กกกกอด โอบกอดไวในวงแขน, โอบกอดไวแนบอก, เชน “...ลาวทองนองขนชาง

พงยอด พเลยงนงกกกอดสอดประสาน...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบ

หอพระสมดวชรญาณ เลม ๑ ตอนพลายแกวยกทพกลบ), “...แมนก

กกกอด ลกพรอดวอนวง แจวแจวแกวกะลง จบทกงไทรทอง...” (บทเหกลอม

พระเจาลกเธอ เรองพระอไภยมณ), “...ตองลมวาวหนาวหนงเหมอนคงคก

จะไดกกกอดใครกไมม...” (นราศเมองเพชร), “...มไดกกกอดแกวพแลวนา

เปนเวลากรรมมากทจากไกล...” (นราศถลาง), “...เมอไกลนางหางนชสดวตก

ใครจะกกกอดมตรขนษฐา...” (นราศลอนดอน), กอดกก กวา.

กงกรร [กงกน] ลอมวง, ลอมรอบ, ปองกนอยโดยรอบ, เชน “...พาเหยรใหแวดวง

จตรงคกงกรร สารแสะรนแทนพรรค พรยหอมสรพรอมแหน...” (สรรพสทธ

ค�าฉนท), เขยนเปน กงกน กม เชน “...เหนผคนลอมวงกงกน คกคกทกชน

ทวารใน...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอนท ๔ พระศรเมองไดนางสวรรณ

เกสร), “...เกณฑประจ�าคข นอกรวกงกน...” (ลลตพยหยาตราเพชรพวง),

กรรกง หรอ กนกง กวา.

กชกร [กดชะกอน] กระพมมอ เชน “...กชกรตางแตตง ศรสา...” (โคลงนราศ

หรภญชย), กรกช กวา.

กนษฐ, กนษฐา [กะนด, กะนดถา] นอง เชน “...พระกนษฐนงประนมนวประณต

ขนรถขบรบเผนผยอง...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาล

ท ๑ เลม ๔ ตอนทาวจกรวรรดสงเมอง), “...แลเหนสมเดจพระหรวงศ

กอดองคพระลกษมณกนษฐา...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธ

รชกาลท ๑ เลม ๒ ตอนบษบกแกวลอยบนอากาศ), หลายแหงหมายถง

หญงคนรก เชน “...คนธรรพเยายวนจต ปลอบกนษฐกลยาณ เรยมฤๅจะใหม

อารมณซานดาลฤด...” (กากค�าฉนท), “...ขอเชญมตรกนษฐนองสองสมร

ชวยดบรอนรมฤทยพใหหาย...” (ประชมเพลงยาวภาคท ๙ เพลงยาว

86 ศพทานกรมวรรณคดไทย

ความเกา), “...เธอผศตรมาก จรจากกนษฐไย นองใชรปไภ ยะประทษฐะ

หอนม...” (พระนลค�าฉนท สรรคท ๑๑), “...ถอมถนอมจอมพณตกนษฐา

เหรเหจคคนา นราสภรมยสระศร...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...มาเถดมามง

สมรมตร จะครองไมตรจตกนษฐา...” (สมบตอมรนทรค�ากลอน), “...เหน

รกหกเหมอนรกพเรศราง จะเวนวางเชยชดกนษฐา...” (นราศพระแทนดงรง

ส�านวนหมนพรหมสมพตสร (นายม)).

กมกราน ทอดตวลงกราบราบกบพน เชน “...สองเหนเสอกราบเฝา ครามกลว

กมกรานเขา ไปกราบไหวทงสอง...” (ลลตพระลอ), “...ลบอกตกใจลนลาน

บงคมกมกรานคลานออกมา...” (บทละครนอกเรองสงขทอง ตอนพระสงข

ใหรบกองทพทาวยศวมลเขาเมอง), “...กมกรานตงพานหมากองคาส ขน

ธรรมาศนจบจบคมภรจอง...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมด

วชรญาณ เลม ๑ ตอนเณรแกวเทศนมทร), “...ถวายพวงมาไลยทในพาน

แลวกมกรานคอยฟงจะสงความ...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม

๑ ตอนศรสวรรณใหสารลานางเกษรา), “...สองนาฏแนงนอยคอยคลาน

ประนมกมกราน ประนตยนอมดษฎ...” (อเหนาค�าฉนท ตอนเขาหอง

จนตะหรา), “...คดแลวบนาน ประนมกมกราน ทลถามพระภ มกจกลใด

ในขาพธ จงแลแปรด พกตรามทร...” (สกกบรรพค�าฉนท), กรานกม กวา.

กมล ๑ [กะมน] ดอกบวหลวง เชน “...กรรณาคอกลบกมลโก มลกามแกลงผจง

ทรงกาญจนกณฑลยรรยง มณพรายพราราม...” (สมทรโฆษค�าฉนท),

“...ชวนกนเกบบบผชาตบงกชทด ธรทรงกมลปทม ขจร...” (สมทรโฆษ

ค�าฉนท), “...ไชยสนธเทยมกระแส กระษรสนธสาคร โกมทกมลขจร จรงคนธ

อวลอาย...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...โสภณพมลชลาแลดาบทมระดะ

ดาษเดยรดวยเบญจะ กมล...” (สรรพสทธค�าฉนท).

กมล ๒ [กะมน] ใจ, หวใจ, ดวงใจ, เพราะมรปพรรณสณฐานคลายดอกบวหลวงตม,

เชน “...ใครเลาแจงฤๅเจาแคลงกมลม ฤๅใสสพอใหสมอารมณปอง...” (กาก

กลอนสภาพ), “...คบแคกคบในอระราง มาดงกวางฤคบใจ กดเพลงดงเพลง

ถกลใน กมลพลงคอเพลงกอง...” (อเทนค�าฉนท), “...รสรกพระอคระ

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 87

วรกญญะปะทานสราญรมย ส�าราษฎรกเรงกมลชม สมนสสหสสา...” (ค�า

ฉนทราชสดดและเฉลมพระเกยรต พระวรกญญาปะทาน พระองคเจา

วลลภาเทว), “...โปรดดลกมลขณะจรด นยะบทระเบยบเขยน โดยแบบก

แนบพจนะเนยน เพราะสนทณส�านวน...” (สรรเสรญพระคเณศวร), บางท

ใชวา กระมล. (ป., ส.).

กมทมาศ [กะมดมาด, กะมดทะมาด] บวทอง หมายถงนมหญงคนรก เชน

“...ระลกแหงนวลละออง กมทมาศ กเอย...” (โคลงนราศทวาย), “...สมบรณ

นมนวลละออง กมทมาศ กเอย...” (โคลงนราศชมพร), “...บวบงกชโกมน

กมทมาศ เรยมเอย...” (โคลงนราศตลาดเกรยบ), “...ดงดวงกมทมาศ

แลสพมสพรรณตร ชายเดดประชช กระหย�าโยนบหวงชม...” (มหาราช

ค�าฉนท).

กรกช [กอระกด] กระพมมอ เชน “...บดนนจงสองนาย ถวายกรกชประนม บงคม

ทลบมชา วาขาบาทสรวมชพ เจาจอมทวปโองการ...” (ลลตพระลอ),

“...ศรสทธสวสด ชยศดมงคล วมลวบลย อดลยาดเรก เอกภธรกรกช ทสนข

สมชลต วกสตสโรโชดม บรมนบอภวาท...” (ลลตยวนพาย), “...นาง

ถวายกรกชไหว บาทบงส...” (ลลตพระศรวชยชาดก), “...เสดจไปประนตย

ถวาย กรกชคมคล ลาปนสธาธรรม มกสองกระษตรย...” (พระสธนค�าฉนท),

กชกร กวา.

กรกฎ, กรกฏ [กอระกด] ป เชน “...กรกฎกงกงแลมงกร เทยวสญจรโบกหาง

อยกลางชล...” (นราศถลาง), “...กมกรกฎเคยงคอย แนมเฉนยรหอย

ระเหหา...” (สตรธนค�าฉนท), “...กงกงทงกรกฎและกจฉปกม กากดตะโกก

กะด กระโดด...” (อลนจตตค�าฉนท), “...กรกฏกจฉปะจรวจราวและอาว

และอกและมาง สออนสญจรกลาง สลล...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...กรกฏ

กมภลสง แสวงพช...” (โคลงเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนารายณมหาราช),

“...กรกฏกมนทรดนด ในสระสนธ บรพกตโกฏพน...” (อเทนค�าฉนท),

“...กงกงกรกฏจรวจราว งเงอกเสอกพราว ภชงคชาตส�าเรง...” (มทรค�าฉนท),

บางทใชวา กรรกฎ หรอ กรรกฏ. (ส. กรกฏ; ป. กกกฏ).

88 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กรณย [กะระน, กอระน] กจหรอการงานอนควรกระท�าเพอใหเกดประโยชน เชน

“...หากละกจกรณย นกรบ...” (โคลงนราศประลองยทธ), “...องคใดรอบร เปน

ธรรมญญ อยคงเวท ทรงสจรต ในกจกรณย ประกอบการด เปนนจนรนตร...”

(พระนลค�าหลวง เลม ๑ สรรคท ๖), “...ยามฃากอบกรณยพธมะยะบวร,

จงโปรดประทานพร ประสาท...” (มทนะพาธา), “...ไปลกรณยบ�า รงชาต

เฉลมเลย...” (โคลงลลตมหามกฏราชคณานสรณ), “...พระหนกในพระกรณา

กรณยมสาร มากสงประเสรฐสมงาม...” (ค�าฉนทราชสดดและเฉลมพระ

เกยรตพระวรกญญาปะทาน พระองคเจาวลลภาเทว), “...ท�ากรณยประจ�า

ตามค�าสงเชนเจา หรศจนทรเกดเกลา แหงผบตรา...” (จนทรามาตลลต).

กรม ๑ [กรม] ล�าดบ เชน “...แลวเสรจสมเดจนฤบด ศรราชรงผจง จกท�าสว

ยมพรพมง คลการยโดยกรม...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...วนหนงทวากร

รวจรจากสถาน ราศคอสงกรานต นยมมาสโดยกรม...” (เสอโคค�าฉนท),

“...หนงนนวถเทา นคเรศโดยกรม สมยาลขตพรหม แลกลงคราชา...”

(มหาราชค�าฉนท).

กรม ๒ [กรม] หมวด, หม, กอง, เชน “...โศกเสอมคลายใจราช เสรจสงนาฎสงสนม

ถวนทกกรมก�านล...” (ลลตพระลอ), “...พจะเศกเทว เปนมเหสอดม ครอบครอง

กรมฝายใน สมบตใครฦๅเลอง เปนนางเมองนฤทกข...” (ลลตจนทกนร),

“...แตบรรดาฝงนางนกสนม ทกกรมสบสนอลหมาน...” (บทละครเรอง

พระศรเมอง ตอนท ๙ พระศรเมองทลลาทาวพนททต), “...เกณฑทหาร

พลเรอนเตอนระดม มาพรอมกนทกกรมมากมาย...” (บทละครเรองอเหนา

พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนทาวกเรปนใหกะหรดตะปาตคมกองทพไป

สมทบอเหนา), “...ทวยบณฑตแพทยา ทวยโยธาทกหม อยอธกทกกรม

ประนมทศนขชเชด เทอดทศางคลบ�าบวง...” (ลลตตะเลงพาย), “...ท�า

พระเมรเกณฑทกกรมระดมการ ปลกโรงงารเตนร�าไวส�ารอง...” (นทาน

ค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๓ ตอนพระอภยมณ ศรสวรรณ สนสมทร

ไปปลงศพทาวสทศน), “...เครองสงชมสาย ไมเงนทองราย ระเบยบบชา

ชแมพระสนม ทกกรมกญญา ทกเวลามา ก�าสรดสรงสาร...” (อเทนค�าฉนท).

[ส.; ข. กร� (กรม) วา หมวด, หม, กอง].

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 89

กรม ๓ [กรม] ระทม, ระก�าใจ, เดอดรอนใจ, เชน “...ซาโบะพระทรบภกตร ธกหก

ทอาไลย แสรงขนฤทยไท ภกตรชนกมลกรม...” (อเหนาค�าฉนท), “...แต

อกเรยมรอนระบมกรมอรา ถงจะอาศยชลกขนเคอง...” (นราศพระบาท

ส�านวนนายจด), “...ทงลมเหลาสาวสรางคนางอยงาร นฤบาลบรรทมกรม

ฤไทย...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนนางวาลคดอบาย

ใหนางสวรรณมาลสกได), “...แสนระทมกรมใจรองไหพลาง กลงกลางหองไห

ไมสมประด...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ

เลม ๒ ตอนนางลาวทองครวญ), “...เหนสถานสถตยราชราง เรยมกรม

ทรวงเอย...” (โคลงนราศพระประธม), “...บานสฎางคสนโดษโอ อกกรม...”

(โคลงนราศวดสมหประดษฐ), ตรม กวา. [ข. กร� (กรม) วา ล�าบาก].

กรมกรอม [กรมกรอม] ระทมทกข เชน “...ชนแตหนาอารมณนนกรมกรอม แต

คดอานหวานลอมละลอลวง...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑

ตอนพระอภยมณปรกษาเงอก), “...อบเชยเหมอนพเผยผอบชม สกกรม

กรมกรอมถนอมกน...” (นทานค�ากลอนเรองจนทโครบ ตอนจนทโครบ

เดนทางไปหานางมจลนท), กรอมกรม ตรมตรอม หรอ ตรอมตรม กวา.

กรมเกรยม [กรมเกรยม] ระทมทกขเหมอนใจถกไฟแผดเผา เชน “...เรยมน บ

มอาจนจรหา นชเอยวรบทบาทา ช�าเปนน�าหนอง เลอดกรมเกรยม...” (ราชา

พลาปค�าฉนท), “...โสกสมดวยโศกฤทยเรยม อนกรมเกรยมก�าสรวญครวญ

สลดไดฉนใดพระนชนวล มาสลดเสนหหน...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...เรยม

กรมเกรยมเทวศไห โหยถวล อรเอย...” (ลลตตะเลงพาย), “....คดเพลงยาว

นาวโนมประโลมเลยม วากรมเกรยมตรอมอราจะลาจร...” (นทานค�ากลอน

เรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนศรสวรรณใหสารลานางเกษรา), “...หนาว

น�าคางพรางพรมยงกรมเกรยม ในใจเจยมจะระงบไมหลบลง...” (นราศ

พระปถว), “...นางแยมแซรมนมสวรรค พถกถนนองยมพราย ชนชมสขสม

สบาย วายสวาทนกตรกกรมเกรยม...” (กาพยเหเรอ พระราชนพนธ

รชกาลท ๕ เหชมสวน), “...เหนหางพระนางตร อระตกกรมเกรยม บบผา

จะหาเทยม นชเนอกเหลอแล...” (พระนลค�าฉนท สรรคท ๒๖), เกรยมกรม

ตรมเตรยม หรอ เตรยมตรม กวา.

90 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กรรกง [กนกง] ลอมวง, ลอมรอบ, ปองกนอยโดยรอบ, เชน “...สนมสนวนตายเวยง

โขลนทวาร คคายสบสถาน ทงนอกทงในกรรกง...” (ค�าฉนทสรรเสรญ

พระเกยรตสมเดจพระพทธเจาหลวงปราสาททอง), “..โยธาดาแสนเสน

ดาษดงพงพ แลสบสงกดกรรกง...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...ตารวระรอบ

กลคอเขา บรภณฑกรรกง รอบลอมนเวศวรคอวง กฏเกยวพระเมรมาศ...”

(บณโณวาทค�าฉนท ตอนขบวนเสดจพยหยาตราทางชลมารค), “...ออก

จากอทยาน ยยดขนาน ขนดทวธง ทวทวนหอกงาว หอกงามยรรยง ยะยาบ

กรรกง พลไกรไคลคลา...” (อเทนค�าฉนท), “...ขนนางเฝาอยพรอมหมอบ

ลอมวง เปนกรรกงเกลอนกลาดดาษดา...” (เสภาเรองศรธนญไชยเชยงเมยง),

เขยนเปน กนกง กม เชน “...หมวดขนดเกราะกรายพรายแสง รพลชมแซรง

ทงนอกทงในกนกง...” (อนรทธค�าฉนท), “...เกลอนกรหมจตรงค เปน

กนกงเรยบเรยงไป ทรงชางระวางใน เทพลลาหลงคาทอง...” (กาพยหอโคลง

ประพาสธารทองแดง), “...พรงพรอมพลพหลจตรงค แวดลอมกนกง ออก

จากนเวศเวยนมา...” (ประชมค�าพากยรามเกยรต ภาค ๖ ตอนพระราม

ประชมพล), “...งามขนดตารวกนกง งามองคพระนารายณรงสรรค...” (บท

ละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนเรมพธ

ราชาภเษก), “...ตงกองบรรกษกนกง ลอมวงนอกในแนนหนา...” (บทละคร

เรองอณรท ตอนพระอณรทขบไลธดานครนอยใหญ จนทาวไกรสทใหหา

ยายมดมาขบผ), กงกรร หรอ กงกน กวา.

กรรกฎ, กรรกฏ [กนกด] ป เชน “...ปถโล มจฉอากณณ� อนตรการดวยชลจร

มกรกมภมนมจฉ กรมกรรกฎนลโปไลย...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑวน

ประเวศน), “...กรรกฎกจฉประชมกบกมภลคคลอน สลดสลาดสเลมสลอน

สลล...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...กรรกฎกางกามราย รมเฉนยน...” (โคลง

นราศตลาดเกรยบ), “...จรวจราวจรลชลจรมกรกรรกฏกร พศภาคยสมบรณ

สระ...” (สมทรโฆษค�าฉนท), มาจากค�าวา กรกฎ หรอ กรกฏ. (ส. กรกฏ;

ป. กกกฏ).

