––––––––––––––––––––––––––Дамыған елдерде экономиканың драйвері ретінде шағын бизнес ерекше р�л атқарады. Шағын және орта бизнес �ркендесе, халық кәсіпкерлікпен шұғылдануға бейімделсе, мемлекеттің мұртын балта шаппайтынын аталған елдер әлдеқашан түсінген. ––––––––––––––––––––––––––

№48 (29279) 12 НАУРЫЗ, ДҮЙСЕНБІ 2018 ЖЫЛE-mail: info@egemen.kzwww.egemen.kz TWITTER.COM/EGEMENKZFACEBOOK.COM/EGEMENKZ

1919 жылғы 17 желтоқсаннан

шыға бастады

ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ГАЗЕТ

СПОРТТЫҚ ЖАРНАМАТҮБІНЕ ЖЕТТІ МЕ?

10-бет

ЕрмұхамедМ�УЛЕН

ЖАЗУШЫНЫҢ ЖАН САРАЙЫ

8-бет

ҚорғанбекАМАНЖОЛ

ҮНДЕУ

КӨКЕЙКЕСТІ

ТАНЫМ

СПОРТ

8-бет

10-бет

РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ

3-бет

ҮЙІ ЖОҚТЫҢ КҮЙІ КЕЛМЕЙДІ

5-бет

ҰЛТ ӘЛЕУЕТІНІҢ ҰСТЫНЫ

СУЫН

РЕСЕЙДЕ ЖҮР ҚАЗАҚТЫҢ БІР БАЛАСЫ

EUR/KZT 397.71 USD/KZT 320.19 RUB/KZT 5.62 CNY/KZT 50.67ВАЛЮТАЛАРДЫҢ РЕСМИ (НАРЫҚТЫҚ) БАҒАМДАРЫ:

––––––––––––––––––––––––Қазіргі экологиялық жағдайда табыстың бір к�зі – таза су. Ауыз судың маңызын ай тып тауы су мүмкін емес. Ұзақ жасау ды қаласаңыз, бұл да пай-далы судың сапасына тіреледі. ––––––––––––––––––––––––

Айнаш ЕСАЛИ,«Егемен Қазақстан»

Жуырда еуропалық баспалар-дан қатар шыққан «Ресурстар үшін соғыстар» кітабының авторы, сарап-шы Майкл Клэйр əлем соғыстардың жаңа кезеңіне өтуде деп сəуегейлік жасапты. Бұл – ресурстар үшін бола-тын қақтығыстар. Сол ресурстың бірі – су. Өткен ғасырда əлем мұнай үшін соғысса, алда су үшін қырғын болуы мүмкін деген болжамдарға негіз де жоқ емес. Трансшекаралық өзендердің өзі аз мəселе туындатып отырған жоқ.

Сондай-ақ судың жады бар екенін, жақсы сөздермен суды қуаттандырып, шипасын арттыруға болатынын ғалымдар айтып жүр. Жер бетіндегі əрі қатты, əрі тəтті бола алатын судың жұмбағы жіті зерттеліп келеді.

Сусыз тіршілік жоқ екені айтпаса да түсінікті. Күнделікті ішуге арналған сулар дың мемлекеттік стандартта-рына сəй кес, «ыдыстарға құйылған ауызсудың қауіпсіздігіне қойылатын талап тар дың» регламенті бар.

Онда ыдыстарға құйылған ауызсу, табиғи су, жерасты суы, бұлақ суы, шығарылған жері белгіленген су, та-зартылған су, жерүсті суы, артезиан суы туралы жіктеліп, сапасы, сипаты көрсетілген. Ең бастысы, «Нарықта таңбалау белгілерінде тұтынушыны адастыратын, асхана жəне тазартылған ауызсуына табиғи минералды су, бұлақтың суы жəне жерасты суы-мен байланысты таңбалау белгілерін қойып, сондай-ақ оның өндірілетін

географиялық аймағын нақты емес немесе күмəнді ақпаратты қоюға бол-майды» деп анық тыйым салынған. Ел ау ма ғында ыдыстарға құйылған ауыз суға қойылатын бірыңғай талап-тар стан дарты рұқсат еткен бірінші санатта ғы су мен жоғары санаттағы судың айыр машылығын өндірушілер жақсы біледі.

Мəселен бұл стандартта дəм-деуіш тер мен жемістерден алынған арома ти заторлар, эссенциялар мен сірін ділерді ыдыстарға құйылған ауыз суларға қосу рұқсат етіледі, бірақ соңғы өнімнің салмағының бір пайы-зы нан аспауы тиіс. Ауызсуда натрий иондары өте аз мөлшерде, яки мүлдем болмауы тиіс.

Ал минералды су басқа шөлмектегі суларға қарағанда тұрақты деңгейі мен құрамындағы элементтердің

салыстырмалы санымен ерекшеленеді. Бұл су түріне ешқандай минералды ком поненттер қосылуы мүмкін емес.

Ыдыстарға құйылған ауыз суды өн діруге рұқсат беретін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДСҰ) халықаралық стандарттарына келсек, табиғи су ұңғымадан тікелей ыдысқа құйылуы керек. Ал жасанды тазарты-латын ауызсу – су көзінен алынған суды химиялық реагенттер қосу ар-қылы тазаруы тиіс.

Мəселен 2016 жылы еліміздің денсаулық сақтау саласы бойынша 2019 жылға дейінгі бағдарламаcы жа салып, Президент Жарлығымен бекі тілген болатын. Бағдарламаның бас ты мақсаты – қазақстандықтардың денсаулығын жақсартумен қатар, ха лықтың орташа өмір сүру жасын ұзарту. Осы бағдарламаға сəйкес,

2019 жылы халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы 73 жасты құрауы керек. Қазір бұл көрсеткіш 71 жасты құраса, 3 жыл ішінде 2 жылға ұзаруы тиіс. Бұл қалай жүзеге асады дегенде, са-ламатты өмір салтынан бастап, оның толып жатқан алғышарттарының ішінде, адамның дұрыс тамақтанумен қоса, дені сау суды қабылдауына да тікелей байланысты екені көрсетілді. Яғни бірінші кезеңде бағдарламаға халықтың физиологиялық сулар ту-ралы, табиғи минералды сулар тура-лы дұрыс ақпараттандырылуы кірді.Басқасын айтпағанда, нашар су, ең болмағанда, созылмалы бүйрек ау-руларына шалдықтыратынын жұрт білді. Тұрақты түрде сапалы су ішетін адам талай дерттің алдын ала алады.

(Соңы 7-бетте)

Судың сипаты туралы ақпаратқа зәруміз

Арнұр АСҚАР,«Егемен Қазақстан»

Шағын бизнес кей елдерде ІЖӨ-нің 50-60 пайызына дейінгі үлесін иеленетінін ескерсек, бізге де олардың тəжірибесін үйрену артық болмай-тыны анық. Елбасы Н.Назарбаевтың «Президенттің бес əлеуметтік бастама-сында» төртінші міндет ретінде «Шағын несие беруді көбейту» көрсетілгені Қазақстанда кəсіпкерлікті қолдау ға ерекше көңіл бөлініп отырға нын аң-ғартады. Жеңілдетілген несие көлемі-нің ұлғайтылуы өзін өзі еңбекпен қамтығандардың, кəсіпкерлікпен айна-лысуға құлықтылардың арасында жап-пай кəсіпкерлікті дамытуға ықпал ететіні анық. Жалпы жеңілдетілген несие беру жеке кəсіпкерлікті өркендетуге ықпал ететін ең тиімді тетіктердің бірі сана-лады. Ол бұған дейін де беріліп келді, əрине. Алайда өткен жылы жалпы көлемі 32 миллиард теңге болатын 7 мыңнан астам шағын несие ұсынылғаны, соған қарамастан одан бөлек 5 мыңнан астам адам өз істерін бастауға қажетті несиеге қол жеткізе алмағаны назарға алынып отыр. Осыны ескергендіктен де Елбасы Н.Назарбаев 2018 жылы қосымша 20 миллиард теңге бөліп, шағын несиелердің жалпы сомасын 62 миллиард теңгеге жеткізуді тапсырамын. Нəтижесінде шағын несие алатындардың саны 2017 жылмен салыстырғанда 2 есеге артып, 14 мың адамға жететін болады. Бұл жұмысты одан кейінгі жылдарда да

белсенді жалғастыру керек. Бастама мыңдаған адамға өз ісін ашуға мүмкіндік беретіндігімен маңызды, деп қадап айтты.

Жалпы, жыл санап ІЖӨ-дегі үлесі-нің өсіп келе жатқанына, еліміздегі кəсіпкерлік нысандарының қатары есе-леп артқанына қарасақ, шағын жəне орта кəсіпкерлік Қазақстан экономикасының аса маңызды секторына айналуға бет бұрды деуге болады. Əсіресе соңғы бірнеше жылдың бедерінде ол айқын байқалды. 2014-2016 жылдары ІЖӨ-дегі

шағын жəне орта бизнестің үлесі 17-18 пайызға дейін артса, өткен жылы 27 пайызға жетіпті. 2012 жылғы 6,1 па-йызбен салыстырсақ, бұл ауыз толтырып айтуға тұратын көрсеткіш. Оның үстіне, ірі бизнестің табысымен салыстырғанда шағын жəне орта бизнестің үлесіндегі табыстың өсім қарқыны айтарлықтай жоғары. 2016 жылы шағын бизнес нысандарының табыс көлемі 6,6 трил-лион теңгені құрап, өсім қарқыны 43 пайызға жеткені осыны көрсетеді.

Сөз басында дамыған елдердегі шағын бизнестің рөлі туралы айтып өткен едік. Соған айналып соғып, бірқатар мысалдарды тілге тиек етіп көрейік. Əлемнің бірінші экономикасының тағын ешкімге бермей келе жатқан АҚШ-та жеке сектордағы халықтың 50 пайыздан астамы шағын кəсіпкерлік саласында еңбек етеді екен. Кішігірім бизнес нысандардың жалпы саны 7 миллионнан асып жығылады. Олардың басым көпшілігінде шамамен 20 шақты

адам жұмыс істейді. Капиталистік қоғам ның қағидаларын жақсы біле-тін, ол қағидалардың көпшілігін өзі қалыптастырған мемлекет өткен ғасыр-дың басынан бастап шағын бизне-ске ерекше қолдау көрсетеді, тиісті заңнамалар да əбден жетілдірілген. Мəселен «Бірінші жыл бонусы» деп ата-латын, кəсіпкерлікті енді бастаушылар-ды бір жыл бойы салықтың тең жарты-сынан босататын жеңілдік басқа елдерге де үлгі болыпты.

Германия ІІ Жаһандық соғыстан кейін күйреген экономикасының 1950-60 жылдары күрт гүлденіп сала бергені үшін шағын жəне орта бизнеске қарыздар деген көзқарас бар. Елдегі жұмыс күші-нің жартысынан астамы осы секторға жұмылдырылған. Өткен ғасырдың жет-пісінші жылдары отбасының он шақты мүшесі бірігіп жүргізетін кəсіпорындарға мемлекет қаржылай һəм заңнамалық қолдауды аямай көрсете бастаған. Соның арқасында қазір елде 1 миллионға тар-та шағын отбасылық кəсіпорын бар, Германия Еуропа экономикасының локомотиві ретінде мойындалды. Бұл елде 5-8 пайыздық ставкамен несие ұсынылып, оны төлеуге 15 жылға де-йін мұрсат беріледі. Əлеуметтік салаға қатыс ты бизнеске бұдан басқа да ерекше жеңілдіктер көрсетіледі екен.

Францияда бизнесті жаңадан бас-тағандар алғашқы екі жылда көптеген салық түрлерінен босатылады. Ал елдің экономикасы қалыңқы бөлігінде биз-нес бастағандар үшін тағы қосымша жеңілдіктер қарастырылған. Жалпы, мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Айтпағымыз, бəсекелестікке қабілетті елдердің қатарына қосылуды көздейтін Қазақстан да алдағы уақытта аталған шағын жəне орта бизнесті дамытуға ниетті. Елбасы Үндеуінде айтылған Төртінші бастама межеленген міндетті жүзеге асыруда маңызды тетік болатыны сөзсіз.

Шағын кәсіпкерлік – елдің әлеуетті тірегіБЕС ӘЛЕУМЕТТІК БАСТАМА

liter.kz

2 12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛҮНДЕУ

Инфографиканы жасаған Амангелді ҚИЯС, «Егемен Қазақстан»

Рашит ӘКІМОВ,Парламент Сенатының депутаты

Біздің еліміз тәуелсіздіктің қандай бір қиын кезеңдерінің өзінде де халықтың әлеуметтік мүддесін жақсартуды назардан қағыс қалдырып көрген емес. Әлемнің дамыған мемле кет­терінің өздері қаржы дағ дары­сына ұшырап, әлеуметтік салаға бөлінген бюджеттік қар ж ыны азайтып, кей жағдайда еңбек ақыларын төмендетіп жатқанда біздің ел жыл сайын әлеуметтік жағынан аз қорғалған адамдарға көрсетілетін жәрдемақы, зейнет­ақы мен шәкіртақыны ұдайы өсіріп отырды. Бюджеттік сала қыз мет к ерлерінің, соның ішінде мұға лімдер мен дәрігерлердің де жалақылары өсу үстінде болды.

Енді міне, Елбасы өзінің бес әлеуметтік бастамасында әрбір отбасына баспана алудың жаңа мүмкіндіктерін жария етті. Бұл өмірлік маңызы бар мәселе. Өйткені Қазақстанда соңғы жыл дары халық саны жақсы өсіп келеді. Жыл сайын үйленіп жат қан жастарымыз­дың да қатары толығуда. Ауыл­дар дан қалаға көшіп келіп жат­қан жастар легі де жетерлік. Міне, осы тұрғыдан келгенде Елбасы тұрғын үй ипо текасы­на қол жеткізу мүмкін діктерін арттыру үшін өте ма ңызды

қадам жасады. Бұл бар шамызды қуантты. Ендігі ара да жұмыс істейтін әр адам несие ге пәтер алып, оны өздерінің о тба­сылық бюджетінің мүм кін дік­тері аясында төлей ала тын дай жағдай жасалып отыр. Мұ ны әлеуметтік саладағы үлкен жеңіс деп бағалаймын. Соны мен бірге несие өсімінің мөл шер ле месі қазіргідей 14­16 пайыз емес, жылына 7 пайыздан ас пай тын болып белгіленді. Бұл, әсі ре се жастарымызға, әлеу меттік жағ­дайы төмен және жалақы лары аз жандарға өте тиімді болмақшы.

Елбасының бес әлеумет­тік бас та масының ендігі бір ма ңыз дысы, жалақысы төмен жұ мыс шылардың еңбекақы­сын көбей ту үшін олардың са­лық жүктемесі келесі жылдың 1 қаң тарынан бастап 10 есеге азайтылатындығы деп білеміз. Өйткені түрлі экономикалық құры лымға байланысты Қазақ­стан ның әр өңірінде жалақы мөл шерінің де бір деңгей де емес тігі жасырын емес. Мыса­лы, мұнай мен газ өндіре тін ай ­м ақтағылардың айлық жал ақ ы­ларын аграрлық өңір болып са­налатын аймақтың жала қы сы мен салыстыруға келмей ді. Аграр лық өңірлерде еңбек ақы әлі де тө­мен. Енді міне, жалақысы тө мен адам дардың айлығынан 1 пайыз ғана салық ұсталады. Бұл төмен жалақы алатындар үшін үлкен

қолдау әрі көмек, мемлекеттің қамқорлығы болып саналады.

Біз, депуттатар Үкіметке са­уал салу арқылы студенттерді жатақ ханамен қамтамасыз ету­дің мәселесін айтып та, көтеріп те жүрдік. Өйткені, тоқ санын шы жылдардағы жекешелендіру­дің а л ғаш қы кезеңдерінде оқу орын дарының көптеген жатақ­ханалары жекеменшікке өтіп кетті. Содан барып, Қазақ­стан дағы кез келген оқу орын­дарын да жатақхана жетіс пеу­ші лігі орын алды да, бұл келіп, олар дың жалдамалы пәтер ­лер ді жағалап кетулеріне әке ­ліп соқты. Қымба тырақ түсіп отыр ған пәтер ақыны төлеуге кей біреу лерінің жағдайлары да болмай қиналып жүргені де белгілі. Білім алып жүр ген жа­старды жатақханамен қам та­масыз ету мәселесін де шеше ­тін кез келгенін айта отырып, Елбасы 2022 жылдың соңы на дейін 75 мың орындық жатақ­хана салу жөнінде тапсырма бер ді. Бұл жастарға деген Ел ба­сы ның қамқорлығы деп білемін.

Кешегі кеңестік жүйенің бір шеңберінде болған мемле­кеттер арасында дәл Қазақстан сияқ ты шағын және орта биз­несті дамытуға қамқорлық жа­сай білген ел болған емес. Бұл орайда Елбасы Қазақстандағы бизнестік ахуалды жақсартуды ұдайы өз назарында ұстап келеді. Енді міне, тағы да шағын несие беруді көбейту мәселесі айтылды, нақ ты лы тапсырма­лар берілді. Бұл өзін­өзі еңбек­пен қамтыған және жұмыссыз тұрғындардың арасында жап­пай кәсіпкерлікті дамытуға тың жол ашады, үлкен демеу

болады. Елбасы 2018 жылы тағы да қосымша 20 миллиард теңге бөліп, шағын несиелердің жал­пы сомасын 62 миллиард теңгеге жеткізуді тапсырды. Шағын не­сие алатындардың санын 2017 жылмен салыстырғанда 2 есеге ұлғайып, олардың саны 14 мың адамға жететін болады. Енді осы мүмкіндікті тиімді пайдаланып қалу керек.

Елбасының Қазақстанның түрлі аймақтарын газбен қам­тамасыз етуді одан әрі жал ғас­тыру жөніндегі бастама сы ның да маңызы бар. Әсіресе Қызыл­орда облысының Қараөзе­гінен Жезқазған – Қарағанды – Теміртау – Астана бағытында магис тральді газ құбырын салу жобасының ұсынылуы өте ма­ңызды. Өйткені Астана қаласы үшін, алты ай қыс бойы от жаға­тын Қазақстанның солтүс тік өңір лері үшін мұның өмірлік ма ңызы зор. Сондай­ақ бұл Көк­ше өңірінің Бурабай курортты аймағын дамытуға, оның эко­логиялық жағдайын жақсартуға және бұла табиғатын сақтап қалу ға зор әсерін тигізер еді.

Елбасы біздің алдымыз ға зор міндеттер қойды. Ол мін­деттердің барлығы да елдің мүддесі. Олай болса, сол елдік мүдделерімізді өз игі лігіміз үшін жаратуға бар күші міз бен мүмкіндігімізді жұм сауға тиістіміз. Әрине, бұл үшін бізге еліміздің бірлігі мен хал қы ­мыздың ынтымағы керек. Бақ та, ырыс та, береке де ынты мақты жерге барады деген хал қы­мыз дың ежелгі бір даналы ғын әрдайым есімізде ұстап, Ел ба­сының бес бастамасын орын­дауға құлшына кірісейік.

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Бұл ретте бірінші бастамаға тоқталсақ, қазіргі күні өңірде 32 мың адам баспана алу кезегінде тұр. Оның 22 мыңға жуығы – Ақтөбе қаласының тұрғындары. Осы мәселені шешу үшін был­тыр облыста тұңғыш рет 793 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. Биылғы меже ең кем дегенде 850 мың шаршы метр баспана салу бола­тын. Әйтсе де актив жиналысын­да Президент Үндеуіне сәйкес қосымша міндеттер белгілеу қажет тілігі айтылды. Алдағы кез де қолға алынатын жұмыс осы мақсатқа арқа сүйеуге тиіс. Ал өңір тұрғындарының несие төлеу мүмкіндігі қандай бола­ды деген мәселеге келсек, бұл үшін бірінші кезекте жаңа бас­таманың баспанаға қол жет­кізудегі тиімділігі туралы кең ауқым ды түсіндіру жұмыстары бірінші кезекке қойылмақ.

Елбасы ұсынған екінші бас ­та маға келсек, жалақысы төмен жұмысшылардың еңбек ақы сын көбейту жөнінде облыс та бұ­ған дейін де іс­шаралар кеше­ні бел гіленіп, өткен жыл мен салыс тырғанда биыл олардың

жал ақысы 15 пайызға көтерілді. Бұл жөнінде газетімізде өткен апта лардың бірінде «Жұмыс шы жалақысы жөнінде бірер сөз» деген сараптамалық мақалада жа рия ланды. Жаңа міндетке орай алдағы уақытта 100 мың нан ас там жұмысшы тиісті жеңіл­діктер алмақ. Бұл ретте ай мақ­тағы атқарушы билік пен әді лет және салық органдарына жаңа міндеттер жүктелген. Іс нәти­желі болуы үшін әрбір ақтөбелік тұрғынның нақты кірісін мұ қият есепке алу көзделген. Актив жи­на лысында үшінші баста маға сәйкес Ақтөбедегі жоға ры және ар наулы оқу орын дары бас шы­лары ның қатысуы мен облыс әкім дігі кадрларға деген қа жет­т ілік мөлшерін ай қындау ды ұй ға рып отыр. Соны мен бірге өңір дің қанша грант алу керек­тігі Білім және ғылым министр­лі гі мен бірлескен түрде жүзеге асырылмақ.

Активте атап көрсетілгендей, қазіргі күні аймақтағы білім беру ұйымдарында елу мыңға жуық студент білім алады. Ашығын айтқанда мұнда оқушы­сту­дент терді жатақханамен қамту деңгейі төмен. Айталық ар­наулы орта білім беретін оқу орындарында бұл көрсеткіш

шамамен 18 пайыз болса, кол­ледждерде 40 пайыз төңірегінде. Жоғары оқу орындарында ша­мамен 37­40 пайыз. Сондықтан да бүгінгі таңда облыста бірінші кезекте жатақхананы қажет ете­тін студенттердің контингентін анықтап алу қажеттілігі туын­дайды. Бұған пәтер жалдайтын немесе ағайындарының үйінде тұратын студенттер де кіруі тиіс. Алдағы уақытта осының бәрі есепке алынып, соған сәйкес тиісті құжаттар әзірленбек.

Үндеуде айтылған төртінші басым дық – шағын және орта биз несті қолдау жөнінен Ақтөбе рес публика облыстары ара сы н ­да алдыңғы лекте тұр. Бұл көр ­сет кіш өңірдегі эко но ми ка лық бел сенді тұрғын дар дың 31 па­йы зын құрайды. Был тыр об лыс ­та шағын несиелеу бо йы н ша екі жарым миллиард тең ге қара жат жұмсалған. Сол секіл ді «Ата­мекен» ұлттық пала та сы мен бір­лесе атқарылған «Бас тау» жо­басы аясында жұ мы сы жоқ тар ды оқытуға мүм кін дік тер туғы зыл­ған. Бүгін гі күні осы жоба бойын­ша 1500 адам оқы ты луда. Оның 31 па йыз ға жуы ғы жұмысқа орна­лас тырыл ған. Шағын және орта биз нес ке бері ле т ін несие қара жа­ты көлемін кө бей ту мәс еле сіне келсек, бұған тағы да қо сым ша 20 мил лиард тен ге бөлінбек. Әсіресе бұл істі ауыл дық жерде одан әрі жақсарту мен жанд андыруға басымдық тар бе ріл ген. Бұл істен жұмыс пен өзін­өзі қамтитындар да тыс қалмайды.

Президент Үндеуіндегі соң­ғы бастама елді газбен қам­тамасыз ету болса – облыс та бұл

көр сеткіш 88 пайызды құ рай­ды. Бұл республикалық дең гей­ден 33 пайызға жоғары. Қазіргі мақ сат 2020 жылға дейін облыс халқының 95 пайызын көгіл­д ір отынмен қамтамасыз ету бол мақ. Актив жиналысында облыс тық мәслихаттың депу­таты Аманкелді Есіркепов бес әлеуметтік бастамада қойылған міндеттерді шешу әлемдегі 30 ең жақсы дамыған елдің қата­рына кірудің басты кепілі еке­ні не тоқталды. Келесі кезекте Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңір лік мемлекеттік уни вер си­теті нің ректоры Бауыржан Ер ­ден беков өндіріске қажетті ма­мандарды даярлау үшін жоғары оқу орнында барлық жағ дайлар бар екенін атап көрсетті. Бұл үшін бұған дейін де өндіріс орын д ары басшыларымен тиісті келі сім ­дер жасалған. Студенттер со­ған сәйкес білім алуда. Прези­дент бас та масына орай бұл істің ауқы мы ал дағы кезде одан әрі ұлғаймақ.

Ақтөбе қаласындағы «Люкс Хостель» ЖШС дирек торы Жанна Алтынбаева елімізде Елбасы тарапынан шағын және орта бизнесті дамы ту ға көр­сетіліп келе жатқан қол дау дың шапағатын сезініп жүр генін жеткізді. Активті облыс әкімі Бердібек Сапарбаев қоры тын­дылап, Үндеуде айтыл ған бас­тамаларды толықтай орындау үшін бір жағадан бас, бір жең­нен қол шығарып, қоян­қолтық бір лесе еңбек ету қажеттілігі жөнін де түйін жасады.

АҚТӨБЕ

Өмірлік маңызы зор

Мақсат – бастамаларды бірлесіп іске асыру

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Прези денттің бес әлеуметтік бастамасы» атты Үндеуіне орай Ақтөбе облысында актив жиналысы өткізіліп, жаңа қосымша міндет тер белгіленді. Активте облыс әкімі Бердібек Сапарбаев әлеумет тік мәселелерге баса мән берген. Бұл жолғы Президент Үндеуі нің мәні мен маңызы айрықша екенін, оның барша қазақ стандықтарды толғандырып отырған әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерді түбегейлі шешуге бағытталғанын атап көрсетті. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Өз елі мен халқына адал қызмет етудің тамаша үлгісін көрсетіп келе жатқан Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Парламент палаталарының бірлескен отырысында «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» атты Үндеуін жа-риялап, қай кезде де өз отандастарының мүддесін бәрінен де жоғары қоятынын көрсетті.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Қ.Тоқаевтың ел Президенті Джоко Видодомен кездесуі сапардың басты оқиғасы бола­ды. Сенат Төрағасы Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың тап­сырмасы бойынша Индонезия басшысына Қазақстанға рес­ми сапармен келуге шақыруын жеткізіп, Әлем және дәстүрлі діндер лидерлерінің VI съезіне қатысуға шақыруды табыс етеді.

Қ а з а қ с т а н С е н а т ы н ы ң Т ө р а ғ а с ы м е н И н д о н е з и я Халық кеңесшілері конгресінің басшысымен кездесуде парла­ментаралық байланыстарды нығайтудың келешегі әңгіме өзегіне айналады. Келіс сөз­дер барысында саяси және эко номикалық екіжақты ын­тымақтастық мәселелерін де тал қылау көзделіп отыр.

2018 жылғы 10 наурызда Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Біріккен Араб Әмір ліктерінің Үкіметі арасын­дағы азаматтардың өзара ви­засыз сапарлары туралы келі­сім қолданысқа енгізілді. Осы­ған байланысты Сыртқы істер министрлігі Қазақстан аза мат­тарының Біріккен Араб Әмір­ліктерінің аумағына кіруі ке­зіндегі талаптар туралы хабар­лайды.

1. 2018 жылғы 10 наурыздан бастап Қазақстан азаматтары визасыз негізде халықаралық қатынас үшін ашық өткізу пункттері арқылы Біріккен Араб Әмірліктері аумағына виза­сыз кіруге және одан шығуға, оны кесіп өтуге және онда 30 (отыз) күннен аспайтын мерзімде болуға құқылы.

2. Әлемдегі барлық әуе­жайлардағы тәжірибедегідей, Біріккен Араб Әмірліктеріне кіру кезінде Қазақстан азаматтары өз төлқұжаттарын көрсетулері тиіс, одан соң олардың деректері элек т рондық жүйеге енгізіліп, паспорт парағына мөр басылады;

3. 2017 жылғы 23 мамырда Астанада қол қойылған Қазақ­стан Республикасы мен Біріккен Араб Әмірліктері арасындағы визасыз сапарлар туралы келісім­ге өзгерістер мен толықтыру лар енгізу туралы Хаттамаға сәй кес, паспорт жарамдылығының аяқ­талу мерзімі 6 айдан кем бол­мауы тиіс, сондай­ақ халық ара­лық азаматтық авиация ұйымы (ICAO) талаптарына сай болуы керек;

4. Әрбір Қазақстан азама­тының, соның ішінде кәмелетке толмағандардың да жеке өз пас­порттары болуы тиіс. Сәбилер ата­аналарының бірінің паспор­тына жазылмауы тиіс;

5 . Қазақстан Республи­касы ның азаматтары өз пас­порттарының қолданыс мерзім­дерін анық білуге, сондай­ақ Біріккен Араб Әмірліктері заң­дары мен онда болу ережелерін сақтауы тиіс;

6. Біріккен Араб Әмір лік­теріне халықаралық іздеуде

жүргендерден басқа барлық Қазақстан азаматтарына виза­сыз кіруге рұқсат етіледі және олардың БАӘ­ге дейін қандай елдерде болғаны есепке алын­байды;

7. Кәмелетке толған, заң жүзін де өз басына жауап бере ала­тын Қазақстан Республикасының әйел азаматтарына Біріккен Араб Әмірліктерінің аумағына ер адам ның ертіп жүруінсіз кіруіне рұқсат етіледі;

8. Біріккен Араб Әмірліктері аумағында қауіпсіздіктің барлық талаптарын сақтауға байланысты кәмелетке толмаған балаларды ата­аналары ертіп жүруі тиіс. Ал егер, кәмелетке толмаған бала ата­анасыз сапар шегетін болса, онда баланың ата­анасы неме­се сенімді өкілі шығуға арнап келісім берген әрі ережеге сәйкес (Астанадағы БАӘ елшілігінде, немесе шетелдердегі Біріккен Араб Әмірліктерінің кез келген дипломатиялық өкілдіктерінде) заңдастырылған сенімхат ұсы­нылуы тиіс;

9. Біріккен Араб Әмірлік­тері заңдары мен норматив тік­құқықтық актілеріне сәйкес, визасыз тәртіппен барғандарға келіс сөздер мен кездесулер өт­кізуге болады;

10 . Визасыз тәртіп бо­йын ша барған Қазақстан Рес­пуб ликасының азаматтарына Біріккен Араб Әмірліктерінің аумағында жұмысқа тұруға бол­майды;

11. Біріккен Араб Әмір­л ік тер ін ің заңнамаларына сәйкес, визасыз болу тәртібінің мерзімін бұзған азаматтарға қатысты қар жылай айыппұл салу түріндегі әкімшілік жаза көзделген;

12. Біріккен Араб Әмірлік­терінің аумағына сапар шегуді ниет еткендер қосымша ақпа­ратты БАӘ Ішкі істер министр­лігінің ресми сайтынан, немесе «Emirates» пен «Etihad» әуе­компаниялары сияқты ресми та­сымалдаушылардан алуларына болады.

«Егемен-ақпарат»

Индонезияға сапармен барады

Қазақстандықтар үшін визасыз режім енгізілді

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––2018 жылғы 12-14 наурыз аралығында Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев Индонезияда сапарда болады, деп хабарлады Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының баспасөз қызметі. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Айжан МҰХЫШБАЕВА,Әлемдік экономика және саясат институтының сарапшысы

Біріншіден, бұл іс­шара еңбек ақысы 25 айлық есептік көр сет кіштен аз 2 миллион қазақ стан дық тың өмір сүру са­пасын арт тыруға көмектеседі. Яғни салық тық жүктеменің азаюы есебі нен 60 мың теңге жалақы алатын жұ мысшы ендігі уақытта 5400 тең ге көл емінде қосымша қаражат ала тын бола­ды. Төмен жалақыны негізінен ауыл шаруашылығы, бі лім беру және денсаулық сақтау са ла­сының қызметкерлері алатын болғандықтан, бұл бастама ауыл халқы ның өмір сүру деңгейін

қолдау ға бағытталған десе де болады.

Екіншіден, жұмыс беруші­лерге деген салықтық жүктеме бұрынғы деңгейінде қалады. Нәтижесінде, аталған іс­шара бей ресми жұмыс істеп жүрген азама т тардың санын, жалақыны «конверт пен» беру фактілерін азайтуға ықпал етеді. Бұл қатарға шағын кәсіпорындарда еңбек қатынас тарын рәсімдемей жұмыс істей тін азаматтар кіреді, яғни олар үшін осы уақытқа дейін жұ­мыс беру шілер ешқандай салық төлемеген.

Үшіншіден, еңбекақының өсуі тұтынушылық шығындар­дың көбеюіне алып келеді, бұл өз кезе гінде жергілікті экономи­каны ынталандырады.

Ертеңгі күнге ынталандыра түседі

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Еңбекақысы төмен қызмет керлер үшін жеке табыс салығын азайту Елбасы ның Парламент палаталарының бірлескен оты-рысында жариялаған маңызды бастамаларының бірі.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 3

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Мемлекет басшысының «Пре зи денттің бес әлеуметтік бас­тамасы» атты Қазақстан халқына Үн деуі халықтың әлеуметтік қам тылуына, әсіресе жастар жағ дайына баса назар аударуымен ерекшеленеді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ҮНДЕУ

Медет УСАЙН,Қызылорда облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасының бастығы

Президент бесінші бастамасында «Елді газбен қамтамасыз етуді жалғастыру» міндетін қойды. Көгілдір отынның игілігін Сыр бойы халқы оншақты жыл­дан бері көріп келеді, сол арқы лы жұрт­шы лық әлеуметтік­тұр мыс тық ахуалдың айтарлықтай жақ сар ғанын сезінуде. Елбасы еліміз де газ өндіру тәуелсіздік кезеңінде жылына 8­ден 52 млрд текше метр ге дейін артқанын, әрі қарай да өсе түсетінін атап өтті.

«Қазір еліміздегі тұрғын дар дың 50 процентке жуығы газбен қам тамасыз етіл­ген. 9 облысқа газ тар тылған. Дегенмен орталық және солтүстік өңірлер әлі де газсыз отыр. Біз Қараөзек (Қызылор да об­лысы) – Жезқазған – Қараған ды – Теміртау – Астана бағытында магистральды газ құбырын салу жобасын жүзеге асыруы­мыз керек. Оған тиісінше қаражат тарту қажет болады, соның ішінде халықара­лық қаржы институттарынан да. Бұл 2,7 млн адамды газбен қамтамасыз етумен қатар, ша ғын және орта бизнестің жаңа өндірістерін ашуға мүмкіндік береді», деді Президент. Әрине бұл өте орынды қадам, алдағы уақытта еліміздің басқа да өңірлері

көгілдір отынның жақсылығын көруге тиіс деп санаймыз. Прези денттің бес баста­масын Сыр бойы халқы зор қуанышпен қарсы алды және жарқын болашағына айқын бағдар алып отыр.

Астананы газдандыру экологияны жақсартып, зиянды қал дықтардың ауа ға таралуын 6 есе ге азайтады екен. Жоба­ны жү зеге асыру өзге өңірлерді де газ­дан дыруға мүмкіндік береді. Сары арқа­ға газ келген соң Пав ло дар, Петропавл, Көкшетау қала ларына да көгілдір отын жеткізу қарастырылмақ. Сонымен бірге құрылыстың бірнеше рет екшеліп пысық­талғаны, сөйтіп нақты жобаға айналғаны айтылды.

Елбасының бастамасымен енді Сырдан Сарыарқаға газ құ быры тартылмақ. Бұл Қараөзек газ тарату стансасынан баста­латын алып құрылыс біздің қызыл орда­лықтарға жаңа жұмыс орындары ғана емес, өндірісімізге сер пін әкеледі. Қазіргі таңда облыс халқының 63 пайызы табиғи газ тұтынуда. Соңғы жылдары Қы зыл орда қаласын газдандыру қар қыны күшейіп, 7 аудан орталы ғының 4­уіне газ жеткізілді.

Мемлекетіміздің жаңа қадам дары бүкіл қазақстан дықтарға, еліміздің бар­ша азаматтарына игі әсер етеді. Бұл бастамалардың еліміз тұтас, қоғамымыз тұрақты болса ғана табысты жүзеге асаты­ны барлығымызға зор жауап кер шілік жүктейді.

Жастардың мүмкіндігін еселейді

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Елбасының Парламент палаталарының бірлескен отырысында көтерген жаңа әлеуметтік бастамалары – елдің игілігіне арналған ұтымды әлеуметтік жоба. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Бақытгүл ХАМЕНОВА, Мәжіліс депутаты

Қазіргі таңда халықтың әл­ауқатын көтеру мәселесіне ерек­ше маңыз беріліп отыр. Соның ішінде әрбір азаматты толған­дыратын маңызды мәселе – пәтер, тұрғын үй. Елбасы айтқан «7 – 20 – 25» бағдарламасы ізгі бастама екені анық. Осыған сәйкес, 7 пайыздық несие бо­йынша бастапқы салымның көлемі 20 пайызды құрамақ. Несиелер 25 жылға дейін бері­ле ді. Мұндай бастама халық тың әлеуетін көтеруге бағыттал ған. Бұл – әрбір отбасына үлкен де­меу, үлкен қолдау болаты ны анық.

Елдің ертең – жастар! Білім ге бөлінетін қосымша 20 мың грант келешекте әр бір жастың кірпіш

болып қалануына нақты бастама. Қала берді, жатақхана мәселесі шешімін тауып, сту дент тер 2022 жылға дейін 25 мың орынмен қамтамасыз етіл мек. Мұның бәрі – ерекше жағдай.

Халықтың бизнес бастауы­на жағдай жасау мақсатында шағын несиенің жал пы көлемі екі есеге көбе йіп отыр. Бұл әрбір іске мұ рын дық болатын дай бас­тама. Сон дықтан бүгін гі күн толқынысқа толы, тағдыр шешт і күн десек а ртық емес. Мұны халыққа жет кізіп, халық тың ара­сында тү сін діру жұмыстарын жүргізу қажет. Парламентке бері ліп отырған тапсырма – осы баста маларды заңмен ұштас­тыру. Елба сының бес бастамасы ха лықтың әлеуметі мен әлеуетін көтеретін оңды бағыт деп айту ға толық негіз бар.

Әрбір отбасына жасаған қолдау

Данияр СҮНДЕТБАЕВ,«Нұр Отан» партиясы «Жас Отан» жастар қанатының төрағасы

Парламент палаталарының бір ле с кен отырысында Елбасы жариялаған бастамалар қазақ стан­дықтардың әлеумет тік жағ дайын жақсартуға арнал ған маңызды қадамдар деп есеп тей мін. Кешегі күннен бері әлеумет тік желілерде талқыға түскен нөмірі бірінші тақырып екенін, халық арасын­да қызу дискуссия тудырғанын ескерсек, 5 баста маның да өзекті екенін көреміз.

Жастарға тікелей қатысы бар тұрғын үй қолжетімді лі гі, жоға­ры білім сапасының артуы мен шағын және орта кә с іп керлікті дамытуға арнал ғ ан ұсы ныстар мемле кет тік сая си шешімдердің үлкен бө лі гі жастарға бағыт тал­ға нын көр сетеді. Бізге берілген жеңі лд ік тер мен мүмкіндіктер – жас тарға артыл ған жауап­кер ші ліктің артқанының да көрсеткіші.

Алғашқы жоба Қазақ стан­ның кез келген тұрғынының көке йін де жүрген сұраққа дөп түс кеніне сенімдімін. Тұрғын үй елі міздегі, әсіресе, Астана мен Ал маты қалаларының тұрғын да­ры үшін өте өзекті мәселе. «7 – 20 – 25» бағдарламасы барша қазақ­с тандықтардың, әсіресе, жас отба сылардың қысқа мерзімде тұрғын үй бағасының бестен бір бөлігін жинап, төмен па йыздық мөлшерлемемен бас паналы болу­ларына мүм кіндік береді. Әлем­нің дамы ған елдерінің, мегапо­лис қалалар дың тәжірибесіне

қара сақ, оларда тұрғын үй мәсе­лесі шешімін әлі күнге дейін тап­пай келеді. Ипотекаға баспана алу – әлемдік тәжірибе, ал мем­лекеттің парызы – азаматтарына ұтымды шартта несие ұсыну.

Ал жоғары оқу сапасының ар­туы мен студенттердің әлеу мет­тік жағдайының жақсаруы білім­ді және бәсекеге қабілетті маман­дарды даярлауда өз жемі сін берері сөзсіз. Қосымша берілетін 20 мың грант саны еліміз дегі ал дағы жылы мектеп бітіруші­лер дің тегін оқуға қол жет кізу мүм кін діктерін еселей түс пек. Қо сым ша гранттар саны түлек­тер дің өзге елдің жоғары оқу орын да ры на басымдық беруін азай ту дың шешіміне айналуы тиіс. Әсіресе Ресеймен шек а ра­лас ор на ласқан аймақ оқу шы­лары ара сында ресейлік жоғары оқу орындарын таңдау тенден­циясы байқалады. Бұл бастама сапалы мамандардың елімізде дайындалып, осында қалуына септігін тигізуі керек.

Сонымен қатар шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту­ға берілетін микрокредиттер мөлшері 20 млрд теңгеге артуы да жастарға тиімді деп есеп­теймін. Бұл жас тар арасындағы жұмыс сыздық мәселесін шешу­ге де әсер етпек. Жұмыссыз дық себе бі нен орын алатын түрлі құқық бұзу шылық әрекеттердің де азаюына алып келеді деген ойдамын.

Елбасы осы бастамаларды қа­дағалауды «Нұр Отан» пар тия ­сына табыстады, ал оған пар тия­ның жастар қанаты ретінде «Жас Отан» тікелей қатысады.

Ұтымды шартпен несие ұсыну – игі іс

Серікбай ТРҰМОВ,Маңғыстау облыстық мәслихатының хатшысы

Бірінші бастамадағы «7 – 20 – 25» бағдарламасы, яғни тұр­ғын үй алу барысында несие­нің пайыздық мөлшері 7 па­йызға және алғашқы төлемі 20 пайызға түсіріліп, оны 25 жылға дейін төлеуге мүм кін­дік беріп отыр. Бұл өз кезе­гінде біздің өңірімізде кезекте тұрған мыңдаған адамға, осы бағдарлама арқылы тұрғын үй алуға жол ашады. Сонымен бірге өңірде тұрғын үй құ ры ­лы сы ның дамуына үлкен сер­пін бере отырып, өңірдің да­муына, ша ғын орта бизнес тің өріс теуіне және жаңа жұмыс орын дарының ашылуына мүм­кін дік береді.

Елбасымыз екінші бас­та масын да жалақысы төмен қазақ стан дықт арды қолдау үшін са лық жүк темесін 10 есе­ге азай тып, 1 пайыз ғана салық салу ды ұсынды. Бұл жалақысы аз Қазақ стан азаматтары үшін үл кен қол дау. Нарық бағасы ай ­лық айыр ма шылықты алға тар­тып отыр ғаны жасырын емес, осы тұрғы дан алғанда бұл мә се­ле нің салық саласында ескер іл­гені дұрыс­ақ.

Үшінші бастамада студент жастардың жатақханадағы жағ­дайын жақсартуды, сонымен бірге жастардың оқу ақысын төлеуде жеңілдік болу үшін, қосымша 20 мың грант бөлуді

ұсынды. Бұл өңіріміздегі ден ­саулық, білім саласында қажетті мамандармен қамта масыз ету­ге, қажетті тех ника л ық маман­дарды тартуға мүм кіндік береді. Сонымен бірге облыс орталығы – Ақтау қа ла сын дағы сту дент­терді жа тақха на мен қам туға, олар дың жа қ сы білім алуы на, тұрмыс жағ да йын жақ сартуға жол ашады.

Сондай­ақ шағын несие беру­ді көбейту бастамасы жаппай кәсіп керлікті дамытуға, әсіресе ауыл дағы жастарды кәсіп кер­лікке баулуға сеп болады. Бұл нарықтық экономика талабы, ел дамуы, тұрғындардың жұмыспен қамтылуы үшін маңызды мәселе. Кәсіп керлерді қолдау қоры ар­қы лы шағын несие беру әрбір аза мат қа өзінің кәсібін ашып, мүм к ін дігін іске асыруға тиімді болары сөзсіз.

Бесінші бастама ретінде елді газбен қамтамасыз етуді жал­ғас тыру жайы айтылды. Бұл – еліміз үшін өзекті мәселе. Біздің облысымыз толықтай газбен қамтылғанымен, орталық және солтүстік өңірлер әлі де газсыз отыр. Барлық өңірді газбен қамту қазақстандықтар үшін қуанышты хабар екендігі сөзсіз. Оның ішін­де елордамызды, биыл 20 жыл­дық мерейтойы тойланғалы отыр­ған Астана қаласын газдандыру­ды, экологиялық жағдайын жақ­сартуды Маңғыстау жұрт шы лы­ғы бірауыздан қолдайды.

Маңғыстау облысы

Жақсылықтардың жалғасы

Қайрат БАЛАБИЕВ,Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының хатшысы, заң ғылымдарының докторы

Оңтүстік Қазақстан облысы адам ресурсына бай, мұн да ғы халықтың саны үш мил лион ға жетеқабыл болып қал ды. Мың­даған жастар бас құр ағаны мен пәтерлері болмай, қиындық кө ріп, тағдыр жолы екі айы­рылып жат қандары көбейіп барады. Бұл жағ дай Мемлекет басшысын да қатты алаңдатып жүргенін білеміз.

Сондықтан да «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» атты Үндеуінде әлеуметтік жоба­лар дың алғашқысында баспана мәселесін шешудің халыққа аса ыңғайлы тетіктері айтылды.

Жұмысы бар әрбір шаңырақ үшін Елбасы «7 – 20 – 25» бағдар­ламасын ұсынып отыр. Қазір ірі қалаларда мыңдаған отбасы айы на 100­150 мың тең геге пәтер жалдап тұрып жатыр. Мұның ішінде коммуналдық төлемдерді өзі төлейтіндігін қоссаңыз, жас шаңырақтың ғұмыр бойы баспа­налы болуына жағдайы келмеуі мүмкін. Мемлекет басшысы ипотекалық несие пайызын азай­тып, 7 пайызға түсіруді ұсынды. Бұл екі жеп биге шығып қалған банктер үшін тиімсіз болғанымен, қазақстандықтардың баспаналы болуына бірден бір жақсы жол. Біреулер осы жылдар ішіндегі пайызды қайта­қайта есептеп, ала өкпе болып жатыр. Тегін ірімшіктің тек тышқан аулағыш қақпанда болатынын ескерсек, бұл пәтер жалдап алдағы өмірден

үмітсіз болғаннан мың есе артық жоба ғой. Қазір – нарық зама­ны, тегін бер дейтіндей уақыт емес. Қаржы шығарып отырған құрылымдар банкроттыққа бара алмайды.

Алғашқы жарна 20 пайыздан аспағандықтан миллиондаған азаматтар таяу жылдарда баспа­налы болады.

Оңтүстік үшін тағы бір өзек­ті мәселе жұмыссыздықтың алдын алу болып отыр. Нәти­желі жұмыспен қамту және кәсіпкерлікті дамыту бағдарла­масына Үкімет 85 млрд теңге бөліп, жұмыссыздарды оқыту арқылы қысқа мерзімде маман­дықтар беріп жатыр.

Өзін өзі жұмыспен қамтыған және жұмыссыз азаматтар үшін «Бастау Бизнес» жобасы аса маңызға ие болуда. Елбасы «2018 жылы қосымша 20 миллиард теңге бөліп, шағын несие лер дің жалпы сомасын 62 миллиард теңгеге жеткізуді тапсырамын. Нәтижесінде шағын несие ала­тындардың саны 2017 жылмен

салыстырғанда 2 есеге артып, 14 мың адамға жететін болады» деді.

Қазіргі кезде Қазақстанның агроөнеркәсіп секторы тұрақты даму үстінде. Оңтүстік өңірі аг­рар лық аймақ болғандықтан, бұл бағытта да жаңа технология­лар енгізу бойынша жұмыстар жүйелі түрде атқарылып отыр. Бүгінгі таңда өңірдегі аграрлық секторды игеру және инновация­ларды енгізу ең маңызды мәсе­лелердің біріне айналуда. Облыс әкімі Жансейіт Түймебаев ал­дағы уақытта интенсивті бақ, тамшылатып суару, жылыжай көлемін ұлғайту бағыттарында жаңа технологиялар енгізу ар­қылы өнімділікті артыруға бо­латынын үнемі айтып келеді. Яғни мемлекеттік қолдау ар­қылы жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік мол.

Оңтүстік Қазақстанның ең­бек қор халқы Мемлекет басшы­сының бұл үндеуден үлкен жақ­сылықтар күтіп отыр.

Оңтүстік Қазақстан облысы

Дария ҚОЖАМЖАРОВА,ТарМПУ ректоры, ҰҒА академигі, профессор

Елбасы Үндеуінде басты назар халық­тың әлеуметтік жағдайын жақсарту ға бағытталған. Оның әрбір бағыты ертең­гі ұрпақтың жарқын да, мерейлі ел дің азаматтары болуына жол ашады деп есептеймін.

Атап айтар болсам, «7 – 20 – 25» бағ­дар ламасы ол − жастарымыздың, жас отбасылардың тұрғын үйге қолжетімділі­гін арттыра түсері анық. Ал үшінші баста­мада жоғары білім алудың қолжетімділігі мен сапасын арттырып, студент жастар­дың жатақханадағы жағдайын жақсар­ту мәселесін Елбасы Білім және ғылым министрлігіне 2022 жылға дейін түбегейлі

шешуді тапсырды. Жатақхана мәселесі шешілетін болса студенттер білім мен ғылым жолында еш алаңсыз еңбектенеді деген сенімдемін.

Сонымен қатар жоғары білім алу­дың қолжетімділігі мен сапасын артты­ру үшін 2018­2019 оқу жылында тағы 20 мың грант бөлінетін болды. Оның 11 мыңы техникалық мамандықтар бо­йынша бакалаврлық білім беруге тиесілі. Бұл төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы жаңа экономикада зор сұранысқа ие болатын сан мың жаңа ма­манды даярлауға мүмкіндік береді деді Мемлекет басшысы.

«Еліміздің көңілі жайлы, тұрмысы май­лы болады», деген Президент Н.Назарбаев Үндеуі ел көңіліне зор сенім ұялатты деп есептеймін.

Халықтың тұрмысын жақсартатын шешім

––––––––––––––––––––––––––––––Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен­ақ Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев анық­тап берген басымдықтар институттық және ұлттық бағдарламалардың орын­далуына зор ықпал етті. ––––––––––––––––––––––––––––––

Владимир ШИХОТОВ,Жетісу казактарыодағының өкілі

Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылғалы бері Президенттің барша бастамаларын қолдап келеді. Мемлекет басшысының арқасында біз достық пен қоғамдық келісімнің идеясын жүзеге асыратын осындай бірегей институт құруға мүмкіндік алдық. Таяуда Алғыс айту күні мен ҚХА­ның құрылған күнін атап өттік. Осы сәтті пайдалана отырып, Елбасы Н.Назарбаевқа Ассамблеяны құрғаны үшін зор алғыс білдіремін. Қазақстанның киелі топырағында жүзден аса этностың өкіл­дерін жылы қабылдап, құшақ жая қар сы алған қазақ халқына да алғысым шексіз. Бүгінде Қазақстан сол этностардың Отанына айнал­ды. Заманауи Қазақстанның қалыптасқаны үшін рахмет айтамын.

Парламенттің бірлескен отырысын­да Елбасының жаңа әлеуметтік міндеттер жөнінде айтқанының маңызы зор. Тұр ғын үй алуға берілетін жаңа мүмкіндік, төмен жалақы алатындарға салынатын салық көлемін азайту, жоғары білім сапасы мен қолжетімдігін арттыру, шағын несиелеуді ұлғайту және елді газдандыру жөніндегі Мемлекет басшысының тапсырмалары ең алдымен қарапайым халық үшін жасалған қолдау болды.

Шағын және орта кәсіп өкілі ретінде шағын несиелеуді ұлғайту жөніндегі бас­тамаға тоқталғым келіп отыр. Бұл кәсіп­керлік саласындағы қызметті ұлғайтуға мүмкіндік береді. Биыл қосымша 20 мил­лиард теңге бөлініп, шағын несиелеудің жалпы саны 62 миллиард теңгеге жететіні қатты қуантты.

Н.Назарбаевтың Үндеуінде айтылған жаңа әлеуметтік бастамалар жөнінде біз­дің қоғамның әлеуметтік бірлігін, әрбір қазақстандықтың жағдайын жақсарта бе­руге бағытталғанына сенімдімін. Осының барлығы іске асуы үшін ең алдымен халық­тың ауызбіршілігі, жұдырықтай жұмылуы қажет. Бүгінге дейін Қазақстан жеткен табыс тардың барлығы ынтымақтың арқа­сында жүзеге асып жатқанын біз жақсы түсі­неміз. Сондықтан бұл жолы да елді жақсы бастамаларға жұмылдыруға барынша үлес қосуға тырысамыз.

Үйі жоқтың күйі келмейді––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Бас екеу болмай, мал екеу болмайды» дейді дана халқымыз. Бұл қисын отау көтерген екі жастың тұрмысы түзу болуы үшін өз басында баспанасы болуы қажеттігін аңғартады. Үйі жоқ адамда қайдан күй болсын.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Ілкімді ілгерілеумүмкіндігі

4 12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ

Адами капитал – жаңғыру негізі

Мұрат НАСИМОВ,саяси ғылымдар кандидаты, «Болашақ» ғылыми-зерттеу институтының директоры

Президенттің Қазақстан хал­қына Жолдауы еліміздің ілгері дамуы үшін жасалған маңызды стратегиялық бастамалардың ло­гикалық жалғасы болып табы­лады. Жолдау тақырыбы айтып тұрғандай, бағдарламалық құжатта еліміздің Төртінші өнеркәсіптік ре­волюция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктеріне ерекше назар аударылады. Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы тарихи өрлеу бастауында тұрған ұлт болуы­мыз керектігіне көңіл бөлінген. Ол үшін Елбасы шешуіміз тиіс, әр­қайсысының жүгі бөлек, түсінікті әрі айқын он міндетті атап көрсетті.

Төртінші өнеркәсіптік револю­ция әлемдік қоғамдастықпен қатар, біздің еліміз де еніп отырған өзге­рістер кезеңі. Бұл кезең адамзаттың бүкіл өмір салтын, еңбек нарығын, саяси жүйелерді, технологиялық құрылымдарды, тіпті адамзат бірегейлігін қамтиды. Жаһандық экономикалық дамудағы құнды­лық тар өзгерісі, кезекті технология­лық жетістерді пайдалану, өнеркә­сіптік жұмыстардың толықтай өзгерісі экономикалық өсімнің жа ңа бағыттарын қалыптастыруға мүм кіндіктер береді.

Осы жылғы Жолдаудағы адами капиталды дамытуға негізделген міндет маңызды бағыттардың бірі деп ойлаймыз. Өйткені кез кел­ген мемлекеттің басты байлығы – адам. Жетінші міндеттің «Адами капитал – жаңғыру негізі» деп аталуы да бекер емес. Елімізде адамның рухани дамуы үшін көптеген шаралар жасалып жа­тыр. Бұл мәселе Елбасының өткен жылғы «Болашаққа бағдар: ру­хани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында да ерекше аталды.

Білім берудің жаңа сапасын дамытуға біршама міндеттер қойылды. Педагогтарды оқыту және олар дың біліктілігін арттыру жол­дарын қайта қарау, еліміздің уни­вер ситеттеріндегі педагогикалық кафедралар мен факультеттерді дамыту, білім берудің барлық дең гейіндегі математика және жара ты лыстану ғылымдарын оқыту са пасын күшейту жастар­ды жаңа тех нологиялық қалыпқа дайындаудың маңызды шарты екендігі айқындалды. Жас ұрпақты ғылыми­зерттеу саласына және өндірістік­технологиялық ортаға ұтымды түрде кірістірудің жолда­ры айтылды.

Елбасының қазақ , орыс, ағылшын т ілдер ін меңгеру мәселесін Жолдауда қайта қозғауы қазақстандықтардың болашағы екендігі айқын. Өскелең ұрпақтың жаһандық әлемде өмір сүруі және жұмыс істеуі үшін үш тілді білуі өзектілігін жоғалтпауы керек деп ойлаймыз. Үш тілді меңгерген азамат 3 тілдегі көркем, ғылыми еңбектермен танысуы арқылы тек дүниежүзілік өркениет пен мә­дениеттің шығармашылығын біліп қана қоймай, жеке толеранттылық ұстанымын да қалыптастыра алады деп ойлаймыз.

Бүгінде біздің қоғам білім­ге негізделген әлеуметтік­эконо­микалық дамудың иннова циялық жолын таңдады. Зама науи шарт­тарда ғылым, білім беру, әлеуметтік салаға бөлінген инвес ти циялар маңызды әлеуметтік­эко но­микалық мәнге ие. Сонымен қатар өндірісті ұдайы кеңейту мен адами қабілеттілікті жиынтықтау, кәсіби құзыреттілік пен тұрғындардың экономикалық мүмкіндіктерін жақсартуға мүмкіндік жасайды. Сондықтан мемлекеттік және жеке қаражат бөлу адами капитал құрылымы, мазмұны мен сипаты, кәсіби білім, дағдылар иелену, тәжірибені тарату, интеллекту­алды шығармашылық қабілетін дамыту, жоғары адамгершілік көрсеткіштерін күшейту секілді процестерді сапалық жетілдіруге бағытталуы тиіс деп санаймыз.

Адами капиталдың тұрақты дамуының мәні мен мазмұнын дұрыс танымай, заманауи шарт­тар дағы қоғамдық даму тетіктері бо йын ша әзірлемелер дайын­дау жұ мыс тарын қамтамасыз ете алмай тын дығымыз анық. Адами ка пи тал дың даму процестері заң­дылық тарын дұрыс түсіну арқылы біз за манауи әлеуметтік саясат тұ жы рым дамасының мүдделері, бі лім беру, денсаулық сақтау, жұ­мыс пен қамту салаларын шынайы әлеу меттік жоспарлауды, еңбек қа ты нас тарын реттеуді тиімді жүр­гізе аламыз.

Жалпы, Төртінші өнеркәсіптік ре волюция жаһандық бәсекелестік жағдайында барлық елдердің әлем­дік қоғамдастықтағы орны мен рөлін ауыстыруы мүмкін. Сон ­дықтан Елбасының «Төр тін ші өнеркәсіптік революция жағ да йын­дағы дамудың жаңа мүм кін діктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы еліміздің жаңғыру бағытындағы жұ мыс тарын ілгерілетіп, жаңа же ­тіс тіктерге жеткізетіндігіне сенеміз.

ҚЫЗЫЛОРДА

САЯСАТ

Қайрат МӘМИ,Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы

10 наурызда Мемлекет басшысының «Қазақстан Республикасының Конс ти­туциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңына қол қойғанына тура бір жыл толды.

Біз сол сәттен бастап жаңа консти­туциялық өзгерістер жағдайында өмір сүріп келеміз. Оның новеллаларының біразы іске асырылып қойылған болса, кейбіреулері әлі жүзеге асырылу сатысында, ал жекелеген тұстары оларға қажетті негіздер туындаған жағдайда қолданылатын болады.

2017 жылғы конституциялық реформа қоғам мен мемлекеттің бірізді даму жо­лында жаңа заңды кезеңді ашып берді. Ол «Қазақстан­2050» Стратегиясының басты мақсаты болып табылатын Қазақстанның әлемдегі ең дамыған отыз елдің қатарына кіруіне қол жеткізу бағытындағы жан­жақты жаңарулар үшін қажетті саяси­құқықтық негіз қалады. Бұл процеске Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауы қуатты серпін берді. Жолдаудың көптеген идеялары конституциялық реформаның ережелерімен ұштасады және оларды одан әрі іске асыру бір­бірін өзара толықтырып отыратын бо­лады.

Бүгінде халықаралық ауқымда Конс­ти туцияны дамып отыратын құқықтық материя ретіндегі қабылдау туралы тезис жалпы танылған. Ол «тірі конституция» деп аталатын тұжырымдаманың негізіне қаланған. Ата Заңды одан әрі жетілдіру оған түзетулер енгізу жолымен, сондай­ақ конституциялық бақылау органдарының шешімдері негізінде жүзеге асырылады. Әдебиетте АҚШ жоғарғы сотының судья­сы Ч.Хьюгтің «Конституция дегеніміз – ол туралы судьялардың айтқаны» деген сөздері жиі келтіріледі.

Дамудың жоғары қарқыны, мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту, жаһандану, эко­номикада, саясатта, идеологияда, әлеуметтік салада трансформациялауға әкеліп соғатын қазіргі заманғы қыр көрсетулер (қатерлер) және басқа да факторлар соңғы онжылдықта әртүрлі әлеуметтік­экономикалық фор ма­цияларға жататын бірқатар мемлекеттерде конституциялық реформалар жүргізуге түрт­кі болды. Олардың географиясы іс жүзін­де бұрынғы кеңестік дәуірдің барлық ел­дерін, Азияны, Африканы, Еуропаны және Латын Америкасын қамтиды. Негізгі заңды ауқымды жаңғырту 2008 жылы – Францияда, 2011 жылы – Венгрияда, Мароккода, 2012 жылы – Бельгияда, 2015 жылы – Арме­нияда, Молдовада, Әзербайжанда, Эсто­ния да, 2016 жылы – Үндістанда, Қырғыз Рес пуб ликасында, Тәжікстанда, Украинада, 2017 жылы Түркия мен Өзбекстанда жүзеге асырылды. Алғашқы кодификацияланған негізгі заң – АҚШ­тың Конституциясына 27 түзету енгізілді.

Қазақстан да Конституция мен қоғамдық және мемлекеттік даму қажеттіліктерінің ара­сында алшақтыққа жол бере алмайды. Осы мақсатта Мемлекет басшысы Конституцияға демократиялық және құқықтық мемлекет­терде реформаларға негіз болып, жылдам өсу үшін жағдай жасайтын өзгерістер енгізуге бастамашылық жасады.

Конституцияға ревизия жасаудың саналы және терең ойластырылған қадам екенін атап өткен жөн. Оны іске асыруға екі жыл қажет болды. Республика Президенті ол туралы алғаш рет 2015 жылғы наурыз айында болған «Нұр Отан» партиясының XVI съезінде өзінің бес институттық реформа туралы сай­лау алдындағы бағдарламасында мәлімдеді. 2016 жылғы желтоқсанда республиканың Тәуелсіздігіне 25 жыл толуына арналған салтанатты жиналыста сөз сөйлей отырып, Елбасы мемлекет дамуының жаңа кезеңі елдегі істердің жай­күйіне Парламенттің және Үкіметтің жауапкершілігін күшейту туралы мәселені объективті түрде қоятынын тағы да мәлімдеді. Бұл ретте Қазақстанның, біздің Конституциямызда көзделгендей, президенттік басқару нысанындағы мемле­кет болғаны, солай екендігі және солай бола беретіндігі атап өтілді.

Қазіргі заманғы сын­қатерлерді, конс­ти туционализмнің жалпы танылған қағи­даттарын және ұлттық ерекшеліктерді ес­кере отырып, қажетті жағдайлардың пісіп­жетілуіне байланысты тұтастай алғанда мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру және саяси жүйені демократиялан­дыру бағытындағы шаралар кезең­кезеңімен қабылданып келді. Әр кезде конституциялық жаңалықтар кеңінен халықтық сараптама­дан өтіп отырды. Өткен жылы жоба халық арасында бір ай бойы талқыланды. Осы уақыт ішінде 6 мыңнан астам ұсыныстар мен пікірлер келіп түсіп, оларды қорыту нәтижелері бойынша кейбір нормалар пысықталды немесе алып тасталды, мысал ретінде Конституцияның 26­бабын айтсақ болады.

Қабылданған заңға біздің еліміздің шетелдік серіктестері де жоғары баға берді. Құқық арқылы демократия үшін Еуропа комиссиясы (Венеция комиссия­сы) өзінің 110­шы жалпы отырысында қорытынды қабылдады. Онда Қазақстанның конституциялық өзгерістерін мемлекетті де­мократияландыру процесінде ілгері жасалған қадам деп атап көрсетті. Реформа еліміздің одан әрі дамуына дұрыс бағдар береді және айқын ілгерілеуді растайды. Комиссияның пікірі бойынша, Парламенттің және оның палаталарының рөлдерін арттыру, респуб­лика Президентінің кейбір функцияларын Үкіметке беру, оның Парламентке есеп беруі мен бақылауында болуы тетіктерін күшейту

жағымды өзгеріс, ол осының алдында – 1998 және 2007 жылдары жүргізілген конституциялық реформалардың қисынына сай келеді.

Конституцияға түзетулер қабылдау – конституциялық реформаның маңызды кезеңі. Одан кейін маңыздылығы бұдан да кем емес шешуші саты – конституциялық новеллалардың тиісті орындалуын, яғни олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету. Оның нәтижелері реформаның болған­болмағанының, бастапқыда бастамашы ал­дына қойған мақсаттарға қол жеткізілгені­жеткізілмегенінің өлшемдері болып табыла­ды. Уақытқа келер болсақ, ол бірнеше жылға созылуы мүмкін, оны отандық және шетелдік тәжірибе растап отыр. Мысалы, 1998 жылы Қазақстанның Конституциясы қылмыстық сот ісін жүргізуді алқабилердің қатысуымен жүзеге асыру мүмкіндігі туралы нормамен толықтырылған болатын. Іс жүзінде осы институт барлық ұйымдастырушылық және құқықтық жағдайлар жасалғанда 2007 жылы енгізілді.

2017 жылғы 13 наурызда Мемлекет бас­шысы арнайы Жарлыққа қол қойып, уәкілетті мемлекеттік органдарға заңнамалық, ұйымдастырушылық және өзге де шаралар­ды қабылдауды тапсырды.

Конституциялық Кеңес осы жұмысты өзінен бастап, Ата Заңның бұрын қолданыста болған нормаларына негізделген өзінің бірқатар қорытынды шешімдерін қайта қарады. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде Конституциялық Кеңес 7 нормативтік қаулысының күшін толық көлемде, ал 23 нормативтік қаулысының күшін ішінара жойды. Оларда ұлттық және халықаралық құқықтардың арақатынасына, Мемлекет басшысы жүзеге асыратын

заңнамалық функцияларға, Үкіметті қалыптастыру тәртібі, құрылымы және құзыреттеріне, оның шешімдерінің күшін жоюға немесе тоқтата тұруға, мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын барлық ор­гандар үшін қаржыландырудың және қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітуге, Конституциялық Кеңестің шешіміне қарсылық білдіруге, азаматтардың кейбір құқықтары мен бостандықтарын шектеу шектеріне, ерекше қорғалатын конституциялық құндылықтардың тізбесі және оларды қорғау тетіктеріне, прокуратура, сот жүйесі және басқа да институттардың мәртебелері мәселелеріне қатысты құқықтық ұстанымдар мазмұндалған болатын.

Конституциялық Кеңес шешімі белгіленген және басқа да институттардың мазмұны мен сипатын қайта қарауға және оларды құқықтық реттеуді одан әрі жетілдіруге жол ашты. Өткен айлар ішінде конституциялық дамудың жаңартылған үлгісіне көшу бойынша міндеттерді жылдам шешу қажеттілігінен туындаған заңнамалық процестің жоғары үрдісі байқалды.

Мемлекет басшысының заң шығару бастамашылығымен республика Президенті, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы, Парламент және оның депутаттарының мәртебесi, Үкімет, Конс­титуциялық Кеңес, сот жүйесі мен судья­лардың мәртебесі, сайлау және респуб­ликалық референдум туралы консти­туциялық заңдарға өзгерістер енгізілді.

Реформа мемлекеттік басқарудың тиімділігін және Парламент пен Үкіметтің жауапкершілігін арттыру мақсатында Президенттің билік өкілеттіктерін оларға ауқымды түрде қайта бөлуді жүзеге асыр­ды. Нәтижесінде Қазақстан Республикасы Президентінің 11 конституциялық заңда, 11 кодексте және 80 заңда қарастырылған 35 өкілеттігі Парламент, Үкімет және орталық мемлекеттік органдар арасында қайта бөлінді. Қазіргі таңда мемлекеттік органдар өкілеттіктері мен жауапкершілігі кеңейтілген жағдайда жұмыс істеуде.

Парламентаризмді дамытуға байланысты конституциялық новеллалар Парламенттің мәртебесін және заң шығармашылық процесін, оның атқарушы билік қызметін бақылау функцияларын күшейтуге әкелді. Осы жылдар ішінде қос палаталы Парламент 2,5 мыңнан астам заң, соның ішінде 11 конституциялық заң және 20 ко­декс қабылдады. Құқық шығармашылық практикасында жыл сайын салалық құқық

нормаларының тиімділігін бағалауды Конституцияда бекітілген маңызды қағидаттар мен мақсаттарға қол жеткізу (немесе қол жеткізе алмау) призмасы арқылы жүргізу ұстанымы нығайтылып келеді.

Өткен жылы жаңғыртылған Парламент экономика және басқа да салаларда терең қайта құрылымдау жүргізуге негіз қалаған жаңа Салық, Кеден, Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы кодекстерді қабылдады.

Конституцияның 2­бабын «Астана қаласының шегінде конституциялық заңға сәйкес қаржы саласында ерекше құқықтық режім белгіленуі мүмкін» деген 3­1­тармақпен толықтыру 2018 жылдың ба­сында іске қосылған «Астана» халықаралық қаржы орталығының инфрақұрылымын құру бойынша пәрменді шаралар қабылдауға мүмкіндік берді.

Осылайша, конституциялық реформа өзіндік конституциялық мәтінімен ғана шек­телген жоқ, бүгінде ол заңнамадағы, соның ішінде заңға бағынысты реттеу деңгейіндегі елеулі өзгерістермен расталды. Осы ша­ралар 2000­жылдардан бастап рет­ретімен іске асырылып келе жатқан әкімшілік реформаның жалғасы болып табылады.

Функцияларды бөлу – бір органның құзыретінен алып, екіншісіне беру ғана емес, сонымен бірге қабылдап алушы органның жауапкершілігін арттыра отырып, олардың мазмұнын және іске асырылу тәртібін нақтылау. Ол бірінші кезекте азаматтардың мүдделері үшін жасалады.

Біз қазірдің өзінде мемлекеттік басқару жүйесіндегі жағымды өзгерістерді байқап отырмыз. Үкімет бұрын Мемлекет басшысы жүзеге асырған жаңа өкілеттіктерге жауап­ты түрде қарап отыр. Мәселен, Үкіметтің

2017 жылғы 12 желтоқсандағы қаулысымен «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.

«Соттар және сот төрелігі» бөліміне енгізілген өзгерістер сот реформасын одан әрі жалғастыру үшін құқықтық негіз қалады.

Қылмыстық процесте сотқа дейінгі тергеуде сот бақылауын кеңейту идеясы іске асырылып келеді. Демократиялық және құқықтық даму жолындағы мемле­кеттерде тәуелсіз сот билігі қылмыстық процеске тартылған адамның құқықтарын қорғаудың негізгі субъектісі болып табы­лады. Осы жылдан бастап азаматтардың конституциялық құқықтарын шектейтін барлық процестік әрекеттерге санкция беру прокуратурадан сотқа берілді.

Қазіргі заманғы трендтер шеңберінде қылмыстық сот ісін жүргізу рәсімдерін оңайлату бойынша шаралар қабылданып келеді, атап айтқанда, қылмыстық теріс қылықтар, көзге көрініп тұрған және елеулі емес қылмыстар бойынша бұйрықтық іс жүргізу өндірісі енгізілді.

Қазіргі заманғы сын­қатерлер мен жаңа мәртебелік бастамаларды еске­ре отырып, тәуелсіздік алған жылдар ішінде «Прокуратура туралы» үшінші заң қабылданды. Ол прокуратураның қадағалау және құқық қорғау қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында өкілеттіктерінің нысандарын, көлемін және шектерін, сотта мемлекет мүддесін білдіру және қылмыстық қудалауды жүзеге асыру функцияларын оңтайландырды. Заңмен мемлекеттік ор­гандар мен кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінде заңдылықтың сақталуына про­курор жоғары қадағалауының шектері белгіленді, прокурорлық тексерулер тағайындау және талап арызбен сотқа жүгіну үшін негіздемелер қысқартылды. Қадағалау (ден қою) актілерін мәжбүрлеп орындау сот арқылы ғана жүзеге асырылатын бол­ды. Республика Президенті 2017 жылғы 13 қазанда «Қазақстан Республикасының про­куратура органдарының кейбір мәселелері туралы» Жарлыққа қол қойды, онда қазіргі заманғы прокуратураның миссиясы мен негізгі міндеттері нақтыланған.

Адам құқықтары жөніндегі уәкілге конституциялық мәртебе беру халықаралық практикаға жауап береді және еліміздің құқық қорғау жүйесінде оның орнын арт­тырды. Бұл туралы Еуропа Кеңесі Венеция комиссиясының қорытындысында (2007 жыл) айтылған еді.

Баршаға белгілі, реформа Конс ти ту­циялық Кеңестің де құқықтық негіздерін

қозғады. Осы өзгерістер елімізде конс ти­туциялық заңдылық режімін қамтамасыз етудегі Кеңестің миссиясын неғұрлым тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Егер бұрын қолданыстағы заңдар мен өзге де құқықтық актілердің конституциялылығын тексеру туралы Конституциялық Кеңеске өтініш бере алатын жалғыз субъект сот қана болса, енді өткен жылдан бастап осындай мәселе қою құқығы Мемлекет басшысына да берілді.

Қолданыстағы заңнаманың консти ту­циялылығын, құқықтық актілердің анық­тығын, айқындығын және ішкі келісімділігін қамтамасыз ету көбінесе Конституциялық Кеңестің соттармен тиімді өзара іс­қимылына байланысты. Нақты азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және өзге де істерді қарау кезінде қабылданған құқықтық актілердің сапасы және құқықтық рет­теу үлгісінің жарамдылығы тексеріледі. Осы процесте судьялар азаматтардың конституциялық құқықтарына нұқсан келтіретін заңдардың кемшіліктерімен кездеседі. Оларды анықтаған кезде сот істі қарауды тоқтата тұруға және қолданылатын нормативтік құқықтық актіні тексеру тура­лы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Істерді жеке судьялар не­месе сот алқалары қараса да, 1996 жылдан бастап мұндай ұсыныстарға тиісті соттардың төрағалары қол қоюы керек болатын. 2017 жылдан бастап осы формалды талап алы­нып тасталды. Осы жаңалық судьялық белсенділікке ынталандырып, судьялар берілген мүмкіндікті кеңінен пайдаланады деген ойдамын. Ол ақырында қолданыстағы құқықты еліміздің Негізгі Заңына сәйкес келтіруді қамтамасыз етеді.

Конституциялық құрылыстың негіздерін қорғау тетіктері елеулі түрде нығайтылған. Қандай да болсын жағдайда өзгертіле ал­майтын, тіпті Негізгі Заңды қайта қарау арқылы да, мызғымас конституциялық құндылықтар қатарына мемлекетіміздің тәуелсіздігі енгізілді. Бұл – өте маңызды толықтыру. Негізгі Заң деңгейінде оны енді Конституциялық Кеңес қадағалайтын бо­лады.

Адамзатпен XXI жүзжылдыққа бірге аяқ басқан қатерлердің бірі – терроризм. Қабылданған халықаралық міндеттемелер шеңберінде және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан осы әлеуметтік зұлымдыққа қарсы күресуде. Бұдан былай Негізгі Заң террористік қылмыс жасаған, сондай­ақ республиканың өмірлік маңызы бар мүдделеріне өзге де ауыр зиян келтірген адамдарды азаматтықтан айыру мүмкіндігін қарастырады.

К о н с т и т у ц и я н ы ң 3 9 ­ б а б ы н ы ң 2­тармағына енгізілген ұлтаралық қана емес, конфессияаралық татулықты да бұзатын кез келген әрекеттің конституциялық еместігі туралы толықтыру қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, қазақстандық па­триотизм сияқты республика қызметінің түбегейлі принциптерінің мазмұнынан (Конституцияның 1­бабының 2­тармағы) туындайды және түрлі ұлттар мен конфессиялардың бейбітқатар өмір сүруінің басқа да кепілдіктерін толықтырады.

Конституцияның 4­бабы 3­тармағының жаңа редакциясы республика бекіткен халықаралық шарттардың заңдар алдындағы басымдығын сақтайды. Халықаралық шарттардың Қазақстан аумағында әрекет етуінің тәртібі мен шарттары еліміздің заңнамасымен айқындалады.

Конституциялық өзгерістерді өмірде жүзеге асыру жаңа заңнама қабылдаумен аяқталмайды. Келесі міндет – заңнамалық ережелерді тәжірибеге, азаматтардың, ұйымдардың және мемлекеттік органдардың қызметіне енгізу. Реформаны толыққанды іске асыру қоғамның дайындығына да байланысты. Осы жағынан Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы дер кезінде жарияланды. Оның негізгі идеясы – қоғамдық сананы озық жаңғырту.

Конституциялық Кеңес өзінің өткен жылғы жолдауында Елбасының осы түбегейлі идеясын іске асырған кезде Негізгі Заңда бекітілген ұлттық мүдделер мен конституциялық патриотизмнің жинағын құрайтын конституциялық құндылықтардың маңызы зор екендігіне назар аударды. Олардың басты қағидаттары – құқық үстемдігі және құқықтық тәртіп, заңды жап­пай мойынсұну және қауіпсіздік, бостандық пен жауапкершілік.

Өз кезегінде қоғамдық сана өзіне құқықтық мәдениеттің элементі болып табылатын құқықтық сананы да қосады. Сондықтан қоғамдық сананы табысты жаңғырту мемлекеттік, азаматтық қоғам ин­ституттары мен жеке тұлғалардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар мен нақты жобаларды әзірлеуді талап етеді. Заңға жаппай мойынсұну конституциялық па­триотизм қағидатының элементі ретінде Негізгі Заңның 34­бабында бекітілген, оған сәйкес, әркім Қазақстан Республикасының К о н с т и т у ц и я с ы н ж ә н е з а ң д а р ы н сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір­қасиетін құрметтеуге міндетті.

Жаңартылған Конституция Қазақстанның одан әрі үдемелі эволюциясының драйвері болып табылады. Негізгі Заң шеңберінде заңнама қабылданатын, қоғам дамитын және мемлекеттік билік органдары жұмыс істейтін конституциялық координаталардың жүйесі ретінде қазіргі кезеңде еліміздің болашақ дамуына жауап береді және жүргізіліп отырған бағыттың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жеткілікті әлеуетке ие. Конституциялық өзгерістерді толыққанды іске асыру Қазақстанды алға қойылған жоғары мақсаттарға жақындататынына сенемін.

Конституциялық новеллаларды іске асыру – Қазақстанның одан әрі көркеюінің кепілі

ҚАЗАҚСТАН ДА КОНСТИТУЦИЯ МЕН ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ МЕМ­ЛЕКЕТТІК ДАМУ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІНІҢ АРАСЫНДА АЛШАҚТЫҚҚА ЖОЛ БЕРЕ АЛМАЙДЫ. ОСЫ МАҚСАТТА МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫ КОНСТИТУЦИЯҒА ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМ­ЛЕКЕТТЕРДЕ РЕФОРМАЛАРҒА НЕГІЗ БОЛЫП, ЖЫЛДАМ ӨСУ ҮШІН ЖАҒДАЙ ЖАСАЙТЫН ӨЗГЕРІСТЕР ЕНГІЗУГЕ БАСТАМАШЫЛЫҚ ЖАСАДЫ.

12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 5

–––––––––––-––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Кезінде �улиеата атанып, кейіннен даңқты жырау Жамбыл есімі берілген облысқа келесі жылы сексен жыл толады. Жырау бабамыздың «Атыңнан айналайын, �улиеата, Атыңды мен алды деп болма қапа» деген бір кездегі тебіренісі кейін тасқа басылып, тарихқа айналды. Тарих тұңғиығына үңілсек, ежелгі шығыс шайырлары ғазалдарына арқау еткен Тараз, қазақтың қилы тарихында аты жиі аталатын �улиеата жері байтақ даланың ұлы мұратына болысқан байырғы мекеннің бірі. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

Жамбыл облысы ақын атын-да болғандықтан, бірінші кезек-те бұл жерде рухани игіліктің, мəдени болмыстың салтанат құру керек екені хақ. Дегенмен тұтас өңір ді айтпағанда, Тараз қала сы-ның өзінде Жамбыл Жабаев қа қатысты рухани дүние қат бо-латын. Ақын атындағы мектеп-те кабинет бар, кітапханаларда арнайы бұрыштар бар. Əйтеуір халық Төле би көшесінің бойын-да ғы ақын ескерткішіне гүл шоқтарын қойып, жыл сайын ақпан айының соңында баба ру-хына тағзым етіп келеді. Жас ақындар өлең оқып, өнерпаздар əн салады.

Енді тарихи тұлға атын ие-ленген облысқа зиялы қауым бас қосатын, пікір бөлісетін, жас-тар өзара шығармашылықтарын тал қылап, бір-біріне бағыт беретін ор талық керек еді. Ел Тəу ел с і з д і г ін ің ширек

ғасыр лық мерейтойына орай Тараз қаласынан Жамбыл атын-дағы «Руханият» орталығы да ашыл ды. Бұл жерде бүгінде Əулиеата өңірінен шыққан та-нымал тұлғалардың өмірі мен шы ғармашылығына арналған кабинеттер мен кі тап хана жұмыс іс тейді. Жам был Жабаевтың мұ расына арналған арнайы бұ-рыш та ұйым дас ты рыл ған. Өңір тарихы мен, мə дениеті, əде би е-тімен та ны суға да мүмкін дік жетеді. Тіп ті ке ңесе отырып келелі əңгі ме ти е гін ағытуға қо лай лы мəжіліс за лы да бар. Жам был атындағы ор талыққа об-лыс қа іссапары ке зін де елімізге елеу лі біраз қай рат керлер келіп, тыныс-тір ші лі гімен де танысқан.

Бүгінде сол орталық Жамбыл об лыстық мəдениет, архивтер жəне құжаттама басқармасына қа-расты облыстық халық шығар ма-шылығы орталығының бір бөлімі ретінде жұмыс істеп келеді. Өз алдына мекеме емес. Бірақ өзінің екі қабатты жап-жақсы ғимараты

бар. Сырт көзге сүйсінетіндей-ақ етіп жасалған орталық енді өңірдің тарихына, мəдениеті мен əдебиетіне қатысты деректерді жинастырып, кітап етіп шығару, оны халыққа насихаттау жолын-да жұмыс жасаса дұрыс-ақ болар еді. Бүгінде орталықтың халық шы ғармашылығы орталығына қарай тын үш-төрт қызметкері сон да отырады. Бірақ айлықты ха лық шығармашылығы орталы-ғы нан алады.

Бөлек ғимараты бола тұра, бір орталық екінші бір орта-лық тың бөлімі есебінде болуы орынсыз сияқты. Ендеше Жам-был атындағы «Руханият» ор-та лығының өз алдына дербес мекеме болатын кезі келген дей.

Об лыстық мəдениет, архивтер жə не құжаттама басқармасына қарас ты мекеме ретінде дербестік алса, оған қаражат пен қосымша жұ мыс орындары бөлінсе, жа-расып-ақ кетер еді. Мəселен, Қызылорда облысында өңірдің ру хани жауһарларын қамтыған «Сыр дария кітапханасы», Шы-ғыс Қазақстан облысында «Ал-тай-Ертіс» кітапханасы» се рия -ла рымен жүздеген том кітап тар жарық көрді. Сол сияқты мұн-дай жобалар көрші Оңтүстік Қазақстан облысында да жүзеге ас ты. Қазақтың қай қиыры да ескі лікті аңыз-əңгімелерге, ше-жі реге, нақыл сөздерге бай. Əрі сол өңірлерден түлеп ұш-қан тұғырлы тұлғалар қазақ

ру ха ниятының қалыптасуына, алға озуына еңбек те сіңірген. Енді Əулиеата өңірінің бай қа-зы насын жинастырып, оқыр-ман дарға жеткізу міндеті тұр. Осындай жұмыстарды аталған орта лық атқаратын болса, ол жер ге ғалымдар мен ақын-жазу-шы лар топтасып пікірлерін ай-тып, көзқарастарын білдірсе, ол да жақсы болар еді. Жалпы, бұл жер де Жамбыл атындағы «Ру ха-ни ят» орталығы өлкеміздің не-гіз г і рухани темірқазығы бола алуы керек.

Орал қаласында Қадыр Мыр-за Əлі атындағы орталық жұ-мыс істейді. Сол секілді Тараз қа ла сындағы Жамбыл атын-да ғы «Руханият» орталығы да Ж.Жабаев мұраларынан бөлек, бү гінде ұмытылып бара жат-қан та лант иелерін еске салатын, олар дың рухын халықпен қайта қау ыштыратын кештерді, сұх-баттарды ұйымдастырып тұр са, оларды көпшілікке насихат таса қандай жақсы. Бүгінде орта лық-тың қызметкерлері халық ара сынан төте, араб жазуларымен жазылған талай дүниелерді жи нау үстінде. Оның ішінде Сауытбек ақынның, Қылышбай шешеннің əлі халыққа жетпеген мұралары да бар екен. Ұлт тарихында айрықша көзқарасқа ие Қазақ хандығының Шу өлкесінде құрылғаны белгілі. Сол дəуірде жыраулар поэзиясының да қа зақ

топырағында кең қанат жай ғанын білеміз. Бəлкім, келе шекте де халық арасынан ескі ай тыстар, бəлкім жер-су аттары на қатысты тың деректер табылып қалуы бек мүмкін. Əсіресе орталықтың өзінің аты айтып тұрғанындай, рухани дүниемізді байытуға белсене ара-ласатын мекеме болса тіпті ғажап. Елбасы «Бо лашаққа бағдар: руха-ни жаң ғыру» атты бағдарламалық ма қа ласында да ұлттың рухани дү ни есін кемелдендіруді, жалпы ру хани жаңғыру арқылы тарих пен əдебиетті тануды көрсетті. Енді Елбасы мақаласынан туындайтын міндеттері жүзеге асы руда Жамбыл атындағы «Ру ханият» орталығы дербес ме кеме ретінде жұмыс атқарса, Əулиеатаның рухын көте-ріп, атын асқақтатпай ма?!

Тараз қаласында Александр Пушкиннің, Сергей Есениннің ескер ткіштері бар. Екеуі де сол «Ру ханият» үйінің маңайында. Ал сол орталықтың дəл алдын да шағын гүлзар бар. Соны келе-шекте «Ақындар аллеясы» атап, əсіресе жас ақындар жи на лып, өлең оқитын, пікір алма са тын жерге айналдырсақ та ұтыл-майтын едік. Себебі ақын атын-да ғы облыстан руха ни яттың жар қын лебі есіп тұрса, бұл бə-ріміздің де ортақ игілігіміз болар еді деп ойлаймын.

Жамбыл облысы

Сәрсенғали �БДІМАНАПОВ,Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор

Адамзатқа керегінің өзі бей біт өмірдегі шат тұрмыс, ақыл-санасы, қуаты бойында тұрғанда жо ғары білім алып, ел алдындағы қыз метін адал атқару ғой. Осы мін деттерді жүзеге асыру мақса тын да Елбасымыз бастаған тəу ел-сіз мемлекетіміз халық игі лігі жолында ұлт əлеуетін арт ты ру, мəдениетімізді жаңа дең гей ге кө терерлік дамуды іске асы ру да ғы ішкі-сыртқы саясатта ты ным -сыз жұмыс жүргізуде. Оның нəтижелі болғанына əлем халқы куə болып отыр.

Елбасы жаңа Жолдауда: «Біз жаһандық өзгерістер мен сын-қатерлерге дайын болу қажеттіг ін ескеріп, «Қазақстан-2050» даму Стратегиясын қабылдадық. Ал ды мызға озық дамыған отыз ел дің қатарына кіру мақсатын қой-дық. «100 нақты қадам» – Ұлт жос пары жүзеге асырылуда. Оның 60 қадамы қазірдің өзінде орын да лып қойды. Қалғандары, не гі зі нен, ұзақ мерзімге арналған жə не жоспарлы түрде іске асыры лу да», деп алдымыздағы зор мін-деттерге назар аударды.

Оған біздің Қазақ экономика, қаржы жəне халықаралық сауда университетінің де қосқан үлесі елеулі. Біздің түлектеріміз еліміздің əр түкпірінде, сондай-ақ, биыл 20 жылдығын атап өте тін елорданың байлығын есе леу де əр сала бойынша табыс ты қызметтер атқаруда. Уақыт тала бына сай үш тілде еркін сөй лейтін, білім беру гранттары бойынша білім алған жас та рымыздың деңгейінің жоға-ры лағаны түлектеріміздің тоқсан пайызы мекемелерде жұмысқа орналасқанынан аңғаруға болады.

Ұжым 2015 жылы қабыл дан-ған университетіміздің «2016-2020 жылдарға арналған Стра тегиялық да-муында» елге қыз мет етудің маңызын терең тү сіне отырып, алдағы межені де анық көрсеткен-ді. Онда бағ дар ламалық жұмыс барысында əрбір команда мүшесі ортақ іс тің сапалы атқарылуына, білім са пасының нəтижелі аяқталуына мүм-кіндік жасауы міндеттелген. Қол жеткен табысты дамытуға, кем шін тұстарын де-реу түзетуге іс-шара қолданады. Сондай-ақ елі міздің ғана емес, шетелдік бі лімнің де бəсекелестікке қа тыс ты тұстарына да мəн беруге ерекше назар аударамыз.

Біздің жоғары оқу орны шет елдік əріптестермен, ұйым дар мен жəне ғылыми-зерттеу инс титуттарымен «Ғы-лым мен білім беру саласындағы ын ты -мақтастық туралы» 55 ке лі сім шарт қа қол қойды. Шет ел дің беделді ға лым-дарын ша қыру, онлайн жүйесі ар қы лы Но бель сыйлығының иеге р ле рін, елі-міздегі білікті басшы-ма мандарды дəріс оқуға қаты с тыру жұмысы да қарқынды жүр гізілуде.

Өткен жазда Жапонияның «Global Media - The Japan Times» газетінің тілшісі Микель Зубири университетімізге ар-найы келіп, университет басшысы ретінде менімен сұбхаттасуы – біздің елге, оның ішінде біздің жоғары оқу оры-нына оң ықылас білдіруі деп бағалаймын. Сондай-ақ білім беру жүйеміздегі жетіс-тік терді егжей-тегжейлі сұрас ты рып жазып əкетуі – біздің оқу орнымызға, яғни еңбегімізге деген зор құрметтің

бірі болмақ. Естеріңізде болса, Астана қала сы ның бас жоспары жапон архи-тек торы Кисе Курокаваның жоба сы бойынша жүргізілуде десек, сол жапон халқы біздің елмен 1992 жылдан бері дипло ма тия лық қатынас орнатып, ара қа ты на сымыз нығайып келеді.

Университет өткен жылы 17-19 ма-мыр аралығында Гер ма нияның Бонн қаласынан кел ген жоғары білім беру жүйе сін дегі сапа жəне аккредитация лау жөніндегі Еуропалық же тек ші агенттік FIBAA-ның унив ер ситетіміздің жоғары жəне жо ғар ы оқу орнынан кейінгі бі лім алу жүйесі бағдарламасы не гі зін дегі экономикалық маман дық қа сəйкестігі еуропалық стандарт сапасына сай келуін бағалаған тексеруден ойдағыдай өтті.

Студенттер мен магистрант тар дың

академиялық айрықша қа бі леттілігін жетілдіре түсу үшін соңғы жылдары универси тет ке дəріс оқуға отандық 35 тə жі ри белі ғалым мамандар мен 25-те н астам шетелдік профессор-оқы ту-шылар шақыр тылды, ал ө зіміздің 21 оқытушымыз «Бо ла шақ» халықаралық

бағ дар ла ма сы бойынша Швейцарияда, Ұлы британияда, Оңтүстік Корея да, Латвия, Ресей, Поль ша, Қытай, Чехия, Италия, Гру зия, Əзербайжан, Моңғолия, Армения, Кипр, Швейцария, БАƏ, т.б. елдерде халықаралық сы нақ мен тəжірибеден өтіп келді. Сондай-ақ біздің жоғары оқу орнымызда бес мемлекет-тен: Ресей, Германия, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстаннан 44 шетел азаматы оқып, білім алуда.

Университетіміздің негізінде жұмыс

істейтін Халықаралық бизнес-мектебінің дипломы Қазақстандағы бірнеше беделді Еуропалық университеттердің халықаралық агенттіктерімен (IQA, CEEMAN, EduQua, QS Top MBA) халықаралық дең гейде аккре диттелгені танымал ды лы ғын аңғартады. Одан да басқа көп теген мүмкіндіктеріміз бар. Осын дағы тағы бір қолайлы тұсы – дə-ріс алушылар өндірістен қол үз бей оқу мүмкіндігіне ие.

Біздің басты мақсатымыз – на рық тық бəсекеге төтеп бе ре алатын қабілетті, білімді, бі лік ті маман даярлау бол-са, оны абыройлы орындап ке ле міз. Студенттеріміз екін ші дең гей лі банк-терде іс-тə жі ри беден өте ді, мəселен, Қазақ стан Рес пуб ликасы Ұлттық эко-но мика ми нистрлігінде, т.б. бе дел ді ме-ке мелерде бейілділігін шың дай түседі.

Биылғы Елбасы Жолдауын да ғ ы жетінші міндетте аталған «Адами ка-питал – жаңғыру не гі зі» талаптарына сай, білім бе ру дің жаңа сапасына іспен жауап берудің жаңаша əдіс-тəсілдері қарастырылып жатыр.

Осыған дейін елімізде сəл бо саң сып кеткен сала – матема ти ка жəне жараты-лыстану ғылым да рын оқыту сапасына көңіл ауда ру еді. Кейінгі жылдарға зер сал саңыз, жастарымыз жаппай заң гер, кеден қызметі, дизайн мамандықтарына басымдық беріп, жұрттың ықыласы соларға ауып кеткен-ді. Математика жəне жаратылыстану саласынан жырақ-тау дың басымдық алуы қателік екеніне, оның жалпы ғылым саласының даму-ына кері əсерін тигізіп, өркениеттің даму өрісін тарылуға бастайтынын енді ғана ұққандай бола бастады. Елбасы бұл мəселенің ауқымына басымдық беріп, «математиканың – ғылымның атасы» екенін қайталап еске салды. Мұны осы саланың маманы ретінде өте қолдаймын. Жалпы, қай сала бол-сын бір-бірінен қалыспай қатар дамуы қажеттігін ескеру керек. Мемлекет бас-шысы биылғы Жолдауында «Еліміздің университеттеріндегі педагогикалық ка федралар мен факультеттерді дамы-ту қажет. Білім берудің барлық дең-гейінде математика жəне жаратылыс-тану ғылымдарын оқыту сапасын күшейту керек. Бұл – жастарды жаңа тех нологиялық қалыпқа дайындаудың маңызды шарты», – деп баса айтқанын өте дұрыс деп санаймын. Отанын беріле сүйетін азамат ретінде жетіліп келе жатқан жастарды дұрыс тəрбиелеу үшін оларға білім беретін ұстаздардың да біліктілігін жоғарылатып, тұрмыс жағдайын, əлеуметтік жайына да зер салынуы керек.

Осы тұста мені ел Президенті көтер-ген рухани жаңғырудың екі ере же сі, яғни ұлттық код пен ұлттық мəдениет жай лы ере же лерді орындауда істің ба-йы бы на бармай ешқандай өрлеу мен дамудың болмайтынын ба са айтқаны аса тебірентті. Екі ұғымның да аста-рында мемлекет пен ұлттың жаңғыру жо лын дағы кемшіліктерді түзету те -тігінің алғышарттары тұр. Ал ға жыл-жуда ұлттық дамуға кедергі келтіретін «өткеннің кер тартпа» тұсынан арылу ке рек тігі ескертілді. Сондықтан «са-наның ашықтығы» əркімнің ұлт ұлы-лығын ұлықтауына жол аша ры сөзсіз. Қаншама нəубеттік қа сі рет тен білім беру жүйесі де тыс қал мағаны аян. Демек, бүгінде əр құрылымындағы орын алған кедергілерден арылу қажет. «Математика – ғылымдардың жарық жұлдызы» екені рас. Дегенмен ол жалаң теорияға құрылмас үшін əлемдік жəне елі міздің бетке ұстар ғалымдары, ұлы-лары жайлы да насихатты жол ға қою қажет. Көптеген жас тарымыз, тіпті ересектер де сол ірі ғалымдарымыздың

ғылыми еңбектерін, өмір жолдарын, қанатты сөздерін білмейді.

Өткен ғасырдың басындағы қазақ топырағындағы тұңғыш математик ғана емес, халқының ұлттық мүддесі үшін күрескен қайраткер Əлімхан Ермековті, физика-математика ғылымдары бой-ынша қазақтан шыққан тұң ғыш ғалым Сəдуақас Боқаев, осы заман ғы матема-тика ғылымының Қазақстанда дамуын, əлемдік аренаға шығуына еңбек сіңірген ака демик-ғалым, Қазақстан Мем лекеттік сыйлығының ие ге рі Орынбек Жəутіков, Ұлт тық ғылым академиясының ака де-мигі Назарбай Қадырұлы, Мұх тарбай Өтелбаев, Рысқұл Ойнаров, Тынысбек Қалменов, тағы басқа да дарын иелері халық аузында жатталып, мақтан тұтар тұлғаларымыз емес пе?! Мұн дай қадірлі есім дер əр салада бар, тек дəріптей білу, жас тар са на сына сіңіру аздық ету де, оны жаң ғырту жастарымызды ұлт мақ-танышын бағалауға қалып тас ты рады.

Əлбетте, өткеннің жақсы-жа ма-нынан да тəлім алуға болады. Та рихта «тоталитарлық жүйе» деген атпен қалған ке ңес өкі меті тұсындағы руха ни дағ-да рыс елді тұралатып кет ке нін жақ сы білеміз.

Естеріңізде болар, көрнекті қоғам жəне мемлекет қайраткері, публицист, ғалым, аудармашы Əлихан Бөкейханның руханият туралы қанатты сөздерінің бірінде: «Рухани мəдениеттің бір белгісі – жұрт баласына жалпы оқу, газет, кітап оқып, ғылым жо лын тану, қол жеткені ғылым жо лында ізденіп адам баласына жақсылық жол ашу», деген еді. Қазір осының бəрі бар, білімге кең жол ашыл-ды, тек ниет мол болсын.

Елбасы Жолдауындағы: «Өзі нің та-рихын, тілін, мəде ни етін білетін, сондай-ақ зама ны на лайық, шет тілдерін мең-гер ген, озық əрі жаһандық көз қа расы бар қазақстандық біз дің қоғамымыздың идеалына айналуға тиіс» – деген сөз өзектілігін арттырып, кез келген уақытта маңызды болмақ.

Осының бəрін толғана келгенде, 2006-2008 жылдары Қазақстан-Қытай Конфуций инс титутының Директорлар ке ңе сінің төрағасы болған тұсым да Кон фуцийдің: «Адамгершілігі барлар басқаларға тірек болады, бас қаларға жетістікке жетуге кө мектеседі, өзі де сол жетіс тік ке жетуді қалайды» деген сө зі еріксіз ойлантатын. Бұл тұп-тура Елбасы Нұр сұлтан Назарбаевқа арнап айтыл-ғандай көрінуші еді. Өйт ке ні ол ұдайы өзгелерге ті рек бо лады, жетістіктерге же туіне кө мектеседі, өзі сол же тіс тік ке жетудің жолын ойлас ты рып, орындалу-ын талап ете тін да рын ды басшы, іскер ұйым дас ты рушы.

