.

276 Njemački političar. 277 Iste godine Haški samit donosi plan po kojem bi se do kraja 70-ih uspostavila EMU. 278 Tokom 1970. god. tri faze ovoga plana su predložene od strane tzv. Vernerovog komiteta.

130

smanjenje direktnih troškova finansijskih transakcija (broj transakcija se mjeri desetinama i stotinama miliona, a finansijske koristi se mere desetinama milijardi evra). Kratkoročno, kompanije sa značajnijom ulogom u trgovini Unije mogu koristiti mnoge pogodnosti evra.279 Dakle, evro je promijenio, i dalje mijenja odnose konkurencije u okruženju i na svjetskom nivou.

Uzmimo samo primjer odnosa evra i dolara, i konsekvence tog odnosa na aktuelnu krizu izazvanu visokim troškovima energije, koja se u pravilu plaća dolarima. Izolujući sve druge ekonomske elemente nameće se trivijalan zaključak da evropske kompanije kupuju jeftiniju naftu zbog snažnije evropske valute (grafikoni 9.14.).

Grafikon 9.14.: Odnos dolara i evra

Izvor: Izvor: EUROSTAT, News release, Euroindicators, 50/2009, april 2009. god.

Iz predhodnog grafikona je očigledna superiornost evra u odnosu na dolar. Zbog toga su, slično kao i kod naftnih šokova sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog vjeka, kada je nafta bila jeftinija za kupovine u njemačkim markama, danas cijene ovog proizvoda povoljnije kad se plaćanja u evrima. Pored konkurentosti evro "tjera" na integracije aktere evropskog tržišta i zbog toga što povoljno utiče na materijalnu proizvodnju visoke dodate vrijednosti, ukrupnjava kapital i stvara uslove za veću konkurentnost finansijskih tržišta. Koristeći prednosti evra, investitori kontinuirano očekuju stalni rast evropskog tržišta "prebukiranog" suficitima privatnog i javnog kapitala, komercijalnih i rizičnih obveznica i HoV fizičke imovine itd. Iz navedenog se zaključuje da je finansijsko tržište EU pod evrom mnogo ozbiljnije i dinamičnije nego rascjepkana finansijska tržišta prije njegovog uvođenja. Čak i danas, kada svjetska ekonomija preživljava krizne trenutke, evro mnogo više od drugih valuta amortizuje negativne konsekvence na evropskom ekonomskom prostoru. Kao što je rečeno, evro utiče na širenje i rast finansijskog tržišta, pa se na njemu multipliciraju finansijske i statusne transakcije.280

279 Prema Paul De Grauwe, Ekonomija Monetrane unije, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Novi Sad, 2004. god. 280 Na primjeru evropske štednje i investicija može se objasniti i Modiljani-Milerova teorema, zasnovana na hipotezi o direktnom uticaju na bogatstvo domaćinstva. Prema njoj, firme i jesu u vlasništvu domaćinstava (preko akcija ili bankarskih zaduživanja). Vlasnici akcija su rezidualni povjerioci. Oni imaju pravo na sve što preostane poslije izmirenja troškova akcionarskog društva, ili prioritet u slučaju stečaja. U idealnim uslovima, nema razlike između ulaganja sopstvene imovine ili zaduživanja. Zato nema razlike između štednje firmi i štednje domaćinstava, koja se opet plasira u firme. To je osnov Modiljani-Milerove teoreme. A, upravo je monetarna politika Unije zasnovana na jednakom uvažavanju, i povjerilaca, i dužnika.

Uz ostale prednosti, u EU se sve intenzivnije odvijaju spajanja i pripajanja (merdžeri i akvizicije) preduzeća, što je siguran znak da finansijsko tržište postaje dinamičnije. Pored ovih, postoje i druge makroekonomske i mikroekonomske pogodnosti koje je sa sobom donijela zajednička evropska valuta.

Na globalnom planu, pozicija i ugled evra rastu. Na prvi pogled bi se moglo zaključiti da visok paritet evra prema dolaru i stabilnost u dugom roku koju forsira ECB dovode do teškoća u izvozu roba sa zajedničkog evropskog tržišta (što nije slučaj). Ali, sa aspekta zemalja koje dio svojih nacionalnih rezervi žele držati u nekoj drugoj valuti, evro sve više postaje optimalan izbor. Tako se monetarnom politikom EMU svjesno održava cjenovna i valutna stabilnost, i ostvaruju ciljevi na planu izvoza i očuvanja stabilnosti primarnog tekućeg računa.

131

Može se zaključiti da u ovom trenutku nema optimalnijeg makroekonomskog izbora i da EU, bez obzira na krizu svjetske ekonomije ostvaruje dva zacrtana cilja: spoljnu konkurentnost i afirmaciju evra kao vodeće svetske valute. Glavne prednosti i nedostatci od uvođenja evra se mogu sistematizovati na slijedeći način:

▪ Prednosti od uvođenja evra su:

redukcija visokih troškova finansijskih transakcija;

eliminisanje potencijalnih rizika izazvanih valutnim nestabilnostima i neželjenim razlikama u kursevima nacionalnih valuta;

integracija finansijskog tržišta i transparentna politika cijena, jačanje cjenovne stabilnosti i dr.

uloga svjetske valute i prednosti koje ova pozicija donosi.