กรรฐ, กรรฐา [กน, กนถา] คอ เชน “...เพยยวรรโณภาสสรอย สนองกรรฐ...”

(โคลงทวาทศมาส), “...บงกรรณตระการกาญจน กสมาลเจยรจนต สอเหมะ

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 91

กามลน ศะวลาสกลกรรฐ...” (อเหนาค�าฉนท ตอนเขาหองจนตะหรา),

“...ขนคชคมขอขกรรฐ ควาญทายนายอน ประจ�าณบาทยาตรา...” (อลราช

ค�าฉนท), “...พระเชยชมแกมเกลากาม โลมนองโฉมงาม ตระการตระกอง

กรรฐา...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...บดนนลกพยคฆ ใสกลท�ารก แมขา

ไปหา เคลาคลงเคลยชม ตระบดโกรธา แหงนกดกรรฐา คอขาดบดใจ...”

(เสอโคค�าฉนท), “...ไหลลงล�ากรรฐา ตกทอง...” (ลลตนทราชาครต ตอน

กาหลบวางยาอาบ), มาจากค�าวา กณฐ หรอ กณฐา.

กรรณ, กรรณา [กน, กนนะ, กนนา] ห, ใบห, เชน “...รวดเรววองไวดงจกรผน

ออกมาจากกรรณเบองขวา คนเขากรรณซายดวยฤทธา ลงมายงทองอสร...”

(บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๒ ตอนนาง

ผเสอสมทรตาย), “...ขครานฟงนงยกกนฟด สองหตถปดกรรณเสยทนใด...”

(บทละครนอกเรองคาว ตอนท ๒ ทาวสนนราชชบตว), “...แซมมวยดวย

บบผาลาวรรณ สองกรรณใสตมหภระยา...” (เสภาเรองขนชางขนแผน

ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนนางสรอยทอง สรอยฟา ขนเฝา),

“...ศรส�าเนยงตรงกรรณ สงซ�า...” (โคลงนราศพระพทธบาท), “...พศกรรณ

กรรณบางเรยบ งามทดเทยบกลบบษบง พศศอศอรหง ทรงงามสรรพรบองษา...”

(กาพยเหเรอ พระราชนพนธรชกาลท ๕ เหชมโฉม), “...กรรณาคอกลบ

กมลโก มลกามแกลงผจง ทรงกาญจนกณฑลยรรยง มณพรายพราราม...”

(สมทรโฆษค�าฉนท), “...เวยนเจดรอบเสรจสรรพ เอาบษบนบรรทบ กบ

อระเชยชด แลวจมพตบปผา ทดกรรณาแหงนาง...” (ลลตเพชรมงกฎ),

“...ไรเรองดจทพจงแปลง กรรณาบงแบง คอกลบอบลบลบาล...” (สตรธน

ค�าฉนท), “...กรรณานงนชกลอบลวบลยบาน นาสาองกสกาญจน พมล...”

(อเทนค�าฉนท), “...ใบบานบณฑรเกษพเศษอมรมา เปรยบกบพระกรรณา

กอาย...” (มหาราชค�าฉนท).

กรรดก [กนดก] กอด, โอบ, โอบกอด, เชน “...วนกรกมลาสเกยว กรรดก...”

(โคลงทวาทศมาส), “...ทอดทวดทวยกร กรรดก...” (โคลงนราศวดสมห

ประดษฐ).

92 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กรรพม, กรรพม [กนพม, กนพม] ท�ามอทงสองใหชดกนเปนพมหรอรปดอกไมตม

แสดงกรยาไหว เชน “...สพเพป วนทสเยว อนวาพระสากยราชอนนมาช�น�

กถวายกรกรรพมบงกชทศนขะนมสการ กฤษดาญชลยยงแล ฯ...” (มหาชาต

ค�าหลวง กณฑทศพร), “...บดไทธกรรพม ชมนมนวบงงคลคร ลาเลอ

อ�าเภอผล พนเขตรคนคลา...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...เบญจางควรางค

อภวาท ยภวนทกรรพม ดวยกายวจจตประชม อภมตยนมสการ...” (อเทน

ค�าฉนท), “...ยอกรกรรพมเทวา วรเดชธาดา ธ�ารงพหคผกผน...” (ฉนท

กลอมพระศรเสวตรวรรณภา), “...ขาขอยอกรกรรพม เพยงเกษชมนม นบ

โชตรตนเรองศร...” (ฉนทสรรเสรญพระวรณ), “...ถวายกรกรรพมเพยง

บวรมาล มงแฮ...” (โคลงโลกนต), มาจากค�าวา กระพม.

กรรโหย [กนโหย] โหยไห, รองไห, รองโหยหา, สะอน, คร�าครวญถง, ถวลหา,

เชน “...กรรโหยรลงการ ในเกลศ นางนา...” (โคลงทวาทศมาส), “...ม

กระเรยนรองกองกรรโหย หงสหานบนโบย ลนลงหฤทยภบาล...” (สมทร

โฆษค�าฉนท), “...ทงสามพระชนน จะกรรโหยกนแสงหา พระญาตวงศา

นะแนงนางพระก�านล...” (ประชมค�าพากยรามเกยรต ภาค ๙ ตอนศก

กมภกรรณ), “...ลางตนอดหลนกลาด ดงแกลงสาดปรายโปรย ชมพลางทาง

กรรโหย แทบทบพลบพลา บารน...” (ลลตเสดจไปขดทพพมาเมอง

กาญจนบร), “...กรรโหยล�าโหกไห หวนถวล...” (โคลงนราศวดสมห

ประดษฐ), เขยนเปน กนโหย กม เชน “...เอยงแอนและออกคลก รรกปลก

กเรยนคราง ภรโดกกนโหยกลาง พนเสยงบรรสารสมร...” (สมทรโฆษค�าฉนท),

“...ภรโดกกนโหยหวน คเคย...” (โคลงเฉลมพระเกยรตสมเดจพระ

นารายณมหาราช), “...นางทาวกทาวทกขมนส ก�าสรดโศกและประปราณ

ดนดาวกนโหยหฤทยดาล เพราะวาพระมเหมอนบา...” (อนรทธค�าฉนท),

กระโหย กรโหย หรอ คระโหย กวา. (ด คระโหย ๒).

กรวยโกรก [กรวยโกรก] มลกษณะลกเรยวลงไปเปนรปอยางกรวย, มลกษณะ

เลกเรยวลงไปตามล�าดบ, เชน “...แลเหนเขาเงาเงอมชะงอนชะโงก เปน

กรวยโกรกน�าสาดกระเซนซาน...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอ

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 93

พระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนพลายงามชมดง), “...เหนเหวหวยกรวยโกรก

ชะโงกมอง ดโปลงปลองเปลยวปลาบวาบวญญา...” (นทานค�ากลอนเรอง

พระอภยมณ เลม ๑ ตอนพระอภยมณขอโดยสารทาวสลราช), “...เปนเหว

หวยกรวยโกรกชะโงกเงอม ศลาเลอมแลวไลในไพรสณฑ...” (นราศเขา

ลกชาง), โกรกกรวย ตรวยโตรก หรอ โตรกตรวย กวา.

กรวก [กะระวก, กอระวก] นกการเวก เชน “...กรวกา จ สคคา จ กรวกพจตร

แอนเอยงชานชาด ออออถอรวงงไว...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑมหาพน),

“...เสยงแกวกรวกตระการ ไพเราะรสหวาน บรรสานกนเอาเอาใจ...” (สมทร

โฆษค�าฉนท), “...โหยหงสรองกอง กรวกสแกมกน สมสรวลซรองนน วกา

โกรญจโกกล...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...เสยงกลกรวกวอน หวานจบ ใจเอย...”

(โคลงนราศฉะเชงเทรา), “...คมขาบแลเขาขน กระสรรสตวเหรหา จกโกระ

วาลา กรวกส�าเนยงนาน...” (พระสธนค�าฉนท), เขยนเปน กระวก กม

เชน “...ไกฟาพญาลอ กระวกแขวกขวาน ขนแผนกระแวนวาน ระวงไพรตระไน

ยาง...” (บณโณวาทค�าฉนท ตอนเสดจประพาสชมไพร), “...ขนกระวก

ฟยมเฟอย ฟองลม...” (โคลงดนเรองโสกนต). (ป., ส. กรวก).

กรอง ๑ [กรอง] รอย เชน “...ดอกไมกรองเรยบรอย หอมตระหลบอบหอย แหง

หองไสยา...” (ลลตพระลอ), “...ลางนางถนอมสรอยสลาพาน ลางเพงยเวจธาร

แลกรองกสมสาทร...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...ขานรกษาสวนขวญ เกบ

บษบาบน สคนธเดดกรองถวาย...” (เสอโคค�าฉนท), “...จกใครกรองมาลย

สงสรอย...” (ลลตเพชรมงกฎ), “...เหนนางนงกรองมาลย งามดงแขไขใน

ราตร...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอน

นนทกาล เอาดอกไมทงมาล), “...เกบเกดฤๅกรองมาลย มาศหอย...” (โคลง

นราศนรนทร).

กรอง ๒ [กรอง] ถก, ทอ, เชน “...งามนวลเนอสไบใยยอง กรองเปนดอกดวง

รจนา...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอนท ๒ หงสอาสาหาคใหพระ

ศรเมอง), “...บางถากเสาเกลาไมกรองคา ปลกต�าหนกพลบพลาทอาศย...”

(บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนอเหนาตงพลบพลา),

94 ศพทานกรมวรรณคดไทย

“...ไหมทองกรองถกเปนอกษร สอดซอนเสนดายสายเขมขด...” (เสภาเรอง

ขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนขนแผนกบนาง

วนทองพกอยททาตนไทร), “...พางพนปพรมทอง ทอไหมกรองประกอบแกม

แซมเปนลายลอยเลศ เชดดอกเดนชงดวง...” (ลลตนทราชาครต ตอนอาบ

ชมหองทส), “...พนปพรมทองของส�าคญ กรองดวยไหมเบญจพรรณเปนมน

ขลบ...” (เสภาเรองอาบหะซน).

กรอง ๓ [กรอง] เอาฝนผงหรอสงสกปรกออกจากน�าใหสะอาดบรสทธ เชน

“...สขสตวไพรไศลส�าราญ น�าไหลทะธาร สทธใสเสมอกรอง...” (สมทรโฆษ

ค�าฉนท), “...ในเชงบนพตอ�าพน วารวมล วสทธใสเสมอกรอง...” (อเหนา

ค�าฉนท), “...เอาแปงมาขย�าแลวซ�ากรอง น�าตาลใสลงในทองกะทะใหญ...”

(เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๑ ตอนนาง

ศรประจนเตรยมเสบยงใหพลายแกว), “...ปากน�าน�าเพชรบร ชลบรสทธส น�า

มณใส เสมอกรอง...” (นราศเมองนครฯ ค�าฉนท), “...น�าใสสนทด ดดจ

กรองนา...” (โคลงนราศทาวสภตการภกด).

กรอง ๔ [กรอง] ก�าไล, สรอย, เชน “...สงวาลวรรณบรรเทองเรองรอง สอดสนอง

กรองเชงยศยง...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอนท ๒ หงสอาสาหาค

ใหพระศรเมอง), “...กรองเชงถเกงสรร พสวรรณพฬเหา กองแกวตระการเงา

ยะยบยบยยลยง...” (ค�าฉนทกลอมพระยาชาง), “...ฉลององคทรงขาวบณฑ

แยงขอ กรองศอหกทองขวางกวางตง...” (บทละครเรองอเหนา พระราช

นพนธรชกาลท ๒ ตอนสองนางครวญสงสงคามาระตา), “...กรองเชงรจเรข

รอย กรองชงฆ...” (โคลงดนเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระพทธ

เลศหลานภาลย), “...พระเทพพงเผอกไส ใสกรอง เชองนา...” (ลลต

กระบวนแหพระกฐนพยหยาตราทงทางสถลมารคแลชลมารค กระบวน

พระยาชาง), “...กรองศอแสงแกวแวววจตร ตาบทศทบทรวงชวงฉาย...”

(บทละครนอกเรองแกวหนามา ตอนทาวมงคลราชครองกรงมถลา),

“...ขอบาทหตถสพดสอง โอบคลองกรองศอ...” (โคลงลลตมหามกฏราช

คณานสรณ).

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 95

กรอด [กะหรอด] นกปรอด เปนนกจบคอนขนาดเลก มสสนตางกนไปตามชนด

และสกล กนผลไมและแมลง รองเสยงดงกรอด-กรอด เชน “...นกกรอดลอด

ตบคาเคยง ชางเหลกเตกเสยง กระวานกระแวนแกลนกลว...” (สมทรโฆษ

ค�าฉนท), “...นกแกวจบตนตมกาพลอด นกกรอดจบเถาต�าลงใหญ...”

(เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๑ ตอน

สมเดจพระพนวษาประพาสปา), “...กางเขนพลอดนกกรอดกระเรยนรอง

เหมอนเสยงนองพลอดเพราะเสนาะเสยง...” (นราศพระปฐม), “...นกกนปล

อแอนกระแวนโวย กรอดโรยรบเสยงส�าเนยงเพราะ...” (นราศพระปถว),

เขยนเปน กระหรอด หรอ กะหรอด กม เชน “...สาลกาจบแกวแลวเตนพลอด

นกกระหรอดจบรงไซหาง...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธ

รชกาลท ๑ เลม ๓ ตอนไพนาสรยวงศผานดานน�ากรด), “...กระหรอด

กระเรยนรอง ซรแซรซรองในพงพนานต คเคยงส�าเนยงขาน คณเภทหลาย

พรรค...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...กระหรอดพลอดกอง กรอดกรอดเรยกพอง

พวกเพอนบนไสว ดลประยงคดก โผผกลงไป ปลนเสพเมลดใน ปลอนเปลอก

ลงดน...” (ทฆาวค�าฉนท), “...ยางกระหรอดกะเรยนกะลงกลง กระตว

กระเตนกเตนณะดง ณะดนแดน...” (พระนลค�าฉนท สรรคท ๑๕), “...วายภกษ

จกโกระวาลา กะหรอดแกวสาลกาโนร...” (บทละครเรองอณรท ตอนทาว

กรงพาณกบนางไวยกาขอนางอษามาเลยงเปนธดา), “...กะหรอดกรอดกรอด

กรอกรอง กะรอกเตนเลนกระแต...” (โคลงนราศสพรรณ).

กรอม [กรอม] ตรอม, ทกขใจ, เศราใจ, เจบช�าใจ, เชน “...จะประมวลความไว

ชลนยนไหโหยหา แมน�ายมนา กนอยกวาขาทกขกรอม...” (สธนกลอนสวด),

“...นองเคยอยหมวาพนาล ไปบรกจะกรอมระก�ากาย...” (นทานค�ากลอน

เรองจนทโครบ ตอนจนทโครบเปดผอบพบนางโมรา), “...ทเพอนสาวสมค

รกกรอมใจ กปราไสปฤกษาหาคครอง...” (กลอนเพลงยาวชมพระยาศรเพง),

“...นามนกชอรงนาน เหมอนรกราญนานถนอม นางนวลนกนวลจอม กรอม

จตตตรกนกนวลนาง...” (กาพยเหเรอ พระราชนพนธรชกาลท ๕ เหชมนก),

“...กรอมกระมลหมนเศรา ทรวงแสยง ยงเอย...” (โคลงนราศวดสมห

ประดษฐ).

96 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กรอมกรม [กรอมกรม] ระทมทกข เชน “...ไมเสอมสรางวางเวนเวลาคลาย

ระก�ากายกรอมกรมอารมณนาง...” (นทานค�ากลอนเรองลกษณวงศ ตอน

ทาววรญมาศพานางสวรรณอ�าภาไปเมองมยรา), “...อกพกรอมกรมทกข

ทบซ�า...” (โคลงนราศวดรวก), กรมกรอม ตรมตรอม หรอ ตรอมตรม กวา.

กระกอง [กระ-] กอด, โอบกอด, โอบรด, เชน “...เมลมขรกขา ลดาดาษพงชม

เกษแกวกระกองกลม แลกทดกทนงาม...” (เสอโคค�าฉนท), “...วารขนขน

ระคนฟอง สองกระกองปองสวาทสมมาตรครน...” (บทละครเรองขนชาง

ขนแผน พระราชนพนธสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ ตอน

ขนแผนลกพานางวนทอง), “...เหนอเฒาเฝาอยภวไนย เขาเคยงไหลลบตอง

กระกองกร...” (บทละครเรองอภยนราช), “...เคยกระกองบงอร อนเนอ...”

(กาพยเหเรอ พระราชนพนธรชกาลท ๕ เหชมนก), “...กรกระกองด�ารห

อนชมวย...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงวดพระศรรตนศาสดาราม

เรองรามเกยรต เลม ๒ หองท ๖๑), “...ตรสพลางกระกองกอด ยพเรศ

สองศร พศทววเรนทรย ปรเทวร�าไร...” (มหาราชค�าฉนท), ตระกอง กวา.

(ข. ตรกง).

