3/7/2012

1

7x595

wooncultuur in Nederland:

naar de woningwet van 1901

jacob voorthuis

Pieter de Hooch

Pieter de Hooch, Mother’s Duty

Pieter de Hooch, Muziekfeest, 1677

Pieter de Hooch, 1658 A Mistress and Her Maid. 1660s. Oil on canvas, 53 x 42. The Hermitage, St.

Petersburg, Russia

3/7/2012

2

Brekelenkam, Kleermakersatelier, midden 17e eeuw

8

Amsterdam, PLattegrond, Johannes Blaeu, 1649

Uitbreidingen Staets

9

Amsterdam PLattegrond 1665, Westelijk deel en Jordaan voltooid

10

Amsterdam, plattegrond 1689, anoniem

11

Amsterdam vergeleken met Speckle en Stevin

12

Amsterdamse Grachtengordel omgewerkt tot lineaire strip

3/7/2012

3

Hendrick de Keijser, Huis Bartolotti, of Het Bonte Huis Herengracht 170-172

met het plaatje uit het grachtenboek Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617

Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617

vernuft en noeste vlijt

Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617

door godsdienst en rechtschapenheid

Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617 Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617

3/7/2012

4

Herengracht 170-172 plan Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti

House ±1617 ceiling and mantelpiece

21

De Beemster, ontwerp ontwateringssysteem, datum en ontwerper

onbekend

22

De Beemster, Kaart met sloten

van Gerrit Dirksz Langedijk,

1611

23

Kaart 18e eeuw van

noord Nederlandse

Droogmakerijen, N

Visscher en P Schenk jr

Heilige Geesthofje, Naaldwijk, Hendrik IV van Naaldwijk, 1496 Later

liet Frederik Hendrik van Oranje, als heer van Naaldwijk, vijftien huisjes

bouwen. vijf voor mannen en tien voor vrouwen.

3/7/2012

5

Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, Linker vleugel Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, rechter vleugel

Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, Regentenkamer

Philips Vingboons, Rokin

145-47, 1641-3, gevels

Justus Vingboons, Kloveniersburgwal 29, Trippen House 1660-62 Amstel 216, 1671 ontworpen en in 1671/72 gebouwd door

bouwmeester Adriaan Dortsman voor de welgestelde katholieke

koopman Gijsbert Dommer (1628-1675).

3/7/2012

6

Hoorn, Slapershaven 2 en 1 en Grote Oost 132

Amsterdam, doorsnede van typisch grachtenpand begin 17e eeuw

33

Amsterdam, Kadastrale minuut 1825

34

Amsterdam Situatie, 1975-80

35

Amsterdam, Uitbredingsplan van Van Niftrik, 1866

36

Zicht vanuit het Amstel Hotel op het Paleis van Volksvleit, 1874

3/7/2012

7

Ontwikkeling woning behoefte • Van de 14e tot en met 17e eeuw

Nederland grotendeels

verstedelijkt gebied.

• In de 18e en vroeg 19e eeuw

vooral gedurende de

economische stagnatie onder de

Franse bezetting nam die

verstedelijking een beetje af.

• Koning Willem I had de bezetting

in Engeland doorgebracht en bij

terugkomst wilde hij het Engelse

industrialisatie process ook in

Nederland doorvoeren

• Maar het capitalisme kwam hier

pas echt in 1870 van de grond…

Amsterdam 1663: kaart met

bestaande stad en voorgestelde

uitbredingen

Nederland in de 19e eeuw

• Late industrialisatie van Nederland

had een aantal oorzaken:

• Mensen met geld investeerde niet

voor de lange termijn in eigen land

maar vooral met het oog op snelle

winst in het buitenland

• De eerste trein reed in 1839 tussen

Haarlem en Amsterdam en

vervoerde alleen passagiers: werd

dus niet gebruikt voor industrie, men

was overtuigd dat het kanaalsysteem

adequaat was.

• Stoommachines werden pas in 1860

op grote schaal toegepast.

• Europese landbouwdepressie in

Nederland tussen 1878 en 1895 zeer

intensief: plaggenhutten

Groei steden 19e eeuw: Tussen 1830 en 1896 groeide Amsterdam met

240%, Haarlem met 286 % Rotterdam met wel 347% en Arnhem met

367%!

