A PSICOLOXÍA NO SÉCULO XX. BALANCE E PERSPECTIVA NO …signo dunha naturalizaciŠn emp™rica da mente, dunha inmensa fe na ciencia, que aspiraba a ordena-la totalidade do saber,

A Psicolox�a, concibida comociencia positiva, � xa un saber centena-rio. A finais do s�culo XIX, a conxun-ci�n dunha serie de circunstanciascreou o espacio onde efectivamentenaceu esta ciencia, que converteu o seudesenvolvemento en trazo distintivoda nosa �poca.

Coma en moitos outros casos, anova disciplina cient�fica veu a recubrirun espacio que estivera antes na �rbitada Filosof�a. No noso caso, � notorioque desde o comezo da reflexi�n filos�-fica na Grecia antiga, esta ocupouse deco�ecer e analiza-la mente humana, osseus varios tipos e temperamentos eata os factores determinantes queimpulsan a vida individual e mailacolectiva. Pero todo ese esforzo estabaorientado � construcci�n dunha filo-sof�a.

î se constitu�r hai pouco m�isdun s�culo, ese saber acerca da mentecomo ciencia, e non como Filosof�a, esecambio, enmarcouse nunhas circuns-tancias precisas, e tivo unhas conse-cuencias determinantes do seu futuro.

AS FADAS DERREDOR DO BERCE

As creaci�ns do home son semprenalg�n sentido fillas da s�a �poca; onacemento da ciencia psicol�xica,tam�n. Hai algunhas circunstanciaspresentes naquela hora coas que haique contar para comprende-lo aconte-cido.

Unha � a decadencia da Filosof�a,como consecuencia da bancarrota doidealismo alem�n e a emerxencia docientificismo positivista. Contra osanos setenta, ata un esp�rito filosofica-mente innovador como Franz Brentanochegou a dicir que o verdadeiro m�to-do da filosof�a era o da ciencia natural.Reivindicaba, coma moitos outros, avolta � experiencia concreta, traloocaso dos sistemas do idealismo.

A segunda � a aparici�n do evolu-cionismo, que hab�a ali�a-lo home coresto das especies biol�xicas. Con isto,a mente humana e a animal convert�-ronse en etapas sucesivas dun mesmodesdobramento, e o seu estudio ped�a

177

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 28 - Outubro 2000

A PSICOLOXÍA NO SÉCULO XX.BALANCE E PERSPECTIVA NO LIMIAR

DUNHA NOVA CENTURIA

Helio Carpintero*Universidade Complutense

Madrid

* Catedrático de Historia da Psicoloxía.

1 COLABORA.CIN copia 4/4/01 21:51 Página 177

178 Helio Carpintero

unha actitude e enfoque com�ns(Pinillos, 1975). E tanto a mente coma oorganismo comezaron a ser vistoscomo realidades definidas polo seuvalor biol�xico de adaptaci�n e super-vivencia (Gruber,1980).

A terceira v�n sen d�bida dadapolos �xitos da ciencia do s�culo XIXno proceso de transformaci�n domundo. A qu�mica abriu horizontesinmensos � industria, a fisiolox�a �medicina, a f�sica �s comunicaci�ns, �mecanizaci�n da producci�n e � revo-luci�n industrial. Incluso o impresio-nismo en pintura e o naturalismo nanovela levan a pegada do influxo daciencia do seu tempo.

A Psicolox�a naceu as� baixo osigno dunha naturalizaci�n emp�ricada mente, dunha inmensa fe na ciencia,que aspiraba a ordena-la totalidade dosaber, e por iso Ña�nda que non nosprimeiros momentosÑ axi�a entrou na�rbita dos saberes t�cnicos con valor deutilidade para o benestar humano.Ademais, por mor do seu Ôanti-filoso-fismoÕ, botou a andar cunha renunciaexpl�cita a formula-los problemas �lti-mos da natureza do seu obxecto, con-form�ndose con descubrir leis domundo de fen�menos que integran aexperiencia. Todo isto fixo deste saberalgo aberto, sen l�mites r�xidos, xustifi-cado m�is polos seus efectos que polosseus principios, pola s�a pr�ctica m�isque pola s�a teor�a. A s�a orientaci�nfortemente emp�rica, unida a esa certaindefinici�n te�rica, fixo posible aaparici�n de innumerables variedadesde escolas e tendencias (Carpintero,

1996). E esta diversidade te�rica aca-bou por aparecer como unha caracte-r�stica s�a (Staats,1983; Yela, 1989).

A PAISAXE DO SÉCULO XX

A�nda que calquera relato hist�ri-co da Psicolox�a do s�culo XX comeza-r� sempre por mostra-la existenciadunha gran pluralidade de escolas,convir� aqu� trazar s� un m�nimo bos-quexo do que foi esa historia, para logosubli�a-los trazos e feitos m�is sobresa-lientes.

Para empezar, n�tese que desdeun primeiro momento, xunta o estudiodescritivo dos feitos mentais, xurdirond�as li�as explicativas diferentes: a queos relacionaba coa estructura biol�xicados individuos (Psicolox�a fisiol�xica) ea que os po��a en conexi�n cos marcossociais e hist�ricos que tam�n os condi-cionan. O frecuentemente chamadoÔfundadorÕ da Psicolox�a cient�fica,Wilhelm Wundt (1832-1920), dedicou acada aspecto unha obra fundamental:nun caso son os Grundz�ge der physiolo-gischen Psychologie (Fundamentos de psi-colox�a fisiol�xica) Ñque foi medrandosen parar desde a primeira � quintaedici�nÑ; no outro, a s�a voluminosaV�lkerpsychologie (Psicolox�a dos pobos),esta de orientaci�n socio-etnol�xica.Desde ent�n a Psicolox�a seguiu cre-cendo en contido en �mbolos campos,pero conservando sempre unha tripleinspiraci�n ben diferenciada: a pers-pectiva ÔxeneralistaÕ, que incl�e aestructura dos procesos; a dunha


Psicolox�a social atenta � consideraci�ndo interindividual e grupal, e a psicofi-siol�xica arredor das bases biol�xicasdos feitos mentais e conductuais. Poriso unha e outra vez se tendeu a carac-terizar esta ciencia como Ôbio-socialÕ,onde o gui�n cumpre � vez funci�ns deconexi�n e separaci�n.

A Psicolox�a nacera coa aspira-ci�n de formular leis emp�ricas quedescribiran, e de ser posible explicaran,a multitude de fen�menos e vivenciasque forman a experiencia ou vida men-tal. î longo do s�culo foron aparecen-do cambios profundos nos modeloste�ricos utilizados, as� como unha con-tinua expansi�n dos campos de estu-dio.

Tratemos de delinea-las diferentesv�as de desenvolvemento, tanto te�ri-cas como aplicadas. O cadro, a�nda queesquem�tico, tal vez poder� ser �tilpara evocar de golpe unha imaxe,sequera s� aproximada, desta ciencia.

AS GRANDES ESCOLAS

A influencia de Wundt na cienciaposterior non se pode facer de menos.Tense dito que as diferentes tradici�nsnacionais que tiveron consistencia �longo do s�culo terminan sempre pormostrar unha conexi�n co laboratoriodo grande investigador alem�n. Du-rante anos, ese laboratorio foi a mecadesexada para os psic�logos novosexperimentais do mundo enteiro. Xaentrada a nova centuria, a s�a influen-cia decreceu por varias raz�ns: o seu

rexeitamento a experimentar no labo-ratorio os procesos mentais superiores,o seu crecente interese polos estudiosetnopsicol�xicos, mesmo a s�a fortepolitizaci�n xerm�nica na PrimeiraGuerra Mundial... (Rieber, 1980).

Wundt buscou describir esaestructura da experiencia, e se por unlado chegou a unhas unidades relacio-nadas directamente co funcionamentoorg�nico (sensaci�n e sentimentos), poroutro atendeu � cambio que introdu-cen na vida mental as diferentes �pocashist�ricas, as sucesivas mentalidadesque dominaron a evoluci�n humana. Oseu proxecto quedou en seguida escasopara as demandas dos seus disc�pulos.