กระกล [กระกน] ตระกล เชน “...ศรสวสดยงยศ เสวตรคชลกษณเลศ เกดกระกล

จาร กรนเทพกญชร...” (โคลงปราบดาภเษกเฉลมพระเกยรตพระบาท

สมเดจพระพทธเลศหลานภาลย), “...ดกระกลเผาผ เพอดวยเจรจา...”

(โคลงโลกนต).

กระเกรก [กระเกรก] เสยงดงกกกอง, เสยงดงอออง, เสยงดงอกทก, เสยงดงสนน,

เชน “...สบสตวทงพนพงพนานต ตนตาตนดาล กระเกรกทงทองธรณ...”

(สมทรโฆษค�าฉนท), “...ทวยชทชาชาต ประชาราษฎรทกถนสถาน ทว

โถมนาการ กระเกรกอออ�านวยพร...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...เสนาอศว

คเชนทรพาหนะนนาท หวนหวาดกระเกรก จกรพาฬ...” (อนรทธค�าฉนท),

“...ปางนณะกรงกจะกระเกรก รตราชทงสองมา ควรเรยมจะฟงยบลปรา

กฏใหตระหนกกรรณ...” (อเหนาค�าฉนท), “...เชาเยนประลองยทธ คระอง

อตมกระเกรกแสดง เสยงแตรนด�าแคง กองสนนวะหวนไหว...” (ฉนทกลอม

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 97

พระเสวตรรจราภาพรรณ), “...ประชมพยห กระเกรกกระกร กระหยมนยม

ละลวนสงา มนาภรมย บขามระทม มทอรป...” (สามคคเภทค�าฉนท).

กระเกรง [กระเกรง] เสยงดงอออง เชน “...เสอกวางตางกระเกรงเกรยว เกรนปา

มาแฮ...” (โคลงนราศสพรรณ).

กระเกรยม [กระเกรยม] ตระเตรยม, จดเตรยม, เตรยมการ, เชน “...เสดจขน

ขางในไดยามนาน กระเกรยมการลอยกระทงเสรจลงแพ...” (กลอนไดเอรซม

ทราบกบตามเสดจไทรโยค).

กระเกรยว [กระเกรยว] เสยงเอดอง เชน “...ขาวขาบประสานเขยว รจเรขรจนา

พวงพล�าพองงา กกระเกรยวกระเกรกไพร...” (จนทกนรค�าฉนท), “...แซซอง

สาธการตบมอ เปยวปากองออ กรองกระเกรยวเฉยวฉาว...” (พระสธน

ค�าฉนท).

กระชก [กระชก] เยน, หนาว, เชน “...ยาวหนาวกระชกซน สรรพางค...” (โคลง

นราศทวาย). (ข. ตรชาก).

กระชน ๑, กระชนชด เรงเขา, ใกลชดเขา, (ใชแกเวลาหรอเหตการณ), เชน

“...แลวชกตรเพชรออกจากกาย ลกพระพายฟอนฟนกระชนไล...” (บทละคร

เรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๒ ตอนหนมานพบไมยราพ),

“...เหนยาหรนดนดดพนาล ขบควบพาชกระชนมา...” (บทละครเรองอเหนา

พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนองคปะตาระกาหลาแปลงเปนนกยงมาลอ

ยาหรน), “...ตระเวนดานพานจะนอยกถอยทบ ไพรรบรมกนกระชนมา...”

(นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๒ ตอนสดสาครรบกบพวกทพ

อาสา), “...เหนพลกมภณฑกระชนชด แผลงฤทธเขามาจะราว...” (บทละคร

เรองอณรท ตอนทาวบรมจกรกฤษณเสดจมาชวยพระอณรท), “...ครนเหน

พระยากมภา กระชนชดเขามาจะราว...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอน

ท ๓ พระศรเมองเขาเมองยโสธร), “...เหนสงครามลามลวงกระชนชด ก�าลง

ฤทธเพยงเพชรปาณ...” (สมบตอมรนทรค�ากลอน), “...ยกษพโรธโกรธ

ไลกระชนชด พระทรงฤทธหยดยนบนยอดผา...” (นทานค�ากลอนเรอง

โคบตร ตอนโคบตรชวยสองกมาร กเมองพาราณส แลวขอลาไปเทยวปา).

98 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กระชน ๒, กระโชกกระชน อาการทออกเสยงถๆ เชน “...เวลาดกเดอนตกนกรอง

ระวงไพรไกกองกระชนขน...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธ

รชกาลท ๒ ตอนจรกายกกองทพไปชวยเมองดาหา), “...เสยงดเหวาเรารอง

เสนาะกองกงวาล ไกกระชนขนขาน วเวกหวานวงเวง...” (บทเหกลอม

พระเจาลกเธอ เรองพระอไภยมณ), “...สกณแกวแววขนกระชนมา แสง

นภาผองแผวในอมพร...” (นราศทพเวยงจนท), “...ตราบเรออรณเรอง

บรรเทองโลกนศกลง ไกขนกระชนดง ดเหวาแววส�านานหวาน...” (สรรพสทธ

ค�าฉนท), “...ไกแกวแววเสยงขนกระชนมา สกณาตนรองคะนองบน...”

(นราศพระบาท ส�านวนนายจด), ใชเขาคกบค�า กระโชก เปน กระโชก

กระชน กม เชน “...แลวนายทงดงโดงเสยงโวงโวก วากระโชกกระชนขน

หนกหนา...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒

ตอนนางทองประศรโกนจกพลายงาม), “...สกนธะโคปา ยละนาแสยงหทย

คะณาสนขใน กกระโชกกระชนส�าเนยง...” (ทฆาวค�าฉนท), “...ลวงกาละ

มามจระนบ สรศพทสนขเคย เหาหอนกระฉอนกบมเฉย และกระโชกกระชน

ฉาว...” (เสยงสงคาล).

กระซก อาการสะอนไหเบาๆ เชน “...กรรแสงกระซกเศรา กลนบควรมาน นชแคลน

ฤดดาล ระคายไดคดมล...” (อเหนาค�าฉนท), “...ซบพกตรกระซกไห

ฟมฟาย...” (โคลงนราศชมพร), “...แสนกระซกโศกไข ขนไขใจเรยม...”

(โคลงนราศพระยาตรง), “...กระซกไหโหยละหอย หอนใหใครยน...”

(ลลตเสดจไปขดทพพมาเมองกาญจนบร), “...สองกระซกก�าศรวญ

สะอน...” (โคลงนราศกรงเกา).

กระโซกระเซ โซเซ, ทรงตวไมอย, เอนไปเอนมา, เชน “...ดกระโซกระเซกน

เกาแลวโกรงเกรง...” (โคลงนราศวดรวก).

กระดาง แขง เชน “...เตอนฉนใดกบมพรอง ตองฉนใดกบมตง ยนองกนอย

กระดาง ลอบพตรเจาชาง หามบใหสองขาน แมฤๅ...” (ลลตพระลอ),

“...ดวยเดชะศลเทว แทนทพโกสย ใหรอนกระดางบนดาล...” (สธนกลอน

สวด), “...พระองคกระดางทงกายา มใครจะลลาไป...” (บทละครเรอง

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 99

รามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๓ ตอนทศกณฐยกทพเขา

เมอง), “...ตวแขงกระดางดงขอนไม จงคดในใจไปมา...” (บทละครเรอง

พระศรเมอง ตอนท ๓ พระศรเมองเขาเมองยโสธร), “...เนอหนงเหนยว

กระดางเหมอนอยางเพชร อยาขามเขดใครฆาไมอาสญ...” (บทละครเรอง

รามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๒ เลม ๒ ตอนทศกณฐนมนตพระ

โคบตรฤๅษเขามาในวง), “...ทพอาศนเคยออนแตกอนมา กระดางดงศลา

ประหลาดใจ...” (บทละครนอกเรองสงขทอง ตอนพระอนทรทาพนน

ตคล), “...พระเขนยกระดางปางทรง วสตรรดลง ผบงกเบอทสนา...” (ทฆาว

ค�าฉนท), “...เขนยออนนอนหางเจา กลบกระดางดงขอน...” (ลลตพายพ).

กระเดอง ๑ โดงดง, เลองลอ, แพรหลาย, เชน “...อโสภถ แลไปดงามแกตาพนแพง

ทกแหงหองสงสาร อนคอโฉมนางนงคราญเมอทรงเครอง ฟากระเดองคนชม

ฤๅอมเลอย...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑนครกณฑ), “...รศมข�าขาวดง

ตาวเรอง ทงเมองกระเดองดวยพระเดชา...” (นพานวงนา), “...ครานน

ขนแผนแสนวเศษ ขจรเดชฦๅเลองกระเดองไหว...” (เสภาเรองขนชาง

ขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนขนแผนรบทาวกรงกาฬ),

“...สองพระองคอนด�ารงอยทธเยศ กระเดองเดชเลศลบจบสถาน...” (นราศ

ลอนดอน), “...ค�านบเทพไทเทวกรรม มหทธมหน ตเดชกระเดองแดนไตร...”

(ฉนทกลอมพระเสวตรสกลวโรภาษ), “...เกยรตเฟองกระเดองดน แดน

โลก...” (โคลงรฐสดด), “...กระเดองเดชะทาว รวงผผดงเสยม...” (กาพย

เหเรอ พระราชนพนธรชกาลท ๖ เหเรองพระรวง).

กระเดอง ๒, กระดากกระเดอง หมางใจ, คลางแคลงใจ, เชน “...ยงกลนยงแคน

ดงเพลงพศม ยงคดยงเคองกระเดองใจ...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบ

หอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนพระไวยกลบมาบาน), “...เหมอนจะ

แสรงแกลงกลบใหรบกวน เมอไมควรฤๅมาเคองกระเดองใจ...” (ประชม

เพลงยาวภาคท ๒ เพลงยาวสามชาย); กระดาก คอรสกขวยเขนหรอวาง

หนาไมสนท เชน “...ใหกระดากปากกระเดองกลวเคองของ จะหมนหมอง

ศภลกษณในอกษร...” (ประชมเพลงยาวภาคท ๓ เพลงยาวคณสวรรณ

100 ศพทานกรมวรรณคดไทย

วาดวยพระอาการประชวร กรมหมนอปสรสดาเทพ), นยมใชเขาคกน

เปน กระดากกระเดอง เชน “...จ�าเปนจ�าใจจะออกปาก ยงกระดากกระเดอง

เขนเมนหนา...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ

เลม ๑ พลายแกวปราศรยนางลาวทอง).

กระเดอง ๓, กระดางกระเดอง หยาบ, แขง, กระดาง, นยมใชเขาคกบค�า

กระดาง เปน กระดางกระเดอง เชน “...พราหมณสส ปมญเจยย พนมอ

พราหมณยาจก เถาสรสรกสรเสรอง กระดางกระเดองทววทงงตน โออกขน

ทรชนอาโกรธนนน...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑกมาร), “...หนงโสดฝน

ทรายตรงตรา นอนแนบหนผา กระดางกระเดองทงตว...” (ดษฎสงเวย

กลอมชางของเกา ครงกรงเกา), “...ใหรอนแรงแขงกระดางกระเดองผด

ทาวโกสตทพเนตรสงเกตเหน...” (จนทกนรค�ากลอน).

กระตรบ ชอปลาน�าจดชนดหนง บางถนเรยกปลาหมอโควหรอปลาหมอชาง

เหยยบ เชน “...กงกงกมภลมกรกระฉอนชลกวาย กดกาและกรมกราย

กระตรบ...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...มกระดแลกระตรบตบตาม ตวเตบ

ตวราม กเตนในแปลงแปลนหลง...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...สรอยสราฉว

อกกระดสลบกระตรบกเรา กรมกรายดหลายเหลา กหลาก...” (สรรพสทธ

ค�าฉนท), “...กรมกระตรบนบรอย เรหวายรายเรยง...” (โคลงนราศ

สพรรณ).

กระนน นน, ดงนน, อยางนน, แบบนน, เชนนน, เชน “...ถงกระนนจรงใจไม

ปฏพทธ เปนความสตยวาไปใครจะเหน...” (กากกลอนสภาพ), “...ประเวณ

ชพราหมณพรหมจรรย หมผามากระนนตามธรรมเนยม...” (บทละครนอก

เรองมณพชย ตอนทาวพชยนราชใหรบเจาพราหมณเขามาในวง), “...กระนน

แตงองคไปท�าไมม ใหเปนทกงขาประชาชน...” (นทานค�ากลอนเรองพระ

อภยมณ เลม ๑ ตอนพระอภยมณกบศรสวรรณพบพราหมณสามนาย),

“...ถงกระนนกการอะไรใคร ฤๅชางแทงมงเขาไปจนฅอหอย...” (เสภาเรอง

ขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๑ ตอนนางวนทองเรยก

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 101

คนจะตบนางลาวทอง), “...ใชกระนนละไซรจะใหประหาร ชวาตมและหวจะ

เสยบประจาน ณทนท...” (สามคคเภทค�าฉนท).

กระน น, ดงน, อยางน, แบบน, เชนน, เชน “...จะหามปรามผอนปรนกจนใจ

เอออะไรกระนมนดจรง...” (บทละครนอกเรองไกรทอง ตอนนางตะเภา

ทอง ตะเภาแกว มาหงนางวมาลา), “...แมนทลลามากระนทงพนอง ไหนจะ

ตองตกยากล�าบากกาย...” (นราศวดเจาฟา), “...กระนแลสมชอวาวนทอง

เจาแปดน�าท�านองเนอกษตรย...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระ

สมดวชรญาณ เลม ๑ ตอนขนแผนบรภาษนางวนทอง), “...กระนพระจง

ปรา-รภะภาระแบงเบา เพอกลอมถนอมเกลา มตระภาพสงบงาม...”

(สามคคเภทค�าฉนท), “...กระนฤๅหญงชาย ทานทงหลายทวทกคน จก

ลจกลวงพน มจจราชนนฤๅม...” (สงเวคพจนค�าฉนท).

กระโนน โนน, อยางโนน, แบบโนน, เชนโนน, เชน “...ฟากกระโนนชอวาศาลา

หมส ฟากขางนมสาวสาวขาวขาวข�า...” (นราศเขาลกชาง), “...องคสด

ลงสรงครา กระโนน...” (โคลงลลตมหามกฏราชคณานสรณ).

กระบอก [กระบอก] ดอกไม, กลบดอกไม, เชน “...กลนเกลยงสคนธา ทพยรศ

ยงยง กวากลนกระบอกบง กชเกษเอาใจ...” (เสอโคค�าฉนท), “...ตกตอง

กระบอกบษปมาล เลวงคนธสรภ ตระหลบตระเลาลานเขษม...” (สรรพสทธ

ค�าฉนท), “...บงบษปบษบง กชแกวกระบอกบณ เผอนผนเอนกนนต นลบล

บนบาล...” (พระสธนค�าฉนท), ตระบอก กวา. (ข. ตรบก).

กระบด [กระ-] ทนท, ทนใด, ฉบพลน, เชน “...พระแผลงศรศกดสงหรณ อาวธ

กบศร กตกกระบดเหรหาย...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...เอกเกรกเรงกน

โกลา โกลสหสสา กระบดกระทมเภร...” (พระรถค�าฉนท), “...กระบอก

กระบดหน หลกปาก วาฬแม...” (โคลงนราศพระยาตรง), “...เสรจสาร

ขานทกขทเรศในเขตรพนไศล เหลาเหลานกรไกร กระบด...” (สรรพสทธ

ค�าฉนท), “...วายบตรกระบดผน ผายส วงเอย...” (โคลงภาพจตรกรรม

ฝาผนงระเบยงวดพระศรรตนศาสดารามเรองรามเกยรต เลม ๑

102 ศพทานกรมวรรณคดไทย

หองท ๓๐), “...คาวพาบตรพลางสะอนจรคระไล โคโคชไมไคล กระบด...”

(พหลาคาวค�าฉนท), ตระบด กวา.

กระแบก [กระ-] ตนตะแบก เชน “...หกวางพรรคกระแบก ตคยรแมกมมสาง...”

(มหาชาตค�าหลวง กณฑจลพน), “...ชอกระแบกชาตบษยพดซอน กลน

ขจรฟงจบนาสา...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑

เลม ๑ ตอนมาลเกบดอกไม), “...กระแบกบานกานเบยดรมสบาย นางกราย

กงกรายเมอตองลม...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาล

ท ๑ เลม ๔ ตอนพระราม พระลกษณเขาเฝาทลลาพระชนน), ตระแบก กวา.

กระโบม [กระ-] จบตอง, ลบไล, เชน “...กระโบมโลมเลาเยาวมาลย ไปแจง

อาการ ดวยจตส�าคญกานดา...” (จนทโครบค�าฉนท), “...นางสะบดลง

กระโบม ไขวควา...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงวดพระศรรตน

ศาสดารามเรองรามเกยรต เลม ๑ หองท ๓๐), “...เปลองไปลสะใบ

ประทมบง นทรหลบมะเมอโลม เคลาเคลนถนาทรกระโบม อระเบยดระเบยง

เบอน...” (กฏาหกค�าฉนท), ตระโบม กวา.

กระพด [กระ-] ผก, พน, คาด, ลอม, โอบ, เชน “...กรโอบกระพดพวง ผทมมาศ

แมเอย...” (โคลงนราศฉะเชงเทรา), “...เปรองปรชาวทยตตมาภรณไท

ธารสตยกระพดใน กมล...” (อลราชค�าฉนท), ตะพด หรอ สะพด กวา.

(ด สะพด ๒).