Važno je napomenuti da se svjetske finansijske rezerve sve više transferišu u evro. Ove. ali i ostale prednosti uvođenja zajedničke valute na najrazvijenijem ekonomskom prostoru na svijetu utiču povoljno na ekonomije evropskih zemalja. Evro utiče na povoljniju makroekonomsku i društveno-političku situaciju, ne samo u Evropi, već i globalno.

▪ Nedostaci uvođenja evra.

Najveći nedostatak evra su ogromni troškovi uvođenja. Nije riječ samo o tim troškovima, već mnogim promjenama u članicama.281

Zajednička evropska valuta je podnijela veliki teret aktuelne finansijske krize. Evroptimisti smatraju da je, upravo zahvaljujući zajedničkoj valutu i potencijalu velikog tržišta EU27 spriječena recesija razornih razmjera. U području evra se očekuju aktivnosti koje će obezbjediti minimalni rast u 2009. god. Tek u 2010. god. treba očekivati skromniji oporavak. U zoni evra i dalje se očekuje nepopustljiva finansijska politika, što može usporiti rast tražnje i brži oporavak.

Integracija i standardizacija monetarnog sektora dovela je do gubitaka radnih mjesta u monetarnim institucijama i sporednim djelatnostima. Članice su izgubile prava upravljanja monetarnom sferom. To je dovelo i do neracionalnih ponašanja i fiskalnih probijanja od strane nekih vlada. Evro je postao alibi za loše nacionalne poteze, pa ponekad ima i političkih nesuglasica sa članicama kod kojih evro služi kao "moneta za potkusurivanje" domaćih političara.

282

Striktna monetarna politika ECB rezultira jačanjem evropske valute. Promjena situacije dovodi i do toga, da ECB i onda kada je u mogućnosti, ne interveniše u korist dolara da bi ga kupila evrima. Slično je i sa funtom. I britanska valuta bilježi najviše nivoe od 1992. god. prateći uglavnom kretanje evra. Od 1999. do 2008. god.

Međutim, neke članice nalaze rezerve u fiskalnim sferama i stimulišu određene segmente tražnje. Međutim, dometi ovih mjera su ograničeni, jer postoje zemlje u zoni evra koje nemaju fiskalne resurse za ove namjene. Uglavnom, monetarna politika Unije će se i u vrijeme krize temeljiti na proklamovanim principima visoke monetarne discipline i autonomije monetarnih vlasti. U prevladavanju posljedica aktuelne krize ključnu ulogu imaju centralne banke. One su se usmjerile na podršku likvidnosti obveznicama suočenim sa nedostatkom finansiranja i naglim padom tržišta hartija. Ono što je bilo važno, učinak krize je odmah prepoznat, što je omogućilo da se centralne banke brzo okrenu ka smanjivanju kamatnih stopa, kontroli cijena nafte i kretanju cijena. U tom kontekstu, ne treba razdvajati monetarne i finansijske mjere, jer je centralno bankarstvo više koordiniralo sa drugim nacionalnim institucijama nego ranije. Uglavnom, najveće centralne banke su relaksirale politiku kamatnih stopa i ograničile direktne udare na ekonomije najrazvijenijih zemalja i ublažile štetno povratno dejstvo na na realni i finansijski sektor. Ovdje je karakteristično navesti napore ECB, ali i centralnih banaka najvećih članica.

9.7. Evro i dolar: partneri ili rivali?

Odnos evra i dolara je specifičan. On je tako izbalansiran da u određenoj situaciji pruža najbolji rezultat za svakog trgovinskog partnera, SAD i EU.

281 Samo za troškove štampanja i kovanja evra, potrošene su milijarde maraka, dok se ukupni troškovi zamjene ne mogu u cjelosti izračunati. 282 Treba naglasiti da je kriza ojačala dolar, jen i evro u odnosu na ostale svjetske valute. Ovo je normalan efekat bijega u rezervne svjetske valute. Ove valute su ojačale i u realnom i efektivnom smislu. Jačanje jena je posebno izraženo u 2009. god.

132

dolar, koji je još uvijek vodeća svjetska valuta, gubi oko 60% vrijednosti u odnosu na evropsku valutu i spušta se na nezabilježeno nizak nivo u odnosu na jače svjetske valute.

