Upload
others
View
8
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ 2002-2004
Κλειδιά και Αντικλείδια ΕΜ
∆ιδακτική Μεθοδολογία
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Μαρία Σφυρόερα
ΥΠΕΠΘ
Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Αθήνα 2004
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Μαρία Σφυρόερα είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδα-
γωγικής στο Τmicroήmicroα Επιστηmicroών της Εκπαίδευσης για την
Προσχολική Ηλικία (ΤΕΕΠΗ) του ∆ηmicroοκρίτειου Πανε-
πιστηmicroίου Θράκης
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Μαρία Σφυρόερα είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδα-
γωγικής στο Τmicroήmicroα Επιστηmicroών της Εκπαίδευσης για την
Προσχολική Ηλικία (ΤΕΕΠΗ) του ∆ηmicroοκρίτειου Πανε-
πιστηmicroίου Θράκης
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Ζωγραφάκη Μ
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
9
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
11
∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
Σκηνή 1η Βrsquo Τάξη δηmicroοτικού σχολείου Αθήνας
Φέτος στην τάξη microου έχω 22 παιδιά Από αυτά τα 8 δεν
είναι ελληνικής καταγωγής τα 4 είναι από την Αλβανία
και έχουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα τα 3 είναι από τις
Φιλιππίνες έχουν έρθει στην Ελλάδα microόλις πριν από 1
χρόνο και microιλούν ελάχιστα ελληνικά και 1 παιδί κατάγε-
ται από την Πολωνία έχει γεννηθεί στην Ελλάδα και
microιλά καλά ελληνικά Όταν πριν ξεκινήσει η χρονιά
έmicroαθα τη σύνθεση των παιδιών της τάξης microου σκέ-
φτηκα ότι δε θα τα καταφέρω Είχα ωστόσο την ελπίδα
ότι οι ελληνικής καταγωγής microαθητές microου που ήταν
εξάλλου και οι περισσότεροι θα microε βοηθούσαν να κάνω
το microάθηmicroά microου αφού θα microπορούσαν να συνεννοηθούν
microαζί microου θα ήξεραν πάνω κάτω τα ίδια πράγmicroατα θα
microπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν ∆υστυχώς η
πραγmicroατικότητα microε διέψευσεhellip Από τα παιδιά αυτά άλλα
ήξεραν να διαβάζουν να κατανοούν αυτά που διαβά-
ζουν και να γράφουν microε σχετική άνεση και άλλα όχι
άλλα έδειχναν ευτυχισmicroένα και ήταν ορεξάτα για δου-
λειά και άλλα έδειχναν να βαριούνται άλλα microάθαιναν
γρήγορα και άλλα χρειάζονταν πολύ χρόνο και επανα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
λήψεις άλλα ήταν προσεκτικά και συγκεντρωmicroένα και
άλλα έκαναν συνέχεια λάθη αφηρηmicroάδας άλλα συmicromicroε-
τείχαν στο microάθηmicroα και άλλα έmicroεναν σιωπηλά άλλα ήταν
πάντα διαβασmicroένα και άλλα ποτέhellip Ένιωσα πολύ άτυχος
που βρέθηκα σε microια τάξη microε τόσο διαφορετικά παιδιά και
δεν microπορούσα καθόλου να σκεφτώ τι θα έπρεπε να
κάνω για να οργανώσω αποτελεσmicroατικά το microάθηmicroά microου
Η ιδέα να δουλέψω microόνο microε τους καλούς microαθητές ήταν
για microένα η πιο βολική αλλά δε microε ενθουσίαζε Τι να
κάνω όmicroως Να προχωρώ αργά ακολουθώντας τους
ρυθmicroούς των microαθητών που δεν τα κατάφερναν και τόσο
καλά είτε επειδή δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είτε
για άλλους λόγους που δεν τους ξέρω Και αυτό δε θα
ήταν σε βάρος των καλών microαθητών Να ακολουθήσω
κάποιους ενδιάmicroεσους ρυθmicroούς που να καλύπτουν το
microέσο όρο των microαθητών Έκρινα ότι αυτή ήταν η καλύ-
τερη λύση και την υιοθέτησα Εξηγούσα πολύ αναλυ-
τικά προχωρούσα σχετικά αργά δεν έβαζα στα παιδιά
πολύ δύσκολα laquoΣκέφτοmicroαι και γράφωraquo και γενικά δε
ζητούσα πολλά από τα παιδιά ούτε σχεδίαζα microαθήmicroατα
που απαιτούσαν από αυτά να παίρνουν πρωτοβουλίες
Τελικά νοmicroίζω ότι δεν κατάφερα πολλά πράγmicroατα Οι
καλοί microαθητές άρχισαν σιγά σιγά να βαριούνται και να
microην είναι τόσο ορεξάτοι όπως στην αρχή ενώ οι πολύ
αδύναmicroοι και αυτοί που δε microιλούσαν καλά ελληνικά πάλι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
13
δεν microπορούσαν να παρακολουθήσουν το microάθηmicroα Ίσως
τελικά οι microόνοι που επωφελήθηκαν να ήταν οι ελάχιστοι
microέτριοι microαθητές Ακόmicroη δεν ξέρω ποια θα ήταν η καταλ-
ληλότερη microέθοδος γιrsquo αυτή την τάξη Εξακολουθεί να
microου φαίνεται πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κάποιος
τόσο διαφορετικά παιδιά Ελπίζω την επόmicroενη χρονιά η
τάξη microου να είναι περισσότερο οmicroοιογενής για να ξέρω
πώς να δουλέψω
Σκηνή 2η Τάξη σε διθέσιο σχολείο ορεινής περιοχής της
Θράκης
Όταν έφτασα στο σχολείο και διαπίστωσα ότι ήταν διθέ-
σιο1 η γη έφυγε κάτω από τα πόδια microου Πώς θα microπο-
ρούσα να δουλέψω microαζί σε ένα τmicroήmicroα την Αrsquo τάξη την
Εrsquo και τη ΣΤrsquo και σε ένα άλλο τη Βrsquo τη Γrsquo και τη ∆rsquo τάξη
Σύντοmicroα διαπίστωσα πως τα παιδιά της Αrsquo τάξης που για
πρώτη φορά άκουγαν την ελληνική γλώσσα και microέχρι
τώρα δεν είχαν καmicroία επαφή microε σχολείο χαρτί και microο-
λύβι ήταν φοβισmicroένα Χρειαζόταν πολύς χρόνος για να
εξοικειωθούν microαζί microου και να microπορούmicroε να συνεννοού-
microαστε για τα βασικά της καθηmicroερινής σχολικής ζωής Τα
1 ∆ιθέσιο σχολείο στο πλαίσιο της microειονοτικής εκπαίδευσης ση-microαίνει ότι υπηρετούν σε αυτό ένας χριστιανός και ένας microου-σουλmicroάνος δάσκαλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
παιδιά της Εrsquo και της ΣΤrsquo δεν είχαν καλό επίπεδο στα
ελληνικά και microάλλον δεν είχαν συνηθίσει να δουλεύουν
στο σχολείο Τα παιδιά των άλλων τάξεων είχαν επίσης
σε γενικές γραmicromicroές πολύ χαmicroηλό επίπεδο Μερικά δεν
ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν Από τα 5 παιδιά της Γrsquo
τάξης τα 3 θα έπρεπε κανονικά να βρίσκονται στη Βrsquo
τάξη Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και microε τα παιδιά των
άλλων τάξεων Πέρα από αυτό τα βιβλία που έπρεπε να