กระพม ท�ามอทงสองใหชดกนเปนพมหรอรปดอกไมตมแสดงกรยาไหว เชน

“...นางประสาทโสมนส กระพมหตถสาธการ ชกนทานเทยบถาม...” (ลลต

พระศรวชยชาดก), “...ถวายชลตกระพมหตถ แชมชอย...” (โคลงนราศ

วดรวก), บางทใชวา กรรพม หรอ กรรพม.

กระแพง [กระ-] ก�าแพง เชน “...ใหทรงสงเคราะหขตยทกองค ในแดนวงนคร

แขวง เมองขนและออกนอกในกระแพง ธปกปองพบตไภย...” (จกรวรรด

วตรค�าฉนท).

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 103

กระมล [กระมน] ใจ, หวใจ, ดวงใจ, เพราะมรปพรรณสณฐานคลายดอกบวหลวง

ตม, เชน “...ทรงพระกรวกระมลกโศก วโยคดวยภบาลชาญ ปลกนางสนม

อนงคบรพาร บรภาษส�าเนยงเพยง...” (พระรถค�าฉนท), “...กรฑาหมนาเวศ

จากนคเรศโดยสาชล เหมหนชนกระมล ยลมจฉาสารพนม...” (กาพยเหเรอ

พระนพนธเจาฟาธรรมธเบศร เหชมเรอกระบวน), “...อกโออาภพด

อปรลกษณ นราศรกแตไหหวล เอกาสวามบมควร กระมลหมางมาหางเหน...”

(กฤษณาสอนนองค�าฉนท พระนพนธสมเดจพระมหาสมณเจา กรม

พระปรมานชตชโนรส), “...เพญเพยบสมบรณศฤงฆาร ชมชนกระมลบาน

ทกค�าทกคนชนชม...” (ฉนทสงเวยพระมหาเสวตรฉตรพระทนงไพศาล

ทกษณ ครงรชกาลท ๔), “...อาพออยามงกระมลตรก ค�านงนกส�านกนเนา

แนวเถอนแลโขดศขรเขา ณล�าหวยลหานธาร...” (ฉนทกลอมพระเสวตวร

วรรณ), มาจากค�าวา กมล. (ด กมล ๒).

กระยาหงน วมาน เชน “...โฉมโฉลาเยาวรปประโลมใจ ดงนางในชนฟา

กระยาหงน...” (บทละครนอกเรองยขน ตอนยดาหวนอภเษกกบนาง

กญจะหนา), “...อวยชยใหพรแลวเทวญ กลบคนกระยาหงนชนฟา...” (บท

ละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนเกดอเหนากเรปน).

(ม. กะยางน วา สวรรค, ทอยของเทวดา).

กระลด [-หลด] รม เชน “...บงงสรยบงงแซกขนด มยรฉตรชมสาย จามรร�าพาย

พาย กระลดกงงก�าบงโพยม...” (สรรพสทธค�าฉนท), เขยนเปน กรลด กม

เชน “...หวทายธงฉตรปกจอม นายกลางกรถนอม กรลดกงกงกลาง...”

(สมทรโฆษค�าฉนท).

กระลบ [กระหลบ] ฟงกระจายไปทว (ใชแกกลน) เชน “...รนรสสคนธฉม บษยา

สมามาลย โรยรวงละอองบาน กระลบอบศขรคนธ...” (จนทโครบค�าฉนท),

“...พระสคนธหอมกระลบอบอาย สรงเสรจเสดจกรายเขาหองใน...” (นราศ

พระบาท ส�านวนนายจด), เขยนเปน กรลบ หรอ กระลบ กม เชน “...ภมรา

รายระเรงฟอน เฟนเสาวคนธธร สมาลยกรลบอบดง...” (ประชมค�าพากย

รามเกยรต ภาค ๒ ตอนสดาหาย), “...แมนเจามวยในเมองเรา พระศพเจา

104 ศพทานกรมวรรณคดไทย

จะเฉดฉน จะโสรจสรงสคนธอน กรลบดวยกลนสมาล...” (ประชมค�าพากย

รามเกยรต ภาค ๖ ตอนพระรามประชมพล), “...ปปผสาขาห ต� วน� หนหน

ชนชมบษบรรณ บษบาเบญพรรณ กหอมกระหลบอบองค...” (มหาชาต

ค�าหลวง กณฑจลพน), “...หอมกระหลบอบอาบรสคนธ ปรงปนเรณสมา

มาลย...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๒

ตอนอนทรชตเตรยมทพ), “...ลมพาพเยยบบผจรง รสฟงกระหลบใน ทง

ภมภาคคณไศล ลอบกลนสคนธา...” (กมารค�าฉนท), “...ดอกล�าดวนหวน

หอมกระหลบกลน ระรวยรนรนในไพรระหง...” (นทานค�ากลอนเรอง

จนทโครบ ตอนจนทโครบพานางโมรากลบเมอง), “...ผกากรรณการกณท

พกลกรนกระหลบลม พระพายชายร�าพายชม ร�าเพยชนกมลชน...” (พระนล

ค�าฉนท สรรคท ๑๓), บางทใชวา ตระลบ หรอเขยนเปน ตรลบ หรอ

ตระหลบ กม.

กระลอก [-หลอก] เปนประกาย เชน “...แลวเสรจกเสดจขน คฤหรตนโพรงพราย

แกวเกากระลอกฉาย สรยเรองทงหาวหน...” (ค�าฉนทสรรเสรญพระเกยรต

สมเดจพระพทธเจาหลวงปราสาททอง), “...มนเทยรพมานรต นจ�ารส

ดวยรศม เรองรศมจาม กรแกวกระลอกแสง...” (สมทรโฆษค�าฉนท),

“...ประกจประกลกาญ จนกรงกระลอกเงา บรรแสงบรรสาบเสา และตระสก

แชรงชม...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...ดสรยพมานดจจนทร พมานพรายพรรณ

แกวกระลอกรศม...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...เรงเรขพระมน ทรทพยลกษม

แกวเกากระลอกน ลรจจ�ารสเรอง...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...พนทองแทง

ไพฑ ระประกตดชดชน น�าแกวกระลอกยล คอลดาสธานอง...” (สมทรโฆษ

ค�าฉนท).

กระลอกกระลบ, กระหลอกกระหลบ [-หลอก-หลบ] พลกกลบไปกลบมา,

ขยบเขยอนกลบไปกลบมา, เชน “...ลางขนขชางซบมน งวงงาผาดผน กระลอก

กระลบไปมา...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...จนจวนจหยอกรอก กกระลอก

กระลบผน แลนแอนสรกอกน ระรายเรนในโพรงพรอน...” (สมทรโฆษ

ค�าฉนท), “...กรกวดวชรา ธก อาวธทณ ฑกระลอกกระลบผน และกระลง

คอภมร...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...ควางควางวางววองไว ปกหตถกวดไกว

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 105

กระลอกกระลบยงยนต...” (กากค�าฉนท), “...ชวงชาตน�าใจหญง คอชล

กลงในตองบอน ครนวายพดจร กกระลอกกระลบหาย...” (กากค�าฉนท),

“...ลางมารทะมดเมฆทะมดทะแมง ตาเหลอกเกลอกแขง กระลอกกระลบนา

กลว...” (พระรถค�าฉนท), “...รบรถเรงหยยคล พลเกรอกกระเออกอง โตมร

ถมดหดถกระลง แลกระหลอกกระหลบใด...” (สรรพสทธค�าฉนท), กระลบ

กระลอก หรอ กระหลบกระหลอก กวา.

กระลบ [-หลบ] กลบ เชน “...หมอปรวดปรวดบาศตรงตรา พลชวกซายขวา

แลสารกระลบผนผาย...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...เกรงกระลบกอรงค

รวหลา...” (ลลตตะเลงพาย), “...แกวแหวนพระโปรยไป สละใหประชาพลาง

สงแสนสเสนาง คกระลบกรงไกร...” (มหาชาตค�าฉนท), “...ตางตางกได

สตและฟน สรรคนกระลบมา มวญนาฏอมาตยพลา กรทงประชาชน...”

(มหาชาตค�าฉนท).

กระลบกระลอก, กระหลบกระหลอก [-หลบ-หลอก] พลกกลบไปกลบมา,

ขยบเขยอนกลบไปกลบมา, เชน “...ดจพลายเถอนปลอยกลางแปลง กงหาง

วางแสดง กระลบกระลอกคอภมร...” (ค�าฉนทสรรเสรญพระเกยรตสมเดจ

พระพทธเจาหลวงปราสาททอง), “...พลบทจรแกวนไกว โลหและดงไสว

กระลบกระลอก...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...ล�าลองเหลาอาษา ส�าสาสตรา

ครบมอ ถอกระหลบกระหลอก หอกดาบปนแสะสาร แสนยาหาญแนนขนด...”

(ลลตตะเลงพาย), กระลอกกระลบ หรอ กระหลอกกระหลบ กวา.

กระว ๑ กว เชน “...เรมเรองชวารก แลพนกธกลาวกลอน หวงไวสถาวร กระว

ชาตธรารมย...” (อเหนาค�าฉนท), “...เราใชราชกระวทเฉลยว กเสยวใจจะ

ไมคมเหมอนลมข�า...” (นพานวงนา), “...ขนเกยลาทรงมหายานมาศ พรอม

อ�ามาตยราชกระวมกอง...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมด

วชรญาณ เลม ๓ ตอนสมเดจพระพนวษาเสดจทอดพระเนตรด�าน�าพสจน),

“...ทงเรอพระวงษแลอนวงษ กผจงไวเสรจสรรพ เสนาบดกระวแลบณ ฑตขา

ทลบทมาลย...” (ฉนทสรเสรญพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย),

“...จงเชยวชาญการกระววธปราชญ เฉลยวฉลาดตรองตรกทศกษา...”

106 ศพทานกรมวรรณคดไทย

(ประชมเพลงยาวภาคท ๕ เพลงยาวเจาพระ), “...มวลกระวหมเมธทง

ทวยหลาย...” (โคลงนราศวดรวก).

กระว ๒ แกวง, กวดแกวง, เชน “...ดจขวดเมรใหทลาย โจมจ�ารายขจายอรนาศ

กหวาดไหวธรณ กรกระวองกส ไดดวยดดมอเดยว ดเฉยวฉบกลบกลอก

งางาวหอกสวางไสว...” (อนรทธค�าฉนท), “...กลอกกลบสบสนกลางแปลง

โหมหกเรงแรง แลขวดคอลกโคลกระว...” (พระสธนค�าฉนท), คระว กวา.

กระเวน ๑ ตระเวน, เทยวตรวจไป, ตรวจตรา, เชน “...เทยวกระเวนเวหาอากาศกอง

สะทานทองฟากฟาสธาลน...” (บทละครเรองรามเกยรต สมยกรง

ศรอยธยา), “...โตตามคณาคณนกร รกเลนกระเวนหา คคลอชลอสตวกพา

นกรสทอาไศย...” (เสอโคค�าฉนท), “...นกอกใครอกนก มาลอบลกอรรคชายา

นกกระเวนวานกระเวนหา วานนกออกออกชอเรว...” (กาพยหอโคลงนราศ

ธารโศก), “...กระเวนทางอากาศเเดนสวรรค ปองกนพภพราชฐาน...” (บท

ละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนสหบด

พรหมสรางกรงลงกา), “...อนกองกระเวนเวหน เกลอนกลนผาดแผลงส�าแดง

หาญ...” (บทละครเรองอณรท ตอนพระอณรทเสยทถกทาวกรงพาณจบ

ตวได). (เทยบ ข. กรแวล วา คอยด, กองตระเวน).

กระเวน ๒ วนเวยน เชน “...กามกระเวนแรมรศ รวงไส...” (ก�าสรวลโคลงดน),

“...ปนกามกระเวนหวว ใจพ พระเออย...” (ก�าสรวลโคลงดน), “...กาม

กระเวนทรวงไหม เรยกฟาดนตรอม...” (โคลงนราศทวาย), “...กามกระเวน

หวใจ แยบแยา...” (โคลงนราศชมพร), “...ดาลกระเวนใจเหมอน จกบา...”

(โคลงนราศพระยาตรง).

กระเวน ๓ ชอนกชนดหนง เชน “...หวาจบหวาลอดแล คบแคจบแคปา ดอกบว

ลาชมบว กระเวนวงนวกระเวนดง...” (ลลตพระลอ), “...กระแวนกระเวนหาว

ยงเหนทาวสถตไหน วานแจงใหแจงใจ จกไดเตาไปตดตาม...” (สมทรโฆษ

ค�าฉนท), “...มยราร�าเคลาเวยนวง กระเวนหลงคอยคคณานาง...” (บทละคร

เรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนพราพตาย),

“...ผงกผงกนกอแอน กระแวนกระเวน...” (โคลงนราศสพรรณ).

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 107

กระโวยกระวาย รองโวยวาย เชน “...รองกระโวยกระวายเขามาวาน เราไดของด

นองพเอย...” (บทละครเรองขนชางขนแผน พระราชนพนธสมเดจพระ

บวรราชเจามหาศกดพลเสพ ตอนขนแผนลกพานางวนทอง).

กระศลย [กระสน] เปนทกข เชน “...ทรงชพสมปฤด พระกนแสงศร แหบไห

กระศลย พระกนษฐพลาป กราบบงคมคล สององคทรงธรรม ระทดมนา...”

(ราชาพลาปค�าฉนท), “...ตางตรสปรบทกขกน กกระศลยกรรแสงพลาง

ทรวงไหมฤทยพาง จะท�าลกท�าลายชนม...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...อสดง

เยนลงสายณห นางปกษากระศลย ส�าคญชะแงแลคอย...” (นกกระจาบ

กลอนสวด ส�านวนท ๒), “...ตรงกระศลยสเศรา สดตรอม...” (โคลงดน

นราศตามเสดจทพล�าน�านอย), “...พเลงแลเหลาสตวในสงขร ยงเรารอน

จตใจใหกระศลย...” (นราศทพเวยงจนท), “...จงรอนใจเจบใจอยจาบลย

สดกระศลยก�าสรดสลดทรวง...” (ประชมเพลงยาวภาคท ๙ เพลงยาว

ความเกา), “...ตนขนมาลางหนาทบนทาย ไมเวนวายวางวโยคโศกกระศลย...”

(นราศลอนดอน), “...สองกระศลยโศกเศรา ถงพระผปนเกลา ค�าเชา

เพรางาย...” (ลลตพระฦๅ).

กระษตรา, กษตรา [กระสดตรา, กะสดตรา] กษตรย, พระเจาแผนดน, เชน

“...หนงขากนบบวรบง- กชบาทกระษตรา ผเฉลมอยธภรมยา ยศโยคกรง

ไกร...” (บณโณวาทค�าฉนท ตอนค�านมสการ), “...ปางพระจอมจกรพรรด

กระษตรา เสดจมาคอยรบกองทพเอง...” (นราศหนองคาย), “...ทรงประชวร

จวนจะค�าย�าระฆง มรบสงกระษตราสมาพระ...” (เพลงยาวคณพมแตง

เฉลมพระเกยรด), “...ใหผลดผาอาบ แตงกายดอเคอ ใหสอดเสอทรงประทม

ของบรมกระษตรา อมกายาขนวาง กลางพระแทนทพยอาศน ทไสยาศนทรง

ธรรม...” (ลลตนทราชาครต ตอนกาหลบใหหามอาบเขาวงแลวแตงเปนเจา),

“...ประฏบตกษตราสวาม หาองคนฤบด เสนหสนทนจกาล...” (กฤษณา

สอนนองค�าฉนท พระนพนธสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมา

นชตชโนรส), “...ชะรอยจกรพรรดกษตรา สละสมบตมาเปนโยค...” (บท

ละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนส�ามนกขา

เทยวปา). (ส. กษตรย วา ผปองกนภย, ชาตนกรบ; ป. ขตตย).

108 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กระษตรย, กระษตรย, กษตรย, กษตรย [กระสด, กระสดตร, กะสด, กะสดตร]

พระเจาแผนดน เชน “...นายสวนมหาดเลกเจา จอมกระษตรย...” (โคลงยอ

พระเกยรตพระเจากรงธนบร), “...จะกลาวถงขตตยวงศพงศกระษตรย

พรหมทตธบดนทรปนสนม...” (นทานค�ากลอนเรองโคบตร ตอนราช

ปโรหตชงบลลงกเมองพาราณส นางมณสาครและพระอรณไปพบยกษ ๔

ตน), “...ตา อโภป มคทายวหาร� คนตวา อนวาสองกระษตรยกลลา ยงงมฤค

ทายพนพหาร ดวยศฤงฆารอนนมากนนน...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑ

ทศพร), “...มาเปนสมเดจบรมจอม ภพนารถในรามวงษ เถลงอาศนพระ

อณหศธ�ารง รจฉตรกระษตรย...” (ฉนทสรเสรญพระมหามณรตน

ปฏมากร), “...แสดงศลปธนศรศร ผจญคณกษตรย อนโรมในรณควรถวล...”

(สมทรโฆษค�าฉนท), “...รอยเอดนคราสามนต มอบมวญมณฑล ถวาย

สมเดจกษตรย...” (ค�าฉนทกลอมพระยาชาง). (ส. กษตรย วา ผปองกนภย,

ชาตนกรบ; ป. ขตตย).

กระษตร, กษตร [กระสดตร, กะสดตร] นางกษตรย, กษตรยผหญง, เชน

“...แตมารยาทกระษตรท�าทอาย คอนชมายตอบสนองท�านองใน...” (นทาน

ค�ากลอนเรองโคบตร ตอนก�าเนดโคบตร), “...อนงนองวรนาฎเชอ กระษตร...”

(โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงวดพระศรรตนศาสดารามเรอง

รามเกยรต เลม ๑ หองท ๒๒), “...พระจะไดไปชมบรอน จะชชนกษตรอน

มศกด...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๑ ตอนตงวงศ

เทวา จนถงอเหนาไปอยเมองหมนหยาครงแรก), “...เกดมาเปนปนกษตร

ไมควรทจะใหตองเปนสองชาย...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธ

รชกาลท ๒ ตอนอเหนาโลมนางบษบา).

กระเษม ความสขสบาย, ความปราศจากโรคภย, เชน “...ยามกระเษมแสนเสวย

ศขภาพ...” (นพานวงนา), “...เหนพระองคทรงศกดเสดจมา กลยากระเษม

เปรมใจ...” (บทละครนอกเรองยขน ตอนพระฤๅษท�าพธชบดวงแกว

วเศษ), “...พระเปรมปรดกวางสรางความ เศราโศกเสอมทราม กระสนต

กระเษมส�าราญ...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...เชษฐาตระกองกรส�าผส กด�ารส

กระเษมสรวล วนนจะลาพระนชนวล จรยงอภยพงา...” (อเหนาค�าฉนท

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 109

ตอนเขาหองจนตะหรา), “...ไพรฟาประชากรกระเษม ศขเปรมกระมลปรด

นาไรเจรญอดมด อดเรกะธญญา...” (ฉนทสงเวยพระมหาเสวตรฉตร รชกาล

ปตยบน), “...ถวลยราชราไชสวรรย ธ�ารงทศธรรม กระเษมสวสดเสวยรมย...”

(ฉนทกลอมพระเสวตวรวรรณ), “...แสนสขกระเษมครน ครกครน...”

(โคลงนราศวดสมหประดษฐ).

กระเษมสนต, กระเษมสานต ความส�าราญอารมณ, ความชนชมยนด,

ความสขสมรนรมย, เชน “...จะใครไปเลนทงปา ชมดอกบษบากระเษมสนต...”

(บทละครนอกเรองพกลทอง ตอนพกลทองคลอดบตร), “...ประทบในสวน

โอฬาร ชมพฤกษากระเษมสนต ดอกผลกลแกมกน เปนเหลาหลนประหลาด

ตา...” (ศรทะนนไชยส�านวนกาพย), “...ทงโภชนากระยารสพเศษ แก

พราหมณเพศคณนกร ทวชชาตผมมนะสงวร ใหสขอยกระเษมสนต...”

(จกรวรรดวตรค�าฉนท), “...ยอกรรบพรพระอยกา สองราปรดเปรม

กระเษมสานต...” (บทละครนอกเรองยขน ตอนฤๅษเสกรปนมตเปนคน

ชอลขต), “...อนอนจนพระไทย พระหมไดกระเษมสานต สนเรองใน กม การ

ตงปราณ กด ขนทดแทน...” (เสอโค ก กา), “...เสพศขกระเษมสานต

เสอมเศรา...” (โคลงนราศทาวสภตการภกด), เขยนเปน กระเษมศานต

กม เชน “...ครนรอนออนแสงสรยน เหลาไพรพลปรดเปรมกระเษมศานต...”

(นราศหนองคาย), เกษมสนต เกษมสานต หรอ เกษมศานต กวา. (ส. เกษม

+ ศานต; ส. เกษม + ป. สนต).

กระสน ๑ คดถง, ใฝถง, มใจจดจอถง, เชน “...เคยปรดาชมชน ส�าเรงรนดวยกน

ยงคดกระสนคนทพ ทอดองคกบยภ ชลนยนปรปรมกลน...” (ลลตเสดจไป

ขดทพพมาเมองกาญจนบร), “...นกยงหากกระสน ถงเมฆ...” (โคลงกว

โบราณ), “...แตมยราทมคถนอมขวญ แลวยงกระสนถงเมฆฤดฝน...”

(ประชมเพลงยาวภาคท ๑ พระราชนพนธกรมพระราชวงบวรมหาศกด

พลเสพ), “...ใหแสนรกโฉมดรณยสนครน สดกระสนถงสารทสงไป...”

(นทานค�ากลอนเรองลกษณวงศ ตอนลกษณวงศถวายมาลยนาค), “...เหมอน

มยเรศกระสนตวนแดง กระตายแขยงแขไขน�าใจจง...” (ประชมเพลงยาว

110 ศพทานกรมวรรณคดไทย

ภาคท ๖ เพลงยาวความเกา), “...อาพออยาหวงมนะพะวง บดรพงษแล

เผาพนธ อาพออยาโศกมะนะกระสน คณญาตแลพนธพงษ...” (ฉนทกลอม

พระเสวตวรวรรณ), “...จกออนจะวอนมน กบกนมหาภย เหตมนกระสนใน

มนะหมายท�าลายเรา...” (พระนลค�าฉนท สรรคท ๑๑).

กระสน ๒ ใครในกามคณ, มความตองการทางเพศ, เชน “...แสนกระสนปนปวน

ฤดทว มมโนเสนหนอมถนอมนวล...” (กลอนเพลงยาวนราศรบพมาท

ทาดนแดง), “...นาสาสบซดรสเรณ ชนชซบซาบเสยวกระสน...” (บทละคร

เรองพระศรเมอง ตอนท ๔ พระศรเมองไดนางสวรรณเกสร), “...พระดทว

สารพางคไมวางตา เสนหาปวนปนกระสนเสยว...” (บทละครเรองอเหนา

พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนอณากรรณขบร�ากบปนหย), “...พระนง

นกตรกไตรไปมา เสนหาปวนปนกระสนเสยว...” (บทละครนอกเรองมณพชย

ตอนเจาพราหมณกลบเปนนางมาเยาพระมณพชย), “...สองสมสโมสรมนศ-

ก�าหนดกมลมนท รวมรกษรวมรศกระสน ศขะรมยสมหมาย...” (อเหนา

ค�าฉนท ตอนเขาหองจนตะหรา), “...ผองพรรณฉวกาเยาวลกณ ยวยวน

ชวนชก ก�าหนดกระสนเสยวสยอน...” (กฏาหกค�าฉนท), “...งามเงอนจะ

เตอนบรษะเพศ จตเจตนพยายาม ไหวหวนกระสนอระหวาม กระอวาบวะ

วบหวว...” (ดรณร�าพงค�าฉนท).

กระสน ๓ รด, ผก, เชน “...เชอกใหญใสรอกรอย เรยงกระสน...” (โคลงชะลอ

พระพทธไสยาสนวดปาโมก), “...เมอไสยาสนจงพฆาตกลองส�าคญ จบ

กระสนมดไวดงใจจง...” (นทานค�ากลอนเรองโคบตร ตอนทาววหลราช

สงจบโคบตร), “...โหมดเทศรวทองฉลององค กระสนทรงเจยระบาดคาดทบ...”

(บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนอเหนาเขาเมอง

หมนหยา), “...ผกงดวยมนตรา วทยาอาคมหมาย ผกสารบเคลอนคลาย

ดวยเชอกบาศกระสนพน...” (กฤษณาสอนนองค�าฉนท พระนพนธ

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส), “...เหนพระองค

ทรงกระสนพนพระศอ เขายดขอหตถาชงผาได...” (นทานค�ากลอนเรอง

พระอภยมณ เลม ๒ ตอนนางยพาผกาคดอบายใหพระอภยมณไดนางละเวง),

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 111

“...ชชกกพาอภยโอ รสราชจรลไป ผกพนกระสนยพดไน ยประทษฐทบต...”

(มหาชาตค�าฉนท), “...สมยรงอทยไข พระจงใหพลากร กระสนสรวมเกราะ

เสดจจร สถตพนสมรชย...” (ทฆาวค�าฉนท).

กระสน ๔ แนน เชน “...ยงรดรงมนกระสนไว จะท�าอยางไรไมเคลอนคลา...”

(บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๔ ตอน

หนมานแกเถาวลยไมขาด), “...เหนส�ารบเขาประทบไวกบขาง อกพพางเพยง

ศรตรงกระสน...” (นราศพระบาท ส�านวนนายจด), “...แลวโฉมยงทรง

เครองพไชยยทธ อยางบรษรดกระสนใหถนหาย...” (นทานค�ากลอนเรอง

พระอภยมณ เลม ๑ ตอนนางสวรรณมาลชวยสนสมทรจดกระบวรทพ),

“...คาดปนเหนงกระสนมนด เหนบกฤชดามมศศะกา...” (เสภาเรองขนชาง

ขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๑ ตอนพลายแกวตงพธเรยก

ปศาจ), “...กเลสเลาเมามวเขาพวพน มดกระสนฝงสตวอยรดรง...” (นราศ

เดอน), “...นางอวดดหอมดเอาดายมด ผกรดรงกระสนมนหมาย...” (บท

ละครเรองอาบหะซน), “...วาพลางกมกรนาร ภมยดกระสนมนไว...” (บท

ละครเรองพระสมท), “...กครบมอและถอสรร- พะอาวธระวงเชง กระลง

มนกระสนเรง ฤดเรยกและเพรยกเสยง...” (เวทพพะชาดกค�าฉนท).

กระสนธ, กระสนธ น�า, แมน�า, ล�าน�า, เชน “...วดวกกระสนธสรง วรพกตร

สรรพางค กนเกศเสยสาง กรกรดจไรเรยง...” (กมารค�าฉนท), “...รอยบาท

ทานนควรทาย แทคนพนสาย กระแสกระสนธสงสาร...” (อเทนค�าฉนท),

“...แววโสตเสยวสดงทนใด จากนทราไข กระสนธช�าระพกตรา...” (กฏาหก

ค�าฉนท), “...พลแหโหกระหมเสยงค�ารน กระสนธวนเวยนละลอกกระฉอก

โครม...” (นพานวงนา), “...ทงสององคลงนงก�าลงหอบ พระกรกอบดมกน

กระสนธสาย...” (นทานค�ากลอนเรองโคบตร ตอนนางมณสาครและพระ

อรณถกยกษ ๔ ตนไลจบ), “...แมน�าใหญยาวยดจดสนท พวกวดอาบกน

กระสนธสาย...” (นราศถลาง), “...กระสนธเชยวเลยวลดไมทดทวน เหมอน

ใจพจวนจากรกภคน...” (นราศทพเวยงจนท), “...ลอยลองลอองอาบ กระสนธ

ซาบทรวงเยน เคยร�ารบ�าเปน ลอเลนกบเทวญ...” (บทเหกลอมพระเจา

ลกเธอ เรองจบระบ�า). (กระ + ป., ส. สนธ).

112 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กระแสง เสยง, ส�าเนยง, เชน “...หงสาสวากกกฏโกญ จและสารกงาน

การวกรวงวนกณาล พเพรยกพรองกระแสงใส...” (สมทรโฆษค�าฉนท),

“...แววกระแสงแปลงสายหลายประการ เหมอนขบขานหวานแววแจว

จ�าเรยง...” (นทานค�ากลอนเรองสงหไกรภพ ตอนเจาเมองวเรนใหพระ

เทวราชตามเสดจ รามวงศ), “...นจจาเอยเคยขบใหจบจตต ชางประดษฐ

ดดแปลงกระแสงใส...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอน

ปศาจอศเรนฆานางวาล), “...บางถนอมกลอมลกทผกเปล ฟงเขาเหโหย

กระแสงไมแหงเครอ...” (นราศพระปฐม), “...คณยวงทานสนทดขดตนบท

รบซอกดนวไวใสกระแสง...” (ประชมเพลงยาวภาคท ๓ เพลงยาวคณ

สวรรณ วาดวยพระอาการประชวร กรมหมนอปสรสดาเทพ), “...สาลกา

ขานจะจอ ไกฟาฟอหางเฟอย เจอยกระแสงส�าเนยง เสยงระวงไพรพรอง รอง

ระวงไพรพนานต...” (ลลตตะเลงพาย), “...แมมายลองในกระแสง เสยง

แหวดแหวแรง ระดมระดน พนไพร...” (สตวาพธาน), “...เสยงสโนค

กระแสงใส สยองเยอก เยนนา...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยง

วดพระศรรตนศาสดารามเรองรามเกยรต เลม ๓ หองท ๑๕๙).

กระแสชล, กระแสสนธ สายน�า, กระแสน�า, เชน “...ทาธารสนธเกษมกระแสชล

คคก ไหลโลดคโครมครก ฉฉาน...” (บณโณวาทค�าฉนท ตอนรมยณยสถาน

บรเวณพระพทธบาท), “...สดก�าลงทจะรงใหเรอรอ กลวงตอมาตามกระแสชล...”

(เพลงยาวหมอมภมเสน), “...พระองคตระกององค นชสรงกระแสชล พเลยง

นฤมล จระสณะสนธ...” (อเหนาค�าฉนท), “...กระแสชลวนเชยวเรอเลยวลด

ดคอมคดขอบคงคงคาไหล...” (นราศเมองแกลง), “...เทพบตรเปลยนทา

เยองกราย เหราเลนสายกระแสสนธ...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราช

นพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนชาวสวรรคยนดทพระนารายณอวตาร),

“...จงฟนองคช�าระกระแสสนธ ประทมทพยไหลรนแทบอางสรง...” (เพลง

ยาวรบพมาทนครศรธรรมราช), “...พวกแมคามไดขาดตลาดน�า สดจะร�า

เรอแพกระแสสนธ...” (นราศสพรรณ), “...กระแสสนธใสสะอาดล�า ไหลเยน

ใจเอย...” (โคลงนราศกรงเกา).

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 113

กระหนก [กระหนก] ตระหนก, ตกใจ, หวาด, ผวา, หวน, เชน “...ทศเศยร

กระหนกดกดาล ใหเกณฑบรพาร และแตงจงหวดรอบรน...” (ประชมค�าพากย

รามเกยรต ภาค ๗ ตอนพระรามประชดลงกา), “...ฟงขาวเรารอนในอรา

กลยากระหนกตกใจ...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาล

ท ๑ เลม ๒ ตอนใหสดาไปดศพพระราม), “...มควรจะกระหนกตกพระทย

สองพระองคจงไดกรณา...” (บทละครเรองอาบหะซน).

กระหน�า [กระหน�า] ซ�าๆ หรอรวลงอยางหนก เชน “...แลวไลตซ�ากระหน�าไป

จนไกลอรญกฎ...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑

เลม ๑ ตอนพระลกษณตดตนสนมอส�ามนกขา), “...นลเนตรตอนลเนตรนาฏ

ดงพรหมาสตรแผลงซ�ากระหน�าศร...” (สมบตอมรนทรค�ากลอน), “...เจบ

ปวดยวดยงกวงไป อายสารใหญไลซ�ากระหน�าแทง...” (พระรถนราศ),

“...เขาลอมนาลอมหลงออกพรงพร เกรยวกรทมต�ากระหน�าแทง...” (เสภา

เรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนพลายงาม

รบแสนตรเพชร), “...คอยคอยจงมงรอยคอยตามไป ทหนกไมตซ�ากระหน�า

มา...” (นราศเกาะจาน), ตระหน�า กวา.

กระหมวด [กระหมวด] มนหรอผกใหเปนปม เชน “...กระหมวดมนโมลอ�าไพ

สวมใสเกยวแกวอลงกรณ...” (บทละครเรองอณรท ตอนทาวกรงพาณ

ใหหาเทวามานมตปราสาทใหนางอษา จนนางไวยกาประสตโอรสชอทศมข),

“...จงหยบหญาแพรกพระธ�ามรงค ผจงผกทงสามกระหมวดมน...” (บท

ละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนทาวดาหาใหท�าพธ

โสกนตสยะตรา), “...ใสน�ามนกนกวดกระหมวดมวย ผดหนาดวยแปงญวน

เปนนวลแดง...” (บทละครนอกเรองสงขทอง ตอนทาวสามลใหหาเมอง

รอยเอด), “...นางวนทองหมองหมางไมสางทกข กระหมวดจกลกยาน�าตา

ไหล...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒

ตอนนางวนทองพาพลายงามไปฝากวด), “...อนทรชตกระหมวดเกลา มนแมน

ชฎลดง...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงวดพระศรรตนศาสดาราม

เรองรามเกยรต เลม ๒ หองท ๗๙), “...ไทเทวราชา บรคณหสเพลาลอย

กรรณเกษจไรรอย กระหมวดมนมธาธาร...” (มหาราชค�าฉนท), ขมวด กวา.

114 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กระหมา [กระหมา] ประหมา, ประหวน, หวาดหวน, พรนพรง, เชน “...พายพง

หลงหนาจรายจรน แลนซรอนซรอกซน กตกกระหมาบาใจ...” (อนรทธค�า

ฉนท), “...เลงสบาเลหบาพจนพร�า พไรร�าซงหางแห หายเหนมเหศวรกแปร

กมลบากระหมามเมอ...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...กระหมากระเหมนทรวง

สนซด ภกตรนา...” (ลลตตะเลงพาย), “...ทรวงเหนบเจบเจยรแดลาญ ฤๅ

สมสบมาน กระหมากระมลหมนหมอง...” (สรรพสทธค�าฉนท), “...บควร

จะครนคด คณะมตรใหงวงเหงา จงพอจงบางเบา กระมลมนกระหมาทรวง...”

(ฉนทกลอมพระเสวตรรจราภาพรรณ), ตระหมา กวา.

