takip etti. Özellikle fıkıh ve usulü alanın­da derinleşti. Şeyh-i Ekber ve Şeyh Nece­fi unvaniarı yanında bilhassa Keşfü '1-gı­ta' 1m Q.afiyyati mübhemati'ş-şerfa­ti'l-garra' adlı eserinden dolayı kendisine verilen Kaşifülgıta Iakabıyla şöhret bul­du. Irak'ta ilim ve dini önderlikle tanınan soyu da Kaşifülgıta ve AI-i Kaşifülgıta ıa­kaplarıyla anılır.

1186 (1772) ve 1199 ( 1785) yıllarında iki defa hacca giden Kaşifülgıta, hoca­sı Bahrülulum-i Tabatabfıl'nin 1212'de (1797) vefatı üzerine Irak, İran ve diğer birçok yerdeki Şiiler'in merci-i taklldi ol­du; dini alandaki şöhreti yanında içtimal ve siyasi nüfuzu da arttı. Vehhabller'in XIX. yüzyılın başlarında Necef'e yönelik saldırılarını halkı si l ahlandırarak önledi. Osmanlı Devleti ve iran'daki Kaçar yöneti­miyle iyi ilişkiler kuran Kaşifülgıta. Bağ­dat Valisi Ali Paşa ve Kaçar ordusu arasın­da meydana gelen çatışmalarda ara bu­luculuk yaptı. 1222'de (1807) İran'a yap­tığı seyahat sırasında Tahran'da FethAli Şah 'a yukarıda anılan Keştü '1-gıta' adlı

eserini takdim etti.

Kaşifülgıta, Şla Usull ekolünün önde ge­len simalarından hacası Vahld Bihbehfı­nl'nin bir takipçisi olarak Ah barller'le sert tartışmalara girdi. Özellikle Ah bari ekolü­nün son temsilcilerinden Mirza Muham­med b. Abdünnebl Nlsaburl bu tartış­

malar üzerine Tahran'a giderekFethAli Şah'a sığındı. Kaşifülgıta. Keştü'l-gıta' 'an me'ayibi Mirza MuJ:ıammed 'adüv­vi'l- 'ulema' adlı bir eser yazarak şaha gönderdi ve ardından el-lfa]f]fu'l-mü­bin ii taşvibi'l-müctehidin ve taQ.tı'eti cühhali'l-AQ.bdriyyin adlı kitabını kale­me aldı. Mirza Muhammed buna karşı es-ŞayyıJ:ıa bi'l-J:ıa]f'ald men elf:ıade ve tezendalfa adıyla bir reddiye yazdıysa da Tahran'da tutunarnadı ve Kaşifülgıta'nın ölümünden sonra oğlu Musa b. Ca'fer ile mücadelesi sürdü. Nihayet onun verdiği fetva ile Kazımeyn'de halk tarafından öl­dürüldü.

içtimal ve siyasi faaliyetleri yanında te­lif ve öğretimle de meşgul olan Kaşifül­gıta'nın yetiştirdiği talebeler arasında Ce­vad Amm. Muhammed Hasan Necefi, Aga Muhammed Taki Necefi, Muhammed Ba­kır İsfahanl, Ahmed Ahsal gibi alimler bu­lunmaktadır. Kaşifülgıta 22 Receb 1228'­de (21 Temmuz 1813) Necefte vefat etti (Aga Büzürg-i Tahran!, Taba/~}itü a'lami'ş­Şi'a, ll/ I, s. 25 ı ; Muhammed Hüseyi n Ka­şifülgıta , s. 162). Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1146 (1733) ve 1154 (1741) olarak

