75-Din Ve Dini Ayinlerin Urartu Krallighindaki Toplumsal Ve Siyasal Rolu (Mahmut Bilge Bashturk) (Ege-2006).pdf

8/11/2019 75-Din Ve Dini Ayinlerin Urartu Krallighindaki Toplumsal Ve Siyasal Rolu (Mahmut Bilge Bashturk) (Ege-2006).pdf

1/226

YKSEKRENM KURULU DKMANTASYON MERKEZTEZ VER GR FORMU

YAZARIN Merkezimizde Doldurulacaktr

Soyad: BATRKAd: Mahmut Bilge Kayt No:

TEZN ADI

Trke :Din ve Dini Ayinlerin Urartu Krallndaki Toplumsal ve Siyasal Rol

Yabanc Dil :Social and Political Role of the Religion and Ritual in the Urartian Kingdom

TEZN TR : Yksek Lisans Doktora Doentlik Tpta Uzmanlk Sanatta Yeterlilik [X] [ ] [ ] [ ] [ ]

TEZN KABUL EDLD :

niversite : EGE NVERSTES

Faklte : EDEBYAT FAKLTES

Enstit : SOSYAL BLMLER ENSTTS

Dier Kurulular :

Tarih: 19 / 06 / 2006

TEZ YAYINLANMISA :

Yaynlayan :

Basm Yeri:

Basm Tarihi:

ISBN:

TEZ YNETCSNNSoyad, Ad : Altan LNGROLUnvan : Prof. Dr.


2/226

TEZN YAZILDII DL : Trke TEZN SAYFA SAYISI : 162

TEZN KONUSU (KONULARI) : Urartu Dini, Urartu Krallndaki Ayinler.

TRKE ANAHTAR KELMELER :1- Urartu2- Din3- Ayin4- Silah5- Hayat AacBaka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz.

NGLZCE ANAHTAR KELMELER:(Konunuzla lgili yabanc indeks, abstrakt ve thesauruslar kullannz.)1- Urartian2- Religion3- Ritual4- Arms5- Sacred TreeBaka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz.

1-Tezimden Fotokopi Yaplmasna izin veriyorum [ ]

2-Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir [ X]3-Kaynak gstermek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir [ ]

Yazarn mzas Tarih : 21 / 06 / 2006


3/226

TRKE ABSTRAKT (en fazla 250 szck):

M. . 9. yzylda kurulmu olan Urartu Krallnn getirdii yeniliklerden biri deYakn Dounun daha nceden tanmad yeni bir dinin douudur. Urartu Krall ile ilgili

bilgilerin nemli bir ksmn, dine ait veriler oluturmaktadr. Bu verilerin sosyoloji,antropoloji ve din felsefesi araclyla yeniden incelenmesi, Urartu dininin, dolaysylaUrartu kltrnn anlalmasna k tutacaktr.

Urartu dini, Dou Anadolunun zor corafyasnda yaayan halklarn ekolojik artlarauyum abasn yanstmaktadr. Urartu yneticileri bu ekolojik uyarlanmay zirveye tayarakkendi hakimiyet alanlarn kurarken, sosyal yapy istedikleri ynde dntrmek amacyladini kullanmlardr.


4/226

NGLZCE ABSTRAKT (en fazla 250 szck) :

M. . 9. yzylda kurulmu olan Urartu Krallnn getirdii yeniliklerden biri deYakn Dounun daha nceden tanmad yeni bir dinin douudur. Urartu Krall ile ilgilibilgilerin nemli bir ksmn, dine ait veriler oluturmaktadr. Bu verilerin sosyoloji,antropoloji ve din felsefesi araclyla yeniden incelenmesi, Urartu dininin, dolaysylaUrartu kltrnn anlalmasna k tutacaktr.

One of the innovations of the Urartian Kingdom, which was formed in the 9. CenturyBC, is the appearance of a novel religion unfamiliar in the Near East. The majority of theknowledge about the Urartian Kingdom is formed by the data related with religion. Therevaluation of these data through anthropology, sociology and religion philosophy will help inshedding light to the understanding of the Urartian culture.

The Urartian religion mirrors the strive of the peoples living in the though geologicalcircumstances of the Eastern Anatolia for adaptation to the ecological conditions. TheUrartian rulers used the religion to transform the social structure in the direction they wanted,while carrying this adaptation process to the top.


5/226


6/226

Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne sunduum Din ve DiniAyinlerin Urartu Krallndaki Toplumsal ve Siyasal Rol adl yksek lisans/doktoratezinin tarafmdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir ekilde hazrlandn, tezimdeyararlandm kaynaklar bibliyografyada ve dipnotlarda gsterdiimi onurumla dorularm.

Mahmut Bilge BATRK


7/226


8/226


9/226

3

I. BLM DNN TANIMI

VE DNE FARKLI YAKLAIMLAR

Urartu dinini incelemeye balamadan nce, dinin farkl disiplin ve yaklamlara

gre tanmlarna ksaca gz atmak yerinde olacaktr. Trk Dil Kurumu Szl,

olduka net bir tanmlama yapmaktadr1: 1. hlk. Tanrya, doast glere, eitli

kutsal varlklara inanmay ve tapnmay sistemletiren toplumsal bir kurum. 2. Bu

nitelikteki inanlar kurallar, kurumlar, treler ve semboller biiminde toplayan,

salayan dzen. 3. mec. nanlp ok balanlan dnce, inan veya lk.

Yukardaki tanmlama pek ok adan yeterli olmasna ramen, din birka cmle

ile tanmlanabilecek bir olgu deildir ve insanlk birikimine katkda bulunan hemen her

dnce insan, din zerine grler belirtmitir. Ancak almamzda tm kuramclara

yer veremeyeceimiz gibi grlerine deinmeden geemeyeceimiz isimler de

bulunmaktadr. Burada ele ksaca alacamz farkl bak alar iinde teolojik

yaklamlara yer verilmemitir. Bunun nedeni, teolojinin zellikle erken yorumlarnda,

din olgusunun tanrnn bir vahyi veya emri dorultusunda olumu a priori(nsel) bir

kategori olduunun kabul edilmesidir. Dinin bizim ilgilendiimiz yn ise, arkeoloji

bilimi ile kesien yandr: nsan ve onun yaamn ekillendiren, kltrel olarak ispat

mmkn, maddi ve manevi (ama daha ok maddi) verilerin takip edilebildii toplumsal

bir gereklik.

almamzn ileriki blmlerinde de grlecei gibi dinin en belirgin yan, sk

skya organik ba iinde olduu ideolojik yaplanmadr. Dinin tanmlarn, ilk olarak

dini ideolojik bir yap olarak yorumlayan grlerle ele almaya balayacaz2.

1Trk Dil Kurumu Szl, 1998: din maddesi.2 Dinin tanmlarnn sunulaca bu blm, byk oranda, bu konuda yazlm en kapsaml ve kalitelialmalardan biri, Brian Morrisin dilimize de kazandrlan eseri izlenerek oluturulmutur. Baknz:Morris 2004; ayrca baknz: Mardin 2002.


10/226

4

A deoloji olarak Din

Kendisinden sonrakileri ok byk lde etkilemi olan Hegele gre (1770

1831) dinsel bilin ana evreyi kapsar: Doa dinleri, tinsel bireysellik dinleri ve

mutlak din3. Burada Hegelin felsefesini incelemeyeceiz, ancak Hegelin ortaya

koyduu nemli temalar yle sralanabilir: lk olarak herhangi bir dinsel inan ya da

riti salt hurafe, hata ve hileolarak reddetmememiz ya da onlar yalnzca bir dinsel

duyguyu temsil ediyor diye deerli saymamamzgerektiini ne srer. nemli olan,

onlarda neyin akli olduudur. kinci olarak Hegel, dini evrimsel bir rnt sergileyen

genel bir olgu olarak grr. Evrimsel emas savunulamaz ise de, belli dinlere yaklam

sosyolojik ve tarihseldir ve kendinden sonraki baz dnrlerinkilere kyasla emas

daha aydnlatc ve inandrcdr4. Son olarak belirtilmesi gereken nokta, Hegelin

dncelerinin, kltrn ve dinin doalc yorumuna nclk etmeleridir5.

Kendinden sonrakileri derinden etkileyen dnrlerden biri de Feuerbachtr

(18041872). Feuerbach gre Din, insann en eski ve en dolayl z-bilgi biimidir.

Tanrsal varlk, insan varlndan ya da daha ok, saflatrlm, bireysel insann

snrllklarndan kurtarlm ve nesnelletirilmi insan doasndan baka bir ey

deildir. Tanr insann tm uyumsuz unsurlardan arnm z-bilincinden baka bir

ey deildir; insan kendini dinin iinde zgr, mutlu ve korunmu hisseder. Yaam ne

kadar bosa Tanr o kadar dolu ve belirgindir. Gerek dnyann sefaleti ve tanrnn

zenginlii tek bir edimdir. Yalnzca yoksul bir insann zengin bir tanrs vardr. Tanr

bir tek istek hissinden kar; insan neyin ihtiyacn duyuyorsa o

3

Morris 2004: 3233. Birinci evre ya da din tr, Die Naturreligion olarak adlandrd doa dinidir.Bu tr dinde tin doadan ayrt edilmi deildir ve byy bu evredeki dinin en dolaysz biimi olaraktanmlamaktadr. kinci evre, tinsel bireysellikdinleridir. Bu evrede tin bir zne, doadan bamsz kiisel

bir tanr olarak kavranr. Hegel bu dinlerde Tanrnn insanlarn ve doann sonlu dnyas zerindekonumlanan akn bir varlk olarak yceliini ne srer. Tanr nihai gerekliktir ve sonlu dnya hibirolumlamaya uramaz. Son evrede ise tm gerekler hem olumsuzlanr hem de daha st bir sentezdesrdrlr ve dinsel bilincin gelimesi balamnda bu st dzey sentez, mutlak dindir ve adHristiyanlktr.4Morris 2004: 34.5Morris 2004: 35.


11/226


12/226

6

deillerdir. Tarihin balanglarnda, bu ekilde yansmalarn ilk kaynaklar doa

gleriydi, ki bunlar ilerleyen evrimin ak iinde deiik halklar arasnda ok farkl ve

eitli kiiletirmelere urad. Fakat ok gemeden doa gleriyle yan yana toplumsalgler etkin olmaya balad; insann karsna (doal olanlarla) eit lde yabanc ve

nceleri yine eit lde aklanamaz olarak kan gler. Yine evrimin daha ileri

bir aamasnda saysz tanrlarn tm doal ve toplumsal nitelikleri, soyut insann

yansmasndan baka bir ey olmayan her eye kadir bir tek tanrya aktarld. Bu,

tektanrcln kkeniydi.13Bu aklamalar pek ok ynyle tartmaya ak olmalarna

ramen, Engelsin almalar dinin yekpare bir olgu olmadn, verili tarihsel

koullarda eitli yorumlarn ve vurgularn farkl gruplar tarafndan ne

karlabileceini aka gstermektedir. Ayrca dinin ynetici bir snfn karlarna birideoloji olarak hizmet etmekle birlikte, farkl snf karlarnn da dolayl olarak din

araclyla ifade edildii nerisiyle ortaya kar14. Bu konuya Urartu dinini incelerken

ska deineceiz.

B Teodise15Olarak Din

Hegelci felsefenin gerilemesi ile beraber, yeni dnce akm ilgi ekmeye

balamtr16. Bunlarn birincisi, en byk ismi Comte (17981857) olan pozitivizmdir.

Comte Pozitif Felsefe Derslerinin birincisinde, De Brosses (17091777) tarafndan

nerilen fetiizm terimini benimser ve ilk dinin temeline bunu yerletirir. Feti,

Latince Facticius kelimesinden tremedir ve byl nesne anlamna gelmektedir17.

Bilimsel bilginin bir hiyerari oluturduunu, onun geliiminin hem tarihsel hem

mantksal bir dzen kurduunu, sosyolojinin de bu dzenin en tepesinde yer aldn

dnen18 Comtenin en bilinen takipileri Spencer ve Durkheim olmutur.

Pozitivizmden sonra ikinci dnce akm, bilindnn geri dn olarak

13Dine ilikin bu aklamalar speklatif ve dahas tarih ddrlar; dahas bunlar Engelsin belli dinleriincelerken sunduu analizlerden olduka farkldr. Morris 2004: 7980. Engelsin spesifik dinler zerineincelemeleri iin baknz ayn eser, s. 7785.14Morris 2004: 84.15Ktln varl gerei karsnda Tanrnn iyilik ve adaletinin onaylanmas.16Ancak Marxist din incelemelerinde Hegelin etkisi youn biimde devam etmitir.17Challaye 1998: 24.18Morris 2004: 88.