microελετήσω για όλες αυτές τις τάξεις ήταν τόσο πολλά
που δεν ήξερα από πού να αρχίσω Το γεγονός ότι είχα
τη δυνατότητα να κάνω επιλογές από κάποια κεφάλαια
και να τα συνδυάζω microε άλλα microε δυσκόλευε ακόmicroα πε-
ρισσότερο Σκεφτόmicroουν ότι αν είχα microια δοmicroηmicroένη ύλη
στα χέρια microου θα ήξερα περισσότερο τι να κάνω Το
ιδανικό θα ήταν να έχω microία τάξη όπου όλα τα παιδιά να
βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο όπως πέρυσι που δίδασκα
σε χριστιανικό σχολείο Έτσι microπορούσα να διδάσκω τα
microαθήmicroατα microε microια σειρά και ήξερα κάθε microέρα ακριβώς
από πού microέχρι πού θα διδάξω Φέτος δεν ξέρω ακριβώς
πώς να οργανώσω τα microαθήmicroατά microου έχω την αίσθηση
ότι πηγαίνω από το ένα στο άλλο και ότι έτσι δε βοηθάω
ιδιαίτερα τους microαθητές microου Τέλος δεν έχω βρει τρόπο
για να είναι τα παιδιά microιας τάξης ήσυχα όταν δουλεύω
microε τα παιδιά microιας άλλης τάξης Όταν για παράδειγmicroα
έχω γύρω microου τα 4 παιδιά της Αrsquo ∆ηmicroοτικού και προ-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
15
σπαθώ να τους microάθω microε αφορmicroή το βιβλίο τους laquoΠατη-
microασιέςraquo2 το βασικό λεξιλόγιο για να microπορούmicroε να
επικοινωνούmicroε τα παιδιά των άλλων τάξεων κάνουν
πολλή φασαρία Ενώ τους έχω βάλει να αντιγράψουν
ένα κείmicroενο από το laquoΟ γύρος της Ελλάδαςraquo3 για να το
microάθουν απέξω microιλάνε microεταξύ τους χαζεύουν ή ακούνε
αυτά που ρωτάω τα microικρά και πετάγονται για να απα-
ντήσουν στη θέση τους microε αποτέλεσmicroα τα πιο microικρά να
microην προλαβαίνουν να απαντήσουν και να microη microαθαίνουν
Τελικά microεγάλο microέρος της διδακτικής ώρας αναλώνεται
σε παρατηρήσεις και φωνές και έτσι χάνεται και ο ελάχι-
στος χρόνος όπου θα microπορούσα να ασχοληθώ microε τα
παιδιά κάθε τάξης
Ποιο είναι το laquoπρόβληmicroαraquo στις παραπάνω σκηνές
Και στις δύο σκηνές οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται microπρο-
στά σε ανοmicroοιογενείς τάξεις είτε επειδή αυτές αποτελού-
νται από παιδιά microε διαφορετικά σηmicroεία αφετηρίας δια-
φορετικό βαθmicroό κατάκτησης της ελληνικής γλώσσας και
2 Βιβλίο της Αrsquo τάξης τχ 1 Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000 3 Βιβλίο για τα microη γλωσσικά microαθήmicroατα Πρόγραmicromicroα laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo ΟΕ∆Β Αθήνα 2000
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
διαφορετική στάση απέναντι στο σχολείο (σκηνή 1η)
είτε επειδή αποτελούνται από παιδιά διαφορετικών ηλι-
κιών αλλά και διαφορετικής σχολικής επίδοσης (σκηνή
2η) Βασικό πρόβληmicroα και των δύο είναι πως νιώθουν
ότι δεν microπορούν να οργανώσουν αποτελεσmicroατικά το
microάθηmicroά τους Αναζητούν τρόπους και microεθόδους προ-
βληmicroατίζονται για τους ρυθmicroούς τους οποίους πρέπει να
ακολουθήσουν και ενίοτε υιοθετούν συmicroπεριφορές και
στρατηγικές που εκ των υστέρων αποδεικνύονται όπως
οι ίδιοι διαπιστώνουν αναποτελεσmicroατικές Κάποτε απο-
δίδουν την laquoαποτυχίαraquo τους στα χαρακτηριστικά της
ύλης που έχουν να διδάξουν (σκηνή 2η) άλλοτε στην
αδυναmicroία τους να επιβάλουν την πειθαρχία (σκηνή 2η)
και άλλοτε στους αργούς ρυθmicroούς τους οποίους επιλέ-
γουν (σκηνή 1η)
Η ανοmicroοιογένεια πάντως αντιmicroετωπίζεται και στις δύο
σκηνές σαν εmicroπόδιο σαν κάτι που θέτει άλυτα ερωτή-
microατα-διλήmicromicroατα στον εκπαιδευτικό Ποια ύλη να επιλέ-
ξει να διδάξει Σε ποια οmicroάδα microαθητών του να προσαρ-
microόσει το επίπεδο του microαθήmicroατός του Πώς θα microπορέσει
να δουλέψει microε παιδιά τα οποία θα έπρεπε να φοιτούν
σε χωριστές τάξεις
Ταυτόχρονα αυτή η ανοmicroοιογένεια αντιmicroετωπίζεται και
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
17
σαν κάτι τυχαίο και περιστασιακό Και οι δύο εκπαιδευτι-
κοί νιώθουν άτυχοι microέσα σε microια τόσο ανοmicroοιογενή τάξη
και είτε αναπολούν microια τάξη microε παιδιά που laquoείχαν όλα το
ίδιο επίπεδοraquo είτε ελπίζουν να έχουν microια τέτοια τάξη την
επόmicroενη σχολική χρονιά έτσι ώστε να microπορούν να θέ-
τουν κοινούς στόχους για όλους τους microαθητές
Υπάρχουν όmicroως τελικά οmicroοιογενείς τάξεις Και αν όχι
ποιες είναι κάποιες πρώτες απαντήσεις στα ερωτήmicroατα
τα οποία θέτουν οι εκπαιδευτικοί microέσα από τις καταγρα-
φές τους στις δύο σκηνές Ποια παιδαγωγική τάση και
ποια διδακτική προσέγγιση δίνει στον εκπαιδευτικό τα
απαραίτητα laquoεργαλείαraquo ώστε να microπορεί να δουλεύει
αποτελεσmicroατικά σε τάξεις όπως αυτές που περιγράφο-
νται παραπάνω
ΗΗ οοmicromicroοοιιοογγέέννεειιαα κκααιι οοιι σσχχοολλιικκέέςς ττάάξξεειιςς
Για δεκαετίες επικρατούσε η αντίληψη ότι πέρα από τις
τάξεις microονοθέσιων και διθέσιων σχολείων στις οποίες η
ανοmicroοιογένεια θεωρείται δεδοmicroένη οι τάξεις στις οποίες
φοιτούν παιδιά microιας συγκεκριmicroένης ηλικιακής οmicroάδας και
microε κοινή καταγωγή είναι οmicroοιογενείς Η ανοmicroοιογένεια
των σηmicroερινών σχολικών τάξεων αποδόθηκε αρχικά σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microεγάλο βαθmicroό στις microετακινήσεις πληθυσmicroών και στα microε-
ταναστευτικά ρεύmicroατα που σηmicroειώθηκαν σε παγκόσmicroιο
επίπεδο τα οποία οδήγησαν στη δηmicroιουργία πολυπολιτι-
σmicroικών σχολικών τάξεων Το φαινόmicroενο αυτό που θεω-
ρείται σχετικά πρόσφατο για τον ελλαδικό χώρο δη-
microιούργησε microια νέα εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα η οποία
κάνει πια φανερή την ανάγκη για microια σειρά από αναθε-
ωρήσεις σε αντιλήψεις και microεθόδους διδασκαλίας
Μήπως όmicroως το φαινόmicroενο της ανοmicroοιογένειας των σχο-
λικών τάξεων δεν είναι όπως θεωρείται microια τόσο νέα
εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Μήπως η ανοmicroοιογένεια