verildiği gibi 1227 ( 1812) yılında öldüğü de kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Keşfü 'l-gıta' 'an Q.afiyyati mübhemati'ş-şeri'ati'l-garra'. Müelli­fin fıkıh ve usulüne hakimiyetini. hüküm istinbatındaki kabiliyetini ortaya koyan önemli bir eserdir. Birçok defa basılmış (Tahran ı 27 I, ı 3 I 7). müellifın oğlu Hasan Kaşifülgıta tarafından şerhedilip Muham­med Bakır LahYel tarafından Farsça'ya çevrilmiştir (Hüseyin Müderris!Tabatabal, s. 318) . 2. el-'A]fii'idü '1-Ca'teriyye. Bir önceki eserin başında yayımianmış bir risaledir. 3. el-lfa]f]fu'l-mübin ii taşvi­bi'l-müctehidin ve taQ.ti'eti'l-AQ.bdriy­yin (Tahran I 306, 1316, 1319). 4. Keşfü'l­gıta' 'an me'ayibi Mirza MuJ:ıammed 'adüvvi'l-'ulema'. s. Menhecü'r-reşad li-men erôde's-sedôd (Necef 1343; nş r.

Cevdet el-Kazvlnl, Muhammed Hüsey in Kaşifülgıta'nın el-'Abekatü '1-'anberiyye adlı eserinin sonunda, Beyrut 1418/1998).

Suud Kralı Abdülazlz b. Muhammed b. Suud'un kutsal mekanları ve mezarları ziyaret edenlerin davranışlarını tenkit et­tiği mektubuna cevap olarak kaleme alın­mıştır. Aga Büzürg-i Tahrani bunun Veh­habller'e karşı yazılan ilk reddiye olduğu­nu belirtir (Tabaf!:atü a'lami'ş-Şf'a, ll/I, s. 252). 6. Bugyetü't-talib ii ma'rifeti'l­mefru:l ve'l-vacib . Akaid ve ibadetlere dair bir risaledir. 7. et-TaJ:ı]fi]f ve't-ten­]fir iima yete'alla]f bi'l-me]fadir. 8. Gii­yetü'l-murad ii aJ:ıkami 'l-cihad . 9. el­Kava'idü'ş-Şer'iyye. el-lfaMu'l-mübin adlı eserinin sonunda basılmıştır (Tahran ı 3 ı 6) 1 o. Risale fi'l- 'ibdddti'l-maliyye. 11. ŞerJ:ıu'l-Kava'id. Allame Hilll'nin ese­rinin ticaretle ilgili bölümünün şerhidir.

12. Mecmu'a fı]fhiyye (bu eserlerin yaz­ma nüshaları için bk. Ca'fer Bakır Al-i Mah­bube, lll, 137; Hüseyin MüderrisiTabata­bal, s. 3 ı 8-3 ı 9; Aga Büzürg-i Tahran!, e?·

lerta, tür.yer.; DMBi, ll , 102)

Kaşifülgıta ' nın bunlardan başka kay­naklarda Mişkdtü '1-Meşabil:ı ( Bahrülu­lOm'un eseri el-Meşablf:t'e yazılan şe rh) ,

Gayetü'l-me'mul ii 'ilmi'l-uşul, MuQ.­taşaru Keşfi'l-gıta', Menasikü '1-f:ıac, İşbdtü'l-fır]fati'n-naciye min beyni'l­fira]fi'l-İsldmiyye adlı eserlerinin bulun­duğu kaydedilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

Hansari. Ravzatü'l-cenna.t, ll, 200-206; Teb­rizi, Reyf:ıtınetü'l-edeb, V, 24-26; Hanbaba, Fih­rist-i Kitabhtı-yi Çapf-yi 'Arabf, Tahran 1344 hş. ,

s. 312, 741, 929; Muhammed Ali Habibabadi. Mekarimü 'i-aşar, isfahan 1351, lll , 852-856; A'yanü 'ş-Şl'a, IV, 99-107; .1\.ga Büzürg-i Thhra­ni. Tabal!;atü a'lami'ş-Şf'a, Meşhed 1404, 11/1,