No, uzroci kretanja američke valute traže kompleksniju analizu. Jer, jednostrana objašnjenja ovog fenomena nisu relevantna. Ipak, može se primjetiti da u stručnoj javnosti postoji veći broj respektabilnih tumačenja dugogodišnje depresijacije američkog dolara. Suprostavljanja su uglavnom u tumačenju da slabljenje američke valute svjesno jača evropski ekonomski prostor i ulogu EU u svjetskoj ekonomiji, dok drugi autori smatraju da je ovaj scenario dio dobro isplanirane aktivnosti američke administracije. Prema njima, slab američki dolar je prevashodno rezultat politike američke vlade. Objašnjenje je u tome da SAD politkom jeftinog dolara aktivno utiču na svjetske trgovinske odnose i na taj način produžavaju i održavaju svoju geopolitičku dominaciju. Jer, slab dolar u uslovima svjetske recesije održava izvoznu konkurentnost američke privrede i održava stope privrednog rasta, što se automatski povoljno odražava i na rast zaposlenosti, posebno u izvoznim granama američke privrede. Pored politike stabilizacije privrednog rasta, amerkanci su suočeni i sa drugim problemima makroekonomskog karaktera. Dakle, pogrešno je apriorno prihvatiti ili odbaciti bilo koju verziju uzroka deprecijacije dolara. Jer, održavajući spoljnotrgovinsku konkurentnost, sigurno je da američka valuta može istrpiti snažne, ali još uvijek podnošljive pritiske visokih budžetskih i spoljnogtrgovinskih deficita. Dalje, američka administracija se kontinuirano bori protiv inflatornih pritisaka. Nema sumnje da se administarcija i FED grčevito bore da što prije stabilizuju makroekonomsku situaciju i time nesvjesno doprinose amortizovanju efekata koje donosi zakonomjernost Filipsove krive. A one se sublimiraju u pravilu da rast i zaposlenost neminovno prati inflacija (vrijedi i obrnuta proporcija). Da bi postigli spoljnu konkurentnost i zadovoljili potrebe tradicionalno fleksibilnog tržišta rada SAD uspijevaju održati neznatno brži rast u odnosu na najveće spoljnotrgovinske partnere, Evropu i Japan. Iz ovoga bi se mogao izvući nedvosmislen zaključak da bi, prije svega veliki evropski izvoznici, ostvarivali mnogo veće dobitke u slučaju slabijeg evra prema dolaru. Evidentno je da snažan evro u određenoj mjeri usporava izvoz, a time i privredni rast.

No, u takvoj situaciji i ECB pod pritiskom jakog evra mora snižavati kamatne stope što podgrijava inflaciju, stvara nezadovoljstvo evropskih štediša, pa čak i dugoročno preusmjerava štednju izvan evropskog ekonomskog prostora. Dakle, vidljivo je, da uz najveće dobitke u kupovini nafte i uz pogodnosti u kupovinama nekih strateških sirovina, koje se plaćaju američkim dolarima i manje važnim, ali evidentnim koristima koje evropljani ili imaoci evra ostvaruju kao turisti u zoni dolarskog pokrića i drugim evro-dobicima, prednost evropske valute nad dolarom je još uvijek veoma diskutabilna. Kada se dodaju ciljevi koji su evru postavljeni na planu razvoja svjetske ekonomije, može se shvatiti sva kompleksnost pristupa monetarnoj i valutnoj politici koju vodi ECB.

Treba naglasiti da SAD, za razliku od EU, lakše "preživljavaju" ekonomske krize i šokove, zahvaljujući centralizaciji državnih finansija i mogućnostima realizacije finansijskih megatransfera. Za razliku od američke administracije, Komisija kao izvršni organ EU raspolaže zaista minornim budžetom u odnosu na output Unije ili sredstva nacionalnih vlada (oko 2,5% nacionalnih budžeta ili 1,27% GDP283

I na kraju, monetarna unija zahtijeva puno političko jedinstvo, u čemu evropski sistem još zaostaje za američkim. Amerika je, to nije sporno, svoju političku ulogu i gradi na snažnoj ekonomiji i jakom dolaru.

). Dalje, i veličina finansijskog tržišta SAD je još uvijek dominantna u odnosu na evropsko. Najvažniji akteri evropskog ekonomskog prostora moraju mnogo učiniti na integraciji tržišta kapitala i finansijskog tržišta u ovom dijelu svijeta. Evropljani moraju dalje raditi na ekspanziji i afirmaciji svjetske reputacije evopske monete i monetarnoj politici koja će eliminisati još uvijek prisutne strukturne probleme.

284 Jer, svjetska dominacija SAD je direktno proporcionalna sa dominantnom pozicijom dolara na svjetskim tržištima. Ipak, evro će veoma brzo elimimisati većinu kontroverzi, što će ga i definitivno smjestiti u ravnopravan položaj sa američkim dolarom.285

283 Kada se zna da se gotovo polovina budžeta EU troši na kontroverznu CAP, tada se može dobiti prava slika o minornosti evropskog u odnosu na američki budžet. 284 Još uvijek je gotovo polovina svjetskog bogatstva podređena američkom dolaru, a cijene nafte i važnih svjetskih roba i sirovina se izražavaju u američkim dolarima. 285 Već u ovoj fazi odnosa evro-dolar ima mnogo zemalja koje rezerve drže u odnosu 40-40-20, tj. evro i dolar su već sada izjednačeni.

133

Evro i tranzicione zemlje. Konačno, evro je značajan i za zemlje u tranziciji, posebno za one koje se nalaze u fazama priključenja EU. Formalno, članstvo u EU se uslovljava strogim kriterijumima konvengencije (kopenhagenški kriterijumi) koji važe, ne samo za zemlje koje trebaju pristupiti EMU, već i za stare članice Unije.286 Kriterijumima se daje veliki značaj zbog potrebe da se poveća fiskalna i monetarna odgovornost članica. Kriterijumi brane temeljne vrijednosti evropskih integracija, sublimirane u visokom stepenu finansijske discipline. Zbog visoko postavljenih zahtjeva, ispunjenje kriterijuma konvergencije je primarni, i jedan od najtežih zadataka koji stoji pred zemljama u tranziciji (koje žele pristupiti EU). Unija je aktivna u podršci tim zemljama i što bezbolnijom integracijom u EMU.287

286 Ugovor o EU definiše kriterjume članstva u EMU. Kriterijumi su klasifikovani u četiri poglavlja i to: konvergencija stopa inflacije, konvergenciju kamatnih stopa, devizni kursevi zemalja i fiskalni kriterijumi. 287 Za razumevanje kriterijuma konvergencije, pored ostelih, koristiti zaključke sa skupova u Kopenhagenu, Dablinu i Luksemburgu. Oni se, uglavnom svode na potrebu uspostavljanja ulazne i jačanja dugoročne finansijske discipline, te utvrđivanjem sankcija za one koji stvaraju štetne i neopravdane deficite.

