91

eduard kale

likovno u životu ljudskih zajednica

R e f e r a t o d r ž a n n a s i m p o z i j u » V i z u a l n i j e z i k u o d g o j u i o b r a ­z o v a n j u « , Z a g r e b , t r a v a n j 1978 .

Š t o j e l i k o v n o ? K o d K a n t a n a l a z i m o z n a k o v i t u m i ­s a o : Z o r o v i bez p o j m o v a su s l i jepi , a pojmovi bez zorova su prazni ( ku rz iv m o j ) . I a k o se zo r n e ogra ­n i č u j e s a m o n a os j e t i l o v ida , v i d n i j e z o r i p a k p r e ­s u d a n , š t o b i o n d a u p r a v i l u znač i lo d a o n o š t o se n e m o ž e v i d u p r e d o č i t i n i j e z n a n o , d a j e t a m o p r a ­zn ina , a o n o š t o j e v i d u d o s t u p n o v i zue lno j e . Ta­k o s m o r a s p r a v o m o z n a č e n j u l i k o v n o g n a j p r i j e s u o č e n i s p o i s t o v j e ć i v a n j e m l i k o v n o g u d a n a s na­m e t n u t o j t r i j a d i : v izue lno- l ikovno- ( l ikovno) u m j e t ­n i č k o . Ako j e v i zue lno — v i d n o , v id l j ivo (i p o j a v a i p r i l i k a ) — sve o n o š t o j e o k u iz loženo, b i l o u p r i r o d i p o s t o j e ć e b i lo o d čov j eka n a č i n j e n o , o n d a u k r u g v izue lnog u laz i i l i k o v n o i l i k o v n o u m j e t ­n i č k o . Ako se iz ovog i sk l j uč i p r i r o d n o , l j u d s k i po ­k r e t i i g e s t e , p o m i č n e ig re sv je t l a i o s t a l o š t o j e po ­m i č n o , o n o š to o s t a j e t r e b a l o b i d a b u d e l i k o v n o . Ali u t o m e n e v l a d a sug l a s j e — s j e d n e s t r a n e gle­de p o k r e t n o g , s d r u g e g lede s t a n d a r d i z i r a n i h zna­k o v a — s i m b o l a , s t r e ć e g lede »l ikovnog« i l ikov-n o u m j e t n i č k o g . J e d n i b i l i k o v n o m izb r i sa l i g ran i ­ce, d r u g i l i k o v n o h o ć e o g r a d i t i n a l i k o v n o — u s m i s l u »ob jek t ivno« p r e p o z n a t l j i v o k a o o p o n a š a ­n je r e a l n o v i d n o g i l i v id l j ivo p o s t o j e ć e g , l i k o v n o k a o o n o p r e p o z n a t l j i v o u s l i čnos t i s r e a l n i m . Od­je l j iva t će se z a t i m u p r a v i l u v i d n a z n a k o v n a s im­b o l i k a čvo rova , s lova , b r o j e v a , z n a n s t v e n i h zna-k o v a - s i m b o l a , p r o m e t n i h z n a k o v a i td . — k a o aps t ­r a k t n i h z n a k o v a u s v r h u s a o b r a ć a n j a m e đ u l judi ­m a — o d l i kovnog ; a i z m e đ u ovog o p e t o b r t n i č k i h i p r i m i j e n j e n o u m j e t n i č k i h o d u m j e t n i č k i h l i k o v n i h t v o r b i . Da o n o p r v o t v o r e n e k e s t a n d a r d i z i r a n e ap­s t r a k c i j e , d r u g o s t a n d a r d i z i r a n i p r o i z v o d i (bez »in­venc i je«) , a t r e ć e d a j e r e z u l t a t n a d a h n u ć a , s t va ra ­l a š tva , n e š t o p o s v e n o v o .

A j e s u li g r a n i c e g lede p r o i z v o d a b a š t a k o j a s n e i on i b a š t a k o j e d n o z n a č n i g lede o d r e đ e n j a ? K o j e t o k o n k r e t n o b i ć e p r e d s t a v l j a s t a r o e g i p a t s k a sfin-ga? Gd je su t o Grc i n p r . v idje l i u p r i r o d i ( idealni ) t r o k u t , č e t v o r o k u t , s tožac , k u g l u i td . ? Je li s t a r o -e g i p a t s k i rel jef i l i k i n e s k a s l ika (uze ta c je lovi to) l i k o v n o u m j e t n i č k o d je lo a k o s a d r ž i i s lova? J e s u li m a s k e p l e m e n a D a n - N g e r e u L iber i j i i l i o s l i k a n a b i z o n s k a k o ž a T e t o n S i o u x a iz 1865. g o d i n e l i k o v n a dje la , u m j e t n i č k a d je la ili n e š t o t r e ć e ? Z a š t o b i m n o g e s u v r e m e n e s l ike i k ipov i i o n o š to j e neka ­k a v s k l o p t o g a bi l i l i k o v n a u m j e t n i č k a d je la a k o u n j i m a n e m a n i š t a s l i k o v n o p r e p o z n a t l j v o ? Z a š t o ( ako s m o u p o z n a t i s u m j e t n o š ć u d o t i č n i h k u l t u r a ) u p r a v i l u p r e p o z n a j e m o d a j e n e k a s l ika ili k i p k i n e s k i , s t a r o e g i p a t s k i , o l m e č k i , iz s r edn jov j ekov ­n e E v r o p e , i a k o za n j i h n i s m o znal i — a k o j e u m ­j e t n i č k o dje lo r e z u l t a t o s o b n o g n a d a h n u ć a , n o v o , inovac i j a , s t v a r a l a č k i č in? I t d . Oči to j e da p o s t o j i n e j a s n o ć a o d r e d n i c a i n e d o s l j e d n o s t u logici v red­n o v a n j a i r a z v r s t a v a n j a .

92

L i k o v n o u b i t i n i k a d n i j e dos lovce s l i k o v n o (s l ika i p r i l i k a n e č e g a ) , n i t i j e u m j e t n i č k o bez s t a n d a r d a o b l i k o v a n j a . Z a t o b i va l j a lo svaki vidni znak stvo­ren od čovjeka, bio on slovo, broj , kuglica, čvor, strelica, kao i geometrijski lik, shemu tehničara jednako kao i evropski tradicionalno shvaćeno sli­karsko, kiparsko i graditeljsko djelo, shvatiti kao likovnu tvorbu, k a o l i k o v n o n e š t o . J e r n p r . p r e t e ­če p i s m u bi l i s u č is t i p i k t o g r a m i , a i u n e k i m ra­n i m c iv i l i z ac i j ama u pov i j e s t i p i s m o j e z a d r ž a l o i s l i k o v n i h o d l i k a . Ako p r v o b i v a s t a n d a r d i z i r a n i m z n a k o m - s i m b o l o m za n e š t o i k a o t a k v o s r e d s t v o s p o r a z u m i j e v a n j a m e đ u l j u d i m a , i d r u g o j e — sli­k a r s k a , k i p a r s k a i g r a d i t e l j s k a d je la u t r ad ic io ­n a l n o e v r o p s k o m s m i s l u — s v o j e v r s n a s imbol iza-ci ja n e č e g a , t j . s t v a r a se n a o snov i o d r e đ e n i h s tan­d a r d a i s luži i s t o t a k o s p o r a z u m i j e v a n j u .