Amsterdam, Het Fransche Pad in richting van de Baangracht nu Willemastraat

41

De Jordaan omstreeks 1900

42

Kelderwoning,en Amsterdam, 1880-1900

3/7/2012

8

De meesten hadden geen WC in huis en moesten deze met anderen

delen

Gemeenschappelijke privaten buiten

in de Eligensteeg, Utrecht, 1939

Omstandigheden rond 1901

• 1,1 miljoen woningen in Nederland

• Woningbouw kleinschalig en geheel in

handen van particulieren

• Bijna nergens riolering of elektriciteit

• Gemiddelde oppervlakte bedroeg 30

m2 per 6 personen (Dat in tegenstelling

tot de 40m2 per persoon NU!)

• Er bestond regelgeving over

brandveiligheid (m.b.t. muren,

schoorstenen en dakbedekking)

funderingen, rooilijnen, bouwhoogten,

rechten van belendingen, kwaliteit van

de uitvoering en de bouwmaterialen.

• Maar dat moet gerelateerd worden aan

het feit dat bijvoorbeeld de

Amsterdamse Bouwverordening uit

1531 onveranderd bleef tot 1850!

Speculatieve woningbouw in

's-Hertogenbosch, 19e eeuw

Particuliere woningbouw: Revolutiebouw

Speculatieve Woningbouw Zeeheldenbuurt,

Den Haag, 19e eeuw 46

Govert Flinckstraat, particuliere woningbouw, Amsterdam, 1880-1900, voor &

achterkant

47

Speculative Housing,

Amsterdam 19th century

Arbeidershuizen: Ook grote

ondernemers bouwden zo nu en dan

voor hun werkers.

Regout Woongebouw 1864 in

Maastricht:

72 kamers,

24 zolderkamers,

36 kelderkamers en

16 privaten

voor 70 gezinnen,

3/7/2012

9

Arbeidershuizen: Agneta Park

• J.C Marken (1845-1906)

oprichter en eigenaar van

de Nederlandsche Gist

en Spiritus Fabriek, later

meer bekend als Calvé

bouwde een tuinstadje

voor hemzelf en zijn

arbeiders:

• Tuindorp in Engelse

Landschapstuin, met

gevarieerde verkaveling,

veel groen, water en

adequate voorzieningen

JD Zocher & FHL

Kerkhofl, Agneta Park,

Delft, 1885

Arbeidershuizen Agneta Park

1885

51

Amsterdamse vereeniging tot

het bouwen van

arbeiderswoningen,

Amsterdam, Roggeveenstr,

1884

Bouwverenigingen Marnixstraat, Westerkade, Amsterdam, 1877,

Amsterdamsche vereeniging tot het bouwen van

arbeiderswoningen, aanzicht en plattegrond

53

PJ Hamer & W Hamer, 2e Jan vd

Heijdenstr Amsterdam, 1885-88,

vereeniging ten behoeve der

Arbeidersklasse

54

JE vd Pek, Molukkenstraat,

Amterdam, 1912, achtergevel

3/7/2012

10

55

JE vd Pek, Molukkenstraat, Amterdam, 1912

56

JE van Pek, Housing Association Rochdale, Amsterdam, Van Beuningenstraat,

1909

57

JE van Pek, 01 Housing Association Rochdale, Amsterdam, Van

Beuningenstraat, 1909, plattegronden

58

JE van Pek, Housing Frederik Hendrik Straat, Amsterdam, 1909

Dumbbell tenement blok for maximum density, 1900

Coffinbeds in Burnestreet Shelter, London, 1900

3/7/2012

11

Al vanaf de 18e eeuw, met name in Frankrijk mensen bezig met de

verbetering van de woonomstandigheden van de arbeider.

Claude Nicolas Ledoux, Chaux, c 1780 published in 1804

Claude Nicolas Ledoux, Salines Royales de Chaux, Arc et Senans,

1772-5

Claude Nicolas Ledoux, Salines Royales de Chaux, Arc et Senans, 1772-5,

with plan of the propylaea

Jean-Baptiste André Godin (1817 -

1888)Guise, Familistère, 1859-1880

Jean-Baptiste André Godin (1817 -1888)

Guise, Familistère, print of 1870 Charles Fourier, by Jean

Gigoux, 1853

3/7/2012

12

Charles Fourier, Phalanstère,

1814

Albert Brisbane, North American Phalanx in Colts Neck Township,

1843

John Nash, Plan Regent Street and

Park, London 1812-27

3/7/2012

13

Gustave Doré, Over London by Rail, 1872

London, Underground and

Sewer system, 19C.