13/226

7

betimlenebilir19. Bu, insan davranlarnda bilind gdlenmenin merkez roln

vurgulayan (en nemlileri Nietzsche, Bergson ve Freud olan) bir grup dnrn

yazdklarna gnderme yapan bir ifadedir. Grubun en nemli ismi Nietzschenin nlaforizmas, Tanr ld20, onun grlerinin ve hayatnn bir zeti gibidir. Nietzsche

(18441900) ne Hristiyanln, ne de herhangi bir baka dinin metafizik gereiyle

ilgilenmitir. Hibir dinin gerek anlamda doru olabileceine ikna olmad iin tm

dinleri toplumsal etkileri asndan yarglam ve bu bakmdan da onlar hakknda

tamamen olumsuz bir hkme varmtr21. nc dnce akm Alman idealist

geleneidir ve genelde Kantn (17241804) temel ayrmn esas alr: Doal dnyann

olgularn, anlama kategorileri (mekn, zaman, nedensellik) araclyla anlayan

bilimselakl ile etik gereklii sezgi yoluyla anlayan pratikakl arasnda temel birayrm bulunur22. Heidelberg okulu ya da yeni-Kant okul diye bilinen dnr grubu23

pozitivist sosyolojiye eletirel bakmlar ve doal bilimler ile kltrel bilimler arasnda

kkl bir ayrm nermilerdir24.

Bu dnce akmnn unsurlarn birletirme abas, Weberden gelir (1864

1920). Olduka karmak bir olgu olmasndan dolay dini tanmlamay reddeden25

Weberin almalar, sosyal tarih alanndan hareket eder ve din bir sistemin din

olmayan alanlara etkilerini belirlemeyi dener26. Weberin sosyolojisi, genelde

kavram tarafndan oluturulmutur: Gelenek, karizma ve rasyonellik. Gelenek,

Weberin dinin evrimi tartmasnda animizm ncesi bysel bir evreyle zdeletirdii

asli bir kategoridir. Karizma, bir nesne ya da kiinin olaanst gcn ifade eder.

Rasyonellik ise bir yandan amalarn tanmlanmasn ve onlara ulamak iin en etkili

19Terimin sahibi Hughes 1958den aktaran Morris 2004: 90.20Nietzsche Zerdt: 28.21Morris 2004: 94.22Kantn din zerine grleri iin baknz: Kant 1960 ve 1983. Ayrca baknz: Cassirer 1988, zellikle3650; 258271.23Windelband (18481915), Rickert (18631936) ve Dilthey (18331911) gibi.24Morris 2004: 95.25Morris 2004: 120.26Kehrer 1996: 25.


14/226

8

aralarn neler olacan ifade ederken, bir yandan da aklilik kavramna yalnzca akln

faaliyetlerini ima etmek zere ilerlik kazandrr27.

C Etnolojik Antropolojik ve Sosyolojik Kuramlar

Weber ortaya koyduu malzeme nedeniyle etnolojik din sosyolojisinin temsilcisi

olarak grlebilir, ancak analizleri genel sosyoloji alanna aittirler. Ancak 19. yzylda

egzotik ktalardaki vahi ve ilkel yerlilerin dinlerinin incelenmesi ile oluan

etnolojik din sosyolojisi, daha eski bir gemie sahiptir. Ekoln kurucusu saylabilecek

Tylor (18321917), dinin kaynan aka ilkellerin bilgi eksikliklerinde grmektedir.

Tylora gre din, esas itibariyle atalar kltyd; rya ve lm arasndaki psikolojik ve

biyolojik mekanizmann bilinmemesinden kaynaklanyordu. Bu klt, tutucudur ve hem

din, hem de sosyal alandaki gelimelere kar koyar. Dinin bu engelleyici karakteri, onu

insan toplumunun gelime srecinde kaybolmaya mahkm eder28. Bu anlamda Tylor,

dinin ilk biiminin feti dncesinden gelimi animizm, yani canlclk

olduunu savunmutur29. Dinin temelinde atalar klt yattna ilikin dncenin

benzerini, Tylorun ada Spencerda (18201903) da grmekteyiz. Ayn dnemin bir

baka etnolou olan Mllere gre (18321900) din, ne kadar mkemmellikten uzak ve

ne kadar ocuka olursa olsun, tanr inancnn insan ruhunun ulaabilecei ve

kavrayabilecei en yksek mkemmellik idealini temsil eder.30 Erken etnolojik

yaklamlarn phesiz en nls, Frazern (18541941) Altn Dal isimli dev

almasdr. Tylorun by, bilim ve din arasnda yapt kavramsal blnmeyi

benimseyen Frazera gre din, by din bilim evrimsel dizgesinde ikinci sray

almaktadr ve din, bilim tarafndan eninde sonunda alacaktr31: Balangta,

doast eylere, insandan o kadar da stn gzyle baklmyordu; nk bunlar insan

27Morris 2004: 141412.28Kehrer 1996: 19.29Tylor bu gr Comtea borludur. Baknz Evans-Pritchard 1998: 32.30Morris 2004: 153.31Frazer iin ilkel insan, tamamen cahil ve her tr doa olay karsnda edilgendir. Bilimsel dnceyesahip olmad iin doa karsndaki aczini by ve din yoluyla zmeye almaktadr. Frazer, kendidneminde bile bilimin oktan dini atna inanmaktayd. Frazern grleri iin baknz: Frazer I ve II.


15/226


16/226

10

Durkheim, din zerine grlerini aklad Dinsel Hayatn lksel Biimlerinde

kutsal ve kutsal olmayan (profan) eyler arasnda bir ayrmdan hareket eder.

Kutsallk yalnz tanrlara zg bir nitelik deildir. Her ey kutsal olabilir. Ayrcakutsal ile kutsal olmayan; iyi ve kt, hastalk ve salk gibi bir ve ayn olgunun iki

zt kutbu deildir, bunlar iki ayr dnyadr. Ancak birisinden uzaklaldka dierine

yaklalabilinir36. Buna gre din, kutsal eylere ilikin inanlar ve pratiklerden oluan

birleik bir sistem; kutsal eyler, ayr tutulan ve yasaklanan eyler; inanlar ve pratikler

ise, benimseyenlerin tmn bir araya getiren ve kilise denen moral bir topluluk

oluturan elerdir.37

Durkheima gre din, toplumun yapsal bir elementidir ve totemcilik, hem dinhem de toplumsal rgtlenmenin atas rolndedir. Din hayalle bir iliki deil, aksine

gerekliin muhtevasndan bir eydir. Din sosyal bir fenomen olduu lde, toplum

da din bir fenomendir. Kutsal eyler de (ilahlar gibi kutsal tasavvurlar da) toplumsal

birliin semboldrler. Durkheima gre modern toplum da dindir ve bunun ifadesi,

milli ve politik sembollerde bulunabilir38: Totem her eyden nce bir simge, baka bir

eyin maddi ifadesidir. tanrnn totemik ilkesi dediimiz eyin dsal ve grnr

biimidir. Fakat ayn zamanda kararl bir toplum ya da klann simgesidir. eer ayn

anda hem tanrnn hem toplumun simgesi ise, bu tanrnn ve toplumun bir ve tek

olmasndan deil midir?.39 Bu noktada, Durkheimn klasik din tanmna eriiriz:

kutsal eylere, yani belirgin olarak ayrt edilen ve yasaklanm eylere ilikin birleik

bir inanlar ve uygulamalar toplam; onlara itenlikle inananlarn tmnden oluan

ahlaki bir topluluu bir arada tutan inanlar ve uygulamalar.40 Tanr yalnzca

toplumun soyut ve ekilsel bir ifadesidir.41 Durkheim ve temsilcilerinin grlerinden

almamzda ska yararlanacaz.

36 Durkheimn din sosyolojisi ve Dinsel Hayatn lksel Biimlerinin geni bir zeti iin baknz:Ksemihal 1993, 98 vd.37Kehrer 1996: 2038Kehrer 1996: 22.39Morris 2004: 193.40Morris 2004: 188.41Morris 2004: 194.


17/226

11

Etnolojik ve sosyolojik yaklamlar iinde sunacaklarmzn bir dieri, genelde

Durkheim izgisini izleyen Radcliffe-Brownun (18811955) grleridir. Bu

dnrn grlerinin de temelinde toplumun varl iin dinin nemi yatmaktadr,ancak totemizm zerine grlerinde kk farklar bulunmaktadr: Durkheimn aksine

Radcliffe-Brown, totemik sisteme sahip olmad halde hayvanlar ve bitkilerle ilgili

ritellere sahip olan pek ok topluluk bulunduunu ileri srer42. Din zerine tanm,

ksaca yledir: dinler iinde yer alan herhangi bir dinin, lmllk ve hukuk kadar

sosyal mekanizmann bir paras olduunu, insanlarn dzenlenmi toplumsal ilikiler

iinde birlikte yaayabilmelerini salayan karmak sistemin bir blm olduunu

savunabiliriz.43Radcliffe-Brownun en nemli kuramsal geliimi, dinsel yorumculua

yapsalc ve ilevselci yaklamdr: Yapsalcla ilikin olarak jestlerin, ayinseleylemlerin, yasaklamalarn, simgesel nesnelerin ve mitoslarn bildirim iaretleri

olduunu ve onlarn anlamlarnn neyi bildiriyorlarsa onda yattn ileri srmektedir.

Baz halklarn bize sama ve aslsz gibi grnebilecek gelenek ve mitoslar, onlarn

yaam ve doa hakkndaki temel dncelerini ifade ve sistematize etmelerini salayan

aralardr. levselcilik ise, insanlara toplumsal hayat dzen iinde bir topluluk olarak

yaama imkn veren uyum salayc bir mekanizma eklinde bir kltr

kavramlatrmasna dayanr44.

Durkheimn ada olan ve ondan byk lde etkilenmi olan Lvy-

Bruhlun (18571939) almalarnn temelinde, ilkel insan ile modern insann

alglaylar arasnda bulunduunu varsayd farkllklar yatar45. Lvy-Bruhle gre

ilkel dnce znde mistiktir ve dnya doal bir anlamda alglanmaz, duygular ve

doast varlklar hakkndaki dncelerle renklendirilir ve sslenir46.

almalaryla sonraki almalara nclk etmi bir baka aratrmac, Evans-

Pritcharddr (19021973). Dine, ayn anda hem yorumlamac, hem yapsal, hem

42Morris 2004: 208.43Radcliffe-Brown 1969: 302.44Morris 2004: 201.45Ancak Lvy-Bruhl ilkel insan hibir zaman cahil olarak tanmlamaz. Eletirisi iin baknz: Evans-Pritchard 1998: 93117.46Morris 2004: 294.


18/226

12

karlatrmal hem de tarihsel olan bir yaklam nermitir47. almamzda yapmay

deneyeceimiz yaklamlar, Evans-Pritchardn din zerine incelemelerinde geni apl

bulunmaktadr: Dinsel dncenin kimi niteliklerini anlamak iin, toplumun yapsnnanlalmas gerektii aktr. Dinsel ayinler doum, topluma katlma, evlilik ve lm

gibi bireyin ya da toplumun durumuna ilikin tren yapmak iin kimi frsatlarda

gerekletirilir. Din dier toplumsal ilevlerle iliki iinde olduu zaman rnein

moral, etik, ekonomik, hukuksal, estetik ya da bilimsel ayr ayr trden analizler

yaplabilir ve tm bu noktalar analiz edildii zaman, tm sosyolojik grnmleri iinde

bu olgu gerekten kavranabilir.48

Bu alt baln son ismi, Lvi-Strausstur (1908-). Yukarda bahsedilen oudnrn almalarnda, ilevselci yaklam ak veya kapal olarak kendisini

hissettirmektedir, ancak Lvi-Straussun almalar, yapsalcln babas olarak

anlmasna sebep olmutur. Klasikleen eseri Yaban Dncede49, hem

Malinowskinin, hem Durkheimn izleri grlr. Ancak Durkheimla ayn dncede

olmad ana nokta, Durkheimn inanlar ve simgeler ile toplumsal yap arasndaki

iliki zerinde ok fazla younlamas ve toplum ile doa arasndaki ilikiyi gzard

etmesidir. Lvi-Straussun ana ilgi oda bu ikinci tr ilikidir. Malinowskinin

totemizm zerine yapt doalc, yararc ve duygusal perspektiflerin (aada

deinilecek) ise tmne kardr. Bununla birlikte Durkheimn simgeci ve sosyolojik

perspektifi ile Malinowskinin doalcl arasnda gidip gelen Lvi-Strauss, insan

dncesini bu ikisinin, yani doa ile kltrn arasnda araclk eden bir unsur yapar50.

D Psikolojik Yaklamlar

Dini evrimsel bir izgi iinde inceleyen Hume (17111776), dinin erken

formlarnn oktanrclk olduunu ve daha sonra tektanrcla geildiini

dnmektedir. nemli olan nokta, Humeun grlerinin temeline insann doal

47Evans-Pritchardn antropolojik analizinin temel evresi iin baknz: Morris 2004: 303.48Evans-Pritchard 1998: 131132.49Baknz Lvi-Strauss 2002.50Morris 2004: 433435.


19/226

13

tepkilerini ve gdlerini, en baa da korkuyu koymasdr51: nsanlarn ilk dini,

balca, gelecek olaylar hakknda duyulan kaygl bir korkudan kaynak almtr.

nsanlarn herhangi bir trden kasvetli vesveseler iindeyken grnmeyen, bilinmeyengler stne doal olarak ne gibi fikirler besleyecekleriyse kolaylkla dnlebilir.

ster istemez her eit alma, sertlik, zulm ve ktlk imgesi ortaya kacak ve

bunlar, arp kalm dindar bask altnda tutan rknt ve deheti arttracaktr.