ανάmicroεσα στους microαθητές κάθε τάξης υπήρχε και θα
υπάρχει πάντα και δεν εξαρτάται microόνο από τη διαφορε-
τική εθνική καταγωγή και τη microητρική γλώσσα των microαθη-
τών Μήπως απλώς η ανοmicroοιογένεια αν και παρούσα
δεν ήταν τόσο εmicroφανής ώστε να θέτει το ζήτηmicroα της
αναθεώρησης των εφαρmicroοζόmicroενων προγραmicromicroάτων και
microεθόδων Μήπως η παιδαγωγική που έδινε όλο το βά-
ρος στο αποτέλεσmicroα και όχι στην ίδια τη διαδικασία microά-
θησης συντελούσε ώστε οι διαφοροποιηmicroένες επιδόσεις
των παιδιών να αποδίδονται απλώς στην ευφυΐα τους
και στη γενικότερη laquoέφεσηraquo για microάθηση
Η αλήθεια είναι πως ποτέ καmicroία τάξη δεν microπορεί να είναι
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
19
απόλυτα οmicroοιογενής Ακόmicroα και αν ο βαθmicroός οmicroοιογέ-
νειας ανάmicroεσα στα παιδιά ελληνικής καταγωγής που
φοιτούν όλα στην ίδια τάξη (σκηνή 1η) ή ανάmicroεσα στα
παιδιά των τριών διαφορετικών τάξεων του microειονοτικού
σχολείου (σκηνή 2η) δεν είναι ο ίδιος αυτό δεν αναιρεί
τους κοινούς προβληmicroατισmicroούς και τις κοινές δυσκολίες
των δύο εκπαιδευτικών Απλώς η ανοmicroοιογένεια γίνεται
πιο εύκολα αποδεκτή και κατανοητή από τον εκπαιδευ-
τικό όταν αφορά παιδιά διαφορετικών ηλικιών (σκηνή
2η) και διαφορετικών εθνοτήτων που κατέχουν σε δια-
φορετικό βαθmicroό την ελληνική γλώσσα (σκηνή 1η) από
ότι όταν αφορά παιδιά τα οποία στα microάτια του εκπαι-
δευτικού θα όφειλαν να microπορούν και να θέλουν να κά-
νουν τα ίδια ακριβώς πράγmicroατα (σκηνή 1η) Γιατί όmicroως
αυτοί οι ελληνικής καταγωγής microαθητές της 1ης σκηνής
οι οποίοι θα έπρεπε σύmicroφωνα microε τον εκπαιδευτικό να
microπορούν και να θέλουν να κάνουν ακριβώς τα ίδια
πράγmicroατα εφόσον έχουν την ίδια ηλικία κατέχουν τα
ελληνικά έχουν φοιτήσει όλοι microαζί στην Αrsquo τάξη και
ζούνε στην ίδια γειτονιά διαφέρουν τόσο πολύ ως προς
τις επιδόσεις τους
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
ΟΟιι ββαασσιικκέέςς ππηηγγέέςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςςhelliphellip
Τα παιδιά οποιασδήποτε τάξης (έστω και επιφανειακά
οmicroοιογενούς) διαφέρουν ως προς
bull Το κοινωνικο-οικονοmicroικό επίπεδο και το πολιτισmicroικό
κεφάλαιο των γονιών τους κατά συνέπεια αφενός ως
προς το βαθmicroό κατοχής της κυρίαρχης- πρότυπης γλώσ-
σας του σχολείου και αφετέρου ως προς το βαθmicroό εξοι-
κείωσής τους microε την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτά σχετί-
ζονται και microε τη δοmicroή και τον τρόπο οργάνωσης κάθε
οικογένειας καθώς και microε τη στάση και τις στρατηγικές
τις οποίες η οικογένεια υιοθετεί συνειδητά ή ασυνεί-
δητα απέναντι στο σχολείο τις προσδοκίες της από
αυτό κτλ
bull Τη δική τους στάση απέναντι στο σχολείο Αυτή
επηρεάζεται από τα διαφοροποιηmicroένα ενδιαφέροντα και
κίνητρα των παιδιών και από το νόηmicroα που αποδίδουν
σε αυτό που γίνεται στο σχολείο Το νόηmicroα αυτό προ-
φανώς σχετίζεται microε την απόσταση που υπάρχει ανά-
microεσα στο σχολείο (περιεχόmicroενο microαθηmicroάτων και τρόπος
διδασκαλίας) και στις δικές τους άρρητες συνήθως
προσδοκίες
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
21
bull Τις γνωστικές τους δοmicroές και λειτουργίες ∆ηλαδή
microε άλλα λόγια διαφέρουν ως προς τον τρόπο microε τον
οποίο προσλαmicroβάνουν και επεξεργάζονται τις πληροφο-
ρίες οικοδοmicroούν τις αναπαραστάσεις τους για τον κό-
σmicroο ως προς τις microνηmicroονικές τους ικανότητες την ανα-
λυτική ή συνθετική στρατηγική microέσω της οποίας microαθαί-
νουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και να εξά-
γουν κανόνες (επαγωγική σκέψη) την ικανότητά τους
να κατανοούν και να εφαρmicroόζουν κανόνες (απαγωγική
σκέψη) τη δηmicroιουργικότητά τους τους τρόπους επικοι-
νωνίας που προτιmicroούν τους ρυθmicroούς microάθησης κτλ4
ΟΟ χχεειιρριισσmicromicroόόςς ττηηςς ααννοοmicromicroοοιιοογγέέννεειιααςς σσττηη σσχχοολλιικκήή ττάάξξηη
ααππόό ττηη δδιιααππίίσσττωωσσηη ττωωνν ααττοοmicromicroιικκώώνν δδιιααφφοορρώώνν
σσττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η συνειδητοποίηση του ότι κάθε microαθητής όχι microόνο ξεκι-
νάει τη σχολική του ζωή microε διαφορετικά εφόδια αλλά
4 Η Ψυχολογία των Ατοmicroικών ∆ιαφορών έχει αναδείξει microέσα από εmicroπειρικές έρευνες microια σειρά από διαφορές στα άτοmicroα οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο microάθησης (βλ για παράδειγmicroα Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969 Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
και υιοθετεί στην πορεία του ένα προσωπικό στιλ microάθη-
σης δεν αποτελεί λοιπόν microια νέα ιδέα Έχει τις ρίζες της
στην αναγνώριση της ατοmicroικότητας του microαθητή την
οποία microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε στα έργα των Cousi-
net5 Freinet6 Oury7 οι οποίοι microέσα από τη δική τους
οπτική κάνουν λόγο για το microαθητή που έχει τις δικές του
επιθυmicroίες έγνοιες και ικανότητες Πίσω από τις παιδα-
γωγικές τους θέσεις βρίσκονται δύο φιλοσοφικά αξιώ-
microατα η πίστη στις δυνατότητες όλων των ατόmicroων και η
αναγνώριση του δικαιώmicroατος στη διαφορά
Το να παραδεχόmicroαστε όmicroως απλώς ότι οι microαθητές είναι
microεταξύ τους διαφορετικοί και ότι για παράδειγmicroα για να
microάθουν κάτι άλλοι προτιmicroούν να διαβάσουν ένα κεί-
microενο άλλοι να χειριστούν σύmicroβολα ή να φτιάξουν ένα
σχεδιάγραmicromicroα άλλοι να αλληλεπιδράσουν συζητώντας
microε συνοmicroηλίκους τους άλλοι να πειραmicroατιστούν κτλ δε
microας οδηγεί πολύ microακριά κυρίως όταν αυτή η διαπί-
στωση δε συmicroβαδίζει microε την υιοθέτηση συγκεκριmicroένων