Robert Owen, Lanark, 1820

3/7/2012

14

Robert Owen, New Harmony, Indiana, 1824

Société industrielle de Mulkouse, Cooperative Ideal City, 1860

Florence Nightingale 1820-1910

Crimean War 1853-56 Henry Roberts, Model

arbeiderswoningen, Wereld

Tentoonstelling, 1851

Henry Roberts, Model arbeiderswoningen, Wereld Tentoonstelling, 1851

Ebenezer Howard,

The Social City,

1888

3/7/2012

15

Barry Parker & Raymond Unwin, Letchworth Garden City, 1904-9

Techniek van de woningbouw • Bouwtechnieken tussen 1900-1920 zeer

traditioneel

• Heipalen van hout

• Binnen en buitenmuren: ongeïsoleerd: Geen

isolatie en geen ventilatievoorzieningen,

verwarming gebeurde met olie of houtkachel,

metselwerk met baksteen

• Vloeren van hout, binnen wanden en trappen

werden ter plaatse gemaakt

• Houten kozijnen werden op bouwplaats met

stopverf beglaast.

• Gangbare materialen en eenvoudige op de

werkplaats uit te voeren bewerkingen met

eenvoudige hulpmiddelen

• Technische omschrijvingen en bestek

tekening waren zeer beknopt.

• Bouwvakkers onderverdeeld in disciplines:

Heiers, metselaars, timmerlieden,

opperlieden, grondwerkers, opzichters,

stellers, molenbazen, koperslagers,

steenbewerkers, loodgieters en schilders.

Withe de With straat, Amsterdam,

Woningen in Aanbouw, rond 1900

Technische veranderingen

in de 19e Eeuw • IJzerproductie met profiel rond 1820)

• Staalproductie (Besemer vanaf 1854)

Lucht werd door het gesmolten ijzer

gepompt waardoor de koolstof

wegbrandde en een zuiverdere vorm van

ijzer achterbleef

• Ontwikkeling toegepaste mechanica met

systematisch onderzoek naar de kracht

van materialen. Lichtere dus meer

economische afmetingen en gebruik van

constructieve elementen.

• Verbeterde productie van baksteen

(Hoffmann oven of ring oven, 1856)

Verschillende compartimenten waarbij het

vuur steeds verplaatst werd zo kon de

hitte van de koelende compartimenten

worden gebruikt voor het drogen en

verwarmen van de volgende lading.

Hoffmann ring oven, 1856,

plattegrond en doorsnee

1900-2000 drastische

veranderingen in techniek: • Materiaalgebruik (Veel nieuwe

materialen)

– Zachtboard

– Houtwol cement

– Asbest cement (Ludwig

Hatschek 1900)

• Arbeidsomstandigheden

• machines en gemechaniseerd

gereedschap

• Prefabricage van bouwonderdelen

– Standaard kozijnen, deuren en

keukens

– Kunststof WC brillen van

Philips

• Stedenbouwkundige verkavelings-

patronen en plattegronden van

woningen

• Verschuiving werk op de

bouwplaats naar werk in de

toeleveringsindustrie

• Toename van mechanisatie en

efficiency op de bouwplaats

veroorzaakte een drastische

daling van het aantal arbeidsuren

op de bouwplaats.

• 1922 bij een woning van 60 m2

arbeidsuren:

– 1664 (bij woongebouwen van vier

lagen)

– 2.065 (bij woongebouwen in twee

lagen)

• Nu is het gemiddelde aantal

arbeidsuren op de bouwplaats van

een woning van ca 72 m2 ligt op

ca 600 uur.

Plaat 123, uit de catalogus van Braat uit 1882, gietijzeren badkuip en

gasgeiser

Revolutiebouw:Pieter Nieuwlandstraat, Amsterdam 16 september 1899

• Ondanks vele vernieuwingen, de

revolutiebouw bleef voortbestaan:

• Huizen waren net 10 jaar oud.

• Oorzaak, achterwege laten van

verankering balklagen, deze

instorting samen met 10 andere

instortingen gaven directe aanleiding

tot de verandering bouw en

woningtoezicht.

• Al in 1854 werd in de tweede kamer

een eerste aanzet gegeven op de

wettelijke regeling van ontoelaatbare

woontoestanden. – De vraag was: Moet de overheid nu wel of

niet ingrijpen in de manier waarop

woningen worden gebouwd en bewoond.

– Moet de overheid nu wel of niet eisen

stellen aan de manier waarop steden

worden uitgebreid.