Doal korkularmz, eytanca ve kt yrekli bir tanrsal varlk kavram ortaya koyar:

Yaltaklanma eilimlerimiz ise, bizi stn ve kutsal bir varl kabul etmeye gtrr.52

Hume geleneini srdren Radin (18831959) ve Lowie (18831957) de dini,

kurumlardan bamsz olarak aknlk, phe ve korkulardan temellenen duygulara

baml olarak tanmlarlar53. Humeun dncesinin, James (18421910) tarafndangelitirildii grlecektir. Jamese gre din, bireylerin yalnzlklar iinde kendilerini

her ne ekilde olursa olsun tanr olarak dnebildikleri eyle iliki halinde anladklar

durumdaki duygular, edimleri ve deneyimleridir.54

Yukarda bahsedilen sosyolojik ve psikolojik yaklamlar bizzat yrtt

etnolojik almalarla btnletiren ve birletiren Malinowski (18841942), din

davranlar birey ve toplum ilikisi iinde incelemeye alacaktr55. By ile dini

birbirinden kesinlikle ayran Malinowski, bu kavramlara hem toplumsal yap, hem de

bireyin maddi manevi ihtiyalar asndan yaklar: Din ya da by trenlerinde,

aa yukar her edim, yalnzca kendi amalarna ve ilk sonularna gre yerine

getirilmez, ayrca bireylerle gruplar arasnda trenin ngrd gibi er ya da ge bir

dlle ya da bir kar hizmetle sonulanr. By en nemli biimleri iinde toplumsal

bir kurumdur ve byc, byy tm grup adna ynetmek zorundadr. Bu hizmetleri

iin kendisine hemen kk armaanlar denir Bununla birlikte, byc gerek

dln kazand saygnlkta, toplumsal durumunun kendisine verdii gte ve

ayrcalkta bulur. Genelde byden ok dinsel olarak kabul edilen edimlere gelince,

51Hume ve din zerine dnceleri ile ilgili baknz: Hume 2004.52 Hume 2004: 9495. Humeun korkudan temellenen dncesi, daha nce Spinoza tarafndan danerilmitir.53Morris 2004: 229230.54Morris 2004: 231.55Malinowskinin almalar iin baknz: Malinowski 1990a, 1990b ve 1999.


20/226

14

rnein doum ve evlilik trenleri, l gmme ve yas ayinleri, eytan, ruhsal varlk ve

mit olmu kiiler klt gibi edimler aka grlen yasal bir yan gsterir. Dinsel

nitelik tayan tm edimler, klt nesnesi konusunda ahlaksal bir zorunluluk gibianlalr: eytan, ruhsal varlk, g gibi, ayrca buna elik edenin duygusal

gereksinimini de doyurur. Kendi baat ilevine az ok dorudan bal bir sosyolojik

tarz sunmayan ve dinsel grev niteliine toplumsal grevi katmayan bir tek dinsel edim

bilmiyorum.56

Pek ok dnr derinden etkileyen Freudun eserlerinden zellikle Totem ve

Tabu ve Musa ve Tektanrclk, dine yeni ve farkl bir bak as sunmutur.

Kurucusu Freud olan psikanalitik ekoln dine yaklam, pek ok farkl kltrde vefarkl dnemde grlen ortak din inanlarn ve mitlerin ou zaman ortak noktalar

paylatklar ve bunun, her bireyin ocukluk dneminde yaad travmalarn

ortaklndan doabilecei ynndedir. Oidipus kompleksi ve psikanalitiin dier

hipotezlerine derinlemesine girmeden, dine psikanalitik yaklam Manndan

aktaryoruz57: Psikanalitik yaklamn iddias, din inanlarn tek tek kiilerin zihninde

ya da btn toplumda varln srdrebilmesinin, insanlarn din olgusunun

gerekliine inanmaya artlanm gnll olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu

artlanma, bebeklik dneminde hissedilen byk acizlik ve bamllk duygusunun

yaratt psikolojik koullarda, yani bebeklerin dnyay ilk algladklar dnemde

ortaya kmaktadr. ocuklar, byklere ve din inanlarn nemine ilikin ilk eitimi

almalarndan ok nce, byl nesnelerle, kendilerinin ya da erikinlerin bedenlerinin

sahip olduu glerle ilgilenmeye balarlar. Emzirilirken, nefes alrken, alarken, iini

yaparken, kan grdnde hissettikleri keyif, nefret, korku, dehet ya da kskanlk

ilgilerinin belirtileridir. ocuklar, uhrevi dnyada yaayan gl ruhlarn varl

renilmeden ok nce aile iindeki sper glerle anne, baba ve kardelerle uzun ve

56Malinowski 1999: 3435. Ayrca baknz: Malinowski 1990a.57 Mann 2004: 7375. Burada, psikanalitik metotlar arasndaki farkllkla girme gerei duymadk.rnein Freud, hemen her konuda olduu gibi dinin kkenine de libidoyu yerletirmektedir. Oysa Jungagre dinin nemi onun birletirici deneyimidir ve cinsellik bile birlik-btnlk simgesi olan kutsal birynle aklanabilir. Ayrntl karlatrmalar iin baknz: Morris 2004: 264278. Jungun psikanalitikmetotlar iin baknz: Jung 1982 ve 2000. Ayrca Jung ekolnden gelen Campbellin baz tezleri,almamz iinde yer alacaktr.


21/226

15

srekli deneyimler yaarken, derinlerdeki duygularn da ekillendiriyorlar.

psikanalitik aratrmaclar, ocuklarn doum sonrasnda yaamaya baladklar acizlik

ve bamllk hissinin, bedensel gleri ve aile figrn arptp abartarak, tuhaftasvirlerle alglamalarna neden olduunu ileri srerler. toplum kk ocuklara

kltrel kodlarla (Tanr ve eytan, kurtarc ve iblis, byl nesneler ve svlar gibi)

kurgulanm bir mitsel-din inanlar sistemi sunduunda, ocuklar yeni karlatklar

ilahi gleri kendi psikolojik kurgularndaki aile figrleriyle zdeletireceklerdir.

kinciler birincilerin yerini alacaktr. Bu zdelik, din inanlar temsil eden ruhlarn ve

tanrlarn dsal gereklikte dikkate alnmasna zemin oluturur. nk her birey

ocukluunda bahsedilen glerle dorudan deneyimler yaadn dnr.

leriki blmlerde sklkla bavuracamz Eliadenin (19071986)

karlatrmal din almalar, bu blmde inceleyeceimiz son verilerdir: Eliade,

dinsel olgularn zn ve yapsn kavramak iin karlatrmal incelemelerin gerekli

olduunu ileri srer. O, kendini tek bir zel dinin ya da kltrn betimsel bilgisiyle

snrlayan trden bir fenomenolojiye kar savla ortaya kt gibi, dinsel verilerin

basit tipolojilerini yapmaya da ayn derecede kardr. Dinsel bir olgunun tm tarihsel

davurumlar bylesine bir olgunun ne sylediini kefetmek amacyla

incelenmelidir. Yap ve anlam Eliade iin anahtar kavramlardr ve o, kendini hem

bir tarihi hem de bir din fenomelou olarak deerlendirmektedir. Bu yaklam nda

zorunlu olarak gelinen nokta, Eliadenin tm dinsel olgular simgesel bir karaktere

sahip olarak grmesidir ve gerekten Cassirer ve dierlerini izleyerek, insan varln

homo symbolicus olarak tanmlar.58

Buraya kadar, gnmzde halen geerliliini srdren bak alarnn

temellerini atan dnrlerin dine olan yaklamlar ksaca tantlmaya allmtr.

Elbette ki yukardaki liste ok ksadr ve zellikle son dnem yorumcular dhil

edilmemitir. Onlarn grlerine, ileriki blmlerde ilgili balklar altnda

bavuracaz.

58Morris 2004: 284.


22/226

16

Yukardaki gibi ksa bir giri metni ile dahi din olgusunun karmakl ve

anlalmazl ortadadr. Bu yzden, bu almaya balarken din iin herhangi belirli bir

tanm ncelikli olarak kabul etmeyi reddediyoruz. Amacmz, antik bir dinin elimizdekalan verileriyle onu tanmaya almaktr. Antik dinler zerine yaplacak bir almaya

girimek, aratrmacy ne kadar iyi hazrlanrsa hazrlansn genelde ngrlemez bir

bilinmezlik iine eker. Aslnda ayn durum gnmz dinleri iin de geerlidir: Her

dinin inanannn zihninde yaratt tanr ve kutsal, tamamen kiisel grecelie

sahiptir. Ayrca tapnanlar gzyle baktmzda, incelenen konu bir sje veya fenomen

deildir ve tanr hakknda yaplacak din bir tartma, metodolojik aklamalardan ve

nesnel varsaymlardan olduka farkldr: Tanr, imanla yaklatmz objedir; Tanrda

imanla bilinenin dnda hibir ey yoktur Bunun anlam udur: man iman yapan

ey, artsza doru ynlendirilmesidir ve her gerekliin konumunu artszn gereklii

sayesinde belirleyebiliriz.59Ancak burada artsz olan kavrayan fiil bir iman fiilidir

ve bu artsz olan, iman fiili dnda kavrayamayz60. Elbette dinler de, Jacques

Waardenburgun dedii gibi, gzlemlenebilir ifadelere, deerlendirilebilir aralara ve

kurumsallam tezahrlere sahiptir; fakat ite sorun da, yine ayn aratrmacnn dedii

gibi, bu ifadelerin, vastalarn ve tezahrlerin anlamdr. Dinin dndan birisinin bunlar

anlayabildiini veya dinin inananlarnn birbirlerini ve dinlerini tam tamna

anladklarn sylemek de ayn derecede zordur. Wilfred Cantwell Smithe gre:

Dardan birisinin bir din hakkndaki ifadesi o dinin mensuplar tarafndan

tasdiklenirse o ifade dorudur.61

u halde, gnmzn son derece kurumsallam ve binlerce yllk pratik

geleneine dayanan dinlerini bile tam anlamyla kavrayabilmek iin, o dinin

tapnanlarnn grlerine bavurmaldr. Oysaki kurumlar ve inananlar binlerce yl

nce yok olmu dinlerin ou zaman neredeyse tamamen tahrip olmu eserlerini ortaya

karan arkeologlar byle bir ansa sahip deillerdir. Yine de bu durum, antik dinler

zerine syleneceklerin binlerce yl nce tkendii anlamna gelmemektedir: nsanln

59Tillich 2000: 89.60Tillich 2000: 89.61Rahman 1999: 165. Aktarmlar bu kaynaktan yaplmtr. Daha geni bir tartma iin baknz: Rahman1999: 163182.


23/226

17

birikiminin ve tarihinin byk bir ksmn din oluturmaktadr ve bu derin kavram

anlamak deilse bile tanmak iin elimizde yeterince veri bulunmaktadr. M.. 9.

yzylda kurulmu olan ve yaklak 2500 yl nce inananlarn yitirmi olan Urartu diniiin yapacamz bu alma da benzer zellikler tayacaktr. ncelikle Urartu dini ile

ilgili elimizdeki verileri tantacak, sonra bu verileri dier disiplinlerin de yardmyla

tanmaya, son olarak da bunlara anlamlar yklemeye ynelik baz karmlar yapmaya

alacaz. Doaldr ki byle bir almada felsefi yorumlara girimek, zellikle de

ontolojik baz karmlar yapabilmek hemen hemen imknszdr, ancak Urartu dinini

tanmaya alrken, elimizdeki imgeleri aklayabilmek iin yine din felsefesinin

yardmlarna bavurmamz gerekecektir. En ok bavuracamz yorumlama

metotlarnn banda ise antropolojik ve sosyolojik yaklamlar gelecektir. Yer yerpsikolojik yorumlara da yer verilecek olmasna ramen, temelde elimizdeki arkeolojik,

yani maddi verilere sadk kalmaya alacaz. Yukarda bahsedilen artsz, hemen

herkes iin olduu kadar arkeolog iin de bilinmezdir; amacmz, Urartu dininin

olumasnda etkin olan evresel, sosyal ve ideolojikartlaranlamaya almaktr.


24/226

18

II. BLM URARTU DNNN OLUUM SREC

Urartu dini, tm Antik Dnyada grlen dier rneklerden farkl olmayarak ok

tanrldr ve kendine zg yenilikleriyle beraber, kendinden nceki geleneklerin de

takipisidir. Her antik kltrde olduu gibi, dine ait veriler, Urartu kltrn

anlayabilmek iin en nemli kaynaklardandr ve Urartu dinine ayrntl bir baktan nce

Urartu ncesi blge ve evre dinlerini ksaca tanmak doru olacaktr. Bu aamadaki

amacmz bahsi geen ncl ve ada dinleri irdelemek deil, Urartu dininin oluum

sreci ncesindeki din ve ideolojik altyapy ortaya koymaktr.

