14 (2009)

KS. PiOTr KraKOWiaK Sac*

GdańSK

dusZpasterstwO w ZespOłOwej Opiece paliatywnO-hOspicyjnej. nOwe wyZwania

1. wprOwadZenie – duchOwO-religijne aspekty ruchu hOspicyjnegO na świecie i w pOlsce

Współczesny ruch hospicyjny czerpie ze starożytnej i średniowiecznej tra-dycji chrześcijańskiej troski o chorych i umierających1, nie zapominając o osobach w żałobie, którymi nakazywano się troszczyć, pamiętając o biblijnych nakazach wobec „sierot i wdów”2. Twórczyni współczesnego ruchu hospicyjnego, pielę-gniarka, pacownik socjalny i lekarka, a nade wszystko gorliwa chrześcijanka – Cicely Saunders opowiada o swoim nawróceniu jako o ważnym momencie w dojrzewaniu do opieki hospicyjnej. Twórczyni Hospicjum św. Krzysztofa w Londynie mówi o mocy Zmartwychwstałego, odkrywanej przez nią i przez innych przy łóżkach umierających: „Pamiętam rozmowę z pielęgniarką, która

* Dr Piotr Krakowiak SAC jest Krajowym Duszpasterzem Hospicjów i założy-cielem Fundacji Hospicyjnej w Gdańsku. Od 1990 związany z opieką paliatywno-hospi-cyjną: jako wolontariusz, kapelan, psycholog, koordynator wolontariatu, inicjator edu-kacji społecznej na temat końca życia. Twórca ogólnopolskich kampanii edukacyjnych „Hospicjum to też Życie” (od 2004), „Lubię pomagać” (od 2007), „Umierać po ludzku” (od 2008). 1 Por. Benedykt XVI, Encyklika Deus Caritas Est, 2005, nr 22. 2 Por. A. Cholewiński, Chrześcijaństwo ponownie odkrywane, Warszawa 1993, s. 25–28.

TEOLOGIA_14_2009.indb 139 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

140 Ks. Piotr Krakowiak Sac

zaczęła pracować w Hospicjum św. Krzysztofa w 2–3 lata po jego otwarciu. Po kilku miesiącach powiedziała:

Wie Pani, na początku, kiedy ktoś umarł, myślałam, że to jego ko-niec. Teraz zmieniłam zdanie. Nie dlatego, że ktoś mi coś wytłumaczył, ale po prostu pod wpływem tego, co zobaczyłam. Myślę, że hospicjum to w dużej mierze miejsce Zmartwychwstania, a nie wyłącznie Kalwaria. […] Niewątpliwie można prowadzić hospicjum, nie mając żadnych związków z chrześcijaństwem – po prostu niosąc pomoc cierpiącym. Myślę jednak, że w przypadku fundacji chrześcijańskiej istnieje pewien krąg ludzi, którzy wierzą w Zmartwychwstanie, a to – jestem o tym przekonana – zmienia postać rzeczy3.

W świetle powyższych słów należy odczytać misję instytucji, będą-cej pierwowzorem nowoczesnej opieki paliatywno-hospicyjnej: „Liczysz się, ponieważ jesteś tym, kim jesteś. Liczysz się do ostatniej chwili swojego ży-cia. Zrobimy wszystko, co w naszej mocy, nie tylko pomagając ci spokojnie umrzeć, ale także żyć aż do śmierci”4. Jest w niej wiele miejsca dla wymiaru duchowo--religijnego i pastoralnego. „Zrobimy wszystko” to wskazanie do współpracy zespołu, w której od początku ważne miejsce zajmowali duchowni różnych wyznań chrześcijańskich, a także pozachrześcijańskich, wyznaczając ekumeniczny i międzyreligijny dialog u kresu życia. Troską Cicely Saunders była integralna opieka, w której pomoc duchowo-religijna powinna pełnić kluczową rolę. Ten model jest nadal obowiązujący w światowym ruchu hospi-cyjnym, niezależnie od dominujących tradycji religijnych i duchowych. Ważna jest współpraca duchownych ze świeckimi, potrzebna zarówno chorym, jak i członkom zespołów, odpowiadającym na duchowo-religijne dylematy ludzi u kresu życia5. Również polski model opieki hospicyjnej opiera się na ducho-wo-religijnych fundamentach, zaczerpniętych przede wszystkim z własnych poszukiwań świeckich pracowników służby zdrowia oraz ich duszpasterzy. Profesor Hanna Chrzanowska, pielęgniarka i nauczyciel akademicki, widząca potrzebę pielęgniarskiej opieki nad ciężko chorymi w ich domach była pre-kursorem tych poszukiwań6. Jako organizatorka pielęgniarstwa domowego w Krakowie i grupy wolontariuszy o głęboko religijnej motywacji sprawiła, że ten szczególny rodzaj duszpasterstwa uwzględniono w pracach Synodu

3 C. Saunders, Śmierć bywa zniewagą (wywiad, Łukasz Tischner), „Tygodnik Powszech-ny” 2000, 33, s. 10. 4 Tenże, Foreword, w: Oxford Textbook of Palliative Medicine, D. Doyle, G.W.C. Hanks, N. MacDonald (red.), Oxford– New York–Tokyo 1998, s. vii. 5 Por. M. B. Millison, J. R. Dudley, The Importance of Spirituality in Hospice Work: A Study of Hospice Professionals, „Hospice Journal” 1990, 6(3), s. 63–78. 6 Por. J. Binnebesel, Z. Bohdan, Historia opieki nad przewlekle i terminalnie chorymi,

TEOLOGIA_14_2009.indb 140 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

141duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

Diecezjalnego w Krakowie. Równolegle z dyskusjami grupa osób podjęła ochotniczą pracę w szpitalu, a ten zespół z oddziału chorób zakaźnych szpitala w Nowej Hucie można uznać za pionierski w Polsce – nieformalne hospicjum. Środowisko krakowskie zapoznawało się z formami opieki hospicyjnej rozwi-jającej się w Anglii, a ważnym impulsem stała się wizyta w Polsce dr Cicely Saunders7.

Można stwierdzić, iż geneza pierwszego polskiego hospicjum wyro-sła z wartości i postawy religijnej – miłości drugiego człowieka. Dzia-łania uwieńczone powstaniem hospicjum rozpoczęły się od poszukiwa-nia praktycznego sensu tej wartości i tej postawy. Pytanie: „jak można skutecznie okazywać miłość ludziom cierpiącym?” oraz pragnienie sku-tecznego współczucia, doprowadziły do kontaktu z ideą i ruchem opieki hospicyjnej8.

Towarzystwo Przyjaciół Chorych „Hospicjum” uwieńczyło swoje poszu-kiwania oddaniem Hospicjum stacjonarnego, które po 15 latach od rozpoczęcia projektu uroczyście poświęcił w 1996 roku kard. Macharski. Ten czas był swoistą historią zmagania się z wizją śmierci, umierania i godności ostatnich momentów życia w polskim społeczeństwie9.