Uvođenjem evra, većina članica preispituje dotadašnje režime deviznih kurseva. I mnoge zemlje nečlanice Unije koriste evro kao domaću valutu, ali i kao mjernu jedinicu u vođenju vlastite valutne politike. Evropske zemlje u procesu tranzicije imaju različite režime deviznih kurseva (od fiksnog aranžmana currency borda do režima fluktuacija).

134

10. BUDŽET EVROPSKE UNIJE

10.1. Osnove i specifičnosti

U komparaciji sa budžetima drugih država ili integracija, EU ima mnogo specifičnosti, ne samo u odnosu na osnovno funkcionisanje, već i način prikupljanja i njegovu krajnju upotrebu. Kako EU nije jedinstvena država, budžet i nije koncipiran na klasičnim budžetskim principima koji se primjenjuju u unitarnim državama. Budžet ne odgovara ni formi koja se implementira u međunarodnim organizacijama.288

Generalno, odnosi između centralnih organa EU i institucija zemalja članica su po mnogo čemu specifični.

Finansiranje potreba EU je usko vezano za specifičnu državnu strukturu Zajednice i njenu kompleksnu organizaciju. Zajedničko finansiranje je uvijek bila ključna komponenta evropske kohezije. Od nastanka Zajednice, njeno finansiranje je izazov i predmet stalnih naučnih istraživanja. Čak i više od toga, ono je postalo najaktuelnija politička i javna tema. U početku, EZ, EEZ i EUROATOM se finansiraju doprinosima država osnivača (kao i druge višenacionalne regionalne integracije). Treba podsjetiti da je uobičajeno da rane razvojne faze asocijacija finansiraju osnivači, a kasnije se, u zavisnosti od dinamike i intenziteta integracija prelazi na klasične fiskalne instrumente. Taj vid finansiranja prihvatili su osnivači Unije, jer je u početku samo EZUČ finansirana vlastitim sredstvima, prikupljenim dažbinama na proizvedene količine uglja. Istina, to su bili skromni prihodi, posebno sa današnje distance, ali ipak, to je jedini izvor sredstava koji nije prikupljan direktno od država osnivača.

289

288 O problematici funkcionisanja EU u kontekstu finansiranja osnovnih funkcija vidjeti u: Čenić Jotanović, Gordana, Međunarodni ekonomski odnosi, Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet Banja Luka, 2006. god.; Vukmirica Vujo, Špirić Nikola, Ekonomska i monetrana integracija Evrope, Banja Luka, 2005. god.; Jovanović N. Miroslav, Evropska ekonomska integracija, CID, Ekonomski fakultet Beograd, 2004. god. 289 Neki autori ove odnose marginalizuju. Npr. po S. Stojanoviću "Princip pripisivanja nadležnosti podrazumijeva da EU nema Kompetenz-Kompetenz, nego su njene nadležnosti izvedene iz nadležnosti članica i, uglavnom ograničene ekskluzivnosti,...,kao opšte pravilo utemeljeno članom 175. Ugovora o EZ, u kome su regulisana pitanja zaštite životne sredine. Zajedničke nadležnosti su rezidualne prirode, a tzv. nadležnosti koje služe kao podrška nadležnostima članica se obavljaju u: industriji, specijalizacici, obrazovanju, zaštiti zdravlja itd." (citat adaptiran iz Stojanović, S., Budžet EU-sopstveni prihodi i opšti budžetski principi, Beograd, Finanije 1-6/2006.)

Na njih dodatno utiče stalno pristupanje novih članica, što usložnjava postojeće, već komplikovane odnose. Ipak, može se konstatovati da su međudržavne relacije utemeljene na principima pripisivanja, prenošenja nadležnosti i subsidijarnosti, ali i uvažavanja principa proporcionalnosti. Principi su izvedeni iz suštine komunitarnih odnosa i utemeljeni na primarnoj ideji evropskih integracija. Oni se snažno reflektuju na kohezionu i multifunkcionalnu ulogu evropskog budžeta, njegovu unutrašnju strukturu i eksterno djelovanje. Kada je riječ o načelima budžeta EU, važno je naglasiti da se ona kreću u granicama opštih budžetskih načela, uz dodatak specifičnosti nametnutih oblikom organizovanja Zajednice. Opšta budžetska načela izvedena iz nacionalnih su načela jedinstva, ravnoteže, tačnosti, univerzalnosti, vremenske jednakosti (načelo izrade budžeta EU na godišnjem nivou), te načelo ravnoteže, specifikacije i jedinstvenosti (jedinstvena valuta i račun), zatim načelo transparentnosti itd.