A Urartu Krall ncesi evre ve Blge Kltlerine Genel Bir Bak

Urartunun hem corafi, hem kltrel komularnn banda Mezopotamya

uygarl gelmektedir (Levha I). Kendinden sonraki tm Mezopotamya kltrlerini

ekillendirmesi asndan Smer kltr, izleri Urartuya kadar uzanan derin yansmalar

iermektedir. M.. IV. Binyla dek takip edilebilen Smer dininde, panteonun en

stnde Gk Tanrs Anu bulunmaktayd. Tanrlarn kral unvanna sahip olan bubatanr, otoritesini insanlar aras ilikilere kadar yaymt62. Anunun asl zellii

krallktr ve insanlara krallk kurumu ve nianlarnn ilk olarak ondan geldiine

inanlmaktayd63. Dnyevi hayatn hiyerarisi ve otoritesi gkyznn dzeniyle ayn

anlama gelmekteydi ve Anunun yeryzndeki temsilcisi kraln emirleri, tanrsal kabul

edilmeliydi. Bu noktada, erken dnemde yneticilik niteliinin kralln sadece din

adamlar elinde bulunduunu belirtmek yerinde olacaktr. Bu erken dnemle ilgili

bilgilerimiz, olduka yetersizdir ancak Erken Slaleler Dnemi ile birlikte (yaklak

M.. 3000), devaml savaan ehir devletlerinde fark bir otoritenin ortaya ktgrlmektedir. Artan Sami gleriyle beraber64, ehirlerde ok byk bir nfus art da

62Bratton 1995: 36.63Oates 2004: 180.64Dolukhanov 1998: 400.


25/226

19

gzlemlenmekteydi65 ve bu yeni dnem, dzenli askere almayla oluan ordularla

beraber66, sur duvarlarn da beraberinde getirmitir67. Kentlerin rahip yneticilerinin, bu

srp giden aknlara kar koyabilmek iin geici grevle komutanlar atam olmalargerekir. Bu komutanlar sava ister kazansnlar, ister kaybetsinler, sonu

deimeyecektir; eer yenmilerse siyasal erk kazanp, rahiplerin yannda onlarn

zararna gelien siyasal erk odaklar oluturmaya balamlardr. Yitirdikleri zaman ise,

saldran uygarlamam halklarn komutanlar siyasal erki ele geirmilerdir. Bylece

din snf dnda, askeri snftan kiilerin de siyasal ve ekonomik olarak glendii

grlmtr. Bunun sonucu olarak da, bata ynetici iin en(kutsal rahip), ensi(temel

atan rahip) ve bunlardan treme patesigibi unvanlar kullanlrken, ilerleyen dnemde

lugal (daha ok askeri arml: Smerce insan veya adam anlamnda lu ve yksekanlamnda gal kelimelerinden treme, byk adam veya kral anlamnda) unvannn

kullanld grlmtr. Bu durum bilim adamlar tarafndan, her eylemi din amal

olan siyasal erkten, din kkenli (ruhban) olmayan, ancak eylemlerine din klf arayan

askeri ve yar laik siyasal erke gei olarak kabul edilmektedir. Bylece din adamlar

yneticilikten km, ancak gl bir siyasi snf olarak kalmlardr68. Ancak bu, dinin

kendi kabuuna ekilmesi olarak anlalmamaldr: Smerler tarafndan

Mezopotamyann orta yeri olarak grlen ve tanrlarn toplant yeri olarak kabul

edilen Nippur, kuzeyin en byk kentiydi. Yars boyutunda bile baka bir kent

bulunmamaktayd. Bu kentin zel bir durumu olduu anlalmaktadr69. Burada

ynetim, olaslkla rahipler elinde kalmt ve Smerin zerk din merkezi olmutu.

Smerin egemeni olduunu ileri sren kent yneticisinin, bu kentteki din adamlarn

ikna ederek Enlil tarafndan kral seildiini sylemelerini salamas gerekiyordu70. Aksi

takdirde hkmdarl, ii bo bir iddiadan teye gidemeyecekti.

65Baknz Redman 1978: 286288.66E.S.D. de bir tr askere almayla oluan bir ordunun bulunduunu ortaya koyan yeterince kant vardr.Akkad hanedan srasnda kaynaklar, en az 5.400 askerden oluan ordularn varln belirtmektedir.Dolukhanov 1998: 389.67Gney Mezopotamya da ilk ehir surunun arkeolojik kant, Erken Slaleler Dnemi ortalarnda, EbuSalabih te grlmektedir. Roaf 1996: 82.68Bu konuda daha geni bilgi iin baknz: Dolukhanov, 1998: 389; enel 1997: 253; Roux 1972: 154.69Dolukhanov 1998: 385.70Roux 1972: 129.


26/226


27/226

21

olarak katlmakla yetinecektir. retici gcn tamamn oluturan halk, bamsz olarak

kendi tanrlarna muskalar, tlsmlar, idoller, figrinler, ak hava sunumlar ve daha

bilemediimiz pek ok ekilde ulamaya alrken, ynetici snflar tekelinde bulunanyaz, bize halk tapmlar ile ilgili neredeyse hi bilgi vermemektedir.

Mezopotamyada Smerden sonra grdmz Akkad, Asur ve Babil

uygarlklar, hem yerel, hem yabanc (rnein Hurri) tanrlarla zenginleirken, din

yaplanmada ok byk bir deiiklik olumamtr. Ancak merkezleme ile birlikte

dinde de, deiim olmasa bile baz nemli dnmler gereklemitir. M..

1700lerde, Hammurabi ve halefleri dneminde, Babil nemli bir ideolojik geliime

sahne olmutur75: Smerin ilk dnemindeki yerellii ve kk-devletilii inkrauratacak yeni bir siyasal ideolojinin gelitirilmesi. Kralln tanrlarn armaan olduu

fikri bu dnemde bolca vurgulanr olmutur. te yandan M.. 2000e doru kayda

geen Kral Listeleri Smerin her zaman tek bir kraln ynetiminde birleik bir lke

olduu propagandasnn rndr. Bu arada Smerde her kentin tikel klt rgtl bir

imparatorluk panteonu halinde birletirilmi, Smer kozmogonisi Babilin tanrs

Mardukun (Levha II a) yaradl eyleminde barol oynayaca biimde yeniden

rgtlenerek (Enuma Eli) standartlatrlm, kraln tanrnn bahizmetkar olduunu

vurgulayan bir devlet riteli gelitirilmitir76. Hemen belirtilmelidir ki Enuma Eli

Mardukun Eann olu olduunu syler, ancak Mardukun atalar belirsizdir77. Bir ilk

olarak saylabilecek bu geliim, siyasal erki tek elde toplayan, ancak ynetimde

etrafnda toplanan erk odaklar arasnda da badatrc grevi stlenen kral kavramn

ortaya kartm olmaldr. Belki de bu giriim, politik bakent haline gelen Babile

Enlilin kenti Nippuru artran kudret havasn kazandrmak iin bilinli olarak

yaplmtr78. Bylece Babilin yaratc tanrs olarak tm tanrlarn zerinde ve onlar

yaratan, denetleyen, stelik aralarndaki anlamazlklar zen bir erk olarak dnlen

Marduk, imparatorluk srecinde byyen krallk yetkisi ile de zdeleir: Yaratc

75 McNeil, Mezopotamyann merkezileme srecindeki drt etkenden birincisi olarak bu ideolojikdeiimi gstermektedir. Dier etkenler brokrasi ve profesyonel ordu, idari tekniklerin yetkinletirilmesive ticaretin gelimesi olarak verilmitir. McNeil 1965: 6768, aktaran zbudun 1997: 8889.76McNeil 1965: 6768den aktaran zbudun 1997: 88.77Oates 2004: 181.78Oates 2004: 182.


28/226

22

Mardukun bahizmetkar olan, tm krallarn zerinde, hem kendi tebaasnn, hem dier

krallarn tebaalarnn boyun emek zorunda olduklar, gl olduu kadar meru bir

kral. Tanrlarn Tanrsna kout olarak Krallarn Kral.

nceki Akkad ve sin-Larsa dnemlerinde de benzer giriimler olmasna

ramen79, bu dnem krallarnn amalar, kendilerine kafa tutan dier kk kent

devletlerini bastrmak deil, gerekten de dnya (en azndan bildikleri kadar)

hkimiyeti kurmakm gibi gzkmektedir. Asur da Babil gibi dnya hkimiyeti

rolne soyunduunda, karsnda model olarak alabilecei ok fazla seenek

bulunmamaktayd. Smerin mirasnn byk ounluuna sahip olan Babil, kuzeydeki

Sami topluluklarna da rnek tekil etmekteydi. rnein Hammurabinin ada olan I.amsi-Adad (M.. 18131781), Asurdaki tapnan ina kitabesinde, kendisini evrenin

kral olarak tanmlamaktadr80. Ancak bu yaztta, byk tanr olarak geen tanrnn Asur

deil de Enlil olmas nemlidir. Anlald kadaryla, yukarda bahsedilen Smer

gelenei halen etkisini srdrmektedir.

Her ne kadar Asur Krall ile ilgili bilgiler, corafi ve kronolojik yaknlk

nedeni ile Urartu ile ilgili verilerin arasnda sunulacak olsa da, benzer bir dnmn

Asur devletinde de gzlemlendii belirtilmelidir. Asur devletinin batanrs Asur, Urartu

dinine kendinden o kadar ok zellik katmtr ki, bu tanr hakknda ksaca bilgilenmek

yerinde olacaktr:

Asur, Asur ulusunun tanrsdr (Levha II b). Gerekte ayn ad tayan kentin

yerel tanrs da olabilir; daha dorusu, kentin kendisi bu ekilde kiiletirilmi olabilir

(kent, tanrnn kendisiymi gibi, kent ad verilerek yeminler ediliyordu). Bu nedenle,

Asur yaylmaclnn alan ve gcyle orantl olarak Tanr Asur, ortaya kan devletin

ve imparatorluun en stn tanrs oldu. Bununla birlikte, bu tanrnn da kkeni ve

geliiminin ayrntlar btnyle bilinmemektedir. Neticede, Asurun gelimesi ve

Gney Mezopotamyayla kltrel temasn artmasyla birlikte, Tanr Asuru Smer ve

79Akkadl Naram-Sinin memurlar, kendisine Agadenin Tanrs diye hitap ediyorlard. Roaf 1996: 98.80LAR I: 43A.


29/226

23

Babil panteonundaki belli byk tanrlarla zdeletirme ynnde bir eilim ortaya

kmtr. Yaklak olarak M.. 1300 ylndan itibaren onu Smerli Enlil ile

zdeletirme gayretlerinin izlerini bulabiliriz. Bu, muhtemelen ona tanrlarn lideriroln yklemeye ynelik bir abaya iaret eder (Tanr Enlil ve Nippur kentinde

oynad rol belirtilmiti). Daha sonra Asur hkmdar II. Sargonun (M.. 721705)

hkmdarlk yllar srasnda Tanr Asur, Babil Yaradl Destannda Anunun babas

olarak bilinen Tanr Anar ile zdeletirilmeye baland (bu, sadece isim

benzerliinden de kaynaklanabilir). Bylece bu sre, Tanr Asuru evrenin

yaradlndan o gne kadar, uzun sre varln srdren bir tanr olarak ortaya kartt.

Sargonun halefi Sanheribin (M.. 704681) saltanat srasnda, Tanr Asur ile Babil

ulusun tanrs Mardukun mitolojisini ve bu arada Babildeki Yeni Yl Trenlerininayinlerini (Enuma Eli) ilikilendirmek ynnde resmi dzeyde bir giriimde

bulunulmutur. Bu giriimin taklit olduu o kadar belirgindir ki, Asurda bu bayramn

ne yeri, ne zaman tam olarak bellidir. Nisanda yaplmas gereken kutlama, baz

kaytlara gre bir kez Austos veya Eyllde, bir kez de Mart aynda

gerekletirilmitir81. Bu dneme ait baz yaztlarda Mardukun ad yerine Asurun

geldii grlmektedir82. Bunun ardnda yatan gerek neden, aka, Asur ile Babil

devletleri (ve ehirleri) arasndaki siyasi ve askeri mcadeleydi83.

Tanr Asurun amblemleri bile Babil tanrlarndan gemitir. Asurun hayvan

olan ylan-ejderha, Marduktan devralnmtr. Tanr simgeleri koleksiyonunda Tanr

Asurun Anu ve Enlilden miras alnan boynuzlu balkla temsil edildii gze arpar.

Dier tanrlarn sfat ve mitlerini ona aktarmaya ynelik eilimlere ramen veya

tamamen bu eilimler nedeniyle Tanr Asur, kendine ait belirgin bir karakteri ve

ikonografisi olmayan, snk bir tanr olarak kalr. Asur lkesinde krallk unvannn

verilmesinin (ya da geri alnmasnn) ancak onun elinde olduu bilinmektedir; Asur

kral da onun barahibi ve yeryzndeki vekiliydi. Asur krallarnn adlarnda tanrlarnn

adlarnn bulunmas genellikle yaygndr (Asur-nasirpal, Asur-banipal, Asur-ahne-

iddina gibi). Tanr Asur, Asur ordularn destekler ve cesaretlendirirdi. Tanr Asura ait

81Saggs 1990: 208.82Grayson 1993: 224.83Black Green 2003: 4042, Aur maddesi.


30/226

24

mhrler, politik neme sahip belgelerin imzalanmasnda kullanlmtr. Bununla

birlikte, Tanr Asur politik bir birim olarak Asur gcnn, halknn ve lkesinin

kiiletirilmesinden ibarettir84

. Tanr Asur ve Asur devletinin dini, almamz iindeska geecektir.