5 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Pa-ris 1950 6 Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 7 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedago-gie institutionnelle Maspero Paris 1971
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
23
στρατηγικών microεθόδων και τρόπων δουλειάς microέσα στη
σχολική τάξη Για να είναι χρήσιmicroη και λειτουργική αυτή
η διαπίστωση απαιτεί τη διαmicroόρφωση microιας laquoδιαφορο-
ποιηmicroένης παιδαγωγικήςraquo8
ΤΤιι εείίννααιι ηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική είναι microια παιδαγωγική
που είναι επικεντρωmicroένη στις ίδιες τις διαδικασίες microάθη-
σης δηλαδή στους τρόπους microε τους οποίους microαθαίνουν
τα διαφορετικά άτοmicroα και όχι στα αποτελέσmicroατα της
microάθησης Στόχος της είναι η διαmicroόρφωση ενός ευέλι-
κτου πλαισίου που να επιτρέπει στον καθένα να χρησι-
microοποιεί τις δικές του microαθησιακές διαδροmicroές τους δικούς
του τρόπους και στρατηγικές κατάκτησης γνώσεων και
8 Ο όρος laquoδιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγικήraquo δεν είναι σύγχρο-νος Εmicroφανίστηκε στην Ευρώπη (αρχικά στη Γαλλία και την Ελβετία) τη δεκαετία του 1970 (Περισσότερα για τη διαφορο-ποιηmicroένη παιδαγωγική βλ στα Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Przesmycki H Peacutedago-gie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Perrenoud P La peacute-dagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences Paris ESF editeur Paris 1994 κά)
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
απόκτησης δεξιοτήτων τη δική του ιδιαίτερη laquoνοηmicroο-
σύνηraquo9 Είναι microια microορφή εξατοmicroικευmicroένης παιδαγωγικής
που στοχεύει στην αντιmicroετώπιση της σχολικής αποτυχίας
και αντιτίθεται στο microύθο της οmicroοιογένειας και στην
άποψη ότι όλοι microπορούν να microάθουν τα ίδια πράγmicroατα microε
τον ίδιο τρόπο και εποmicroένως ότι microια κοινή για όλους
παιδαγωγική προσέγγιση διασφαλίζει την ισότητα Αντί-
θετα πρεσβεύει ότι η πραγmicroατική ισότητα ευκαιριών
διασφαλίζεται όταν το σχολείο ακολουθώντας microια δια-
φοροποιηmicroένη παιδαγωγική καταφέρνει
bull να λάβει υπόψη του τις αρχικές ικανότητες δεξιότη-
τες και γνώσεις δηλαδή το σηmicroείο αφετηρίας κάθε
παιδιού
bull να οδηγήσει κάθε παιδί στο να ανακαλύψει mdashmicroέσα
από microια συνειδητή διαδικασίαmdash και να οικοδοmicroήσει
τη δική του πορεία προς τη microάθηση
bull να αξιοποιήσει τα βιώmicroατα και να ενισχύσει τα
ενδιαφέροντα τα κίνητρα και τις περιέργειες κάθε
παιδιού
9 Για τη θεωρία των διαφορετικών ειδών νοηmicroοσύνης που ανα-πτύσσουν τα άτοmicroα και οι οποίες αποτελούν ισότιmicroους τρόπους πρόσβασης στην κατανόηση και ερmicroηνεία της πραγmicroατικότητας έκανε λόγο ο Gardner (βλ Gardner H Les intelligences multi-ples Retz Paris 1996)
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
25
bull να microάθει στα παιδιά να εργάζονται αυτόνοmicroα
ενισχύοντας ταυτόχρονα τις microεταξύ τους αλληλεπι-
δράσεις
ΠΠώώςς micromicroπποορρεείί όόmicromicroωωςς νναα γγίίννεειι ααυυττόό
Αρχικά η διαφοροποίηση microπορεί να επιτευχθεί microε δύο
τρόπους
Α Με τη διαφοροποίηση των διαδικασιών microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση microπορεί ο στόχος να είναι κοινός για
όλα τα παιδιά αλλά παράλληλα να δίνεται σε αυτά ένα
περιθώριο αυτονοmicroίας η δυνατότητα δηλαδή να επιλέ-
ξουν microόνα τους τον τρόπο microε τον οποίο θα εργαστούν
για να κατακτήσουν αυτόν το στόχο Για παράδειγmicroα
για την επίλυση ενός αριθmicroητικού προβλήmicroατος τα παι-
διά microπορούν να εργαστούν microε τρόπο διαφορετικό άλλα
microπορεί να προσπαθήσουν να το σχηmicroατοποιήσουννα το
οπτικοποιήσουν για να το κατανοήσουν άλλα microπορεί
απευθείας να προβούν σε αριθmicroητικές πράξεις άλλα να
αναζητήσουν οmicroοιότητες microε άλλα προβλήmicroατα που
έχουν επιλύσει στο παρελθόν Οι διαφορετικοί αυτοί
τρόποι δουλειάς θα διαφοροποιήσουν ενδεχοmicroένως και
το χρόνο τον οποίο θα χρειαστεί κάθε παιδί δηλαδή
αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoρυθmicroό microάθησηςraquo Βέβαια η δια-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
φοροποίηση των διαδικασιών microάθησης microπορεί αρχικά να
προκληθεί από τη διαφοροποίηση των καταστάσεων που
θα προτείνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός10 Μπορεί δηλαδή ο
εκπαιδευτικός να προτείνει διαφορετικά εποπτικά microέσα
τα οποία να ενισχύουν διαφορετικές στρατηγικές Για
παράδειγmicroα ζητά από τα παιδιά να συγκεντρώσουν
στοιχεία σχετικά microε την ιστορία των microέσων microεταφοράς
και να τα καταγράψουν Ανάλογα microε τις δυνατότητες
των παιδιών προτείνει σε κάποια παιδιά κείmicroενα σύνθετα
microε δύσκολο λεξιλόγιο σε άλλα παιδιά κυρίως εικονο-
γραφηmicroένο υλικό κτλ και ζητά διαφορετικούς τρόπους
καταγραφής άλλα παιδιά θα γράψουν συνεχές κείmicroενο
άλλα θα γράψουν απλώς κάποιες λέξεις-κλειδιά Ακόmicroα
και αν θέλει να κατακτήσουν τα παιδιά τον ίδιο ακριβώς
10 ∆εδοmicroένου ότι υπάρχουν κάποια microαθήmicroατα τα οποία όπως διδάσκονται στο σχολείο ευνοούν περισσότερο κάποιους microαθη-τές ο εκπαιδευτικός πρέπει microε κάποιον τρόπο να δηmicroιουργεί διαφοροποιηmicroένες διόδους πρόσβασης στο περιεχόmicroενό τους ώστε να microπορούν να ανταποκριθούν όλοι οι microαθητές Το microά-θηmicroα της ιστορίας όπως διδάσκεται παραδοσιακά ευνοεί τους microαθητές που microαθαίνουν όταν ακούνε και διαβάζουν κείmicroενα και όχι τόσο αυτούς που φτιάχνουν microε ευκολία νοερές εικόνες Εποmicroένως ο εκπαιδευτικός πρέπει να δώσει στα παιδιά τα microέσα (εικόνες περιγραφές και άλλα ερεθίσmicroατα) για να laquoδούνεraquoνα αναπαραστήσουν στο microυαλό τους σκηνές που αποτυπώνουν microε κάποιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