Od 1985. god. rashodi EZ se uglavnom finansiraju vlastitim prihodima. Oni se najviše finansiraju porezima na dodatu vrijednost i prihodima po osnovu ostvarenog GDP, što zajedno čini oko tri četvrtine ukupnih izvora prihoda. Ovo znači da se finansiranje Unije zasniva na sredstvima prikupljenim isključivo od njenih članica. Za sada je teško procijeniti da li će aktuelna finansijska kriza ili drugi globalni razlozi promijeniti ove okolnosti. No, evidentno je da ovaj vid finansiranja ima i slabosti jer nedovoljno pospješuje privredni razvoj, posebno u kontekstu ostvarivanja globalnih ambicija EU.

Već je Pariski ugovor o EZUČ uspostavio administrativni i operativni budžet za nesmetano funkcionisanje ove asocijacije. Ugovorom iz Rima EUROATOM formira dva budžeta i to: administrativni budžet i budžet za troškove istraživanja i investicije. Dakle, riječ je o odvojenim budžetima za finansiranje pojedinih oblasti Zajednice.

135

10.3. Budžet EU: osnovni pokazatelji

Prihodi i rashodi budžeta su instrumenti savladavanja mnogih problema ekonomskog i društvenog razvoja EU. Ipak, oni još nisu dovoljni za ozbiljnije makroekonomske intervencije (izuzev CAP koja koristi najveći dio evropskog budžeta). Ali, treba imati na umu da se iz budžeta EU ne finansiraju neke druge potrebe (npr. vojne) koje u suverenim državama participiraju u budžetskim sredstvima. U budžetu EU su najniži troškovi komunitarne administracije, jer im je glavna funkcija preraspodjela sredstava kojima se finansiraju zajedničke politike. Tako se iz budžeta vrši povrat ostvarenih prihoda od oko 95% prikupljenih sredstava, koje se kroz komunitarne politike vraćaju članicama, a oko 5% budžeta zadržava za finansiranja administrativnog aparata.290

Procedura usvajanja budžeta u EU je slična kao i u svim demokratskim zemljama. Budžet se predlaže jednom godišnje. Poslije parlamentarnih rasprava i glasanja o amandmanima dolazi do usvajanja pojedinačnih budžetskih stavki.

291

Izvor:

Ta situacija postoji i u EU. Institucije Zajednice, prije svega Komisija, Evropski parlament i Evropski savjet provode redovne procedure usvajanja izveštaja o realizovanom budžetu za prethodnu i usvajaju budžet za nastupajuću godinu. Pravni osnov ovih procedura je obuhvaćen članom 272. Ugovora iz Rima. Njime sve procedure usvajanja budžeta za narednu godinu počinju već 1. jula tekuće godine, kako bi se mogao usvojiti do 31. decembra tekuće godine, ali su i one dodatno proširene, tako da od 1977. god. pripremni poslovi na usvajanju budžeta počinju ranije.

Budžet EU za 2008. god. Prema projekciji za 2008. god. budžet EU je povećan 2% u odnosu na prethodnu godinu i iznosi 129,2 biliona evra. Struktura budžeta je promenjena, pa sredstva za stimulisanje rasta i zaposlenosti učestvuju sa čak 44,2% ukupnog budžeta, što se u ekonomskom smislu može ocijeniti veoma povoljno. Struktura raspodjele budžetskih sredstava EU je prikazana na slijedećoj tabeli:

Tabela 10.4.: Struktura raspodjele budžeta za 2008. godinu:

http://europa.eu/

Iz tabele 10.4. uočavaju se fundamentalni društveno-ekonomski momenti i tendencije u ovoj razvojnoj fazi EU. Vidi se da je iz budžeta za 2008. god. najviše sredstava (oko 44,2%) usmjereno sektoru održivog razvoja. Isto tako, za potrebe ruralnog razvoja odlazi zavidnih 13,8% sredstava sa tendencijom da ih Zajednica zadrži i u budućim planovima i programima. Dakle, EU daje veliki značaj stimulisanju održivog rasta i razvoja, realizujući jedan od fundamentalnih ciljeva, projektovan željom da evropski privredni prostor u budućnosti postane tehnološki i održivo najnapredniji u svijetu.292

290 Tako je npr. u 2004. god. administracija EU zapošljavala 33.000 radnika. Od toga je 22.000 bilo zaposleno u Komisiji. Prijemom novih država, zaposleno je još 1250 radnika. Iako evroskeptici kritikuju EU zbog brojnosti administracije, nezadovoljavajuće efikasnosti i povlašćenog položaja, ipak se može konstatovati da su broj i iznos sredstva za funkcionisanje administracije apsolutno i relativno niski u odnosu na ukupan budžet. Sredstva za finansiranje administracije i broj zaposlenih odgovaraju administraciji većeg evropskog grada (pri tome ne treba zanemariti da komunitarna administracija još uvijek ne obavlja mnoge državno-administrativne poslove). 291 O ovome videti više u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija, evropski udžbenik, Beograd, Centar za liberalno-demokratske studije, 2004. god., str. 373. 292 Ovoj dimenziji EU u brojnim radovima i intervjuima najbolje opisuje američki ekonomista Rifkin Džeremi. O tome vidjeti više u: Rifkin Džeremi, Frankfurter Allgemeine Zeitung, prevod, NIN, Beograd. 1.2.2007.