Mezopotamyada bahsettiimiz sreler yaanrken, Anadolu bozkrnda daha

farkl gelimeler sz konusudur. Mezopotamyann eril gc vurgulayan tanrlarna

karlk, Anadoluda Neolitik dnemden itibaren bereket ile ilikili olan Ana Tanra

kltn bulmaktayz85. nsann toprakla olan ilikisi ve kadn dourganlnn bereketle

olan benzerlii zerine kurulmu olan belirgin ideolojik yapnn izleri Paleolitik dneme

dek takip edilebilmektedir. Kendisini Ana Tanra figrinleriyle86 ifade eden buNeolitik dnem dinini, dnemin tek inan sistemi olarak alglamak yanltr. Ana

Tanrann erki, kafatas klt ile ifade edilen bir atalar klt ve zellikle boa

boynuzlar87 ve dikili falluslarla88 temsil edilen bir eril bereket gc ile

paylalmaktayd. zellikle dii ve erkek bereketlilii, yani Ana Tanra Boa ikilisi,

Orta Anadoluda Neolitikten Erken Tun aa, oradan da Hitit Krallnn ve

takipilerinin dinlerine tanmtr.

Hitit dinine baktmzda, elimizdeki tm verilere karn bir karmaa

grmekteyiz. Anadolu bozkrnn insan hareketlerine ak ve bu yzden heterojen

yaps, dinde de saysz eitlilie yol amtr. Ancak burada da, Hitit dininin ideolojik

yan zerinde duracaz: Bin Tanrl olmasyla nl Hitit din hiyerarisi,

Mezopotamyadaki rneklerinde olduu Anadoluda da ruhban snf tarafndan

dzenlenmitir: lkenin eitli inan merkezlerinde grev yapan Hattual din adamlar,

84Black Green 2003: 42.85

Kadn figrinleri sadece Anadoluda deil, Mezopotamya ve dier blgelerde de ele gemektedir,ancak Anadoludan ele geen eserlerin nicelik ve nitelikleri dier blgelere kyasla olduka arbasmaktadr.86Ana Tanra klt ve her figrinin tanray temsil edemeyecei ile ilgili tartmalar iin baknz: Roller2004: 4658.87Neolitik dinde tanra ve boa iin baknz: Cauvin 2002: 2531. Neolitik atalhyk rnek alnrsa

Neolitik a insanlarnn canl bir resmini izen duvar resimleri, sva kabartmalar, hayvan balar ve kltheykelciklerinin, stilize boa boynuzlar ile birlikte bulunduklar (Mellaart 2003: 53) unutulmamaldr.88 Fallus biimindeki dikilitalar da Merkezi Anadoludan deil, Mezopotamyann uzant olanGneydou Anadolu Blgesinde ele gemilerdir. Baknz: TAY 2: Gbekli Maddesi.


31/226

25

resmi bir devlet panteonu yarattlar. Kralln merkezinde ve Hattilerin anayurdu olan

blgede, en nemli dinsel merkez yeri tam olarak bilinemeyen ancak bakent

Hattuadan bir gnlk mesafe iinde olduu belirtilen Arinna kentiydi ve Hititlerinerken dnemlerinde baat tanrnn burada tapnlan Wuruemu Gne Tanras

olduu grlmektedir. Bu komu kent Arinna tapnann klt, panteonun ekirdeini

oluturdu. Arinnann Gne Tanras Hitit lkesinin Kraliesi, Yerin ve Gklerin

Kraliesi, Hatti lkesinin Kral ve Kralielerinin Hanmefendisi, Hattinin Kral ve

Kraliesinin hkmetinin ynlendiricisi olarak ululatrld. Hitit Devletinin ve

kraliyetin koruyucusu oldu ve kral, savata ve ulusal bir tehlike annda daima yardm

iin ona bavurdu89. Bu tanrann durumu, Gne Tanrsnnkiyle karlatrldnda

asla ak bir ekilde tanmlanm deildir. Gne Tanrs mitolojide btn tanrlarnkralyd ve antlamalarda tanrlar ahit gsterilirken, tanrlar listesinin banda yer

almaktayd. Babilli ada gibi (ama) hak ve adaletin tanrs olarak grlrd. Fakat

resmi devlet ideolojisine gre, Arinnann Gne Tanrasnn kocas, Gne Tanrs

deildi. Wuruemunun kocasnn, Hattinin Frtna Tanrs olduu ve Gklerin Frtna

Tanrs olarak da adlandrld grlmektedir90. Kendisi de Hatti kkenli olan bu

tanrnn ad Taruydu91 ve panteonda ikinci srada gelmekteydi92. Kars gibi o da

savalardan sorumluydu ve ulusun askeri geleceiyle yakndan ilikiliydi. Bu tanrlar

dnda yerel, Hurri kkenli ve Mezopotamya kkenli pek ok tanr bulunmaktayd,

ancak bunlarn tapmlar ile ilgili yeterli bilgimiz yoktur.

Hitit mparatorluunun sonuna doru, Hitit devlet dini kuvvetli bir ekilde

Hurri etkisi altna girmitir93. Bu dnemde nceki dnemin Arinnann Gne

Tanras Wuruemu, Teupun ei Hepat ile, Hattili Frtna Tanrs Taru, Tanr Teup

ile, Wuruemu ile Tarunun ocuklar olan Nerik ve Zippalanda ise, Teup ile Hepatn

ocuklar olan Tanr arruma ile zdeletirildi (Teup ile Hepat, ileriki blmlerde

89Gurney 2001: 119. II. Muwattallinin bata Gne tanras ve dier tanrlara ok uzun bir dua metniiin baknz: Alp 2001: 101107. Bu metinde tm nemli Hitit tanr ve tanralar sralanmaktadr.90Gurney 2001: 120.91Bu tanrnn adnn farkl sylenileri Tarhu, Tarhuna veya Tarhunttur. Baknz Alp: 1954: 460, dipnot39.92Gurney 2001: 117.93Bu noktada, Kizzuwatnada Kummanili bir prenses olan Kralie Puduhepann rol byktr. BaknzGurney 2001: 120121.


32/226

26

daha geni ele alnacaktr). Tm bu zellikler, tanrlarn ikonografileri ve hiyerarileri

baznda, Yazlkayaya yansmtr(Levha III)94.

Kral, barahip olarak yl iinde pek ok festivale katlmak zorundayd. Krallarn

bu festivallerde yapmalar gerekenleri detayl bir ekilde anlatan tabletler

bulunmaktadr. Pek ok festival olmasna ramen, bunlarn ritelleri esas olarak

birbirine benzemekteydi, yle ki tek bir ayinden, yani kraliyet ritelinden bahsetmek

yeterli olur95. Mezopotamyadaki gibi siyasi erk evresinde odaklanan din otoritenin,

her anlamyla resmi ve tek bir panteon oluturma abas burada da hemen gze

arpmaktadr. Hititler Mezopotamyay hem arada tayclk grevi gren Hurri kltr

araclyla, hem de Babile yaplan seferden dolay iyi tanyor olmalydlar: Tapnaktanrnn evi, rahipler de hizmetkrlaryd. Kral, barahipti. Grnte kral,

Mezopotamyadaki kadar byk bir g tekeline sahip deildi ve yetkilerini bir

meclisle, Pankula paylamaktayd. Ayn zamanda Hitit krallar, kendilerini tanr

olarak ilan etmemekteydiler. Ancak bu meclis, sadece kraln su ilemesi durumunda

bir mdahale yetkisine sahipti96. Dahas Hitit krallar ldkten sonra tanr olmaktaydlar

ki, bu da tahttaki ocuklar iin olduka avantajl olmalyd: Kendisi tanr olmayan,

ancak bir tanrnn z olu olan bir kral. Btn bunlarn tesinde, kraliyet ailesinin

hamisi, Gne Tanrasnn bizzat kendisiydi. Kralln ideolojik yaplanmas,

Anadolunun ilk byk devletinin dinini de deitirmitir: Soyaac Neolitik dneme

kadar inen bereketin ve dourganln mtevaz Ana Tanras, Hitit Krall ile birlikte

sava ve kraliyet ailesinin hamisi ba tanrla ykseltilmi, erken dnemlerde

onunla bereketlilik erkini paylaan boa, Frtna Tanrs araclyla sava, g ve

ykmn temsilcisi olmutur97. Ayn tanrlar, Ge Hitit devletlerine ve Frig Krallna

tanacak, oradan da Yunan ve Romann panteonlarna geerek olabildiince

ykseleceklerdir.

94Bu zdeletirmelerle ilgili daha geni bilgi iin baknz: Bratton 1995: 130131; Akurgal 1998: 105;Gurney 2001: 121.95Gurney 2001: 131.96Ceram 2001: 128.97Teupun temel zellikleri frtna, gkyz ve imek tanrs olmas yannda mahvediciliidir. Tarhan1978: 58.


33/226

27

Urartuya komu corafyalardan biri, hatta Urartunun bir paras da randr ve

bu blgede de Orta Anadolu ile ok benzer gelimelerin yaanm olmas artcdr.

Haklarndaki bilgilerimiz ok az olmasna ramen, randa ykselen ilk byk devletolan Elamn tanrlar, Mezopotamya tanrlarndan olduka farklydlar. M.. III.

Binylda, en nemli tanrnn yine bir kadn, Tanra Pinikir olduu grlmektedir. M..

II. Binylda bu tanrann yerini, byk tanr anlamnda Napiria da denilen Tanr

Humbann kadn karl olan Liyan Tanras Kiriria almtr98. Bu arada tm

Elamda kutsanan eril g, Byk Tanr Humbandr. Bu tanrlar, Elamn pek ok

yerel tanrs takip etmektedir. Tanralarn ve Byk Tanrnn hkimiyeti, Elamda

M.. II. Binyln sonlarna dek azalarak da olsa devam etmitir, ancak bu binyln

sonlarna doru byk bir deiim gzlemlenir. Akkadl Naram-Sin dnemindeki (M..22912255) bir antlama metninde99 srasyla Tanra Pinikir ve dier tanrlar

Pakhakikip, Humban, A.MAL, Sit ve Nahitiden sonra yedinci srada ad geen bir

tanr, zaman iinde adm adm ykselmeye balamtr. Tamamen Susa kentinin yerel

tanrs olan ve ad Susann efendisi anlamna gelen eril tanr n-uinak, kendinden

nceki tanralar ve tanrlar saf d edecek ve ulusal tanr olacaktr. Kral Unta-

Napiria100 dneminde (M.. 13. yzyl ortalar) Byk Tanr (Humban veya

Napiria) ile e tutulmaya balamtr. Bir yzyl sonra, Kral ilhak-n-uinak

dneminde101(M.. 12. yzyl sonu), bu tanry tamamen ortadan kaldrm ve yerine

gemitir102. Tanr n-uinakn ykselii, efendisi olduu kent Susann ykselii ve

Elam ynetiminin Mezopotamyayla ilikilerinin art ile dorudan ilikilidir. Susann

dorua kt ve bir imparatorluk bakenti olduu dnemde, bu tanr da hretinin

doruuna ulamtr. Belki de bu yzden yldrm tanrs, bereket tanrs veya sava

tanrs gibi belirgin bir karakterle anlmaz. Aslnda yaztlarda geen tanmlar, bu

98Roaf 1996: 142.99

Hinz 1971: 662. Bu antlama, Akkadl Naram-Sin ile Awan prensi arasnda yaklak M.. 2280 ylndayaplmtr ve bir dizi tanr, antlamaya tank olarak gsterilmitir. Bu antlamann detaylar ve tmtanrlarn incelemesi iin baknz: Hinz 1971: 662673.100Bu kraln ad, Byk Tanr anlamna gelen Unta ve GAL ideogramlarndan gelmektedir. Buradakibyk (GAL) kelimesi, Elam dilinde Napiria veya Humban olarak okunmaktadr ve bu kraln adnUnta-Humban olarak kullanan akademisyenler olduu gibi, sadece Unta-GAL olarak yazanlar da

bulunmaktadr. Baknz Labat 1975a: 385, dipnot 1.101 Elam, bu kral dneminde tam bir imparatorluk halini almtr. ilhak-n-uinak dnemi ile ilgili

baknz: Labat 1975b: 488497.102Labat 1975a: 401. Elam dini ile ilgili daha geni bilgi iin baknz: Labat 1975a: 399416.


34/226

28

tanrnn hretini borlu olduu kurumu gzler nne sermektedir: Kraln Tanrs,

ehrimizin Koruyucusu, Tanrm, Kralm, Atam103.

Elimizde rann Elam ykldktan sonraki erken dinleriyle ilgili ok fazla bilgi

bulunmamaktadr, ancak M.. 7. yzylda Zerdtn ortaya kndan nce de atein

ndo-Aryan kabileleri arasnda kutsal olduu dnlmektedir. Antik Aryan ritelleri

temiz ve ak herhangi bir alanda gerekleiyor olmalyd. Bu yerler, muhtemelen

insanlarn ayin amal toplandklar yksek yerler ve subalaryd. zellikle Mahi Dat

ve Hamadan Ovasn birbirine balayan Horasan geidi yaknlarnda ykselen

Behistun, Med lkesinin merkezinde bulunuyordu ve hem kabilelerin buluma noktas

olarak hem de eteklerinden fkran pnar ile ran kltleri iin doal bir yerdi104. Bu da,yukarda bahsettiimiz devlet dini aamasnn randa ok sonralar Ahamenidler ile

tekrar ortaya kmasnda nemli bir rol oynayacaktr.