Xurdiron alternativas � pre-tensi�n do seu ÔestructuralismoÕ de es-tablece-la estructura e x�nese dos pro-cesos conscientes. Estrictamente con-tempor�neo seu foi o ÔfuncionalismoÕ,baseado no evolucionismo, que ante-p�n a t�dalas outras a pregunta doÔpara qu�Õ, da funcionalidade e valoradaptativo daqueles procesos. O Ôfun-cionalismoÕ Ñalgo moito m�is amplo eflexible ca unha escola, pero con certostrazos que o delimitan fronte a outrasposici�nsÑ abrollou no mundo anglo-sax�n con forza ÑWilliam James eJohn Dewey son d�as figuras ben noto-riasÑ, estendeuse polos pa�ses occi-dentais (Inglaterra, Su�za, Holanda,etc.), e, como logo imos ver, abriu a v�aque hab�a desembocar nas varias for-mas de Psicolox�a aplicada (Caparr�s,1986).

A Psicoloxía no século XX. Balance e perspectiva no limiar dunha nova centuria 179



Contra o ano 1900 xurdiron dousvigorosos grupos f�ra da tradici�nwundtiana. Por un lado, o fisi�logoIvan Pavlov (1849-1936) descubriu ocondicionamento cl�sico, unha formamoi b�sica e potente de aprendizaxeasociativa amplamente estendida polaescala animal ata o home. Desde a�, as�a teor�a expandiuse a outros temaspsicol�xicos como un estudio da Ôacti-vidade nerviosa superiorÕ. Pola s�aparte, o psicopat�logo Sigmund Freud(1856-1939), polos mesmos anos, abor-dou o estudio da mente desde os niveisinconscientes, creou un modelo dedesenvolvemento mental fortementeapoiado na evoluci�n do dinamismosexual desde os seus inicios infant�s ecreu poder explicar desde ese primeiron�cleo as m�is amplas construcci�nsculturais Ñarte, relixi�n, normativasocialÑ, convertendo a Psicolox�anunha hermen�utica do desexo(Polaino, 1981).

O interesante � que �mbolosmovementos, pensados e concibidospor m�dicos, a�nda que desde situa-ci�ns emp�ricas ben distintas, represen-taron unha ruptura da unidade danova ciencia experimental recentemen-te constitu�da, e os efectos desa disgre-gaci�n a�nda se deixan sentir hoxe, �cabo do tempo.

Nos anos vinte xurdiron novasopci�ns te�ricas. Destacan aqu� d�asescolas, nadas dentro da tradici�n psi-col�xica cl�sica, que aparecen clara-mente contrapostas: unha � o conduc-tismo americano, a outra, a psicolox�ada Gestalt.

A escola conductista pretend�aexplica-la conducta desde asociaci�nsentre est�mulos e respostas, concibidoscomo elementos at�micos que entra-r�an na construcci�n dos repertorios deconducta m�is complexos; a outra, apsicolox�a Ôda Forma ou da GestaltÕ,toma a conducta nas s�as formas glo-bais, complexas, e expl�caa mediantetotalidades que se dan na experiencia eno organismo.

O ÔconductismoÕ orixinouse nomundo norteamericano. John B.Watson (1878-1958) puxo en marcha,en 1913, esta ÔRevoluci�n conductistaÕ,que logo se estender�a trala SegundaGuerra Mundial a gran parte dasnaci�ns occidentais. O af�n por facerda Psicolox�a unha Ôciencia naturalÕempurrou a intentar unha ciencia ÔsenconcienciaÕ Ñunificando en gran medi-da o saber sobre o home e o das espe-cies animais, � facelos coincidir noestudio da conducta, a actividadeadaptativa visible e observable. E �especificar esta nas s�as d�as formasb�sicas posibles Ñinnata e aprendi-daÑ converteu case todo o inmensocampo psicol�xico nun vasto cap�tulodominado polo concepto de aprendiza-xe. Entre 1920 e 1960, aproximadamen-te, no mundo americano Ôpsicolox�aÕquer�a dicir, sobre todo, ciencia daaprendizaxe Ñas s�as causas, os seusmodos, os seus factores influentes, ass�as condici�ns biol�xicasÑ. E unhaaprendizaxe estudiada en infinitas oca-si�ns aproveitando as habilidades econdici�ns da rata de laboratorio. Ungran conductista de mente ampla e con


sentido do humor, Edward C. Tolman,dedicoulle o seu principal libro aÒM.N.A.Ó: o Mus Norvegicus Albino, ourata branca (Tolman, 1932), e non llefaltaba raz�n para facelo.

No outro extremo haber�a quesitua-los psic�logos da Forma ouGestalt. Orixinariamente alem�ns (MaxWertheimer, Kurt Koffka, WolfgangK�hler, Kurt Lewin), tam�n animadospolo prop�sito de aproxima-la Psico-lox�a � Ciencia natural, afirmaron queno estudio da experiencia � a totalida-de a que determina e condiciona ovalor das s�as distintas partes, igual

que o campo f�sico imp�n a s�a deter-minaci�n �s part�culas que nel semoven. Percibimos figuras sobre certosfondos, proxectamos acci�ns sobre undinamismo xen�rico, sentimos unhador sobre un fondo de cenestesia, cons-tru�mos unha figura de personalidadesobre outras posibles... A totalidade,sempre, cont�n a clave para compren-de-los elementos.

Os conductistas e xestaltistas ten-deron a achega-la Psicolox�a � Ciencianatural e, en xeral, � F�sica. Os primei-ros interes�ronse polo operacionalismodo f�sico Bridgmann, os segundos, polaf�sica do campo de Einstein e de Brogliee a matem�tica topol�xica. Opostos enmoitas cousas, os seus esforzos porfacer da Psicolox�a unha ciencia rigoro-sa parecen aproximalos. O seu destinohist�rico semella estar marcado m�ispola condici�n nacional dos seus pro-motores ca polo fondo �ltimo das s�aspropostas te�ricas. Os conductistaseran americanos; os gestaltistas, ale-m�ns, e isto foi decisivo no contexto daSegunda Guerra Mundial, como enseguida diremos.

Os conductistas impuxeron unhaPsicolox�a puramente obxectiva.Desterraron a experiencia inmediata das�a construcci�n intelectual. Tenderona repudiar toda a experiencia subxecti-va como mentalismo, e trataron de con-verter aquela, fose cognitiva ou afecti-va, en pura conducta. Era dif�cil chegarm�is lonxe no cami�o que se arredabada tradici�n de Wundt.


No ano 1932 o conductista Edward C. Tolman dedicou-lle o seu principal libro a ‘ M.N.A.’: Mus NorvegicusAlbino ou rata branca.



A chegada dos ordenadores Ñm�quinas que manipulan s�mbolos eproducen resultados con sentidoÑabriu o cami�o antes vedado dunhaPsicolox�a que puidera � vez estar inte-resada por comportamentos efectivos epolos plans, normas e regras con que ossistemas intelixentes rexen as s�as ope-raci�ns. O home e os animais pr�ximos� seu nivel evolutivo poder�an polomenos ser comparados a ordenadoresen canto que son sistemas operativoscontrolados por regras. Os Ôcerebroselectr�nicosÕ Ñtermo familiar co que sedesignaron os computadoresÑ pode-r�an dar ideas para comprende-losoutros cerebros, os naturais e biol�xi-cos. Desde os anos sesenta atraeulles �spsic�logos esa posible comparaci�n(Rivi�re,1991). O resultado foi un novocambio, especialmente no mundo deinfluencia anglosaxona, que fai outravolta da Psicolox�a unha ciencia damente. Esta, mediante representaci�nse regras, axusta o comportamento �contorno: a Psicolox�a volveuse Ôcogni-tivaÕ.