กระหยม, กระหยมยมยอง [กระหยม] กรม, ครมใจ, สบายใจ, เบกบานใจโดย

คาดวาจะไดรบสงด, เบกบานใจเพราะก�าลงไดรบสงด, เชน “...ไดสมรกยกษ

รายไมวายยม เดนกระหยมมาดวยความเสนหา...” (นทานค�ากลอนเรอง

โคบตร ตอนยกขนลวงบตร), “...กระหยมมองจองเขมงตาไมพรบ ดงลอย

ลบอยในกลางหวางเวหา...” (บทละครเรองเงาะปา), “...นกกระหยมอมเอบ

ก�าเรบใจ เหมอนหนงไดเพชรนลดวงจนดา...” (นราศเขาลกชาง), “...ถงเรอน

กระหยมพรมพราย ชนชมสมหมาย เสนวกบชานจกาล...” (ฉนทสรเสรญ

พระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย), “...กระหยมอมใจยน ดส

สยามแฮ...” (โคลงรฐสดด), มกใชเขาคกบค�า ยมยอง เปน กระหยมยมยอง

เชน “...ทงสยนดปรดา หวเราะรากระหยมยมยอง...” (บทละครนอกเรอง

ไชยเชษฐ ตอนทาวธรรมกใหพเลยงไปตามไดแตหบกบดอกจ�าปาทองมา),

“...บางเตนบางร�าท�าคะนอง กระหยมยมยองอยทกคน...” (บทละครนอก

เรองสงขทอง ตอนนางทง ๗ เลอกค), “...คอยวางองคลงบนเตยงเคยง

ประคอง ท�ากระหยมยมยองดวยยนด...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ

เลม ๑ ตอนนางผเสอลกพระอภยมณ).

กระหวด ๑ [กระหวด] กอด, รด, รดรง, เชน “...กรกระหวดดวงได กอดเกยว...”

(โคลงทวาทศมาส), “...เจากเอาพระกรกระหวด สองมอรดขอพระบาท ไห

อนาถไปมาลาลศ ครวญก�าสรดกวาชนแล...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑ

กมาร), “...เอวไมอนกลมงาม คอดงเอวยพาพาล วลยทองกระหวดปาน กรนาง

อนโอบองค...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...วาพลางยอกรเกยวกระหวด รงรด

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 115

ลบโลมนางโฉมศร...” (บทละครนอกเรองพกลทอง ตอนนางยกษกาขาว

แปลงกายเปนสาวงาม), “...งเหลอมเออมพนไม หางกระหวดไวใฝอาหาร

เนอกวางยางเดรพาน หยอนตวกระหวดรดกลมกน...” (กาพยหอโคลง

ประพาสธารทองแดง), “...ฤๅภาชพาราชา เลยวลอดลดา แลวลกระหวด

เกยวกร...” (อเหนาค�าฉนท), “...เหนครฑยดนาคคน นาคฝนพนปลายกร

เรยมแอบแนบนวลนอน กรกระหวดรดรงนาง...” (โคลงกวโบราณ),

“...เจาวนทองรองเอยงเพยงจะพลด ขนแผนกระหวดวนทองไว...” (เสภา

เรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนขนแผนพา

นางไปถงปาเขาพระ).

กระหวด ๒ [กระหวด] คดยอน, ยอนนกถง, เชน “...พระนองเอยฤานอยจต

เจาหวนคดกระหวดวน ผกศอใหเสยชนม สนชพแลวจงลอยมา...” (ประชม

ค�าพากยรามเกยรต ภาค ๖ ตอนพระรามประชมพล), “...ทศนาปาสนก

ทกขสนด จตกระหวดถงสรางคนางสนม...” (นทานค�ากลอนเรองสงห

ไกรภพ ตอนพระอนทรชวยทาวอนณมาศและพระมเหส), “...ทรงสตย

กระหวดจตสนทเสนอ ถนอมนษธสมรรถเสมอ สมทธแกลวกลางณรงค...”

(พระนลค�าฉนท สรรคท ๑๔).

กระหม, กระหม [กระหม, กระหม] สงเสยงดงค�ารามอยางนากลว เชน “...ฟา

กระหมครมครนใหปนปวน เหมอนพครวญคราวทนน�าฝนหนาว...” (นราศ

พระประธม), “...ดทงทางกวางซงยงลงโลด เสยงโขมดนางไมใหกระหม...”

(นราศทวาราวด), “...ราหหนหาเพอน วายกลนเกลอนคลาคล�า ผพราย

พร�าพ�าพม กระหมหวลครวญคราง...” (ลลตพระฦๅ), “...คณาพาลมฤคพน

คะรนรองกระหมพง คะคกลนสนนดง พระนางหวาดประหวนขวญ...” (ทฆาว

ค�าฉนท), “...ภตพรายกระหมครมคราง ปดรงควานโขมดกกอง...” (บท

ละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๒ ตอนอนทรชต

เขาในโพรงไมโรทน), “...ค�ารามรองกองกระหมครมค�ารณ ทงผดพนน�าฟง

พอรงราง...” (นทานค�ากลอนเรองสงหไกรภพ ตอนรามวงศหลงเชอนาง

ผปา ท�าใหพลดกบนางแกวกนร), “...ทรกเรอเสอกระหมครมค�าราม เหน

116 ศพทานกรมวรรณคดไทย

แวมวามวาวสวางเหมอนอยางไฟ...” (นราศพระแทนดงรง ส�านวน

สามเณรกลน), สงเสยงดงกกกองครกโครม เชน “...มะโหรปไฉนจบใจแจว

วเวกแววกลองโยนตะโพนกระหม...” (นราศพระบาท ส�านวนสนทรภ),

“...โหแหกระหมศพทส�าเนยง นสนนชโลธร พายทองกระทมธวชกร ชลฟง

คอฝอยฝน...” (บณโณวาทค�าฉนท ตอนขบวนเสดจพยหยาตราทาง

ชลมารค), “...วชชภมผอง สดบกลองกระหมขาน ทกไทไปเอาภาร ณกจ

เพอเสดจไป...” (สามคคเภทค�าฉนท), “...คดจนตนฟนฟงระฆงฆอง กลอง

หอกลองทมทมกระหมเสยง...” (ร�าพนพลาป).

กระเหม [กระเหม] เหม, ก�าเรบ, คกคะนอง, เชน “...โหยหนกระเหมเหน ระหก

หอบ ไหแฮ...” (โคลงนราศวดสมหประดษฐ), “...สมงมงมนษเกง บตอง

เกรงณสงใด ฤหมปากระเหมไพร ฤขาศกกระเหมราญ...” (พระนลค�าหลวง

เลม ๑ สรรคท ๑๔), “...ทนงชนกตน วฒลนประเสรฐลอ กหาญกระเหมฮอ

มนะฮกบนกขาม...” (สามคคเภทค�าฉนท), “...ดงฤๅจะส�าเรจ ผละเผลด

จะตงตง ตนเหมกระเหมกง- วละไปกปวยการ...” (เวทพพะชาดกค�าฉนท).

กระโหย [กระโหย] โหยไห, รองไห, รองโหยหา, สะอน, คร�าครวญถง, ถวลหา,

เชน “...มยเรศกระโหยหงส หาค...” (โคลงนราศชมพร), “...เชญพระเสดจ

ชลประพาศ พระยพราชสนานพระกาย อยาหวนรญจวนทกขกระหาย แล

กระโหยกระหวนหา...” (ฉนทกลอมสมเดจพระเจาลกยาเธอ), “...กราน

เกรนกระโหยกลาง ดงโดด เดยวแม...” (โคลงนราศวดรวก), “...โอนา

อนาถดรณะด�า- รหะคร�ากระโหยขรม ครวญเพอพลาปพจนะพม นทระงวง

ระลวงเหงา...” (ดรณร�าพงค�าฉนท), เขยนเปน กรโหย กม เชน “...ไปได

ค�านงถง ชนนปรเดดาล อกมาดเลวลาญ แลกรโหยก�าสดหา...” (สตรธน

ค�าฉนท), กรรโหย กนโหย หรอ คระโหย กวา. (ด คระโหย ๒).

กระโหยหน [กระโหย-] กระวนกระวาย, เดอดรอนถวลหา, เชน “...โหกหวง

กระโหยหน หวนสวาด...” (โคลงนราศวดรวก), ระหวยหน หรอ ระโหยหน

กวา.

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 117

กระอกกระไอ พดตดๆ ขดๆ, พดอกๆ อกๆ, เชน “...จงเขาไปทลแถลงแจง

กจจา เหนอยมาหอบฮกกระอกกระไอ...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราช

นพนธรชกาลท ๒ เลม ๒ ตอนหนมานลวงสหสสเดชะ), “...กราบทลเยอง

ยงกระอกกระไอ ผนแปรแกไขตามจน...” (บทละครนอกเรองสงขทอง

ตอนหาเนอ), “...สอนร�าส�าลกกระอกกระไอ นางตกใจจงถามตามสงกา...”

(นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนพระอภยมณใหสนสมทร

เปนสอนางสวรรณมาล), “...กราบทลเยองยกกระอกกระไอ รอนตวกลวภย

พระภม...” (บทละครเรองระเดนลนได), “...ท�าจะเยอนแลวขยกกระอก

กระไอ แบงเปนไนยใหเรานกส�าเนาเดา...” (ประชมเพลงยาวภาคท ๔

เพลงยาวกรมหมนสถตยธ�ารงสวสด), กะอกกะไอ กวา.

กระอด รองไห, คร�าครวญ, เชน “...กระอดอกเซนเซน ชวยเหนา...” (ก�าสรวล

โคลงดน), “...อานและรปทาว อนมาชมมาชายโชย จ�านองกระอดโอย ทกข

ทรวงรลวงกาม...” (อนรทธค�าฉนท), “...กระอดกระโอยครวญ ครางครน

ครวญแม...” (โคลงนราศฉะเชงเทรา), “...ผอกกระอดมดมน ตาพราง

แลวแม...” (โคลงนราศกรงเกา).

กรง ๑ [กรง] แหง เชน “...แลวทานจดพรอมเพรยงเสบยงกรง ขนมปงกนยด

ทงจดหวาน...” (นราศหนองคาย), แหงจนตดแนนอย เชน “...เปนน�ากรง

รงเรอะอยเฉอะฉะ เขยอะขยะขยกขยยดยยเหยง...” (เสภาเรองขนชาง

ขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๑ ตอนพลายแกวยกทพ),

“...จนจวนย�าจ�าลาสดามาลย จากสถานสทาน�าตากรง...” (นราศพระปฐม),

“...ฆาสตวเอาโลหตทา องคพระปฏมา โลหตตดกรงทงองค...” (ฉนท

สรเสรญพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย), “...พกตรพเปน

คราบน�า เนตรกรง...” (โคลงนราศวดรวก).

กรง ๒ [กรง] เนน เชน “...พยคฆนสา โลหปฏฐา แขลงเขลาะรงงนาน กางเขน

หวขวาน รรกรองพรยกไพรกรง...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑมหาพน),

“...จงชมดอกโดรทวทง ปาปรอไพรกรง สนกนเรงเชยชม...” (ดษฎสงเวย

118 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กลอมชางของเกา ครงกรงเกา), “...เหนปากรงเรยมโหย สวาสดไหม...”

(โคลงนราศนครสวรรค), “...อยาหลงเพลนเตรนไปในไพรกรง ชมนก

ประนงส�าเนยงนวล...” (บทละครเรองอณรท ตอนทาวกรงพาณใหหาเทวา

มานมตปราสาทใหนางอษา จนนางไวยกาประสตโอรสชอทศมข), “...แลไสว

ไพรกรงสพรงพฤกษ นาพฦกลานใจเสยไมเบา...” (นราศพระปถว), ตรง

กวา. (ด ตรง ๒).

กรากกร�า [กรากกร�า] ตองทนท�าอยางเหนอยยากล�าบากกาย เชน “...ตองบกปา

มาเถอนเพอนกรากกร�า นองจะอปถมภใหพอแรง...” (เสภาเรองขนชาง

ขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนขนแผนพานางวนทอง

ขามเรอจาง), “...ไมเคยยากกรากกร�าระก�าแรง พระศอแหงหอบหวกระหาย

ชล...” (นทานค�ากลอนเรองจนทโครบ ตอนจนทโครบพานางโมราเดนทาง

กลบเมอง), “...เคยทนอนหมอนหนนละมนนม ไปนอนทมกรากกร�าเฝา

ก�าสรวญ...” (สภาษตสอนสตร), “...ดวยเหนชดวาขดสนทนกรากกร�า แลว

ไดล�าบากอดระทดใจ...” (นราศเมองหลวงพระบาง), “...จะเหนอยยาก

กรากกร�ากท�าเนา ทงยายเฒาเสนพกบนอง...” (บทละครเรองอาบหะซน),

กร�ากราก กวา.

กราดกรว [กราดกรว] ดดาหรอตวาดดวยความโกรธ เชน “...กระทบบาทกราดกรว

คอเพลงกลป จงกระชนสหนาทตวาดไป...” (บทละครเรองอเหนา พระราช

นพนธรชกาลท ๒ ตอนระตบศสหนาเตรยมตามจบประสนตา), “...กระทบ

บาทกราดกรว หอกธทล แบกเอย...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยง

วดพระศรรตนศาสดารามเรองรามเกยรต เลม ๓ หองท ๑๔๐),

“...สมเดจพระหรรกษ กราดกรว...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยง

วดพระศรรตนศาสดารามเรองรามเกยรต เลม ๓ หองท ๑๖๗),

กรวกราด กวา.

กราดเกรยว [กราดเกรยว] ตะโกนดาอยางรนแรงดวยความโกรธจด เชน

“...รองตวาดกราดเกรยวเคยวฟน กมภณฑโลดโผนเขาตอกร...” (บทละคร

เรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนสวาหมารศรบ

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 119

พระรามพระลกษณ), “...เปนผใหญอารมณไมสมศกด ท�าหาญหกอกอาจ

มากราดเกรยว...” (นทานค�ากลอนเรองโคบตร ตอนโคบตรหลงนางอ�าพน

มาลา), “...เธอยงกราดเกรยวเคยวเขน ถาขนอยกเหนจะเปนผ...” (บท

ละครนอกเรองไชยเชษฐ ตอนนางสวญชาเขาเฝาทาวสงหฬ), “...ขดเขมร

หมนมาควาไมเรยว กระทบบาทกราดเกรยวจะทบต...” (บทละครนอกเรอง

สงขศลปชย ตอนท ๑ สงขศลปชยตกเหว), “...กระทบบาทกราดเกรยว

โกรธนก...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงวดพระศรรตนศาสดา

รามเรองรามเกยรต เลม ๑ หองท ๑๓), “...ประสบโจระอกพวก ละลวน

พาละราว และตางตนกตวด ดกราดเกรยวมเกรงใคร...” (เวทพพะชาดก

ค�าฉนท), เกรยวกราด กวา.

กรานกม [กราน-] ทอดตวลงกราบราบกบพน เชน “...ครนถงจงประณตบทมาลย

นบนอบหมอบคลานกรานกม...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธ

รชกาลท ๒ ตอนอเหนาขอชานสลาและเปลยนสไบของนางจนตะหรา),

“...พนกงานกรานกมบงคมคล อานสารามารนร�าพนความ...” (นทานค�า

กลอนเรองสงหไกรภพ ตอนนางสรอยสดารขาวสงหไกรภพและรามวงศ),

“...พระกมารกรานกมบงคมลา แลวเมยงมาหานชพระบตร...” (นทานค�า

กลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนพระอภยมณใหสนสมทรเปนสอนาง

สวรรณมาล), กมกราน กวา.

กรายกรด [กรายกรด] อาการทเดนทอดแขนและกรายนวอยางมจรตจะกาน

เชน “...บางกรายกรดดดเลบฉะฉบเฉาะ เอาขนเคาะฆองกระแตทงแตร

สงข...” (นทานค�ากลอนเรองโคบตร ตอนโคบตรเขาหานางอ�าพนมาลา),

“...คดพลางยางเยองผนผาย จบชายกรายกรดหตถา...” (บทละครเรอง

อเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนปนหยพานางแอหนงมาเมองกาหลง),

“...นงนอกอยางวางชายกรายกรดรม สทบทมคลองฅอพอพระทย...” (บท

ละครนอกเรองคาว ตอนท ๑ ทาวสนนราชหานางผมหอม), “...ลวน

ลอยชายกรายกรดท�าดดดน ขดขมนเหลองเหลอในเนอหนง...” (นทาน

ค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนนางเกษราออกมาชมสวน),

“...กรายกรดกระชดกระชวย กระชม ชมแฮ...” (ก�าเนดแหงสตรค�าโคลง),

กรดกราย กวา.

120 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กราวเกรยว [กราวเกรยว] เสยงดงเอะอะเอดองพรอมกนหลายๆ เสยง เชน

“...บางรองวาเออเกลอกมา เฮฮาโหฉาวกราวเกรยว...” (บทละครนอกเรอง

สงขทอง ตอนหาเนอ), “...มานงพรอมลอมทวตวเปนเกลยว เอกเกรก

กราวเกรยวดวยศรทธา...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมด

วชรญาณ เลม ๑ ตอนนางทองประศรบวชพลายแกวทวดสมใหญ), “...เหน

ดมดมหนมสาวเสยงกราวเกรยว ลวนเรอเพรยวพรอมหนาพวกปลาเลย...”

(นราศภเขาทอง), “...บางโหฉาวกราวเกรยวเกยวขาวเบา บางตงเตาเคยว

ตาลพานอดม...” (นราศเมองเพชร), “...เหนรอยเสอเนอตนอยครนเครง

ใหกรงเกรงโหฉาวเสยงกราวเกรยว...” (นราศพระประธม), เกรยวกราว

กวา.