To EU pretvara u najkvalitetnije i najpoželjnije mjesto za život.

Održivi rast 57,1 Direktna pomoć i troškovi tržišta 42,5 Ruralni razvoj 13,8 EU kao globalni partner 6,9

Ljudska prava, sloboda, bezbjednost i Pravda 1,3

Ukupni administrativni troškovi 7,4

Izdaci za Bugarsku i Rumuniju 0,13

136

Konačno, za promociju ljudskih prava, sloboda, bezbjednost i pravdu izdvojeno je oko 1% budžeta, a za Bugarsku i Rumuniju oko 0,1% budžetskih sredstava.

Struktura budžeta EU je veoma stabilna u dužem vremenskom periodu. Na ovo utiču brojni faktori, od kojih je najvažniji kompleksnost njegovog usvajanja. Donošenje budžeta podliježe složenim procesima usaglašavanja. Kad je jednom dogovorena određena struktura budžeta, nju je teško radikalno mijenjati. Drugo, budžetska struktura je prilagođena implementaciji zajedničkih politika koje predstavljaju najjači komunitarni instrumentarij koji se ne mijenja u dužim vremenskim periodima. U tabeli 10.5. su prikazani troškovi budžeta EU za period 2007-2008. god.: Tabela 10.5.: Troškovi budžeta EU27 za period 2007-2008. god.

Opis Budžet 2008 Budžet 2007 Promjene

(%) 1. Održivi razvoj 50 324 204 626 43 590 118 012 15,45

2. Zaštita i upravljanje prirodnim izvorima 53 177 320 053 54 210 425 736 -1,91

3. Sloboda, zaštita, sudstvo 1 241 449 006 1 270 114 751 -2,26

4. EU kao globalni partner 8 112 728 400 7 352 746 732 10,34

5. Administracija 7 284 420 235 6 977 764 032 4,39 6. Naknada 206 636 292 444 646 152 – 53,53

UKUPNI TROŠKOVI EU27 120 346 758

612 113 845 815

415 5,71

Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/

Komparacije budžeta Zajednice za 2007. i 2008. god. jasno ukazuju na kontinuitet fundamentalnih razvojnih ciljeva EU. To potvrđuje agregatna struktura budžeta za 2007. god. (tabela 10.6.).

Tabela 10.6.: Struktura raspodjele budžeta za 2007. god. (u%) Održivi rast 54,4 EU kao globalni partner 6,3 Ljudska prava, slobode, bezbjednost i Pravda 1,2 Poljoprivreda i obezbjeđenje kvaliteta 43 Ruralni razvoj i zaštita okoline 13,9 Drugi troškovi uključujući administraciju 7,6

Izvor: http://europa.eu/

U tabeli 10.7. prikazani su rashodi budžeta EU za period od 2006. do 2007. god. po osnovnoj strukturnoj podjeli. Iz nje se vidi da se najveći rashodi budžeta EU odnose na Zajedničku poljoprivrednu politiku i održivi razvoj, što najbolje govori o obimu i strukturi zajedničkih politika u ovoj fazi razvoja Zajednice. Tabela 10.7.: Rashodi budžeta EU za period 2006-2007. god. (u evrima)

Br Naziv Budžet 2007 Budžet 2006 Indeks % 1 2 3 4 5(3/4) 6

1 Održiv razvoj 44 862 050

319 35 865 973

075 125,08 38,84

2 Zajednička poljopriv. Politka – CAP 54 718 545

736 54 579 470

941 100,25 47,38

3 Građanska prava, slobode, bezbjedn. i Pravda

1 176 965 652

1 162 155 453 101,27 1,02

137

4 Evropska unija kao globalni partner 7 352 746

732 8 093 291 458 90,85 6,37

5 Administracija 6 942 264

030 6 604 078 362 105,12 6,01

6 Kompenzacija 444 646 152 1 073 500 332 41,42 0,38

UKUPNO 115 497 218

621 107 378 469

621 107,56 100

Izvor http://eur-lex.europa.eu/budget/

Iz prethodnih tabela se vidi da je u 2007. god. najviše budžetskih sredstava (43%) bilo usmjereno na potrebe održivog razvoja. Značajna sredstva su usmjerena prema EFRD i drugim kohezionim fondovima. Uočava se da su skoro identična sredstva u odnosu na 2008. god. usmjerena za promociju održivog razvoja, mira i bezbjednosti, zaštitu ljudskih prava, sloboda, bezbjednosti i pravde. Za CAP je izdvojeno 43 mlrd. evra, a za programe ruralnog razvoja i zaštitu životne sredine 13,9 mlrd. evra.

Prethodni podaci ukazuju da se za administraciju EU i tzv. druge troškove godišnje izdvaja oko 7,5 mlrd. evra. S druge strane, budžeti u 2007. i 2008. god. su gotovo ujednačeni jer su sve budžetske stavke u obe godine povećane. Riječ je o godinama koje se nalaze u istom srednjoročnom finansijskom okviru (od 2007 do 2013. god.)