Neste horizonte levouse a con-xunci�n a actividade procesadora dosistema humano con dous modelosconverxentes pero distintos. Un, a s�acomparaci�n co funcionamento duncomputador, de modo que este puideraproducir resultados Ñdecisi�ns, xu�-zos, clasificaci�nÑ an�logos �s produ-cidos por suxeitos reais. Os especialis-tas en intelixencia artificial e ciencia dacomputaci�n produciron toda unhaserie de exploraci�ns sobre o tema(Adarraga e Zaccagnini, 1994). � un

campo de interrelaci�n entre aquelasdisciplinas e a Psicolox�a. A segunda Ñe hoxe enormemente fortalecidaÑli�a de exploraci�n nace dos tremen-dos avances t�cnicos das neurocienciase, en particular, das t�cnicas de neuroi-maxe. A an�lise das pautas de activida-de cerebral en distintos tipos e momen-tos da s�a execuci�n e maila s�acorrelaci�n coas estructuras determina-das de actividade mental est�n permi-tindo novos progresos � Psicolox�a, so-bre todo no campo da Neuropsicolox�a(Le�n Carri�n,1995).

Como se ve, os modos de explora-ci�n e os sistemas conceptuais con quese abordou o co�ecemento da nosavida mental non deixaron de progresar.Lonxe de estar ante un saber concluso epechado, os psic�logos te�en hoxea�nda a impresi�n de ach�rense nunhahora de alborada. Dispo�en de nume-rosas t�cnicas coas que poder traballar.Tal vez falta o plan xeral de campa�a,que ofreza a perspectiva global do quehai por facer. Se cadra, en suma, a cons-trucci�n dun ÔsistemaÕ. Mentres chega,os investigadores acumulan informa-ci�ns parciais coa esperanza de que �fin o crebacabezas encontrar� a s�aforma plena de significaci�n e de senti-do. A Psicolox�a entra, no s�culo XXI,co esp�rito de invenci�n e exploraci�nque tivo na s�a hora primeira.

Este esquema sucinto deixa nasombra, non obstante, o gran n�merode peripecias que nesa ciencia sobrevi-�eron na centuria que remata. Haber�agora que revisalas para ter unha ideam�is cabal do sucedido.


AS INFLUENCIAS SOCIAIS. GUERRAS MUNDIAIS.CIENCIA SOVIÉTICA

A Psicolox�a xurdiu como unsaber te�rico, pero andando o tempofoise po�endo de manifesto a s�a capa-cidade para resolver cuesti�ns de moidiverso feit�o social. A s�a significaci�ncomo saber aplicado �a chegar, cotempo, a equipararse coa s�a condici�nde ciencia pura.

Inicialmente, f�ronse perfilandotres grandes campos de intervenci�n.Un, directamente relacionado coa esco-la e os nenos; outro, o amplo mundodos trastornos do comportamento, quedeu lugar � Psicolox�a cl�nica; final-mente, o variado campo da industria,as instituci�ns sociais, e incluso, a�ndam�is en concreto, o mundo relacionadocoas grandes sacudidas b�licas quetiveron lugar na centuria. As demandasque foron apareceron en cada caso ter-minaron por exercer unha profundainfluencia no desenvolvemento daPsicolox�a. Vexamos de modo moisumario alg�ns dos fitos.

No campo da Psicolox�a escolar,hai que lembrar que en data tan tempe-r� como 1899 William James, nunhasconferencias psicol�xicas �s mestres(Talk to teachers) xa afirmou a utilidadeda s�a ciencia para fundamenta-lametodolox�a de ensino e para ilustra-lomestre sobre Òc�mo aprenden osnenosÓ; en 1903, E. L. Thorndike publi-cou un texto sobre a materia, e algoparecido sucede noutros pa�ses euro-peos; en Alema�a, Ernst Meumann

(1862-1915) tratou de aplicar sistemati-camente a Psicolox�a de Wundt � Pe-dagox�a (Vorlesungen...1911-14). Perosobre todo, por necesidades xurdidasante a escolarizaci�n obrigatoria, en1905 Alfred Binet (1857-1911), enFrancia, constru�u co m�dico TheodorSimon (1873-1961) un test de inteli-xencia que �a converterse nunha probade alcance universal, gracias � seuvalor pr�ctico.

Desta sorte, o estudio do neno, das�a capacidade de aprender e das limi-taci�ns que poden sobrevirlle, descapa-cit�ndoo para adquirir unha forma-ci�n, foise consolidando entre ospsic�logos, en interacci�n fecunda coseducadores. De entre as innumerablesinstituci�ns e grupos que promoverono seu estudio, hai que recordar, polaenorme influencia que no seu tempoexerceu, o Instituto Jean Jacques Rou-sseau, de Xenebra, fundado en 1912por Edouard Clapar�de (1873-1940) ePierre Bovet (1876-1944), que marcouun novo nivel no campo de colabora-ci�n entre Psicolox�a e Pedagox�a. Oconductismo achegou as s�as t�cnicasde modificaci�n de conducta para con-trolar situaci�ns na aula e remediard�ficits menores de rendemento dosescolares; logo, o cognitivismo fomen-tou as an�lises dos procesos de com-prensi�n e de construcci�n social doco�ecemento, a atenci�n � diversidadede formas de intelixencia, o fomento eeducaci�n da creatividade, e moitosoutros temas relacionados coa aprendi-zaxe mailo ensino. Hoxe � un campoenorme, moi especializado, abarcador




de aspectos m�ltiples relacionados coapr�ctica educativa e a personalidade edotes dos nenos (Gallagher,1994; Pa-llincsar, 1998; Gardner, 2000). O seuestudio conduciu, ademais, a formularteor�as amplas do desenvolvemento dacognici�n humana, con alcance para axeneralidade da Psicolox�a; sobresaeneste punto a obra de Jean Piaget(1896-1980), figura de primeira magni-tude na escena contempor�nea.

O campo da Psicolox�a cl�nicamedrou dun modo espectacular �longo do s�culo, convert�ndose enmoitos lugares na primeira opci�n pro-fesional dos psic�logos mozos. En efec-to, tralo estudio dos procesos mentaispronto se �a aborda-lo dos seus trastor-nos e anomal�as. Nesta tarefa os psic�-logos atop�ronse moitas veces situadosa car�n dos m�dicos e psiquiatras, �sveces enfrontados, outras en estreitacooperaci�n. En realidade, o psic�logotende a considera-lo trastorno comounha conducta defectuosa e maladap-tativa, m�is ou menos modificablemediante cambio de vivencias e h�bi-tos, mentres o psiquiatra ve al� unhaenfermidade con algunha especie debase org�nica, e tratable mediante re-medios biofisiol�xicos (entre �mbolosextremos vir�a situarse a intervenci�npsicanal�tica, de �ndole m�is ben psico-l�xica pero realizada usualmente porm�dicos, polo que non me referireiaqu� a ela).

Entre as figuras pioneiras cabemencionar, xa en 1896, nos EstadosUnidos, a Lightner Witmer (1867-1956),quen iniciou un tratamento cun neno

con problemas de dislexia a petici�n das�a mestra, estableceu unha pequenacl�nica na Universidade de Pensilvaniae tratou de promove-la aplicaci�n dossaberes psicol�xicos � remedio de defi-ciencias no comportamento. Pola s�aparte, en Alema�a, un psiquiatra disc�-pulo de Wundt, Emil Kraepelin (1856--1926), comezou a utilizar probas psi-col�xicas para realizar un diagn�stico,convencido da utilidade deses mediospara o mellor co�ecemento dos trastor-nos mentais.