Urartunun evre corafyasndaki dinlerde gerekleen ideolojik yaplanma, ok

ksa haliyle yukarda grld gibiydi. Ancak Urartuyu Urartu yapan temel zellikler,

kralln kurulmu olduu kendine zg corafyada yatmaktayd. Urartu ncesinde

Dou Anadolu ve Trans-Kafkasyada kltlerle ilgili en erken veriler, M.. IV. Binyl

sonlarnda yeni bir kltrle ortaya kmaktadr. Bu yeni kltrn yava fakat emin

admlarla ilerleyerek Trans-Kafkasya, Dou Anadolu, Kuzey-bat ran hatta Akdenizin

Levant adyla tannan dou kylar gibi geni bir alana yayld ve Erken Tun a

Kltr olarak ad anlan blgelere damgasn vurduu grlmektedir. Bu kltrn en

belirgin zellii el yapm, genellikle siyah ve gri, iyi aklanm, bezemesinde

kabartma ve kazma unsurlarn kullanld keramiidir. Dier belirgin iki zellik ise

zellikle dnemin hemen balarna tarihlenen ve Trans-Kafkasyada daha youn

grlen yuvarlak planl evler ve nal biimli ocaklardr105. Bu kltre ait en erken

verilerin Trans-Kafkasyadan, zellikle Kura Aras Vadisinden gelmesinden dolay

103Labat 1975a: 405.104Eski ran dilinde bu dan adnn Bagastna = Tanrlarn Yeri oluu, muhtemelen bu nedenledir.Ayrntl bilgi iin baknz: Boyce 1982: 21vd. Eski ran dilinde datc (ltuf ve ihsan datan)anlamna gelen Baga kknden tretilmi pek ok dini kelime vardr ve bu kelimeye tanr anlamyklenmitir. Boyce 1982: 1517.105Burney 1958: 163; Burney Lang 1971, 2835.


35/226

29

kltre Erken Trans-Kafkasya (E.Tr.) Kltr ad verilmitir106. E.Tr. Kltrn

tayan halklarn, hem Hurri hem de Urartularn atalar olduklar konusu ou

aratrmac tarafndan ne srlm ve E.Tr. halklarnn, Proto-Hurri-Urartuca konuankavimler olduklar dnlmtr107. ok geni bir corafyaya yaylan E.Tr. kltrnn

ve halklarnn olas kltleri, Urartu ncesine ilikin nemli veriler sunmaktadr108:

Kltrn en karakteristik malzeme grubunu, ocaklar oluturmaktadr. Blgesel

eitlilik sunan ocaklar farkl form, boyut ve sslemede olabilmektedir. Kltrn yar

gebe yaylac kimlii ile de rten tanabilir ocaklar zellikle zengin bir repertuar

sunar. Tanabilir olan rneklerde at nal eklinde olanlar ve iki veya tane boynuz

eklinde kntya sahip rnekler olduka yaygndr. Kltrn yaylm gsterdii genicorafyann, hemen her alt kltr blgesinde rnekleri grlen boynuzlu kil objelerin

ilevleri, aratrmaclar arasnda tartma konusu olmutur. Antropomorfik veya insan

yzl ocaklar eklinde de tanmlanan bu objelerin seremoni amal, klte ynelik

objeler olma olaslklar ar basmaktadr. Sabit olan ocaklar daha ok, zorlu iklime

sahip E.Tr. corafyasnn sakinlerinin atele olan ilikisinde nemli bir role sahip

olmulardr. Hatta baz uzmanlar bu objelerin boynuz eklinde knt ksmlarnn,

erkek reme organn simgeleyebileceini dnmtr. Bylelikle ataerkil bir yapya

sahip olduu dnlen E.Tr. topluluklarnda bu imgelerin, erkei, kabile-airet reisini

veya atay temsil etmi olabilecei nerilmitir. Dier yandan en gzel rneklerini

Pulur/Sakyolda grdmz oturan insan figr eklindeki kutsal ocaklarda ise

bereketi simgeleyen kadnn temsil edildii ve buna bal olarak E.Tr. Kltr iin bir

106 Bu kltr hakknda terminolojik tartma devam etmektedir. Piotrovskii ve Munchaev bu kltrTrans-Kafkas Eneolitik Kltr (Piotrovskii 1962) olarak adlandrrlarken ou Sovyet arkeolouKura-Aras Kltr terimini kullanmaktadr (Chubinishvili 1964; Japaridze 1964). Trk arkeologlararafndan nerilen ve uzun sre batl arkeologlarca da kullanlan bir terim de Karaz Kltrdr (Koay1976). nerilen dier terimler Trans-Kafkasya Bakr a (Khanzadian 1967: 102115); Yank

Kltr (Dyson CAH: 1416); Kirbet-Kerak Kltr (Maisler Stekelis Avi Yonah 1952: 165173); Krmz-Siyah Akl Mallar (Braidwood and Braidwood 1960: 398403); Dou Anadolu ErkenTun a Kltr (Burney 1958: 164) gibi sralanabilir. Bu almada, sz konusu kltrn kkenlerinegnderme yapmas ve son yllarda daha ok genel kabul grmesi nedeniyle yine Burney tarafndannerilmi olan Erken Trans-Kafkasya Kltr E.Tr. (Burney and Lang 1971: 44) terimi kullanlmtr.107Burney and Lang 1971: 49; Diakonoff 1984: 9. Urartularn etnik kkeni ve Urartu Krallndaki etnikyaplanma iin baknz Batrk 2003: 743, 132142.108 Erken Trans-Kafkasya Kltrnn kltlerine ilikin ileriki bilgiler, Ikl 2005deki verilere ve M.Ikl ile kiisel grmelere dayanmaktadr. Erken Trans-Kafkasya kltleri ile ilgili baknz: Ikl 2005,zellikle 167181.


36/226

30

ana tanra klt ne srlmtr109. E.Tr. dini ve dine ynelik aktiviteler, konuyla

ilgilenen hemen her aratrmac arasnda uzun boylu bir tartma konusu olagelmitir.

Bugne dein gerekletirilen E.Tr. yerleimlerine ynelik kazlarda, ak bir ekilde,tapnak veya tapnm yeri olabilecek yap veya alanlarn tespit edilememi olmas, bu

tartmann ana nedenlerinden biridir. zellikle Transkafkasyadaki baz merkezlerde

yaplan kazlarda, ortaya karlan baz mekn ve alanlar, bilhassa kazclar tarafndan

tapnak veya kutsal alan/tapnm yeri olarak tanmlanmsa da, bunlar her zaman iin

tartma konusu olarak kalmtr110. Ayrca birok yerleimde farkl nitelikler gsteren

birok mekn yine kazclar tarafndan tapnak olarak grlmek istenmitir. E.Tr.

Kltrnde dinsel aktivitelerin hemen her alanda grld gibi ev ii uygulamalar

eklinde gerekletirilmi olabilecei konusunda neredeyse aratrmaclar arasndagenel bir gr birliinden sz edilebilir. Dier yandan baz aratrmaclar ise sz

konusu aktivitelerin ikiye ayrldn dnmektedir; buna gre birincisi ev ii

tapnmlar dieri ise ev d tapnak, tapnm alan, kutsal alan vs. meknlarda yaplan

tapmlar olarak tanmlanmaktadr111.

Ev d alanlarda yapld dnlen dinsel aktiviteler konusunda verileri

Amiranis Gora, Kvatskhelebi, engavit ve Baba Dervite bulmaktayz. Bu

yerleimlerde toplu tapnmaya ilikin veriler, yukarda bahsedildii gibi kltrn nemli

bir esi olan ocaklar, toplu gmler, a boyal duvarlar, yanm hayvan kemikleri,

tahl rnekleri ve insan ve hayvan figrinleridir. Bunlar dnda E.Tr. dinsel

uygulamalarna dair kantlarn byk bir ounluu ev amal kullanlan mekanlardan

ele gemitir. E.Tr. yaylm corafyasnda hemen her E.Tr. evinde varl gzlenen

merkez konumdaki ocak veya ate yeri, ayn zamanda aile boyutunda, ev ii dinsel

aktivite alan olarak dnlmtr. Birok yerleimde bu ocaklarn ii veya etrafnda

tespit edilen eitli hayvan kemikleri, kil figrinler ve eitli objeler bu adan nemli

109Koay 1979: 77 vd.; Kunareva ve ubinivili 1971, 162 vd. den aktaran Ikl 2005: 169, dipnot 317.Ayrca son dnemde Ermenistandaki Gegharot yerleiminde devam eden kazlarda ortaya karlan GeTun aa tarihlenen bir kutsal alanda tespit edilen merkezi konuma sahip yuvarlak ate yeri / ocakE.Tr. Kltrndeki bu ocaklar anmsatmaktadr. P. Avetisyan ile kiisel grmeyi aktaran Ikl 2005:169, dipnot 316.110Kunareva 1997: 7478.111Ikl 2005: 170.


37/226

31

kantlar olarak sunulmutur. Bu durumda E.Tr. Kltrnde din alannda tartmasz en

nemli dinsel imgeler ate ve ocak olmalyd. Ate ve ocak imgelerinde younluk

kazanan E.Tr. din ve dinsel aktivitelerinin nasl uygulandna dair ise sylenebilecekhemen hibir ey bulunmamaktadr112. Atein din yorumlarna, Urartu dini iinde

ayrntl bir biimde tekrar dneceiz.

M.. II. Binyldan ele geen veriler ise nceki binyldakinden daha da

belirsizdir. Asur kaynaklarnda bahsedilen gl da kalelerine ve gl ordulara

sahip113 beylik sistemlerinin, byk krallklardaki kadar gl olmasa da belirgin bir

din kurumsallamaya ulam olmalar gerekmektedir. Gerekten de bugnk

Ermenistan snrlar iine kalan Metsamordan ele geen veriler, Erken Demir adasur duvarlar ve ekonomik anlamda metal, kemik ve boynuz ilemeciliiyle beraber

tapnak kompleksleri de bulunabileceini gstermitir. Ancak bu faaliyetlerin

Urartudaki gibi yapsal olarak belirgin kurumlar iinde biimlenme derecesinin

deerlendirilmesi imdilik olduka zordur114. M.. II. Binyl boyunca grdmz

kltler, tapnaklarn azl ve yokluundan da anlalaca gibi, daha ok mezarlk

alanlarnda gerekletirilen l kltne iliin uygulamalardr115. Yerleimlerin azl116,

112Ikl 2005: 171174.113 Rahipliimin banda (tahta ktm ylda) Uruatri lkesi benden yabanclat ve dmanlk yarattve efendilerim, Aura ve byk tanrlara dua iin ellerimi kaldrdm; Ordularm seferber ettim, onlarn

gl da kalelerine kar yrdm. Himme, Uadqun, Bargun, alua, Halila, Luha, Nilipahri ve Zingunlkelerini, sekiz lkeyi, gl ordularm ile fethettim. Onlarn 51 ehrini ele geirdim, yaktm, yktm,mallarn ganimet olarak aldm. Btn Uruatri lkesini 3 gn iinde efendim Aurun ayana

getirdim. Onlarn oullarn setim, hizmet etmeleri iin aldm, beni onurlandrmaya ynelttim. Bir dalkblgeye her zaman iin ar gelen harac zorla kabul ettirdim... Grayson 1972: 527; LAR I: 114.114Smith 2004: 63115Dou Anadoluda Erken Demir a l gmme gelenekleri iin baknz Sevin 1987: 3552; Derin

1993: 4794.116Van Blgesi ve evresinde bulunan ve M.. II. Binyla tarihlenen yerleimler unladr: Panz Kalesive nekropol, Avzini, Nurkk, Evditepe, Keikran, orik, Aliler ve Yoncatepe (Belli 2000a: 365).simleri verilen bu Erken Demir a kalelerinin konumlar, yapm teknikleri ve tasarmlar yukardaErmenistan'da Erken Demir a kaleleri zerine yaplan incelemelerden elde edilen sonularla bykoranda benzerlik gsterir. Bununla beraber blgeye zg kimi zelliklerin Van Blgesi'nde bulunankalelerde bulunduu da bir gerektir. rnein Panz Kalesi'nin sur temellerini oluturan talarn kabaca daolsa ilendii grlmektedir116. Bunun gibi zelliklerin dnda kaleler byk oranda benzerdir. ErkenDemir aa ait kaleler yksek bir kayalk zerine kurulurken eteklerinde de nekropol alanlar yeralmtr (Belli 2000a: 365).


38/226

32

bu dnemde blge halklarnn daha ok gebe veya yar gebe bir yaam tarzn

benimsediklerini gstermektedir117.