Rashodi budžeta EU za regionalnu pomoć u 2007. god. iznose 44,9 mlrd. evra. Ova sredstva su participirala u budžetu Zajednice sa 39%. Njihov rast od 25% u odnosu na prethodnu godinu govori o namjeri evrokreatora da snažno podrže regionalnu politiku, jednu od fundamentalnih zajedničkih politika. Slijedeće, budžetska podrška Zajedničkoj poljo-privrednoj politici, najstarijoj zajedničkoj politici govori da uprkos stalnim intervencijama od strane WTO, Unija još uvijek nema namjeru da izvrši radikalnu redukciju sredstava podrške u ovoj oblasti. Sredstva CAP u budžetu Unije iznose oko 55 mlrd. evra i u budžetu participiraju sa visokih 47%. I na kraju, ostali rashodi participiraju sa 14%, što je u okvirima budžeta prethodne godine.

Prikupljanje budžetskih prihoda. Rečeno je da se budžetski prihodi EU prikupljaju iz nekoliko izvora i da je budžetska politika EU različita u odnosu na klasične pristupe rješavanja budžetske problematike. Carinski prihodi se prikupljaju prilikom uvoza roba iz država nečlanica. Obzirom na obavezu smanjivanja carinskih stopa, carinski prihodi se smanjuju. Redukcija ovih prihoda je usko vezana za procese širenja i uticaja WTO u svjetlu zaključaka Urugvajske runde, Sporazuma iz Dohe i drugih akata. Poznati su stavovi WTO po pitanju sudbine preferencijalnih trgovinskih sporazuma, snižavanja carinskih stopa itd. Štaviše, EU je za WTO jedan od ključnih problema u uspostavljanju slobodne trgovine, a Unija, kao lider tržišnih privreda vrši postepena prilagođavanja carinskih tarifa naniže, smanjujući tako svoje carinske prihode. Slična situacija je sa prelevmanima na uvoz poljoprivrednih proizvoda. I oni su prema svojoj klasifikaciji veoma slični klasičnim carinskim prihodima. Kao takvi, nalaze se pod kontinuiranim nadzorom WTO i trpe stalni pritisak za smanjenje. U suštini, radi se o budžetskim prihodima na uvoz poljoprivrednih proizvoda na zajedničko tržište EU. Prelevmani se ne obračunavaju i ne plaćaju na carinsku osnovu, već na količinu ili broj komada poljoprivrednog proizvoda prema odrebama Zajedničke poljoprivredne politike. Prihodi od prelevmana se usmjeravaju za razvoj poljoprivrednog sektora Zajednice i tako zaobilaze oštre zahtijeve WTO.

U poslednje vrijeme ovaj budžetski prihod se usmjerava i na oblasti koje se nalaze "oko poljoprivrede." Modernu epohu strukturne politike EU obilježavaju ulaganja u kohezione i strukturne fondove, posebno u sektor ruralnog razvoja. Kada je riječ o prelevmanima na šećer i izoglukozu, oni imaju specifičnu ulogu upravo u tome da usmjere proizvođače na fer raspodjelu u finansiranju proizvodnje i skladištenja.

Značajne prihode budžetu EU donose sredstva prikupljena oporezivanjem dodatne vrijednosti. Njih obračunavaju članice, obračunom prema jedinstvenoj poreskoj stopi u iznosu 1,4% na nacionalne osnovice poreza na dodatu vrijednost (ne smije prelaziti 55% nacionalnog budžeta). Prihodi na procenat od GDP država članica najviše participiraju u budžetu EU. Ovaj izvor daje više od 60% ukupnih budžetskih sredstava i obaveza je svih članica bez obzira na njihov status u Zajednici (stare ili novoprimljene članice, razvijene ili manje razvijene države i sl.). U mnogim slučajevima dolazi do povrata finansijskih sredstava preko konkretnih projekata koji se finansiraju u skladu sa zajedničkim kohezionim i strukturnim politikama.

138

Mnoge države imaju beneficije od ovih komunitarnih politika, dok su najrazvijenije zemlje kao Njemačka i Velika Britanija tradicionalni budžetski kontributori. U cilju rasta budžetskih prihoda, Komisija u tekućem obračunskom periodu insistira na dodatnim sredstvima koja bi se prikupila do 2013. god. ali najveći kontributori Njemačka, Velika Britanija, Francuska, Austrija, Holandija i Švedska pružaju otpor toj ideji. One su tražile da budžetski limiti ostanu nepromijenjeni. Vidljivo je da su neto-davaoci budžetskih sredstava uglavnom stare članice i osnivači na čelu sa Njemačkom i Velikom Britanijom.

Sasvim je logično da se intervencije ovih zemalja u bilo kom pogledu, u tijelima Unije razmatraju sa posebnom pažnjom i željom da se udovolji njihovim zahtijevima. Ostali prihodi se odnose na sredstva novčanih kazni ili vanrednih sredstava koja vode porijeklo od viška sredstava iz prethodnih godina.