De contado, tanto en Europacomo en Am�rica, f�ronse multiplican-do as probas diagn�sticas e os modos einstituci�ns para a intervenci�n. Enrelaci�n coas probas, J. McKeen Cattell,nos Estados Unidos, comezara a falarde Ôtests mentaisÕ en 1890; o interesepor estes estendeuse axi�a. As�, enItalia, G. C. Ferrari (1863-1935) e G. Guicciardi, editaron uns Testi menta-li per lÕesame degli alienati (Tests mentaispara o exame de alienados,1896); poucom�is tarde, o belga O. Decroly, con R. Buyse, editaron ÔA pr�ctica dos testsmentaisÕ (La pratique des tests mentaux,1908) e en 1914, G. M. Whipple, nosEstados Unidos, reuniu en dous volu-mes un Manual of Mental and PhysicalTests. Uns anos m�is tarde (1938), OscarBuros (1905-1978) fundou un anuariopara a descrici�n e estudio de tests: oMental measurements Yearbook, reperto-rio xa cl�sico neste campo. Alg�ns ins-trumentos alcanzaron difusi�n univer-sal, como o MMPI (1943) ou o test deRorschach (1921). Doutro lado, a crea-ci�n de centros de tratamento atendeu


mozos maladaptados ou con atrasomental (como os centros creados porHealey nos Estados Unidos, ouDecroly en B�lxica). As�, foi crecendo aconfianza dos primeiros psic�logos encanto � s�a capacidade para intervirencon personalidade e eficacia nese com-plexo e vasto campo. En particular,como consecuencia do conductismodesenvolveuse unha aproximaci�n �psicopatolox�a fundada na ciencia daaprendizaxe Ña terapia de conducta,tal vez iniciada por M. C. Jones en 1924,nos EUA, e logo fundada na obra converxente de H. J. Eysenck, B. F.Skinner e J. WolpeÑ, as� como outrasde orientaci�n humanista e sist�micas(A. H. Maslow, C. Rogers, E. Berne,Pearls, etc.), atentas a reexaminar fun-cionalmente o sistema de valores e avisi�n do mundo do paciente. En xeral,tivo grande aceptaci�n a proposta quenos Estados Unidos se fixo a mediadosde s�culo, dun modelo de psic�logo cl�-nico (Ômodelo de BoulderÕ) que haber�aser non s� terapeuta sen�n tam�ninvestigador (Raimy, 1950). Logo, mul-tiplicouse a presencia do psic�logo nossistemas de sa�de, realizando tarefasde prevenci�n de enfermidade, coope-raci�n con grupos sanitarios e de apoioemocional e cognitivo �s pacientes(Rodr�guez Mar�n, 1998). En xeral, opsic�logo cl�nico enfr�ntase hoxe a undilatado campo de cuesti�ns no quesobresaen os temas das perturbaci�nsdo desenvolvemento intelectual, ostrastornos emocionais (depresi�n,ansiedade, estr�s) e as varias formas deinadaptaci�n no marco das relaci�nsinterpersoais e sociais.

Pola s�a parte, a Psicolox�a indus-trial mereceu pronto a atenci�n de cien-t�ficos e de empresarios, � advertirseque a mellor adaptaci�n do home � seuposto de traballo ti�a condici�ns vanta-xosas para o traballador e a s�a seguri-dade e satisfacci�n no emprego, �tempo que a utilizaci�n de obreirosm�is capacitados produc�a beneficiosecon�micos �s s�as empresas. As�, en1908, Parsons creou en Boston (EUA)unha oficina vocacional, A. G.Christiaens (1860-1937) outro centro enBruxelas, e o movemento da orienta-ci�n profesional foise difundindo pordiversos pa�ses. Paralelamente, xurdi-ron grupos interesados no estudio eorganizaci�n cient�fica do traballo,n�cleo dos estudios de F. W. Taylor(1856-1915), logo xerme dunha vastacorrente que �a organizar reuni�ns epublicaci�ns, e que atraeu a atenci�nde enxe�eiros e gobernos a este tipo deenfoque da actividade industrial, axita-da por outro lado polas organizaci�nssociolaborais defensoras da persoa edos dereitos do traballador.

Moitas outras aplicaci�ns xurdi-ron, tralo contacto activo dos psic�logose a sociedade. Unha delas foi o estudioda calidade e veracidade dos testemu-�os entre testemu�as chamadas a de-clarar na corte xudicial. William Stern(1871-1938), Otto Lipmann, Karl Marbeen Alema�a, Binet en Francia, e en se-guida outros autores noutros pa�ses, de-se�aron probas para calibra-la fidelida-de das declaraci�ns dos diferentesindividuos ante unha situaci�n defini-da. D�base as� un paso interesante, �




mostra-la utilidade das novas t�cnicasen campos tan serios e importantes co-mo o da Administraci�n de xustiza.Outra aplicaci�n foi a psicolox�a doanuncio industrial e comercial, campono que foi pioneiro o americano WalterDill Scott, quen introduciu as t�cni-cas experimentais xa en 1902 para de-se�ar anuncios dunha compa��a deferrocarr�s.

O complexo mundo aplicado deucun esp�rito comprensivo capaz deofrecerlle unha estructura conceptualque lle proporcionou unha estructuraintelectual coherente; tr�tase do psic�-logo alem�n Hugo M�nsterberg (1863--1916), logo durante moitos anos activonos Estados Unidos, autor dunsFundamentos de psicotecnia (Grudz�geder Psychotechnik, 1914) e de numerosos

O mundo dun mesmo, Moon Runner Desing Ltd.Existen profundas diferencias psíquicas entre uns individuos e outros, de modo que as súas reaccións e rendementosante as diferentes situacións forzosamente han ser distintas.


estudios aplicados � campo da indus-tria e a escola.

Desde ent�n ata hoxe, numerosasinvestigaci�ns exploraron as m�ltiplesdimensi�ns do individuo que pos�enrelevancia para o funcionamento dasorganizaci�ns Ñaptitudes, habilida-des, fatiga, motivaci�n, socializaci�n,etc. Ñ mentres outras foron clarifican-do as demandas obxectivas que estasimpo�en �s individuos Ñliderado, sis-temas de roles, clima social, etc.Ñ. APsicolox�a, neste terreo, m�vese enestreita relaci�n coas ciencias do mana-gement, os estudios de grupos, as cien-cias da empresa, e convert�ronse nuncampo con singularidade propia, comoPsicolox�a das organizaci�ns (Peir�,1983,1990).

A base destes estudios at�pase naexistencia de profundas diferenciasps�quicas entre uns individuos eoutros, de modo que as s�as reacci�nse rendementos en diferentes situaci�nsÑde aprendizaxe, formaci�n, traballo,etc.Ñ forzosamente han ser distintas.Un xenial psic�logo ingl�s, FrancisGalton (1822-1911), iniciara xa no s�cu-lo XIX a an�lise desas diferencias, rela-cion�ndoas coa herdanza individual decada un; mesmo dese�ou probas para as�a avaliaci�n, pero sobre todo, abriu ocampo ampl�simo do seu estudio, que continuaron J. McK. Cattell nosEstados Unidos e William Stern (1871--1938) e Otto Lipmann (1880-1933) enAlema�a, entre outros (Fern�ndezBallesteros, 1980). Aqu� atendeuse pre-ferentemente � comparaci�n entre indi-viduos e � an�lise dos rangos de varia-

ci�n das s�as habilidades. Esta pers-pectiva diferencialista foi esencial parapromove-la creaci�n de probas de ava-liaci�n de individuos, as� como paradar unha sustentaci�n cient�fica �smovementos reivindicativos contra amarxinaci�n e a segregaci�n de grupos,o que achegou � Psicolox�a fortes car-gas ideol�xicas (Jacoby e Glauberman,1995). Como pode inferirse facilmentede todo isto, esta ciencia veu situarseno centro de innumerables conflictossociais, con carga pol�tica de variosigno, e sempre ligados a concepci�nssocioantropol�xicas definidas queinflu�ron no destino de boa parte dasteor�as implicadas.