Drugim w kolejności chronologicznej ośrodkiem hospicyjnym w Polsce było Hospicjum w Gdańsku. Rozpoczęło swoją służbę w 1983 roku, gdy zaniepo-kojenie sytuacją człowieka umierającego doprowadziło kapelana, ks. Dutkiewicza SAC, do idei opieki hospicyjnej. Ksiądz Dutkiewicz z prof. Joanną Muszkowską- -Penson zgromadzili szereg informacji na temat ruchu hospicjów w Anglii, rozpo-czynając domową opiekę w domach chorych. Hospicjum w Gdańsku ma zatem własny rodowód; wyrasta z konkretnych doświadczeń kapłańskich i lekarskich oraz z wywodzących się z tego miasta ideałów „Solidarności”. Ostateczny kształt modelu domowego hospicjum w Gdańsku został ustalony w latach 1983–1984. Wybierając model opieki domowej, twórcy Hospicjum w Gdańsku byli świadomi jego alternatywności w stosunku do preferowanego w Krakowie modelu opieki stacjonarnej. Kolejną różnicą było oparcie się na Kościele jako bazie w tworzeniu struktury domowej opieki hospicyjnej10. Model opieki domowej został przyjęty

w: Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną – w ujęciu pedagogicznym, J. Błeszyński, D. Baczała, J. Binnebesel (red.), Łódź 2008. 7 Por. H. Bortnowska, O polski model hospicjum, w: Chorzy w stanach terminalnych, a etyka zawodowa w medycynie, J. Bogusz (red.), Bydgoszcz 1985, s. 49–55. 8 J. Drążkiewicz, O ruchu hospicjów w Polsce, w: W stronę człowieka umierającego. O ru-chu hospicjów w Polsce, J. Drążkiewicz (red.), Warszawa 1989, s.101. 9 Por. H. Kleszcz, Po stronie życia. Hospicjum Św. Łazarza w Krakowie po 15 latach otwiera podwoje, „Służba Zdrowia”, 7–8, 23–27.01.1997, s. 9. 10 Por. J. Drążkiewicz, dz. cyt., s. 116–122.

TEOLOGIA_14_2009.indb 141 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

142 Ks. Piotr Krakowiak Sac

w kolejnych miastach w Polsce, a największym potwierdzeniem potrzeby tej formy opieki były słowa Jana Pawła II wypowiedziane w Gdańsku w 1987 roku: „Z uznaniem myślę o Hospicjum, które rozpoczęło swoją służbę w Gdańsku i promieniuje na inne miasta”11. W 1989 roku działało kilkadziesiąt domowych ośrodków hospicyjnych, opartych na wolontaryjnej pracy lekarzy, pielęgniarek, farmaceutów, zlokalizowanych przy parafiach i zakonach. Ich prace koordyno-wał powołany przez Episkopat Polski Krajowy Duszpasterz Hospicjów12. Wraz z demokratycznymi przemianami w Polsce opieka paliatywno-hospicyjna stała się częścią systemu ochrony zdrowia, a przedstawiciele Kościoła brali czynny udział w tworzeniu standardów opieki paliatywno-hospicyjnej, w których zna-lazło się miejsce dla opieki religijnej i duchowej13. Po zapoznaniu się z historią, zostaną ukazane nowe wyzwania duszpasterskie, związane z końcem ludzkie- go życia.

2. dusZpasterstwO w ZespOłOwej Opiece paliatywnO-hOspicyjnej

2.1. pOdstawy tOwarZysZenia duchOwO-religijnegO w ruchu hOspicyjnym na świecie

Jednym z ważnych elementów zintegrowanej opieki paliatywno-hospicyj-nej jest troska o duchowe i religijne potrzeby człowieka zagrożonego śmiercią i jego bliskich. Integralna wizja opieki stała się nowym sposobem towarzyszenia chorym, a programy hospicyjne przewidują specjalistyczną opiekę nad termi-nalnie chorymi oraz ich rodzinami. Pacjent i jego rodzina są pierwszorzędnymi podmiotami opieki, która koncentruje się na terapii bólu i kontroli symptomów, kładąc również duży nacisk na psychologiczne, emocjonalne, socjalne i ducho-wo-religijne potrzeby chorego i jego rodziny14. Hospicjum pragnie być duchowe i wspólnotowe, oparte na chrześcijańskich i humanistycznych fundamentach, a zarazem ekumeniczne i otwarte na wszystkie religie i kultury. Prowadzi to do

11 Por. Giovanni Paolo II, Aumentano le malattie, diminuiscono i mezzi (Gdańsk, 12.06.1987), w: Insegnamenti di Giovanni Paolo II, X, 2, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1988, s. 2163. 12 Por. P. Krakowiak, Zarys historii ruchu hospicyjnego na świecie i w Polsce, w: Ksiądz Eugeniusz Dutkiewicz SAC. Ojciec ruchu hospicyjnego w Polsce, P. Krakowiak, A. Stolarczyk (red.), Gdańsk 2008, s. 244–247. 13 Por. MZiOS, Program rozwoju opieki paliatywnej i hospicyjnej w Polsce, Warsza- wa 1998. 14 Por. M. J. McCabe, The Hospice Movement- An Alternative to Euthanasia, Rome 1994, s. 4–5.

TEOLOGIA_14_2009.indb 142 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

143duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

potrzeby praktykowania ekumenizmu i wzajemnej tolerancji, a także współpracy we wszystkich możliwych aspektach duchowej i pastoralnej opieki15. W opiece paliatywno-hospicyjnej proponuje się przyjęcie duchowości holistycznej, pod-kreślającej fakt, że żyjemy w otoczeniu boskiej rzeczywistości i każdy element stworzonego świata jest potencjalnym objawieniem Boga. Obejmując wszystkie aspekty ludzkiej egzystencji, wraz ze związkami i stosunkami międzyludzkimi, pracą i całym światem materialnym, holistyczne rozumienie duchowości wyma-ga powiązania jej z każdym elementem rozwoju ludzkiego: psychologicznym, duchowym, społecznym, politycznym i kulturalnym16.

W studium poświęconym chrześcijańskiej i humanistycznej postawie u kresu życia Pangrazzi mówi o źródłach nadziei nieśmiertelności, związa-nych z nadzieją, że życie człowieka nie kończy się na ziemi, ale znajduje swoje wypełnienie w Bogu. Dla chrześcijanina ta nadzieja jest skoncentrowana w osobie Chrystusa, bo wszyscy, którzy w niego wierzą, mają udział w sło-wach: „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. Kto we Mnie wierzy, to choćby umarł, żyć będzie. Każdy, kto żyje i wierzy we Mnie, nie umrze na wieki” (J 11, 25–26). Jednocześnie wraz z tą nadzieją rośnie świadomość zależności od „transcendentnego”, gdyż śmierć nie jest tylko okazją do pogodzenia się z losem i zamknięciem życia na ziemi, ale zaproszeniem do otwarcia się na rzeczywistość daleko większą od własnego ja, czyli na spotkanie z Bogiem. Stworzenie staje się w pełni sobą, gdy wejdzie w relację ze swoim Stwórcą. W ten sposób zdrowa zależność od Boga Stwórcy nie więzi stworzenia, ale czyni je otwartym na Jego łaskę17. I chociaż w chrześcijańskiej perspektywie poszukiwanie „totalnej wizji” jest możliwe tylko w osobie Jezusa Chrystusa jako Źródła i Pełni życia, to powinna być ona otwarta na inne drogi du-chowych i religijnych tradycji, w zespołowym zatroskaniu o chorego i jego bliskich.

Szczególnie ważny w kontekście wielokulturowych społeczeństw zachod-niej Europy jest kontekst współpracy ekumenicznej między wspólnotami chrze-ścijańskimi, a także dialogu międzyreligijnego z wyznawcami innych religii czy tradycji duchowych. Świadectwo kapelana hospicyjnego z St. Columba Hospice w Edynburgu ukazuje złożoność duszpasterskiej posługi w takim kontekście:

Kapelania Hospicyjna pozwoliła mi brać udział w spotkaniach interreli-gijnych i wielu debatach. Odkrywałem przy łóżkach umierających, jak malały różnice poglądów i teologii wobec nadchodzącej śmierci. Miałem możliwość towarzyszeniu umierającym z innych religii i kultur. Słuchałem umierających

15 Por. Malati in fase terminale, L. Sandrin (red.), Casale Monferrato 1997, s. 4–5. 16 Por. W. Au, Holistic Spirituality, w: The New Dictionary of Catholic Spirituality, M. Downey (red.), Collegeville 1993, s. 490. 17 Por. A. Pangrazzi, Vivere il tamonto, Trento 2006, s. 25–26.