Табиғатынан ерекше жа рал ған Елбасының табан ды жүргізген салиқалы сая сатының ар қасында Қазақстан ха-лық аралық деңгейдегі аса ірі дау-шар-лар ды шешуге қатысатын бед елді мем-лекеттердің қатарына қосылды. Əлем-дік қағидатта отан шылдық пен елшіл-діктің нақ ты бір ұстанымы – дəс түр мен көшбасшыны ардақтау. Қазақ елі қашанда осы қағидатқа адал болып ке-леді. Таласы жоқ тағы бір ақиқат: «Ел тари хын тұлғалар жасайды. Тұлға – елдің тұ ғыры, тұлға – елдің тұтқасы. Біздің Пре зидентіміз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев – осындай тұлға! Елбасының «Тəу елсіздік дəуірі» кітабын оқыған кез кел ген жан осынау шындықты мойын-дайды.

Жас ұрпақ Елбасының кемең гер бас шылығымен тұралап қал ған елден əлемнің озық дамыған отыз елінің қа та-ры на көтерілуге ұм тылған қуатты мем-ле кетке қа лай айналғанын үлгі тұтуы керек.

Ұлт әлеуетінің ұстыны

«МАТЕМАТИКА – ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ЖАРЫҚ ЖҰЛДЫЗЫ» ЕКЕНІ РАС. ДЕГЕНМЕН ОЛ ЖАЛАҢ ТЕОРИЯҒА ҚҰРЫЛМАС ҮШІН ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ЕЛІ МІЗДІҢ БЕТКЕ ҰСТАР ҒАЛЫМДАРЫ, ҰЛЫ ЛАРЫ ЖАЙЛЫ ДА НАСИХАТТЫ ЖОЛ ҒА ҚОЮ ҚАЖЕТ. КӨПТЕГЕН ЖАС ТАРЫМЫЗ, ТІПТІ ЕРЕСЕКТЕР ДЕ СОЛ ІРІ ҒАЛЫМДАРЫМЫЗДЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІН, ӨМІР ЖОЛДА-РЫН, ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРІН БІЛМЕЙДІ.

Рухани орталықтың аты бар, енді заты болса...

6 12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ

Суреттерді түсірген Ерлан ОМАР, «Егемен Қазақстан»

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Күй атасы Құрманғазы Сағырбайұлының туғанына биыл 200 жыл толады. Мәдениет және спорт министрлігінің 2018 жылы өт кізілетін мерейтойлар мен атаулы күндердің тізбесіне бұл да та енгізіліп, Ақтөбе, Қызылорда, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарының әкімдеріне іс-шаралар өткізу тап сы рылған. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Елімізде төтенше жағдайлардың алдын алу, ескерту және олардың зардабын жою саласында қордаланған мәселелер осы депутаттық сауалымызға себеп болып отыр. Осы бірер жылдың ішінде республика бойынша орташа есеппен алғанда барлығы 17 308 түрлі төтенше жағдай болды. Мұның 14843-і техногендік және 2465-і табиғи сипаттағы апаттар. Апатты жағдайлардан бір жылда шамамен 1212 адам қаза тапты, 4016 адам жапа шекті. Бұдан 23 миллиард 591 миллион теңге материалдық шығын келді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев азық-түлік қауіпсіздігін қолдап, ел ді азық-түлікпен қамтамасыз ету мем-лекеттің тұрақты дамуының бас-ты белгісі екенін бірнеше рет атап өткен болатын. Алайда бұл мә селеде шешілмеген түйткілдер көп. ––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Күні кеше ғана Елбасымыз мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту мақсатында: «Парламент пен Үкіметтің жұмысы мемлекеттік тілде жүргізілуі тиіс» деп тайға таңба басқандай нақты тапсырма берді. Бұл тәуелсіздігі ширек ғасырдан асқан Қазақ елі үшін өте орынды және дер кезінде берген тапсырма. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ТАҒЗЫМ ФОТОКҮНДЕЛІК

ДЕПУТАТ ДАБЫЛЫ САУАЛ САЛМАҒЫ

ПАРЛАМЕНТШІ ПАЙЫМЫ СІЗДІ НЕ ТОЛҒАНДЫРАДЫ?

ПАРЛАМЕНТ

Сәрсенбай ЕҢСЕГЕНОВ,Сенат депутаты

Алайда ұлттық мұрамыз­дың жан дануына теңдессіз үлес қос қан ұлы күйші­ком по­зиторға ар налған іс­шараның ұлан­бай тақ еліміздің бір ғана ба тыс өңі рімен шектелуі еш қи­сын ғ а кел мейді. Басқа өңірлер Құр ман ғазыға жат па еді?

Күй ұлтымыздың үні мен сөзі болған, халқымыз дү­ние ге әкел ген көр кем құн ды ­лық тардың шы ңы. Ал Құр­манғазы ұлт мә де ниетінің асыл қазынасына өл шеу сіз үлес қосқан, әлемдік дең гей ­ге шығар ған өнер иесі. Хал­қы мыз үшін күй мен Құр­манғазы есімі бір­бірі мен ас­тасып кеткен ұғым. Құр ман­ғазы бір облыстың не месе бір аймақтың перзенті емес. Ол ұлтымызға, елімізге ор тақ, адамзат мәдениетінің та ри хын ­да өшпес із қалдырған тұлға.

Құрманғазы Сағырбайұлы­ның 200 жылдығын атап өту күй шіні ұлықтау ғана емес ең алды мен халқымыздың төл өнері – күй ді ел іші мен шет мемлекет терде кеңінен на­сихаттау мақсатын көздеуі

керек. Елбасы өзінің мақа ла­сында: «Халқымыздың тари­хи, өміршең тәрбие берер лік музыкалық мұра ла рын айт­қанда даңқты бабамыз Құр­манғазыға соқпай өте алмай­мыз. Құрманғазы күйлерін өз елімізде ғана емес, шетел­дер арасында да насихаттамай әлемдік өркениеттің көшіне ілесу қиын», – деген еді.

Сондықтан Құрманғазы Сағыр байұлының 200 жыл­дығын мем лекеттің мәде ниет са ла сындағы әлеу мет тік ма­ңызы бар іс­шарасы мәр те­бесінде өт кізу қа жет. Бұған рес ­пуб ли каның барлық ай мақ та ры, мәдениет пен ішкі сая сат жә не ақпарат саласындағы, бас қа да мем ле кет тік органдар жұмыл­ды рылуы ке рек.

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында Елба­сы Құрманғазының күйлері ғасыр лар қойнауынан жеткен бабалар үні екенін атап көр сет­кен. Сондықтан күйшіні мем­лекеттің бір аймағында ғана еске алу қоғамда кеңінен тал­қы ланып, сынға алынып жүрген жер шілдікті қолмен жасаған дай әсер қалдырары да сөзсіз.

Осы айтылғандарға байла­ныс ты біз Үкімет басшысы

Ба қыт жан Сағынтаевтың аты­на де путаттық сауал жолдап, тө мен дегі шараларды өткізуді ұсын дық:

­ Құрманғазы Сағырбайұлы­ның 200 жылдығын респуб ли­ка ның барлық аймақтарында атап өту дің кешенді іс­шаралар жос парын дайындау;

­ Шетелдерде, оның ішін де Тәу елсіз Мемлекеттер Достас­ты ғы елдерінде кеңінен наси­хаттау жұ мыс тарын жүргізу;

­ Құрманғазы атындағы Қазақ мем лекеттік академия­лық халық аспаптары оркестрі­нің гастрольдік сапарларын ұйым дастыру. Оның ішінде күй ші жерленген Ресей Феде ра­циясының Астрахань облысын­да арнайы концерттер өткізу;

­ Қазақстан Республикасы мүше болып табылатын халық­ара лық ұйымдар мен парла ме нт­ аралық байланыс алаңдарын пай далану арқылы қазақ күй өне рі мен күйші өмірін наси­хаттау;

­ халықаралық, респуб ли­ка лық деңгейдегі байқаулар өт кізу;

­ күйшінің өмірі мен шы­ғар ма шылығына арналған ғы­лыми­прак тикалық конфе рен­ция лар жә не басқа да танымдық іс­ша ра лар ұйымдастыру;

­ республикалық бюджетті нақтылау кезінде осы шараға қажетті қаржы көзін қарастыру;

Күй атасын ел болып құр­мет теу басты парызымыз екенін ұмыт паған жөн.

Асылбек СМАҒҰЛОВ,Мәжіліс депутаты

Соның бірі – біз көтеріп отырған мал қорымдарының нашар жағдайы. Бұл мемлекеттік міндеттің ойдағыдай шешілуіне ке дергі келтіріп отырған проб­ лема. Осы мә се леге мемлекеттік орган­дар тарапынан да тиісті бақылау жа­салмай отыр. Соның сал дарынан соңғы жылдары елдің әртүрлі өңі рін де малдың жаппай қырылуы жиі бай қа лу да. Қазір Ақтөбе облысында бруцеллез ауруы ж ә­не Маңғыстау облысында үй жануар ла­рының құтыруы салдарынан карантин жа рия ланған.

Жергілікті атқару органдарының мәлі­ м ет тері бойынша республикада шамамен 3 мың нан астам өлген малдың қорымы бар. Оның 2 мыңнан астамы – примитивті био­термиялық шұңқырлар. Өткен жылы жер гі­лік ті бюджеттен 787 млн теңге бөлініп, оған 227 мал қорымын салу жоспарланған. Әйтсе де, Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша, мал қорымының 70 пайызынан астамы талаптарға сәйкес келмейді. Көпшілік мал қорымдарында қоршаулар мен белгілер жоқ. Сондықтан мал қорымдарын ұстау жөніндегі талаптардың орындалмауы адамдар мен жануарларға қауіпті инфекциялардың та­ралуына жол ашуы ықтимал.

Бұл жерде, ең қауіптісі – Сібір күйдіргісі бо лып отыр. Оның қоздырушысы сыртқы ор та ның әсеріне аса төзімді. Ол қауіп­ті ліктің екін ші сыныбына жатады және топырақта жүз жыл дан астам уақыт сақ­талуы мүмкін.

Сондықтан Сібір күйдіргісін көмуге уәкі летті мемлекеттік органдар тарапынан жіті назар аударылуға тиіс. Ветеринарлық қада ғалауға және мал қорымдарын қорғау­ды күшейтуге де баса мән беру қажет.

«Нұр Отан» партиясы фракциясы осы мәселені бірнеше рет көтергенімен, Үкімет тарапынан ол әлі де шешілмей, нақты ша­ралар қабылданбай отыр.

Осы айтылғандарды көрсетіп біз Премьер­Министрдің орынбасары – Ауыл шаруа шы лығы министрі Өмірзақ Шөкеевтің атына тө мендегі ұсыныстармен депутаттық сауал жолдадық:

1) өлген малдардың қорымдарын заң талап тарына сәйкес реттеу;

2) апатты және иесіз қалған мал қорым ­дарын анықтау және оларды ти ісін ше қорғауды қамтамасыз ету; мал қорым­да рының орындары белгіленген арнайы карталар әзірлеу;

3) жануарлардың шикізаты мен өнім­дерінің сапасына ветеринарлық­сани та р­ лық бақылауды қатаңдату;

4) жекелеген өңірлерде мал қорым­дарын өлек сені өртейтін мобильді пеш­инси не раторлармен ауыстыру;

5) белгісіз және есепке алынбаған мал қорымдарын анықтау мақсатында қашық­тық тан зондтауды қолдану жөнінде шара­лар қа былдау;

Осы мәселелердің шешім табуы мал ғана емес, адам ауруларының алдын алуға да тіке лей қатысты. Сондықтан оған ба­рынша мұ қият қараған жөн.

Аңсар МҰСАХАНОВ,Сенат депутаты

Биылғы жылғы 11 қаңтарда бір топ Сенат депутаты Сейсмология институ­тында болып, республиканың барлық аумағының сейсмикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жұмыстарымен таныс­ ты. Сонда анықталғаны, институттың жабдықтары ескірген. Қолданыстағы 63 стансаны толық қайта жабдықтау қажет. Республикалық сейсмологиялық қадағалау желілерін кеңейту үшін жаңадан 52 кешенді станса мен 40 күшті жер сілкінісі бекеттерін ашу

керек. «Сейсмология институты» ЖШС, сондай­ақ құрамындағы сейс­мологиялық бақылау станса «Сей с­ мо логия тәжірибе­әдістемелік экс пе­дициясы» ЖШС стра тегиялық фун к­ цияны атқарады. Бұл ұйымдар қыз ­метінің ба ғы ты ұлттық қауіп сіздік мүдде лерімен ұш тасқан.

Қазіргі кезде олар Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінің құрамында. Бұл жағ­дай институттың мәртебесіне және сейс­мологиялық қауіпсіздік мәселелерін жедел шешуіне кері әсер тигізеді. Сейс­мология институты шаруашылық жүр гізу

құқығы бар республикалық мем лекеттік кәсіпорны нысанындағы тәуелсіз ұйым болуы керек. Кейінгі кезде республика тұрғындарын сейс мологиялық қауіптер туралы хабар ландыру сапасының төмендеуі бай қалып отыр, ол туралы Алматы әкім дігі және басқа мемлекеттік органдар бірнеше рет ескерткен. Алматы қала сы ның сейс ми калық қауіпті аймақта орна лас қан дығын ескере отырып, Астана қала сын да сейсмологиялық мәліметтерді жи нау мен өңдеудің қосарлы орталығын құру қажет. Мемлекеттік атқарушы билік орындары Қазақстанның кез келген аумағынан тиісті ақпарат алып тұруға тиіс.

Жалпы, бұл бағыттағы жұмыстарды жандандыру үшін сейсмикалық тұрғыдан қауіпті оңтүстік­шығыс өңірдің және пай­далы қазба байлықтарының қарқынды өндірілуіне орай техногендік жер сілкінісі қатеріне ұшырауға бейім аумақтардың «Сейсмикалық шағынаудандастыру картасын» жасау үшін Сейсмология институтының жұмыстарын бюджеттік қаржыландыруды қарастырған жөн.

Сонымен қатар сейсмологиялық мониторингтеудің біртұтас респуб­ли калық жүйесі, күшті жер сілкінісі жағдайында мемлекет пен шаруа шылық субъектілерінің және халықтың өзара қарым­қатынасын заңдық тұрғыдан реттейтін «Сейсмикалық қауіпсіздік туралы» заңнамалық құжат қажет деп білеміз. Осыған орай Үкімет тиісті қаулы шығарған жөн. Аталған заң еліміздің аумағындағы барлық субъектілердің экономикалық және қоғамдық тәртібінің міндетті ережелері мен нормаларының жиынтығы болып, бұған тыйымдар мен шектеулер тізімі де енгізілер еді. Ал әзірге «Ұлттық қауіпсіздік туралы», «Азамат­тық қорғаныс туралы» және басқа да қолданыстағы заңдарда сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблема­лары толыққанды көрсетілмеген.

Осыған қатысты біз Үкімет бас­шысы Бақытжан Сағынтаевтың атына депутаттық сауал жолдап, жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін жедел шараларды қолға алуды ұсынып отыр­мыз.

Берік ДҮЙСЕНБИНОВ,Мәжіліс депутаты

Біз, Мәжілістегі «Ақ жол» партия сы фракциясының мүшелері Елбасының бұл тапсырмасын толық жә не қызу қолдай отырып, оны жү зеге асыруға атсалысуға дайын ды ғымызды білдіреміз. 2012 жылы Пар ламентте «Ақ жол» ҚДП­ның тұң ғыш рет парламенттік фракциясы құ­рыл ғаннан кейін, біздің ең алғашқы дай­ын даған заң жобамыз мемлекеттік тіл дің қолдану саласын кеңейту туралы еді.

Бірақ біз оны ұсынған кезде, Үкі­мет тің ведомствоаралық комиссиясы жо баны қолдаудан бас тартып, іске асы руға жол бермеді. Мүмкін Үкімет ол кезде осындай әрекет әлі ерте деп санаған шығар.

Ал бүгінде Елбасымызың өзі мұн­дай бастамаға ұйытқы бол ған дықтан, мә се лені кейінге қалдыруға бол майды. Біз дің ойымызша, қазір гі кезде қоғамда бұл мәселе пісіп­же тіліп, шешімін күту­де. Бүгінде мек теп қабырғасындағы оқу шы лар дың 80 пайызы қазақ тілінде білім алып жатқаны, яғни біздің бола­ша ғымыз, XXI ғасырдағы өміріміз де осы қазақ тілімен тығыз байланысты екені, тіпті қазақ тілінсіз даму мүмкін емес екені баршамызға белгілі. Сол себепті «Ақ жол» ҚДП бизнес партия­ сы ретінде бұл игі бастаманы тек сая­ сат пен мемлекеттік қыз мет аясында ғана емес, жалпы эко номикалық негізде де қолдауды қа лаймыз. Мемлекеттік тілімізге эко но микада сұраныс туып, ана тіліміз ғы лым мен технология тіліне айнала тын болса, тіліміздің болашағы да сенімді болар еді.

Елбасының нақты тап сырмаларын

құптай отырып, оны ке лесі ұсыныс та р­ мен толықтыруды өті ніп біз Үкімет бас шысы Б.Сағын та ев тың атына де­путаттық сауал жол дадық:

1. Қазір қазақ тілінен емтиханды тек президенттікке үміткерлер ғана тап ­сырады. Біздің ойымызша, мем ле кеттік тілді міндетті түрде иге руге ти іс ті лауа­зымды шенеу нік тердің ті зі мін бұдан да кеңейтуді қарас ты ру керек.

2. Қоғамдық өмірдің әртүрлі са ла­ларында мемлекеттік тілдің қол да нылу аясын кеңейту, сондай­ақ халықаралық компанияларды қазақ стандық кадр­ лармен қамтуды ұл ғайту мақсатында әлеуетті инвес тор ларға инвестициялық пре фе рен ция лар бергенде, жер қой нау­ын пай да лануға құ қық алуға келі сім­шарт тарда кон ституциялық нор ма ларға сәй кес мемлекеттік тілді міндетті түрде пай далану талабын белгілеу керек.

Осындай көзқарасты өзінің мұ­най­газ саласын дамытуда әлемге үлгі бо лып отырған Норвегия елі де ұста­нып отыр. Олардың «Мұнай туралы» заң ның 6 және 37­баптарында бы лай делінген: «Мұнайға қа тысты қыз мет­те мүмкіндігінше нор вег тілі басым пайдаланылуға тиіс. Басқа тілдер қа жет­ті немесе ақылға қонымды болған жағ­дайда пайдаланылуы мүмкін».

Біз бұл мысалды тілдің дамуы мен дәрежесінде экономиканың орны ерекше екенін көрсету үшін келтіріп отырмыз. Елбасының осы тағдыршешті тапсырма­лары қоғамда қызу талқыланып, қолдауға ие болуда. «Ақ жол» ҚДП фракциясы Елбасының қазақ тілі туралы берілген тапсырмасын нақты орындау мақсатында, жоғарыда айтылған ұсыныстар туралы заң жобасын дайындауға шақырады.

Нариман ТӨРЕҒАЛИЕВ,Сенаттың Әлеуметтік-мәденидаму және ғылым комитетінің мүшесі

Қазақстан Республикасын индус трия­лық­инновациялық дамы ту дың 2015­2019 жылдарға арнал ған мемлекеттік бағдар ламасының не гізгі бағыт тарының бірі машина жасау саласы болып та­былады. Осы бағытта перспективалы ұлт тық клас терлерді қалыптастыру шең берінде Батыс Қазақстан облысы басымды деп айқындалып, клас терге қа­тысушылардың құрамына «Орал транс­форматорлық зауыты» жау ап кер шілігі шектеулі серіктестігі, «Гид ро прибор» ғылыми­зерттеу институ ты», «Батыс Қазақстан машина жасау компаниясы», «Зенит» Орал зауыты» акционерлік қоғамдары және басқалар кірген бола­тын.

Осы аталған төрт компанияның өзі былтырғы жылы 20,7 млрд теңге ге өнім өндіріп, 2 241 млн теңге көлемі н де салық төлеген. Бүгінде бұл компания лар об­лыс бойынша 1 739 адамды тұрақты жұмыспен қамтуда.

Мемлекеттің бәсекеге қабілет тілігінің басты көрсеткіші – оның экономика­сы. Экономиканың бәсекеге қабілетті болуының басты бағыты – индустриялық­инновациялық экономика құру және шикізаттық емес секторды дамыта оты­рып, инновациялық процестерге бет бұру.

Машина жасау саласының осы өнеркәсіптері мұнай­газ, машина жа­сау сияқты басым бағыт бойынша, соның ішінде мұнай мен газ шығару, қотару және тасымалдау, энергетикалық жабдықтар, ауыл ша руашылық машина­ларын, газ компрессорлық стансалар мен жоғары қысымды түтіктер, сорғылар, бейстандартты бұйымдар жасау бойынша дамудың үлкен әлеуетіне ие.

Жыл сайын Мемлекет басшы­сы тапсырмаларының және Үкімет тарапынан жасалып жатқан қыруар

жұмыстардың арқасында бүгінде елімізде бизнес дамып, өндірісте инновациялық технологиялар қол да нылып, ұлттық экономиканы цифр лан дыру процесі жүргізілуде.

Алайда жоғарыда аталып өткен төрт компанияның және еліміздегі көп­теген басқа да ірі бизнес өкілдерінің бірнеше жылдар бойы айтып келе жат­са да шешімі табылмаған бір мәселесі бар. Ол – қазіргі қолданыстағы «Мем­ле кеттiк сатып алу туралы» заңда отан­дық өндірушілерді қолдау және ынта­ландыру тетіктерінің болмауы, яғни мемлекеттiк сатып алу рәсімін жүр гізуде отандық ірі өнеркәсіптер тен дерлерден тыс қалып отыр. Көбіне тен дерлерді өндірушілер емес, делдал дар ұтып алып, Қытайдан немесе бас қа елдерден арзан, сапасыз тауар ларды ұсынып отырады. Бұл мә селе осыған дейін де Парламент де путаттарының тарапынан, соның ішін де депутаттық сауалдар арқылы жә не әртүрлі алаңдарда да бірнеше рет көтерілген болатын.

2013 жылы аталған заңнан бұ рын болған жеңілдіктер жойылып, Еура­зиялық экономикалық одақ қа мүше елдердің барлығына бір текті мем­лекеттік сатып алудың ұлт тық режі мі жарияланды. Әрине бұл Қазақстанның интеграциялық мін дет т емелері екені түсінікті, оның да жө ні бар. Алайда ел эконо ми касының тірегі болып табыла­тын отандық ірі өн дірушілерді ынта­ландыру меха низ мін, яғни ірі бизнесті, соның ішінде жо ға рыда аталып өткен кластер ге қа ты сушыларды қолдау ша­раларын қа растыру мүмкіндігін, яғни «Мем ле кет тiк сатып алу туралы» заңға осы ба ғытта тиісті өзгерістер енгізу қа ­жет тігін қарауды ұсынамыз. Біз осы мәселелерді Премьер­Министр Ба қытжан Сағынтаевқа білдіріп, депу тат тық са­ уал жолдадық. Отандық өн ді рісшілерді қолдау мақсатының ая сында аталған заңға өзгерістер мен толықтырулар ұсынылар деген үміттеміз.

Құрманғазыны ел болып құрметтеу парыз

Бұл – шешімін күткен мәселе

Сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету сын көтермейді

Мемлекеттік тілдің өрісін кеңейтейік

Отандық өндірушілерді қолдағаннан ұтарымыз көп

12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 7ҚОҒАМ

Қолдауға лайықты бастама

Министріміздің «Наурыз ең әуелі балдырғандарға арналуы ке-рек» деген бастамасын қолдауымыз қажет. Бәрі де ұр пақ үшін, болашақ үшін жаса лып жатқаны жақсы ғой. Жаңа за манға лайық жаңғырып, жа ңарып отыру – уақыт талабы. Оның үстіне бұл – біздің төл ме­рекеміз. Түркі халықтарына ор­тақ мейрам болғанымен, Қазақ даласының қан­базардай қайнаған өмірінің мән­мағынасын аша түсетін, бейбіт күннің бесігін тер­бетіп, ел бірлігін нығайтатын, салт­дәстүр, әдет­ғұрпымызды қай та жаңғыртып отыратын ай-тулы күн. Әрине, мұндай айтулы шараны ел болып қолға алып, қолдауымыз керек. Әсіресе, бұл шарада жұмыла көтеретін жүк тің салмағы өнер адамдарына түсетіні белгілі. Сондықтан мен осы ру-ханият саласында жүрген барлық әріптестерімді, ұлтымыздың ұлы мейрамы – Әз Наурызды өз дең­гейінде ұрпаққа ұлағат етуге ша­қырамын.

Асанәлі ӘШІМОВ, Қазақ станның Еңбек Ері,

КСРО және Қазақстанның халық әртісі

Рухани жаңғыруға арналған жоба

Қазақстан Наурыз тойын 1988 жыл дан бастап қайтадан атап өте бастады. Алайда, бүгін Наурыз мерекесі көбіне қатардағы іс­шара ретінде тойланып, сахналық қойылымдар шеңберінде ғана ата лып өтіп келгені тағы рас. Ал шын мәнін де Наурыз күн мен түннің те ңе ліп, тіршілік ұй қыдан оянып, барша дүние жа ңаратын, ежелгі қазақи таныммен айтсақ

«Самарқанның көк тасы жібитін» кезең. Нағыз Жаңа жыл осы! Алайда, елімізде нағыз жаңа жыл – Наурызға дайындық ресми Жаңа жылға қарағанда мүлде елеусіз жүргізіледі деген реніштер көптеп кездеседі. Әрине, қазір заман басқа, талап басқа болғандықтан ендігі жерде елдің Наурыз той-ын атап өтуге қоятын талабы да жаңара түсетіні заңдылық. Осы орайда ел қалауының тамырын дөп басып, Наурыз мерекесін жаңаша атап өтуге ұсыныс жасаған еліміздің мәдениет саласының тізгінін ұстаған Арыстанбек Мұха меди ұлының төл мерекемізді қалай атап өту керектігін көрсет кен ойлары – ұлтымыз дың шын мәнінде рухани жаңғы руына бағыт беретін іргелі жо ба деп ойлаймын. Сондықтан бұл бастаманы қолдап, ондағы айтыл ған ойдың жүзеге асуына барша мыз атсалысуға тиіспіз. Елба сымыздың ұлт болашағына негізделген «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» стратегиялық бағдарламасын басшылыққа ала отырып, Наурыз мейрамын ұлықтауды қолға алған министр қоғамның барлық сұранысын ескере келе, ең бірінші үлгі көр­сетуді мәдениет саласының қыз ­меткерлерінен талап етуі заң­дылық. Биылғы Наурыз мүлде басқа реңкте өтетіндіктен осынау төл мерекемізді атадан жеткен дәстүріміз бен мәдениетімізді заман талабымен үндестіре оты-рып барынша жоғарғы деңгейде ұйымдастыру – парызымыз деп білеміз. Бала кезімізде ауылда өтетін Наурызда әрбір үй нау­рызкөже пісіретін. Наурызкөже бас талғанда көженің алдын «ба­ланың көңілі – таза, тілеуі – оң», – деп балаларға ішкізетін. Арыс танбек Мұхамедиұлының

Наурызды ең әуелі балдырғандарға арналған мейрам ету керек дегені сол дәстүрді қайта жаңарту деп білеміз. Жалғыз ол ғана емес, Наурыз мейрамын атап өтуді бірнеше салаға жіктей отырып, осы мерекенің аясында ұлттық киім мен ұлттық асхананың абыройын көтеруге, адамдарды татулыққа жетелейтін бабадан жеткен «Амал дәс түрін» жаңғыртуға, Наурыз мей рамының өзіндік символын бекітуге үндеуі, бақуатты адам-дарды қайырымдылыққа шақы­руы көкейге қонымды құнды ба-стама деп есептеймін.

Гүлмира МҰХТАРОВА, Алматы облысы «Есік»

қорық-музейі директоры

Танымдық маңызы зор

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев­тың «Бо лашаққа бағдар: рухани

жаңғыру» атты бағдарламалық мақа ласы ел іміздег і руха­ни кеңістікке тың серпіліс әкел гені мәлім. Осы соқталы дүниемен үндес, Мә дениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы «Егемен Қазақстан» газетінің тіл шісімен келелі әңгіме жүргізген екен.

А т а л м ы ш ә ң г і м е д е м и -нистр соңғы жылдары Наурыз мей рамының бұқаралық си-патынан айырылып, сахналық шоуға айналып, аста­төк дас­тарқан мен жеңіл­желпі сауық­сайранның тасасында қалып, о бастағы тәлімдік­танымдық маңызы азайып бара жатқанына алаңдаушылық білдіреді. Сон­дықтан да Ұлыстың ұлы күні – әз­Наурыздың тәрбиелік мәнін арттырып, мазмұнын бай -ытуда жаңашыл идеялар ұсы­нады. Өз ойын «Иә, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана айналған фольклорлық

қойылым көрінісінен аспай жүр­гені рас. Сол себепті мере ке нің өзіне сәйкес айшықта рын тү­лете отырып, фольклорлық­эт­но графиялық ауқымнан жалпы қа зақстандық мереке дәрежесіне жет кізуіміз керек. Бұл мәселеде Ұлттық намыс пен рухани болмы-сымызды жаңғырту деген асқақ ой жатыр», деп түйіндейді.

Наурыз мейрамы ең алдымен, балалардың көкейінде өш пестей болып ұялауы қажет еке ніне тоқталады министр. Шы ны мен де еліміздің ертеңі – бал дыр­ғандарымыздың балалық бал шағында санасына түйген дүние өміршең болары хақ. Осы ретте, мейрамның ең әуелі балалар үшін жан елітерлік мазмұны болу ке-рек екені қуана құптарлық жайт. Сонымен бірге мифологиялық бейне – Қыдыр [Қызыр] атаның бұл бұқаралық мейрамдағы оры-ны әлі нақтыланбағанын тілге тиек етіп, нақты жолын ұсынып, терең ой­толғанысын білдіреді.

Министр әңгімесі санада сар-тап болып қатталған көрнекті мемлекет қайраткері, ел есінде ізгі әрекеттерімен жатталып қал ­ған жетпісінші жылдардағы мә­дениет министрі І.Омаровтың ұрпаққа жазған хатын еске түсірді. Заманында Ілекеңнің: «Халық мұрасы дегенім – әсіресе, сол дәуір, замандар көшінде өзің нің қайталанбас, тозбас, қасиетімен бізге дейін жасап келген ән, күй, музыка мұрасы, дастандар, жыр-лар түйдегі. Бұлар – менің көзіме де, көңіл сарайыма да халқымның аса мықты тұлғасы, сын­сипаты болып елестейді. Осыларды жаң­ғыртса, жаңартса осы өз дәуі­ріміздің қажет­мұқтажына, қыз­метіне бар бояу, кестесімен жеткі­зе жарату міндеті алдымызда тұ ра береді...» – деген толғанысы мен бүгінгі руханият басшысы А.Мұ­хамедиұлының жоғарыдағы ой өрімі рухтас, сабақтас, ниеттес екені байқалады.

«...Дәуірімізді дәріптеп, асыл мұрамыздың бедерін айшықтауда орны ерекше бұл мерекені қазақ халқы «жақсылықтың

бас тауы» деп ұғады. Мемлекет басшысының «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» атты ма­қаласында: «Жаңа тұрпатты жаң­ғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіз құр жаңғырыққа айналуы оп­оңай»­деп айтқан сөзі бар», – деп атап өткен А.Мұхамедиұлы: «Бүгінде ұлттық түйсік, тарихи сананы сы-рып қойып ұлттық көркем дүние жасауға талпынатын «суреткер-лер» үшін айтылғандай тіпті. «Сырты жылтырағанның бәрі алтын емес», – демекші, құрғақ, бутафорлық сыртқы пішін ұлт жан дүниесінің айнасы емес қой? Ұлттық дүниенің мазмұны ұлттық кодтан тін тартпаса, бос кеуек бо-лары анық. Сол себепті де алды-мен жадымызды байытып, сосын жаңа әрекеттерге барғанымыз дұрыс­ау...» – деген ұсыныс айта-ды. Ойланарлық байлам.

Осы ретте тағы да Ілияс Омаровтың жазбасы жаңғырады: «...Шынында ойлаңыздаршы, біздің осы қазынамызды дүние көлемінде қай өнерпаз халықпен жарыса, болса да жарастыра, жарқырата көрсетсе, біздің бай тарихымыз, арғы­бергі өтіп кет-кен жолымыз аян да анық бол-мас па еді? Сонда ғана барып, аса бай көне мұра мен жаңа өнердің құшақтаса қабысып, ұласа өркендегенін көрер едік...».

Иә, алдыңғы толқын аға ла­рымыздан қалған озық үлгі л ер бар. Оны бүгінгі буын толық­тырып, жаңаша түр, мазмұн, әр беріп, Ұлыстың ұлы күнін жал­пыхалықтық мерекеге айнал­дырудың тың жобаларын, өміршең бастамаларын ұсын ғанына өз басым қуандым. Осы орайда, Арыс танбек Мұха медиұлының ел басылымында айтып өткен жо ғарыдағы өзек ті ойларын, кө­кейкесті ұсыныс тарын көп болып неге қолдамасқа?

Ұлан НҮСІБӘЛІ,Қазақстанның еңбек

сіңірген қайраткері

ЖАЗЫЛҒАН ЖАЙДЫҢ ЖАҢҒЫРЫҒЫ–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Наурыз мерекесін жаңа ұлттық үлгіде ауқымды етіп өткізу жөнінде Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы «Егемен Қазақстан» газетінің тілшісімен әңгімелескен (№36, 21 ақпан, 2018 жыл) болатын. Осыған орай еліміздің бір топ қоғам қайраткерлері үн қосып пікірлерін білдірді.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

КӨКЕЙКЕСТІ

(Соңы. Басы 1-бетте)

Мәселен, қазір Қазақстан әлем рейтингінде орташа өмір сүру ұзақтығы бойынша 152 орында (70,5 жас) тұр. Дүние жүзі бойынша ең ұзақ өмір сүретіндер – жапон дар (84 жас). Себебі бұл мем лекетте физиологиялық толыққанды суды пайдалану мәдениеті қалыптасқан. Дүниежүзілік денсаулық сақ тау ұйымы сапа-лы ауыз суды адам ағзасының жүйе лі түрде жұмыс жасауы­на мүмкіндік беретін биоло­гиялық белсенді макро жә не микроэлементтердің мекен ету ортасы ретінде қарас­тыруда. 2012 жылы ДСҰ әлем ­нің барлық елдеріне тәу лігіне кем дегенде 450­700 мл табиғи минералды суды ішуге кеңес берді. Тәулігіне қажетті мөл­шерде су ішу арқылы, адам өзіне керекті микро және макроэлементтерді азық­ түліктерден емес, судан ала ­ды. Себебі, ағзаға мұн дай жол мен түскен пайдалы эле­мент тер (кальций, магний, фтор, йод, калий, натрий, т.б.) тез сіңіріліп, нәтижесі де тез бай қалады.

Алайда, ХХ ғасырдың 60­жылдарынан бастап су­ды жаппай сүзгілеу жүйе­лері іске қосылды. Мұндай үрдіс бізге де дендеп еніп кет кенін байқамай қал дық. Мұндай әдіс суды тұзсыз­дандырып, маңызды, пай-д а л ы м и н е р а л д а р м е н микро­макроэлементтерінен айы рады Егер өндірістік тілмен айтар болсақ, онда бұл кері осмос деп атала-ды. Осы үдерістен кейін

су дистиллятқа айналады. Осының барлығы ауыз судың сапасы қандай болуы керектігі туралы біл мегендіктен пайда болды.

Қазақстанда бүг інде ауыз су тақырыбына үлкен мән берілуде. Нәтижесінде мем ле кетіміз 2005 жылы су лар дың химиялық құра­мы ның физиологиялық то­лық қандылығы бойынша өзгерістер енгізді. 2008 жы­лы Кеден одағы елдерінің ара сында алғашқы болып сулардың химиялық құрамы бойынша физиологиялық толыққандылығы туралы тү­сінік еліміздің ұлттық тех ни­калық регламентіне енгі зілді.

Еуразиялық экономикалық одақ 2017 жылы құтыдағы сулардың техникалық рег­ламентін енгізді. Онда ауыз судың физиологиялық тұр­ғыдағы толықтығы туралы түсі нік пен нормативтер қарас­тырылмаған. Ауыз су дың жағымды әсері мен пайдасы жазылып тұратын таңбалар ға арналған талаптар жоқ. Су­дың физиологиялық толық­т ығы туралы түсінік ұлттық регламенттің алынып таста­луына байланысты заң жүзінде күшін жояды. Бұл регламент 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енеді. Жалпы алғанда, қазіргі таңда ауыз суларға қатысты пайдаланы­латын барлық нормалар мен талаптар өз күштерін жоя­ды. Пайдалы минералды ауыз сулар сүзгіден өтіп, тұз­сыздандырылған сулардың жаппай өндірісі жалғасын табады.

С о л с и я қ т ы а у ы з

сулар дың сапасына байла-нысты тұтынушылардың да арасында алуан түсінік бар. Яғни, ауыз суға қатысты ақ­па рат жетіспеушілігі бай­қалып отыр. Көпшілігіміз ауыз судың физиологиялық толыққандылығы туралы білмейміз. Мысалы, минерал­ды суды ішу зиян деп, тұрмыс­тық жағдайда қолда нылатын кері осмос қонды рғыларынан шығатын дистилденген суды ішеді.

Ашық ақпарат көздерінде «дені сау, дұрыс» су туралы ақпарат мүлдем жоқтығы ай-тылуда. Өйткені тұзсызданған судың дәурені жүріп тұр. Қазір ТМД­ның басқа мемле­кет терінде денсаулық үшін «опти малды» су ретінде тұзсыз данған судың жарна-масы жер жарады. Қоғамдық орындарда да тұзсызданған суды өткізетін қондырғылар орнатылуда. Қысқасы, тұз­сыз дандырылған және жа-санды сулардың бөтелкеленуі нарықта 50 пайызды құрайды.

Жүз жерден таза көрінсе де, сүзгіден өткен, барлық пайдалы құрамынан түк қалмаған судың да пайда-сы шамалы. Мәселен, ма-мандар төмен минералды суы бар аймақтарда жүрек­қан тамырлары, тістотығы, зат алмасуының бұзылуы көп кездесетінін айтады. Ал судың жасанды минерал-дануы жасанды өндіруге мүмкін емес табиғи минерал-ды сулардағы ион түрінде, диссоциацияланбаған мо-лекулалар, газдар және кол-лоидты бөлшектер түрінде кездесетін пайдалы заттарды

адам ағзасынан жояды. Ми нералсыз сулар қанды сұйылтып, сүйектен мине-ралдарды шайып шығарады. Өйткені минералсыз су жа­сушалардың өмір сүруіне жағдай жасайтын табиғи құрылым мен оттегіден айы­рылған. Түптеп келгенде бұл талай дертті қоздырып, су­лы­тұзды және сілтілі­қыш­қылды тепе­теңдікті біртіндеп бұзады.

Сондықтан шын мәнінде адам ағзасы үшін пайдалы су шығаратын өндіріс орын-дары Қазақстан заңнамалық базасын жетілдіру мен заң­нама бағдарламаларына ем­дік су мен ауыз судың физио­логиялық толыққан дылығы туралы түсінікті енгізуді тек-ке сұрап жүрген жоқ.

Қазақстанда емдік­асхана­лық сулар «Боржоми», «Набе­глави», «Ессентуки» сияқты импорттық маркаларымен белгілі. Оңтүстік Қазақстан облысындағы «Сарыағаш» курортты аумағынан бірнеше өндірушілер отандық емдік суларының бірқатар серия­сын шығарады. Ал Сол түс­тік Қазақстанның қо рық ­тық өлкесінде жер ас ты қой ­науының табиғи мине рал­ды сулар алынатын аума­ғынан «Kulager» емдік­ас­ханалық суы өндіріледі. Өзі­мізде шығып жатқан бұл сулардың құрамында емдік қасиет белсенді йод бар. Бірақ бұлардың пайдасы көп болса да, жарнамасы жетіспейді.

Сол сияқты ауыз сулар­дың қауіпсіздігі, құрамы, қа­сиеттері және сапа сұрақ тары бойынша ұлттық ғылы ми­зерттеу институтын құ ра тын уақыт келді, дейді ға лымдар.

Мектеп алды және орта б іл ім беру орындарын­да сала матты өмір салтын қалыптастыру бағдар ла ма­лары бойынша сапалы ауыз суына тиісті назар аудару, бұқаралық ақпарат құ рал­дарында құтыланған сулар­дың сапасы, оның қайнар көздері, өндірісі, құрамы мен қасиеттері туралы қолжетімді ақпараттардың дұрыс бо-луы да өте маңызды. Себебі адамға ең керек, ең өтімді тауардың бірі ауыз су болып тұрғанда, тұтынушы үшін та-лас жүре береді. Сөрелерде «мөлдіреп», айлап­жылдап сірескен сулардың нені жа-сырып тұрғанын қарапайым халық қайдан біледі?

АЛМАТЫ

Судың сипаты туралы ақпаратқа зәруміз

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

Жиын барысында «Атамекен» ҰКП Іскер әйелдер кеңесінің төрайымы Ләззат Рамазанова нәзік жандылардың кәсібін қолдауда түрлі шаралар атқарылып жатқанын тілге тиек етті. Ал, Атырау облысы өңірлік Іскер әйелдер кеңесінің төрайымы Әлия Бекқожиева әйелдер қауымы әр салады қызмет етіп жүргенін айтты.

«Кешегі әйел кәсіпкер бүгінгі үлкен зауыттың немесе өндірістің басшы-сы. Тоқсаныншы жылдары тоқырау басталғанда әрбір әйел, әрбір ана баласын

бағу үшін, отбасының берекетін сақтап қалу үшін, ала дорбасын алып жолға да шықты, басқа да қызметтер істеді біз оны білеміз. Атырау облысында жаңа фармацевтикалық зауыт салынып жатыр. Оны да бастаған әйел. Қазіргі уақытта нәзік жандыларымызды құрылыстан да кездестіруге болады. Балық өндірісінде де жүр. Бұрын балық аулауға тек азаматтары-мыз шығушы еді. Бүгінгі күні ол кәсіпті де әйелдер дөңгелетіп отыр. Оның өзі біздің әріптестеріміздің, қыз­келіншектеріміздің деңгейінің көтерілгендігі деп айтуға бола-ды», деп атап өтті Атырау облысы өңірлік Іскер әйелдер кеңесінің төрайымы Әлия Бекқожиева.

Әйелдер әр салада қызмет етуде

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Орталық коммуникациялар қызметі алаңында Қазақстандағы әйелдер кәсіпкерлігінің дамуына арналған мәслихат өтті. Шараға «Ата ме кен» ҰКП Іскер әйелдер кеңесінің төрайымы Лаззат Рамазанова, Жамбыл облысы өңірлік Іскер әйелдер кеңесінің төрайымы Айгүл Ақшалова, Атырау облысы өңірлік Іскер әйелдер кеңесінің төрайымы Әлия Бекқожиева, Іскер әйелдер кеңесінің мүшесі Гүлмира Шажанбаева қатысып, ойларымен бөліс ті.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Еліміздің қай өңірінде де меди циналық жедел жәрдем қызметіне өкпе­реніш білдіретін тұрғындар жиі кездеседі. Әрі мұны негізсіз деуге де болмайды. Өйткені шақырылған жедел жәрдем көлігінің бірқатар жағдайда уақытында келіп үлгермейтіні ешкімге де құпия емес. Оның арғы жағы неге апарып соқтыратыны айт-паса да белгілі емес пе? Мұның басты сырын жедел жәрдем қызметімен қамту мүмкіндігінің төмендігінен іздегеніміз жөн. Осы олқылықтың орнын толты-ру үшін Ақтөбе өңірінде баламасы жоқ жаңа жоба жүзеге асты. Бұл – облыс орталығының жаңадан бой көтерген аудандарының бірінде мемлекет­жекеменшік әріптестігі аясында салынған орталықтандырылған жедел жәрдем бекеті. Аталған нысан тұрғындардың бастапқы санитарлық­медициналық көмек алуына толық мүмкіндік береді. Ғимарат үш қабатты корпустан және екі блоктан тұрады. Жалпы аумағы 4133,2 шаршы метрді құрайтын орталыққа жарты миллионнан астам тұрғыны бар Ақтөбе қаласы бойынша жедел жәрдем қоңырауларының бәрі де түседі. Өйткені бұған қатысты істің бәрі осы бекеттен басқарылады. Оның тағы бір ерекшелігі – Е форматты талдамалы­ақпараттық және диспетчерлік басқару жүйесімен жарақтандырылуында.

Қазір мұнда 34 жедел жәрдем ма-шинасы іске қосылған. Қабылданған қоңыраудың бәрі жаңа ақпараттық желі арқылы сақадай сай тұрған осы көліктерге жіберіледі. Тағы бір жетістік – әр дәрігер планшет арқылы қай көліктің қай тұста жүргенін біле алады. Сондай­ақ бекет құрылысы жобаланған кезде же-дел жәрдем автотұрақтары мен тікұшақ қона алатын арнайы қосымша орындар да қарастырылған.

Қазіргі кезде облыстық жедел жәрдем қызметі түрік компаниясына 8 жыл уақытқа жалға берілген. Осы уақыт ішінде олар өңірге 5 400 000 000 теңге көлемінде инвестициялық қаражат құймақ. Оның белгілі бір бөлігіне тағы да қосымша құрылыстар салынып, қаланың 3 ауда-нында қосалқы жедел жәрдем бекеттері тұрғызылмақ. Мұның сыртында бүгінде медициналық кластер құрылған өңірде же-дел жәрдем қызметін одан әрі дамыту үшін 3 миллиард теңге бөлінген. Сегіз жылдың ішінде салынған шетелдік инвестиция толықтай игеріледі деп күтілуде. Бұл қаражатқа шетелдік білікті мамандардың жергілікті дәрігерлер үшін шеберлік сабақтар өткізу мәселелері де енгізілген. Осы рәсімге арнайы келген Ресейдегі Орынбор облысының денсаулық сақтау министрі Галина Зольникова заманауи жедел жәрдем қызметінің құрылымына қызыға қарайтынын жеткізді.

АҚТӨБЕ

ЖАҒЫМДЫ ЖАҢАЛЫҚ

Баламасы жоқ жедел жәрдем бекеті

КӘСІБІҢ – НӘСІБІҢ

8 12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛТАНЫМ

ҚорғанбекАМАНЖОЛ,«Егемен Қазақстан»

Тіл мен сөз өнері, ақындық пен жазушылық, хакім Абайдың пайы-мына жүгінгенде, дертпен тең, көк бұлттан ашылған, Тәңірінің берген өнері, табиғаттың тартқан өзгеше сыйы дейміз. Бұл бір құдіреттің күшімен дарыған ерекше қасиет. Туабітті талант иесінің жан-жүрегі пәк сезімдерге шүпілдеп, нұрлы сәулелерге шомылып, ізгіліктің қайнарындай, жақсылықтың жайлауындай жады-ратары бар.

Қаламгер қауым арқалаған міндет-миссия, парыз-жауапкершілік жүгі де аса салмақты. Суреткерлік шабытты толғаныстың «көкала бұлты сөгіліп», ой-сана аспанының қара бұлты егіліп, селдетіп төгілгенде ғажап әдеби туын-дылар дүниеге келеді. Олар адамдар-ды қуантады, мұңайтады, оқырманды толғандырады, ойландырады. Ал осы «тас бұлақтың суындай сылдыраған өңкей келісімді, еркеленіп шыққан сөзді» өмірге келтірер жазушының жан сарайы, ақынның жүрек тебіренісі қандай болмақ керек?

Жарқыраған күндей нұрлы, тұма бұлақтай мөлдір, таңғы шықтай таза жан сарайынсыз жазушы боламын деу де бос әурешілік. Себебі әдебиет – халық өмірінің айнасы, асқақ мұраттардың жаршысы. Олай болса, жазушылық тауқыметті еңбекте «Кірлеген жүрек өз ішін, Тұра алмас әсте жуынбай». Қайран Қасым ақынның кеңестік қапаста еркін тынысқа зар болған кездерде: «Күлемін де жылаймын, Жылаймын да күлемін. Неге ғана бұлаймын? Өзім ғана білемін»деп шерлене күңіренетіні де со-дан еді. Иә, сөз киесі, қалай болғанда да, қасиетті қалам иелерінің қай кезде де ауық-ауық «алды-артына қаранып, дүние кірін жуынып», көңілден пендешіліктің де кірбіңін кетіріп тұруды талап етері хақ. Онсыз мәртебелі Әдебиет үйінің есігі кім-кімге болсын тарс жабық.

Осы тұрғыдан келгенде өзі де ғажап жазушы, ғұлама ұстаз Зейнолла Қабдоловтың: «Әдебиет – ардың ісі» деген аталы сөзінің астарына бойламақ абзал. Ау, әдебиет алдындағы, сол әдебиет қызмет ететін қазақ деген халық алдындағы Ар-ожданына әрбір қалам ұстаушы ағайын анда-санда есеп беріп тұрсақ болмас па? Қазіргі тірлігіміз, ірілігіміз атағынан ат үркетін ақын-жазушы деген ардақты атымызға лайық па? Тым майда турап, ұсақтап бара жатқан жоқпыз ба? Бұрынғы дүйім дүниеге кет-кен айбарлы даңқымыздан құр дақпырт, бос дабыра ғана қалған жоқ па? Жиынды жерде аталы, ақылды, тәлімді сөзді айта алмай, қуыс көкіректеніп қаңғырлап қалған жоқпыз ба? Осы жағына бір ой жүгіртейінші. «Мен қауіп еткеннен ай-тамын» деп ұлы жырау айтқандай, бүйте берсек, бірлік пен берекеден мүлдем ажырап, сөзіміз бен іс-әрекетіміз одан әрі қожырап, Жазушылар одағы деп атала-тын қасиетті ордамызды түбінде құлатып тынбайық.

Пушкин өлгенде жас Лермонтов «Ақын өлді, ардың құлы құлады» деп налалы запыранын төккен екен. Бұл арадағы ар – әдебиет деп аталатын киелі ұғым, қасиетті әлем. Нағыз ақын-жазушы әдебиетке, әдебиеттің Ар атты патшасы-на құлдай қызмет етуі тиіс. Иә, жаңылыс айтқан жоқпыз, әдебиеттің патшасы – Ар. Қалам ұстағандардың баршасы нақ осы патшаға адалдықтан жазбауы тиіс. Көркем әдебиет те халықтың жаны де-сек, әдебиет алдындағы жауапкершілік Ар алдындағы жауапкершілікпен тең. Ар алдында тұрғанда өзін дар алдында тұрғандай сезінетін, әдеби ортада әділ турашылдығымен асқақ қалпын сақтап өткен Сәкен Иманасовтай иманды ақын ағаларымыздың да қатары сиреп қалғаны шымбайға шындап батады-ақ.

Кеңшілік ақынды сонау 1989 жылдың қақаған қаңтарында кең бесігі Алматыдан туған елі Торғайдағы жер бесігіне, ақырғы сапарға аттандырған Қазақстан Жазушылар одағындағы аза-лы жиын әлі есімде. Сондағы Зинура жеңгейдің: «Сары алтыным-ау, Одағым деуші едің, Одаққа барамын деуші едің, Одақтан келдім деуші едің. Енді міне, сол Одағыңнан шығып барасың!» деп боздап жылап жиылған жұрттың сай-сүйегін сырқыратқаны қанша жылдар өтсе де есімде ұмытылмай сақталып қалды. Кеңағамның поэзияға адалдығы елге мәлім. Әдебиетіміздің төрін ардақтап өткені, ақиық ақынның жан сарайының жарқылы осы мысалдан да көрініп тұр емес пе? Қазіргі белгілі сыншы Амангелді Кеңшілікұлы бауырымыздың ойлы мақалаларын оқыған сайын қуанып, ор-нында бардың оңаларына, қазақ халқы барда оның әдебиеті де әсте өлмейтініне сенімімді бекітіп, беркіте түсемін.

Күні кеше өмірден өткен айкөл жазушы Рахымжан Отарбаевтың зор тебіреніспен айтқан мына сөздеріне бір сәт зер салайықшы: «Мына қайшыласқан заманда көңілінің кірі бар адамның қолына қалам ұстатып, алдына ақ қағаз жаюға болмайды. Өйткені ақ қағаздың бетіне көңілінің кірін төгеді, ол елге жұғады. Мен әлім келгенше, ақыл-парасатым жеткенше сол ақ қағаздың бетіне аз да болса сәуле ойларымды төккім келді».

Шын жазушының шынайы аңсары, міне осындай болса керек. Әр заманда өз миссиясын адал атқарып келе жатқан қазақ жазушыларының жан сарайы жарқырап ашыла түсеріне, Әдебиет пен Ар алдында адал боларына, киелі сөзді иесіз қалдырмайтынына еш шүбәміз жоқ.

Жазушының жан сарайы

Түп-тамыры орталық еу-разия лық елдер мифінде де бар, түрік-моңғол және Кавказ халықтарының ескілікті аңыз-әңгімелерінде де кездесетін жылқы бейнесі «Ат – ер қа-наты» деп, осы түлік түрін же ті қазынаның бірі санаған қазақ үшін қастерлі. Қазақ мифологиясының негізін салу-шы ғалым Серікбол Қонды-байдың Маңғыстаудың басты белгілерінің бірі ретінде түйені емес, суын жылқыны тану қажет деп білуі де тегін емес. Осы пікірден-ақ теңіз тұл-парының тектіліктің, асылдық пен сұлулықтың символы саналғандығын аңғарамыз.

С.Қондыбай суын жылқы туралы терең тоқталып, оның түп бастауына қатысты соны ойлар айтады. Байырғы «су жы-ланы» ұғымы жылқы тұқымы қолға үйретіліп, мінсе көлік, жесе ас болып, адамзаттың жан серігіне айналған кезде «су жылқысы» деген ұғымға ай налды дегенге меңзейді.

«Жылқы атасы – Қамбар» деп сөз саптайтын қазаққа ғалымдар Қамбардың – асыл Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.а.с)-ның күйеу баласы Әзірет Әлінің атбегісі Ганбар екендігін айтса, С.Қон-ды бай одан таралатын Көкше батыр мен Маңғыстау бай-ланысы туралы айта келіп, Мұрын жырау Сеңгірбекұлы жырлаған «Қарасай-Қази» жырынан

Сексендегі Көкше барКөкшенің мінген Тарлан

ат – Анасы еді Сүйін бие,Атасы еді Қарақұс,

деген әдемі жолдарды мысалға келтіреді.

Бұл жолдардың әдемілігі мағынасында, Серікболша айт-сақ, «Суын» сөзінің бұрмалан-ған түрі «Сүйін бие» – су жыл қысы кейпіндегі мифтік кейіп кер, яғни Тарланның ана-сы ретінде сулық-теңіздік, ми-фологияда – төменгі дүниелік тудырғыш күш болып Сүйін биенің және әкесі ретінде ас-пан, жоғарғы дүниенің тұл-ғасы Қарақұстың болуы – ай-қын мифологиялық ғалам мо-делі мен космогониялық дәу-рен ді көрсетеді» және ғалым атал мыш жылқының қазақ тари хында, жер-су мен адам атау ларында қолданылуы, та рихи жырларда көрініс та-буы туралы жан-жақты тоқ-тала келе, суын айғырдың су дан шығар мезгілін жыл мезгілдері, жұлдыздардың көріну уақытымен байланыс-тыра отырып нақтылау тәсілін ұсынады. Әрине Серікбол әлемі – тұтас ғылым, оны те-реңдей зерттеп, талдау ға-лым дар дың еншісінде. Бірақ, ға лымның қызығушылығын тудырып, қаламына іліккен суын жылқылары жалпы ха лық арасында да айрықша ықы-ласпен айтылатын аңыз, тіпті Серікболдың да суын жылқы – суын айғыр мен суын бие туралы әңгімелерді ел арасы-нан естіп, аңсары ауғаны анық.

...Сонымен, суын – теңізден шығатын жылқы және ол көбіне еркек жылқы – айғыр бейнесінде айтылады. Оның теңізден шығу мезгілі де бір деректерде жыл маусымының белгілі бір кезеңі деп берілсе, кей деректе ғасырда бір рет деп айтылады. Суын айғыр-дың теңізден сілкіне шығып, жағалауда жусаған көп жылқы-ның арасынан бір биеге шабуы – жыл қы баққан жұрттың асыл арманы. Ол арман теңіз жаға-лауындағы қазақ пен түрікмен жылқышылары үшін дау-дамайдың өзегіне айналған тұстарды жеткізеді көне жаң-ғы рықтар. Өйткені, суын ай-ғыр дан туған құлын сымба-тына сөз сай келмейтін сұлу, тұла бойынан небір сыншының өзі мін таба алмайтын ерекше мүсінді, шапса бәйге бер мей-тін жұмыр тұяқтының жүй-рігі, бабын тауып ұстай алса соңынан өзі секілді асыл тұ-қымды ұрпақ ертетін құт са-налатын оны халық дүлдүлге теңейді. Дүлдүлге теңеудің мә-ні неде? Жауап иірімдері тағы да көне сүрлеуге бастайды – ол Әзірет Әлі бабамыздың тұл-парының атауы. Бізге есте жоқ ертегідей естіліп, шешуін бер-мес жұмбақтай көрінген көне заманның иірімдері осылайша

бірімен-бірі астасып, өзара тұтасып жатқан дүние секілді...

Жұлдызға қарап жора мал жасай білген халық суын айғыр шығар мезгілде жылқышыларға үйір-үйір жылқыны, әсіресе биелерді теңіз жағасына ұстау-ды қатаң тапсырады екен. Маң ғыстау өңірінде айты-латын әңгімелердің бірінде бел гілі Саназар бай Темір баба жақтағы теңізге сұғына кір ген тұсқа өңкей биелерін иі ріп қойып, судан шығар суын ды кірпік ілмей күтуді әдет ке айналдырады. Тіпті оның суын айғырдан жараған бір ғана құлыннан тараған тұқымнан немесе тек тікелей суын айғырдың буданынан болған бірнеше тұлпарлардан құралған өз алдына бір үйірі болғандығы айтылады. Егер осы деректі назарға алып, Са назардың бір үйірі таза суын айғырдан тікелей туған сәйгүліктерден құралған деп есептер болсақ, онда суын-ның жүз жылда бір рет шы-ғатындығы туралы аңыздың ауылы алыстай түседі.

Сондай-ақ суын айғырдың теңіз бетін тұңғиық меңіреу басып, айдың сәулесі айдын-мен астасып, маңай нұрға шо -мыл ғандай әсерлі түнде шы-ғатыны және көп жағдайда күн мен түнді ұйқысыз өткізіп, суын айғырдың шығар мезгілін қы рағылықпен күзеткен, тіп-ті бірі көз шырымын алса, екін шісі қалт етпей кезекте се қадағалаған сандаған жыл-қы шының көзіне түспей қа-латыны бар. Бұл да – аңыз дың өзіне тән ерекшелігі.

Маңғыстауда суын айғырға қатысты айтылып жүрген деректердің бірі – түрікменнің Жәуміт руы мен қазақтың Адай руынан Бекет атаның ара ласып, қазылық етуімен Қараман ата басында анттасуы. Оқиға үш түрлі сипатта баян-далады. Бірінде – жұлдызға қарап суын айғырдың шығар мезгілін есептеп, теңіз жаға-сын торуылдаған қазақ пен түрікменнің жылқылы байла-рынан маза кетеді. Білектің күші араласып, найзаның ұшы шешетін жайт емес, судан шыққан жануардың кімді, кімнің үйіріндегі ұрғашы кін-дікті таңдауы, кімнің бағын жағары өз еркінде. Теңізге қарап телмірген қанша күндер мен түндердің алмасқанын кім білген, бір сәтті түні теңізден оқыс шыға келген суын айғыр көп жылқының ішінен боз биені таңдайды. Бұл боз биенің қай байдың жылқысы екендігі де ешкімге мәлім емес, себебі күзеттегі жылқышылардың көзі ілініп кетіп, судан суы-рыла шыққан суынның сұлу бейнесі ай нұрына шомған ға-жайыпты көру бақыты оларға да бұйырмаған еді.

Ара-тұра сыншыны ертіп келіп, үйірді қарап кететін Жәуміттің байы да жетеді сол күні. Әр биені көзімен ішіп-жеп, тұрысы мен жусауына мән бере қараған сыншы боз биенің маңына келгенде тұра қалып, алдына бір, артына бір шығып қарап, оны көзден таса қылмауды, ерекше күтімге алу-ды тапсырады. Байдың күткені де осы, сыншының сөзін екі ет-пей, жылқышыларды боз биені балаша баптауға жұдырықтай жұмылдырады. Күткен күн жетіп, бай мен сыншы келген-де боз бие көзі шоқтай жанып, тұла бойынан тұлпарға тән тек тіліктің лебі ескен мөлдір қара құлынды бауырына алып еміреніп тұрған еді.

– Құдай берген екен, бай-еке! Бұл кішкентай сүлік қа ра ертеңгі сенің ғана емес, күл-лі түрікмен халқының бағы! Тіфә-тіфә! Ахалтекенің тұқы-мын тағы бір жаңартатын жарықтық, елдің абыройын асырып, алдына қара сал-майтын қанатты жануар осы болады!-дейді сыншы әрі қуа-на, әрі сеніммен сөйлеп.

Бай құлынды биенің қа-рауы лын күшейтіп, жағда-йын күйттей түседі. Алайда... ке зекті рет құлынды қарауға келген сыншы өз көзіне өзі сенбейді! Кешегі бар арманы мен үмітін арқалап, қараса көз тоймаған сұлу құлынның ор-нында дәл сондай сүлік қара ойнақшып тұрғанмен, бойы-нан тектілікті байқай алмай абдырайды. «Мүмкін емес» де-ген сыншы, мән-жайды байға жеткізеді де, екеулеп көрші қазақ байының үйіріне қарай жеделдете ат басын бұрады. Алғашында жоқ іздегендерін білдірмей үйірді аралаған екеу көп ұзамай-ақ жоқтарын жо-лықтырады – кеше ғана өз үйір лерінен көрген текті қара құлын жанары оттай жайнап боз биенің қасында тұр! Бай мен сыншының қандары ба-сына шауып, «суын айғырдан туған қара құлынды ұрлап алдыңдар!» деп қазақтарға дау сала жөнеледі. Дес бер-меген қазақтар құлынның өз-дерінікі екендігін айтып, ашу-лы қос түрікменді жолға са-лады. Іс мұнымен бітпейді, «қазақтар құлынымызды ұр-лады» деп үзілді-кесілді пікір айтқан түрікмендер жағы қа-зақтарды айтулы әулиенің басында анттасуға шақырады және қылдай қиянат жасал-мауы үшін антқа Пір Бекеттің өзі қазылық етуін сұрайды. Мұнымен қоймай, антқа тұра-тын адамды да қазақтың жа-нына батар жерден ұстайды, таңдау – Қожаназар байдың жет піс бес жасқа келгенде он бес жасар Ақшолпаннан көр-ген көз қуанышы – Қошан бала. Ал анттасу болатын жер де оңай емес – ақ пен қараны айырған, кінәліні қалтқысыз танып, қиянатшылды қақырата құлататын Қараман ата басы.

Ақиқат Аллаға ғана аян, Қо шанымның халі не болып кетеді деп уайымдап, бірнеше күн бойы еңіреген Қожаназар бай әуелі Алладан жәрдем тілеп, істің насырға шаппауын жата-жастана жалбарынады, екінші кім білген, Бекет заман-дасына Қошанның тағдырын қолына табыстағанын, қанша жерден тегі асыл тұлпар болса да зады мал, «сырты түк, іші боқ» жануар үшін бұл іске еш қатысы жоқ Қошанды қарғыс атпауын тілек етеді. Бірнеше күн бойы Қараман ата мешітіне кіріп намаз оқып, іштей егілген Бекет атаның мақсаты – екі елдің арасына алауыздық түс-пеу, қазақ қолы қара болған жағ дайда қаршадай Қошанның қарғысқа ұшырамауы, дүниеге бола дауласқан ересектердің бейкүнә баланың обалына қалмауы.

Қандарын ішіне жұтқан екі жақ ұйғарымды күні Ата ба сында жолығады. Қазақтар ері нің басына біз шаншылған меңсіз қара атқа мінген қап-қара киімді Қошанды алып келеді. Ортаға шыққан Бекет атаның

– Иә, Алла! Қара десең, қара ат ты, біз болсақ – бізді ат! – дей бергені сол екен, шаншылған біз ердің басын қақ жарып, қара ат омақаса құлайды. Аңдып тұрған жігіттердің бірі шалт қимылдап Қошанды жерге түсірмей қағып алса, екін шісі қанжарымен қара

аттың тамағын орып жібереді. Кенет түрікмендер «Бұрып кеттің, Бекет!» деп даурыға жөнеледі. Антқа риза еместігін білдірген Жәуміттер Шейх-Күбіра басында қайта ант та-суға шақырады. «Ертең таң намазында түгелдей сол жер-де кездесейік» деп аққу болып ұша жөнелген Бекет атаның кереметін көрген және ертең таң намазында межелі жер-ге жете алмасын, өздерінің Бекетпен бірге ұша алмасын білген түрікмендер еріксіз сабасына түсіп, сабырға ке-леді. Көз алдарында өткен ант нәтижесімен келісулеріне мәж-бүр болады.

Оқиғаның екінші нұсқа-сында суын айғырдың судан шығып боз биеге шап қаны туралы дерек айтылмайды, бірақ көрші екі ел ара сындағы аламанда түрік мен аттарына шаң қаптырып, бәй ге берме-ген, аты алыс-жа қын аймаққа аңыз болған қазақ сәйгүлігіне, оның шық қан тегіне дау салған түрік меннің Дүрдімұрат бегі бас та ған Жаратқаннан басқа ешкімге бас имеймін дейтін нар тұлғалы, атан жілікті аза-мат тары, көзімнің тірісінде өзім түгіл тұтас түрікменнің кеу десін бөтенге бастырмай-мын, намысын жатқа таптат-тырмаймын деген арыста-ры қазақтардан сәйгүлікті қайтаруға тырысады. Бекет атаның қазылығымен екі жақ Қараман ата басында анттасып, түрікмендер антқа ұсталған қара ат үстіндегі Қошанға қа рай үш рет садақтан жебе суыл датады. Жан шүберекке түйілген қиын шақта бірінші оқ далаға маңып кетсе, екінші оқ ер басындағы бізді ұшырады, ал үшінші оқ қара атты жай-ратып түсіреді. Осылайша, кінәсіз Қошанның қарғыс ар-қалауынан қорыққан Бекет ата біз бен қара атты антқа қояды.