Urartu krallk olarak ortaya kmadan hemen nce blgede yaayan halklara

ksaca gz atmak faydal olacaktr: M.. II. Binyl sonuna gelindiinde, Van Gl

Havzas ve etrafndaki dalk alann snr komular olarak birok farkl etnik grup gze

arpmaktadr. Douda, Hint-Avrupal baz kavimlerin Kuzey-bat randa M.. 15.

yzyl itibariyle yerlemeye baladklar grlmektedir. Bunlar, M.. 9. yzyldan

sonra ortaya kacak olan Med ve Perslerin atalar olmaldr118. Yerletikleri blge

dolaysyla, Hint-Avrupa (ndo-Aryan) kkenli bu kavimler M.. III. Binyldan

itibaren Kuzey-bat rana szm olan Proto-Hurri-Urartu topluluklar ile komu olmuolmaldrlar. Batda ise yine Hint-Avrupa kkenli fakat ranl olmayan, Trak

kkeninden Frigler ve bunlarla akraba olan Proto-Ermeniler gibi kavimler, Malatya

civarna kadar yaylm bulunuyorlard119. Dou Anadolunun kuzeyinde genelde Dou

Karadeniz Dalarnn batsnda, oruh Vadisi batsndan Kzlrmak Kavsinin

kuzeyine kadar muhtemelen M.. III. Binyln Hattileri ve Kakalar ile akraba olan,

Bat Kafkas dillerini (Adighe-Abhaz) konuan topluluklar yaamaktayd120. Dou

Karadeniz Dalarnn dousunda ise Kartvel dillerini konuan ve bugnk Grc ve

Laz etnik gruplar ile akraba olan halklar bulunmaktayd121. Kuzey-douda, Trans-

Kafkasyada ise M.. III. Binyln sonlarna doru blgeye szmaya balayan Hint-

Avrupa kkenli halklar yayor olmalyd122. Gneyde Kuzey Suriye ve Kuzey

Mezopotamyada Mitanni Krallnn ykl ile beraber Hurri etnik kimliinin varl

117 Van Gl Havzas dnldnde M.. II. Binylda Erken Tun a (Erken Trans-KafkasyaKltr) sonras blgede belirgin ve baskn bir kltre rastlanmamaktadr (ilingirolu 2001b: 371). Yine

de Van, Gaziantep, Ahlat, Erzurum ve dier baz mzelerde Dou Anadoludan elde edilmi pek okboyal keramik rnei bulunmaktadr (ilingirolu 1994 ve 2001b). ou Sphan Da kenarndakiStay Yaylas gibi yksek rakmlarda bulunan mezarlarda elde edilen bu keramikler, blgedekihyklerde hemen hi ele gememektedir. M.. II. Binylda Dou Anadolu yayla kltrleri iin baknz:zfrat 2001.118Poroda 1962: 137.119Diakonoff 1984: 110.120Diakonoff 1984: 4546.121Diakonoff 1984: 102.122Japaridze 1993: 475491.


39/226

33

zayflamakta ve gneyden gelen glere bal olarak bu blgeler hzla Arami kltr

etkisi altna girmekteydi123.

Saylan bu etnik gruplarn hemen tmnn benzer sosyal ve ekonomik yapya

sahip olduklar dnlebilir. Corafyann getirdii koullar, bu halklarn tarm ve

ounlukla hayvanclkla uramalarna zemin hazrlamtr. Yksek rakml arazilerin

doas gerei, ayn kkenden olan halklar da dhil, farkl vadi veya yaylalarda

yerleerek ynetimsel adan kopuk bir grnm sergilemekteydi. Bu corafi ve etnik

blnmlk yallar meclisi, halk meclisi veya genellikle askeri yapya dayanan

eflik sistemini de beraberinde getirmi olmaldr. Asur ve Urartu kaynaklarnda

geen lkeler, muhtemelen ite bu kabilesel ynetim birimlerinin yansmasdr124.

simlerini bilebildiimizHabhi, Himme, Tumme, Daiaeni, Arirgi, Luha, Uatqun,

Maqun (Bargun), Salua, Qummeni, Quti, Katmuhi, Halila, Nilipahri, Zingun,

Pirullumzi, Alzi, Tuali, Kindari, Uzula, Unzamuni, Andiabe, Pilakinni, Aturgini,

Kulibarzini, inibirni, Paiteri, Uiram, Kirhi, ururia, Abaeni, Adaeni, Kirini, Albaia,

Ugina, Nazabia, Abarsiuni vd...125 ve isimleri bilinemeyen, muhtemelen ou Proto-

Hurri-Urartuca konuan ancak farkl etnik kimliklerin de mutlaka dhil olduu

topluluklarn oluturduu byk kk birok kabile beylii, aralarnda en glleri

olan Uruatri ve Nairi etrafnda birlemeye balamlardr126. Corafyann doas gerei

farkl ynetsel blgelere (lkelere) ayrlm ve kendi yneticileri (krallar)127 olan bu

siyasi yap, farkl dnemlerde farkl tehlikelere ve byk ihtimalle kendi aralarndaki

ilikilerin oluturduu gncel politik yapya gre glerini birletirmektedirler128.

Urartu Krall ve onun yansmas olan Urartu dini, ite bu karmaann iinden

domutur.

123Diakonoff 1984: 102.124Diakonoff 1984: 4244.125Tarhan 1978: 91182; ilingirolu 1994: 10.126Uruatri ve Nairi isimlerinin ortaya k ve geliimi ile ilgili baknz: Tarhan 1978.127Prizm Yaztnda nce 23 Nairi kralndan bahsedilirken, sonra 60 kral olarak belirtilmektedir (LAR I,236). Bunun nedeni, byk kk tm yerleimlerin yneticilerinin kral olarak gemesi olmaldr.Baknz: ilingirolu 1994: 8.128Seferlerde saylan Uruatri ve Nairi krallarnn says, hibir zaman devamllk salamamaktadr.


40/226

34

B Urartu Panteonu

Blgede Urartu Krall ncesinde, zellikle din ile ilgili kaynaklarn binlerce yl

boyunca olduka silik olduklar yukarda grlmt. Kralln kurulmas ile birlikte,

gelimelerin ba dndrc bir hzla gerekletii grlmektedir: Gl bir kabile-

beylik lideri olduu anlalan Arame (M.. 858832), Dou Anadoludaki beylikleri ilk

kez bir krallk etrafnda birletirmeyi ve kendine bir bakent kurmay baarmtr129.

Ondan sonra taht devralan baka bir kabileninlideri Lutipri olu Sarduri (M.. 832

824), bakenti Van Gl Havzasndaki en gvenli yerlerden birine, Tupaya tam ve

kendi adna yaztlar diktirmeye balamtr130. M.. 13. ve 12. yzyllarda balayan

beyliklerin birleme sreci, ancak puini dnemine tamamlanm grlmektedir131.

Sarduri olu puininin tahta ne zaman kt tam olarak belli deildir. Asur Kral V.

amsi-Adadn bir yaztnda ad geen Upinann132puini olduu kabul edilirse, yeni

Urartu Kralnn M.. 822 ylnda tahtta olduunu benimsemek zorunda kalrz 133.

Kraln tahta getii tarih, olaslkla M.. 825/24 yllar olmaldr134.

puini dneminin en nemli zelliklerinden biri, yeni bir terimin ortaya

kmasdr. Bu terim, Biainili terimidir:

Tanr Haldinin huzuruna, Ardiniye geldikleri zaman Sarduri olu puini,

yce kral, gl kral, dnyann kral, Biainili lkesinin Kral, Tupa Kentinin

yneticisi135

129Arame ile ilgili baknz: Tarhan 1978: 6569; ilingiolu 1994: 2830; Piotrovskii 1967: 45.130 Sardurinin yaztdr; Lutipri olu, yce kral, gl kral, dnyann kral, Nairi lkesinin Kral,

hibir yerde ei olmayan, muhteem oban, kendine boyun emeyenlerle savamaktan korkmayan kral.(Ben) Lutipri olu Sarduri, krallarn kral, her kraldan hara alan kral. Lutipri olu Sarduri yle der:Bu talar Alniunu kentinden getirdim ve bu duvar ina ettim. UKN I: 1. Ayrca Sarduri ile ilgilibaknz: ilingirolu 1994: 2339; Tarhan 1978: 7282.131birleik devlet terimi ilk kez E. Bilgi tarafndan kullanlmtr. Aktaran: Tarhan 1978: 79, dipnot304.132LAR I: 717.133ilingirolu 1994: 42.134ilingirolu 1997: 27.135UKN I: 19.


41/226

35

Ardini (Musair)nin puininin egemenliine geiinin anlatld Keliin

Yaztnda136

ilk kez karmza kan Biainili, Urartularn ilk kez kendilerineverdikleri bir ismin kendileri tarafndan telaffuzudur. Yaztn Asurca olan ksmnda

Nairi lkesi olarak geen terimin yaztn Urartuca ksmnda Biainili lkesi olarak

verilmesi nemlidir137. puiniden sonra da hemen tm Urartu krallarnca kullanlacak

olan bu terim138, Urartu ift dilli yaztlarnda Asurca Nairi ve Urartu terimlerinin

karl olarak kullanlmtr139. Biainili teriminin gerek politik bir yapy deil, sosyo-

ekonomik bir birliktelii ifade ettii de nerilmitir140. Urartu halknn kendisine verdii

muhtemel oul isim olan Bianeveya Vianeismi ile Tupann gnmzdeki ad

olan Van arasndaki byk benzerlik dikkat ekicidir141. Bu aamadan sonra birUrartu Tanrs ortaya kmtr: Urartular artk kendilerini Asurlarn verdii Nairi

ve Uruatri (Urartu) isimleri yerine yerel dillerinde, kendi z varlklarn

tanmlayan142Biainili kelimesiyle tanmlamaktadrlar.

1 Panteonun Kuruluu

puininin ikinci ve daha nemli bir eseri ise, Vanda, Toprakkalenin de ina

edildii Zimzim Dann gle bakan eteklerindeki bir kaya nii iinde yer alan ve

Meherkap Yazt olarak adlandrlan yazttr (Levha IV). Bu ant halk arasnda Kr

Kap, Hazine Kaps veya Yalanc Kap olarak da adlandrlmaktadr. Yazt 4

metre yksekliinde, 2.70 metre geniliindedir143. Ni iindeki yazt iki kez

tekrarlanmtr. Yaztta, Urartu panteonunda kutsanan 79 tanr ve tanrann ad ve bu

tanr ve tanralar iin kurban edilecek hayvanlarn trleri ile saylar verilmitir144.

Ayrca bir ak hava kutsal alan olan Meherkap kaya nii, bu alanda kesilecek

136Yaztn tam metni iin baknz: IV. Blm, sayfa 134.137UKN I: 19.138Zimansky 1985: 52, tablo 5139Piotrovskii 1967: 50.140Zimansky 1985: 51.141Aktaran Tarhan 1978: 84, dipnot 331.142Tarhan 1978: 84.143ilingirolu 1997: 153.144ilingirolu 1997: 153.


42/226

36

kurbanlarn yllk, aylk veya gnlk olup olmadklar konusunda bir bilgi

vermemektedir. Urartu Tanrlarnn bu en eski, tek ve tam listesi yle balamaktadr:

Mutlak Hkmdar Tanr Haldiye, Sarduri olu puini ve puini olu Menua,

bu kapy ina ettiler ve bir emir buyurdular: Tanrlarn .?.s Haldi, Teieba, iuini,

tm Tanrlarn Tanrs Haldiye 6 gen kei srayla kurban olarak kesilmelidir...145

Bunu bir kurban listesi izlemektedir. Yaztta ad geen tanr ve tanralar ile

onlara kesilmesi gereken kurbanlarn cins ve adetleri yledir146:

Tablo 1: Meherkap Tanrlar Listesi

Tanrlar Kurban Cinsi ve Adedi

1 D Haldi 17 Boa 34 Koyun

2 D Teieba 6 Boa 12 Koyun

3 D iuini 4 Boa 8 Koyun

4 D Hutuini 2 Boa 4 Koyun

5 D Turani 1 Boa 2 Koyun

6 D Ua 2 Boa 4 Koyun

7 D Nalaini 2 Boa 4 Koyun

8 D ebuti 2 Boa 4 Koyun

9 D Arsimela 2 Boa 4 Koyun

10 D Anapa 1 Boa 2 Koyun

11 D Diduaini 1 Boa 2 Koyun

12 D elardi 1 Boa 2 Koyun

13 D Haldinin Silahlarna 1 Boa 2 Koyun

14 D Atbini 1 Boa 2 Koyun

15 D Kuera 1 Boa 2 Koyun

16 D Elipri 1 Boa 2 Koyun

17 D Taraini 1 Boa 2 Koyun

18 D Adaruta 1 Boa 2 Koyun

19 D rmuini 1 Boa 2 Koyun

145UKN I: 27.146UKN I: 27; Piotrovskii 1966.