OS AVANCES DA PSICOLOXÍA DURANTE AS GUE-RRAS MUNDIAIS

A Primeira Guerra Mundial(1914-1918) puxo a Psicolox�a sobre omapa americano, dixo Cattell (Sa-melson, 1979). A necesidade de asignarmiles de homes a postos t�cnicos deperfil moi variado representou un granproblema, � que alg�ns psic�logos cre-ron deber enfrontarse. A SociedadeAmericana de Psicolox�a (APA) creouun comit�, en 1917, baixo a presidenciade R. M. Yerkes, que ideou d�as probasde intelixencia xeral para seleccionarcandidatos. Sobre a base da experienciaxa considerable de avaliaci�n deintelixencia, o comit� constru�u dousfamosos tests, un para suxeitos instru�-dos e lectores, outro para os que nonsab�an ler nin escribir. A primeira co��-cese como proba ÔArmy AlfaÕ, a outra,




como ÔArmy BetaÕ. Ambas amosancorrelaci�ns altas cando se compararoncon medidas de distintos tipos de crite-rio de rendemento. O resultado satisfi-xo as autoridades e demostrou a efica-cia desas t�cnicas.

Tam�n en Europa tivo a guerra ass�as consecuencias. Necesit�base selec-cionar futuros pilotos de aviaci�n, e aisto se dedicaron A. Gemelli en Italia,Camus e Nepper en Francia, � tempoque no ex�rcito alem�n se aplicabanestas t�cnicas para seleccionar oficiais eespecialistas t�cnicos. Deste xeito, oconflicto b�lico tivo, como efecto mar-xinal, incrementa-la solidez e reputa-ci�n dos psic�logos aplicados. E nosanos da Segunda Guerra Mundialhaber�a xa un amplo n�cleo de especia-listas � servicio dos distintos ex�rcitos,que ampliar�an os seus traballos enm�ltiples direcci�ns: o dese�o deacci�ns de propaganda destinadas amodifica-las actitudes das poboaci�nsciv�s, a atenci�n �s combatentes conpadecementos mentais, a selecci�n depersoal, etc. Isto deu orixe a unha Ôpsi-colox�a militarÕ e, sobre todo, � inclu-si�n de modo normal de grupos psico-t�cnicos nos ex�rcitos dos pa�sesdesenvolvidos.

Se as guerras evidencian o impac-to da vida social sobre o progreso destaciencia, tam�n outros cambios e aconte-cementos pol�ticos o amosan igualmen-te. Poucos casos se poden comparar,non obstante, co acontecido en Rusia.

Al�, os tremendos cambios experi-mentados pola sociedade condiciona-

ron de modo moi forte a Psicolox�a quecultivaban. Baste notar que, nos pri-meiros anos do s�culo XX, na Rusia tsa-rista, houbo, entre outras cousas, unhaescola de tradici�n wundtiana, lidera-da por G. Chelpanov (1862-1936), omesmo que suced�a noutros lugares. Arevoluci�n sovi�tica de 1917 impuxo encambio unha Psicolox�a fundada naobra de K. Marx, que mantivo o seuimperio inalterado ata a ca�da do r�xi-me en 1990. Nese longo per�odo puid�-ronse sinalar algunhas etapas, estreita-mente relacionadas coa aparici�n eefectivo dominio pol�tico exercido porJ. Stalin (1879-1953). A influencia desteaut�crata deixouse sentir en t�doloseidos sociais e culturais; en Psicolox�a,impuxo unha visi�n dial�ctica, quedesde 1950 se puido conxugar coa concepci�n fisiol�xica liderada por I. Pavlov. Marxismo e pavlovianismofixeron da ÔactividadeÕ humana oobxecto da Psicolox�a; o seu estudiolevouse a cabo gracias � contribuci�nde figuras como A. Luria, A. Leontiev eoutros, fortemente inspirados polasideas de Lev Vigotski sobre o desenvol-vemento sociohist�rico da personalida-de humana. A ca�da do r�xime sovi�ti-co en 1990 entra�ou un cambio nateor�a psicol�xica rusa, que semella tertornado cara a sistemas de Psicolo-x�a humanista desenvolvidos enOccidente e ata ent�n prohibidos al�(Shuare,1990).

Como se ve, o pensamento psico-l�xico est� sempre estreitamente ligadocoas situaci�ns sociopol�ticas, o quenon se pode deixar de relacionar coa


implicaci�n directa que a Psicolox�a tensempre coas concepci�ns antropol�xi-cas, usualmente conectadas de variasmaneiras coas ideolox�as dominantesnunha sociedade.

AS POLÉMICAS DO SÉCULO

Non hai ciencia emp�rica que nonconte�a, na historia do seu desenvolve-mento, algunhas pol�micas e contro-versias famosas, resultado da confron-taci�n de puntos de vista discrepantessobre problemas de feito. A necesidadede avalia-los datos desde sistemas con-ceptuais distintos xera, como � l�xico,tales discrepancias.

Non se trata de facer unha histo-ria de controversias. O que nos interesa� mostrar c�mo a historia da Psicolox�ano noso s�culo deu cabida a variasdelas; o seu recordo e exame botanalgunha luz sobre o sentido mesmodesta ciencia, examin�ndoas moi bre-vemente.

A primeira que imos consideraraqu� � a que enfrontou os primeirospsic�logos a prop�sito da cuantifica-ci�n e a medida dos procesos mentais.A Psicof�sica, en pleno s�culo XIX (G. T.Fechner ,1860) levou a cabo un estudiocuantitativo das relaci�ns entre est�mu-los e sensaci�ns. Dominaba en ciencia aidea de que era preciso medi-los fen�-menos para poder co�ecelos adecuada-mente. Non obstante, a intenci�n demedi-lo ps�quico parec�alles a moitosalgo inaceptable. Pensaban que se tra-taba dun continuo flu�r de calidades na

experiencia consciente, onde non cab�aachar unha unidade rigorosa nin, polotanto, unha medici�n. O fil�sofo HenriBergson (1859-1941) insistiu en quetoda cuantificaci�n do ps�quico falsea-ba os seus datos radicais; carentes departes, neses procesos os cambios deintensidade ser�an en realidade varia-ci�ns cualitativas (Bergson, 1889).Figuras como William James ou HugoM�nsterberg sustentaron posici�nsan�logas. A�nda en 1932, un comit� daAsociaci�n Brit�nica para o Avance daCiencia examinou a posibilidade desasmedici�ns de sensaci�ns, e � cabo dunsanos elaborou unhas conclusi�ns nega-tivas (Campbell, 1938, 1940; Ja�ez,1992, 33). A pesar disto, L. L. Thurstoneanimouse a constru�r escalas subxecti-vas, movido coma outros investigado-res polo af�n de axustarse a un modelocient�fico cuantitativo de ciencia natu-ral. Para a s�a teor�a encontrou o refe-rendo dunha teor�a sumamente xeral,na que medir ser�a asignar n�meros aobxectos ou acontecementos segundoregras (Campbell, 1940; Guilford, 1954;Stevens, 1952). Isto � factible inclusocos sentimentos e outros estados psico-l�xicos. Paralelamente, o desenvolve-mento dos tests abriu outro cami�o queresultou sumamente f�rtil: a an�lisematem�tica das correlaci�ns entre pun-tuaci�ns de diversos tests, ou Ôan�lisefactorialÕ. A partir de certas ideas doingl�s Ch. Spearman, p�idose determi-nar por varios m�todos uns ÔfactoresÕcos que cabe explicar e recons-tru�r aquelas correlaci�ns analizadas(Yela, 1956). Este permitiu afondar naestructura hipot�tica de constructos




complexos como os de intelixencia oua personalidade, describindo n�cleosrelativamente definidos dentro deles.Esa Ôcuantificaci�n operativaÕ difun-diuse a outros campos da Psicolox�a ataresultar absolutamente normal.

Outra longa e complexa pol�mica� a que enfrontou, e a�nda en certomodo o segue facendo, os partidariosdo emprego dos tests para a avaliaci�nda intelixencia fronte a aqueles que osconsideran inadecuados.