Риза болмаған түрікмендер-

дің сөзін ұстаған Бектұрлы ишан Бекет атаға өз бауырларының өкпе-назын және Шейх-Кү-біра басында қайта анттасу туралы талап-тілектерін жет-кізеді. Екі елдің арасының тату лығын, Қошанның аман-дығын көксеген Бекет ата дүр сілкініп аққу болып, Қо-шанды үстіне мінгізіп алады да, қазақ-түрікмені аралас жиналғандарды таң намазын-да аталмыш жерде кездесуге шақырады. Көз алдарындағы ғаламатқа аң-таң болған және уәделі уақытта Шейх-Күбіра басына жете алмасын білген түрікмендер Құран ұстап, тәу-баға келеді. Осы сәтте қай-тадан адам бейнесіне енген Бекет атаның арқасынан түс-кен Қошан балақай әкесі Қо-жаназарға қарай жүгіре жө-неледі.

Үшінші нұсқа негізінен түрікмен елінің арасында тарап, кейін аралас-құралас көршілік себебінен Маңғыстауға жеткен секілді. Түрікменнің мерейін үстем ететін бұл желіде теңіз-ден шыққан «Қарасуыл» ат ты айғырмен жанасып, күні жет-кен күні құлындаған түрік-мен үйіріндегі биенің көрік ті құлынын көрші қазақ ауы-лының жылқы құмар жігіттері ептілікпен ешкімге білдірмей өзінен аумайтын құлынға ауыс тырып кетеді. Түрікмен де алдындағы малын түгінен танитын малсақ емес пе, сезіктеніп сөз салғанмен, қазақ жігіттері сыр білдіргісі кел-мей сырторай кейіп танытады. Оқиға екі жақтың дауласуына және Қараман ата басында ант-тасуына әкеліп соғады.

...Арада уақыт өтіп, қазақтар қолындағы құлынның бәйгеге шабар кезі келгенін білген

түрікмендер ауылдарында аламан бәйге ұйымдастырып, қазақтарды бәйгеге қатысуға шақырады. Қарасуылдың, яғ ни, суын айғырдың дау-лы құлынын – алдына қара сал майтын тұлпарды баптап қазақтар да жетеді. Осы ара-да ойлағандары болған түрік-мендер тұлпарға қатысты дау-ды қайта өршітіп, ескі жараның аузын тырнайды.

–Тұлпардың туған енесі осы үйір ішінде жүр. Қазір қылбұрау салып немесе құла-

ғын батырыңқырап бұрап тұл-пардың құлындаған дауы-сын шығартып кісінетеміз, сол кезде туған енесінің әре -ке тінен мәселенің мән-жа-йы аңғарылатын болады, – дейді түрікмендер. Туғалы алақанға салғандай әлпештеген айрықша бап көріп қалған бұла тұлпар жанын көзіне көрсеткен қинауды ауырсынып жапан-ды жаңғырта кісінейді, ау-зынан ақ көбік атып, жанары аңғалағынан шыға адырайып, тулап әлек-шәлегі шығады. Осы кезде үйір ішінде жа-йылып жүрген енесі құлағын қайшылай осқырынып жер-ден басын жұлып алады да, дауыс шыққан жаққа құйғыта жөнеледі. Келе қаумалаған көпшілікке қарамай, қорлық-тағы құлынының қасынан бір-ақ шығып, жер тарпып, кеу-десімен киіп-жара айбат шегіп, арашалауға тырысады. Осы оқиғадан соң «айтқанымыз келді» деген түрікмендер жағы арқаланып шығады.

Суын текті құлынға қа-тыс ты аңыз осылай дейді. Аңыз дың ақиқаты мен астары адам санасынан тыс жатқаны анық және қалай болғаны еш-кімге мәлім емес. Бірақ үшін-ші нұсқаға қатысты айтары-мыз – бұл нұсқада Бекет ата аты аталмайды, ал аталған жағдайда да «атымды алды-мен атағанға көмектесемін» дейтін Бекет атаның екі ел арасында бітпейтін жер дауы, жесір дауы, мал дауы сынды фәнидің күйкісіне тән пендәуи кикілжіңде пірәдарлық пә-туа жасай алғаны, оның «қар-тайғанда көрген ақтығым» деп сақалын жас жуып селкіл-дей жылаған сексендегі Қо-жа назардың періште ұлы Қо-шанның өмірін сақтауды басты мақсат еткені, әрі бауыр, әрі көрші қазақ пен түрікменнің ара жігін ашқысы келмей дау-лы істе көрегендік жасағаны көрініп тұр. Үйінде төр алдын-да жатып «қаш, түрікмен!» деп қазақтың малын ұрлап алып қашқан түрікменді құтқарып жіберетіні бар. «Түрікмені түскірді қайтесің, қазаққа бо-лыс!» деген кемпіріне «ал-дымен менің атымды атап, көмекке түрікмен шақырды» деп қысылтаяң шақта түрік-менге жәрдем беруімен екі елді бөле-жармай, көрші елдер-дің бірлікте өмір сүргенін қа-лай тындығын байқатады бір әңгіме.

Иә, жылдар өтсе де көмес-кі ленбей, керісінше ұрпақтан ұрпаққа жаңғыра жеткен аңыздың ауызекі түрде наси-хатталып қана қоймай, тәр бие құралына, мәдени маңызды нысанға, тағылымды ша раға айналғаны дұрыс. Мар құм С.Қондыбай да суын жыл-қы туралы зерделі зерттеу нәтиже сінде туған сүбелі ой, пайымды пікірлерін жет кізе отырып, аталмыш жыл қыны Маң ғыстаудың бас ты символ-да рының бірі ретінде қарау қа-жеттігін, өйткені «теңіз жыл-қы сының бейнесін мифтік, та-рихи, аңыздық, географиялық тұр ғыдан да Маңғыстаудың теңіздік жағалауымен бай-ланыс тыруға толық негіз бар екендігін» айтады. Ғалым суын жылқыға қатысты ұш қыр ойла-рымен бірге, аза маттық арман-дарын да жасырмайды. «Осы бейненің бүгінгі өмірге қайтып оралып, поэзияда, қара сөзде, бейнелеу мен мүсінде, музыка-да, т.б салаларда кеңінен пайда-ланыла бастағанын дұрыс көрер едік. Ақтау қаласында, теңіз жағасында қоладан құйыл ған суын айғырдың не суын биенің ескерткішінің орна тылғанын көре аламыз ба? Күн дердің күні солай болар деп үміттенгіміз келеді» деген еді ол. Бүгінгі ұрпаққа теңіз жа ғасынан «қола суынды» көру сол баяғы баба-ларымызға теңізден суын-ның өзін күт кендей күттіріп келеді. Фә ниде жүріп тыл-сымның сырына сүңгіп, есте жоқ ескі заман ның қойын-қо нышын қаз балаған ғалым Серікболдың ба қида жатып жарық әлемнің күбір-сыбырын естіп, аяқалысын бағамдап жатпасына кім кепіл?! Теңіз жағасынан суынды көргісі келіп жатқан болар... Маңғыстау облысы

Суын

––––––––––––––––––Аты айтып тұрғандай судан шығатын суын жылқы – мифтік бейне. Су болғанда да теңізбен, оның ішінде Хазар-Каспий теңізімен байла-ныстырылатын суын ту-ралы аңыздар ғасырлар бойы өз тыңдарманын тамсантпай қоймайтын қасиетке ие. ––––––––––––––––––

hdw.eweb4.com

Гүлайым ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ,«Егемен Қазақстан»

12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 9ӘДЕБИЕТ

ӘДЕБИЕТТІҢ ӘҢГІМЕСІ

Қорғанбек АМАНЖОЛ,«Егемен Қазақстан»

Əбубəкір Қайран ақын інімнің от жүректі отыздардағы кезі. Өлең оқыған кездегі ақындық алапаты керемет-тін. Əлі де солай. Бірақ жас кездегі жалыны мен жарасымы мүлдем бөлек. Ақынмен бірге тыңдаушы да бір сырлы да шуақты əлемге еніп жүре береді, ғажайып күйге бөленеді. Жұрт жиыла қалған жерде Əбубəкір өршіл өлеңдерін дүрілдетіп оқып ала жөнелді. Жатқа оқиды. Шашы жал-бырап, арқаланып, аруақтанып, кө зінен от шашқан шалқар да дарқан ша бытпен буырқанып, көмейінен лақыл датып сел-дете, тау өзеніндей күріл деп тасып оқиды.

«Аңсар» мен «Ағын», «Қиял» мен «Метафора», «Қараңғыда» мен «Екі сəт» оқылады. «Əбіш, енді «Қасқырды» оқы, «Аспанды» оқышы!» деген дауыс-тар шығады... Сонда деймін-ау, тыңдап отырғандар да қатарлас құрбы, «менмін» деген мықты-мықты ақындар. Бірақ нақ өлең оқыған кезде Əбубəкірдің əуселесі озып, мысы басып кетеді. Бəрі бірауыздан ылғалсыз ақ жүрекпен Əбубəкірді мойын-дайды, жақсы көреді.

«Көкбөрі деген бөлек ұғым ғой, ал кəдімгі, «Болса дағы қаталдықтың, қаскөйліктің бейнесі», қасқыр болып ойланған да толғанған қазақтың тұңғыш ақыны осы біздің Əбубəкір. Адамның құрған қақпанына түсіп, сирағын қақпан кесіп өлгелі жатқан қасқырдың зары сай-сүйегіңді сырқыратады, адамдарға айтқан өсиет-сыры жаныңды толқытады.

Ата жолын жалғастырдым бұрынғы,Адал болдым өз ісіме болаттай.Қасқыр арын қастерледім,Атыма кір жолатпай.Қатал адам қақпан құрды,Қулық қылды,Қуаламай, оқ атпай.Ой-хой шіркін,Өз жолы үшін күйіп кеткен бір пендеБар ма екен мен секілді молақтай?!...Əлде біз де қоямыз ба адал

асты асауды,Адамдардан оқимыз ба

қулық-сұмдық жасауды?...Қор болады-ау қасқырлығым,

қайратым,Қайда сыйып жүрер екен айбатым.Көріп өлген жолбарыстың уысын,Бақытты екен менің Көкжал туысым.Мен – бақытсыз!Сен не дейсің жарық Ай?Халім бітті... Көрінесің...Көрінесің тарыдай.Міне, осындай əсерлі, аянышты əрі

дəл сурет жалын жүрекпен оқылғанда сенің де жаның шығып кетердей шыр-қыр айды. Қасқырға жаның ашиды, адам-дар дың қаталдығына беттен басып қын-жы ласың, налисың. Одан əрі:

Соңғы тілек – Қасқырларым қасқырлыққа

құнықсын,Ал адамдар қасқырлықты ұмытсын.Мен де жедім Адам жеген тəтті асты, Неге олар меніменен қастасты?Айт оларға,Қақпандарын... Қақпандарын əкетсін.Адамдығын өздеріне бас етсін,Адалдығын қасқырларға паш етсін!Былай қарағанда аса қарапайым,

бірақ ішкі қуаты ересен осынау жыр қасқырлардың ғана емес, адамдық пен адалдықтың да гимні болғандай. Қасқыр қасқырлығымен, адам адамдығымен қасиетті деген ойды аңғартады.

Əбу бəкір дің қасиет пен киенің, тектілік тің тереңіне бойлаған жырлары аса тағ дырлы жырлар болғандығына өмір куə. Тоқсаныншы жылдардың басында қазақ тың бір топ жас ақын-жазушылары Мəскеуге бүкілодақтық кеңеске барды. Жиыннан жақсы мерейленіп қайтып келген соң қазіргі белгілі жазушы Жүсіпбек Қорғасбек айтады: Сонда орыс, əзербайжан, армян, грузин, басқа да ұлттардың жас ақын-жазушылары сөзін, мағынасын ұқпаса да, Əбубəкірдің өлең оқығанын қызықтап тыңдауға қайта-қайта келіп, ақынның арқалы шабыты-на таңғалып сүйсінді, дейді. Мақамына, сарынына, жырдың құйылысына, тау құлатардай сарқыраған екпін-ағы ны на, ақын жігіттің біресе күздей күр сінген, бір-есе көктем боп күлімдеген құбы лы сына қатты əсерленеді. Иə, шынайы ақын дық құдірет осындай болса керек.

Əбубəкірдің біраз өлеңдері өзін тудырған ақыннан бөлек, өз бетінше өмір сүре бастады. Олай дейтініміз, ана бір жылы қазіргі көпшілікке танымал өнерпаз Нұрлан Əлімжанов Өскемендегі көркемсөз оқу сайысында Əбубəкір ағасының «Қасқырын» оқып, халықты қарық қылады, өзі қанжығасына бас бəйгені бөктереді. Көпшілік мазмұнды, мағыналы өлеңге де, оны келістіріп оқыған дарынды шеберге де разы. Залда отырған сол кездегі облыс прокуроры, генерал, ел ағасы Хакім Көшқалиев риза болғандығы сондай, сол арада өз аты-нан жеке марапат тағайындап, Нұрланға «Қасқырды» қайтадан оқытып, керемет қасқыр терісін сыйға тартқан еді. Бұл күнде əлеуметтік желіге жүктелген «Қасқырды» тəнті болып оқушылар саны он мыңға жетті. Жаркенттен, Көкшетаудан, басқа жерлерден ақын Əбубəкір Қайран ның «Қасқырын» ерекше іңкəр-ынты зар лық пен оқып, өнер додала-рында бəйге алу шы жеткіншектердің жаңа легі шыға бастағанын естіп қуанулымыз.

Əбубəкірдің сонау сексенінші-тоқ-саныншы жылдардағы алау шабы ты ның серт семсеріндей, ғажайып өмір гимні сияқты өлеңдерін жыр сүйетіндердің білмейтіні кемде-кем-ді. Солардың дені өзекке шоқ түсіретін, жанам де-ген жүрекке от түсіретін ойлы да сой-лы, нұрлы да сырлы, ақынның əмбе азамат тың темірқазық асқақ мақсатын айқындаған мұратты һəм миятты жыр-лар болатын.

Ағын. Ағын.Өмірдің бəрі де ағын.Осы ағындар қалдырар жазып əнін.Осы ағындар от өзен секілденіп,Ошағыңның орайды жалындарын.Осы ағындар озған ат, жеңген ердіңМəңгі қорғап қалады ар-ұжданын.Ағын. Ағын. Ақынның жаны да ағын.Қара сөзбен қалдырар қазына мың.Ағын емей немене ағылған тіл,Уын сыртқа шығарар бар ызаның,Ағындардың ішінде ақбас толқын – Ақындардың ішінде табынарым.Ағындардың ішінде ақкөйлек қыз – Арулардың ішінде сағынарым.Ағындарды аралап бара жатырӨз жүрегім, өзімнің жаным-арым.Біздің Əбубəкірдің де шабытты ша-

ғын дағы жан сезімі – толассыз ағын-дардың арпалысы. Оның поэзиясы мимырттықтан, мəймөңкеден, көлгір-лік тен, жылтырлықтан ада, жөңкілген жойқын ағылыс. Өмірде де осылай ағыл-тегіл болып жүреді. Кешегі Қасымдарға, Мұқағалиларға тəн нағыз ақындық

болмыс пен батырлық мінез де Əбубəкірдің бойынан молы-нан табылады. Жаңағы айтқан сексенінші-тоқсаныншы жыл-дарда Алматыда пəтерден- пəтерге көшіп жүргеннің өзінде оның үйі бейне жас ақындардың əдеби салоны іспеттес болатын. Жұматай Жақыпбаевтың əйгілі поэзия қағанатының иықтарын жұлып жеген сен тұр, мен атай-ын нояндарының бəрі осында да жиі-жиі жиналып бас қосушы еді. Өлеңдерін оқып, пікір таласты-рып, мəре-сəре қызыққа батушы еді. Жұмағаң шерткен күйлерді, дəмдеп айтқан əңгімелерді тыңдаушы еді. Өз басым күні кеше дүниеден озған дүлдүл қалам гер Рақымжан Отар баевпен, Семей де гі пырақ ақын Тыныш тықбек Əбді кə кімұлымен əм басқаларының бі ра зымен «провинция дан» келе сала осы Əбу бəкірдің «əдеби са ло-нын да» та нысып, та лай-талай ғанибетке ке нел ген імді əсте ұмы тар мын ба.

Белгілі ақын Бауыржан Жақып сол шақты кейінірек: «Қасқыр» мен «Аспанды» оқып біздің Əбіш, қарсы кел-ген жауын да құлататын» деп еске алса, сонысы нағыз шындық болатын. Бұл күнде Маңғыстауда жатқан, ол кезде Алматыда еркіндеп жүрген бөлек ше дарын Светқали Нұржан да осы пікір ді қуаттап, Мұқағали қарғып тұрып сұра са, жыр-ғұмырыңды жалғастырған Əбу бəкірің бар деп айтар-мын деп тол ға ныпты. Ал бүгінде Астананы жайлаған батыр мінезді Баянғали ағасы сол жалынды жырларды, жайлау күндерді сағынышпен еске алып, жүрегін былай ша бүлкілдетеді: «Ақ қағазға түс пе ген мен дастан боп, Таңғажайып сəт тер өтті бас-тан көп. Əбубəкір ақын інім екеуміз Түнгі бақты кезуші едік мастау боп. Аппақ қарға аунап жата кетуші ек, Өлең оқып «Аспан! Аспан! Аспан!» деп». Жыр құдіреті, поэзиядағы ағыл-тегіл сезімдердің ағыны жүректерді, міне, осылай елжіретеді.

Тегінде, Əбубəкір өлеңдеріндегі көк-бөрілік рухымызды ардақ тұтатын арда мінез өмірден көрген өнегелерінен тамыр тартады, балалық шағындағы қайнары мөлдір, қайрағы қатты болғанын аңғар-тады. Ол мінезді дарытқан – «көк пар шы мен атбегінің əулеті», «киелер ге – түйелерге иегер, қабағынан қар бора ған қара шал». Иə, қисық кеткен кез деріндегі осы қара шалдың қам шы мен тартып жіберер шақтарын сағынары да бар. Бұл – тілге ұста, ділде нұсқа əкесі Рахметолла. Түйебазы, құты-рын ған буралардың арасында жүрегі шай-лық пас, түйе қомы, ат жалын жолдас етіп, Тарбағатайдың тарғыл тасындай қайратты болып өскен өжет бала осы Əбубəкір еді.

«Шегірткелі, шеңгелді, шұбар шилі, Жерімді аңсап жүрегім сыңарсиды. Өзе-гімді өртесе өткен күндер, Өн бойым нан өлең мен мұң аңқиды» деп өзі айтқандай, Əбубəкірдің жан-жүре гі тек өле ңнен ғана балқытып құйып жарат қан дай боп көрінеді. Жыр ла рын дағы табиғилық пен шынайы-лық, тұнық тазалық пен алғаусыз адалдық тəнті етеді. «Қара жерден үзілсе қайран табан, Тікенегін жерімнің қайдан табам?!» деп ағынан жарылуы қапысыз сендіреді.

Кейінірек өзі «Өнерге жер көп өте бай, өтері сенен жоқ бірақ» деп жыр-ла ғандай, ақын жырларының бір алтын бесігі – студенттік албырт шағы өткен Семей. Əбубəкірдің «бауырсақтай ба-уырмал» жүрегі «Терек діңін кісі екен деп, Жапырағын құс екен деп қалатын» лүпілдеген ағынды, аңсарлы шақтары да осы. Əдебиеттанушы абыз ағалар Қайым

Мұхаметханов, Төкен Ибрагимовтар болашағынан үміт күтіп, талай тағылым дəрістерін тыңдатушы еді. Ағалар ал-дында Əбубəкір жасындай жарқылдап, жосылта жыр оқушы еді. Əсіресе Алаш арыстары Ахмет, Міржақып, Мағжандар жайында сол 19-дағы өрім шағында алғаш Қайымдай қайраткер ағаның аузы нан естіп еді.

Осы əз ағалар ақ батасын беріп, ас-қақ ақын болсын деп Əбубəкірді астанаға аттандырған-ды. Əдеби ортаға қал тқысыз араласты. Өлеңін алғаш тың дағанда-ақ Ғафу, Қадыр ақындар «Бəрекелді!» дескен. Бұған дейін прозамен көбірек əуестеніңкіреп жүрген талап кер өлеңге осыдан соң шындап кірі сіп, жырұйыққа біржола бойлады. «Жан баспаған жасыл бар, мен табамын!» деп сертті сөзін айтып, ақын дық тың мият жайқынына құлаш ұрды.

Жан баспаған жасылды Əбубəкір тапты. Ол өзгеге ұқсамайтын өзінің ерекше, ақындық салқар əлемін жасады. Өмірін өлеңінен, өлеңін өмірден əсте бөлектемейтін Əбубəкір жыр ларын дағы асқақ рух, мөлдіреген мейірім, қаза қы қуақылық, шыншылдық пен шынайы-лық қазақ поэзиясының əр кезеңін -дегі ең бір жарқын беттерді еске сала-тындай. Асылы, ол Қасым, Мұқағали, Төлеген, Жұмекен, Жұматай ақын дардың жұлдызды шоғырымен үндес, рухтас, жалғас. Қазағын риясыз сүйген ақынның Абай хакім атасы сияқты кей сəттердегі шымбайға батырар сыншылдығы да адал ниеттен туып, аза мат ақынның шын шамырқанысын аңда тады, «улы сия, ащы тіл, не жазып кетсе жайы солдың» қиясын меңзейді. Жүрек тің ызасын, көңілдің назасын да күлбілтелеп, жасырып-жау-ып, айтпай бұғып қалатындардың сой-ынан емес. Ақын жүрегінің айнымас темірқазығы парасат пен ақиқат ныса-насынан əсте адастырмайды. Шабытты шақтарында «Əлемнің бүкіл ақ нұрын бойына жиып, ғарыштан келген сияқты ғажайыптанады». Көлгірсуге жаны қас. Поэзияға дəл Əбубəкірдей адал ақын сирек. Оның поэзиясының өн бойында «Ойсылқара жарықтықтар заңғардай, теңселеді тым зиялы жандардай». Оның өлеңдерінің аңсары биік, алауы – ақ жалын, шабыты – сəулелі сезімдердің жөңкілген ағыны. Қазақтың Əбубəкір ақыны «сəукеледен сығалаған сəулелі ойға» сүйінеді, ал «əйел тұрмақ, еркек біткен сыбырлап» кетсе, күйінеді. Кей-кейде «ең тəтті дəм – өмірдің уы ғана!» деп ащы айтып, ақиқатқа жүгінеді. Жан-жүрек тің осы күйзелістерін «Ұл боп ту-ып қатынынан қазақтың, Құл болуға тиіс ті едің сен неге?» деген шырқыраған жанайқайға жеткізеді.

Иə, шынымен-ақ, ақынның өмірде тау-

сылмас мұңы да, сарқылмас ғажабы да – қазағы. Сол үшін Қаракерей Қабанбай батыр бабасының рухына ша ғы нып, Махамбеттің қоржында кеткен зарлық ба-сын жоқтайды. Желтоқсан көте рі лісінен кейін іле-шала Албан Ұзақ батырдың өлер алдындағы ақырғы сөзін айтып, «Орыстың ұлығындай пасық бар ма, Қанымды ұрттап ішіп қасықтарда!» деп шамырқанады. Желтоқсаннан кейінгі сүргін-сойқанда қаладан қашқан қазақ жігіттің зары болып төгіледі өлеңі. Сонымен бірге «Қазақ деген азап көрген арыстан, Есіркей көр жарық таң!» деп болашақтан үміт етеді. Əбубəкірше тол-ғасақ: «Халықтың орны өлшенсе бо ла-шақпенен, Шын қазақ болып қалуға жа-расақ дер ем».

Заман мен қоғамның, адам мен табиғаттың қалтарыстағы талай сырларын қапысыз жырлаған, еңселі, есті дүниелерге толы «Маңдайдағы жазулар» атты жыр жинағы үшін Əбубəкір Қайран 2004 жылы халықаралық «Алаш» əдеби сыйлығының лауреаты атанды. Осы тамаша жыр жинағын жаны жəннаттан жай тапқыр жақсы ағамыз, қазақтың көрнекті ақыны Сəкен Иманасовтың «Жыл кітабы» деп бағалауы біраз жайды білдірсе керек-ті. Одан кейінгі жылдарда бірінен бірі өткен «Ерасыл», «Жасыл жаңбыр», «Наркескен» атты толымды жыр кітаптарын тудырған Əбубəкірдің ақындық ағыны бір сəт те бəсеңдеген емес.

Қазақ поэзиясындағы баллада мен поэ-ма жанрларын көркейтудегі көрнекті бір үлес Əбубəкір Қайранға тиесілі дер едік. Қабанбай батырдың жастық жырлаған «Ерасыл» жеткіншектер үшін таптыр-мас хрестоматиялық поэма. Ал қазақтың ең жақсы жүз поэмасының қатарына қосылған «Кенесары» тарихи дастаны осынау көк жал тұлғаның қасіретін, за-мана сипа тын кеңінен толғап, ақынның эпи ка лық қуатын айқын танытты. Қазақ хан дығының 550 жылдығына арналған мүшəйрада бəйгелі болған тағы бір тари-хи дастаны «Низам» Тəуке ханның «Жеті жарғысының» дүниеге келуі орайындағы ауыр тақырыпты əдемі бипаздап алып шықты. «Мұрын ана – Жүзей қыз» толғауы да Əбубəкірдің тари хи тақырыпқа шаппайкерлігін та ғы бір айғақтады. Ал Желтоқсан көте рі лісіне қатысушы жігіттің трагедия сын то лайым шабытпен ше-бер бейнеле ген, «Жұлдыз» журналында жарияланған соң ғы дүниесі – «Ол» қисса-хикаяты өлең мен қара сөздің қорытылған құй ма сын дай, мазмұн мен форма тұр ғы сы -нан алғанда да тың соныға бас тап, ақын-ның жаңа, тұғырлы биігін нұс қай ды.

Алпыс жасының асқарында «Мен ғашықпын ғаламға» деп жар салған ақын жаны мазасыз. Алашын алғаусыз аймалаған ақын жырлары күллі адам-затты да айқарып құшағына алады. «Мен – жерлікпін!» деп айтуға да ерлігі мен кеңдігі, пейілі мен мейірімі жетеді. Халқын қалтқысыз сүйген ақынның жан тебіренісіне біз де қосылып:

Елдік пен ерлік байқалар əлі,Шайқалар əлі талай көк.Кеткенін халқым қайта алар əлі,«Алла!» деп... Сонсоң «Абай!» деп –

Əбубəкірге ілесе қайталағымыз келеді. Арқыраған ағыннан байсал ағысқа көшкен, тамырында «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» бүлкілдеген осынау сабат поэзия қазақтың өлең сүйер қауымына дəйім қуаныш сыйлай берсін.

Жан баспаған жасылын тапқан ақын

əдеби салоны іспеттес болатын. Жұматай Жақыпбаевтың əйгілі поэзия қағанатының иықтарын жұлып жеген сен тұр, мен атай-ын нояндарының бəрі осында да жиі-жиі жиналып бас қосушы еді. Өлеңдерін оқып, пікір таласты-рып, мəре-сəре қызыққа батушы еді. Жұмағаң шерткен күйлерді, дəмдеп айтқан əңгімелерді тыңдаушы еді. Өз басым күні кеше дүниеден озған дүлдүл қалам гер

– Бақтыгүл ханым, қазақ əдебиетін басқа елге таныстыру шарасы қалай жүзеге асып жатыр?

– Қазақ қаламгерлерін əлем жұрт-шылығына таныстыру мақсатында əрі əдеби агент ретінде былтыр қазан ай-ында алғашқы қадамды британдық əріптестер тəжірибесіне сүйене отырып, Шекспир еліне сапар шегуден бас тадық. Қазақстандағы бірінші «Bestsellerkz» əдеби агенттігінің ұсы нуымен, Еура-зиялық шығармашылық гильдиясы кітаптары сериясы бойынша Еуропа қазақтарына шашу ретінде апарған 5 автордың төл туындысы «Hertforshire Press» баспасынан жарық көрді. Сөйтіп Шекспирдің отанында осы дүниелердің таныстырылымын өткіздік. Атап айтсақ, қазақтың біртуар ақиық ақыны Темірхан Медетбектің «Көк Түрік – Көк Бөрі» туындысы – 70-жылдардағы Қадыр Мырза Əлі ағамыздың аудармасынан кейінгі елді елең еткізген тұщымды дү-ниелердің бірі. Белгілі жазушы Қуаныш Жиенбайдың «Тағдыр» туындысындағы «Жұмыртқаның сары уызы» атты əңгімесі мүгедек қыздың өмірге құлшынысын қамтыса, «Аптаның ақырғы күндері» əңгімесі жетім баланың жанына үңілуімен ойға жетелейді, ал «Түн ортасындағы тосын əуен» саз өнері қонған, ерекше дарын иесінің қоғам қайшылықтарына

қарсылығын əдемі жеткізеді. Сыршыл ақын Нəзікен Алпамысқызының «Қияжол ғұмыр» жыр жинағына енген өлеңдерімен оқырманды қуанттық. Жазушы Сəуле Досжанның «Сағыныш» туындысы жы рақта өмір сүруге мəжбүр болған қандастың жан күйзелісін «Қашқынның зары» əңгімесі арқылы жеткізсе, «Ақбұ-лақтың адасқағы» хикаяты тағдыр тəлке-гіне түсіп адасқан, өкініште ғұмыр кеш-кен ғашықтарды табыстырады.

Ақын Гүлзада Ниетқалиева «Жүрек-тегі иман гүлі» туындысында «Аллажар» поэмасы арқылы Алланың көркем 99 есімін жырға қосып, Домалақ анаға ар-науын жəне даңқты Клеопатраны жырға қосқан өлең жолдарын оқырманға сый-лады.

– Лондонда жаңа кітаптардың та-ныс тырылымы қалай өткізіледі екен?

– Мұнда жарық көрген бірде-бір тың туынды көпшілік назарынан тыс қалмайды. Өйткені оқылым өте жоғары. Соған қарап, Шекспир елі жұртшылығына сүйсінесіз. Демек, насихат жұмыстары дұрыс жолға қойылған деуге толық негіз бар... Құрамында Қуаныш Жиенбай, Нəзікен Алпамысқызы, Гүлзада Ниет-қалиева бар, өзім басқарып барған топ-қа 11 жасар Ардақтым, атыраулық жур-налист, аудармашы Гүлжан Елешева қосылып, Лондондағы əдебиет күндерін

бір ге өткіздік. Темірхан Медетбек пен Сəуле Досжанның жаңа кітаптарын жұрт-шылыққа таныстырдық. Басқа мемлекет-терден келген қаламгерлермен танысып, шығармашылық байланыс орнаттық.

– Агенттік арқылы шығармалары ағыл шын тіліне аударылған қалам гер-лер көп пе?

– Лондон сапарынан бұрын Қазақстан елшілігіне алдын ала осы жобаға орай өтініш хат жолдадым. Соның нəтижесінде,

Қазақ станның Ұлыбританиядағы елші-сі Ерлан Ыдырысов мырзаның қабыл-дауында болдым. Дипломатпен арадағы диалогымыз қазақ əдебиетінің бүгіні мен ертеңі жайында өрбіді. Қордаланған түйткілдердің оңтайлы шешімдері ту-ралы ортаға ой тасталып, əсіресе оның ішінде аудар маға қатысты ұсынысымызды жеткіз дік. Қазақ тілінен тікелей ағылшын-шаға аудару идеясы көтерілді. Жəне де ал дағы уақытта аударылуы қажет шығар-малар тізімі көрсетілді. Сапалы аударма тек британдық редакторлардың атсалы-суы арқылы жүзеге асатынын ескерсек, дүниежүзілік əдебиет байқауларында көбіне ағылшын тіліндегі шығармалардың үлкен мəнге ие екендігін аңғару қиын емес.

– Қазақ қаламгерлерінің қандай же-тіс тіктерін бөле-жарып айтар едіңіз?

– Ашық Еуразиялық əдебиет бай-қауының алтыншы жылы, яғни былтыр 38 мемлекеттен қатысқан 4 аталым бойынша 1500 үміткер арасында мен ұсынған 16 шығармашылық иесінен 10 автор shortlist тізіміне еніп, финалға көтеріліп, лауре-ат атанды. Байқаудың жүлдегерлерін анықтау қарашаның 17-20 аралығында Стокгольмде өтті.

«Проза» аталымы бойынша Тынымбай Нұр мағанбетовтің «Періштелердің өлімі» романы, Қуандық Түменбайдың «Пе-ріште», «Құлыпашар», «Мұнар күн», «Алматыда болған аңыз», «Мылқау етікші» əңгімелері мен Əлібек Ас қа-ровтың «Однажды осенью, далеко в горах» романы, сондай-ақ Сəуле Дос-жанның «Өгей жүрек» романы, балалар əдебиетінен Кеңес Дүйсеннің «Жар ғақбас,

Қылкеңірдек, Шибұттың бас тан кеш-кен таңғажайып оқиғалары» хикаяты, «Поэзия» аталымы бойынша Серік Ақ-сұңқарұлының «Абылнама» поэмасы, Ғалым Жайлыбайдың «Қара орамал» поэмасы мен Нəзікен Алпамысқызының «Күн астындағы мұзбалақ», «Күрең ше-тен» жəне т.б. жырлары еленіп, лауреат атанды.