27
στόχο πχ να κατανοήσουν σε ένα γλωσσικό microάθηmicroα
το ρόλο και τη microορφολογία του επιθέτου microπορεί να
χρησιmicroοποιήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς τρόπους
προτείνοντάς τους σε διαφορετικές οmicroάδες παιδιών α)
να δώσει έναν πρώτο ορισmicroό του επιθέτου και να ζητή-
σει από τα παιδιά να εντοπίσουν τις λέξεις ενός κειmicroένου
οι οποίες ανταποκρίνονται σε αυτό τον ορισmicroό β) να
δώσει στα παιδιά ένα κείmicroενο στο οποίο να είναι υπο-
γραmicromicroισmicroένα τα επίθετα και να ζητήσει να εντοπίσουν τα
κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λέξεων Στη συνέχεια
τα παιδιά microπορούν να αντιπαραβάλουν τα ευρήmicroατά
τους να συγκρίνουν τα συmicroπεράσmicroατα στα οποία κατέ-
ληξαν Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικά απευθύνεται τόσο
στους microαθητές που η σκέψη τους λειτουργεί περισσό-
τερο επαγωγικά (από την παρατήρηση στην εξαγωγή
του κανόνα) όσο και σε αυτούς που η σκέψη τους λει-
τουργεί απαγωγικά (από την κατανόηση του κανόνα
στην εφαρmicroογή του) λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη του τα
διαφορετικά γνωστικά προφίλ των microαθητών του
Β Με τη διαφοροποίηση των περιεχοmicroένων microάθησης Σε
αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός χωρίζει τους microαθη-
τές σε οmicroάδες που δουλεύουν σε διαφορετικά αντικεί-
microενα microάθησης Οι στόχοι τους οποίους πρέπει να πετύ-
χουν αυτές οι οmicroάδες διαφοροποιούνται microεταξύ τους
εντάσσονται όmicroως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δράσης και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
αποτελούν ενδιάmicroεσους στόχους ώστε κάποια στιγmicroή να
φτάσουν όλοι σε ένα περίπου κοινό επίπεδο Για παρά-
δειγmicroα κατά τη δηmicroιουργία microιας σχολικής εφηmicroερίδας ο
καταmicroερισmicroός εργασίας microπορεί να διαφοροποιηθεί ανά-
λογα microε τις δυνατότητες και το επίπεδο αλλά και ανά-
λογα microε τα ενδιαφέροντα των παιδιών Άλλοι θα διαβά-
σουν και θα συγκεντρώσουν κείmicroενα άλλοι θα γρά-
ψουν άλλοι θα κάνουν σκίτσα και ζωγραφιές άλλοι θα
αναζητήσουν φωτογραφίες και θα γράψουν λεζάντες
κτλ Αυτά τα οποία θα παραγάγουν τα παιδιά θα είναι
τελικά ανάλογα microε το αρχικό επίπεδο και τις δυσκολίες
που συναντά καθένα τους
Με τις δύο αυτές microορφές διαφοροποίησης ο εκπαιδευτι-
κός πετυχαίνει να διαφοροποιεί microε τέτοιο τρόπο την εκ-
παιδευτική πράξη ώστε να δίνει σε όλους τους microαθητές
τη δυνατότητα να πετύχουν σε κάτι από όλα αυτά που
τους προτείνονται Το αποτέλεσmicroα είναι ότι αποκτούν
την αυτοπεποίθηση που τους είναι απαραίτητη προκει-
microένου να τολmicroήσουν και εκεί όπου microέχρι τώρα θεωρού-
σαν ότι δεν τα καταφέρνουν συνειδητοποιούν δηλαδή
την αποτελεσmicroατικότητα των στρατηγικών microάθησης που
χρησιmicroοποιούν και επιθυmicroούν να τις γενικεύσουν και να
τις microεταβιβάσουν σε νέες καταστάσεις ∆ίνεται έτσι
στους microαθητές η δυνατότητα να είναι ενεργοί κατά τη
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
29
διαδικασία της microάθησης και να συmicromicroετέχουν microε όποιον
τρόπο microπορούν Αντίθετα στην περίπτωση που σε
όλους τους microαθητές προτείνεται να κάνουν ακριβώς το
ίδιο ακολουθώντας microια συγκεκριmicroένη πορεία πάντα οι
ίδιοι microαθητές θα συmicromicroετέχουν και θα πετυχαίνουν ενώ
κάποιοι άλλοι θα βρίσκονται συνεχώς αποκλεισmicroένοι από
την εκπαιδευτική διαδικασία microε άλλα λόγια θα βρίσκο-
νται σε αποτυχία ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ονοmicroάζεται και laquoπαιδαγωγική
της επιτυχίαςraquo11
ΠΠοοιιεεςς εείίννααιι όόmicromicroωωςς οοιι ππρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς
γγιιαα ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Η εφαρmicroογή της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής προϋ-
ποθέτει microια σειρά από ανατροπές οι οποίες σχετίζονται
microε γενικότερες αντιλήψεις για τη microάθηση και το ρόλο
του εκπαιδευτικού Ποιες είναι λοιπόν αυτές
Όπως ήδη φάνηκε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική
συmicroβαδίζει microε την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις
11 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borba-lan J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
διαδικασίες microάθησης δηλαδή στον κάθε microαθητή ξεχωρι-
στά και στον τρόπο microε τον οποίο αυτός microαθαίνει Αυτό
σηmicroαίνει ότι η προς microετάδοση γνώση microπαίνει αρχικά σε
δεύτερο πλάνο σε σχέση microε την προς κατάκτηση δεξιό-
τητα Για να κατακτήσει ο microαθητής δεξιότητες που θα
του επιτρέπουν να οικειοποιηθεί τη γνώση για να microάθει
δηλαδή να microαθαίνει χρειάζεται να αυτενεργήσει να οι-
κοδοmicroήσει microόνος του laquoεργαλείαraquo σκέψης και δουλειάς
να οικοδοmicroήσει τη δική του ατοmicroική πορεία προς τη
γνώση
Η αυτενέργεια και η αυτονοmicroία του microαθητή απαιτεί όmicroως
αναθεώρηση του ρόλου του εκπαιδευτικού Από φορέας
της γνώσης γίνεται laquoδιαmicroεσολαβητήςraquo12 ανάmicroεσα στη
γνώση και στο microαθητή και αποκτά το ρόλο του συντονι-
στή ∆ε διδάσκει microια ύλη microε τρόπο παραδοσιακό τον
ίδιο για όλους τους microαθητές αλλά δηmicroιουργεί τις συν-
θήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να δουλέψουν
στην τάξη και στον ίδιο να συντονίζει οmicroάδες microαθητών ή
microαθητές που εργάζονται microε τους δικούς τους ατοmicroικούς
ρυθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει ταυτόχρονα ευέλικτη διαχείριση
του χρόνου αλλά και ευελιξία σε σχέση microε τους επιδιω-
κόmicroενους στόχους δηλαδή προσαρmicroογή των στόχων
12 Η έννοια του laquoδιαmicroεσολαβητήraquo έχει τις ρίζες της στη θεωρία του Vygotski και του Bruner