Xa vimos que nos Estados Unidostales tests alcanzaran un valor socialindiscutible trala Primeira GuerraMundial, cando se constru�ron e aplica-ron dous tests colectivos, o Army Alfa eo Beta, que se xulgaron moi efectivos.Isto tivo consecuencias. Supo��ase quea intelixencia medida estaba baseadaen aptitudes mentais innatas. î apare-cer diferencias entre suxeitos de variasrazas xurdiron disensi�ns e acusaci�nsde racismo. Houbo quen afirmou que o89 % dos negros parec�a mostrar debili-dade mental (Gould, 1987, 241), ealg�ns reafirmaron as� as s�as pol�ticassegregacionistas ou as restricci�ns �inmigraci�n en EUA (ÒImmigrationRestriction ActÓ,1924) que xa se vi�aoperando. A pol�mica estaba servidaentre partidarios dunha intelixenciapuramente herdada e os defensoresdunha intelixencia ÔadquiridaÕ (naturaversus nurtura). Un educador ingl�s, H.Gordon, informou de que as medidasque ofrec�an nenos pertencentes a gru-pos socialmente privados comezabansendo normais e coa idade �an dimi-nu�ndo, como resultado do ambiente

adverso; tam�n argumentaron en favordunha visi�n ambientalista autorescomo o famoso periodista WalterLippmann, ou psic�logos como W. C.Bagley. Estas cr�ticas obrigaron a depu-ra-la construcci�n de tests. A�nda nosnosos d�as son moitos os que conside-ran preferibles as probas proxectivas,cualitativas, para o estudio da persona-lidade, a pesar das innegables virtudese rigor de moitas das psicom�tricas.

Tam�n por mor desas tensi�ns,nalg�ns pa�ses, como a Rusia sovi�tica,chegouse a prohibi-lo uso dos tests e apsicotecnia que estes fac�an posible. Asautoridades sovi�ticas, en efecto, man-ti�an a tese de que a conciencia dosindividuos depende esencialmente dasrelaci�ns econ�micas e productivasexistentes na s�a sociedade. Unha teo-r�a hereditarista da intelixencia e unstests que mediran esta resultaban sercousas ÔburguesasÕ e contrarrevolucio-narias que vi�an a perturba-la doutrinaestablecida. Como consecuencia disto,en xullo de 1936 decretaron a prohibi-ci�n do uso de tests en escolas e f�bri-cas, mediante un documento famoso,ÒSobre distorsi�ns paidol�xicas noComisariado de Educaci�nÓ, querepresentou un duro golpe � pr�cticados psic�logos aplicados na Uni�nSovi�tica durante moitos anos.

As pol�micas non cesaron de xur-dir, dadas as implicaci�ns sociais epol�ticas que os tests presentan (Gould,1981). En tempos recentes, a oposici�nentre innatismo e ambientalismo volveu enfrontar figuras como H. J.Eysenck e L. Kamin, (1983), e m�is


recentemente a�nda, remanece naampl�sima discusi�n (Jacoby eGlauberman, 1995) xurdida da publica-ci�n dun estudio de Herrnstein eMurray (The Bell curve, 1994) onde sereafirman as implicaci�ns entre grupos�tnicos e intelixencia, e entre nivel deintelixencia e posici�n m�is ou menoselevada na escala social americana.

Con todo, quizais sexa a historiadas peripecias acontecidas � tema daconciencia a que mellor perfile a evolu-ci�n desta ciencia. A materia � moicomplexa, e aqu� non cabe abordaladun modo suficiente (Pinillos, 1983;Estany, 1999). En todo caso, hai querecordar que a Psicolox�a se inicioucomo unha ciencia da experienciainmediata (Wundt), cun suposto b�sicoque era, precisamente, esa presenciainmediata e obxectivada de fen�menose acontecementos a un suxeito, tam�npresente a si mesmo de modo reflexivo,e que entra�ar�a unha esencial dualida-de, a do suxeito fronte � seu obxecto,nun acto de ÔconcienciaÕ. Dada esa pre-sencialidade, o suxeito non s� vivesen�n que � testemu�a das s�as viven-cias, dando un testemu�o que � Ôretros-pectivoÕ, pois ref�rese � inmediatamen-te ocorrido, convertido en obxecto xafixado, dentro do flu�r das vivencias.Pareceu por iso que esa reflexividadeÑou Ôintrospecci�nÕÑ era esencialpara o seu co�ecemento, e pensouseque nela hab�a de consistir o m�todo daPsicolox�a.

As d�bidas e cr�ticas � introspec-ci�n, sen embargo, xa vi�an de atr�s. I. Kant, por un lado, e A. Comte, por

outro, advertiron nela graves limita-ci�ns: a s�a alteraci�n por causas emocionais; a imposibilidade de obser-va-los actos de co�ecer in fieri, debendoconformarse co exame dos co�ecemen-tos xa sidos; a imposibilidade de dar uncontraste obxectivo �s s�as informa-ci�ns (Carpintero, 1996).

A principios de s�culo, WilliamJames manifestou as s�as d�bidassobre a existencia dunha concienciaconcibida como algo oposto �s obxec-tos; � tratar de percibi-lo meu co�ecer,s� captar�a Òalg�n feito corporalÓ(James, 1947, 551). Un paso m�is, e J. B.Watson chegou a eliminar da s�a psi-colox�a o estudio dos estados de con-ciencia (Watson, 1913), convertendo aconducta, como Ôfeito p�blicoÕ e obser-vable en obxecto daquela, e entenden-do que a introspecci�n s� informaba deÔescuras reacci�ns corporaisÕ (Watson,1970). Abr�ase o tempo dunha novaPsicolox�a, o conductismo, para o cal aconciencia era unicamente un residuomedieval do que non cab�a facer obxec-to de ciencia. En calquera caso, estaciencia haber�a de constru�rse sen refe-rencia ningunha a esa conciencia per-soal e subxectiva.

Certamente, a Ôrevoluci�n con-ductistaÕ non empeceu que da concien-cia se falara noutros lugares ÑenMoscova, Xenebra, Madrid ou Cam-bridgeÑ.

Precisamente Piaget, en Xenebra,e Vigotski na Uni�n Sovi�tica, inspira-dos polo estudio da actividade infantil,�an concibila como un espacio sem�nti-




co, constitu�do mediante signos, co queo suxeito se refire � realidade e comezapor dicila a si mesmo. Ese mundo designos implica en gran medida unhainfluencia social. Tam�n a psican�lisede Freud conceder�a enorme importan-cia � linguaxe como veh�culo de viven-cias conscientes. Pero co seu despraza-mento a un segundo plano en relaci�nco inconsciente, o papel da concienciacomezou a sufrir unha eclipse, que seviu reforzada pola estreita equipara-ci�n da conducta humana coa animal,impulsada polo conductismo e conti-nuada por biopsic�logos e et�logos. Sea isto engad�mo-la hexemon�a pol�ticados Estados Unidos e o afundimentoalem�n trala Segunda Guerra Mundial,teremos unha imaxe bastante adecuadado c�mulo de circunstancias queimpulsaron a�nda m�is, se cabe, avixencia do Ôanti-mentalismoÕ, ata oxurdimento dunha vigorosa alternati-va � conductismo.

Acost�mase atribu�rlle a outrafamosa pol�mica o valor de marca-lafin do Ôimperio conductistaÕ Ñse cabechamarlle as�Ñ e a apertura a unhanova �poca de ÔPsicolox�a da menteÕ. �a que xurdiu entre o ling�ista NoamChomsky e o psic�logo B. F. Skinner, �criticar o primeiro as posici�ns defen-didas polo segundo nun libro acerca dalinguaxe, ou mellor, acerca da Ôconduc-ta verbalÕ, Verbal behavior (Chomsky,1959; Skinner, 1957). A idea de explica--la linguaxe en termos de mera apren-dizaxe social merc� � intervenci�n decomplexos plans de reforzo resultaba, axu�zo de Chomsky, insuficiente para

explica-la xeraci�n e comprensi�n defrases e oraci�ns que realiza un suxeitocompetente nunha lingua determina-da. Esas tarefas requiren, � seu enten-der, a posesi�n dunha Ôgram�ticaÕ, isto�, un mecanismo xerador de frasesordenadas e organizadas segundo re-gras que implicar�an a posesi�n dunhaÔmenteÕ por parte do suxeito, capaz decodificar e descodificar mensaxessegundo as ditas regras.