S t a n d a r d n i j e n e š t o č e m u i zmiče u m j e t n o s t za to š to če s t v a r a t i s t a n d a r d e ( k u l t u r n e u z o r k e ) za živ­l j en je i š t o n a s n jez in i s t a n d a r d i n e b o d u u oči u s l u č a j u p i s m a , b r o j e v a ili p r o m e t n i h z n a k o v a . S tan­d a r d i u v e ć e m ili m a n j e m o p s e g u n e š t o s u bez čega u p r a v i l u čov jek — p r i p a d n i k v r s t e h o m o sa-p i e n s a — n i j e k a d a r živjet i i d je lova t i , o p s t a t i , p a l j ud i z a t o s v e m u o d r e đ u j u s t a n d a r d e . Da b i s m o uoč i l i b i t s t v a r i , p o đ i m o o d j e d n o s t a v n e i i s todo­b n o p r v e č in j en i ce l j u d s k e pov i j e s t i — o d o r u đ a . J e d i n o s i g u r n o , p o č e m u n e k i a r h e o l o g , a n t r o p o l o g ili p a l e o n t o l o g p r e p o z n a j e d a j e n a n e k o m mje­s t u ž ivio čov jek a n e n e k a p r e t h u m a n a s k u p i n a , ni­j e n p r . ske le t ( jer u o r g a n s k i o g r a n i č e n i m s lučaje­v i m a , k a k a v j e s luča j p r v i h l jud i , s i g u r n o s t u odre ­đ i v a n j u n a o s n o v i s k e l e t a n i j e s t o p o s t o t n a ) n e g o o r u đ e . U h r p i (kamenja , k o s t i i l i n e k o g s l i čnog ma­t e r i j a l a s i g u r n o m o ž e m o p r e p o z n a t i l j u d s k o o r u đ e , i a k o l j u d i n i s u j e d i n a b i ča k o j a p r a v e o r u đ a . Oda­kle n a m o n d a s i g u r n o s t s k o j o m za n e k e p r e d m e ­t e m o ž e m o t v r d i t i d a su l j u d s k o o r u đ e , a n e o r u đ e n e k e p o t h u m a n e s k u p i n e ? — Iz č in jen ice , k o j u s u d o k a z a l i p a l e o n t o l o z i i e tno loz i , d a j e č o v j e k jedi ­n o b i ć e š t o o r u đ u (i s v e m u o s t a l o m ) d a j e u s t a l j e n ob l ik . D a k l e a k o s m o u h r p i n a š l i p r e d m e t e i s tog ob l ika , z n a m o d a j e t o l j u d s k o o r u đ e . Bez u s t a l j e n i h o b l i k a , bez k u l t u r n i h u z o r a k a ( k u l t u r n i h s t a n d a r ­da) č o v j e k k a o p r i p a d n i k l j u d s k o g r o d a t e š k o m o ­že o r g a n s k i o p s t a t i . P o t h u m a n i se o r g a n i z m i odr ­ž a v a j u u p r i r o d i p r i r o d o m o p s k r b l j e n i , l j u d i su ž i v o t n o izišli iz k r u g a p r i r o d e , ž i v o t n o se (organ­ski) o d r ž a v a j u z a h v a l j u j u ć i k u l t u r i o d n o s n o kul­t u r a m a , a t e m e l j ov ih j e s u u s t a l j e n i obl ic i — kul­t u r n i u z o r c i . U s t a l j e n i su obl ic i n u ž n i j e r čov jek n e m o ž e živjet i u s l u č a j n o s t i , u s l u č a j n o s t i čov jek p o s t a j e m e n t a l n o b o l e s n o b iće .

O p ć e j e p o z n a t o d a v r i j ed i u s t a l j e n o s t o b l i k a u m a t e r i j a l n o j p r o i z v o d n j i ili o b l i k o v a n j u m a t e r i j a l ­

n o g , t o j e s t d a su o d r e đ e n i m a t e r i j a l n i p r e d m e t i n e k e k u l t u r n e za j ed n i ce o d r e đ e n o g r a z d o b l j a u b i t i i s t i . Ali z n a m o i t o da se ž ivot l j u d s k i h zajed­n i c a n e i s c r p l j u j e sav u m a t e r i j a l n o m — u s a m o m o b l i k o v a n j u i u p o t r e b i m a t e r i j a l n i h p r e d m e t a , d a p o s t o j i j o š o b i l j e d r u g o g š t o m o ž e m o k a o s u p r o t ­n o s t m a t e r i j a l n o m u v j e t n o n a z v a t i d u h o v n i m (vje­r o v a n j a , ob iča j i , z n a n j a i td . ) . U k a k v o m j e o d n o s u l i k o v n o s o v i m ? I s c r p l j u j e li se z a d a ć a l i k o v n o g u s t v a r a n j u k u l t u r n i h u z o r a k a u k r u g u m a t e r i j a l ­n o g ? U p r a v o n a m j e s v r h o m u k a z a t i n a t o da l i k o v n o k a o s r e d s t v o ili m e d i j j e d n a k o t a k o o m o ­g u ć a v a p o u z o r e n j e ( s t a n d a r d i z a c i j u ) d u h o v n o g . Čovjek se p o s v o m b i t n o m o d r e đ e n j u r a z l i k u j e o d o s t a l i h ž ivih v r s t a s p o s o b n o š ć u m i š l j e n j a i l i , toč­n i je , s i m b o l i č k e d j e l a t n o s t i , k o j a j e p r v o t n o go­v o r n e p r i r o d e — u s imbo l i c i i z g o v o r e n e r i ječ i . Ali već s m o s p o m e n u l i p r e s u d n o s t v i d n o g z o r a za čov jeka , a u p o t v r d u t o g a govor i č in j en i ca d a m i n e ć e m o n a ć i n i j e d n u o d d a n a s živih p r e d u r b a n i h z a j e d n i c a k o j a s e n e b i s luži la n e s a m o v i d n i m (v izue ln im — n p r . g e s t a m a , p o k r e t i m a ) n e g o i li­k o v n i m k a o s i m b o l i č n i m , to j e s t u k o j o j se p o j ­m o v i ili i de j e n e b i p r e d o č i v a l i ili p r e t a k a l i u li­k o v n o — č v o r o v a , dašč ica , k a m e n č i ć a i s l i čn ih z n a k o v a - s i m b o l a . To znač i da j e l i k o v n o n e š t o n u ž n o p o t r e b n o l j u d i m a za ž ivot u z a j e d n i c a m a . T u č in j en i cu i n j e z i n u v a ž n o s t m o ž e n a m j o š bo ­lje p r e d o č i t i j e d a n n a m a bliži p r i m j e r , p r i m j e r zna­n o s t i . Ako p o v r š n o p r i l a z i m o p i t a n j u z n a n o s t i , m o ­že n a m se č in i t i k a k o z n a n o s t m o ž e p o s t o j a t i i r azv i j a t i se i u s a m o m k r u g u g o v o r n o g . M e đ u t i m , z n a n o s t i k a o z n a n o s t i po jav i l e su se t ek k a d su s t v o r e n i p i s a n i z n a k o v i , a t o znač i likovni simbo­li, d a k l e o n o š t o j e v id l j ivo , i k a d j e t o v id l j ivo i l i k o v n o u s t a l j e n o ( s t a n d a r d i z i r a n o ) . Z n a n o s t i su se t e k t a d a p o j a v i l e j e r su se t ek t a d a u o p ć e i m o g l e po j av i t i . M a t e m a t i k a se n p r . n e b i b i l a m o g l a ona­k o r azv i j a t i n i o m o g u ć i t i p o z n a t i r azvo j m n o g i h z n a n o s t i d a o d 15. s to l j eća da l je n i j e d o š l o d o li­k o v n e s t a n d a r d i z a c i j e m a t e m a t i č k o g z n a k o v l j a — p o č e v š i o d n a j o s n o v n i j i h + , — , X , : i td . ; k a o š t o se n i k e m i j a n p r . n e b i b i l a m o g l a r azv i j a t i — p a o n d a n i znač i t i o n o š to d a n a s znač i — bez o n e li­k o v n e s t a n d a r d i z a c i j e k e m i j s k i h s i m b o l a i l ikov­n o g p r e d o č i v a n j a k e m i j s k i h s t r u k t u r a š to j e po­čela u 19. s to l j eću . Bez s t a n d a r d i z a c i j e n e m a s a o b r a ć a n j a ( k o m u n i k a ­cije) m e đ u l j u d i m a . P r v o t n o je o n o g o v o r n e p r i ­r o d e , al i i p r e t a k a n j e p o j m o v a i s a d r ž a j a u l ikov­n o p r o c e s j e s t a r k o l i k o i l j udsk i r o d ; s l i k o v n o us ­t a l j e n i m z n a k o v l j e m ( p i s m o m ) d a n a j e s a m o p lod­n i j a p r e t p o s t a v k a za o b o g a ć i v a n j e k u l t u r n e s tvar ­n o s t i . P r i m j e r s o r u đ e m , p r i m j e r s p r v i m l i k o v n i m zna­k o v l j e m i p r i m j e r s m a t e m a t i č k i m i k e m i j s k i m