TEOLOGIA_14_2009.indb 143 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

144 Ks. Piotr Krakowiak Sac

Żydów, zaprzyjaźniłem się ze Świadkiem Jehowy i wtedy zaprzestaliśmy wzajemnego nawracania się, bywałem proszony, by pomodlić się nad umiera-jącym Muzułmaninem, spotkałem katolików – Szkotów, Włochów, Polaków, a także wielu agnostyków i całą rzeszę Szkotów, mówiących o sobie, że są protestantami, bez przynależności do żadnego Kościoła. […] Śmierć, która fascynuje rodzaj ludzki od zawsze, kusi łatwymi odpowiedziami o niebie i piekle, ale tego rodzaju odpowiedzi nie przechodzą mi już przez usta. Po-znałem tak wiele odcieni żałoby i osierocenia, że mam nadzieję być dzięki nim bardziej wrażliwym na cierpienia związane z przeżywaniem straty18.

Szczegółowa analiza ekumenicznych i interreligijnych aspektów dusz-pasterstwa hospicyjnego wykracza poza ramy tego opracowania19. Większość ogólnych założeń dotyczących opieki paliatywno-hospicyjnej na świecie można dostrzec także w polskim duszpasterstwie hospicyjnym, które zostanie omówione poprzez doświadczenia katolickie dominujące w ośrodkach w całym kraju.

2.2. rOZwój i charakterystyka katOlickiegO dusZpasterstwa hOspicyjnegO w pOlsce

Działające od początku lat 80. w sposób nieformalny katolickie duszpa-sterstwo hospicyjne zostało utworzone formalnie w 1989 roku przez Episko-pat Polski jako element procesu towarzyszenia ośrodkom hospicyjnym, które były związane z Kościołem i prowadzone przez duszpasterzy20. Odnalezienie w chorobie, umieraniu, osieroceniu, a także w posłudze hospicyjnej własnego odniesienia do Boga i do Jego Miłosiernej Miłości jest kolejnym elementem duszpasterstwa hospicyjnego. Dla chrześcijan najgłębszym wymiarem życia duchowego człowieka jest jego odniesienie do Boga. Istota ludzka stworzona przez Boga ma naturalne odniesienie do swego Stwórcy, od którego pochodzi i zależy w całym swoim bycie. Bóg posłał swego Syna – Jezusa Chrystusa, aby przyniósł człowiekowi zbawienie. Jeśli człowiek otwiera się poprzez wiarę na dzieło odkupienia, wówczas wchodzi w nową, głęboką więź z Bogiem, stając się przybranym dzieckiem Bożym – nowym człowiekiem w Chrystusie, napeł-nionym Duchem Świętym. Odniesienie do Boga na płaszczyźnie wiary stanowi fundament życia religijnego. W ramach opieki paliatywno-hospicyjnej tym, którzy w swoim wnętrzu otwierają się na Boga, mogą być zarówno chorzy,

18 D. Murray, Reflections on Chaplaincy in a Hospice, „Scottish Journal of Healthcare Chaplaincy” vol. 5, no 1, 2002, s. 42–43. 19 Por. L. Paton, The Sacred Circle: A Conceptual Framework for Spiritual Care in Hospice, „American Journal of Hospice and Palliative Medicine” 1996, 13, s. 52–56. 20 Por. A. Ostrowska, Śmierć w doświadczeniu jednostki i społeczeństwa, Warszawa 1997, s. 169.

TEOLOGIA_14_2009.indb 144 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

145duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

jak i osoby nimi się opiekujące. Na opiekę religijną nad umierającymi należy spojrzeć od strony chorego, myśląc o umocnieniu duchowo-religijnym pacjenta i jego bliskich, a także od strony opiekunów umieszczających swoje działania w wymiarze religijnym21. W opiece paliatywno-hospicyjnej opiekę duchowo-religijną mogą sprawować osoby duchowne i świeckie, oczywiście, z zachowa-niem specyfiki posłannictwa jednych i drugich. Opieka duchowo-religijna nad umierającymi jest powołaniem nie tylko duchownych, ale także świeckich22.

Opieka paliatywno-hospicyjna i towarzyszenie umierającym stały się nową specjalnością medyczną i zadaniem dla Kościoła. O potrzebie istnienia duszpasterstwa dla ciężko chorych i umierających mówili biskupi zgromadzeni na Konferencji Biskupów Europejskich w Rzymie w 1989 roku: „Biskupi uznali Duszpasterstwo Hospicyjne za jeden z elementów nowej ewangelizacji Europy oraz za najskuteczniejszy sposób walki z szerzącą się na Starym Kontynencie kulturą śmierci i opcją dotyczącą eutanazji”23. Kościół powinien być obecny w swoich podstawowych funkcjach: przepowiadaniu, liturgii i diakonii. Takie funkcje powinno reprezentować Duszpasterstwo Hospicyjne wyrażające troskę Kościoła o człowieka na granicy życia i śmierci, zatroskanego także o rodzi-nę dotkniętą dramatem śmierci, opuszczenia i żałoby, troszcząc się wreszcie o pracowników i wolontariuszy hospicjów, którzy tworzą wspólnotę „dobrych samarytanów”24. Opieka hospicyjna jest więc nie tylko „usługą medyczną” czy opiekuńczą posługą, ale także rzeczywistością zbawczą, gdyż chory w swojej agonii jest jak Jezus na Golgocie, a rodzina zgromadzona przy jego łóżku jest podobna do Maryi i Ucznia stojących pod krzyżem Zbawiciela. Przygotowanie do Zmartwychwstania jest istotą duszpasterstwa ludzi umierających, wyrażającą się w świadectwie o religijnym sensie umierania, które w momencie śmierci jest zapowiedzią zmartwychwstania25. Cała istota życia chrześcijańskiego tym różni się od „świata”, że w godzinie śmierci chrześcijanin jest inny, przemieniony nadzieją, „że choćby umarł, żyć będzie”. Religijna funkcja hospicjów może więc zostać określona jako pomoc w przygotowaniu człowieka umierającego na przejście do innej rzeczywistości, która dla wyznawców chrześcijaństwa związana jest z obietnicą zmartwychwstania26.

21 Por. M. Górecki, Hospicjum w służbie umierających, Warszawa 2000. 22 Por. T. Walter, The Ideology and Organization of Spiritual Care, Three Approaches, „Palliative Medicine” 1997, 11 (1), s. 21–24. 23 Por. E. Dutkiewicz, Krajowe Duszpasterstwo Hospicjum, w: Duszpasterstwo Służby Zdrowia w Polsce: osiągnięcia i wyzwania, P. Krakowiak, E. Dutkiewicz (red.), Gdańsk 1999, s. 44. 24 Por. R. Mikołajczak, Towarzyszenie umierającym jako zadanie Kościoła, „Ateneum Ka-płańskie” 1990, 1 (488), s. 129–130. 25 J. Drążkiewicz, dz. cyt., s. 145. 26 Por. E. Dutkiewicz, Krajowe Duszpasterstwo Hospicjum, w: Duszpasterstwo Służby Zdrowia, s. 45.