Esta reacci�n no foi un feito soli-tario. Foi envolta en toda unha serie deacontecementos e achados na Psico-

Noam Chomsky. Este lingüista mantivo unha gran polé-mica co psicólogo Skinner polas súas ideas sobre aconducta verbal.


lox�a experimental que terminaron porlle devolver un lugar dentro da teor�a �mente e �s procesos conscientes (Baas,1986; Gardner, 1987; Vali�a e Mart�n,1993). Constit�e o presente da nosaciencia. � a chamada Psicolox�a cogni-tiva.

OS CAMPOS ESPECIALIZADOS

A Psicolox�a medrou no s�culoXX en innumerables direcci�ns. Non s�en campos aplicados Ño deporte, a pu-blicidade, a criminolox�a, a seguridadeviaria e tantos outros mundos que inte-gran a vida do home actualÑ, sen�n en�reas fundamentais, que representannovos niveis nos que cabe considera--los fen�menos da vida mental.

Un � o nivel constitu�do polainserci�n do individuo nunha socieda-de determinada, coa conseguinteaparici�n de procesos espec�ficos dosque logo depende boa parte do seufacer individual.

Os soci�logos positivistas ÑCom-te primeiro, Levy-Bruhl, DurkheimlogoÑ xa advertiron que a mentalida-de dun individuo en boa medida resul-ta da adquisici�n dunha mentalidadeou concepci�n do mundo que � deorixe social. Gabriel Tarde (1843-1904)destacou o enorme papel da imitaci�nnesa adquisici�n de h�bitos e valoresdentro dunha sociedade; Gustavo LeBon (1841-1913) realizou unha an�lisexa cl�sica dos procesos polos que unindividuo, dentro dunha multitude oumasa, asume comportamentos colecti-

vos emocionais � tempo que suspendeos seus xu�zos m�is cr�ticos e intelecti-vos (La psychologie des foules), e poucodespois, S. Freud elaborou desde a s�ateor�a psicanal�tica de pulsi�ns, incons-ciente e represi�n, a idea dunha socie-dade represora que evita o incesto e aagresi�n � pai, e imp�n un mundomoral que se interioriza a trav�s de ideais e represi�ns.

Novos pasos conduciron a conso-lida-la visi�n da orixe social da mentehumana. J. M. Badwin, logo P. Janet,Ch. Cooley, entre outros, exploraronesa dimensi�n esencial de toda persoaou ÔeuÕ (self). Houbo intentos de reduci--la s�a orixe a un proceso de tipo ins-tintivo (W. McDougall) ou a procesosde comunicaci�n a trav�s dos cales seadquiren contidos simb�licos, regras,expectativas, papeis para cubrir nainteracci�n (G. H. Mead [1863-1931]),mesmo se vai configurando a propiaconciencia, especialmente gracias � lin-guaxe (L. Vigotski [1896-1934]).

Os psic�logos sociais explorarona formaci�n das actitudes, a adquisi-ci�n de papeis de x�nero (masculino//feminino), os fen�menos dentro dosgrupos pequenos, o desenvolvementoda actividade dentro dun marco e unclima social, os procesos de lidera-do, as� como a constituci�n da concien-cia moral, a formaci�n de ideais de conducta (logro, conformidade, etc.) eos m�ltiples procesos mediante oscales aval�an unhas persoas a outras,sintonizan as s�as opini�ns e actitudespara lograr determinadas situaci�ns de equilibrio consistente, ou atri-




b�en a outros intenci�ns dentro dasestructuras sociais e organizaci�ns,para mencionar s� algunhas cuesti�ns(Steiner, 1979; Munn, 1989). Todo o calsup�n, sen d�bida, un plano m�is com-plexo c� dos fen�menos estrictamenteindividuais, se ben cada vez � m�is evi-dente que a interacci�n entre individuoe sociedade � esencial, e non un enga-dido extr�nseco, � mente humana.

No outro extremo, indo do indivi-duo cara � s�a constituci�n biol�xica ea s�a dimensi�n de organismo natural,a Psicolox�a, que empezou por explora--las bases fisiol�xicas dos procesos ps�-quicos (desde os primeiros achadosdos centros cerebrais da linguaxe,como o da linguaxe falada ÑBrocaÑou o da comprensi�n auditiva ÑWernickeÑ a�nda no s�culo XIX),continuou describindo e localizandoprocesos, cada vez con t�cnicas m�issofisticadas. î estudio dos fen�menossensoriais segu�ronlle outros m�is com-plexos, como o mundo das emoci�nsÑCannon, Mara��n, Papez, MacLean,entre outrosÑ, o do so�o e a vixilia ÑMagoun, Moruzzi, Luria, etc.Ñ, amemoria ÑHyd�n, Halstead, Penfield,McConnell, Rosenzweig...Ñ, as apren-dizaxes ÑFranz, Lashley, Hebb...Ñ, alinguaxe, a motivaci�n... A Psico-fisiolox�a do comportamento deu gran-des pasos a ra�z de introducirse novast�cnicas exploratorias, en particular asde neuroimaxe (por tomograf�a axialcomputarizada, por emisi�n de posi-tr�ns, variaci�n de fluxo sangu�neocerebral, etc.) e, a�nda m�is recente-mente, � se lograr determinar, dentro

dunha exploraci�n sistem�tica doxenoma, mesmo que sexa de forma ini-cial, a localizaci�n dos xenes implica-dos na xeraci�n de diferentes procesosnormais e de trastornos do comporta-mento. Tal co�ecemento abre pers-pectivas extraordinariamente promete-doras. Moitas das posibilidades destanova xen�tica da conducta est�n a�ndapor precisar, pero sen d�bida nos ato-pamos nun momento de iniciaci�ndunha nova �poca.

EN CONCLUSIÓN

Hai uns anos, alg�ns autores for-mul�ronse o problema de se aPsicolox�a � unha ou varias ciencias, seo seu campo � delimitable arredor dun�nico obxecto, e se dispo�emos duncorpo conceptual e dunha linguaxetales que caiba afirma-la unidade destaciencia (Staats, 1983; Mayor, 1989; H. Yela, 1989); en lugar de Ôpsicolox�aÕ,Koch propuxo falar de Ôestudios psico-l�xicosÕ (Koch, 1984). Sen d�bida, haimoitas raz�ns que levar�an a acepta-lapluralidade radical neste campo. îlongo das p�xinas anteriores p�desecomproba-la diversidade de perspecti-vas, a pluralidade de niveis de an�lise,a variedade de autores e obras queforon tomados como marcos de refe-rencia, a existencia de tradici�ns nacio-nais diversas, en suma, a complexidadedo campo case imposible de reducir aunidade.

Pero � mesmo tempo, non haid�bida de que toda esa multiplicidade


inmensa ten unha unidade hist�ricaque a envolve. O proxecto inicial deconstru�r unha ciencia natural verbo damente e os problemas da subxectivida-de, que eran cuesti�ns ata ent�n da filo-sof�a, atopou unha resposta plenamen-te favorable nada, sobre todo, davixencia do saber cient�fico. Cumpr�aunha ciencia da mente, fac�a falta ÔesaÕciencia que se propo��a Ñfoi o m�ritoque atribu�mos a WundtÑ. Cando logocontempl�mo-las m�ltiples construc-ci�ns te�ricas a que se chegou, nondeixa de transparentarse, como en fili-grana, o proxecto wundtiano en formade insuficiencia, de limitaci�n, de pri-si�n conceptual da que foi forzoso sa�r.A unidade da Psicolox�a, antes quemero desenvolvemento duns princi-pios com�ns, � resultado dun procesodial�ctico de negaci�n e superaci�n deconstricci�ns, dentro dun xeral proxec-to de comprender, co m�todo da cien-cia, a conducta humana e as determi-naci�ns mentais que a rexen e xeran.