93

l i k o v n i m s i m b o l i m a p o k a z u j u n a m n e m i n o v n o s t i v a ž n o s t l i k o v n e k o n k r e t i z a c i j e i l i k o v n e s t a n d a r d i ­zaci je , p o k a z u j u d a j e l i k o v n a p r e d o d ž b a uv je t ž ivo t a l jud i , l j u d s k i h z a j e d n i c a — i zvan k o j i h čov­j e k n e m o ž e živje t i ; d a bez s t a n d a r d i z i r a n e l i kovne p r e d o d ž b e n i j e m o g u ć e d j e l o t v o r n o s a o b r a ć a n j e m e đ u l j u d i m a , s p o r a z u m i j e v a n j e i r a z u m i j e v a n j e — a čov jek m o ž e živjet i s a m o u sv i j e tu p r e p o z n a t ­l j i vom, sv i j e tu u k o m e p o j a v e i o d n o s e p r e p o z n a ­je i t a k o r a z u m i j e .

Ali p r e s u d n a u l o g a l i k o v n o g u s t v a r a n j u k u l t u r n i h u z o r a k a n e p r e s t a j e n a o n o m e š to s m o d o s a d spo­m i n j a l i , o n a t o o s t a j e i u p o d r u č j u o n o g a š t o j e t r a d i c i o n a l n o s a d r ž a j u m j e t n o s t i . Da b i s m o b o l j e uoč i l i u l o g u l i k o v n o g izvan p o d r u č j a r a n i j e spo­m i n j a n i h , s u o č i m o se o d m a h s o n i m š to n a m se č in i n a j f l u i d n i j i m — s o d n o s o m v je re i l i kovnog , s p i t a n j e m k o n k r e t i z a c i j e v je re u l i k o v n o m , sa zna­č e n j e m l i k o v n o g u t o m k o n t e k s t u . U z m i m o za p r i m j e r n a m a r a z um l j i v i j i i p o z n a t i j i s luča j iz e v r o p s k e p o v i j e s t i — s luča j k r š ć a n s t v a . U o p ć e m r a s t r o j s t v u r i m s k o g d r u š t v a dolaz i i do v j e r s k e k r i ze . R i m j e iz ložen s k e p t i c i z m u g lede p o s t o j e ć e r i m s k e v je re , r a z n i m m i s t i c i z m i m a , p a u t j e c a j i m a b r o j n i h k u l t o v a i zvana o d k o j i h će na jv i še u sp j e ­h a i m a t i k r š ć a n s t v o . Da j e k r š ć a n s t v o d o b i l o v iše p r i s t a l i c a o d d r u g i h k u l t o v a b i lo j e p r e s u d n o to š to j e b o g a p r ib l i ž i lo m o g u ć o j l j u d s k o j p r e d o d ž ­bi , m a k a r ga j e r i j e č i m a k o n k r e t i z i r a l o . Ali, d a b i se š i r i lo i p r i h v a ć a l o k a k o će se o n o k a s n i j e š i r i t i i p r i h v a ć a t i , j e d a n o d p r e s u d n i h č in i l aca b i o j e t a j š t o se s t v o r i o l ik K r i s t o v — s l ika i k ip , k a o i h r a m bož j i — m j e s t o »njegova« o b i t a v a n j a n a zem­lji. O p ć e su p o z n a t i ž e s t o k i s u k o b i i z m e đ u i k o n o -k l a s t a i i k o n o d u l a k a s n i j e u B i z a n t u , i, n a r a v n o , p o b j e d a i k o n o d u l a . N i j e d o v o l j n o d a se n e š t o na­j av i t e k r i j eč ju , o n o m o r a b i t i i l i k o v n o p r e d o č e ­n o . Va l j a lo j e i l i k o v n o p r e d o č i t i bogo-čov jeka , da­ti v j e r n i k u l i kovn i u z o r čov jeka p r e d a n o g v je r i . S l i čno će se i b u d i z a m š i r i t i p o D a l e k o m i s t o k u š i r e n j e m l ika B u d i n o g . A u Ind i j i n p r . iz t r i j a d e ( B r a h m a , V i šna , Šiva) r azv i l e su se dvi je s t r u j e h i n d u i z m a — v išn i s t i i š iva is t i (s b r o j n i m p o d g r a -n a m a ) , j e r su s e ob l i kova l i l ik Sive i l ikovi i n k a r n a ­ci ja V i š n e i t a k o bi l i d o s t u p n i v j e r n i c i m a . Po ci­j e lo j p r e t k o l u m b o v s k o j s r e d n j o j i d i j e l o m j u ž n e A m e r i k e n a l a z i m o k u l t b o g a - j a g u a r a ( u r a z n i m ina­č i c a m a ) ko j i se s i g u r n o š i r io š i r e n j e m l ika t og bo­ž a n s t v a . U Africi ili Aus t r a l i j i n a ć i ć e m o obi l je li­k o v n o o b l i k o v a n i h p l e m e n s k i h b o ž a n s t a v a , k a o š t o ih n a l a z e i a r h e o l o z i i s t r a ž u j u ć i s t a r e p r e d u r b a n e k u l t u r e . S l i čno j e i u s l u č a j u p r e t p o v i j e s n i h Vene­r a iz K o s t i e n k i , D o l n i h V e s t o n i c a i d r u g d j e . Da m o r a j u p o s t o j a t i k u l t u r n i u z o r c i i d a se on i m o ­

r a j u l i k o v n o p r e d o č i t i — likovno postojati — po­k a z u j u n a m i t i p r i m j e r i .

N a o snov i p r e t h o d n i h p r i m j e r a s a d će se m o ć i lak­še s h v a t i t i i b i t n a z a d a ć a l i k o v n o g u s t v a r a n j u sve­k o l i k i h k u l t u r n i h u z o r a k a p o k o j i m a l jud i žive u z a j e d n i c a m a . K a k o za j ed n i ce v ide p r i r o d u i od­n o s e se p r e m a p r i r o d i , k a k o v ide i o d r e đ u j u sta­t u s e u za jedn ic i — n j i h o v o d n o s , n a č i n ž iv l jen ja i d j e lovan ja , š to d r ž e d o b r i m a š t o l o š i m ; š t o lije­p i m a š to r u ž n i m i t a k o r e d o m — to m o r a b i t i l i k o v n o k o n k r a t i z i r a n o , l i k o v n o u o b l i č e n o , j e r t ek t a k o p o s t a j e p r a v i m s v i m a d o s t u p n i m i j e d n o z n a č ­n i m k u l t u r n i m u z o r k o m , m o d e l o m koj i svi u za­j e d n i c i l a k o r a z u m i j u p a ga se m o g u p r i d r ž a v a t i ili p o n j e m u p r o c j e n j i v a t i . O n o š to s ad rž i svje to­n a z o r i p r a v i l a n e k e za j edn ice , a š to j e d a n o u r a z n i m g o v o r n i m ili p i s a n i m k n j i ž e v n i m t v o r b a ­m a , m o r a b i t i l i k o v n o k o n k r e t i z i r a n o . L i k o v n o se s t a n d a r d i z i r a j u n a š i o d n o s i p r e m a p r i r o d i — pre ­m a cvi jeću, b i l ju , ž i v o t i n j a m a i td . L i k o v n i m izbo­r o m i s i m b o l i k o m b i v a j u v r e d n o v a n i , v r i j e d n o s n o p r e d o č e n i i s t a n d a r d i z i r a n i . I t o p o č i n j e v r i j ed i t i za za j edn icu , p a će se p r i m j e r i c e n e g d j e ga j i t i i o d r e đ e n o z n a č e n j e i m a t i r uža , d r u g d j e l o t o s , neg­dje o p e t s m r e k a ili p a l m a ili t r e š n j a i t d . I s t o se t a k o l i k o v n o s t a n d a r d i z i r a j u o r u đ a , o ruž ja , posu­de, p o k u ć s t v o , od j evn i p r e d m e t i i t d . S t a n d a r d i z a ­ciji s e l e m e n t i m a l i k o v n o g p o d l i j e ž u i s t a t u s i u za j edn ic i t a k o đ e r . S t a n d a r d i z i r a n i p o j e d i n a č n i p r e d m e t i (cvijeće, o r u đ e , od jeća) i s t a t u s i ( l i jepa žena , m u d r i čovjek , v o j n i k i td.) m o g u se s t av i t i u m e đ u s o b n i o d n o s i š i r i k o n t e k s t t e s t v o r i t i nov i u z o r a k — svečanos t i , o d m o r a , p o g r e b a , r a d a i td . , p r e d o č i t i s l i kom, r e l j e f o m il i s l i čno , š to č in i l ikov­n o u m j e t n i č k o ob i l j e o d lova n a b i z o n e u Lascau-xu d o o n o g a š t o m n o g i s l i ka r i i k i p a r i d a n a s ra­de u sv i je tu . To se n e m o ž e d r u k č i j e iz raz i t i s is­t i m z n a č e n j e m n e g o l i k o v n o . S r e d n j o v j e k o v n e f r e ske o s e d a m s m r t n i h g r i j e h a č ini le su se t a d a n a j p r i m j e r e n i j i m n a č i n o m p r i b l i ž e n j a v j e re vjer­n i c i m a . T a k v a d je la u v i j e k p r e t p o s t a v l j a j u i o n u s i m b o l i k u k o j u o d r e đ e n a k u l t u r n a z a j e d n i c a pr i ­d a j e o d r e đ e n i m p r e d m e t i m a i s t a t u s i m a , t o j e s t d a su o d r e đ e n a o r u đ a ili o r u ž j a ili p o k u ć s t v o ili o d j e v n i p r e d m e t i vezan i uz o d r e đ e n e s t a t u s e (spo­la, d o b i , z a n i m a n j a , k a s t e , k l a se , v j e re i td . ) . Za p r e d s t a v n i k e k u l t u r e u k o j o j o d r e đ e n o dje lo n a s t a ­j e n j e g o v o se s h v a ć a n j e s a m o p o sebi r a z u m i j e , j e r on i p o z n a j u p o z a d i n u iz k o j e l ikovn i u m j e t n i k od­r e đ e n i s ad rža j l i k o v n o k o n k r e t i z i r a u s v r h u p re -d o č i v a n j a k u l t u r n o g u z o r k a (kao š to s e p o d r a z u ­m i j e v a i z n a n j e o n e s t r a n e l i k o v n e g r a m a t i k e či je p o z n a v a n j e l i k o v n o dje lo č in i r a z u m l j i v i m ) .

Z a š t o se k u l t u r n i u z o r c i n a j p r i m j e r e n i j e , š t o zna­či n a j b o l j e , m o g u i z raz i t i l i k o v n o ? Z a t o š t o s u pi-

94

s a n i t e k s t i g o v o r n e u s p o r e d i v o m a n j e p o g o d n i : 1) T e k s t i g o v o r m o g u n a m p r e d o č i t i n e š t o t e k opis­n o , i t o , n a r a v n o , d io p o d io , d o k n a m l i kovno dje­lo m o ž e d a t i o d j e d n o m o d r e đ e n u c j e l inu — bi lo n a n a č i n s i n t e t i č k i ( i z b o r o m ili n a g l a š a v a n j e m bit­n o g ) , b i l o v j e r n o c je lov i to . P r i m j e r i c e , k i n e s k i su s l i k a r i u g l a v n o m bi l i t ao i s t i (ili o p e t b u d i s t i ) a n e k o n l u c i j e v c i , a o s n o v n a r a z l i k a u vezi sa spozna j -no teo r i j i sk im p i t a n j i m a i z m e đ u t i h s t r u j a u Kin i b i l a j e u t o m e što su konfuc i j evc i uč i l i d a se isti­n a m o ž e u h v a t i t i s a m o ana l i t i čk i , r a š č l a n j i v a n j e m p o j e d i n i h s t v a r i i p o j a v a , a t a o i s t i i b u d i s t i da se do i s t i n e do laz i i n t u i t i v n i m z a h v a ć a n j e m cje l ine . 2) K u l t u r n i u z o r c i p r e d s t a v l j e n i r i j eč ju , o p i s o m , uvi­j e k s u iz loženi m o g u ć o j r az l i č i to s t i r a z u m i j e v a n j a i t u m a č e n j a , s v o j u j e d n o z n a č n o s t i p u n u k o n k r e t ­n o s t k u l t u r n i u z r o c i d o b i v a j u t e k l i k o v n i m p r e d o ­č i v a n j e m . L i k o v n o z a t i m i m a p r e d n o s t p r e d go­v o r n i m i u i z b o r u e l e m e n a t a za n e p o s r e d n u p re ­p o z n a t l j i v o s t , j e r u l i k o v n o m n p r . m o ž e b i t i p re ­p o z n a t l j i v o s v e š t o j e u r e a l n o s t i v id l j ivo a k o od­r e đ e n a k u l t u r a n a l a ž e l i kovno j u m j e t n o s t i opona­š a n j e r e a l n o v id l j ivog (uv j e tno ga n a z o v i m o real i ­zam) a n e s t i l i zac i ju (veče o d s t u p a n j e o d r e a l n o g izg leda p r e d m e t a ko j i se l i k o v n o p r i k a z u j u ) .

L i k o v n i u z o r a k n i j e n a r a v n o i s to š t o i r e a l n i p r i m ­j e r a k . Mi z n a m o za s luča j Z e u k s i d a ko j i j e , da b i o s l i k a o l i jepi l ik , uzeo za u z o r n e j e d n u n e g o p e t g r č k i h d j e v o j a k a — a t o j e t e k u g r a n i c a m a ev­r o p s k o g l i k o v n o g r e a l i z m a . Va l j a i m a t i n a u m u da u r a z l i č i t i m k u l t u r a m a p o s t o j e raz l ič i t i sv je to­n a z o r i i r az l i č i t e v r e d n o t e ( to j e s t o d r e d n i c e lije­pog , r u ž n o g , d o s t o j a n s t v e n o g , d o b r o g i td . ) , p a obi­ča j i , p r a v i l a , s t a t u s n o u s t r o j s t v o i td. , iz čega li­k o v n i u m j e t n i k l i k o v n o k o n k r e t i z i r a , a d a i s to t a k o postoje različita pravila o oblikovanju likovnog djela. L i k o v n i s t a n d a r d n i j e n e š t o o b j e k t i v n o , »pri­r o d n o « , p o s t o j e raz l ič i t i l i k o v n i s t a n d a r d i u š i ro­k o m s p e k t r u o n o g a š t o su l i k o v n o da l e i d a j u l jud­s k e z a j e d n i c e u r az l i č i t im r a z d o b l j i m a , i š to će j o š d a t i . Za p r i p a d n i k a o d r e đ e n e k u l t u r n e zajed­n ice l i k o v n o d je lo n a s t a l o u n j egovo j k u l t u r i nje­m u j e r a z u m l j i v o i b i v a k u l t u r n i m u z o r k o m ; pr i ­p a d n i k d r u g e k u l t u r e , m e đ u t i m , m o r a u p o z n a t i kul­t u r u t e z a j e d n i c e i s t a n d a r d e l i k o v n o g obl ikova­n j a — l i k o v n u g r a m a t i k u , n a z o v i m o t o t a k o — d o t i č n e k u l t u r e d a b i l i k o v n o d je lo r a z u m i o i da b i m u se o n o o t k r i l o u p u n o m z n a č e n j u k u l t u r n o g u z o r k a , u svo jo j z o r n o j k o n k r e t n o s t i u z o r k a . Z a t o i j e s u ( k a d u p o z n a m o s p o m e n u t o ) l i k o v n a dje la n a j b o l j e s r e d s t v o d a p o m o ć u n j i h u p o z n a m o dru­ge k u l t u r e i d o ž i v l j a v a m o ih k a o n j ihov i p r i p a d ­nic i . K a o š to l i k o v n o dje lo p o s t a j e k u l t u r n i m uzor­k o m , i k a o š t o za sve u o d r e đ e n o j l j u d s k o j zajed­nic i p o s t o j e k u l t u r n i u z o r c i b a r k a o u s m e n o p r e n o ­š e n a ili p i s a n a p r a v i l a , p o s t o j e i k u l t u r n a p rav i l a ,

k u l t u r n i s t a n d a r d i i za s a m o l i k o v n o o b l i k o v a n j e . S v a k a k u l t u r a i m a svo j k a n o n , s v o j u g r a m a t i k u l i k o v n o g o b l i k o v a n j a , b i l a o n a n a p i s a n a k a o Š i lpa Š a s t r a u I n d i j i ili I n s t r u k c i j e P t a h o t e p a u s t a r o m E g i p t u , i l i n e n a p i s a n a ali u m j e t n i c i m a z n a n a . Bez o v l a d a v a n j a ili p o z n a v a n j a t e g r a m a t i k e — k a o š t o v r i j ed i za b i lo ko j eg p o s l e n i k a d a p o z n a j e g r a m a t i k u svoga p o s l a — l ikovni u m j e t n i k zap ra ­vo n e m o ž e d o l i č n o o b l i k o v a t i ili l i k o v n o k o n k r e -t i z i r a t i s a d r ž a j e , b i t i l i k o v n i m u m j e t n k o m — ko­j e m u j e cilj d a n j egovo dje lo b u d e d r u g i m a d o s t u p ­n o . N e k e č in j en ice d a j u n a s l u t i t i p o s t o j a n j e t o g a već u k r o m a n j o n s k i h s l i k a r a A l t a m i r e i L a s c a u x a . M i m o o n e i d e j n e i soc i j a lne p o z a d i n e o d r e đ e n e kul­t u r e š t o se l i k o v n o p r e d o č u j e s o d r e đ e n i m znače­n j i m a , l i k o v n a g r a m a t i k a p r e t p o s t a v l j a n e s a m o t e h n i k u o b r a d e m a t e r i j a l a u u ž e m smi s lu , n e g o i n p r . p r a v i l a k o m p o z i c i j e , s i m b o l i k u p r e d o č i v a n j a — p r i m j e r i c e s i m b o l i k u b o j a i ž i v o t i n j s k i h l i k o v a u k i n e s k o m s l i k a r s t v u i k i p a r s t v u , ili ob i l je s im­b o l i č n o g a u b u d i s t i č k o m k i p a r s t v u . I a k o su m o ­g u ć n o s t i l i k o v n e s i m b o l i k e b e z g r a n i č n e , o n a i p a k u n e k o j k u l t u r i n e s m i j e p r i j eć i o d r e đ e n u g r a n i c u d a se n e n a r u š i p r e p o z n a t l j i v o s t , r a z u m l j i v o s t . Li­k o v n o u m j e t n i č k o d je lo i m a s v r h u b i t i k u l t u r ­n i m u z o r k o m , d a b i t o b i lo o n o m o r a b i t i r a z u m ­l j ivo, a r a z u m l j i v o će b i t i a k o se d rž i l i kovne gra­m a t i k e o d r e đ e n e k u l t u r e . O d s t u p a n j a su o d od re ­đ e n e l i kovne g r a m a t i k e n a r a v n o m o g u ć a i i m a ih , k a o š t o j e s u m o g u ć a i i m a o d s t u p a n j a u j e z i k u o d j ez i čne g r a m a t i k e — ali su m a l a , t a k o d a j e d je lo u g r a n i c a m a p r e p o z n a t l j i v o g ; ve l ika , a p o g o t o v o t e m e l j n a , o d s t u p a n j a č ine dje lo n e r a z u m l j i v i m , p a o n o k a o t a k v o g u b i n a m j e n u k u l t u r n o g u z o r k a . P r e p o z n a t l j i v o s t u l i k o v n o m n e znač i n a t u r a l i z a m ili r e a l i z a m , t o j e s t v j e r n o o p o n a š a n j e v id l j ivog. S v a k a j e k u l t u r a s t v a r a l a svo ja p r a v i l a za l i k o v n o p r i k a z i v a n j e ( u k l j u č u j u ć i u t o i l i k o v n u s imbo l i ­ku ) , b i lo za p r e d s t a v l j a n j e r e a l n i h p r e d m e t a b i lo za k o n k r e t i z a c i j u k u l t u r n i h s a d r ž a j a z b o g čega j e l i k o v n o d je lo p r e p o z n a t l j i v o p r i p a d n i k u k u l t u r e u k o j o j j e o n o n a s t a l o . Ali č in jen ica , d a p r i p a d ­n ic i d r u g i h k u l t u r a m o g u u n j e m u n a ć i n e š t o š t o i m j e l i k o v n o p r e p o z n a t l j i v o , n e s m i j e zaves t i u z a b l u d u d a j e o n o i u i s t i n u r a z u m l j i v o bez po­z n a v a n j a l i k o v n e g r a m a t i k e i k u l t u r n e p o z a d i n e d o t i č n e k u l t u r e ; p r i p a d n i c i d r u g i h k u l t u r a u p r a ­v i lu će s a s v i m d r u k č i j e s h v a ć a t i ili t u m a č i t i od re ­đ e n o d je lo iz d r u g e k u l t u r e — n p r . s r edn jov je ­k o v n u f r e sku , o l m e č k i k ip , s t a r o e g i p a t s k i h r a m — a k o ga u o p ć e i i k a k o s h v a t e bez p o z n a v a n j a spo­m e n u t o g a . Iz p r e t h o d n o g a se m o ž e zak l juč i t i : d a b i l j u d s k e za j ed n i ce m o g l e p o s t o j a t i , l j u d i u n j i m a živjet i , m o r a j u p o s t o j a t i k u l t u r n i uzo rc i d a n i š t o k o n k r e t -n i je , j e d n o z n a č n o i r a z u m l j i v o k a k o b i se m o g l i

95

o p o n a š a t i i n a o snov i n j i h s i g u r n o p r o c j e n j i v a t i — a t o se n a j b o l j e p o s t i ž e l i kovno . J e r o d sv ih zo­r o v a v i d n i zo r j e za k u l t u r n o p o u z o r e n j e n a j p o g o d ­ni j i , o n u n o s i sv je t lo u t a m u i p r a z n i n u t a m e z a m j e n j u j e j a s n i m i j e d n o z n a č n i m č i n j e n i c a m a , n e j a s n o d o v o d i do z n a n o g a i p r e p o z n a t l j i v o g a , o-m o g u ć u j e u p o z n a v a n j e d r u g i m a i s p o r a z u m i j e v a ­n je m e đ u l j u d i m a .

A š t o j e s l i k o v n i m d a n a s ? Čini se , s j e d n e s t r a n e , da s p r e v l a š ć u z n a n o s t i o n a r a n i j i l i k o v n i »jezik« za s t r u k t u r e z a m j e n j u ­j e z n a k o m - s i m b o l o m za funkc i j e , a s d r u g e s m o s t r a n e u n e d o u m i c i b i j e g o m u m j e t n o s t i o d t a k o ­z v a n e f i gu rac i j e u » a p s t r a k t n o « — u »govor« bo­ja , l in i ja , m a t e r i j e , u k i d a n j e m g r a n i c a i z m e đ u li­k o v n i h v r s t a , u m j e t n i č k i h i r e a l n i h p r e d m e t a , i si. I p a k , p r i j e se m o ž e reć i d a j e t o t e k o d r a z t r e ­n u t n o g a k u l t u r n o g s t a n j a n e g o d a j e n e m i n o v n i p r a v a c k r e t a n j a k o j i b i vod io s m r t i r a n i j i h od­r e d n i c a l i k o v n o g . Ž iv imo u v r e m e n u u k o j e m u su sve t o č k e n a Zeml j i , svi p r o s t o r i , p o v e z a n i u cje­l inu u k o j o j s u s j e d n e s t r a n e svi d o s a d a š n j i kul­t u r n i i l i ž i vo tn i s a n d a r d i (svih r a n i j i h k u l t u r a — još v i še ili m a n j e živih) r e l a t iv i z i r an i , a s d r u g e s t r a n e u v r e m e n u u k o j e m znanost hoće postati bogom što sve smješta na svoje mjesto; ž iv imo u v r e m e n u u m i r a n j a d o s a d a š n j i h k u l t u r a i r a đ a n j a j e d n e n o v e z a j e d n i č k e ; za E v r o p e j c e (glede l ikov­n o g a ) u v r e m e n u u m i r a n j a j e d n e k u l t u r e k o j a j e s t a n d a r d e l i k o v n e u m j e t n o s t i i m a l a u g r č k o m apo-l o n s k o m r e a l i z m u š to se (s i z u z e t k o m r a n o g a sred­n jeg v i j eka) o d r ž a o do i m p r e s i o n i s t a , i r a đ a n j a d r u g e š t o s t a n d a r d e l i kovno j u m j e t n o s t i t e k t ra ­ži p o č e v š i o d i m p r e s i o n i s t a ; ž iv imo u p r o c i j e p u i z m e đ u j e d n o g v r e m e n a š to j e svoj ž ivo tn i n a z o r i m o r a l k u i m a l o b i lo u k r š ć a n s t v u b i lo u d r u g i m v j e r s k i m s l i k a m a sv i je ta , s m i s l a i n a č i n a življe­n ja , i d r u g o g k o j e j e počevš i o d t e o r e t i č a r a pr i ­r o d n o g p r a v a i f r a n c u s k i h p r o s v j e t i t e l j a ind iv idu­a l i z i r a lo p o j e d i n c a d o a p o s l u t n o g s u b j e k t a i bogo--čovjeka , k o j e o d D a r w i n a čov jeka ( r an i j eg »s tvo ra božjeg«) o t k r i v a k a o p r i r o d n o b iće , k o j e j e od f n a n c u s k i h M o d e r n i h i d e j u o n a z a d o v a n j u (padu ) č o v j e č a n s t v a o d b a c i l o u k o r i s t n a p r e d o v a n j a (pro­g resa ) — i a k o s u se u i s t o m v r e m e n u l jud i u b i j a l i i u b i j a j u se, i n a r o d i u n i š t a v a l i i u n i š t a v a j u se k a o n i k a d a d o s a d u pov i j e s t i ; ž iv imo u v r e m e n u k o j e o d o t k r i ć a e l e k t r o n a m i j e n j a s l iku sv i j e ta iz sv rhov i to -c j e lov i t e i s t a t i č n e u ind iv idua l iz i -r a n u i d i n a m i č n u — al i i f u n k c i o n a l n u i re la t iv i ­z i r a n u s l i ku sv i je ta ; k a d se z a h v a l j u j u ć i t e h n i c i u l az i u sv i je t m a k r o k o z m o s a i m i k r o k o z m o s a i o t k r i v a d o s a d nev id l j i vo ; k a d z n a n o s t p o s t a j e su­

c e m i s t i n i t o g a i v r i j e d n o g a . A s p o m e n u l i s m o t ek n e k a o č i t o v a n j a n a š e g v r e m e n a .

Z a p i t a j m o se n a j p r i j e o o d n o s u l i kovnog i z n a n o ­s t i . Z n a n o s t j e p o s t a l a b o g o m , al i p o s t a l a j e t o i z a h v a l j u j u ć i t o m e š to se s luži la l i k o v n i m (znako-v i m a - s i m b o l i m a ) , p a z a š t o o d j e d n o m s t r e p n j a d a j e z n a n o s t n a p u t u r a s k i d a s l i k o v n i m ? Z n a n o s t j e p o s t a l a b o g o m , al i b o g n i j e s a m sebe i zmis l io ili s t v o r i o n i t i s lužio s a m sebi , b o g a su izmisl i l i l j ud i i o n j e s lužio n j i m a ( l judi se s a m o m o g u sv je sno ili n e s v j e s n o s k r i v a t i iza l ažn ih iz java da on i s luže b o g u ) . N i z n a n o s t n i j e izmis l i l a s a m u sebe n i t i s luži s a m o j sebi — l j u d i p r o š i r u j u z n a n j a i o n a s luže n j i m a . Čak i u s t a r o j G r č k o j , gdje su zna­n o s t i t eme l j i p o s t a v l j e n i ( m a t e m a t i č k i d o k a z i uz-r o č n o - p o s l j e d i č n a veza) , z n a n o s t i j e d a n a o d r e đ e ­n a s v r h a — b i l a j e u funkc i j i s p o z n a j e sv i je ta . Ako j e z n a n o s t u s t a r o j G r č k o j s luž i la s a m o spozna j i sv i j e ta i t a k o o s t a l a u k r u g u s a m e spozna j e , svr­h a j e z n a n o s t i u n a š e m v r e m e n u d a t e s p o z n a j e k o r i s t e p o b o l j š a n j u ž ivo ta l jud i , a t o z n a n o s t sa­m a n e č ini n e g o t e k p o m o ć u t e h n i k e . N a š a civili­zac i ja š t o se o b l i k u j e n i j e t ek z n a n s t v e n a civili­zac i ja n e g o z n a n s t v e n o - t e h n i č k a . Z n a n o s t j e pu­t e m t e h n i k e u s lužb i l jud i . T e h n i k a d a n a s s luži ( t r e b a l o b i da služi!) o n o m e č e m u su u s t a r o j Grč­ko j služil i r o b o v i . N e k i su se s l o b o d n i Grc i m o g l i p o s v e t i t i u m o v a n j u i z n a n s t v e n o m r a d u a t e h n i č k e s p r a v e z a m i š l j a t i k a o i g r a č k e k a d su r o b o v s k i r a d i ž iv l jen je p r i h v a ć a l i k a o n e š t o p r i r o d n o , n e š t o š to u o p ć e n i s u dovod i l i u p i t a n j e . D a n a s j e zna­n o s t u s lužbi t e h n i k e , u s lužb i r a z v o j a p r o i z v o d n i h snaga , t e b i i m a l a s luž i t i p o b o l j š a n j u l j u d s k o g živ­l jen ja . A t e h n i k a n e m o ž e bez l ikovnog , t e h n i k a j e s a m o l i k o v n o o b l i k o v a n j e . I zbog t o g a n i k a d u po­v i jes t i m n o ž i n a l i k o v n o g o b l i k o v a n j a n i j e b i l a to­l i ka k a o d a n a s . T e h n i k a n e s a m o da p r o i z v o d i li­k o v n o , o b l i k o v a n o — p r e d m e t e — n e g o m o r a sve to p r i j e b i t i i l i k o v n o ( s l ikovno) » k o m p o n i r a n o « , m o r a j u i d e j e b i t i l i k o v n o k o n k r e t i z i r a n e p r i j e sa­m e p r o i z v o d n j e p r e d m e t a . I s t i n a j e d a su pro iz ­v o d n i g igan t i svel i l i k o v n e o b l i k o v a t e l j e n a m a l e g r u p e t v o r a c a p r o j e k a t a p r e d m e t a za m a s o v n u p r o i z v o d n j u k o j i h su g o l e m e m a s e s a m o p o t r o š a ­či, al i su uv i j ek u s v i m z a j e d n i c a m a p o s t o j a l i uzo­ri za o b l i k o v a n j e p r e d m e t a , p a su p o j e d i n c i s a m o v l a s t i t i m r u k a m a i s m a l i m i n a č i c a m a i z rađ iva l i p r e d m e t e . Ako j e ovo n a š e v r i j e m e , v r i j e m e p o t r o ­šača ( t e h n i č k i h p r o i z v o d a ) , n a š a j e c ivi l izaci ja civi­l izaci ja p r o i z v o đ a č a ( l i kovn ih p l a n o v a ) . P a j e o b r a ­zovan j e p r o i z v o đ a č a u p r v o m r e d u o d g a j a n j e za li­k o v n a o b l i k o v a n j a — r a z v i j a n j e p o t r e b e i s tva ra ­n j e n a v i k e za l i k o v n i m o b l i k o v a n j e m ; a t o u š i r e m h u m a n i s t i č k o m k o n t e k s t u z n a c i d o v o đ e n j e ne j a s ­n o g a d o j a s n o g a , š t o o m o g u ć u j e s p o z n a v a n j e i mi ­j e n j a n j e sv i je ta .

96

A m o ž d a n i s t a n j e s a s a m o m z n a n o š ć u n i j e b a š t a k v o k a k o ga v i d i m o , m o ž d a j e t o p r i č i n . Gal i leo j e p o s t a v i o n a č e l o o t r i s t u p n j a s v a k o g a znans tve ­n o g i s t r a ž i v a n j a : 1) r a z u m s k o u o č a v a n j e po j ave , 2) p o k u s i 3) m a t e m a t i č k i p r i k a z . T a k o j e Gal i leo n a g l a s i o n u ž n u vezu z n a n o s t i i m a t e m a t i k e već n a p o č e t k u m o d e r n e z n a n o s t i , j o š u v r e m e n u m e h a ­n i k e v id l j ivog . M a t e m a t i k a j e , i s t i na , p r o š l a p u t o d s l i k o v n e s i m b o l i k e n p r . u s t a r o m E g i p t u do l i k o v n o - a p s t r a k t n i h z n a k o v a - s i m b o l a d a n a s , i raz­n e će g r a n e z n a n o s t i m a k s i m a l n o r e d u c i r a t i zna­k o v n u s i m b o l i k u , ali će se služiti i slikovnom sim­bolikom. N i s u li z n a n o s t i već u h v a t i l e m n o g e funk­ci je (ili e l e m e n t e ) iz m i k r o k o z m o s a i m a k r o k o z m o -sa i već h v a t a j u m n o g e c je l ine k o j e o n d a m o g u i m o r a j u l i k o v n o p r e d o č i t i d a b i se p o s t i g a o j a s a n uv id , p u n a r a z u m l j i v o s t i š i r i p r i j e n o s s p o z n a t o g a ? To š t o su t e ( re la t ivne) c je l ine u k r e t a n j u a n e m i r o v a n j u n e znač i d a se o n e n e m o g u p r i k a z a t i s l i k o v n o k a o (St rukture — l jud i su o d p o č e t k a zna­li za k r e t a n j e ( je r su ga vidje l i ) , al i ih t o n i j e spre ­č a v a l o d a t o l i k o v n o ( s t a t i čno) p r e d o č e , n p r . već s l i k a r b i z o n a i l j u d i u L a s c a u x u . P r i r o d i j e čov jeka s v o j s t v e n o d a p r o c e s i a k t e r e »zaustavi« k a k o b i ih u p o z n a o . D a b i r a z u m i o p o j a v u , t j . d o b i o s l iku p o j e d i n a č n o g i s t r u k t u r e , čov jek mora upoznati anatomiju ili strukturu aktera i cjeline ko j i su u p r o c e s u — s a m m u p r o c e s n e o t k r i v a t a j n u .

A š t o j e s l i k o v n o - u m j e t n i č k i m ? Ovd je j e r i j eč o l i k o v n o m o b l i k o v a n j u d r u g i h s a d r ž a j a , u p r v o m r e d u l i k o v n o j k o n k r e t i z a c i j i d u h o v n i h s a d r ž a j a . K a k o su , k u l t u r n o g l e d a n o , t i s a d r ž a j i u »krizi«, u »krizi« j e i l i k o v n a u m j e t n o s t , u t o m s m i s l u š to n e m a j e d i n s t v e n i h o d r e d n i c a , j e d i n s t v e n e l i kovne g r a m a t i k e . A k o b i s m o t raž i l i p o v i j e s n u u s p o r e d ­b u k o j a n a m m o ž e p o m o ć i u r a z u m i j e v a n j u s t an j a ,

m o ž d a b i s m o m o g l i za p r i m j e r uze t i G r č k u iz vre­m e n a sof i s ta i So fok love An t igone . T a d a j e p i t a ­n j e i s t i n e ( spozna je ) i v r e d n o t a d o v e d e n o d o po t ­p u n o g r e l a t i v i z m a . R a d i i l u s t r ac i j e p r v o g a sjet i ­m o s e so f i zma: č o v j e k j e m j e r i l o sv ih s t v a r i ( ako j e o n a k o k a k o se s v a k o m e č in i d a j e s t , a k o j e n a i m e s u d s v a k o g a p o j e d i n c a i s t in i t , o n d a n e m a o b j e k t i v n o g s u d a ) ; za d r u g o : s luča j A n t i g o n e (An-t igon i j e n a m e t n u t i z b o r i z m e đ u t r a d i c i j e i n o v o g »zakona« š t o su ga l jud i doni je l i s v o j o m v o l j o m , »pro izvo l jno«) . N i j e l i u s l i č n o m r e l a t i v i z m u u m ­j e t n o s t i u s l i č n o m (i j o š g o r e m ) p r o c i j e p u p r o s u ­di te l j u m j e t n o s t i d a n a s — (i n e s a m o g lede l ikov­n i h u m j e t n o s t i ) . K a d se s t a n d a r d i i sk r i s t a l i z i r a ju , b i t će m o g u ć a p r o c j e n a : d a n a s j e o n a o b j e k t i v n o n e m o g u ć a .

T o d a k a k o n e znač i d a j e b e s m i s l e n o s t v a r a t i . U s v a k o m v r e m e n u l jud i i l i kovno i znose svoje viđe­n je i dož iv l j avan je sv i je ta — t o j e u p r i r o d i l jud­s k o j , j e r t o j e p u t s p o z n a v a n j a i d o p r i n o s ob l iko­v a n j u ili o b o g a ć i v a n j u k u l t u r e . Ako su s t a n d a r d i u k r i z i , i s k r i s t a l i z i r a t će se! N i k a d se u pov i j e s t i on i n i s u jav i l i s a m i o d sebe i o d j e d n o m . Niz j e či­n i l a c a š t o u v j e t u j u s t a n d a r d i z a c i j u l i k o v n e g r a m a ­t ike , i p o t r e b n o j e s t a n o v i t o v r i j e m e da se t o os­t va r i . I k a d z n a m o d a j e n e k i p o j e d i n a c n a p i s a o n e k i k a n o n , p o g r e š n o j e a k o m i s l i m o d a ga j e o n i zmis l io , o d r e d i o — o n ga j e z a p r a v o već i sk r i s t a l i ­z i r a n o g s a m o z a p i s a o . M o ž d a n i k a d u pov i j e s t i to­l iko l j ud i n i j e b i lo i n d i v i d u a l i z i r a n o k a o d a n a s , p a a k o se iz r e l a t i v i z m a i i n d i v i d u a l i z m a G r č k e iz vre­m e n a sof i s ta i A n t i g o n e i s k r i s t a l i z i r a l a j e d n a s ja j ­n a k u l t u r a (na ža los t s c r n o m m r l j o m r o p s t v a ) , i iz ovog b i se n a š e g m o g l a i s k r i s t a l i z i r a t i j e d n a j o š s j a j n i j a i bez r o p s t v a — a ob i ln i j e l i k o v n o obli­k o v a n j e m o ž e b i t i s a m o p r i l o g t o m e .