KASiFÜLGlTA, Muhammed Hüseyin

s. 248-252; a.mlf., e?·Zeri"a ila teşanl(ı'ş-Şi"a, Beyrut 1403/1983, lll, 133-134, 485; VII, 37-38; Xl, 205; XII, 244; XIII, 131-132, 365; XVI, 16; XVIII, 45; XX, 92; XXI, 61; XXlll, 186; Ca'fer Ba­kır AI-i MahbGbe, Mazi'n-Necef ve t:ıazıruhtı , Beyrut 1406/1986, lll, 131-141; Hüseyin Mü­derrisi Tabatabai. Muf!:addime'l ber Fıl!;h-i Şf'a (tre. M. Asaf Fikret), Meşhed 1368 hş./199 0, s. 61, 317 -320; is hak Nakkaş, Şl'atü '1-'lral!: (tre. Abdülilah en-Nuayml). Dımaşk 1996, s. 41, 107, 345, 380-381, 437, 439; Muhammed Hüseyin Kaşifülgıta , el-'Abel!;atü'l-'anberiyye fi't-tabal!;a-

. ti'l-Ca'feriyye(nşr. Cevdet el-Kazvlnl), Beyrut 1418/1998, s. 30-180; W. Madelung, "Kashif al-Ghita'", EJ2 (İng.). IV, 703; Hasan YCısufi Eş­kGri. "Al-i Kaşifü'l-gıtii"', DMBi, ll , 100-102.

L

[il AHMET ÖZEL

KAŞİFÜLGIT A., Muhammed Hüseyin ( .. ~ı~ır~~)

Kaşifü'l-gıta' Muhammed Hüseyn b. Ali b. Rıza en-Necefi

(1877-1954)

Merci-i taklid Şii alimi. _j

Necefte doğdu. Ailesinin tanınmış di­ğer şahsiyetleri gibi dedesinin dedesi Ca'­fer b. Hızır Kaşifülgıta'nın lakabıyla anılır. Necef'teki geniş ilim muhitinde yetişti. Arap dili ve edebiyatı. şer'l ve akli ilimler yanında riyaziyyat, hesap ve astronomi de okudu, genç yaşta adını duyurdu. Ho­calan arasında Mirza Muhammed Bakır lstahbanatl. Ahmed Şlrazl, Muhammed Rıza Necefabadl, Ahund Molla Horasanl. Muhammed Kazım Tabatabal Yezdl. Mir­za Hüseyin Hallll, Mirza Hüseyin Nuri gibi alimler bulunmaktadır. Hacası Muham­med Kazım Tabatabal, kendisine getirilen dini meseleleri halletmek ve anlaşmazlık­lara çözüm bulmak üzere onu ve ağabeyi Ahmed'i görevlendirmiştir.

1911 ·de hacca giden Kaşifülgıta dönüş­te Şam. Beyrut, Sayda ve ardından Kahi­re'ye de gitti. Suriye, Lübnan ve Mısır'da geçirdiği üç yıl boyunca bu ülkelerin alim­leriyle görüştü, çeşitli konferanslar verdi; birçok gazete ve dergide makale ve şiir­leri yayımlan dı. Ayrıca kitaplarını ve neş­re hazırladığı bazı eserleri neşretme im­kanı buldu. 1914'te lrak'a dönünce, İngi­lizler' e karşı Osmanlı ordusu saflarında savaşmak üzere Tabatabal'nin oğlu Sey­yid Muhammed'in başkanlığında bir grup alimle birlikte Küveyt'e gitti. Savaştan sonra Necef'e döndü ve hacası 1919'da ölünce onun vasiyeti üzerine ağabeyi ile beraber merci-i taklld makamına geçti. Ağabeyi de bir süre sonra vefat ettiğin-

19

KASiFÜLGITA, Muhammed Hüseyin

den ırak aşiretlerinin büyük bir kısmı .

İran, Hindistan, Afganistan, Katlf ve Mas­kat'ta bazı Şii kesimlerince merci-i taklld olarak tanındı .