43/226

37

20 DILU aluse uruliliue siuali 1 Boa 2 Koyun

21 D Alaptuini 1 Boa 2 Koyun

22 D Erina 1 Boa 2 Koyun

23 D iniri 1 Boa 2 Koyun

24 D Unina 1 Boa 2 Koyun

25 D Aiaini (Maaralar Tanrs) 1 Boa 2 Koyun

26 D Zuzumaru 1 Boa 2 Koyun

27 D Hara (Yollar Tanrs) 1 Boa 2 Koyun

28 D Araza 1 Boa 2 Koyun

29 D Ziukuni 1 Boa 2 Koyun

30 D Ura 1 Boa 2 Koyun

31 D Artsibedini 1 Boa 2 Koyun

32 D Arni (Tepeler ve Dalar Tanrs) 1 Boa 2 Koyun

33 D Haldi'nin Genliine 1 Boa 2 Koyun

34 D Haldi'nin Erikinliine 1 Boa 2 Koyun

35 D Haldi'nin Yallna 1 Boa 2 Koyun

36 D Haldi'nin Savalna 2 Boa 4 Koyun

37 D Teieba'nn Savalna 2 Boa 4 Koyun

38 D Artuara 2 Boa 4 Koyun

39 Ardini (Musair) Kenti Tanrsna 1 Boa 2 Koyun

40 Qumenu Kenti Tanrsna 1 Boa 2 Koyun

41 Tupa Kenti Tanrsna 1 Boa 2 Koyun

42 D Haldinin Kentinin Tanrlarna 1 Boa 2 Koyun

43 Artsuniuinu Kenti Tanrlarna 1 Boa 2 Koyun

44 D Haldi'nin deie sine 1 Boa 2 Koyun

45 D uba 1 Boa 2 Koyun

46 D Haldi Kaplarna 1 Boa 2 Koyun

47 Eridia Kentinde D Teieba Kaplarna 1 Boa 2 Koyun

48 Uiini Kenti, D iuini Kaplarna 1 Boa 2 Koyun

49 D Elia 1 Boa 2 Koyun

50 D Haldinin arnie sine 1 Boa 2 Koyun

51 D Haldi'nin Gcne 1 Boa 2 Koyun

52 D Haldi'nin susilerine 1 Boa 2 Koyun

53 D Talapura 1 Boa 2 Koyun

54 D Qilibani 1 Boa 2 Koyun


44/226

38

55 D Ebani (lkeler Tanrs) 1 Boa 2 Koyun

56 Dalar (Snrlar) Tanrsna 1 Boa 2 Koyun

57 D Suinina (Gller - Denizler Tanrs) 1 Boa 2 Koyun

58 D Athananau (Kurbanlar Tanrs) 2 Boa 14 Koyun

59 ... Tanrsna 2 Boa 14 Koyun

60 DLAN Gamruti(tm tanrlara) 4 Boa 18 Koyun

61 D Haldinin nirible sine 4 Koyun

62 Nii Kentindeki D Ua Kapsna 2 Koyun

63 D Babania (Dalar - Yksek lkeler Tanrs) 10 Koyun

Tanralar Kurban Cinsi ve Adedi

64 D Arubani 1 nek 1 Koyun

65 D Huba 1 nek 1 Koyun

66 D Tupea 1 nek

67 D Aui 1 nek

68 D Aia 1 nek

69 D Sardi 1 nek

70 D inuiardi 2 Koyun

71 D phari 2 Koyun

72 D Bartia 2 Koyun

73 D Silia 2 Koyun

74 D Ara 2 Koyun

75 D Adia 2 Koyun

76 D Uia 2 Koyun

77 D Ainau 4 Koyun

78 D Ardi 2 Koyun

79 D nuanau 17 Koyun

Artk Yakn Douda yalnzca yeni ve gl bir devlet deil, yeni bir panteon,yeni bir batanr ve yeni bir kltr domutur. Urartu devlet yaplanmasnda dinin

roln anlamaya almadan nce, Urartularn Biainililerin tanrlarnn zelliklerini

tanmamz gerekmektedir; Urartu devletinin yaps, aada tanyacamz tanrlarla

yakndan ilikilidir.


45/226

39

2 Urartu Panteonu Tanrlar

Biainili tanrlarnn elimizdeki en byk listesi Meherkap olmasna ramen, bu

liste tam olarak deerlendirilemez. Sonraki pek ok yaztta, Meherkapda bulunmayan

tanrlarn isimlerinin getii grlmektedir. Ancak Meherkap panteonundaki baat

tanrlar, hemen hemen tm Urartu yaztlarnda da ululanmaktadr ve bunlarn banda,

phesiz, batanr Haldi gelmektedir.

a Haldi

Urartu dini ve dolaysyla Urartu etnik kimlii ilgili en ok tartlan nokta,

nasya tarih sahnesinde daha nce hibir ekilde ismini duymadmz yeni batanr

Haldinin Urartu Krall ile birlikte ortaya km olmasdr147. yle ki Tanr Haldi,

Urartularda ulusal kimliin ifadesi olmu ve Haldi ile Urartu Krall e

anlamlymasna birlikte anlmtr148.

Haldinin Urartu Krallndaki ve panteondaki batanrl, arkeolojik ve

epigrafik veriler nda tartlmaz derecede aktr. Meherkap Yazt, Haldiye 6 gen

keinin kurban edilmesi gerektiinin beyanndan sonra tanrlara verilmesi gereken

kurbanlara geite yine en bata Haldiye 17 boa ve 34 koyun adanmasyla devam

etmektedir149. Bununla beraber Tanr Haldi, Meherkap yaztnda 13 farkl zelliiyle

kutsanmaktadr:

lk Srada : Haldi

13. Srada : Haldinin silahlar

33. Srada : Haldinin genlii

34. Srada : Haldinin erikinlii

35. Srada : Haldinin yall

147ilingirolu 1994: 46.148Burney 1993: 110.149UKN I: 27.


46/226

40

36. Srada : Haldinin saval

42. Srada : Haldi ehri tanrlar

44. Srada : Haldinin deiesi46. Srada : Haldinin kaps

50. Srada : Haldinin arniesi

51. Srada : Haldinin gc

52. Srada : Haldininsusileri

61. Srada : Haldinin niriblesi

Yukarda pek ok zellii ile beraber Urartu Krallnda kutsanan Haldinin

tam olarak ne zaman ortaya kt belirsizdir. I. Sardurinin (yaklak M.. 832825)bilinen ilk ve tek yaztnda Haldinin ad gememektedir150. Bu isim, Urartu yaztlarnda

ilk kez Sarduri olu puini dneminde ortaya kmaktadr:

Sarduri olu puini bu kaleyi(?) yaptrd. Tanr Haldinin kudretine(?), puini

olu Sarduri bu binay (saray) yaptrd. Bu kadar grkemli(?) hibir ey burada

yaptrlmamt.151

Tanr Haldinin kudretiyle, Sarduri olu puini bu grkemli(?) binay ina

ettirdi.152

Yaztlardan da anlalmaktadr ki, Haldinin Urartu Krallnda ortaya k

puini dnemindedir (M.. 825810). Bundan sonraki dnemde, daha nce de

bahsettiimiz Keliin ve Meherkap yaztlar bata olmak zere kralln sonuna dek

Haldi ismi hemen hemen tm yaztlarda gemektedir.

Meherkap Tanrlar Listesinin 64. srasnda balayan tanralarn banda, 1 inek

ve 1 koyun adanarak kutsanan, Haldinin konsortu Tanra Arubani gelmektedir (Levha

150UKN I: 1.151UKN I: 17 (Vann 1,5 km. kuzeyindeki Kalecik kynde bulunmu stun kaidesi paras zerinde

bulunmu yazttr).152UKN II: 371 (Aa Anzaf yaknlarnda bulunmu kumta stun kaidesi).


47/226

41

VI a). Bu tanrann ad, birka yaztta Haldi ile birlikte gemektedir153. Asur Kral II.

Sargonun 8. yl sefer kaytlarnda (M.. 714), Musairin ve burada bulunan Haldi

tapnann yamasn anlatan metinde154

Arubani ismi yerine tanras Bagbartu155

ve Haldinin zevcesi Bagbartunun emrinin geerliliini gstermek iin kullanlan,

tamamyla deerli talarla kapl altn bir yzk-mhr156 ibareleri bulunmaktadr157.

Bu isim, Asur kaynaklarnda gemesine ramen158 hibir Urartu yaztnda tespit

edilememitir159. Bagbartu, Musair kentinin batanrsdr160. Ancak bu kent puini

dneminde Urartu egemenliine geince, kentin batanrs olan Bagbartu, Haldinin ei

konsortu haline getirilmitir161. Aksi takdirde ehirde iki batanr olacakt ki bu durum

normal deildir162. Bagbartunun, ran-Urmiye blgesinde bir ahs ismi olarak da

kullanld da nerilmektedir163.

Urartu batanrs Haldinin Urartu kimlii iindeki yerini tartmadan nce,

Haldinin baz zelliklerini ksaca saymak yerinde olacaktr: Aksini gsteren birka

durum dnda164 Haldi, hemen her zaman bir aslan zerinde betimlenmitir (Levha V

a). Aslann, Haldinin kutsal hayvan olduu ve ikonografik olarak Haldiyi ifade ettii

anlalmaktadr165. Yine bu ikonografik zelliin yansmas olan ve Musairdeki Haldi

tapnana adak olarak konmu olan166, varln yaztlardan bildiimiz aslan bal bir

kalkan, Ayanis Kalesi kazlarnda tespit edilmitir167 (Levha XX).

153Piotrovskii 1966: 41.154ilingirolu 1984c: 125.155ilingirolu 1984c: 22.156ilingirolu 1984c: 23.157Asur metinlerineBagbartuiin baknz: LAR II: 59, 173, 176, 183, 213.158Piotrovskii 1966: 41.159Salvini 1995: 39.160ilingirolu 1997: 161.161

ilingirolu 1984c: 22, dipnot 52.162ilingirolu 1997: 161.163 Asur yanls Manneal Azann ldrlmesi zerine II. Sargon, Uisdisli Bagdattiyi yakalayarakderisini yzdrmtr (LAR II: 56). Bu isim, Bagbartu ile zde olabilir. Baknz: ilingirolu 1998:236.164Yukar Anzafta ele geen kalkan zerinde herhangi bir hayvan zerinde durmayan Haldi (Belli 1998,39), baz betimlemelerde boa zerinde grlmektedir (Eichler 1984: 72).165ilingirolu 1997: 161; Bilgi n 1964: 90; Kendall 1977: 44; van Loon 1991: 20.166ilingirolu 1984c: 21 vd.167ilingirolu 1997: 117119.


48/226

42

Haldinin pek ok zeliinin banda, savalarda ordunun en nnde, elinde bir

kl veya mzrakla ilerleyen ve Urartuya zafer kazandran tanr olmas gelmektedir168.

Bu zellikleri, Yukar Anzaf kalkannda aka grlmektedir169

. Yukar Anzaf Kalesikazlarnda ortaya karlan ve M.. 9. yzyln son eyreine tarihlenen170bir kalkan

paras, Asur ordusu ile savamak zere ilerleyen tanrlarn betimlendii bir sahneye

sahiptir (Levha VII). almamz iinde ska karlaacamz bu kalkanda Haldinin

kendisi ve silah, alevler saar ekilde betimlenmitir (Levha VI b). Pek ok yaztta

Haldi urisi / silah171 ile yola kt ve lkelerini fethetti ibaresi bulunmaktadr.

Musair tapnann betimlenmesinde tapnan her yannn silahlarla donatlm olmas

bununla ilikili olmaldr. Urartu tapnaklar, ayn zamanda kalkan evi olarak da

adlandrlmaktadr172. Pek ok Urartu kazsndan ele geen mifer, kalkan, sadak ve okucu gibi buluntularn zerindeki yaztlardan anlald zere bu silahlar Haldiye ithaf

edilmitir173.

Haldi, yalnzca bir sava tanrs deildir. Kralln erken dnemlerinde, tarmsal

retimdeki art iin kanal yapm gereklidir ve bu dnemde Haldinin sulama

kanallarndan sorumlu olduu grlmektedir174. Tanr Haldinin, Urartunun

birletirdii halklarn tarm ve hayvanclk tanrs olduu anlalmaktadr175. Adna

ba ve baheler yaptrlmaktadr176. Bu zellikleri ile Tanr Haldi, verimlilik ve tarm

tanrs grnmndedir. Tanr Haldinin tarmsal faaliyetlerle olan ilikisi, Meherkap

Yaztnn, tanrlara verilecek kurbanlar sralandktan sonraki final blmnde de ifade

edilmektedir177.

Urartu Krallnn oluumunda pek ok etnik kimliin yer ald, bu almann

birok yerinde belirtilmitir. Urartunun etnik yaps iinde bulunan Proto-Hurri-

168

ilingirolu 1997: 161.169Belli 1998: 37 vd.170Belli 1998: 37.171uri= silah iin baknz: ilingirolu 1997: 142.172Piotrovskii 1966: 42.173ilingirolu 1998: 232.174Taffet Yakar 1998: 147.175Salvini 1995: 44.176ilingirolu 1997: 153.177Salvini 1994: 188; UKN I: 27.


49/226

43

Urartucadan tremi Urartu dilini konuan halklar, Hint-Avrupallar, Demir a

kltrlerini Van Gl Havzasna getiren farkl kabileler ve daha bir etnik kimlik iin

M.. III. Binyldan itibaren filolojik ve arkeolojik baz gl veya zayf kantlarnizi srlebilmektedir. Ancak

Documents

75-Din Ve Dini Ayinlerin Urartu Krallighindaki Toplumsal Ve Siyasal Rolu (Mahmut Bilge Bashturk) (Ege-2006).pdf