TEOLOGIA_14_2009.indb 145 2010-11-04 11:24:14

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

146 Ks. Piotr Krakowiak Sac

Liczne inicjatywy duszpasterskie Kościoła w Polsce potwierdzają zrozu-mienie potrzeby duszpasterskiej troski u kresu życia. Wśród nich należy wspo-mnieć o poświęconym opiece paliatywno-hospicyjnej 60. Tygodniu Miłosierdzia, obchodzonym w całym Kościele poprzez działania duszpasterskie, katechetyczne i pastoralne27. Kolejnym ogólnopolskim działaniem duszpasterskim organizowa-nym cyklicznie przez Krajowego Duszpasterza Hospicjów z Fundacją Hospicyjną są kampanie społeczno-edukacyjne: „Hospicjum to też Życie”. Ich tematyka każdego roku dotyczy kolejnych aspektów integralnej troski o umierających i ich rodziny, a duszpasterze są zachęcani do poruszania tematów, które są również obecne w listopadzie w ponad 900 wydarzeniach medialnych na poziomie ogólnopolskim, regionalnym i lokalnym28. W przeżywanym w 2008/2009 roku duszpasterskim Kościoła w Polsce obchodzonym pod hasłem „Otoczmy troską życie” znalazło się miejsce dla duszpasterstwa hospicyjnego, co potwierdzają publikacje w materiałach przygotowanych przez Komisję Duszpasterską Kon-ferencji Episkopatu Polski29. Jest w nich zaproszenie dla duszpasterzy i wspól-not parafialnych, do troski o umierających, wyrażone przez Ojca Świętego Benedykta XVI podczas obchodów Światowego Dnia Chorego. Te słowaskie-rowane przy okazji XV Światowego Dnia Chorego są aktualne dla Kościoła w Polsce:

Jeszcze raz Kościół kieruje swój wzrok na tych, którzy cierpią i zwraca uwagę na terminalnie chorych, z których wielu jest umierających na nie-uleczalne choroby. Znajdujemy ich na każdym kontynencie. […] Istnieje potrzeba promowania takich działań, które stworzą warunki, w których człowiek może z godnością znosić nawet nieuleczalną chorobę i śmierć. Chcę także wyrazić poparcie dla wysiłków tych, którzy codziennie pracują, aby nieuleczalnie i śmiertelnie chorym, i ich rodzinom, zapewnić odpowiednią i troskliwą opiekę. […] Na koniec, proszę kościelne wspólnoty na całym świecie, a szczególnie te, które zaangażowane są w służbę chorym, aby z pomocą Maryi, Salus Infirmorum (Uzdrowienie Chorych), dawały skuteczne świadectwo kochającej trosce Boga, naszego Ojca30.

27 Por. J. Zając, Życiem otulana śmierć, materiały duszpasterskie na 60. Tydzień Miłosierdzia dla Kościoła w Polsce, w: Życiem otulana śmierć, J. Zając (red.), Płock 2004. 28 Por. P. Kławsiuć, P. Krakowiak, Fundacja Hospicyjna. Pięć lat edukacji społecznej, w: M. Świtała, P. Kławsiuć, Podróż za horyzont. Pięć lat później, Gdańsk 2009, s. 113–120. 29 Por. P. Krakowiak, Opieka paliatywno-hospicyjna i związane z nią zadania duszpaster-skie, w: Komisja Duszpasterstwa KEP, Otoczmy troską życie. Kościół niosący Ewangelię nadziei, Poznań 2008, s. 215–236; por. także: P. Krakowiak, Od kampanii „Hospicjum to też Życie” do nowych form towarzyszenia w żałobie, w: tamże, s. 237–245. 30 Benedykt XVI, List na XV Światowy Dzień Chorego, Watykan, 8.12.2006.

TEOLOGIA_14_2009.indb 146 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

147duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

Obok przedstawionych wyżej działań duszpasterskich, szczególnie waż-nymi aspektami opieki duchowo-religijnej są sakramenty i sakramentalia służące trosce o chorych i ich bliskich u kresu życia.

2.3. sakramentalny wymiar dusZpasterstwa hOspicyjnegO

Spotkanie chorego z Chrystusem, które dokonuje się w modlitwie i za pośrednictwem symboli religijnych, urzeczywistnia się w pełni w sakramen-tach świętych, będących znakami obecności i zbawczego działania Chrystusa. Szafarzami sakramentów są prezbiterzy, którzy jako odpowiedzialni za spra-wowanie sakramentów powinni zadbać o to, by chorzy w odpowiednim czasie mieli możliwość sakramentalnego spotkania się z Chrystusem31. Z udziela-niem sakramentów wiąże się spoczywające na kapłanach zadanie stopniowego wprowadzania chorych (poprzez braterską rozmowę), a także ich rodzin oraz pracowników służby zdrowia (przez katechezę indywidualną i wspólnotową) w sens i znaczenie poszczególnych znaków sakramentalnych, przede wszystkim namaszczenia chorych i Wiatyku32. Stopniowe przygotowanie chorego czyni go świadomym i odpowiedzialnym podmiotem sakramentu łaski, a nie nieświa-domym przedmiotem jakiegoś niezrozumiałego obrzędu33.

Wśród sakramentów uzdrowienia pierwszym jest sakrament pokuty i pojednania. Dokonujące się w tym sakramencie pojednanie z Bogiem, z samym sobą oraz z braćmi nabiera szczególnego znaczenia dla człowieka umierającego (por. KKK 1468). W obliczu śmierci człowiek staje się świadomy swojej grzesz-ności jak syn marnotrawny, który powraca do Ojca i powierza całe swoje życie Jego Miłosierdziu. Bywa, że jest to powrót do „Domu Ojca” po wielu latach i w takich przypadkach powinien być on troskliwie przygotowany, najlepiej przez osoby z najbliższego otoczenia lub przez opiekunów modlących się o do-brą spowiedź34. Człowiek spotyka się z Chrystusem jako Lekarzem, który leczy duchową słabość i niemoc ludzką. Dzięki lekarstwu spowiedzi doświadczenie grzechu nie przeradza się w rozpacz w obliczu śmierci, gdyż w sakramencie po-kuty Chrystus jawi się jako Ten, który przebacza i uzdrawia z duchowej choroby

31 Por. Sakramenty chorych: obrzędy i duszpasterstwo, Katowice 2007, nr 72–85; 142–156. 32 Por. J. Stefański, Sakrament chorych w praktyce duszpasterskiej, w: Ewangelizacja i na-wrócenie. Program Duszpasterski na rok 1995/1996, E. Szczotok, A. Liskowacka (red.), Katowice 1995, s. 491–494. 33 Por. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Karta Pracowników Służby Zdrowia, Watykan 1995, s. 89. 34 Por. A. Bartoszek, Człowiek w obliczu cierpienia i umierania. Moralne aspekty opieki paliatywnej, Katowice 2000, s. 259.

TEOLOGIA_14_2009.indb 147 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

148 Ks. Piotr Krakowiak Sac

grzechu35. Prawdziwość pokuty zależy od skruchy serca, a żal za grzechy odnosi się zawsze do konkretnego sposobu życia, poprzez które człowiek odszedł od Boga. W ten sposób żal za grzechy wiąże się ściśle z rachunkiem sumienia, a więc z poznaniem i uznaniem własnej grzeszności36. W obliczu ciężkiej choroby lub zbliżającej się śmierci człowiek niejednokrotnie spogląda na cele swojego życia, czyniąc z niego bilans, który może przybrać formę rachunku sumienia. Zadaniem chrześcijan otaczających umierającego jest uświadomić mu wagę i po-trzebę takiego bilansu życiowego, przygotowując do niego poprzez rozmowę lub katechezę albo osobiste świadectwo. Pomoc ważna jest tym bardziej, gdy osoba wspierająca jest bliskim penitenta lub zna społeczny i środowiskowy kontekst jego życia i cierpienia37. Wizyta kapłana może być sakramentalnym zwieńcze-niem „życiowego bilansu”, przy czym rola prezbitera polega na odkryciu Bożego miłosierdzia, które przezwycięża fatalizm grzechu. Żal za grzechy prowadzi do ich wyznania, stanowiąc istotną cześć sakramentu pokuty, a w przypadku trudności szczegółowego wyliczenia ze względu na stan zdrowia, wystarczy wyznanie ogólne38. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że czasem chory nie potrafi się spowiadać, dlatego ważne są zarówno katecheza, jak i pełne wrażliwości świadectwo i pomoc otaczających go opiekunów oraz cierpliwe posługiwanie kapłana w otwarciu się na Boga i dotarcia do tego, co rani duszę penitenta i nie pozwala na duchowy pokój. Końcowym aktem sakramentu pojednania jest zadośćuczynienie, nazywane tradycyjnie „pokutą”. Może być nim ofiarowanie cierpienia, które towarzyszy choremu lub umierającemu, zwłaszcza cierpliwa akceptacja krzyża, który chory musi dźwigać. Tego rodzaju pokuta sprawia, że chory upodabnia się do Chrystusa, który raz na zawsze odpokutował za nasze grzechy.

Oprócz spowiedzi sakramentem uzdrowienia jest również namaszczenie chorych, będące sakramentem przeznaczonym dla wszystkich osób dotkniętych niemocą, chorobą lub jakąkolwiek słabością. Tego sakramentu udzielają prezbi-terzy Kościoła przez namaszczenie poświęconym olejem i modlitwy, w których poleca się Chrystusowi chorych39. Poprzez sakrament namaszczenia chorych „człowiek cierpiący spotyka się z Chrystusem, który obdarza go łaską umocnie-nia, pokoju i odwagi, by przezwyciężyć trudności związane ze stanem ciężkiej choroby lub niedołęstwa, odnawiając ufność i wiarę w Boga oraz umacniając przeciw pokusom złego ducha, przeciw pokusie zniechęcania i trwogi śmierci”

35 Por. RP 31. 36 Por. J. Nagórny, Sakrament pokuty w kontekście miłosierdzia, w: Wierzę w Boga Ojca. Program Duszpasterski na rok 1998/1999, Katowice 1998, s. 232. 37 Por. P. Góralczyk, Społeczny wymiar grzechu, w: Ewangelizacja i nawrócenie. Program Duszpasterski na rok 1995/1996, Katowice 1995, s. 253–265. 38 Por. Sakramenty chorych: obrzędy i duszpasterstwo, nr 30. 39 Por. Sakramenty chorych: obrzędy i duszpasterstwo, nr 5.

TEOLOGIA_14_2009.indb 148 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

149duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

(KKK 1520). Dzięki tej pomocy „chory może wytrwale znosić dolegliwości choro-by, a także uzyskać odpuszczenie grzechów, stając się dopełnieniem chrześcijań-skiej pokuty”40. W sakramencie namaszczenia człowiek chory spotyka się także z Chrystusem cierpiącym i ukrzyżowanym. „Przez łaskę tego sakramentu chory otrzymuje siłę i dar głębszego zjednoczenia z męką Chrystusa”(KKK 1521), łącząc się także z Mistycznym Ciałem Chrystusa, czyli Kościołem, który w momencie celebracji namaszczenia modli się za chorego. Wspólnotowa charakterystyka tego sakramentu ukazana jest wtedy, gdy w jego celebracji biorą udział członkowie rodziny i zespół sprawujący opiekę. W opiece paliatywno-hospicyjnej namasz-czenie chorych, udzielane zazwyczaj po raz kolejny, stanowi „przygotowanie do ostatniego przejścia, dopełniając w ten sposób rozpoczętego przez chrzest dzieła naszego upodobnienia się do misterium Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa” (KKK 1523).

Spotkanie człowieka chorego z chrystusem najpełniej urzeczywistnia się w eucharystii, choć realizuje się w sakramencie pokuty i pojednania oraz przez święte namaszczenie. Dlatego należy troszczyć się o to, aby chorzy mogli przyjmować komunię świętą często, a nawet codziennie, a pomocą zwyczajnym szafarzom Eucharystii (prezbiterom, diakonom) mogą służyć nadzwyczajni szafarze41. Gdy komunia jest przyjmowana przy końcu ziemskiej pielgrzymki, nabiera ona specjalnego znaczenia dla osoby umierającej, będąc nazywana wiatykiem, czyli pokarmem na drogę − cena viatica42. Wiatyk ma wymiar indywidualny i wspólnotowy, dlatego jego udzielaniu powinna towarzyszyć obecność bliskich i przyjaciół umierającego, jak również zespołu opiekuńczego43. Jeśli stan chorego na to pozwala, można udzielić wiatyku w czasie sprawowania Mszy Świętej, używając specjalnego formularza mszalnego. Gotowość przyjęcia wiatyku wiąże się ze świadomością zbliżającej się śmierci, a przygotowywanie chorego do jego przyjęcia z uświadomieniem mu zbliżającej się agonii. Świa-dome przyjęcie pomaga choremu w pełnej akceptacji zbliżającej się śmierci. Najlepszym do niego przygotowaniem jest wcześniejsza, częsta komunia święta w czasie choroby, a także katecheza na temat „pokarmu na drogę”44. Nie nale-ży odkładać udzielania tego sakramentu, lecz w miarę możliwości udzielać go choremu, kiedy jest jeszcze świadomy. Zrozumienie znaczenia wiatyku prowa-dzi do uznania go jako istotnego elementu opieki paliatywnej. Udzielenie go w obecności rodziny i zespołu opiekuńczego pomaga choremu w zrozumieniu

40 Por. Jan Paweł II, Namaszczenie chorych w Kościele – wspólnocie kapłańskiej i sakramen-talnej, 29.04.1992, s. 141. 41 Por. A. Bartoszek, dz. cyt., s. 260. 42 Por. Sakramenty chorych: obrzędy i duszpasterstwo, nr 26. 43 Por. Cz. Krakowiak, Posługa Kościoła, s. 173. 44 Por. E. Dutkiewicz, dz. cyt., s. 539.

TEOLOGIA_14_2009.indb 149 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

150 Ks. Piotr Krakowiak Sac

sensu umierania i śmierci, umacnia osoby nim się opiekujące, będąc szczególnym ewangelizowaniem świata cierpienia i umierania.

Modlitwa za konających jest ważnym aktem religijnym dla chorego i jego bliskich.

Gdy Kościół po raz ostatni wypowiedział nad umierającym chrześcijani-nem słowa przebaczenia i rozgrzeszenia Chrystusa, gdy naznaczył go po raz ostatni umacniającym namaszczeniem i w wiatyku dał mu Chrystusa jako pokarm na drogę, mówi do niego ze spokojną pewnością: duszo chrześcijań-ska, zejdź z tego świata w imię Boga Ojca wszechmogącego, który cię stworzył (KKK 1020).

Modlitwa ta powinna dokonać się we wspólnocie z rodziną i opiekunami w godzinę śmierci. W wypadku śmierci niespodziewanej ważna jest obecność duszpasterza także po śmierci, gdy modlitwa jest swego rodzaju „zamknięciem” procesu troski u kresu życia. Pastoralna troska o rodzinę zmarłego wyraża się w odpowiedzi na zaproszenie duszpasterzy parafialnych lub duszpasterza ho-spicyjnego do domu zmarłej osoby, będąc jednocześnie rozpoczęciem procesu towarzyszenia w żałobie, będącego kolejnym zadaniem duszpasterskim wobec bliskich po stracie45.