Se a Psicolox�a fose mera teor�a desal�n, puro xogo de conceptos con queocupa-la mente con certos obxectosideais, tal vez os psic�logos ter�anposto todo o seu empe�o en producirun sistema �ltimo, completo e coheren-te. Pero non o �. � un saber cunhaimplicaci�n extraordinariamente fortena vida pr�ctica, individual e colectiva,e as demandas de todo tipo que a socie-dade lles fai chegar non permiten �sseus cultivadores pecharse nunha torrede marfil, e obr�gaos a cadora a baixar� area da vida coti�. Tal vez non dispo-�an de instrumentos impecables, nin

poidan dar resultados f�ra de toda dis-cusi�n. � un saber, como o de todaciencia, que se sabe provisional, limita-do, aberto � seu continuo reexame, sos-tido polas confirmaci�ns da experien-cia pasada pero cuestionado pola dofuturo, pendente de vir. Disp�n ohome, ademais, dunha psicolox�a dosentido com�n ou da linguaxe ordina-ria, coa que enche as fendas que unhasou outras teor�as puideran deixar entresi. E tende ademais en ocasi�ns a vertoda aquela pluralidade de sistemascomo modos complementarios con quese ter�a chegado a ve-la complex�sima,flu�da e varia realidade da existen-cia humana. O s�culo XX trouxo, sendubidalo, a inmensa riqueza da Psi-colox�a actual. Cabe pensar que o pr�-ximo s�culo a dote, � cabo, de unidadesistem�tica �ltima e radical. � algo que est� por diante, como futuro pro-metedor e como reto para cantos a cul-tivan.

BIBLIOGRAFÍA

Adarraga, P., e J. L. Zaccagnini, Psi-colog�a e inteligencia artificial,Madrid, Trotta, 1994.

Baars, B. J., The cognitive revolution inpsychology, Nova York, GuilfordPress, 1986.

Bergson, H., Essai sur les donn�es imm�-diates de la conscience, en Oeuvres,Par�s, PUF (orix. 1887), 1959.

Campbell, N. R., ÒSymposium: Mea-surement and its importance for




philosophyÓ, Aristotel. Soc. Suppl.,vol.17, 1938.

Campbell, N. R., et al., ÒFinal reportÓ,Advancem. Sci. 2, 1940, 331-349.

Caparr�s, A., H. Ebbinghaus. Un funcio-nalista investigador tipo dominio,Barcelona, Eds. Universidad Bar-celona, 1986.

Carpintero, H., Historia de las ideas psi-col�gicas, Madrid, Pir�mide, 1996.

Estany, A., Vida, muerte y resurreci�n dela conciencia, Barcelona, Paid�s,1999.

Eysenck, H. J., e L. Kamin, La confronta-ci�n sobre la inteligencia. ÀHerencia--ambiente?, Madrid, Pir�mide,(orix. 1981), 1983.

Fern�ndez Ballesteros, R., Psicodiag-n�stico. Concepto y metodolog�a,Madrid, Cincel, 1980.

Gallagher, J. J., ÒTeaching and learning:new modelsÓ, Ann. Rev. Psychol.,45, 1994, 171-95.

Gardner, H., La nueva ciencia de la mente,Barcelona, Paid�s, 1987.

____La educaci�n de la mente y el conoci-miento de las disciplinas, Barcelona,Paid�s, 2000.

Gould, S., The mismeasure of man, NovaYork, Norton, 1981.

Gruber, H., ÒDarwin on psychologyand its relation to evolutionarythoughtÓ, en R. W. Rieber e K.Salzinger (eds.), Psychology. Theo-retical-historical perspectives, Nova

York, Academic Press, 1980, 145--176.

Guilford, J., Psychometric methods, NovaYork, Mc Graw Hill, 2» ed., 1954.

Hernstein R., e C. Murray, The Bellcurve. Intelligence and class structu-re in American life, Nova York, FreePress, 1994.

Jacoby, R., e N. Glauberman (eds.), TheBell curve debate. History, docu-ments, opinions, Nova York,Random House, 1995.

Ja�ez, L., ÒPsicof�sicaÓ, en Mayor, J., e J.L. Pinillos (eds.), Tratado de psicolo-g�a general, Madrid, Alhambra, III,1992, 1-44.

Koch, S., ÒPsychology versus the psy-chological studiesÓ, XXIII Congre-so Internacional de Psicolog�a,(IUPsyS), Acapulco, Resumos, I,1984, 175.

Matarazzo, J. D., ÒPsychological testingand assessment in the 21stCenturyÓ, Amer. Psychol., 47(8),1992, 1007-1018.

Munn�, F., Entre el individuo y la socie-dad. Marcos y teor�as actuales sobreel comportamiento interpersonal,Barcelona, PPU, 1989.

Napoli, D., Architects of adjustment, Port Washington, Kennikat Press,1981.

Palincsar, J. S., ÒSocial constructivistperspectives on teaching, andlearningÓ, Ann. Rev. Psychol., 49,1998, 345-75.


Peir�, J. M., Psicolog�a de la organizaci�n,Madrid, UNED, 2 vols., 1983.

____Organizaciones: Nuevas perspectivaspsicosociol�gicas, Barcelona, PPU,1990.

Pinillos, J. L., Principios de psicolog�a,Madrid, Alianza, 1975.

____Las funciones de la conciencia,Madrid, R. Acad. de CC. Moralesy Pol�ticas, 1983.

Polaino, A., La metapsicolog�a freudiana,Madrid, Dossat, 1981.

Raimy, V., Training in clinical psychology,NovaYork, Prentice Hall, 1950.

Rieber, R. W. (ed.), Wilhelm Wundt andthe making of a scientific psychology,Nova York, Plenum, 1980.

Rivi�re, A., Objetos con mente, Madrid,Alianza, 1991.

Rodr�guez Mar�n, J., ÒPsicolog�a de lasalud y psicolog�a cl�nicaÓ, Papelesdel Psic�logo, 69, 1998, 41-47.

Sahakian, W., History and systems ofsocial psychology, Washington,Hemisphere Publs. Co., 1982.

Shuare, M., La psicolog�a sovi�tica talcomo yo la veo, Moscova, Progreso,1990.

Skinner, B. F., Verbal behavior, NovaYork, Prentice Hall, 1957.

Staats, A., PsychologyÕs crisis of disunity.Philosophy and method for a unifiedscience, Nova York, Praeger, 1983.

Steiner, I. D., ÒSocial psychologyÓ, en E.Hearst (ed.), The first century ofexperimental psychology, Hillsdale,Lawrence Erlbaum, 1979, 513-558.

Stevens, S. S., ÒMathematics, measure-ment and psychophysicsÓ, en S.Stevens (ed.), Handbook of experi-mental psychology, Nova York,Wiley, 1951

Vali�a, M. D., e M. Mart�n, Psicolog�acognitiva. Perspectiva hist�rica,m�todos y metapostulados, Santiagode Compostela, T�rculo, 1993.

Watson, J. B., ÒPsychology as the beha-viorist views itÓ, en W. Dennis(ed.), Readings in the history of psy-chology, 1948, Nova York,Appleton, 1913, 457-471.

____Behaviorism, Nova York, Norton,(orix.1930) 1970.

Yela, M., ÒUnidad y diversidad de lapsicolog�aÓ, en J. Mayor e J. L.Pinillos (eds.), Tratado de psicolog�ageneral, Madrid, Alhambra, I,1989, 71-92.



Documents

A PSICOLOXÍA NO SÉCULO XX. BALANCE E PERSPECTIVA NO …signo dunha naturalizaciŠn emp™rica da mente, dunha inmensa fe na ciencia, que aspiraba a ordena-la totalidade do saber,