– Бұл шарада қазіргі əдебиеттің қан-дай маңызды тұстары əңгіме арқауына айналды?

– Шығарманы түпнұсқадан тікелей аударудың ма ңыз ды екендігін британдық редактор-аудармашылар баса айтты. Британдық драматургияға жаңалық қосу қажеттігі туындағанын ескертіп, ойын бөліскен Дэвид Перри мырза Еуразиялық пьесалардың озық қойылымдарын əлемге таныстыру мақсатында театр фестиваль-дарын бірлесіп өткізуге байланысты өз ұсынысын жеткізді.

– Шетелде əдеби агенттің көмегіне сұраныс көп пе?

– Мұның не екенін əлі де жыға тани алмай жүргендер табылады. Соған қарамастан, уақыт тілі тоқтап қалмайды. Алға қарай жылжи беруге тиіссің. Сток-гольмде шетелдік қаламгерлер арасынан маған əдеби агент болуымды сұрап, өтініш білдіргендер болды. Олардың алдағы таңдарға көбірек иек артатын оптимистігі айрықша ұнады. Бізге де осындай озық дəстүрлерден үлгі алу керек.

�ңгімелескен Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,

«Егемен Қазақстан»

СӘТІ ТҮСКЕН СҰХБАТ

Қазір әдеби агенттердің заманы––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Т�л әдебиетіміздің озық үлгілерін шетелде насихаттаушы, Қазақстандағы тұңғыш «Bestseller» әдеби агенттігінің негізін қалаушы Бақтыгүл МАХАНБЕТОВАМЕН қазіргі әдебиетіміз т�ңірегінде әңгімелескен едік. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

10 12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ

ФУТБОЛ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Сәл кешіккенде ұшаққа үлгермей қалады екенмін. йтеуір, әупірімдеп жүріп борттың есігі жабылар-да жеттік. Бағыт – Уфа қаласы. Жаныма жасы менімен шамалас жігіт келіп жайғасты. Мінезі ашық. Ақжарқын к�ңілімен ағытылып бірден қазақтың бас қаласының кереметтігін айта ж�нелді. Орнына оты-рып үлгермей, с�йлеп жатыр. Сұлу стюардессаның ескертуіне мән берер де емес. Сол жағалау «мынандай екен» деп бас бармағын к�рсетіп қояды. К�ңіл күйі керемет. «Бәйтерекке» де барыпты. «Хан Шатыр» қандай әдемі �рнектелген деп бас шайқайды. «Мәңгілік ел» монументіне де дән риза. Мен аң-таңмын. Қонақ келіп �з үйіңді шын к�ңілімен мақтап жатса қалай қуанбайсың? «Бұл – менің Астанам» деп кеудемді қуаныш, мақтаныш сезімі кернеді. Алған әсерін ай-тып болған соң, ж�н сұрады. Таныстық. Қасымдағы жолсерігімнің есімі Илнур екен. Уфадағы мұнай компанияларының бірінде қатардағы қызметкер. Астанаға іссапармен келіпті. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Сергей СЕМАК: «ЕРКЕБҰЛАН ЕКІ ШАБУЫЛДЫҢ НӘТИ-ЖЕЛІ АЯҚТАЛУЫНА АТСАЛЫСТЫ. РИЗАМЫН. БІРАҚ КІШКЕНЕ ЖАНКЕШТІЛІК, ҚОРҒАНЫСТА СЕНІМДІЛІК ЖЕТІСПЕДІ. ТАЛАНТТЫ ОЙЫНШЫ ЕКЕНІНДЕ ДАУ ЖОҚ. ТЫНБАЙ ЖАТТЫҒАТЫН БОЛСА, БОЛАШАҚТА ЖАҚСЫ ОЙЫНШЫ БОЛАДЫ».

СПОРТ

Еркебұлан ЖОМАРТ,«Егемен Қазақстан» –Уфадан (Ресей)

Еркебұланын іздеген «Егемен Қазақстан»

– Қайда, не үшін бара жатқаныңды айтпасаң да болады. Біліп отырмын. Уайымдама, «қазақ Мессиі» бізде жақсы ойнап кетеді, – деп жылы жымиды.

Күліп жібердім. Қазақ елінің бас газеті «Егемен Қазақстанда» істейтінімді айттым.

– Футболға аса құмар емеспін. Қазақ футболшысының «Уфаға» ауысқанын интернеттен оқығаным бар. Астанаға келерде бір топ Уфадан қайтқан қазақ жанкүйерлермен келдім. Дегенмен өте бауырмал екенсіңдер, – дейді Илнур.

– Еркебұлан əлі өте жас футболшы. Жа қын да ғана 18-ге толды. Башқұрт елі бізге бөтен емес. Бірақ Уфа үлкен қала. Алыс тығы тағы бар. Буыны бекімеген, ауыл дан ұзақ уақытқа шықпаған жас та-лантты футболшымызға жан-жақты қол-дау керек. Іздеушісі бар екенін сезінсін. Білсін. Редакция басшылығының тап-сырмасымен бара жатырмын.

Уфаға дейін жақсы жолсерікке жолыққаныма қуанғаным сол еді, «негізгі құрамда əлі ойнамаған бала ту-ралы ажиотаж, жалаң сөз неге көп?» деп төтесінен қойып қалды сұрағын көршім. «Бұндай қысымды, мақтауды көтере алмай қалуы бек мүмкін ғой» деп ойын жалғады Илнур бауыр.

Шынымды айтайын, бұл сұрақ соңғы кездері мені де көп мазалап жүрген. Қуанып қалдым. Бауырластың жақынына деген жанашырлығы деп түсіндім. Тəптіштеп Тараздан шыққан жас таланттың тағдыры, қазіргі қазақ футболының жағдайын түсіндіруге тура келді.

Не үшін Еркебұлан арқалаған жауапкершіліктің жүгі ауыр? Соңғы он жылда бізден сырт елде доп тепкен тəуір футболшы шыққан жоқ. Жақсылап ойланып қарасаңыз, намысымызға тиетін жағдай. Самат Смақов пен Асхат Қадырқұлов қана Ресей командаларында ойнаған-ды. Неге қазақтың футболшы-лары ағылшын премьер-лигасын, испан ла-лигасын айтпағанда, ең болмағанда Ресей, Польша, Чехия командаларында ойнауға тырыспайды? Бізде шын та лант-тар жоқ па? Əлде барған елінде бəсе-келестіктен қорқа ма? Кім, не кедергі?

ЕрмұхамедМ УЛЕН,

«Егемен Қазақстан»

2013 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен «Астана» кəсіпқой президенттік клубы құрылды. Оның қатарына «Астана» футбол клубы, «Астана» баскетбол клубы, «Astana Pro Team» велокомандасы, «Astana arlans» кəсіпқой бокс клу-бы, «Барыс» хоккей клубы жəне «Astana Motorsports» ралли команда-сы кірді. Президенттік клуб құрамына кіретін командалардың біршамасы жақсы нəтиже көрсетіп, ел абыройын халықаралық аренада асқақтатқаны рас. Алайда осы күні бұл клубта көптеген өзгерістер орын алмақшы.

Жақында ғана əлеуметтік желілер мен спорт сайттарында көптеген ақпарат жарық көрді. Оның ең алды «Astana Pro Team» велокомандасының бас менеджері Александр Винокуровпен байланысты еді. Велоұжымның бас-шысы қаржының жетіспей жатқанын алға тартып, команданың жабылып қалу қаупі бар екенін айтты. Олимпиада чемпионының сөзіне сенсек, 2018 жылдың алғашқы айларында команда өткен жылдан үнемдеген қаржыға күн көріпті. Енді ол ақша таусылып, жақын арада шабандоздар жалақысыз қалатын түрі бар. «Жыл басынан бері Оман туры мен Валенсия жəне Андалусия Вуэльталарында топ жардық. Қазақстан атын əлемге танытып жүрміз. Осы кезге дейін жеткен жетістігіміздің 30 пайызын қазақстандық шабандоздар иеленді. Бұл еліміздегі велоспорттың дамығанының көрінісі. Осындай командаға қаржы дер кезінде берілмесе, барлығынан айырылғалы тұрмыз», деп байбалам салды Винокуров.

Алғашқыда қоғамдық пікір аса өрши қойған жоқ. Жыл басында қаржы уақтылы түспей, сəл кешігулер болаты-ны қалыпты жағдайға айналғалы қашан. Алайда Винокуровтың мəлімдемесі шыққаны сол еді, ізін ала «Астана» фут-бол клубы да сөз алды. Мысалға, клубтың атқарушы директоры Қайсар Бекенов бұл қаржы тапшылығын көруіміздің бірінші жылы емес дейді. Команда өткен жылы көрсеткен керемет өнеріне тиесілі сыйақысын алмаған. «Көптеген фут-болшы алдында қарызымыз бар. Бұлай жалғаса берсе, клуб белшесінен қарызға батып, бонкротқа ұшырайды. Осыншама уақыт тер төгіп, Еуропаға танымал ко-манда құрған еңбегіміз бір күнде желге ұшпақ», дейді Қайсар Бекенов.

«Астана» мен «Спортинг» ойы-нынан кейін команданың бас бапкері Станимир Стойлов та осы мəселеге арнайы тоқталған болатын. «Мен өз болашағым ғана емес, клубтың ертеңі үшін де қам жедім. Егер өздері уəде еткен ақша берілмейтін болса, онда жылдар бойы жинаған абыройымыз бір күнде төгіле салмақ. Одан кейін бұл команданы басынан бастап қайтадан жинақтау керек. Енді ғана қалыптасып келе жатқанда, орта жолдан тайқып кету маған да ауыр тиіп отыр», деп күңіренді.

Болгариялық бапкердің, клуб басшыларының демеушілерге өкпесі қара қазандай екенін өткен жыл-дан білеміз. Алайда шыдамның да шегі жетіп, шамасы футболшылар мен бапкерлер өздеріне өзге жұмыс қарастыруды бастаған секілді.

Жоғарыда аталған клубтардың өзгелері неге жұмған ауыздарын аш-пай отыр деген ойға қаламыз. Оның да бір себебі бар көрінеді. «Астана» кəсіпқой спорт клубы құрылғалы бері осы екі клубтан өзгесі жарытып нəтиже де көрсетпеген. Яғни қаржы сұрап, бас көтеруге дəттері шыдас бермесе керек. «Астана» баскетбол клубы өз алаңында 8 ойын қатарынан ұтылып, құрылғалы бері плэй-офф сатысын аңсап, ВТБ Бірыңғай баскетбол лигасының мəңгі бақи аутсайдеріне айналған. «Astana Motorsports» ралли командасының жағдайы да белгілі. Мұндай коман-да бар екенін көптеген қазақстандық жанкүйерлер біле де бермейді. Оңтүстік Америка мен Африка жолдарында жор-туылдап жүрген команда «айдалада ақ отау, аузы-мұрны жоқ отау» іспетті. Жақын арада «Самұрық-Қазына» тарапы бұл спорттық клуб өз қызметін тоқтатады деп ақпарат таратты. Демек бұрыннан бері қыруар қаржыны иемде ніп келген команданың жабылуы кəсіп қой клубқа жеңілдік жасады.

Айтпақшы, клуб сапында шөгеннен (ат полосы) жəне қол добынан да команда лар бар. Жаңадан құрылған ұжым дардан əзірге нəтиже талап етіп отыр ған ешкім жоқ. Себебі бастапқы жылы 1 миллион еуро көлемінде қар-жы кеткеннен соң, бұл жобаларды қа-зір Президенттік клуб еш қаржы лан-дыр майды. Алайда бұл клубтар демеу-шілердің арқасында күн көріп келеді.

Шынын айтуымыз керек, бастапқыда ел абыройын көтеріп, беделімізді асқақ-тататын жарнамалық жобалар спорттық тұрғыдан да, атақ шығару жағынан да қызмет қылуы тиіс еді. «Астана» футбол клубы мен «Astana Pro Team» велоко-мандасынан басқалары негізгі мүдденің маңына да жоламады. Енді жақын арада сараптамалық-зерттеу жұмыстарынан кейін кəсіпқой клуб басшылары бір шешімге келуі тиіс. Жыл сайын желге шашылып жатқан қаржының есебі сол кезде белгілі болар.

Спорттық жарнама түбіне жетті ме?

Ресейде жүр қазақтың бір баласы

СПОРТ

Ендігі үміт Еркебұланда. «Егемен-нің» де оны іздеп, қолдау көрсетуге тал пын уының себебі сол. Тек Илнур бауы рымыз айтқандай, айналасындағы дау рықпа сөздің көптігі алаңдатады. Бас-қа теңеу таппағандай əлемдегі ең мықты футболшы – Мессиге теңеп қойдық. Құ-дай-ау, Месси қайда, Еркебұлан қай да? Месси 18 жасында ла-лигада ойқас тап, қарсыластарының қақпасына голды қос-қостан тоғытқан. Сейдахметтің немересі үлкен футболға енді ғана тəй-тəй ба-сты. Қисынсыз теңеулер талабы бар баланың басын айналдырып жібермей ме? Сондықтан «Уфадағы» аяқ алысын сабырлықпен байқайық. Шын талантқа тұсау жоқ. Үмітіміз зор. Илнурға Уфаға жеткенше Еркебұлан туралы дерек-тер айтып, қазіргі қазақ футболының кемшіліктері мен жетістіктерін де түгел тізіп бергендей болдым. «Астана» фут-бол клубының Еуропа алаңдарындағы биылғы тарихи жеңістері де əңгімемізге арқау болды. Илнур қоштасарда алдағы уақытта міндетті түрде «Уфаның» ойы-нына баруға уəде берді. «Еркоштың

қолдаушылары көп. Бауырлас елдің баласын жалғызсыратпаймыз. Талай гол соғып, қазақ баласы командамызды əлі жеңіске жетелейді» деп құшақтап қоштасты.

«Уфаға» үлкен сенім артылып отыр

Енді 3 айдан соң Ресейде футбол-дан əлем біріншілігі өтеді. Таңдап алынған 11 қаланың ішінде Уфа жоқ. Бұл башқұрт елінде футболға деген қызы ғу-шылықтың төмендігінен емес. Қалалар-дың жақын орналасуына қатты мəн берілді ме, көрші Қазан қаласы тізімде бар да, Уфа енбей қалыпты. Есесіне Уфада үлкен саяси кездесулер жиі өтіп тұрады. 2015 жылы BRICS ұйымының отырысы дəл осы Уфа қаласында өткен.

Халқының саны миллионнан астам. Қала 6 ауданға бөлінеді. Құрылыс қар-

қын ды жүріп жатыр. Уфада хоккейге деген тұрғындардың ерекше ықыласын қала дағы жарнамалардың көптігінен-ақ байқауға болады. Атақты «Салават Юлаев» командасының ойындарына 10 мыңдай адам жиналатыны сөзімізге дəлел. 2011 жылғы Гагарин кубогінің иегері Ресейдің бірнеше дүркін чемпионы.

«Уфа» футбол командасы 2009 жылы құрылған. Ресей футболындағы төменгі лигаларда ойнаған. 2014 жылдан бастап премьер-лигада өнер көрсетеді. Башқұрт футболының дамуына көп еңбегі сіңген адамның бірі – Шамиль Газизов. Бүгінде Шамиль Камилевич «Уфа» футбол клу-бының бас директоры. «Бізде футболға қарағанда хоккей бірінші орында болды. Қазір футбол жақсы дамып келеді. Бұл біздің жұмысымыздың нəтижесі. Алда атқарар шаруа өте көп. Командамыздың жетістіктері алда деп ойлаймын», дейді Газизов.

2016 жылы команданы Виктор

Гончаренко жаттықтырған. Былтырғы жыл дың қорытындысы бойынша «Уфа» 8-орынмен аяқтады. 2017 жылдың ор-тасында Виктор Гончаренко «ЦСКА» командасының тізгінін ұстап, оның ор-нына Сергей Семак бас бапкер болып тағайындалды.

Семак. Сенім. СерпілісСергей Семак Ресей футболы үшін

маңызды тұлғаның бірі. Ресей құрамасы 2008 жылы Еуропа біріншілігінде 3-орын алғанда Сергей Семак команданың серкелерінің бірі болған.Талай жылдар «ЦСКА» клубының намысын қорғады. 2000 жылдардың басында біздің Асхат Қадырқұловпен бірге ойнаған. Артынша, Париждің «ПСЖ» команда-сында бір жыл ойнап келді. «Зениттің» жейдесін бірнеше жыл киді. Ресей пре-меьер-лигасында ең көп ойын өткізген футболшылардың бірі. Жалпы 530 ойын өткізіп, 115 гол соққан. 5 дүркін ел чем-пионы. Футбол жанкүйерлері арасында ерекше ықылас пен құрметке ие. Бапкер

ретінде де өзін жақсы қырынан көрсетіп келеді. Сол Сергей Семак қазақтың жас ойыншысының командаға алынуы на мүдделі болыпты. «Уфа» командасы да, бас бапкері де жас. Клуб алға үлкен мақсаттар қойып отыр. Еркебұлан Сейдахметтің футболшы ретінде өсуіне бауырлас елдің басты командасы ықпал етеді деп үміттенеміз.

№ 10 ойыншы – Еркош«Уфа» мен «Анжи» арасындағы кез-

десу қос команда үшін де өте маңыз ды. Өйткені екі команда да алдыңғы ойын да қарсыластарымен ұпай бөліскен. «Ан-жи» турнир кестесінде соңғы орын-дардың бірінде. Қонақтар Уфада ұпай жоғалтса, жағдайларының өте қиын бо-латынын жақсы түсінеді. Алаң иелеріне де жеңіс ауадай қажет. Бүгін Уфа қа-ласында футболмен бір уақытта хок-

кей өтеді. Атақты «Салават Юлаев» пен омбылық «Авангард» команда-ларының плей-офф кездесуін тағатсыз-дана күтіп жүрген спортсүйер қауым жетер лік. Соның салдарынан футболға əдет тегіден аз жанкүйер жиналады деп кү ті луде. Шамамен 5-6 мыңдай нағыз жан кешті жанкүйер 15 мың адам сыйып кететін «Нефтяник» алаңына қарай ағылады. Командалардың негізгі құрамы белгілі болғанша асықтық. Несін жасырайық, біздің Еркебұлан Сейдахмет негізгі құрамда шығып қалады деген үміттің болғанын. Алаң иелерінің құрамында Кехинде Фатайдан басқа шабуылшылардың жарақаттарына байланысты кездесуге қатыспайтыны белгілі. Игбун мен Кротов қайта сапқа қосылғанша қазақ баласына да мүмкіндік берілер. Бұл – біздің жас таланттың ойынға қатысу мүмкіндігін арттыратын факторлардың бірі. Сергей Семакпен бір күн бұрын сөйлескенімізде «өзін көрсету

үшін міндетті түрде мүмкіндік беремін», – деп сенімді айтқан.

Бас бапкер бүгінгі ойынның бірінші таймына басқаша шешім қабылдапты. «Еркош» қосалқы құрамда қалды. Кез-десу алаң иелерінің басымдығымен бас талды. Қос қапталдағы Дмитрий Сы суев пен Дмитрий Живоглядов бел сенді ойнады. Қонақтар сапында «Қай ратта» үш маусым ойнаған Ми-хаил Бакаев жүр. Командадағы көшбас-шы ойыншылардың бірі. Алма-кезек ша буылдармен басталған кездесуде негізінен допқа талас алаң ортасында бол ды. Доп үшін таластардың бірінде қорғау шы Денис Тумасян жарақат алып қалды. Ойынды жалғастыра алмаған қорғау шының орнына Алексей Никитин кірді. «Уфаның» жалғыз шабуылшысы Ке хинде Фатай қорғаушыларды құлат қан нан басқа түк бітірмей жүр. Ойын ның бірінші бөлімі біз үшін де, мыңдаған жанкүйер үшін де есте қаларлықтай болмады. Бірінші тайм тең аяқталды.

Семак ойыншы ауыстырып ойынға өзгеріс енгізбесе алаң иелерінің ша-буылдары сұйылып барады. Мүмкін ойынның қалған бөлігінде Еркебұланға сенім артатын болар?! Əйтеуір командаға бір өзгеріс керек. Алаңда ой-ынды қыздыратын футболшы табылмай тұр. Еркебұлан шықса деген үмітпен біз отырмыз. «Уфаның» бас бапкері біздің ойымызды оқып қойды ма, үзілісте негізгі құраманың ойыншыларының арасында Сейдахмет жалт етті. Қанша алыс болса да редакцияның ар-найы тапсырмасымен ойынға босқа келмегенімізді түсіндік. Ұзақ жылдық үзілістен соң, Ресей премьер-лигасын-да қазақ футболшысы алаңға шықты. Тараздың тарланбозы алғашқы ойы-нын өткізеді. Қазақ футболшысының ойынға кіруімен тактикалық өзгерістер болды. Еркебұланға шабуылшылар мен жартылай қорғаушылардың іс-қимылын үйлестіру міндеті жүктелген. Кездесудің екінші таймы голдарға бай болды. Алдымен, алаң иелері есеп ашқан. Айып добын əдемі пайдаланған уфалықтар алға шықты. «Анжи» тез ес жинап, қарымта шабуылдардың бірінде есепті теңестіріп кетті.

«Уфаға» жеңістің ауадай қажет екендігін жоғарыда айтқанбыз. Сергей Се мак шəкірттері салған жерден қос гол соқты. Қазақтың жас таланты қос ша буыл дың нəтижелі өрбуіне өз үлесін қос ты. Жылдамдығымен, допты өзінде ұс тауымен ерекшеленген №10 ойын-шының алаңдағы əрбір қимылы жан-күйер лердің көңілінен шықты. Алаң-нан «Ер кош», «Лео» деген сөздер қат-ты рақ естіле бастады. Дəл осы сəтте ба уырлас Илнурдың «команда мызды жеңіске жетелейді» деген сөзі еске түс-ті. Қазақтың баласына деген жанкүйер-лердің ілтипатын көргені мізде, төбеміз көкке жеткендей болды. Өзінің алғашқы ойынында Кехин деден артық болмаса, кем еместігін дə лел деді. Тартысты өткен ойын «Уфа» коман да сының жеңісімен аяқталды. Қорытынды есеп 3-2.

Баспасөз мəслихатына бардық. Еңсеміз тік. Мерейіміз үстем. Басқа журналистер Еркоштың алғашқы ойынға шығуымен құттықтап жатыр. Қазақ баласының бүгінгі ойынына бəрі риза. Сергей Семак шəкіртінің алғашқы ойыны туралы қысқа қайырды.

«Еркебұлан екі шабуылдың нəтижелі аяқталуына атсалысты. Ризамын. Бірақ кішкене жанкештілік, қорғаныста сенімділік жетіспеді. Талантты ойыншы екенінде дау жоқ. Тынбай жаттығатын болса, болашақта жақсы ойыншы бола-ды», дейді Сергей Богданович.

Екі сағаттай күтті. Топырлаған жас жанкүйер 50-60-тай болып қала-ды. Еркебұлан Сейдахметтен қолтаң-ба алып, естелікке суретке түсу үшін бір тобы кетіп қалған. Кеш ба ты сымен күн де суыта бастады. Соңғы лар дың бірі болып шықты. Аздап жара қат алып қалыпты. Жас жанкүйер лерінің бəрінің өтінішін орындап жатыр. Сұ-рақтарымызға жауап берді. Қарапа-йым дылығы көрініп тұр. Менмендікті байқамадық. Жаңа ғана аяқталған ойын ның буымен шіреніп өтіп кетуіне де болар еді. Семак, Стоилов, ұлттық құрама туралы сөйлестік. Газетіміздің алдағы сандарында сұхбатты оқи ала-сыздар. Елге сəлем айтты. «Егеменнің» оқыр мандарына ақ тілегін жеткізді. Біз де Ресей премьер-лигасы тарихын-да алаң ға шыққан ең жас футболшыға сəтті лік тіледік.

«Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар» деген сөз дəл біздің футболшыларға арнап айтылғандай. Шындығында б і зд ің футболда бəсекелестік жоқтың қасы. Талап аз. Қазақ футболында қосалқы құрамда жүріп те қомақты қаражат табуға бола-ды. Осы көйлегі көктік, көңілі тоқтық талай таланттарымызға тұсау болып тұрғандай. Əйтпесе Мұжықов, Шомко, Бейсебековтердің басқа деңгейі мықты елдің біріншіліктерінде ойнайтын уақыты келді емес пе? Еуропа командаларымен ойнап мол тəжірбие жинақтады. Көрді. Қашанғы қазақ футболының қазанында қайнай бермек? Абзал, Серікжандар алға ұмтылып, мық ты біріншіліктерде Қазақ елінің атын шы ғарып, намысын қорғамағанда басқа кімдер қорғайды?

Қайбір жылы Бауыржан барып кел ді. Исламхан Ресейде ойнап кетеді де ген ге иланғандардың қатарында едім. Өкі-нішті. Қосалқы құрамнан кері қайтты.

12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 11АЙМАҚ

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің басшылығы мен де-путаттары Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Нұрлан Орынбасарұлы Дулатбековке әкесі

Сәтбек Дулатбекұлы ДУЛАТБЕКОВТІҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Қазақстан Республикасы «Сырбар» сыртқы барлау қызметінің басшы­лығы мен ұжымы, сыртқы барлау ардагері, генерал­лейтенант Жеңісбек Мұхамедкәрімұлы Жұманбековке зайыбы

Райхан ХАМИТҚЫЗЫНЫҢқайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Біздің Тараз еліміздегі ең ежелгі, тарихы мол шаһар екенін мақтан етеміз. Қаланың бұрын­нан келе жатқан көне тарихы, ерте заманнан қалыптасқан бет­бейнесі, шығыс сәулеті мен архи-тектурасы бар болатын. Алатау мен Қаратаудың тоғысқан жері­нен орын тепкен қала жасыл тал­дараққа көмкеріліп, көше­лерінің тазалығына көз қызы­ғарлық еді. Кеңес дәуірінде бүкіл одақтық жарыстарда «Ең көрікті таза қала» деген атаққа бірнеше рет ие болғаны да есімізде. Жылдар келе за-ман, уақыт ағысына бейімделіп қала бірте­бірте бұрынғы бей­несін, әсемдігін жоғалтып, біраз өзгерістерге ұшырады. Бұрын­ғы сыртқа шықсаң сарайыңды ашатын көрікті тал­дарақтар мен жасыл­желектер сиреп, кең көшелер бірте­бірте қол­дан, жауапсыздықтан тары-лып қала бұрынғы көркінен, архи тектуралық ансамблінен айырылды. Қазір бұрынғы кең ты ныс ты көшелер ығы­жығы соғылған сандаған ғима­раттармен тарылып, жауыннан кейін жарыса шыққан саңы­рауқұлақтай қаптап барады. Бәзбір мәліметтер бойын ша, қала да қазір 300­ден аса кафе, тойхана, сырахана бар екен. Жыл сайын олардың саны көбеймесе азаяр емес. Мейлі, болсын. «Қа зақ – тойшыл халық» деп өзімізді қолдап, жарнамалап жүрміз ғой. Бірақ, солардың ай-наласына көлік қояр алаң жоқ. Той ға келгендер көлігін көше бойына қоюға мәжбүр. Ол бол-са көше қозғалысына, әрине, кедергі жа сайды, ыңғайсыздық тудырады.

Осыдан біраз бұрын «Тараз­дың дәулетіне сәулеті сай ма?» деп облыстық «Ақ жол» газетіне (6 сәуір 2017) қала сәулеті ту-ралы жа найқайымызды жа-зып едік. Бірақ, уақыт өте келе одан ешбір өзгеріс келмегеніне көзіміз жетті. Баяғы жартас – сол жартас. Әлгі «Ит үреді, ке-руен көшеді» дегендей, дел­сал бол дық та қалдық. Тиіс ті меке­мелердің басшыларына шыбын шаққандай әсері болмады.

...Кезекті еңбек демалысым-нан жұмысқа шығып, облыстық ауруханаға келдім. Аурухана ауласы азан­қазан шу, трактор­лар мен машиналардан аяқ алып жүре алмайсың. Шаң­то­заң жағармай иісімен қосылып қолқаңды алады. «Бұл не болды екен? Ауруханаға жаңа ғимарат тұрғызу биылғы жос парда жоқ еді ғой?» деп ішке еніп, не бо-лып жатқанын сұрап білдім. Аурухана ауласындағы бұрынғы жөндеуге келмейтін атам заман-нан тұрған ескі ғимаратын таяуда бұзып, орнын тегістеп тастаған болатынбыз. Оның орнына кір жуатын бөлімше, мекемеміздің автомашиналарын қоятын га-раждар, қызметкерлердің жеке көлігін қоятын көлеңкелі авто­тұрақ орнатамыз деп жоспарлап жүргенбіз.

Содан «бәрін айт та, бірін айт» дегендей, сол жерге бір дө кей дің көзі түсіпті де «бұл жер ге «мұз сарайын жасаймыз» деп аурухана аумағына қол са­лыпты. Сөйтіп аурухана қыз мет­керлерінің уәжіне құ лақ аспай, тез арада апыл­ғұ пыл құрылыс жұмысын бастап кетіпті.

– Ескі ғимаратты бұзып неміз бар еді? Басымызға бәле болып жабысты. Жерден айы­рылдық. Біз ді адам деп жүрген, құлақ асатын жан жоқ. Кімнен көмек сұра рымызды білмейміз,

– деп қын жылады аурухана басшылығы.

Ауруханананың тыныштығын бұзып жатқан іске жанымыз түңіліп, облы сы­мыздың бас архи тек торы Ас қар Рыспаевқа телефон шалдық:

– Солай болды... Қала орта­лы ғына мұз сарайы өте қажет деп.., басшылықтың таңдауы сол жерге түсті.., – деді бас архитек-тор сөзінің артын жұтып.

– Асеке­ау, қалада басқа ашық жерлер бар емес пе? Ор­та лықта болсын десе анау «Ар­дагерлер» үйінің жанында қор­шалып, қазір ешкімге керек болмай, шөп өсіп, бос тұрған теннис алаңы мен саябақта біраз жылдардан бері қызмет істемей қаңтарылып тұр ған жекеменшік кафенің төңі регі болмас па еді? Анау ТарМУ­дің ескі ғимаратының батыс жағындағы бос жатқан алаң, тіпті болмаса, орталық гас тро­номға қарсы, көп жылдардан бері қоршаулы, қимылсыз тұр­ған құрылыс алаңы бар емес пе? Айналайын­ау, анау «Тараз­аре на» спорт сарайының маңы, өзде ріңіз жарыса жазып жатқан қазіргі автовокзал төңірегіндегі жаңа шағын ауданнан «Мұз са-райын» салуға кім қарсы бола-ды? Ел кө зінше «Барлығы адам үшін, халық игілігі үшін» дейміз де, бұрыла бере адамға қарсы қыз мет істейміз. Келешекте оның сұрауы жоқ па? Қалқам­ау, ана басшылар соны неге ой ла ­майды?, – деп уәжімізді, ой­пі ­кірімізді айтып, дәлелдеп бақ тық.

Бас архитекторымыз бұл ұсы ныстарымызды тыңдап бо-лып:

– Айтқандарыңыз орынды, келісемін. Ұсыныстарыңыз да дұрыс. «Мұз сарайының» орны аурухана территориясы емес еді. Бірақ, бізде амал жоқ. Шешім қабылданып қойылған..., – деп қауқарсыздығын білдірді.

Міне, күнбағыстай күнге қарап бас иген қазіргі басшы­лардың жауа бы. «Қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шы ғарса» демекші, барлығы «қазан шы­ның» қолында екен. Ал «қазан­шы» кім?

Бәзбіреулер, «осы кісіге не керек, өзіне тиісті жұмысымен айналысып жүре бермей ме? Жаза тын адамдар онсыз да же­теді ғой» деп те ойлар. Мен өзім ді тұрып жатқан шаһардың па триотымын деп есептеймін. Оның тұрғындарымен ыстығы мен суығын 40 жылдан астам бірге өткеріп, халыққа барын-ша, аянбай қызмет етуді па-рызым деп есептеймін. Қалада болып жат қан жағымды жаңа­лыққа жүре гім жылып, мерейім тасып жүреді. Ал жағымсыз, теріс, заңға том пақ келетін іс болса, оған шыдам сыздықпен қараймын, әділет сіздікке төз­беймін, тіпті көзге ұрып тұрған ке містікті көрсем жүрегім қы­сып, жаным ауырады.

Қала басшылығы, тиісті сәу­лет­құрылыс қызметкерлері біз көтерген мәселеге көңіл ауда-рып, ой таразысынан өткізіп, мы на келеңсіздікті тоқтатып, таяу арада тиісті шешім қабыл­дар деген ниеттеміз.

Сағындық ОРДАБЕКОВ,Қазақстан Республикасы

денсаулық сақтау ісінің үздігі, медицина ғылымдарының

докторы, профессор, Қазақстан Журналистер

одағының мүшесі

ТАРАЗ

Азамат ҚАСЫМ,«Егемен Қазақстан»

Өңірде соңғы күндері толас­тамай жауған жаңбыр қасат қарды лезде ерітіп, аймақтағы үйлер, аулалар мен қора­қопсыны су ала бастады. Облыстық Төтенше жағдайлар департаменті баспасөз қызметінің таратқан мәліметтеріне сүйенсек, қазіргі уақытта 6 жекеменшік үй мен 25 аула аумағын су басқан. Нақ­тырақ айтсақ, Өскеменде 4 үй мен 14 учаске, Аягөз ауданын­да 2 үй мен 6 учаске, Ұлан

ауданында 5 аула аумағы жаңбыр мен еріген қар суының астын-да қалған. Төтенше жағдайлар департаментінің 200 қызметкері, 50 техникасы мен 20 су сору құрылғысы Өскемен қаласы және Аягөз, Ұлан, Глубокое ауданда-рында күн­түн демей тілсіз жау-мен күресуде.

Құтқарушылардың бір тобы Ұлан ауданының Мамай ба-тыр ауылы тұрғындарының қауіп сіздігін күзетуге жұмыл­дырылыпты. Себебі, қарғын су ауыл шетіндегі көпірдің үстіне шығып кеткен. Сонымен қатар

Глубокое ауданының Ушанов ауы лында үйлерге суды жібермеу үшін жолдарды тазарту және құм төгу жұмыстары жүргізілуде. Департамент қызметкерлері бір тәулікте 23 адамды қауіпсіз жер-ге көшіріпті.

Ал облыс орталығы – Өске­менде тұрғын үйлердің аулалары мен жекеменшік үйлерді су басумен қатар, қаланың орталық көшелері де көлкіген су астында қалып отыр. Көшеге жайылған көлкіген судан адамдар түгіл көліктердің өзі әзер өтуде. Қала әкімі баспасөз қызметінің хабарлауынша, қарғын

су Красин, Күленов, Шмелев, Ахмер, Самсонов, Аблакет жә­не Мирный елді мекендерінің тұрғындарын әбігерге салуда. Сам­сонов ауылы нан 10 адам қауіп сіз жерге көшірілген.

«Өскемен тәртіп» мекемесінің директоры Тамара Рахымжанова қазіргі уақытта қолда бар тех-никалар тек су басқан үйлерге ғана жіберілгенін, мөлшерден тыс суды таратуға жерасты құ­дық тарының шамасы жетпей жатқанын хабарлады.

Шығыс Қазақстан облысы

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Кәсіпорын жұмысшылары Темір мен Мұғалжар аудандары аума ғындағы «Көкжейде», «Құм­сай» және «Мәртөк» кен орын­дарында жұмыс істейді. Еңбек ұжымында 394 адам бар. Олар­дың ішінде келісімшарт бойын-ша шақырылған ҚХР­дың бес аза матынан басқасы жергілікті тұрғындар.

Өткен жылы «КМК­Мұнай» АҚ әлеуметтік маңызды жобалар­ды жүзеге асыру ісінің нәти же­лері бойынша Елбасы белгі леген «Парыз» сыйлығымен мара пат­талған. Сондай­ақ кәсіпорын осы кезеңде көмірсутегі шикізат

өндіру көлемін өсіре келіп, 39 мил лиард теңге табыс тауып-ты. Бұдан жергілікті бюджетке 6 миллиард теңгеден астам са­лық төлемдері аударылған. Тіпті ком пания аймақтағы әлеуметтік нысандардың инфрақұрылымына қомақты қаражат салу ісінен де тартынып қалмапты, оның мөлшері 36 миллион теңгеден асып түседі.

«КМК­Мұнай» АҚ­тың вице­президенті Самат Берденовтің айтуына қарағанда кәсіпорын облыс экономикасына 10 мил-лиард теңгеге жуық инвестиция құюды жоспарлаған. Компания құрамындағы қызметкерлердің орташа жалақысы 170 мың тең­ге көлемінде. Оның индекса­ция сы өткен жылы кәсіпшілік

қызметкерлер үшін он пайыз құраған. Әрине мұның бәрі ком­пания ұжымының жақсы жа­ғы екені мәлім. Сонда оның теріс жағы қандай? Таңғаларлық жағ дай – осындай табысы мол ком пания өз өндірісінде жер­гілікті үлесті көбейтуге мүлдем көңіл бөлмей отырғаны. Тал­дау лар мен қолда бар нақты дерек тер көрсетіп отырғандай, оның көлемі небәрі сегіз пайыз төңірегінде ғана. Бұл салысты-рып айтуға да тұрмайтын өте тө мен көрсеткіш екені белгілі.

– Егер «КМК­Мұнай» АҚ­тың төңірегінде шағын және орта бизнесті құру үшін тиісті жағ­дайлар туғызылмаса немесе олар стандартқа сәйкес келетін тауар-лар ұсына алмаса бұл жағдайға бір есептен түсіністікпен қарауға да болатын шығар. Алайда олай емес екені әмбеге аян. Керісінше ком-пания аумағында мұндай әлеует пен мүмкіндік жеткілікті. Біз мұны көріп отырмыз, – дейді

облыс әкімінің орынбасары Қайрат Бекенов.

Расында да аталған өндірістік кәсіпорын жергілікті үлесті көбейту ісінен бойларын неге аулақ салып отыр? Әлде мұның өзі тек өз тау-ым биік болсын дейтін әлеуметтік астамшылдық па? Табысы мол ірі компанияның төңірегіне шуа­ғы мен жылуын түсіргені жөн емес пе?! Шынтуайтына келгенде «КМК­Мұнай» АҚ­тың оң істері жер гілікті үлесті көтеру ісі не қы­рын қарауы арқылы жуы лып­ша­йы лып кеткендей әсер қал дырады.

Қазақстандық үлесті көтеру дегеніміз өз елімізде өндірілетін мұнай­газ өндірісіне қажетті құ­рал­жабдықтарды сатып алу және отандық кәсіпорында көрсететін қызметтерді пайдалану деген ұғым ды береді. Бұдан бойларын аулақ салып отырған «КМК­Мұ­най» АҚ басшылары өз іс­әрекет­те рін немен ақтап алар екен?!

Ақтөбе облысы

Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Бүгінде ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту, шағын бизнесті дамыту мақсатында жүзеге асыры-лып жатқан игі істер көп. Күні кеше ауқымды әлеуметтік жобаларға жол ашатын «Президенттің бес әлеуметтік бастамасында» ша­ғын несие беруді көбейту, әсіресе, ауыл­аймақтар үшін, ауыл дағы кәсіпкерлікті дамыту үшін ай­рықша маңызды екені айтыл ды. Ауылдастарының алаңсыз жұмыс істеуіне септігін тигізу қазығұрттық кәсіпкердің демеушілік жасауына негіз болған.

Сондай­ақ кәсіпкер бұл қадамын Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақа ласында таяу жылдардағы міндет тер ре­тінде айқындалған «Туған жер» бағдарламасымен байланыстыра-ды. Бұл орайда жергілікті қоғамның мәселелерін шешуде азаматтардың, үкіметтік емес ұйымдар, меценаттар, бизнес өкілдері мен мемлекеттік ор-гандар күшін біріктіруге бағытталған «Атамекен» кіші бағдарламасы іске асырылып жатқаны мәлім. Негіз гі мақсаты әрбір азамат өзінің туып­өскен жеріне, ауылына кө мек көрсету, ал негізгі бағыты аудан­дардағы өзекті мәселелерді анық­тау, халықтық бастамаларды көте­ру, соны бірлесіп шешу болып та-былатын бағдарлама қазығұрттық кәсіпкерлер тарапынан қолдау табу-да. «Меруерт ана» балабақшасының ашылуы соның бір көрінісі.

Жалпы, Қазығұрт ауданын-да 68 балабақша жұмыс істейді. Оның 13­і мемлекеттік болса, 55­і мемлекет­жекеменшік әріптестігі аясында салынған. Балабақшаның ашы лу салтанатында аудан әкі­мі Төлеген Телғараев бүгінде

балаларды балабақшамен қамту деңгейі 87,5 пайызға жеткенін атап өтті. «Тәуелсіздіктің алғашқы жылда рында елімізде экономикалық қиындықтың салдарынан көптеген балабақшалар өз жұмыстарын тоқтатып, жекешеленіп басқа мақ саттарға пайдаланған бола-тын. Сол өтпелі кезеңде елімізде бүл діршіндерге арналған меке-мелерге тапшылық байқалатын. Осы орайда Елбасы тапсырмасы негізінде «Балапан» мемлекеттік бағдарламасы іске асты. Мәселен, былтыр мемлекет­жекеменшік әріп­тестігі аясында «Балапан» бағ­дар ламасымен 33 балабақша пай­далануға берілді. Сондай­ақ «Туған жер», «Атамекен» бағдар лама­ла рының арқасында ауданымыз-да жаңа балабақшалар саны өсіп жатыр. Нәтижесінде балаларды балабақшамен қамту деңгейін биыл 90 пайыздан асыруды көздеп отыр-мыз. Сонымен қатар біздің ауданда үш ауысымды мектептер мәселесі де шешілген. Ал апатты жағдайда тұрған мектептердің мәселесі биыл толығымен шешілетін болады. Ке­лесі кезекте ыңғайластырылған мек тептерді типтік мектепке ауыс­ты ратын боламыз», деді аудан әкімі.

«Меруерт ана» балабақшасында бүлдіршіндер үшін барлық жағдай жасалған. Нысанның жалпы аумағы 0,45 гектарды құрайды. Жер гілікті 30 тұрғын тұрақты жұ мыспен қам­тылды. Балабақша меңгерушісі Адас Исақұлованың айтуынша, қызметкерлердің орташа айлық жалақысы 40­60 мың теңге. Мекеме бөбекжайға арналған барлық құрал­жабдықтармен қамтылған. Сондай­ақ балаларды тасымалдауға арналған жайлы автокөлік те бар. Балабақша қызметкерлері балаларға сапалы білім, саналы тәрбие беруді басты міндеті санайды.

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағы ның, Айтыс ақындары мен жыршы­терме шілердің халықаралық ода ғының мүшесі, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері Бауыр жан Халиолланың бұл кітабы жақында Алматы қа­ласынан жарық көрген. Кітап­тың тұсаукесер салтанатын-да Алматы қаласынан ар-найы келген Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының және Шолохов атындағы ха лықаралық әдебиет сый­лығының иегері, жазушы Сәбит Досанов сөз алып, жас ақынның иығына шапан жап­ты. Айтыс сахнасында да, жазба поэзияда да өз өр не­гін салып жүрген ақын шы ­ғармашылығына табыс тіледі.

Кешті Бауыржанның сы-ныптас досы, белгілі ақын Талант Арғынғали жүргізді. Көрермен қауым кеш иесінің ақындық қырынан бөлек,

сазгерлік қабілетіне де қол соқты. Өйткені кеш бойына әнін де, сөзін де Бауыржан Ха лиолла жазған әндер мен тол ғаулар орындалып, ша­раның шырайын кіргізе түсті.

Бауыржанның кешіне көршілес Атырау өңірінен облыстық мәдениет басқар­масының басшысы Саламат Сабыр бастаған делегация арнайы келіп, қошемет көр­сетті. Батыс Қазақстан об-лысы әкімінің орынбасары Ғабидолла Оспанқұлов өңір басшысы Алтай Көлгі нов­тің атынан кеш иесін құт­тықтады.

Айта кетейік, Бауыржан Халиолланың бұған дейін «Жұмбақ қыздың жанары» «Нәзік бұлт көшіп барады» «Жұлдыз жауған жарық түн» атты жыр жинақтары жарық көрген болатын.

ОРАЛ

Суретті түсірген Рафхат ХАЛЕЛОВ

УӘЖ

Қаланы қос өкпеден қысқандай...

СУЫТ ХАБАР

АЛАҢДАТАРЛЫҚ АХУАЛ

Бір тәулікте 23 тұрғын қауіпсіз жерге көшірілді

Жергілікті үлес 8 пайыз ғана–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«КМК-Мұнай» акционерлік қоғамы Ақтөбе аймағындағы та-бысты қызмет жасап жүрген компаниялардың бел ортасынан ойып тұрып орын алады. Әйтсе де мұнай өндірумен айналыса-тын кәсіпорынның жақсысы мен жаманы бірдей болып отыр. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ӘРІПТЕСТІК ӘЛЕУЕТІ КІТАП КӨКЖИЕГІ

Кәсіпкердің көмегімен балабақша ашылды

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Оңтүстік Қазақстан облысының Қазығұрт ауданы Тұрбат ауы-лында мемлекет-жекеменшік әріптестігі аясында «Меруерт ана» балабақшасы пайдалануға берілді. Кәсіпкер Есімхан Ешенқұлұлы 50 млн теңге қаржысына 100 балаға арналған балабақша салып, ауылдастарын қуантып отыр. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Орал қаласында белгілі ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Бауыржан Халиолла «Жан тебіреніс» атты жаңа кітабын оқырман қауымға ұсынды. Жаңа жыр жинағының таныстырылымы Хадиша Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма те-атрында өтті. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Халиолланың «Жан тебіренісі»

Қазақстан денсаулық сақтау қызметкерлерінің салалық кәсіптік одағының Орталық кеңесі және Қазақстан денсаулық сақтау қызметкерлерінің салалық кәсіптік одағының Астана қалалық филиалы «№2 қалалық балалар ауруханасы» ШЖҚ МКК кәсіподақ комитетінің төрайымы Светлана Анатольевна Абдыроваға әкесі

Анатолий УСПАНОВИЧТІҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«Болашақ» академиясының ұжымы Парламент Мәжілісінің депутаты Нұрлан Орынбасарұлы Дулатбековке әкесі, Жоғарғы соттың отставкадағы судьясы

Сәтбек ДУЛАТБЕКОВТІҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

yvision.kz

12 12 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛДИДАР

Жалпыұлттық республикалық газет. 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады.

Меншік иесі:«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамы

Басқарма төрағасыДархан ҚЫДЫРӘЛІ

Басқарма төрағасының орынбасарыАйбын ШАҒАЛАҚ

Газет мына қалалардағы:Астана қ., Сілеті к-сі, 30, «Ernur» Медиа холдингі» ЖШС,Алматы қ., Гагарин к-сі, 93 А, «Дәуір» РПБК ЖШС,Қарағанды қ., Сәтбаев к-сі, 15, «Типография Арко» ЖШС,Қостанай қ., Мәуленов к-сі, 16, «Қостанай полиграфия» ЖШС, Қызылорда қ., Сұлтан Бейбарыс к-сі, 4, «Сыр медиа» ЖШС,Ақтөбе қ., Смағұлов к-сі, 9/2 «Хабар-Сервис» ЖШС, Атырау қ., Ж.Молдағалиев к-сі, 29 А, «Атырау-Ақпарат» ЖШС,Шымкент қ., Т.Әлімқұлов к-сі, 22, «Ernur prіnt» ЖШС,Павлодар қ., Ленин к-сі, 143, «Дом печати» ЖШС,Орал қ., Достық-Дружба даң., 215 А, «WESTA» ЖШС,Өскемен қ., Абай д-лы, 20, «Печатное издательство-агентство Рекламный Дайджест» ЖШСбаспаханаларында басылып шықты.

Индекс 65392. Аптасына 5 рет шығады.«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ компьютер орталығында теріліп, беттелді. Көлемі 6 баспа табақ. Нөмірдегі суреттердің сапасына редакция жауап береді. «Егемен Қазақстанда» жарияланған материалдарды сілтемесіз көшіріп басуға болмайды. Газетті есепке қою туралы №01-Г куәлікті 2007 жылғы 5 қаңтарда Қазақстан Республи касының Мәдениет және ақпарат министрлігі берген. «Егемен Қа зақ стан» республикалық газеті» АҚ ҚР СТ ИСО 9001-2009 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар» талаптарына сәйкес сертификатталған.

Таралымы 206 459 дана

Нөмірдің кезекші редакторыҰларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ

Mекенжайымыз: 010008 АСТАНА, «Егемен Қазақстан» газеті көшесі, 5/13 050010 АЛМАТЫ, Абылай хан даңғылы, 58аАнықтама үшін:Астанада: АТС 37-65-27, факс 8 (7172) 37-19-87; Электронды пошта: info@egemen.kz Интернет-редакция: portal@egemen.kz Алматыда: 8 (727) 273-07-87, факс 8 (727) 273-07-87; Электронды пошта: almaty@egemen.kz Маркетинг бөлімі: Астанада – 8 (717 2) 37-60-49, 37-64-48, advert@egemen.kzАлматыда – 8 (727) 273-74-39, факс – 273-07-26, adv@egemen.kzА Материалдың жариялану ақысы төленген. Жарнама, хабарландырудың мазмұны мен мәтініне тапсырыс беруші жауапты.Газеттің жеткізілуіне қатысты сұрақтар үшін байланыстелефоны: 1499 («Қазпошта» АҚ)

Меншікті тілшілер:Астана – 8 (717-2) 37-54-21;Ақтау – 8 (701) 593-64-78;Ақтөбе – 8 (775) 336-47-57;Талдықорған – 8 (778) 652-24-02;Атырау – 8 (701) 553-36-53;Көкшетау – 8 (707) 778-01-72;Қарағанды – 8 (777) 949-64-77;Қостанай – 8 (701) 150-94-43;Орал – 8 (702) 886-01-87;Өскемен – 8 (777) 355-41-14;Павлодар – 8 (777) 449-74-78;Тараз – 8 (705) 915-60-04;Шымкент – 8 (701) 362-63-76; 8 (702) 608-91-98;Петропавл – 8 (777) 197-14-06.

ШЕНДЕСТІРУ

Қазақ – қашанда қазақ!

Біледі әрбір қазақ, сірә, мұны:Желі бау, ноқта, көген, бұғалығы.Асауды қылбұраумен жуасытып,Арбасқан арқан тартып дүр алыбы.

Теңдерін тегенелеп арта көшкен,Тұрмыстың қажетіне арқан ескен.Құрық бау, керне, шүйке, қыл арқаным,Жетіпті бүгініме салқар көшпен.

Қорғанбек АМАНЖОЛ,«Егемен Қазақстан»

Жоба авторы Айдарбек ҒАЗИЗҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»

Азамат ҚАСЫМ, «Егемен Қазақстан»

Өскемендегі Өнер музейінде былтыр, 60-тан асқан шағында ке-неттен өмірден озған белгілі фо-тограф Есімхан Орынбаевтың «Қас қағым сәт» атты фотокөрмесі ашылды. Өнер музейі мен «Шығыс Ақпарат» медиахолдингі бірлесе ұйымдастырған көрмеге саналы ғұмырын облыстық «Дидар» газетіне арнаған фототілшінің 60-тан астам суреті қойылыпты. Шығыстың шы-райлы табиғаты, көркем көлдері, тәкаппар таулары, шың басында асыр салған бұғы-маралдары, аңқылдаған адамдары... Әйгілі Мұстафа Өзтүріктің Өскеменге келген сәті, Алтайдың кербұғысы атанған атақты жазушы Оралхан Бөкей, қара сөздің

хас шебері Қалихан Ысқақ, қаһарман Қасым Қайсенов, абыз ақсақал Бошай Кітапбаев, «Достарымдай» туындыны сыйлаған сазгер Орал-хан Көшеров... Шығыс өңіріндегі қазақ баспасөзінің қара шаңырағы «Дидар» газетінде 60, 70, 80-жыл-дары қызмет еткен Тұр ғазы Нұ-қай, Мүсілім Құмарбеков, Серік Ғаб ду ллин, Кеңес Юсупов сынды қаламгерлер бейнесі... Осының бәрі көрме төрінен орын алыпты.

Фотокөрмеге келген жұрт дос-жарандары, әріптестері мен за-мандастары Есағаң деп еркелеткен арда азаматтың қолтаңбасы қалған ақ-қара, түрлі-түсті суреттерді қы-зыға тамашалады. Көрменің тұ-сау кесерінде облыстық «Дидар» га зе тінде 20 жылдан астам бас ре-дактор болған Жұмәділ Әділбаев,

фототілшінің әріптесі Ғылымбек Сәбитов, «Шығыс Ақпарат» ЖШС директоры Ирина Якунина сөз алып, Е.Орынбаевтың өз ісінің шебері ғана емес, отбасына қам-қор, жолдастарына адал азамат болғанын тебірене еске алды.

«Есағаңмен 30 жылға жуық бірге жұмыс істедім. 90-жылдардың ортасына таман техника дамып, фотоаппараттың жаңа түрлері шыға бастағаны белгілі. Фототілшілер, әсіресе өзге ұлт өкілдері сандық фо-тоаппаратпен жұмыс істей бастады. Біздің Есімхан ескі әдіспен пленкаға түсіріп, қағазға шығарып жүрді. Ол қағазы бір күні сарғайып, бір күні ағарып кетеді. Кей күндері «неше күн жүріп түсірген суретің мы-нау ма?» деп ренжісіп қалған кез-деріміз де болды. Сонда Есағаңның:

«Жұрт қатарлы фо то ап-парат алып бере алмаған редакцияларың құ-рысын» дегені бар. Сол сөзі қамшы болды да, Алматыдағы та ныстарға айтып 4 мың доллар тұратын сандық фотоап-парат алдырып бердік. Ол кезде бір «Ниваңыз» 3 мың доллар тұратын. Одан кейін бір жарым жылдан кейін «ескірді» деген соң тағы бір сандық фото-аппарат әпердік. Мына көрмедегі суреттердің көбі сол фотоаппа-ратпен түсірілген болатын», – деді Жұмәділ Әділбаев.

Жер жәннаты Жетісу өңірінде дү ниеге келіп, төр Алтайда мәң-гілік тыныс тапқан фототілшіні еске алу мақ сатында түсірілген

шағын фильм де бұл күні жиналған жұрт-шылықтың назарына ұсынылды. Фильмде Есағаңның әріптестері – жазушы Жұмағазы Игісін, облыстық «Ди-дар» газетінің бас ре-дак торы Уә лихан Тоқ-патаев, ардагер фото-

тілші Сергей Суров өз есте ліктерін айтыпты. «Ол қол басындай фото-аппаратымен қызықты, жақ сы дүниелерді қалт жібермей, түсі ріп алып, оған философиялық әр беріп, түрлендіріп, соны ха лықтың наза-рына ұсынды. Есағаң соңына мол мұра қалдырды. Бү гінгі көрме қас қағым сәтте атқарған қыруар жұмыстарының бір көрінісі» деп пікірін білдіріпті Ж.Игісін.

Тағылымды шараның ұйым-дастырылуына ұйытқы болған белгілі журналист, қаламгер Айт-мұхамбет Қасымов тұсаукесер со ңында көрменің өтуіне көмек қолын созған «KazLider» хол-дингінің бас директоры Марат Мұза паров пен «КМ компания-лар тобының» президенті Қай рат Мусинге алғысын айтып, Есағаң-ның өмірлік серігі Оралды мен балаларын сахнаға шақырып, марқұмның портреті мен фото-альбомын сыйға тартты. Өнер музейіндегі бұл фотокөрме бір ай бойы жұртшылық назарына ұсынылатын болады.

ӨСКЕМЕН

Суреттерді түсірген автор

Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Бірде Астанадағы Ұлт-тық кітапханада өткен іс-шарадан шығып келе жа-тып бір әжеден оңбай ұрыс естідім. Жағдай былай бол ды. Мен шығар есікке бет теп едім, мына жақтан жа ңа ғы кісі келіп қалды. Әрине, әдеттегідей тарты-нып үлкен кісіге жол бер-дім. Ал қызық болғанда әже міз: «Ер адамсың, өте ғой шы рағым», – деп менің бірін ші өтуімді қалады. Мен кі шіпейілділікке са-лып: «Апа, өте беріңіз, өте беріңіз!», – деп іркіле бер-дім.

Ер-азамат деп сыйлап жол беріп тұрған көне-нің көзінің арғы көкі-регін түсініп үлгер сем де, автобусқа әйел кіріп келген сәтте атып тұ-рып орын беретін, есікке қатар келіп қалсақ қыздай қымсынып тұра қалатын шартты рефлекс екі аяғыма тас байлап қойғандай алға ілгерілетсеші! Жалтақ-жал-тақ етіп әлі тұрмын. Құ-дай-ау, беріп тұрған жол-ды да алмадым. Апамыз да қоймады: «Түс алдыға! Өзінің еркек екенін ұмытқан

сорлы бала-ай!», – деп же ңімнен шымши ұстап алдыға тартты.

Маңдайымнан тер бұрқ ете қалды. Есіктен шыққанда жанашырлығы мен реніші алма-кезек шарпысқан жү-зіне көзім түсіп кетті. Сас-қанымнан: «Рахмет, апа!» дедім тағы. Оны да қабыл алмағандай көрінді. Содан жан дүнием қопарыла қор-ланды. Өз денем өзіме жат-тай сезіліп баспалдақтан құлдилап келем...

Жә, бұл не өзі?Әке-шешемнің ауылда

үй қыдырғандағы бір әре-кеттері есіме түсті. Ол кез-де ауылда әр үйде бір ат ерт теулі тұратын. Әлдекім қонаққа шақыра қалады, не қайтыс болған жақынының қазасын естірту керек бо-лады дегендей, әкем мен шешем қатар кетуге тура келетін. Сонда көргенім, ба-ратын үй алыс немесе жол-дан кішігірім судан өтетін жерлер болса әкем атты анама беріп, өзі жаяулап кететін. Баратын үй жақын, жолы жатық болса атты өзі мініп анам жаяу баратын.

Содан түсінгенім, әйел адамға жағдай ауырырақ тиетінін білгенде жаңағыдай көмекті ер адам қамқорлық

ретінде жасайды екен. Ал құрмет әйел тарапынан ер адамға көрсетіледі. Ер адамға құрмет көрсеткен әйел, әрине, оның қамқор-лығына бөленуі тиіс.

Әжемнің сөзіШай үстінде келіндеріне

кеңес айтып отыратын әжем: «Осы сендер кедей бір байды, аурудан арықтап әрең жүрген біреу балуанды қамқорлығына алыпты десе сенесіңдер ме? Қисынға келе ме?», – деп сауал қоюшы еді. «Жоқ» дейді келіндер. Ендеше: «Мен сенімен теңмін, артық бол-сам артықпын, кем емеспін», – деп қос қолын мықынына қойып шабаланып тұрған әйелді ері қамқорлығына ала ма? Алайын десе де қисынға келе ме? Анау үлкен қазан-ды кіші қазанның ішіне салам деу ақымақтың ісі емес пе? Естеріңде бол-сын, күйеулеріңе кіші рейіп құр мет қылмайды екен-сіңдер, оның қамқор лығына кірем деп ойламаңдар. Бі-рақ ер адамның шынайы қамқорлығына бөленген әйел екі дүниеде де ба-қытты ғой. Ол егінші бол-сын, етік ші болсын, әйтеуір адал еңбегімен бір уыс би-дай тауып әкелсе де сені

бү кіл ықылас, пейіл, ынты-шын тысымен асырайды. Әйелдің, отбасының бақыты деген осы емес пе шы рақ-тарым?!», – деп соқырға таяқ ұстатқандай әңгімесін анық айтушы еді.

Енді ойлаймын...Автобусқа әйел кіріп

келсе автоматты түрде атып түрегелетін әлгі әдебім не болды сонда? Құрмет пе, қамқорлық па? Әрине, қамқорлық! Өкінішке қарай, оны құрмет деп түсінетіндер көп секілді. Қамқорлықтан басталған сол әдет адам-дар санасында басқаша мән алып құрметке айналып кет-кен сыңайлы. Оны берген орыныңа үнсіз жайғасып сыздап отыратын кейбір келіншектердің келбетінен де аңғару қиын емес. Қам-қорлық емес құрмет деп сезінеді. Содан ғой, еріні де жыбырламай шікірейіп отырғаны.

Мұндайда ойыма «ішің-дегі ер бала ма, қайдан бі-лейін, өте бер», – деп екі қа бат келініне жол бер-ген әженің әңгімесі түседі. Алайда қазір онда ғы ұлт-тық сана, ұлт тық болмыс-ты, қазақы қағида, құн-ды лықтарды кімге айтып түсіндіре ал ғандайсың...

Нұрғали ОРАЗ,«Егемен Қазақстан»

Көше-көшедегі көліктердің жүрісі тежеліп, қоңызға айналып кеткендей. Иін тірескен кептелектердегі қыбыр-жыбыр қозғалыста мән де, мағына да жоқ.

Сулы-сілең тротуарлардағы қолшатыр көтерген жұрт сары ала жапырақтары әл-деқашан саудырап төгіліп, арса-арса бұтақ -тары сидиып-сидиып қалған аянышты ағаштармен баяғыдан тағдырлас, мұңдас, сырлас секілді.

Бұл қала ешқашан күн көзін көрмеген, ал тұрғындары ешқашан көңілі жадырап күл-меген бе дерсің... Себебі қолшатыр ас тын дағы жүр гіншілердің жүзі сұсты, қабағы қату.

Кенет күнбатыс жақтан салқын самал соқты. Көк жүзін тұтас торлап алған қор ғасын түсті бұлттар баяу қозғалып, шығысқа қарай жылжыды.

Аздан соң күннің көзі ашылып, жер бетіне жып-жылы шуақ шашты. Алатауды бүркеген ақ тұман сейілді. Тау шыңдары мон шадан жаңа ғана шыққандай тазарып, шымқай көк түске малынып, мөлдіреп қалды.

Сол сәтте қала да нұрланып, жүзіне күлкі үйіріліп, ерекше бір қуанышқа бө лен ді.

Бұрын қалай байқамағанбыз, Тәңір-ау, біздің қала тауға ғашық екен ғой!

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»

Жәрмеңкеге Иманжүсіп Құтпанұлы ағасына еріп Қажымұқан балуан да келеді. «Даланың бұлшық еті» атанған алып күш иесін көрген жұрт мәз. Кезек-кезек қонақ қылып күтеді. Қажекең әнші Майра Уәлиқызының сырнайлатып салған әнін тыңдап, өзі де бір дүркін тарғыл дауы-сымен Балуан Шолақ ағасының әнін ай-тып, реті келгенде циркте үйренген небір ғажайып өнерін көрсетеді.

Қажекең осылай бір үйдің төрінде тасып-шалқып, қымызға елтіп отырса, есіктен шынашақтай шал кіріп келіп:

– Әй, үйген боқ, неменеге төрде шал-жиып отырсың, мына шаңырақ иесі менмін, атып-тұрып неге сәлем бермей-сің? – деп, шақылдайды. Істің байыбын аңғар маған балуан шақар шалды көтеріп алып, «шаңырақ иесі болсаңыз менде неңіз бар, шаңырақта отырмайсыз ба» деп ашық тұрған түңіліктен көтеріп алып шыға рып жібереді. Көрген ел күліп, жыр ғап жатыр.

Бұл шалың оңай-оспақ адам емес. Сонау Кенесары кезінде Қарасор өңіріне ауып келген аз үй қыпшақтың қадірлі ақсақалы екен. Тіпті оның бір ауыз сөзін атақты Иманжүсіптің өзі жерге тастамай-тын қадірі бар. Оны Қажекең білмеген. Шақар шал шауып Иманжүсіпке барады:

– Ана ақымақ інің мені көптің көзінше мазақ етті?

Имекең қаһарына мінеді. Қабағынан қар жауып ақсақалды алдына салып бал-уан отырған үйге келеді.

– Ей, Қажымұқан, шық үйден!Ел абдырап қалады. Есік алдында

қаршығадай шүйіліп Имекең тұр. Қажекең де өзінен бір ағаттықтың кеткенін дереу аңға рады. Үйдегі елге басу айтып, ағама өзім жалғыз барайын деп табалдырық аттайды.

– Алдияр аға!Атан түйедей алп-алп басып жетіп

келген інісіне Имекең «мына ақсақалды танисың ба?» деп қамшының ұшымен манағы шынашақтай қарияны нұсқайды.

– Танымадым көке!– Танымасаң мынау, деп Иманжүсіп

дыру қамшымен інісінің жон арқасын көздеп, лыпыта бір тартады да атының басын бұрып жүре береді. Қамшының қуаты сон-дай Қажымұқан балуан қиралаң етіп, шөке түсіп отырып қалады. Қарап тұрған қауым, «Япырым-ай, батыр сізді қатты ұрды-ау» деп, жанашырлық танытады. Сонда Қажекең:

– Ағам мені қамшымен жай ғана си-пап өтті емес пе, шын ұрса қақ бөлініп қалмаймын ба? – депті.

Бұл оқиғадан не түйеміз: мұнда аға мен інінің терең сыйластығы және қазақ дәстүрінің сом тұлғасы жатыр.

КӨРМЕ

Есағаңның «Қас қағым сәті»

ҒИБРАТ

Құтпанұлының қамшысы

–––––––––––––––––––––––––Атақты «Қоянды» жәрмеңкесі. Ана бір алаңқайда үлкен үй тіктіріп, сал-сері, әнші-жыршылар таңды-таңға ұрып өнер көрсетеді. Мына жақта, күші асқан балуандар базаршыларға бойындағы қуат-күшін паш етіп жатыр. –––––––––––––––––––––––––

ҚАЗ-ҚАЛПЫНДА

Тауға ғашық қала

–––––––––––––––––––––––––––––Ақ тұманға оранып, Алатау көзден таса болды. Тап сол сәтте тау бөктеріндегі қала да қабағын түйіп, қалың ойға шомды. –––––––––––––––––––––––––––––

Құрмет пе, қамқорлық па?