Ipak, najveći budžetski prihodi EU dolaze iz ličnih izvora u ukupnom nacionalnom dohotku, što je navedeno u članu 2.(1)(d) i članu 6. odluke 2000/597/EC (Euratom). U periodu 2006-2008. god. ovi prihodi kontinuirano rastu. Prihodi od potrošača i novčanih kazni za period 2006-2008. god. su izuzetno niski (tabela 10.9.). Tabela 10.9.: Prihodi od potrošača i kazni za 2006-2008. god. (evrima)

Budžet 2008 Budžet 2007 Izvršenje 2006

Udio potrošača 23 000 000 56 000 000 112 874 960,24

Novčane kazne 100 000 000 382 000 000 803 394 803,97

UKUPNO 123 000 000 438 000 000 916 269 764,21 Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/

Slijedeća tabela pokazuje iznose prihoda od poreza, doprinosa i penzionih šema koji, iako apsolutno niski, bilježe kontinuirani rast od 2006. do 2008. god. Tabela 10.10.: Prihodi od poreza i doprinosa od 2006. do 2008. g. (u evrima)

Budžet 2008 Budžet 2007 Izvršenje 2006

Raznovrsni porezi i odbitak

577 986 149 541 546 258 472 078 428

Doprinosi za penzione šeme

438 986 057 397 908 509 377 345 631

Ostali doprinosi 11 943 418 10 877 889 8 760 699

UKUPNO 1 028 915

624 950 332 656 858 184 758

Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/

Prihodi se u peridu od 2006. do 2008. god. razlikuju po stavkama. Uočava se da neki od bilježe veliki pad u odnosu na prethodni period, posebno u odnosu na prosječno povećanje ukupnih budžetskih prihoda. To potvrđuje enormno smanjenje očekivanih prihoda od novčanih kazni. Slično je i sa učešćem potrošača. Ova dva budžetska prihoda se drastično smanjuju.

S druge strane, budžetski prihodi po osnovu poljoprivrednih dadžbina, poreza, carina i ličnih izvora u nacionalnom dohotku i korekcije budžetskih poremećaja u periodu od 2006. do 2008. god. rastu. Izuzetak su neki specifični carinski prihodi (član 2.(1)(a) odluke 2000/597/EC od 2007. god.). Budžetske korekcije se odnose samo na 2006. god.

Jedan od najznačajnijih prihoda budžeta EU je porez na dodatu vrijednost (VAT). On nema samo budžetski, nego i dubok komunitarni karakter. Odricanje članica od dijela poreza na dodatu vrijednost označava i odricanje od dijela vlastite suverenosti. Zato će evrooptimisti i dalje insistirati na povećanju učešća ovog izvora u budžetskim prihodima Zajednice.

139

Tabela 10.12.: Odnos VAT i nacionalnog dohotka u 2007. god.

Zemlje-članice

1% od limita VAT

baze (u 000 evra)

1% od ukupnog

nacionalnog prihoda

(u 000 evra)

Limit cijena (u%)

1% od ukupn.

Nac. prihoda (u 000 evra)

uvećan za limit. cijene

1% od

limita VAT baze (000 evra)

Zemlje članice sa limitiranom

VAT bazom

1 2 3 4 5 6

Belgija 1 440 965 3 420 171 50 1 710

086 1 440

965

Bugarska 180 939 302 569 50 151 285 151 285

Bugarska

Češka Republika 702 867 1 219 393 50 609 697 609 697

Češka R.

Danska 975 620 2 392 833 50 1 196

417 975 620

Njemačka 10 407

889 24 720 152 50

12 360 076

10 407 889

Estonija 98 259 165 538 50 82 769 82

769 Estonija

Irska 905 937 1 719 953 50 859 977 859 976

Irska

Grčka 1 267 563 2 175 920 50 1 087

960 1 087

960 Grčka

Španija 6 743 417 10 822 406 50 5 411

203 5 411

203 Španija

Francuska 9 383 695 19 230 736 50 9 615

368 9 383

695

Italija 6 175 505 15 707 334 50 7 853

667 6 175

505

Kipar 128 544 157 346 50 78 673 78

673 Kipar

Letonija 122 307 218 725 50 109 361 109 362

Letonija

Litvanija 132 605 286 456 50 143 228 132 605

Luksemburg 175 313 323 842 50 161 921 161 921

Luksemburg

Mađarska 404 912 995 759 50 497 880 404 912

Malta 41 423 53 280 50 26 640 26

640 Malta

Holandija 2 803 480 5 744 079 50 2 872

040 2 803

480

140

Austrija 1 220 187 2 736 781 50 1 368

391 1 220

187

Poljska 1 593 295 3 122 414 50 1 561

207 1 561

207 Poljska

Portugalija 978 963 1 599 144 50 799 572 799 572

Portugalija

Rumunija 552 422 1 317 240 50 658 620 552 422

Slovenija 185 938 335 086 50 167 543 167 543

Slovenija

Slovačka 250 865 563 978 50 281 989 250 865

Finska 792 183 1 828 978 50 914 489 792 183

Švedska 1 490 119 3 456 262 50 1 728

131 1 490

119

V.Britanija 10 530 959 21 276 097 50 10 638

049

10 530 959

UKUPNO EU27 59 686 171 125 892 472 62 946

236

57 669 214

Izvor: http://eur-lex.europa.eu/budget/

Prethodna tabela pokazuje učešće VAT u nacionalnom dohotku EU i zemalja članica u 2007. god. Uočava se da su članice sa limitiranim VAT bazama uglavnom slabije razvijene i manje članice Unije, ili neke od novoprimljenih država. Najveći kontributori VAT su Njemačka, Velika Britanija i Francuska. Zatim dolaze Italija, Španija itd. Ovo su i najveći kontributori po osnovu 1% od ukupnog nacionalnog prihoda.