กร�า [กร�า] ทนดวยความยากล�าบาก เชน “...โอยามยากจากเมองแลวลมมงมา

กร�ายงเวทนาประดาหาย...” (นราศเมองแกลง), “...สาวบาวกร�าแดดลม

หลากแลว...” (โคลงนราศฉะเชงเทรา), “...ตองกร�าฝนทนหนาวระวงใบ

จนอไทยแสงสวางกลางนภา...” (นราศเกาะแกวกาลกตตา), “...พระจะส

ทนกรรมกร�าไป ตราบเทากษยชวตตน...” (พระนลค�าหลวง เลม ๒ สรรค

ท ๒๒), ตร�า กวา.

กร�ากราก [กร�ากราก] ตองทนท�าอยางเหนอยยากล�าบากกาย เชน “...แตเชาตร

ขเขญจะเฆยนขบ มาก�ากบกร�ากรากใหถากหญา...” (นทานค�ากลอนเรอง

พระอภยมณ เลม ๑ พระอภยมณ ตอนพราหมณเกยวนางพเลยง), “...พอ

นางผเสอสมทมาฉดลาก ตองกร�ากรากตรอมอยในคหา...” (นทานค�ากลอน

เรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนเรอทาวสลราชไปถงเกาะแกวพสดาร),

“...คงเลกทพกลบหมดเพราะอดอยาก จะกร�ากรากแรมปอย ทไหน...”

(นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๒ ตอนนางละเวงแสรงหนวงหนก

พระอภยมณ แตงแตนางสนมใหบ�าเรอ), กรากกร�า กวา.

กรง [กรง] นกคลางแคลง, นกสงสย, นกระแวง, เชน “...กรงนองนรารมย รทมทกข

รทดใจ ใชเชงจะหนายใน นชจงบงวายแคลน...” (อเหนาค�าฉนท), “...อกพ

รอนผาวเฝา กรงนองเคองเรยม...” (โคลงนราศพระยาตรง), “...แตใจแมน

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 121

ยงกรงอยสงหนง กลวจะหงกนวนวายอายชาวบาน...” (เสภาเรองขนชาง

ขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนนางบษบาสอนลก),

“...จรงจรงอยากรงหวนระแวง อยาพลกแพลงหนมอดอดง...” (บทละคร

เรองขนชางขนแผน พระราชนพนธสมเดจพระบวรราชเจามหาศกด

พลเสพ ตอนนางวนทองหงกนกบนางลาวทอง), “...กรงตรกไตรเนตรชาญ

เชยวร...” (โคลงนราศฉะเชงเทรา), “...แตการนนผนผายกลายเปนโทษ

กควรโกรธควรตรกจะนกกรง...” (เสภาเรองอาบหะซน).

กรงใจ นกคลางแคลงใจ เชน “...ทงวานรรองเยยไยไพ กรงใจอยแลวแตกลางวน...”

(บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๓ ตอนทศกณฐ

ตอวานางมณโฑเรองน�าทพย), “...จะเจรจาพาทกขวยอาย จะวาชายหรอ

หญงยงกรงใจ...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอน

นางมะลาหราตามอณากรรณ), “...จะมเหตสกสงใหกรงใจ จงเรยกเหลาสาว

ใชมาพรอมกน...” (บทสกรวาเรองอเหนา เลนถวายในรชกาลท ๓ ตอน

ไปใชบน), “...ยอกรวนทาแลวพาท ขานใมทงอยากรงใจ...” (บทละครนอก

เรองแกวหนามา ตอนนางมณคลอดพระโอรส), “...รไตรเพทเลศสนคนถธระ

เสดจพระเหนจรงไมกรงใจ...” (เพลงยาวคณพมแตงเฉลมพระเกยรด).

กรณ, กรน, กรณ, กรน [กะรน, กรน] ชางพง, ชางตวเมย, เชน “...พนลก

ระเบงศพ –ทสนนสกณา พรรคหสดพา กรณสถตธาร...” (จนทโครบค�าฉนท),

“...สารเตบตกมน เชองซมครมครน หวงกรณ โกญจนาทกาจกอง ทงทอง

พงพ พงพลายพายหน ประลาตกลวไกล...” (อเทนค�าฉนท), “...หนงโสด

กรนสาทร อนผกดวยสร มนศใจเสนหา...” (ดษฎสงเวยกลอมชางของเกา

ครงกรงเกา), “...ทโรงนางกรนศรเศวต เปนปรเฉทขาวบาตรสะอาดศร...”

(กลอนเพลงยาวสรรเสรญพระเกยรตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจา

อยหว), “...แพรพรรณเงนทองของดด พระทนงกรณหลงคาทอง...” (เสภา

เรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนพระทายน�า

ไปรบนางสรอยทอง), “...ก�าลงสารหาญหวงกรณ เขาราวชางทรงพระภธร...”

(บทละครเรองอณรท ตอนลอมชาง), “...ตอออกไปไวนางกรน ลามแหลง

122 ศพทานกรมวรรณคดไทย

มสองตวนากลวจรง...” (กลอนไดเอรซมทราบกบตามเสดจไทรโยค),

“...เสรจทรงกญชรชาต คเชนทรเชอเอราวรรณ งางวงกงามครน กรน

กนาบแนม...” (ประทมวดค�าฉนท). (ส. กรณ; ป. กรน).

กรน [กะรน] ชาง, ชางพลาย, เชน “...ชมคชสรกรน มหมาวราสกล สบหมวมลยล

ยศยงคเชนทร...” (จนทกนรค�าฉนท), “...หนงกรนอ�านวยวงศ ลกษณ

สมพงศเผอกผ ประทมทนตคคาเมอง เหมหตถเหลองเลหทอง...” (กลอน

จารกเรองสรางภเขาวดราชคฤห), “...อาพอพบลยบวรลก ษณล�ากรนไพร

พงษพรหมอดมยศวไล ยวลาศสอาดพรรณ...” (ฉนทกลอมพระเสวตร

อดมวารณ), “...กรปาประสบกลน กรนบานณะแนวพน กไลบกและรกรน

ประหารชพถบแทง...” (พระนลค�าฉนท สรรคท ๑๓), “...กสญสนณะถนพน

ชวตคนกปนเปลอง กรนย�ากระหน�าเนอง อนคฆทรพยะยบลง...” (พระนล

ค�าฉนท สรรคท ๑๓).

กรม [กรม, กรมใจ] กระหยม, ครมใจ, สบายใจ, เบกบานใจโดยคาดวาจะไดรบ

สงด, เบกบานใจเพราะก�าลงไดรบสงด, เชน “...สรอยฟาเหนหนาพยกยม

อไหมกรมเขาหองยองคอยคอย...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอ

พระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนเถรขวาดรบธระนางสรอยฟา), “...แตนอน

ตรกนกกรมจะไดกลบ มใครหลบลกบอยสกรอยหน...” (นราศเกาะจาน),

“...ขางผไดดกรมกระหยมเยาะ วาเมยเหมาะมไดมใครถงทาน...” (ประชม

เพลงยาวภาคท ๘ เพลงยาวความเกา), “...ปางสขกระสนตโหม สขะเหม

กระหายหวน แสนเอบสบายอม อระกรมกระหยมยวน...” (ดรณจตราภรมย).

กรว [กรว] เตา เชน “...ทงกรวกราวเตาปลาในสาคร เทยวสญจรหากนในสนธ...”

(นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนสลราชพานางสวรรณมาล

ไปเทยวทะเล), “...แตเดยวนมไดเหนเหมอนเชนเลา เหนแตเหลากรวกราว

กบเตาฝา...” (นราศพระแทนดงรง ส�านวนสามเณรกลน), “...กรวกราว

กเตาตาม ฉนากฉลามสลบสลอน คลาเคลาส�าเภาจร ในสาครรายเรยง...”

(บทเหกลอมพระเจาลกเธอ เรองพระอไภยมณ), จรว หรอ ตรว กวา.

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 123

กรวกราด [กรวกราด] ดดาหรอตวาดดวยความโกรธ เชน “...ขบเขยวเคยวฟน

กรวกราด กระทบบาทผาดเสยงดงฟาผา...” (บทละครเรองรามเกยรต

พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๒ ตอนสหสกมารดวาหนมาน), “...ยง

กรวกราดผาดแผดสรเสยง ส�าเนยงพลกโกลาหล...” (บทละครเรองอณรท

ตอนการรบทเขาองชน), “...แอบองคแฝงบงฟงคด ภมกรวกราดตวาด

ไป...” (บทละครนอกเรองมณพชย ตอนทาวพชยนราชกรวนางจนทร),

“...ฤทธแกวแคลวคลาศ ยงกรวกราดโกรธา โลดไลไขวควา เมขลาลอเวยน...”

(บทเหกลอมพระเจาลกเธอ เรองจบระบ�า), “...พระบตรกรวกราดตวาดวา

นใครหามาใหพตหมากผว...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑

ตอนนางศรสดาฟองนางเกษราเรองนางพเลยงกบพราหมณ), “...กรวกราด

พฆาฏโทษ พโรธฤทธเพยงกาล นาคราชพษพาล กพลาปทลสนอง...”

(อเทนค�าฉนท), กราดกรว กวา.

กรวโกรธ, กรวโกรธา [กรวโกรด, กรวโกรทา] ขนเคองใจอยางแรง เชน

“...เจากผบงงเกอดหวว กลววแกภยพราหมณดา ชางเถารายรากท�าโทษ

โดยกรวโกรธใจมนน โสดเทอญ...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑกมาร),

“...กรวโกรธตรเบงเสยง กรทงยสบอา- วธทงสนศาตรา วธแลวยนฉงน...”

(ราชาพลาปค�าฉนท), “...พทยตกฟนไฟลาม กรวโกรธบมขาม กขบรถา

ถบถง...” (สมทรโฆษค�าฉนท), “...อนทรชตฟงลกพระพาย กรวโกรธดงกาย

จะลกขนเปนอคค...” (ประชมค�าพากยรามเกยรต ภาค ๕ ตอนหนมาน

เผาลงกา), “...ยงกรวโกรธโดดลงหนาพลบพลาไชย ทะลวงไลเลยวลดสกด

สแกง...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๒ ตอนนางเสาวคนธ

ปลอมออกไปยงแกมนางสลาลวน), “...พระนลนษธบด กรวโกรธกล จงคด

จะแชงแรงรอน...” (พระนลค�าหลวง เลม ๒ สรรคท ๒๐), บางทใชวา กรว

โกรธา เชน “...ไดฟงยงกรวโกรธา ดงหนงเพลงฟามาจอใจ...” (บทละคร

เรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนพาลขบสครพ),

“...ฟงพระธดายพาพาล ขนมารยงกรวโกรธา...” (บทละครเรองอณรท

ตอนนางอษาทลทาวกรงพาณใหยกโทษใหพระอณรท), “...พระองคทรง

กรวโกรธา ใหผกฅอตาหาคนไป...” (บทละครนอกเรองไชยเชษฐ ตอน

124 ศพทานกรมวรรณคดไทย

พระไชยเชษฐพบพระนารายธเบศร), “...พระกรวโกรธาดาอง ผวมงอปรไอ

ขแพ...” (บทละครนอกเรองสงขทอง ตอนพระสงขตคล), “...ก�าลง

กรวโกรธาหนาตง ถบผงถกตะโพกโขยกไป...” (บทละครเรองระเดนลนได),

โกรธกรว กวา.

กรดกราย [กรดกราย] อาการทเดนทอดแขนและกรายนวอยางมจรตจะกาน

เชน “...ใสจรตกรดกรายชายช�าเลอง ขยบเยองยมแยมแฉลมลอย...” (นราศ

วดเจาฟา), “...งามจรตกรดกรายคลายละคร เหมอนกนรประตดนบนมาลง...”

(นราศพระบาท ส�านวนนายจด), “...ยรยาตรโยกยาย กรกรดกรายสไบบาง

ยอหดถส�าผศปราง จกเสอมสวสดสตร...” (กฤษณาสอนนองค�าฉนท พระ

นพนธสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส), “...ท�า

กรดกรายชายตาราเรง หลงละเลงลดเลยวเกยวพานมา...” (เสภาเรอง

ขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนเจาพระยาจกร

ทลสาสนเชยงใหม), “...อรชรออนแอนกรดกราย เหมอนละมายนางฟา

นาร...” (บทละครนอกเรองแกวหนามา ตอนพระพนทองตองใจนางมณ),

“...พศกรออนโอนหยด งามนวทศนขานวล กรดกรายชายกระบวน ชวนจตต

พนมาดหมาย...” (กาพยเหเรอ พระราชนพนธรชกาลท ๕ เหชมโฉม),

กรายกรด กวา.

กรธาทพ, กรทพ [กรทาทบ, กรทบ] เคลอนกระบวนทพ, ยกกองทพ, เชน

“...ทามกลางพหลมนตร แลวจะกรธาทพกลบไป...” (บทละครนอกเรอง

ยขน ตอนทาวปะรงศรรบสารจากยขน), “...จะกรธาทพกลบไปพระนคร

นางอาวรณรอนเราเปนหนกหนา...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอนท

๙ พระศรเมองทลลาทาวพนททต), “...พรงนเราจะกรธาทพ คนกลบไป

นเวศนเขตขณฑ...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒

ตอนนางพเลยงแนะน�าใหอณากรรณไปเสยจากเมองกาหลง), “...ประจวบ

ฤกษดถกรธาทพ ตองต�าหรบวาประเสรฐเลศหลาย...” (เสภาเรองขนชาง

ขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๓ ตอนนางแกวกรยาคลอด

พลายชมพล), “...ธกกรธาทพเขา เนาเมอง...” (ลลตตะเลงพาย), ใชเพยง

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 125

กรทพ กม เชน “...โหสนนครนครนปถพ กรทพกลบเขาพระนคร...” (บท

ละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๓ ตอนหนมาน

ยกทพกลบ), “...กรทพยกโดยสถล มารคเตา...” (โคลงนราศนรนทร),

“....อสรกรทพแสนยากร มารกรอนชนยอดยคลธรนทร..” (สมบตอมรนทร

ค�ากลอน), “...ไดธดาพาหนมนกรทพ มาตามจบชงนางเหลอลางผลาญ...”

(นทานค�ากลอนเรองสงหไกรภพ ตอนพราหมณจนดาพบสงหไกรภพ),

“...ครนถงวนฤกษดจะกรทพ จดเสรจสรรพบตรพลค�าภรสย...” (นราศเมอง

หลวงพระบาง).

กรธาพล, กรพล [กรทาพน, กรพน] เคลอนพล, ยกพล, เชน “...ไดแจงแหง

ราชบญชา กใหกรธาพลสกลไกร...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราช

นพนธรชกาลท ๑ เลม ๔ ตอนพระรามแกได), “...จดทพใหพรอมบดน

เราจะกรธาพลไปรณรงค...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาล

ท ๒ ตอนปนหยยาหรนรบอาสารบระตมะงาดา), “...พลางธใหเดอรทวยหาร

ออกจากกาญจนบร กรธาพลคลาศคลาย ยายมาตามมรรคา คลาพยหพลาง

ทางชม...” (ลลตตะเลงพาย), “...จากสมรวรนาฏนางเมร นางจงกรธาพล

สกลไกร...” (นราศเกาะแกวกาลกตตา), “...ใหทนฤกษยามดกรธาพล

ทรงชางตนมก�าลงมาตงคพงษ...” (เสภาเรองศรธนญไชยเชยงเมยง), ใช

เพยง กรพล กม เชน “...เราจะกรพลบาตรบายบทจรคลา ไคลตามพระภสดา

ไฉน...” (พระรถค�าฉนท), “...กรพลมาโพนพนาเวศ จะประสงคสารเศวต

ตระกลใหญ...” (บทละครเรองอณรท ตอนลอมชาง), “...จากหาดสรงเสรจ

แลว กรพล...” (ลลตเสดจไปขดทพพมาเมองกาญจนบร), “...เวลารง

พรงนจะกรพล ตามประจญจบตวไมกลวตาย...” (นทานค�ากลอนเรอง

โคบตร ตอนโคบตรพานางอ�าพนมาลาหน), “...กรพลไปชวยดบเขญ รมเยน

ประมอตนราชฐาน...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒

ตอนนางบษบาพบกบทาวประมอตน).

กรง [กรง] ตรง, ปกแนนอยกบท, ตดแนนอยกบท, เชน “...บางลอกพลบพลง

กรงพนพลาง เลอกบปผาตางตางเปนตวซอน...” (บทละครเรองอเหนา

126 ศพทานกรมวรรณคดไทย

พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนระตทงสองท�าศพระตบศสหนา), “...ทไหน

หยอนผอนผกเสยใหตง นงปกสะดงกรงกรอง...” (บทละครนอกเรอง

สงขทอง ตอนหาเนอ), “...ดวยสมเนตรเณรแกวผแววไว ดงเหลกเพชรกรง

ในสกลกาย...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ

เลม ๑ ตอนนางพมปลงใจ), “...เพราะรกเธอเสมอใจ เสนหในพระนลกรง

กเหตใดไฉนจง พระนลจากวบากกรม...” (พระนลค�าฉนท สรรคท ๒๔).