3. wyZwania stOjące prZed dusZpasterstwem hOspicyjnym w Opiece ZespOłOwej

Przedstawione powyżej uwarunkowania historyczne trwale integrujące pozamedyczne aspekty opieki w „etosie hospicyjnym” i duszpasterskie „na-rzędzia” posługi duchowo-religijnej u kresu życia wymagają ciągłej aktualizacji w zmieniającym się otoczeniu służby zdrowia. Wytyczne dotyczące zintegro-wanej opieki dla ciężko i przewlekle chorych, przygotowane przez organizacje międzynarodowe46, a także dobre praktyki ukazujące korzyści płynące z takiej opieki wskazują na potrzebę przygotowania duszpasterzy do aktywnego włą-czenia się w tego rodzaju działania47. Kościół wychodząc naprzeciw, podejmuje liczne inicjatywy edukacyjne i szkoleniowe, mające przygotować kapelanów i asystentów pastoralnych do nowych warunków pracy z chorymi i umierają-cymi. Także Kościół w Polsce, troszcząc się o lepszą opiekę duchowo-religijną,

45 Por. M. Kalinowski, Duszpasterstwo hospicyjne. Studium pastoralne na podstawie badań wybranych ośrodków hospicyjnych w Polsce, Lublin 2001. 46 Por. WHO. World Health Report, Genewa 2003. 47 Por. K. V. Stein, A. Rieder, Integrated care at the crossroads — defining the way forward, „Int. J. Integrated Care” 2009, 9, s. 1–7.

TEOLOGIA_14_2009.indb 150 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

151duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

przygotowuje powstanie Szkoły Kapelanii im. św. Jana Bożego dla duszpasterzy i asystentów pastoralnych, którymi będą mogły się stać osoby zakonne i świec-kie48. Na podstawie materiałów ze zjazdów będących etapami do utworzenia szkoły kapelanii służby zdrowia zostaną zasygnalizowane najważniejsze aspekty wymagań duszpasterskich dla zintegrowanej opieki nad chorymi i ich bliskimi u kresu życia.

3.1. prZygOtOwanie dO pOsługi dusZpasterskiej w ZespOle interdyscyplinarnym

Po czasie entuzjazmu i pospolitego ruszenia w trosce o chorych u kre-su życia przyszedł czas na systematyzację działań i szczegółowe wyznaczenie kompetencji poszczególnych osób w zespole opiekuńczym. Wspominając entu-zjastyczne początki opieki hospicyjnej w Polsce, a także duszpasterstwa hospicyj-nego będącego motorem jego rozwoju, musimy uznać, że nowe czasy wymagają nowej jakości organizacji opieki49. W tradycyjnym modelu opieki istniał podział hierarchiczny, z którego wynikały zadania dla poszczególnych osób w grupie sprawującej opiekę. Rolę przewodnią miał zawsze lekarz, któremu powierzano nadzorowanie całości opieki, a w sposób szczególny jej medyczne aspekty50. Konsekwencją takiego hierarchicznego ustawienia opieki było niedocenianie przez lekarzy pozostałych osób tworzących zespół opiekuńczy, w tym także kapelanów, którzy byli wzywani do interwencji duchowo-religijnych przez pielęgniarki w ponad 60% zbadanych przypadków, a tylko w 4% przypadków zrobili to osobiście lekarze51. Sytuacja w służbie zdrowia, a także coraz bardziej skomplikowane procedury wymagające ścisłej współpracy specjalistów wielu dziedzin wymusiły zmiany noszące miano zintegrowanej opieki medycznej52. Mają ją realizować zespoły opiekuńcze, pracujące w wielodyscyplinarnych i in-terdyscyplinarnych modelach opieki.

48 Por. P. Krakowiak, Szkolenie kapelanów służby zdrowia w Stanach Zjednoczonych metodą clinical pastoral education i zarys możliwości adaptacji tej metody w Polsce w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 60–61. 49 Por. P. Krakowiak, Dzieje pallotyńskiego Hospicjum w Gdańsku. 1983–2008, Gdańsk 2008; por. także: B. Dobrowolska, M. Putkowski, I. Wronska, D. Kozak, M. Cuber, Zapotrzebo-wanie pielęgniarek lekarzy na ksztalcenie podyplomowe z zakresu opieki nad pacjentem umierającym, „Problemy Pielęgniarstwa” 2008, 16(1,2), s. 48–53. 50 Por. J. Łuczak, Kapelan szpitalny – oczekiwania personelu medycznego, w: Kapelan szpi-talny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków, 2010, s. 15. 51 Por. H. G. Koenig, L. B. Baron, J. L. Travis, Religious Prespectives of Doctor, Nurses, Patients, and Families, „Journal of Pastoral Care” 1991, 45, s. 254–267. 52 Por. www.who.int/entity/mediacentre/factsheete/fs172/en/(dostęp: listopad 2009).

TEOLOGIA_14_2009.indb 151 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

152 Ks. Piotr Krakowiak Sac

Zespół wielodyscyplinarny (mulitidicyplinary team) tworzą przedstawiciele różnych profesji współpracujący ze sobą, z zachowaniem własnych kompetencji. Informacje i współpraca są związane z podległościami właściwymi dla struktury służby zdrowia. Opieka nad chorym i jego rodziną może w wyniku tak prowa-dzonej opieki być fragmentaryczna, a brak ściślej współpracy może produkować rozbieżne informacje dla chorego i jego rodziny53. Zespół opiekuńczy pozostaje na tym poziomie ze względu na przyzwyczajenia przenoszone przez pracow-ników ochrony zdrowia z innych instytucji. Przejęcie zadania należącego do „specjalisty” od tej dziedziny jest wyjątkiem, często obarczonym niepewnością, a zespół choć skoncentrowany na wspólnym celu nie jest w stanie przekroczyć utartych barier w celu poprawy zespołowej opieki54. Choć nie jest to metoda pracy najlepsza dla chorego i jego bliskich, to jej atutami są uwzględnianie w równym stopniu problemów somatycznych, jak i psychospołecznych oraz duchowo-religijnych chorego. To opieka zespołowa profesjonalistów oraz opie-kunów chorych.

zespół interdyscyplinarny (interdisciplinary team) zakłada, że tożsamość poszczególnych profesjonalistów jest podporządkowana na rzecz wyniku całego zespołu. Jego członkowie dzielą się informacjami, nie zważając na hierarchię i utarte schematy w celu osiągnięcia jak najlepszych rezultatów. Kierowanie jest dzielone pomiędzy członków zespołu, w zależności od rodzaju problemu. Ciągła interakcja wszystkich członków zespołu jest ważna, a w jej wyniku każdy z członków zespołu uczy się nowych umiejętności, także w wymiarach niezwiązanych bezpośrednio z jego profesją55. Utworzony w ten sposób zespół opiekunów pracuje wspólnie w celu utworzenia i realizacji planu opieki. Ter-minu „interdyscyplinarny” należy używać w odniesieniu do zespołów opiekuń-czych spotykających się regularnie w celu dyskutowania opieki nad pacjentami, tworzenia zunifikowanych planów opieki dla każdego z nich i wspierających się nawzajem wewnątrz zespołu opiekuńczego. W tego rodzaju zespole niezbędne jest wzajemne zaufanie, a także dobra komunikacja, właściwe prowadzenie do-kumentacji i nade wszystko zaangażowanie w te działania jako pierwszorzędne w pracy każdego z członków zespołu. Uchybienie któremuś z tych elementów powoduje zamieszanie, opóźnienia i problemy dla kolegów z zespołu, co pod-waża zaufanie i powoduje niższą jakość opieki nad chorym i jego bliskimi56. Doświadczenie interdyscyplinarnej pracy w zespołach paliatywno-hospicyjnych

53 Palliative Care Australia. Palliative and end of life care glossary of terms, źródło inter-netowe: http://www.palliativecare.org.au/Default.aspx?tabid=2028 (dostęp: kwiecień 2010). 54 Por. Teamwork in palliative care, P. Speck (red.), Oxford 2007. 55 Por. tamże. 56 Por. Canadian Hospice Palliative Care Association. A Model to Guide Hospice Palliative Care. Appendices: Lexicon of Commonly Used Terms, źródło internetowe: http://www.chpca.net/resource_doc_library/model_to_guide_hpc/Appendices-etc.pdf (dostęp: kwiecień 2010).

TEOLOGIA_14_2009.indb 152 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

153duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

uczy, że współpraca i właściwa komunikacja są najistotniejszymi elementami efektywnego działania zespołu. Cele i role powinny być jasne i zorientowane na chorego i jego bliskich, przy ich pełnym zaufaniu, obecnym także w zespole. Funkcje kierowniczenależy podzielić, a umiejętności i wysiłki całego zespołu w pełni włączyć w opiekę. Oczekiwanymi znakami pracy zespołowej są wysoki poziom satysfakcji, zaufanie pomiędzy członkami, którzy chętnie biorą udział w podejmowaniu decyzji i zarządzaniu, aktywny udział w zebraniach, dobre wyniki we wskaźnikach kontrolnych, a także wysokie oceny satysfakcji ze strony chorych i ich rodzin. Zespół interdyscyplinarny jest kluczowy dla opieki paliatywno-hospicyjnej. Wiele organizacji międzynarodowych uważa ten element za kluczowy dla istoty nowoczesnej opieki medycznej57.

Zaangażowanie duszpasterza w zespołową opiekę wymaga odpowiednie-go przygotowania i umiejętności współpracy w wielodyscyplinarnym lub inter-dyscyplinarnym zespole opiekuńczym. Lekarka z zespołu opieki paliatywno- -hospicyjnej tak formułuje oczekiwania wobec kapelana: „Nie sądzę, aby można było traktować kapelana tylko jako kolejnego, działającego osobno konsultanta – profesjonalistę, specjalistę od duszy. Ideałem jest zaistnienie kapelana jako członka zespołu, który nawiązuje relację nie tylko z chorym, ale i z osobami, które go leczą i nim się opiekują. To jest trudne, szczególnie w dzisiejszych, zeświecczałych czasach. Wymaga od kapelana zaangażowania, czasu, odwagi”58. Jak spełnić tak wysokie oczekiwania stawiane przez członków zespołu opiekuń-czego duszpasterzom? Poniższy model ukaże nowe możliwości, na które czekają chorzy, ich bliscy, a także pracownicy i wolontariusze służby zdrowia.

3.2. pOtrZeBa fOrmOwania ZespOłów dusZpasterskich dla pOtrZeB służBy ZdrOwia

W duszpasterskiej opiece nad chorymi i ich rodzinami na świecie od lat biorą udział osoby zakonne i świeckie. Dzieje się tak od czasów Soboru Watykańskiego II, który poprzez swoje dokumenty zachęcał do włączenia wspólnoty w specjalistyczne duszpasterstwo w Kościele59. Także Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia wydała liczne dokumenty, podkreślające

57 Por. S. Connor, K. Egan, D. Kwilisz i inni, Interdyscyplinary Approaches to Assisting with End-of-Life Care and Decision Making, „Am Behav Sci” 2002, 46, s. 340–356. 58 List dr H. Bogusz, w: J. Łuczak, Kapelan szpitalny – oczekiwania personelu medycz-nego, w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 22. 59 Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich „Apostolicum auctoritatem”, Rzym 18 XI 1965, w: tenże, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1967, s. 379–405.

TEOLOGIA_14_2009.indb 153 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

154 Ks. Piotr Krakowiak Sac

ważną rolę osób zakonnych i świeckich w duszpasterstwie służby zdrowia60. Anglosaski model formacji pastoralno-klinicznej clinical pastoral education za-kłada, że w ekipie duszpasterskiej razem pracują duchowni i świeccy. Mia-no kapelana przysługuje osobie odpowiednio przygotowanej do zespołowej pracy przez specjalistyczne studia i praktyki kliniczne, a często zdarza się, że świecki jest przełożonym kapłana, nieposiadającego takiego specjalistycznego wykształcenia61. Także w Polsce są przykłady ośrodków, w których kapelanom towarzyszą ekipy asystentów pastoralnych wywodzących się spośród sióstr zakonnych i świeckich szafarzy Eucharystii oraz odpowiednio przygotowanych wolontariuszy62. Przedstawiony tam przykład jest wyjątkiem w duszpasterstwie służby zdrowia, nie jest także częsty w duszpasterstwie paliatywno-hospicyj-nym. Współpraca duchownych i świeckich we wspólnej trosce o chorych i ich rodziny udaje się najczęściej w opiece pediatrycznej, podobnie jak w wypadku hospicjów dla dzieci63. Tworzenie zespołów duszpasterskich, będących zdolnymi do ścisłej współpracy między sobą, a także współpracy w ramach zintegrowanej opieki są wyzwaniami, na które powinna odpowiedzieć inicjatywa podyplo-mowej szkoły kapelanii służby zdrowia. Do większej otwartości na różnych operatorów duszpasterskich: kapelana, osoby zakonne i świeckich w swoim wystąpieniu duszpasterzy zachęcał Sekretarz Papieskiej Rady ds. Duszpaster-stwa Służby Zdrowia64. Odpowiednia jakość opieki duchowo-religijnej, możliwa tylko poprzez zespołowe działanie, jest doceniana przez interdyscyplinarny zespół opiekuńczy, na co wskazują badania ukazujące jakość współpracy i satysfakcję związaną z duchowością, będącą ważnym elementem opieki nad chorymi u kresu życia65.

60 Por. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Zakonnicy w świecie cier-pienia i zdrowia, Watykan 1987; Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Świeccy w świecie cierpienia i zdrowia, Watykan 1987. 61 Por. P. Krakowiak, Szkolenie kapelanów służby zdrowia w Stanach Zjednoczonych metodą clinical pastoral education i zarys możliwości adaptacji tej metody w Polsce, w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 44–61. 62 Por. L. Szczepaniak, Posługa kapelana w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Krakowie w latach 1995–2009, w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 62–74. 63 Por. Opieka paliatywna nad dziećmi, T. Dangel (red.)Warszawa 2008. 64 Por. J. L. Redrado, Posługa duszpasterska w placówkach służby zdrowia, w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 83–94. 65 Por. L. Clark, S. Leedy, L. McDonald, B. Muller, C. Lamb, T. Mendez, S. Kim, R. Schonwetter, Spirituality and Job Satisfaction among Hospice Interdisciplinary Team Members, „Journal of Palliative Medicine” 2007, Dec. 10 (6), s. 1321–8.

