-
FAT H N OCUKLUK DEFTER
UN CAHIER D'ENFANCE DU SULTAN MEHEMMED
LE CONQUERANT " F A T H "
T e r t i p l e y e n :
Ord. Prof. Dr. SHEYL NVERTp Tarihi Enstits Mdr
S T A N B U L 1 9 6 1
-
KEMAL MATBM .SI STANBUL
-
Bir Defterin Dndrd Bir Husus :
Karanlktan Aydnla
Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nverstanbul niversitesi
Tp Tarihi Enstits Mdr
Takriben her be senede bir mahiyetini bilemiyerek ve lkin anla-
rnaga alarak elime aldm bir defter var. lk grrn bende hibir tesir
brakmad. Zira 1940 dan nce idi. Bu tarihde stanbul Ktphanelerinde
ve mzelerinde bulunan ve ksmen Anadoludakiler dahil Trke, Farsa ve
Arapa yazpalar sra ile birer birer gzden geirniege balamtm.
Anlayabildiklerimi filerime geiriyor, Fatih Devri eser ve hatralar
zerinde bilhassa duruyordum. te 1945 senelerinde idi ki, bu defteri
bir daha grdm. ime bir phe kurdu girdi. Fakat bunu ben hayrl bir k
telkki ettim. inde iptidai birka tezyini rnek, birka yz izgisi,
birka alfabe ve bu meyanda Fatih Sultan Mehmedin turalar
msveddeleri. Ne olabilirdi? Hem de zaman ktlar zerine. phemi ortaya
koysam benden msbet delil isteyecekler. Ah bu yalnz msbet
delillerin peinde komak ile neler kaybettirdiimizin farknda olmayz.
nd ve dogmatik hkmlerden kanmak msbet ilim kadrosu iinde nemlanm
dimalara yakr. Fakat fenni bir izah ile, bir insann grgs derecesine
gre bu gibi biraz da altruizme kaabilen hkmlerden mstani kalmamak
da icab eder. Tarih metodlarma uymazsa bile bazen bunun da bir yeri
vardr. Nitekim maksadm ancak bu suretle (ka- bile mazhar olsun veya
olmasn) bilhassa devrini, o byk ince ruhlu ve hassas Fatih Sultan
Mehmedin ahsiyeti zerinde .ok durmam hasebiyle, ifadeye alacam.
Zira bu mevzuu baka bir trl ele alp phelerimi izah etmenin zorluuna
inanarak dndklerimi yle izah edebileceim:
Bu defteri 1950 de nc defa tekrar grdm, Bu sefer onu daha
yakndan hatt ktlarndaki filigramlarna kadar inceledim. Notlarm,
bulunduu ktphane ve numarasn da kayd ile bir dosyada muhafaza
ettim. Fakat bir trl bunu 1953 de stanbulun 500 nc Fetih yl
dolaysile nere cesaret edemedim.
Zira beni zen bir hdise de oldu; Fatihin lm ve onu takibeden
hdiseler zerine Venedikli bir tacirin, kardeine yazd talyanca
mektubun, ngiltere Kral IV. Edwarda devrinin Franszca tercmesi ile
ve zamannn garp tezhip ve tezyinat usulnce bir sureti sslenip
takdim olunur. B. Amerikada Princeton niversitesinde duran ve 1959
ylnda mahallinde grdm, ve 10 sene takiple ele geirdiim bu asl
-
nshasn baz tarihilerimiz ehemmiyetsiz telkki etti. Benim elime
gemesi hasebiyle tarafmdan nerine (1), imal ve hatt ac bir lisanla
itiraz ettiler. Fakat vesika, mahiyetini kaybetmedi.
Bu yeni toplamam, ikinci olarak neredince bittabi, yle bir
kaynak ki br kadar bile bir ip ucu vermediinden daha ok itirazlar
mucib olacak. Amma ben Fatih Devri hdiselerini yalnz tarih
sahifelerinde aramadm, o devrin vesikalarndan da manlar karmga
merak ettiim, tesadfen, elime geince benim de izah etmek
mecburiyetinde kalmam ve baz aydnlatc teferruata da kymet vermemden
dolay bunlar da ehemmiyetden uzak tutmadm.
Defteri en son 11/12/1956 da grdm. Dosyamn zerine u notu ilve
etmiim. Ahersiz lkin mhrelenmi ham beyaz kt zerine rii' cilt.
Ktlarn st ve altlar kflenmi bir defter. XV inci asrdan kalma, hep
Fatihin ehzadelik veya saltanatnn k senelerine aid msvedde defteri
gibi de telkki olunabilir. Bu gibi vesikalara da kiint vermei
dnenlerce iyice tetkik edildikten sonra hkmolunrnak 'iin -dnlmee
deer.
ite bu defteri kat ve sarih bir neticeye' balamadan, kabul
edilsin veya edilmesin inceliyerek Fatih Devrine ait tetkiklerin
hemen hi'kal- mad u son senelerde ortaya koyma doru buldum.
Bu defter Topkap Saray Mzesi Hazine Ktphanesinde No. 2324 dedir.
Mtenevvia 1 ve No. 275 de resim defteri kaydile vaktile Zlvec- heyn
Ktphanesinde imi. Hazinei Hmayndah m.evrud asafdandr, diyor.
Bir defa bu sefer hlen Topkap Saray Mzesinde verdiim numara ile
grlebilir. O ehemmiyetsiz gibi grnen Zlvecheyn Ktphanesinde duracak
ve Hazinei Humayuna konacak kadar kymet vrilmi olduu bu defterin
banda yazl kendi tercmei halinden anlalmaktadr.
Defter, beyaz mhreli ktlar ilk yapldnda daha byke ikerl imdi
21,5 X 28,5 ebadndadr. Kt mhreli olmasma ramen prtk- lcedir.
Kalemle yazlrken tebeirli uha kullanlmantr. Bu suretle kdn baz
yerlerindeki yalanabilen ksmlar kapatlamm ve kalem buralarda iyi ve
dzgn iliyememitir. Her ne kadar baz resimler fra ile yaplm intiban
veriyorsa da daha ziyade ucu ince bir kam kalemle yapld
kanaatindeyiz. Yalnz bir balk ve yz resmi var ki bize mutlaka fra
ile yaplm intiban- verdi. Zira b ekilde ' kam kalemle yaplamaz.
Defterde, btn msvedde yazlar ve resimlerde -hep siyah mrekkep
kullanlmtr.
Defterlerin, ikinci Sultan Murad zaniannda talya limanlarndan
kalkan gemilerle getirilen, Akdeniz sahil ehirleri ve m.erkez
Avrup- da toplanan ktlardan yapldn gryoruz. ok sde bir tac
eklin-
(1) Dr. Sheyl nver/ Fatih Sultan,. Mehmedin lm vs hdiselri
aerime bir vesika 12/Eyll/1481. stanbul niversitesi yaymlarridan,
No. 530, 1952.
-
dedir. Ayn filigran el ile yaplm su damgas 60 dan fazla yprakda
grlmektedir.. ekil buraya tek ve yalnz bu eittendir. Kt aherli
olarak terbiyeleiimediginden siyah mrekkep nes.cine kadar nfuz
etmitir., Zira bu kabil ktlar mrekkebi emdiinden silinti ve kaznt,
daima, ,izle ^edilemiyecek lekeler halinde kalr. Bu cihetle itinal
ktlar deildir. Msveddelik, mahiyetindedir. Bugnk salam resim
ktlar-, na benzetilebilir. Kt tamamen beyaz cinsdendir.
Bu defterin yapld zamana ait kabn bilmiyoruz. Bunlar dank veya
birbirine tutturulmu ktlar halinde de olabilir, belki de bir defter
gibidjr. Fakat II. Abdlhamid saraynn mcellithanesinde yeni bir cilt
yaplmtr. Bugn bunu muhafaza etmektedir.
Defteri kartrdmzda, uzun seneler ciltsiz ktlar halinde dur-
n&as veyahut cildi koparlm olmasndan ba ve son taraflarnda
10-20 tabaka kadar ktlarn muhtelif yerlerinden kflenmi olduunu
grdk. Bugn o kflerin ktlar zerinde garip lekeler halinde izleri
belli oluyor. Bir defa ehemmiyet verilerek ciltlenmi, yalnz eski
boyundan ksaltlm,_hatt bu.yzden bir iki resim, de ucundan kvrlacana
kesilmitir.
Defterin ne banda, ne ortalarnda ve nede sonunda Fatih ve
Devrine aidiyetini bildiren hibir kayt yoktur. Bunun eski kab
yerine kaim olan ksmda bir eyler, yazl idi de, bugn cehalet
ananelerinin devam icab yeni mcellitlerin kap yerine kaim olan
ksmlarn atrnalar hasebiyle, o zaman ciltlenmesini mucib olan kayt
da m yok oldu, bir ey denemez. Lkin defterde mevcut olanlar
bunlardr:
Fatih Sultan Mehmedin tamam ve noksan ok sayda turas ve
msveddeleri.
II. Sultan Murad ve Ftih devri eserlerinden grlebilen baz i ek
motifleri ve bunlardan mrekkep ufak trkipler.
At balar, bayku, kartal,.leylek izgileri Efsanevi kanat eklinde
ve yine XV. asrda tezyinatmzda yer
alan Rumi dediimiz rnek paralar. Hristiyan portreleri
izgileri.
Sarkl yz izgileri ve bunlarm yanlz ba etdleri. Trk alfabesi
Yunanca alfabe
' Fala bakmada kullanlan nokta ve izgilerin eitleri Farsa iyi
kunarnyan beyitler
Biitn bunlar ;a Yalnz zamkl ve is siyah mrekkep kullanlarakb ^
Byk bir ihtimalle kaln, ince udu kam kalemlerlec Zayf bir ihtimalle
bazlar da fra ile izilerek yaplmtr.
5
-
Defterde ;I Fatih Sultan Mehmed ve II. Sultan Murad devrinden
nceye ve
ondan sonraya ait hibir not ve izgi yoktur.II Turalar Fatih
Sultan Mehmed devrine kadar ok galip bir ih
timalle Padiahlar tarafndan imzalar olarak bizzat yaplyordu.
Bunlar da Fatif Sultan Mehmed tarafndan bu husus msvedde defterine
temrin ve karalama maksad ile yazlm olmaldr.
Filhakika biz Fatih Sultan Mehmedin birka altunlu ve altunla
yazlp kenarlar lahrirli, mtebakisi siyah is mrekkebiyle tahrir
olunm.u, 50 nin zerinde turalarn grdk. ncelikleri ve kalnlklar
birbirine benzemiyor. Fakat, esasnda Mehmed bin Murad Han ayn
istifdedir bu defterde de yle olduu gibi Fatih Sultan Mehmedin dier
eitlerinde de byledir. Binaenaleyh kendisine ait olmas ihtimali
zerinde ok duruyoruz. Zira bu defterde kendi imzas makamnda tura
msveddeleri bulunmaktadr.
III Nak msveddeleri ok iptidaidir. En gzel teferruat ve gzel
terkipleri II. Sultan Murad ve Fatih Sultan Mehmed devrinin
bilhassa ba nakka olan Baba Nakkajn Saray nakhanesinin bitmi ve
bitmemi eserlerinde mahede olunmaktadr. Bu defterdekiler ok basit
ve adeta bir ocuk kaleminden km ekildedir.
IV Yz almalarnn mhim bir ksmnn Fatihin ve garip ihtimlle babas
II. Sultan Muradn saraynda rehine olarak bulunan Rumeli Prensleri
ve Beylerinin oullarnn kalemiden km, Fatihin ehzadeliinde arkadaln
yapmalar hasebiyle, eSasen sanata ve resme kar douundan itibaren
bir meclubiyet duymas hasebiyle oynama mahiyetinde yapld veya
yaptrld da dnlebilir. nk arada bir ka hristiyan ba da izilmitir.
Lkin sankh ve sakall tiplerin kendi tarafndan yapld tahmin
olunabilir.
V Btn bunlar bu bahislerle megul olamyanlarm ilmi mlhazalar
olarak asla kabule yaklaamyacaklar, birtakm ahsi grlerim
saylabilir; lkin onlarn, bunun aksini iddia etmek hususunda ind
karar vermekde zorluk el^miyeceklerini de kabul ediyorum. Buna
cevap yermek istiyenlerin defteri sahife sahife tetkik etmelerini
tavsiye ederim.
imdi kat bir mtala dermeyanndan bu sebebler dolaysiyle ekinmem
ile beraber Fatihin resimden ve naktan anladna, resim ve hatt nak
da yaptna hkmolunabilir. almalar ok ocuka ve o nisbetde acelece
velkin ok kudretlidir. Resimde ve bilhassa insan f i grlerinde ok
dikkat sarfedilrhitir. Yzlere verilen dikkatli intibalar
harikuldedir. Turanm da sahibi tarafndan yaplm istif denemeleri
olarak kabul edilmesinde hibir mahzur yoktur. Temrin mahiyetinde
olduundan oka yaplmtr.
Filigrana gelince; Bu eit almetli ktlardan baveklet arivinde II.
Sultan Murad devrine ait 835-841 (1431-1437) arasnda tapu def
-
terinde ve 859 (1455) a ait Manavgat ve Arnavutlu ait iki
deftere, 847 (1469) ve 879 (1474) Tekirda, irmen,.Kzanlk, Zagra ye
Umur Bey evkaf defterlerinde aynen bu vardr.
D efte r in 60 ta n e f ilig ra m n d a n 3 orh ek T abi byklkte
aynen*
Filigranlar hakknda 4 cilt Ch, Briguet katalogunda Florence (N.
11706) da 1448-1456 tarihleri arasnda yaplan ktlar meyannda grld
gibi 11678 numaradadr. 1373 Fano, 1385 Fabriano ve Flaam kaytlar da
mahede edilmitir, te bu msvedde defteri I. Murad devrinde Trkiyeye
talya limanlarndan getirilen bu kgtlardan yaplmtr ve o devre ait
baz defterler de bugn Baevklet arivinde elimizde bulunmaktadr. te
yle bir defter ki. II. Sultan Murad devri kd ile yaplrn, iinde
Fatih Sultan Mehmedin temrin iin izilmi tura rnekleri ve birok
msvedde yaz ve resimleri, v s ... Mevcuttur.
-
Un cahier denfance du Sultan Mehemmed le Conqurant Fatih,,
Ce cahier se.trouve actuellement la'Bibliothque du Trsor du Muse
du Palais de Topkapi, o il est 'enregistr au Np. 2342. Il provient
de la bibliothque'de Zlvehsyheyn, qui elle-mme le tenait du Trsor
Imprial. Si ce cahier na pas, jusqu nos jours attir lattfention,
c'est parce que son ancienne couverture et la.premire page
susceptible de contenir quelques renseignements prcieux manquent,
et que son format a t diminu dans lat'elier de la cour du SMtan '
Abdlhamid, quand il fut reli nouveau.
Ce qui est irjitressant savoir au sujet de ce cahier, cest
limportance quon devait ui accorder pQr le garder au Palais de
Topkapi, voir au Trsor Impjial, .o rie se conservent que les
.souvenirs le plus prcieux se rapportant aux_ so.uverains. Dautre
part les feuilletsde ce cahier portent n filigrane indiquant leur
origine florentine (fin XIV s. ' t jusquau milieu du XV,e sicle) ,
et nous savons que ce papier au temps du Sultan Murad II ^402 -1421
- 1451),' provenait des villes ctires d lItalie. Rien que c cahier
contient oQ d.e ces feuillts filigrane fioreritirie. Compos, de
papier portant' l ppsition presse ..du sceau de lpoque, sceau
indiquant que ce papier tait employ pour 'ls enregistrements
officiels de lEtat, ce cahier ne contient aucune notice surajoute
se rapportant une priode. antrieure au Sultan Muradl II, ou
ultrieure au Sultan Mehemed. (le Conqurant.) Vu les tudes que nous
poursuivons incessament depuis 1940 sur les oeuvres et le archive^
du temps de Fatih et qui ont cr en nous une accoutumance pour
reconnatre les oeuvres de cette poque, nous sommes tents de croire
que ce cahier pourrait bien tre un cahier denfance de Fatih.
En tudiant attentivement le contenu de ce grand cahier aux
nombreux feuillets, aux dessins et critures tracs avec une fine
pointe de roseau et lencre noire, nous pouvons constater que ;
Ce manuscrit contient le brouillon de 7 tugras (signatures
ornes), de Fatih Sultan Mehmed, tracs compltement ou partiellement
Or nous savons que jusquau temps de Fatih, il nexiste pas de
fonctionnaire appoint pour apposer la signature du souverain qui
signe per-
8
-
sonnellement. Il est donc permis de croire que le professeur de
calligraphie de Fatih ait oblig son royal lve sappliquer sur ce
sujet. Ce cahier contient aussi certains motifs reprsentant de
pertites fleurs ou des tudes de motifs Rum, tels quon en rencontre
parmi les oeuvres
, ornementales excutes dans le's ateliers d'enluminure du Saray
au temps de Murad II et de Fatih, Des bauches de portraits
musulmans et chrtiens, des dessins reprsentant des oiseaux et des
tte de chevaux, lalphabet turc, lalphabet grec, des vers peu
lisibles eri persan, de grands modles pointills des caractres
majuscules turcs compltent le contenu de ce cahier. Il ny a rien de
plus que ce qui a t cit.
Jai donn cette courte notice pour essayer dexpliquer les
rai'sons qui me poussent attribuer cet important manuscrit llve
Sultan Me- hemed, le Conqurant, Je ne puis donner des
renseignements supplmentaires au sujet des dessins parce quils ne
portent aucune notice explicative.
Dr. Sheyl nver
-
R E S M L E Rve
Y A Z I L A R
Altlarnda hibir kayt ve izah yoktur. Bu cihetle yaDiz asllans
gsteren bu rnekler kondu. 15 ve 16nc sahifelerdeki ayn
b;^klvktcdir. Di|^erler|
ufaltlmfcr,
10
-
1. o;> \ - - f/ /
O l>^
-^i
U
-
a 0^ o o
f T
12
-
T R ^ } )
13
-
H
-
15
-
16