กรง ๑ [กรง] ประเทศ เชน กรงจน กรงสยาม กรงไทย กรงองกฤษ ฯลฯ เชน

“...ทรงบ�ารงกรงสยามอารามรตน งามนเวศนเขตรวดปฏมา...” (เพลงยาว

คณพมแตงเฉลมพระเกยรด), “...จะเรมเรองเมองหนองคายจดหมายเหต

ในแดนเขตเขอนคงกรงสยาม...” (นราศหนองคาย), “...พระเดชโชตชวงหลา

เกรกพระเกยรตฟองฟา เฟองฟงกรงสยาม เยยมแล...” (ลลตสดดเรอ

พระรวง).

กรง ๒ [กรง] กษตรย เชน “...กรงลาวอ�านาจน�า ใจโจร กอนนา...” (ลลตยวน

พาย), “...อนวากรงสญไชยราช กมาเปนพระบาท ศรสทโธธนาธบด ธาตร

ศวรดลก อนนเปนชนกแหงพระตถาคต นแล...” (มหาชาตค�าหลวง กณฑ

นครกณฑ), “...กรงกระษตรยฟงอรรถวจนา เคองแคนวญญา ไดอปยศอาย

องค...” (จนทกนรค�าฉนท), “...อนกรงกษตรยทกพารา กระอาขอออก

พระองคหมด...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑

เลม ๑ ตอนอโนมาตนครองกรงศรอยธยา แลวไดนางมณเกสร), “...แลวม

บญชาปราศรย แกกรงกษตรยนอยใหญถวนหนา...” (บทละครเรองพระ

ศรเมอง ตอนท ๕ ทาวพนททตใหธดาเสยงค), “...คนธรรพครนเหนกรง

กษตรย แจงรหสใหเนตรดงบรรหาร...” (กากกลอนสภาพ), “...ขอยกเรอง

เดนทางกลางแดนดาว จะกลบกลาวกรงองกฤษอดศร...” (นราศลอนดอน),

“...กรงกระษตรยจมเจมเฉลมพกตร ทรงสงขทกษณาวฏตอหตถา...” (นราศ

หนองคาย).

กรงไกร [กรงไกร] เมองหลวงอนใหญยง, เมองหลวงอนส�าคญยง, เชน “...ขกคด

นฤบดนทร ชนนนทรชนกครอง กรงไกรชมยหมอง กมลทาทกคนวน...”

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 127

(สมทรโฆษค�าฉนท), “...อาแมอยาหวงแกชนกา ชนนณะกรงไกร อาแม

อยาหวงแกนชใน นคเรศเรอนทอง...” (อเหนาค�าฉนท), “...ศรสทธพพธ

ผดงกรงไกรยศ โสฬสมงแมนสวรรค สรรคหยาดหลาฟาฟกขจร นครทวาร

วดนทร...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑

ตอนสดดพระเกยรต), “...ครนเสรจสมโภชลกรก มอบเวนอาณาจกรกรงไกร...”

(บทละครนอกเรองสงขทอง ตอนอภเษกพระสงข), “...ขอใหเปนดาวเดอน

เลอนลอยมา ประจกษตาผคนทงกรงไกร...” (บทละครนอกเรองสงขศลปชย

ตอนท ๒ ทาวเสนากฏเขาเมอง)

กรงศร [กรงส] เมองหลวงอนมสร, เมองหลวงอนมมงขวญ, เมองหลวงอนมมงคล,

เชน “...พระองคผเปนใหญในกรงศร บยนดดคน เลาแล...” (มหาชาต

ค�าหลวง กณฑหมพานต), “...อนโดยทางทจะไปนนไตรมาส จงถงราชปกกง

กรงศร...” (นราศพระยามหานภาพไปเมองจน), “...สดจะคดบดเบอนให

เหมอนประสงค ขอจอมพงศโมเลศเกษกรงศร...” (ประชมเพลงยาวภาคท

๕ เพลงยาวเจาพระ), “...ในทองตราวากลาวตามขาวบอก ทกบานนอก

ขอบเขตขนกรงศร...” (กลอนเพลงยาวชมพระยาศรเพง), “...หามปลากด

ตดทเรยนอาเพยนไก พระมใหเฟองฟงทงกรงศร...” (กลอนเพลงยาว

สรรเสรญพระเกยรตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว), “...เสรจ

สกขาลาพรตยศกระษตรย ผานสมบตบ�ารงการกรงศร...” (เพลงยาวคณพม

แตงเฉลมพระเกยรด).

กฤตญชล [กรดตนชะล] กระพมมอไหว, ประนมมอไหว, เชน “...พระนลประนม

วนทา ทลปฏญญาจะรบใช กจใดๆ ทานประสงค จกผจงจดดวยด แลวกฤตญชล

นอบ ยอบกายอยางเคารพ...” (พระนลค�าหลวง เลม ๑ สรรคท ๓).

กลใด [กน-] อยางใด, ทางใด, แบบใด, รปแบบใด, เชน “...คนธรรพจกจรกลใด

บมยลเยยไฉน จะจ�ามาอางดฉงน...” (กากค�าฉนท), “...เมอความรกรอนใจ

ดงไฟกลป จะใหกลนใหทนกลใด...” (บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธ

รชกาลท ๒ ตอนอเหนาเขาหองสการะวาต), “...ด�ารกลใดหมาย แมนแท...”

(โคลงดนเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย),

128 ศพทานกรมวรรณคดไทย

“...คอยสดบตรบฟงจะสงงาน จะมการเหตผลดวยกลใด...” (นราศหนองคาย),

“...สององคทรงโศก ก�าสรดวโยค ครวญคร�าร�าพรรณ มวญแมนแดนดง

แสนสงสารครน จงปฤกษากน จะท�ากลใด...” (มหาชาตค�าฉนท), “...ราช

กจกลใดเจา เรองรอนรณไฉน...” (โคลงภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงวด

พระศรรตนศาสดารามเรองรามเกยรต เลม ๑ หองท ๔๗), “...ขาแต

พรหมนกสทธ ลกยาผด กลใด ทานจงไดลงโทษ โปรดวากลาวสงสอน ฉนทบดร

รกบตร...” (จนทรามาตลลต).

กลนกลาด [กลนกลาด] รวงหลนลงเตมพน เชน “...บางหลนกลนกลาดดาษดา

ปกษาจบจกแจจน...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอนท ๓ พระศรเมอง

เขาเมองยโสธร), “...บางทรงผลกลนกลาดเกลอนไป บางเขาไคลสกหาม

หอมขจร...” (บทละครเรองพระศรเมอง ตอนท ๔ พระศรเมองไดนาง

สวรรณเกสร), “...แลวรวงหลนกลนกลาดดาษแผนดน ไมรสนสบส�าหรบกบ

ลงกา...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๒ ตอนนางละเวงเชญ

นางสวรรณมาลและกษตรยทงหมดเขาเมอง), “...ดอกหลนกลนกลาดปตพ

รวยรศมาล กหอมตรลบลมเลวง...” (สตรธนค�าฉนท), “...ตามทางทมน

มาไซร ตนไมหกโคนกลง ทงกงทงตนกลนกลาด ดาดาษไปทววถ คณกรบา

มนคลง...” (พระนลค�าหลวง เลม ๑ สรรคท ๑๓), กลาดกลน กวา.

กลนกลม [กลนกลม] ประดงกนเขามามากมาย, ออกนเขามากมาย, เชน

“...ฝงชนกลนกลมทอด ทฤษฎา...” (โคลงถวายพระเพลงพระบรมอฐ

พระเจาหลวง), “...พวกกรมการเกณฑพลมากลนกลม นงกองสมเพลงพลาง

สวางเหลอ...” (นราศเมองหลวงพระบาง).

กลนเกลอน [กลนเกลอน] มากมาย, เรยรายไป, เชน “...รพลกลนเกลอน แรม

ทางสามเดอน จงถงบร เรงตงพลบพลา ใหพระเทว อทยโฉมศร อยนอก

พารา...” (นางอทยกลอนสวด), “...ตกกวานรานเรยบระเบยบเรอน ฝงคน

กลนเกลอนแนนหนา...” (บทละครเรองอณรท ตอนพระนารายณอวตาร

เปนพระบรมจกรกฤษณ เสวยราชยกรงณรงกา), “...รองเรยกพวกพล

กลนเกลอนมา แตลวนแกลวกลาในการยทธ...” (บทละครเรองอเหนา

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 129

พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนอณากรรณยกพลออกตามอเหนา),

“...เพราะรกเรอเสอสางแลชางเถอน กลนเกลอนอาไศรยในไพรสณฑ...”

(เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนนาง

สรอยทองชมดง), “...เหรารายรายเรยง จรเขาเมยงมองตาม ฉลามฉลาก

ไลพน ราหหนหาเพอน วายกลนเกลอนคลาคล�า ผพรายพร�าพ�าพม...”

(ลลตพระฦๅ), เกลอนกลน กวา.

กลบกลม [กลบกลม] ปกคลมอยจนมองไมเหนทาง เชน “...ผงคลกลบกลม

ปฐพน ชรอมแสงทน กรจรดบดบง...” (พระรถค�าฉนท), “...ผงคลกลบกลม

ชอมควน ขบกนเรงราชรถมา...” (บทละครเรองรามเกยรต พระราช

นพนธรชกาลท ๑ เลม ๒ ตอนสหสกมารเตรยมทพ), “...แลเหนควนเพลง

กลบกลม ตระหลบพมพฤกษาสงขร...” (บทละครเรองอณรท ตอนพระอณรท

จากนางกนร), “...จดปนหลกลนควนคลม กลบกลมไปกลางคงคา...” (บท

ละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนกองทพทาวกะหมงกหนง

ตเมองดานดาหา), “...ควนตลบกลบกลมในดงดาน ชชวาลแสงสวางกลาง

โพยม...” (นทานค�ากลอนเรองสงหไกรภพ ตอนทาวพนทมารตามสงห

ไกรภพ), “...ควนตระหลบกลบกลมมดคลมไป จนหายใจไมใครออกวง

ซอกซอน...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๓ ตอนหสไชยรบ

กบวลายดาวายพฒน), “...พนภาคเวหานน ควนเผาผกลบกลม มดคลมทว

ทศทาง ไมมสรางบางเลย...” (จนทรามาตลลต), กลมกลบ กวา.

กลบเกลอน ๑ [กลบเกลอน] ท�าใหเบาบางลง, ท�าใหราบเรยบ, ท�าใหหายไป,

ท�าใหหมดสนไป, เชน “...จงจบจอบกลบเกลอนปถพ ราบดดงค�าพระสทธา...”

(บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนทาว

ชนกฝงสดา), “...หมายทส�าคญไมฟนเฟอน กลบเกลอนเกลยไกลไวใตดน...”

(บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนทาวหมนหยาให

ไปยอมยกนางจนตะหราใหปนหย), “...อนคนโทษทงหลายจายเงนเดอน

พอกลบเกลอนไกลเกลยเฉลยกน...” (นราศลอนดอน), “...กลบเกลอนโทษ

ค�าเชา เพอใหหายแผล...” (โคลงสภาษตประจ�าภาพในพระอโบสถวด

พระศรรตนศาสดาราม), เกลอนกลบ กวา. (ด เกลอน ๑, เกลอนกลบ ๑).

130 ศพทานกรมวรรณคดไทย

กลบเกลอน ๒ [กลบเกลอน] พดอ�าพราง, พดปดบงความจรง, เชน “...อยาพก

กลาวกลบเกลอนเออนอ�า วาแสรงท�าจ�าจตพสมย...” (บทละครเรองอเหนา

พระราชนพนธรชกาลท ๒ ตอนอเหนาใหรบนางมาหยารศมและนางสกา

ระวาตเขาเมอง), “...พดจากลบเกลอนเตอนเมยรก ชวนชกพดอนใหชนใจ...”

(เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนนาง

ลาวทองฝนราย), “...จงแตงสารการรกมาตกเตอน แมกลบเกลอนแกลงเส

ดวยเลหกล...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๒ ตอนนางยพา

ผกาลวงสงฆราชบาทหลวง), “...องคศรปตหรา ทรงเสาวนา อ�ามาตยดะหมง

ทาวนงค�านง อ�าองหทยง แลวเออนวจนง กลบเกลอนเงอนง�า...” (อเหนา

ค�าฉนท ตอนเขาหองจนตะหรา), เกลอน หรอ เกลอนกลบ กวา. (ด

เกลอน ๒, เกลอนกลบ ๒).

กลอมเกลยง [กลอมเกลยง] อบรมบมนสยใหมความประพฤตด เชน “...โอ

พระมารดาของลกเอย พระคณเคยกลอมเกลยงเลยงสงสอน...” (บทละคร

นอกเรองพกลทอง ตอนนางอรณวดผกคอตาย), “...เฝาถนอมกลอมเกลยง

เลยงลกมา ไมนราศคลาดคลาสกคนวน...” (บทละครเรองอเหนา พระราช

นพนธรชกาลท ๒ ตอนอเหนาพบนางจนตะหราทพระเมร),“...แลวก�าชบ

สาวศรพเลยง จงถนอมกลอมเกลยงโอรสา...” (บทละครนอกเรองสงขทอง

ตอนนางพนธรตออกปา), “...ทงเนอหอมกลอมเกลยงเพยงพกล กอดให

อนออนกวาไมนาฟง...” (นราศวดเจาฟา), “...ลกของเจาเลาแมจะรบเลยง

ชวยกลอมเกลยงเลยงไวไดถวาย...” (เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอ

พระสมดวชรญาณ เลม ๒ พลายงามพบขนแผน).

กลอยใจ [กลอยใจ] ผมใจรวมกน หมายถงลกทรกหรอหญงคนรก เชน “...นอง

ฝนเหนกอดแกว กลอยใจ...” (ลลตพระลอ), “...ตฆองสองโมงบาย ทกข

พชายฟายน�าตา รอนรนบนครวญหา ไกลพแลวแกวกลอยใจ...” (กาพยหอ

โคลงนราศธารโศก), “...จงยกเอาลกนอยกลอยใจ ลงจากพไชยรถา...”

(บทละครนอกเรองไชยเชษฐ ตอนพระอนทรใหพระวษณกรรมพานางสวญชา

ไปสงเมองสงหฬ), “...ไกลกลอยใจอยดาว ดงหนาม...” (โคลงดนนราศ

ผชวยศาสตราจารยปรชญา ปานเกต 131

ตามเสดจทพล�าน�านอย), “...ประดบเรอนเหมอนหนงเพชรส�าเรจแลว

ถนอมแกวกลอยใจมใหหมอง...” (นราศวดเจาฟา), “...กอดนางพลางชวย

เชดน�าตา เงยหนาจบหนอยเถดกลอยใจ...” (เสภาเรองขนชางขนแผน

ฉบบหอพระสมดวชรญาณ เลม ๒ ตอนขนแผนสะเดาะเครองจ�า).

กลอยสวาท [กลอยสะหวาด] ผมรกรวมกน หมายถงลกทรกหรอหญงคนรก

เชน “...ดราลกนอยกลอยสวาท เจาวาประหลาดพอสงสย...” (บทละคร

เรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท ๑ เลม ๑ ตอนนางสวาหะตดพอ

ฤๅษโคดมเสยงลก), “...จะกลาวถงเงอกนอยกลอยสวาท ซงรองบาทพระอภย

เมอไกลสถาน...” (นทานค�ากลอนเรองพระอภยมณ เลม ๑ ตอนก�าเนด

สดสาคร), “...ราตรเดยวกลอยสวาทจะคลาดแคลว ประโคมแกวใครอยาเหน

แกหลบใหล...” (นทานค�ากลอนเรองลกษณวงศ ตอนสรางพระเมร),

“...มานอนไกลกลอยสวาทพขาดคราว โอจะหนาวเนอพทกววน...” (นราศ

ถลาง), “...กรง ทวารพดไกล กลอยสวาท...” (โคลงนราศกรงเกา), เขยน

เปน กลอยสวาด กม เชน “...ตยห� กามา เพอแมพร�าขอพบ ประสบสองรก

ราช อาบดนแกวกลอยสวาดกมาสม สวางอารมณใจแมแล...” (มหาชาต

ค�าหลวง กณฑนครกณฑ), “...ดวยนางผกลอยสวาด ขานนาถกระษตรย

เรยมจกมารวมมารศร สมสมรดวยฉายา...” (โสวตกลอนสวด), “...อนจจา

ลกนอยกลอยสวาด แสนอนาถไรญาตวงศา...” (บทละครนอกเรองยขน

ตอนนางประวะลมคลอดโอรส), “...เจยรจากนชมาไกล กลอยสวาด...”

(โคลงนราศชมพร), “...ลกนอยกลอยสวาดเจาคลาศแคลว หนแมไปแลว

ณอกอา...” (บทละครนอกเรองสงขทอง ตอนพระสงขหนนางพนธรต).

กลดกลน [กลดกลน] อดอนในใจ, คบแคนใจ, เชน “...สะอนอดกลดกลนตนอรา

นงนทราตรมใจมใครคลาย...” (นทานค�ากลอนเรองสงหไกรภพ ตอนสงห

ไกรภพครวญถงนางสรอยสดา), “...เขาจงนอยจตรกลา กลดกลนใจตาย...”

(ลลตนทราชาครต ตอนกาหลบและขาราชการพลอยเศราโศกดวยอาบ),

“...เพลงราคกลบแรงกลม กลดกลนกลนระก�า...” (โคลงนราศพะเนยด),

“...แสนกระสนกลดกลนเพยงสลบ คดปรารภจะไมทนถงวนถนอม...”

(ประชมเพลงยาวภาคท ๘ เพลงยาวความเกา), กลนกลด กวา.