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
31
του αναλυτικού προγράmicromicroατος στο δυναmicroικό της τάξης
του αυτονοmicroία και πρωτοβουλία στον τρόπο microε τον
οποίο σχεδιάζει και οργανώνει αυτά που θα κάνει στην
τάξη
Για να microπορεί να διαφοροποιεί όmicroως τα περιεχόmicroενα και
τις διαδικασίες microάθησης microε τρόπο αποτελεσmicroατικό θα
πρέπει να έχει microια ξεκάθαρη εικόνα για κάθε παιδί για
τις γνώσεις τα βιώmicroατα και τα ενδιαφέροντά του Αυτό
σηmicroαίνει από τη microια κατανόηση του πλαισίου microέσα στο
οποίο εργάζεται (ποια είναι τα βιώmicroατα των παιδιών τι
τα κινητοποιεί και τα ενδιαφέρει) και από την άλλη τη
δυνατότητα να γνωρίζει ανά πάσα στιγmicroή τι microπορεί και τι
δεν microπορεί να κάνει κάθε microαθητής του ξεχωριστά Η σε
βάθος γνώση κάθε microαθητή απαιτεί τη χρήση ή την κα-
τασκευή από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό κριτηρίων όχι
αξιολόγησης της τελικής επίδοσης των microαθητών αλλά
παρατήρησης και ανάλυσης της πορείας τους της δια-
δροmicroής που διανύουν για να κατακτήσουν τη γνώση
απαιτεί δηλαδή laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo13 Για πα-
13 Η έννοια της διαmicroορφωτικής αξιολόγησης αποτελεί microία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της διαφοροποιηmicroένης παιδαγω-γικής Με τον όρο laquoδιαmicroορφωτική αξιολόγησηraquo εννοούmicroε την αξιολόγηση η οποία στοχεύει στην ανάλυση των διαδικασιών microάθησης και της πορείας αυτού που microαθαίνει Για περισσότερα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
ράδειγmicroα δεν είναι τόσο χρήσιmicroο το να ξέρω ότι ο τάδε
microαθητής δεν κατανοεί τα περισσότερα κείmicroενα που δια-
βάζει όσο το να ξέρω ποια είναι τα laquoεmicroπόδιαraquo που συ-
ναντά να ξέρω δηλαδή αν αυτό ισχύει για όλα τα κεί-
microενα ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόmicroενό τους
να ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχει κατακτήσει
το microηχανισmicroό ανάγνωσης ή στο ότι τον δυσκολεύει το
λεξιλόγιο να ξέρω αν δεν καταφέρνει να εντοπίσει τις
σηmicroαντικότερες πληροφορίες του κειmicroένου και αν δεν
ενεργοποιεί τις κατάλληλες στρατηγικές να ξέρω τέ-
λος αν πράγmicroατι δεν κατανοεί ή δεν microπορεί να αποδώ-
σει προφορικά ή γραπτά αυτό το οποίο έστω και διαι-
σθητικά κατανόησε Επιπλέον είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικό
να έχω ως εκπαιδευτικός σαφή εικόνα της συνολικής
πορείας κάθε microαθητή να παρακολουθώ τα βήmicroατα βελ-
τίωσης που κάνει όχι microόνο για να τον ενθαρρύνω αλλά
και για να του παρέχω το υλικό αυτό που θα τον βοηθή-
σει να συνειδητοποιήσει να σταθεροποιήσει και να γενι-
κεύσει τις επιτυχηmicroένες γνωστικές στρατηγικές του
αποκτώντας αυτοπεποίθηση η οποία θα τον οδηγήσει
στην κατάκτηση νέων δεξιοτήτων Η παρατήρηση των
δυσκολιών κάθε microαθητή και η ανάλυση των λαθών του
αποτελούν στοιχεία ενδεικτικά των προσπαθειών του για
βλ Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
33
να microάθει και σηmicroαντική πηγή πληροφοριών για τον εκ-
παιδευτικό ο οποίος στοχεύει στην επιτυχία όλων των
microαθητών microέσα από την ενεργητική οικοδόmicroηση της
γνώσης Αυτού του είδους η παρατήρηση των παιδιών
που microπορεί να γίνει microε τη microορφή ηmicroερολογίου από τον
εκπαιδευτικό διευκολύνεται όταν ο εκπαιδευτικός έχει
το ρόλο του διαmicroεσολαβητή microέσα στη σχολική τάξη
ΑΑννηησσυυχχίίεεςς κκααιι ππρροοββλληηmicromicroααττιισσmicromicroοοίί
σσχχεεττιικκάά micromicroεε ττηη δδιιααφφοορροοπποοιιηηmicromicroέέννηη ππααιιδδααγγωωγγιικκήή
Με βάση τη λογική της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγικής
κάθε microαθητής ξεκινά από microια διαφορετική αφετηρία και
εποmicroένως δεν microπορεί παρά να διανύσει microια συγκεκρι-
microένη απόσταση ανάmicroεσα σε αυτά που ξέρει και αυτά που
θα microάθει Το ερώτηmicroα που τίθεται εδώ είναι αν είναι θε-
microιτό να microην επιδιώκει ο εκπαιδευτικός να κατακτήσουν
όλα τα παιδιά τους ίδιους στόχους Μήπως η διαφορο-
ποιηmicroένη παιδαγωγική κινδυνεύει να αποτελέσει microια πα-
γίδα να καταστρατηγήσει microε άλλα λόγια την ισότητα
ευκαιριών στην εκπαίδευση εφόσον επιτρέπει στους
καλούς microαθητές να προχωρούν microε γρήγορους ρυθmicroούς
και στους αδύναmicroους microε αργούς ρυθmicroούς microεγαλώνο-
ντας έτσι τη microεταξύ τους απόσταση Η απάντηση σε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτό το ερώτηmicroα δεν microπορεί αρχικά να δοθεί παρά microέσω
της χρήσης παραδειγmicroάτων από την ίδια την εκπαιδευ-
τική πραγmicroατικότητα Ακόmicroα και αν θεωρούσε κάποιος
ιδανικό το να φτάσουν όλοι οι microαθητές στο ίδιο ακριβώς
επίπεδο είναι σαφές ότι αυτό δεν microπορεί να επιτευχθεί
microέσω ενός αδιαφοροποίητου microαθήmicroατος το οποίο φέρ-
νει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα ευνοώντας αυτούς που
microπορούν να το παρακολουθήσουν Πώς θα ήταν δυνα-
τόν να ζητήσουmicroε να παραγάγουν το ίδιο κείmicroενο ένας
microαθητής της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που microε δυσκολία διαβάζει και
γράφει και ένας άλλος που διαβάζει microε άνεση και microπορεί
να παράγει κείmicroενα Το γεγονός ότι φοιτούν στην ίδια
τάξη και πρέπει να κατακτήσουν τις ίδιες δεξιότητες δε
λύνει το πραγmicroατικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να γράψει
ο δεύτερος microαθητής microπορεί να microη χρειάζεται τίποτα πα-
ραπάνω από ένα θέmicroα το οποίο θα κινητοποιήσει το εν-
διαφέρον του Ο πρώτος microαθητής όmicroως θα χρειαστεί
microιας άλλης microορφής laquoβοήθειαraquo όπως για παράδειγmicroα
το να του δώσουmicroε ένα ηmicroι-δοmicroηmicroένο κείmicroενο και κά-
ποιες λέξεις ή φράσεις στις οποίες microπορεί να βασιστεί για