TEOLOGIA_14_2009.indb 154 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

155duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

3.3. ZespOłOwa trOska dusZpasterska O rOdZiny w żałOBie jakO ważne Zadanie

Szczególnym aspektem, wymagającym troski kapelana i współpracu-jących z nim osób, jest pomoc po stracie i towarzyszenie w żałobie. Będąc standardem w opiece paliatywno-hospicyjnej, powinno być także zadaniem podejmowanym przez duszpasterzy i ekipy współpracowników w zespołach kapelanii szpitalnej. Pomoc sakramentalna, na którą czekają chorzy, a także poradnictwo duszpasterskie i pomoc rodzinom w żałobie są niemożliwe dla jednego tylko kapelana. Potwierdza to doświadczenie z cierpiącej na niedobór kapłanów Francji, gdzie wraz z często bardzo wiekowymi już duszpasterzami o chorych, a także o ich rodziny i osoby w żałobie, troszczą się zakonnice i osoby świeckie66. Troska o osoby po stracie i pogrążone w żałobie jest natu-ralną konsekwencją pomocy choremu członkowi ich rodziny czy przyjacielowi. Szczególnie wobec rosnącej liczby osób niezwiązanych mocno ze swoją parafią, a także wobec rosnącej liczby osób przenoszących się w nowe miejsca w kraju lub za granicą w poszukiwaniu pracy, duszpasterstwo służby zdrowia może być ważnym miejscem troski o potrzeby duchowe i religijne w czasie żałoby. Duszpasterze parafialni powinni również zadbać o indywidualną pomoc oso-bom osieroconym, a jeśli jest taka konieczność, zatroszczyć się również o grupy wsparcia w żałobie przy wspólnocie parafialnej67. Jednak najczęściej jednymi z pierwszych, którzy spotykają się z osobami przeżywającymi bolesne straty, są kapelani – to oni którzy powinni wraz ze swoimi współpracownikami umieć udzielić wsparcia osieroconym. Z myślą o nich i o innych członkach interdyscy-plinarnych zespołów opiekuńczych powstał poradnik pozwalający przygotować się w sytuacjach kryzysowych do wsparcia osób w różnym wieku, po przeżyciu różnego rodzaju straty68.

pOdsumOwanie

Duszpasterstwo służby zdrowia to niełatwa sztuka. Staje się ono jeszcze większym wyzwaniem w dobie zintegrowanej opieki zespołowej, która jest już obecna w opiece paliatywno-hospicyjnej. Pomimo wszystkich pomocy i specja-

66 Por. K. Szałata, Z filozofii relacji osobowych w medycynie. Humanizacja działań me-dycznych a obecność kapelana przy chorym, w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 31–43. 67 Por. P. Krakowiak, Od kampanii „Hospicjum to też Życie” do nowych form towarzysze-nia w żałobie, w: Komisja Duszpasterstwa KEP, Otoczmy troską życie. Kościół niosący Ewangelię nadziei, Poznań 2008, s. 237–245. 68 Por. P. Krakowiak, Strata, osierocenie i żałoba, Gdańsk 2007.

TEOLOGIA_14_2009.indb 155 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

156 Ks. Piotr Krakowiak Sac

listycznych szkoleń, duszpasterz służby zdrowia, a jeszcze szczególniej kapelan opieki paliatywno-hospicyjnej, powinien być człowiekiem mądrym, człowie-kiem wiary, modlitwy i dialogu, który z życzliwych odniesień międzyludzkich zbuduje wokół siebie delikatną atmosferę zaufania i nadziei. To powinien być człowiek, który razem z zespołem sprawującym z nim opiekę buduje wiarę przeżywaną w tej szczególnej wspólnocie69. Pielęgniarki, będące z całego zinte-growanego zespołu opieki najczęściej przy chorym, sformułowały 10 „życzeń do kapelana”. Wydaje się, że ich przytoczenie jest najlepszym podsumowaniem tych rozważań i przyczynkiem do refleksji dla piszącego te słowa i wszystkich duszpasterzy służby zdrowia:

Czego oczekują pielęgniarki hospicyjne od kapelana? 1. Większa dostęp-ność – najlepiej całodobowa pod telefonem; 2. Poczucie większego kontaktu, bez pośpiechu; 3. Możliwość rozmowy wtedy, gdy chory czuje taką potrzebę, a nie tylko w umówionym momencie; 4. Odwiedziny nie tylko z komu-nią, która stwarza dystans, ale także w czasie indywidualnych spotkań; 5. Personel potrzebuje rozmowy z duchownym; 6. Niezbędna jest współpraca w celu omówienia problemów chorych; 7. Rekolekcje i dni skupienia dla zespołu; 8. Wyczulenie na sygnały i prośby o pomoc ze strony personelu; 9. Wystrzeganie się pośpiesznej posługi, sloganów religijnych i małej sta-ranności wykonywanych posług; 10. Kapelan nie tylko jako rozdający sa-kramenty, ale jako przyjaciel, towarzysz trudnej służby i współpracownik zintegrowany z całym personelem70.

Powyższe oczekiwania są niemożliwe do spełnienia przez jednego, nawet najgorliwszego kapelana. Dlatego tak cenna jest inicjatywa powołania Szkoły Kapelanii im. św. Jana Bożego w Krakowie, gdzie razem z księżmi specjali-styczne studia będą odbywały osoby zakonne i świeckie. Z ich absolwentów powstaną zespoły duszpasterskie, będące w stanie skuteczniej pomóc i sprostać wielorakim potrzebom duchowym i religijnym chorych, ich bliskich, a także pracowników i wolontariuszy opieki paliatywno-hospicyjnej, zatroskanej o ludzi u kresu życia, a także o osoby pogrążone w żałobie.

69 Por. K. Szałata, dz. cyt., s. 43. 70 Por. Wypowiedzi pielęgniarek Hospicjum Palium w Poznaniu, w: J. Łuczak, Kapelan szpitalny – oczekiwania personelu medycznego, w: Kapelan szpitalny i zespoły medyczne we wspólnej posłudze przy chorym, Kraków 2010, s. 23–24.

TEOLOGIA_14_2009.indb 156 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

157duszpasterstwo w zespołowej opiece paliatywno-hospicyjnej. nowe wyzwania

chaplaincy in hOspice-palliative integrated care. new challenges

summary

The Church was and still is a very strong supporter of hospice programs in Poland, which started in 1981 in Krakow (hospice house), and in 1983 in Gdansk (home care). In 1987, Pope John Paul II recognized the great amount of work done by hospice teams: “I admire the Hospice, which has undertaken its service in Gdansk and is spreading into other cities. It was born out of the common concern of the chaplaincy and doctors stan-ding by their patients’ beds for the proper place and conditions for patients at the end of their lives. This concern is expressed in their shared atten tion to and nursing of ill people in their homes, in heartfelt and disinterested “self-sacrifice”. This blessing was decisive for further development of the Hospice Movement in Poland. After the democratic changes in 1989, hospice-palliative medicine became a part of the nation al healthcare program, with continuous attention towards religious and spiritual care.

Today in Poland there are more than 400 hospice and palliative care units al-together – from big hospices and palliative care university units, to small home care units, run mostly by volunteers. Many activities have been dedicated to various aspects of interdisciplinary work of hospice-palliative care teams. Chaplains are not adequately prepared for the team work and for the enlargement of the spiritual and religious care beyond the liturgical and religious assistance. Therefore there is a need to create the pastoral care team, with the ordained chaplains, but also with religious women and men, and lay Eucharist ministers and adequately prepared volunteers. Recent volunteer programs in Poland have promoted voluntary activi ties with a spe cial message sent to the group of adults called the 50+ group. Together wit a new program of post graduated school for Catholic Chaplaincy, open for the ordained and non ordained theologians, for other helping professions specialists, for men and women could be an answer to the growing challenge of team work for terminally ill, dying and their families. It could be the chance to prepare the pastoral teams for the integrated hospice and palliative care teams.

TEOLOGIA_14_2009.indb 157 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu

TEOLOGIA_14_2009.indb 158 2010-11-04 11:24:15

© Copyti

ght b

y Wyd

awnic

two N

auko

we Uniw

ersyte

tu Miko

łaja K

opern

ika w

Toruniu