3/7/2012

16

De Woningwet van 1901

• Wilhelmina ondertekentop 22 juni 1901 de

woningwet. Deze werd van kracht in 1902.

• 54 artikelen op 29 velletjes

• Alles dat er in stond wordt nu nog steeds van

belang geacht: • Gemeentelijke toezicht op de kwaliteit van het

bouwen: verplichte bouwverordeningen

betreffende constructie, afmetingen, aantal

bewoners, brandveiligheid, toetreding licht en

lucht, sanitair, drinkwater, riolering

• Wettelijke mogelijkheden voor de verplichte

verbetering of sloop van slechte woningen

• Onteigening grond voor de realisatie van

stadsuitbreidingen

• Woningcorporaties zonder winstoogmerk kunnen

goedkoop geld lenen en exploitatie bijdragen

krijgen voor de bouw en het beheer van

goedkope woningen voor huishoudens met lage

inkomens

Periode 1900-1914, Groei Woningbouwverenigingen

HP Berlage 1856-1934,

jctv 94

HP Berlage, 1st extensionplan Amsterdam South, 1900-1905

95

HP Berlage, extension plan The Hague, 1907-11

96

Berlage PLan voor Amsterdam Zuid

3/7/2012

17

97

HP Berlage, perspective study extension plan The Hague, 1907-11

98

Zuid Amsterdam, Aerial view

99

Hendrick Petrus Berlage, Zuid Amsterdam, 1915 Berlage, Plan Amsterdam Zuid, 1915

101

HP Berlage, Extension plan Amsterdam South, 1915-17 view

102

HP Berlage plan Granpré Molière et al architecture, Vreewijk, Rotterdam, 1916-

19 , 1933

3/7/2012

18

HP Berlage (plan) & Granpré Molière et al architecture, Vreewijk,

Rotterdam, 1916-19 & 1933

1916 oprichting Nederlands Normalisatie Instituut:

• samenwerkingsverband tussen

producenten van bouwmaterialen en

bouwbedrijven: de NEN normen

– Kwaliteitsnorm (productnorm)

– Gebruiksvoorschrift (procedurenorm)

– Effectnorm (beschrijving van de

gebruiksvoorwaarde van het product

105

HP Berlage, J Gratama & G Versteeg, Transvaal Neighborhood, Amsterdam,

1919, plan

106

HP Berlage, J Gratama & G Versteeg, Transvaal Neighborhood, Amsterdam,

1919

107

HP Berlage, plan for Hofplein, Rotterdam, 1926

108

HP Berlage, extension plan, Groningen, 1927-28

3/7/2012

19

109

Michel de Klerk portrait

110

Michel de Klerk, Eigen Haard,

Spaarndammerplantsoen,

Amsterdam, 1917-20

111

M de Klerk, Het scheep, schets, Amsterdam

112

Michel de Klerk, Eigen Haard, 1913-21

113

M de Klerk, Eigenhaard, Zaanstraat, Oostzaanstraat, 1917-20, interieur

114

Michel de Klerk, Eigen Haard Housing estate, Amsterdam 1917-20

3/7/2012

20

115

M de Klerk, Eigenhaard, Zaanstraat, Oostzaanstraat, 1917-20, achtergevel

116

Michel de Klerk, Appartment Blok for Spaarndammerplantsoen, Amsterdam,

1914-16

117

M de Klerk, Woonblok, Amsterdam, 1913-1914

118

M de Klerk, Meerhuizenplein, Amsterdam, 1921-22

119

M de Klerk, Housing Association, De Dageraad, Amsterdam, Henriette

Ronnerplein, 1921, 2

120

M de Klerk, Housing Association, De Dageraad, Amsterdam, Henriette

Ronnerplein, 1921, 1

3/7/2012

21

121

M de Klerk, 1884-1923, De Dageraad, 2e blok, 1914-18

122

Krul

123

P Kramer & M de Klerk, Woningbouw voor De Dageraad, Amsterdam, 1918-

1923

Amsterdam Zuid

Na de Eesrte Wereld Oorlog

Paleizen voor de arbeiders:

Michel de Klerk, Eigen Haard Housing estate,

Amsterdam 1917-20

Woningcorporaties bouwen tussen 1916 en 1922 meer

woningen dan particulieren

• Van de circa 25.000 woningen gebouwd

in 1920 was ongeveer 87% woningwet

woningen met Rijkssteun tot stand

gekomen.