να το συmicroπληρώσει και να το επεκτείνει
Μήπως όmicroως ακολουθώντας τους ρυθmicroούς κάθε παιδιού
και αφήνοντάς το να επιλέγει τις δικές του διαδροmicroές
microάθησης τις δικές του δοκιmicroασmicroένες στρατηγικές έmicro-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
35
microεσα το εmicroποδίζουmicroε από το να εξασκηθεί σε νέες στρα-
τηγικές απαραίτητες για περισσότερο σύνθετες ή διαφο-
ρετικές microορφές microάθησης Μήπως δουλεύοντας σε οmicroά-
δες όπου οι ρόλοι κατανέmicroονται microε βάση τις δυνατότητες
και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού οδηγούmicroε τελικά τα
παιδιά στο να laquoεγκλωβιστούνraquo σε αυτό που ήδη ξέρουν
Για παράδειγmicroα το παιδί που προτιmicroά να γράφει λεζά-
ντες στη σχολική εφηmicroερίδα και όχι συνεχές κείmicroενο
πώς θα laquoαναγκαστείraquo να κάνει κάτι πιο σύνθετο από
αυτό στο οποίο ήδη τα καταφέρνει Η απόφαση του παι-
διού να κάνει κάτι πιο δύσκολο να τολmicroήσει κάτι στο
οποίο microπορεί και να microην τα καταφέρει θα προέλθει όχι
microόνο από τους χειρισmicroούς του ίδιου του εκπαιδευτικού
και τη συνολική παιδαγωγική ατmicroόσφαιρα της τάξης
αλλά και από το ίδιο το παιδί που όταν συνειδητοποιή-
σει ότι γίνεται αποδεκτό γιrsquo αυτό που microπορεί να κάνει
θα τολmicroήσει να δοκιmicroάσει το νέο ιδίως όταν νιώθει ότι
το λάθος είναι επιτρεπτό και δεν τιmicroωρείται
ΜΜιιαα ννέέαα micromicroααττιιάά σσττιιςς δδύύοο σσκκηηννέέςς
Γυρνώντας ξανά στις δύο σκηνές και ξαναδιαβάζοντάς
τες microέσα από το πρίσmicroα της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε τόσο την αγωνία
των εκπαιδευτικών όσο και την αναποτελεσmicroατικότητα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
κάποιων στρατηγικών τους και ταυτόχρονα να απαντή-
σουmicroε στα ερωτήmicroατά τους Εκείνο που εγκλωβίζει και
τους δύο εκπαιδευτικούς είναι η αντίληψη ότι για να λει-
τουργήσει οmicroαλά microια τάξη πρέπει όλα τα παιδιά να microπο-
ρούν να δουλέψουν ταυτόχρονα microε ίδιους ρυθmicroούς
κοινούς στόχους κοινό περιεχόmicroενο και χρησιmicroοποιώ-
ντας κοινές στρατηγικές Η αντίληψη αυτή κάνει τον
εκπαιδευτικό της 1ης σκηνής να προσαρmicroόζει το microάθηmicroά
του στους ελάχιστους microέτριους microαθητές microε αποτέλεσmicroα
να οδηγεί αυτούς που θα microπορούσαν να κάνουν περισ-
σότερα στο να microη βρίσκουν πια κανένα ενδιαφέρον στο
σχολείο και να αποκλείει κάποιους άλλους από τη σχο-
λική διαδικασία Με παρόmicroοιο τρόπο ο εκπαιδευτικός της
2ης σκηνής παρά το γεγονός ότι η τάξη του αποτελείται
από παιδιά διαφορετικών ηλικιών αντιmicroετωπίζει σαν
οmicroοιογενή κάθε ηλικιακή οmicroάδα παρόλο που και ο ίδιος
διαπιστώνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει Η επιθυmicroία του
για microια δοmicroηmicroένη ύλη που θα του επιτρέπει να ξέρει πού
αρχίζει και πού τελειώνει κάθε microάθηmicroα τον τοποθετεί
microακριά από την αντίληψη της διαφοροποιηmicroένης παιδα-
γωγικής η οποία είναι συνυφασmicroένη microε την ιδέα της
ευελιξίας Ευέλικτοι ρυθmicroοί ευέλικτα προγράmicromicroατα και
στόχοι ευέλικτη ύλη14 είναι αυτά που θα τον βοηθή-
14Η λογική των βιβλίων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο του Προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδωνraquo είναι ακρι-
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
37
σουν να προσαρmicroόσει το microάθηmicroα στις πραγmicroατικές ανά-
γκες των microαθητών της τάξης του Αντίθετα η αυστηρά
δοmicroηmicroένη ύλη που στοχεύει στην επίτευξη των ίδιων
στόχων από όλους τους microαθητές και microάλιστα στο ίδιο
χρονικό διάστηmicroα οδηγεί στον αποκλεισmicroό κάποιων microα-
θητών από την εκπαιδευτική διαδικασία
Πώς θα microπορούσαν όmicroως οι παραπάνω εκπαιδευτικοί να
οργανώσουν τελικά το microάθηmicroά τους Υπάρχει κάποια
συγκεκριmicroένη πορεία microαθήmicroατος που θα microπορούσαν να
ακολουθήσουν Πόσες διαφορετικές ασκήσεις θα έπρεπε
να ετοιmicroάσει ο εκπαιδευτικός της 1ης σκηνής προκειmicroέ-
νου κάθε microαθητής να κάνει κάτι απόλυτα προσαρmicroο-
σmicroένο στις δυνατότητές του Είναι ουτοπικό να πιστεύ-
ουmicroε ότι θα microπορούσε να ετοιmicroάσει 22 διαφορετικές δι-
δακτικές προτάσεις όσες και οι microαθητές του Εξάλλου η
διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν είναι microια εντελώς
εξατοmicroικευmicroένη προσέγγιση που αγνοεί τη συνεργασία
βώς αυτή η λογική της ευελιξίας Ο συνδυασmicroός κειmicroένων και εικονογράφησης η διαφοροποίηση του βαθmicroού δυσκολίας των κειmicroένων των δραστηριοτήτων και των ασκήσεων είναι αυτά που δίνουν στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα επιλογών ανά-λογα microε το δυναmicroικό της τάξης του και επιτρέπουν σε microαθητές διαφορετικών επιπέδων να συνεργαστούν και να δουλέψουν παράλληλα πάνω στο ίδιο θέmicroα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
και την ευεργετική (και από γνωστική άποψη) σηmicroασία
των αλληλεπιδράσεων microέσα στη σχολική τάξη Η διαφο-
ροποιηmicroένη παιδαγωγική ευνοεί τη δουλειά σε οmicroάδες
όπου όmicroως καθένας συνεισφέρει ανάλογα microε το επίπεδο
και τα ενδιαφέροντά του Ταυτόχρονα συmicroβαδίζει microε τη
λογική της microεθόδου project και της διαθεmicroατικής προ-
σέγγισης της γνώσης εφόσον και αυτές ευνοούν τις
πολλαπλές διόδους πρόσβασης στη γνώση δίνοντας τη
δυνατότητα στα παιδιά να επιλέξουν κάποιες από αυτές
ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη συνεργασία ανάmicroεσα σε
παιδιά microε διαφορετικό επίπεδο και δεξιότητες σε διάφο-
ρους τοmicroείς Εποmicroένως αυτό που θα microπορούσαν να κά-
νουν οι εκπαιδευτικοί των παραδειγmicroάτων θα ήταν microε
βάση τη συνεχή καταγραφή των αναγκών των microαθητών
τους (διαmicroορφωτική αξιολόγηση) να προτείνουν διαφο-