Sünniler'le yakınlık fikrini savunan ve bunu fiilen gerçekleştirmek için gayret gösteren alimler arasında yer alan Kaşi­fülgıta 1931 yılında Kudüs'te toplanan is­lam Konferansı'na katıldı . 1933'te İran'a yaptığ ı seyahat sırasında Hemedan. Tah­ran, Hor asan. Şlraz ve diğer bazı şehirleri

dolaştı . 1947, 1948 ve 1950 yıllarında da İran'a çeşitli vesilelerle gitti. 1952 Şuba­tında İslam Konferansı'na iştirak etmek üzere Karaçi'de bulundu.22 Nisan 1954'­te Lübnan ' ın Bihamdün şehrinde, İslam ve Hıristiyanlığın manevi değerleri ve bunların genç nesillere aktarılması , her iki dinin komünizme karş!ı tutumları ko­nularında müslüman ve hıristiyan din adamlaqnın çağrıldığı konferansa katıl­ması için Amerika'dan yapılan daveti red­detti. Ancak el-Müşülü'l-'ulya ti'l-İslam la ii BiJ:ıamdun adıyla bir tebliğ gönde­rerek konuyla ilgili görüşlerini açıkladı ve İngiltere ile Amerika'nın sömürgeci poli­tikalarını eleştirdi. Irak'ta son dönemde diniliderliği ve ilmi çalışmaları yanında ıslahatçı kişiliği, sömürgeciliğe karşı ver­diği mücadele ile de tanınan Kaşifülgıta 19 Temmuz 1954'te İran'ın Kerend şeh­rinde vefat etti. cenazesi Necef'e götürG­lerek daha önce hazırlattığı kabrine def­nedildi.

Eserleri. Kaşifülgıta. çeşitli konularda seksen civarında eser ve risale kaleme al­mış olup bunlardan basılanların başlıcala­rı şunlardır : 1. Nar,mü Keşti'l-estar 'an vechi'l-gii'ib 'ani'l-ebşar (Tebriz 13 I 8). Hüseyin b. Muhammed Taki en-Nürl'nin eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir. 2. ed-Din ve'l-İsldm ( ed-Da'vetü '1-isla­miyye, 1-11, Sayda 1330- I 33 I) . 3. )'\ynü'l­Mizan (Sayda ı 330). Cemaleddin ei-Ka­sıml'nin Mizanü'l-cerJ:ı ve't-ta'dil adlı eserini tenkit ettiği bir çalışmadır (Aga Büzürg-i Tahran!, e?-Zerı<a, XV, 373) . 4. el­Müraca'atü'r-Rey]J.dniyye ( el-Mütala'at ve'l-müraca'at, en-Nu~üd ve'r-dıdüd, l-ll. Beyrut- Sayda I 33 I) . Emin er-Reyhil.nl, Anistas ei-Kermill. TariJ:.ıu adabi'l-luga­ti'l-'Arabiyye adlı eseri vesilesiyle Corcl Zeydan. Ezher hocalarından Yusuf ed­Dicvl ve Cemaleddin el-Kasım! ile olan tar­tışmalarını ihtiva etmektedir. S. et-Tav­zi]J. ii beyani md hüve'l-İncil ve men hüve'l-MesiJ:ı (1, Sayda I 33 ı; ll , Bağdad ı 346). 6. el-Ayatü'l-beyyinat ii ~am'i'l­bida've'çl-çlalalat(Neeef 1335, 1345) .

20

Emevller, Bahil.ller, Vehhabller ve mater­yalistlere reddiye mahiyetinde çeşitli ri­salelerden oluşmaktadır. 7.lfaşiye 'ala Tebşırati'l-müte'allimin (Bağda d I 338). 8. Vecizetü'l-aJ:ıkam(Bağdad ı 338, ı 360: Neeef ı 366). 9. el-Arz ve't-türbetü'l-lfü­seyniyye (Neeef 1345, 1365 , 1373, 1380; Sayda I 35 ı). Bu risalenin Yeryüzü ve Hü­seyn 'in Toprağı adıyla Abdülbaki Gölpı­narlı tarafından yapılan özet tercümesi Ca'ieri Mezhebi ve Esaslan'nın (aş. bk.) sonunda yayımlanmıştır. 10. Neb?,e mi­ne's-siyaseti'l-lfüseyniyye (Neeef 1345, ı 373). 11. el-Mevakibü '1-lfüseyniyye (Neeef ı 345). el-Aydtü'l-beyyinat adlı eserinin bir bölümünü oluşturan risale­sidir. 12. Su'al ve cevab: Fetava (Neeef ı 348, ı 370). 13. Aşlü'ş-Şi'a ve uşulühd. Şla'nın akaid ve fıkıh konusundaki temel esaslarının ele alındığı bir eser olup birçok defa basılmış (Sayda ı 35 ı; Bağdad ı 363; Beyrut I 963, 7. bs. Neeef I 35 5, I 381; Bey­rut 141 0/1990). Farsça (Kitab-ı Rişeh-i Şta ve Payha-y i An [tre. Ali Rıza Hüsrevanl ], Tahran ı 3 ı 7, ı 37 ı). İngilizce ve Türkçe'ye (Ca '{eri Mezhebi ve Esasları, tre. Abdülba­kıy Gölpınari ı , istanbul 1960, 1966; Kum 1412/ 1992, 5. bs.) çevrilm!§tir,14.Jfdşiye 'ala Sefineti'n-necıft(ı-ıv. Neeef ı 355-1356, ı 364 ). Ağabeyi Ahmed Kaşifülgıta'­nın eseri üzerine kaleme aldığı bir haşiye olup Seiinetü'n-necat'ın Farsça tercü­mesi olan )'\ynü'l-J:ıayat üzerine de bir hil.şiye yazmıştır ( Bombay ı 340- ı 34 ı). 15. Mişa~u'l-vatani'l- 'Ara bi ( Neeef I 358; Bağdad 1958; Kerbela 1960). 16. Ta]J.rirü'l­Mecelle (l-V, Neeef I 359- I 362). Mecelle-i Ahkdm-ı Adliyye'de gördüğü eksiklik­leri tamamlamak maksadıyla kaleme al­dığı bir şerhtir. 17. Zadü'l-mu]fallidin (Neeef I 366, I 372). Fıkha dair Farsça bir eserdir. 18. lf aşiye 'ale '1-' U rve ti'l-vüş]fii (Necef ı 367) . Hacası Tabil.tabal'nin eseri­ne yazdığı haşiyedir. 19. el-Firdevsü'l­a'ld (Neeef 137 ı; Tebriz ı 372). Bazı şer'!

hükümlerin illet ve hikmetlerine dairdir. 20. Menasikü'l-J:ıac (Neeef ı 37 ı) . 21. el­Müşülü'l-'ulya ti'l-İslam Id ii BiJ:ıam­dun (Neeef 1373;Tahran 1403) .Aii Şeriati tarafından Farsça'ya tercüme edilmiştir (Meşhed 1334). 22.el-Mu]J.averema'a's­seiireyn el-Emriki ve'l-Biritani (Neeef ı 373). 23. Mebddi'l-iman (Neeef ı 378, I 387). 24. Cennetü'l-me'va (Tebriz I 380). 25. Ma]ftelü'l-lfüseyin ( Neeef I 384 ). 26. Fi's-Siyase ve'l-J:ıikme (nşr. Abdülhaltm Al-i Kaşifülgıta, Beyrut 1401/1981). 27. Na]fzu tetava'l-Vehhdbiyye. el-Aya­tü 'l-beyyinat adlı kitabının bir bölümü­nü oluşturan risalesidir (nşr. Seyyid Gıyas

Tu'me , Kum 1416/1995). 28. el-)'\be]fa­tü '1-'anberiyye fi't-taba~iiti'l-Ca'ieriy­ye. Kaşifülgıta ailesinin atası ve diğer önemli kişilerinin biyografisine dair olup XVlli-XIX. yüzyıllarda Necef'in sosyal ve siyasal tarihiyle buradaki dini önderlik ko­nusunda önemli bir kaynaktır. Cevdet ei­Kazvlnl tarafından Ca'fer b. Hızır Kaşifül­gıta'nın Menhecü'r-reşad li-men era­de's-sedad adlı eseriyle birlikte neşredil­miştir (Beyrut 1418/1998) ( eserlerinin bir listesi için b k. C. Avvad, lll, 144-14 7; Aga Büzürg-i Tahran!. Taba~atü a'lami'ş-Şi'a, 1/2, s. 6 I 9; Ca'fer Bakır Al-i MahbQbe, lll, 184-186).

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed Hüseyin Kaşifülgıta , Fi's-Siyase ve'l-f:ıikme (nşr. Abdülhallm Al-i Kaşifülgıta). Beyrut 1401/1981, neşredenin girişi, s. 5-18; a.mlf .• el-'Abekatü'l-'anberiyye fi't-tabakati'l­Ca'feriyye (nşr. Cevdet el-Kazv1n1). Beyrut 1418/ 1998, s. 12-18 (kendi yazd ığ ı biyografisi); C. Av­vad, Mu'cemü'l-mü'elli{ine'l-'Irakıyyin, Bağ­

dad 1969, lll , 144-147; Han baba, Fihrist-i Ki­tabha-yi Çapi-yi 'Arabf, Tahran 1344 hş., s. 6,43,63, 158,165,225,255,274,289,371, 404,406,642,662,779,784,810,829,890, 933, 938, 943, 966; Aga Büzürg-i Tahran!. e?­:ferf'a ila teşani{i 'ş-Şi'a, Beyrut 1403/1983, X, 20; XV, 373; XVIII, 11 ;XXI, 295; XXIII, 232; XXIV, 222, 295-296; a.mlf., Tabakatü a'lami'ş-Şi'a, Meşhed 1404,1/2, s. 612-619; Muhammed Hır­züddin. Ma'arifü'r-rical(nşr. M. Hüseyin Hırzüd­din). Kum 1405, ll, 272-276; Ca'fer Bakır Al-i Mahbübe, Maz.i'n-Necef ve f:ıazıruha, Beyrut 1406/1986, lll , 182-189; M. Mehdi ei-Müsevl. Af:ısenü '1-vedf'a fi teracimi eş h eri müctehidf'ş­Şi'a, Beyrut 1413/1993, ll, 69- 70; Ali Ahmed ei­Behadll, el-fjavzetü'l-'ilmiyye fi'n-Necef, Bey­rut 1413/1993, s. 324-327; İshak Nakkaş, Şi'a­tü'l-'lrak (tre. Abdülilah en-Nuayml), Dımaşk 1996,s. 103-104, lll, 158-160,221-227,454-456, 468-469; Hasan Yüsufi Eşkürl. "MuJ:ıam­

med l:lüseyin b. 'All Al-i Kiişifü'1-gı.ta"', DMBi, ll, 105-107.

~ AHMETÖZEL

L

KAŞKAY

İran'ın Fars eyaletinde yaşayan bir Türk topluluğu.

_j

İran kaynaklarında Kaşkal şeklinde ge­çen bu adın nereden geldiği ve anlamı ke­sin olarak bilinmemektedir. Ancak keli­menin Doğu Türkçesi'nde at, sığır ve ko­yun gibi hayvanların alınlarındaki akltma­ya karşılık kullanılan kaşka ile (Batı Türk­çes i'nde sakat) alakası olduğu düşünüle­bilir. Bu ad ayrıca Çağatay Türkçesi'nde "parlak" ve "yiğil" gibi mecazi manalar da taşımaktadır. Bazı Kaçar devri müellifle­rinin Kaşkay'ın kaçmak fiilinden geldiği yolundaki kayıtları ise ilmi dayanaktan