• Lonen en prijzen van brandstof hielden

de prijs van baksteen zeer hoog

• En bouwvakkers waren overal nodig en

vroegen dan ook hogere lonen.

• Redelijke prijs voor particuliere

woningbouw was onmogelijk in dit

klimaat. Hoe dit te stimuleren?

• 1920 Het premiestelsel van Van der Kaa

– Iedereen die woningen wilde kon

een premie krijgen van f. 20,00 per

m2 tot een maximum van f. 2000,00

per woning, voor woningen met een

inhoud van ten hoogste 450 m3.

– Het succes was onvoorstelbaar

tegen het einde van 1923 werd de

premieregeling stopgezet.

3/7/2012

22

127

WK de Wijs, AH Op ten Noort, Pathmos housing Scheme, Enschede, 1914-28

Op 17 juni 1918 werd de woningnoodwet aangenomen,

waarmee gemeenten konden worden gedwongen om

noodwoningen te bouwen voor 90% door het rijk

gefinancïeerd en met een levensduur van hoogstens 5 jaar.

JJP Oud, Oud Mathenesse,

Rotterdam, 1922-23,

woningnoodwetwoningen

129

HJM Walenkamp, Housing, Spaarndammerbuurt, Amsterdam, 1919

130

HJM Walenkamp, Housing Association Het Westen, Amsterdam Zaanhof,

1919, plan

131

HJM Walenkamp, Housing Association Het Westen, Amsterdam Zaanhof, 1919

132

BT Boeyinga, JH Mulder, Oostzaan, Garden Suburb, Amsterdam, 1922-24

3/7/2012

23

Tuinwijk Zuid, Haarlem JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, housing scheme, Haarlem, 1919-22

JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20 JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20

JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20, plan JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20, plattegrond

3/7/2012

24

M Brinkman, Spangen, Rotterdam, 1919-21

Gesloten woonblok. 2 appartementen boven elkaar, vier woonlagen. Bovenste woonlaag

met een zeer brede gallerij van soms 3m

Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001

Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001

Michiel Brinkman, Justus van

Effenblok in 2001

Michiel Brinkman, Justus van

Effenblok in 2001

Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001

3/7/2012

25

Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001 M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, Municipal

Housing, Spange,

Rotterdam, 1919-21

3/7/2012

26

M Brinkman, Municipal

Housing, Spangen,

Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21

M Brinkman, housing Spangen, Rotterdam, 1919-22

3/7/2012

27

157

Ludwig Mies van der Rohe, Brick Villa Project, 1923

158

Le Corbusier en MIes

JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29 JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29,

JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29 JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29

3/7/2012

28

163

Thonet Brothers

Catalogue, 1904, no.

14 appeared in 1859

164

FREISCHWINGER CHAIR 1926 MIES

165

Josef Albers, Dismountable Chair, 1929

166

Marcel Breuer, Model B33 chair,

1930

167

Weissenhofsiedlung, plattegrond, 1927

168

Karikatuur van de Weissenhofsiedlung gepubliceerd in 1940

3/7/2012

29

169

Mies, Weissenhof Siedlung, Stuttgart, 1925-27, exterior

170

Mies van der Rohe, stalen skelet van Weissenhof siedlung

appartementen

171 Le Corbusier, Dubbel Woonhuis, Weissenhof Siedlung,

Stuttgart, 1927, drawing 172

Le Corbusier, Dubbel

Woonhuis, Weissenhof

Siedlung, Stuttgart,

1927.

173

Hans & Wassily Luckhardt & Alfons Anker, Maison de Campagne,

Kluge, Berlin Rupenhorn, 1929

174

Marcel Breuer, Man's bedroom, Piscador Apartment, Berlin , 1927.

3/7/2012

30

175

JJP Oud, Houses 5-9, Weissenhof Siedlung, 1927

176

JJP Oud, modelwoningen in de Weissenhof Siedlung, Stuttgart

177

JJP OUd, Kitchen in the Weissenhofsiedlung house Stuttgart, 1927

178

Marcel Breuer, Kitchen in Haus

am Horn, 1923

179

Margarete Schuette-

Liholtzky, Frankfurter

Kuche, 1928 180

Mart Stam, Interieur van een woning in de WeissenhofSiedlung,

Stuttgart, 1927

3/7/2012

31

JJP OUd, Keuken in de arbeidershuisjes voor de

Weissenhofsiedlung, Stuttgart, 1927

Piet Zwart met de Bruynzeel keuken, 1938

JJP Oud, Blijdorp Housing Estate, Rotterdam, 1931