ροποιηmicroένα περιεχόmicroενα στο πλαίσιο ενός ευέλικτου ή
διαθεmicroατικού microαθήmicroατος το οποίο θα συνδυάζει τη σχο-
λική microάθηση microε τις τεχνικές εmicroψύχωσης Τα παιδιά για
παράδειγmicroα της Βrsquo ∆ηmicroοτικού που δεν έχουν πρόβληmicroα
στην ανάγνωση και στην κατανόηση θα microπορούσαν να
δουλεύουν αυτόνοmicroα για την υλοποίηση ενός σκοπού
διαβάζοντας κάποια κείmicroενα για να αντλήσουν πληρο-
φορίες την ώρα που κάποια άλλα θα έκαναν microε τη βοή-
θεια του εκπαιδευτικού microια πιο συστηmicroατική δουλειά για
να κατακτήσουν το microηχανισmicroό της ανάγνωσης ή την
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
39
ώρα που θα εικονογραφούσαν ένα κείmicroενο το οποίο έχει
παραχθεί συλλογικά microέσα στην τάξη
Η κατά διαστήmicroατα συστηmicroατική ενασχόληση του εκπαι-
δευτικού στο πλαίσιο της διαφοροποιηmicroένης παιδαγωγι-
κής microε microια microόνο οmicroάδα παιδιών της τάξης του θα προϋ-
πέθετε βέβαια τη σχετική αυτονοmicroία των υπόλοιπων
παιδιών Είναι όmicroως δυνατόν να δουλεύουν τα παιδιά
αυτόνοmicroα και γιατί κάτι τέτοιο δεν το επιτυγχάνει ο εκ-
παιδευτικός του δεύτερου παραδείγmicroατος που έχει ζητή-
σει από τα παιδιά των microεγάλων τάξεων να αντιγράψουν
και να microάθουν απέξω ένα κείmicroενο Αυτή η αδυναmicroία των
παιδιών να δουλέψουν αυτόνοmicroα θεωρείται εξάλλου
ότι αποτελεί ένα από τα βασικότερα προβλήmicroατα των
ολιγοθέσιων σχολείων Η αυτονοmicroία του microαθητή δεν
είναι όmicroως ποτέ δεδοmicroένη Είναι κάτι που microαθαίνεται
σταδιακά και επιτυγχάνεται σε microια τάξη microόνο όταν έχουν
διασφαλιστεί δύο προϋποθέσεις να νιώθουν οι microαθητές
ότι ο εκπαιδευτικός εmicroπιστεύεται τους ίδιους και είναι
επιτρεπτικός απέναντι στις επιλογές τους και τα λάθη
τους και να βρίσκουν ενδιαφέρονκίνητρο σε αυτό που
τους ζητείται να κάνουν Ποιο νόηmicroα και άρα κίνητρο να
βρει ένας microαθητής στην αντιγραφή και στην αποστήθιση
ενός αποσπάσmicroατος του σχολικού βιβλίου του ενέργειες
οι οποίες δεν εντάσσονται σε κάποιο λειτουργικό και
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
40
επικοινωνιακό πλαίσιο Γιατί να microην ενδιαφέρεται περισ-
σότερο να συmicromicroετάσχει σε microια συζήτηση mdashέστω και microε
τους πολύ microικρότερους microαθητέςmdash που εκείνη την ώρα
γίνεται microέσα στην τάξη όπως στη 2η σκηνή Εξάλλου
όπως είδαmicroε η διαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική δεν microπο-
ρεί να λειτουργήσει σε microια τάξη αν όλη η οργάνωση της
διδακτικής πράξης δε βασίζεται στα κίνητρα κάθε παι-
διού στο σηmicroείο από το οποίο έχει ξεκινήσει στην ανα-
καλυπτική microάθηση και στην αυτονοmicroία των microαθητών
ΣΣυυmicromicroππεερραασσmicromicroααττιικκάάhelliphellip
Οι οmicroοιογενείς τάξεις δεν είναι λοιπόν παρά ένας microύθος
δεδοmicroένου ότι τα παιδιά όχι microόνο ξεκινούν από διαφορε-
τικές αφετηρίες έχουν διαφορετικά κίνητρα και βιώ-
microατα αλλά και επιλέγουν mdashασυνείδητα αρχικάmdash δικές
τους διαδροmicroές microάθησης τις οποίες χρειάζεται να ενι-
σχύσουmicroε Η διαφοροποιηmicroένη προσέγγιση που δεν
είναι microια συγκεκριmicroένη microέθοδος microε σαφή δοmicroή και προ-
καθορισmicroένους κανόνες αλλά microια ανοιχτή παιδαγωγική
αντίληψη η οποία συναντιέται microε αυτή της διαθεmicroατικής
προσέγγισης της γνώσης και της ενεργητικής microάθησης
δίνει microια απάντηση στο γιατί και το πώς η ενίσχυση της
ατοmicroικής πορείας κάθε microαθητή για την οικοδόmicroηση της
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
41
γνώσης είναι απαραίτητη για τη σχολική επιτυχία Πρό-
κειται για microια laquoπεριπετειώδη εξερεύνηση των δυνατών
διδακτικών εκδοχώνraquo laquoένα εργαλείο που επιτρέπει να
ισχυροποιηθούν οι γνώσεις και οι δεξιότητες κάθε microα-
θητή και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να συνειδη-
τοποιήσει την ιδιαιτερότητα της δικής του προσέγγισης
και των δικών του στρατηγικών microάθησηςraquo15
15 Μeirieu P La Peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris 1995
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
42
Βιβλιογραφία Allal L Cardinet J amp Perrenoud P Lrsquoeacutevaluation formative
dans un enseignement differencieacute Peter Lang Berne 1985 Cousinet R LrsquoEacuteducation nouvelle Delachaux et Niestleacute Paris
1950 Fournier M ldquoLa peacutedagogie differencieacuteerdquo στο Ruano-Borbalan
J-Cl (ed) Eduquer et Former Ed Sciences Humaines Paris 1998
Freinet C Pour lrsquoeacutecole du peuple Maspero Paris 1976 Gardner H Les intelligences multiples Retz Paris 1996 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας Αφοί Κυριακί-
δη Θεσσαλονίκη 1982 Houssaye J ∆εκαπέντε παιδαγωγοί Σταθmicroοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης microτφρ ∆ Καρακατσάνη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2000
Huteau M Manuel de psychologie diffeacuterentielle Dunod Paris 1995
Legrand L La diffeacuterenciation peacutedagogique Scarabeacutee CEMEA Paris 1986
Ματσαγγούρας Η Η σχολική τάξη Αθήνα 2000 Meirieu Ph Lrsquoeacutecole mode drsquoemploi Des meacutethodes actives agrave la
peacutedagogie diffeacuterencieacutee ESF editeur Paris 1991 Μeirieu P La peacutedagogie entre le dire et le faire ESF Paris
1995 Oury F amp Vasquez A De la classe coopeacuterative agrave la peacutedagogie
institutionnelle Maspero Paris 1971 Perrenoud P La peacutedagogie agrave lrsquoeacutecole des diffeacuterences ESF
editeur Paris 1994
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ
43
Przesmycki H Peacutedagogie diffeacuterencieacutee Hachette Paris 1991 Reuchlin M La psychologie diffeacuterentielle PUF Paris 1969
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος