KOcircEgraveOacuteˆ

OacuteEgraveIcirccurren˜ middotOacuteEgraveUcircfiUgraveEumlUgraveAcirc˜ UcircUgraveOcirc UcircmacrOcircIumlAcircrsaquoOcirc

NcurrenIumlIumlEuml A

UcircIcircOcircDaggerOacuteEuml

Agraveparapartpara

pound para

middotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute

intIumlAcircEgravepermilEgraveiquest IcircmiddotEgrave infinOacuteUgraveEgraveIcircIumlAcircrsaquopermilEgravemiddot

prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80

middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆ

OacuteEgraveIcircfi∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20

middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜

EXOFILA 6 25-04-07 1118 Page 3

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Νέλλη Ασκούνη

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Νέλλη Ασκούνη είναι Λέκτορας Κοινωνιολογίας της

Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην

Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Νέλλη Ασκούνη

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Νέλλη Ασκούνη είναι Λέκτορας Κοινωνιολογίας της

Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην

Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Νέλλη Ασκούνη είναι Λέκτορας Κοινωνιολογίας της

Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην

Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

11

Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Σκηνή σε microια τάξη νηπιαγωγείου Στην αρχή της σχολικής χρονιάς προσπαθώντας να

γνωρίσω τα νήπια που microόλις έχουν έρθει στο σχολείο

τα παρατηρώ καθώς ελεύθερα ασχολούνται στις διάφο-

ρες γωνιές δραστηριοτήτων Καθένα από αυτά είναι σί-

γουρα microοναδικό και ξεχωριστό

Η Κατερίνα είναι καλοντυmicroένη πάντα Απασχολείται

αθόρυβα κυρίως στις γωνιές της χειροτεχνίας και της

γραφής ∆ιαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο και φαίνεται να έχει

αποκτήσει επίγνωση των κοινωνικών συmicroβάσεων Μου

microιλάει στον πληθυντικό και γνωρίζει πότε να microιλήσει και

πότε να σταmicroατήσει ∆είχνει εξοικειωmicroένη microε τα βιβλία

Τα κρατάει προσεκτικά και microου εξηγεί το περιεχόmicroενό

τους καθώς πολλά από αυτά τα έχει και στο σπίτι της

Τρώει προσεκτικά το συνήθως προσεγmicroένο φαγητό της

και τακτοποιεί την τσάντα της microε προσοχή Όmicroως και τα

πράγmicroατά της στο συρτάρι της είναι πάντα τακτοποιηmicroένα

Παρακολουθεί microε ενδιαφέρον τη συζήτηση στη γωνιά

της συζήτησης Παρεmicroβαίνει αφού ζητήσει το λόγο έχει

ιδέες προβληmicroατισmicroούς και δικαιολογεί την άποψή της

microε επιχειρήmicroατα που φαίνονται λογικά

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Είναι συγκροτηmicroένη ικανή και έχει αυτοπεποίθηση ∆ι-

ευθετεί microε ηρεmicroία τις διαφορές που προκύπτουν microε τα

άλλα παιδιά και ζητάει την παρέmicroβασή microου όταν χρειάζεται

Η Χριστίνα δε φαίνεται να υστερεί σε εξυπνάδα Φοράει

καθαρά ρούχα αλλά κακής κατά τη γνώmicroη microου αισθη-

τικής (ασυνδύαστα εmicroπριmicroέ ρούχα γυαλιστερά παπού-

τσια κλπ) Σε λίγη ώρα αφού έρθει στο σχολείο το χτέ-

νισmicroα των microαλλιών της έχει χαλάσει και συνέχεια προ-

σπαθεί να τα διώξει από το πρόσωπό της Προτιmicroά να

παίζει στις θορυβώδεις γωνιές (πχ γωνιά microεταmicroφίεσης)

Εmicroπλέκεται συνέχεια σε καβγάδες τις περισσότερες φο-

ρές για ασήmicroαντους λόγους ζητάει συνεχώς την παρέmicro-

βασή microου κλαίει πολύ εύκολα φωνάζει δυνατά και η

τσιριχτή φωνή της ξεχωρίζει ∆ε φαίνεται καθόλου εξοι-

κειωmicroένη microε τα βιβλία που τα χρησιmicroοποιεί σαν βεντά-

λια ή ως microέσο για να χτυπήσει κάποιο παιδί που την

ενόχλησε ∆εν έχει καθόλου αναπτυγmicroένη τη λεπτή κι-

νητικότητα δεν είναι εξοικειωmicroένη microε τα υλικά της χει-

ροτεχνίας και το αισθητικό αποτέλεσmicroα των εργασιών

της δεν είναι ικανοποιητικό (τσαλακωmicroένες και microουν-

τζουρωmicroένες ζωγραφιές) ∆εν ενδιαφέρεται για τα θέ-

microατα που συζητάmicroε αποσπάται εύκολα η προσοχή της

και διακόπτει συνεχώς χωρίς να πάρει το λόγο για να

δηλώσει κάτι άσχετο που της ήρθε στο microυαλό Κινείται

απρόσεκτα τρέχει στην τάξη παρά τους κανονισmicroούς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

13

σκοντάφτει χτυπάει κλαίει ∆ε φαίνεται ευχαριστηmicroένη

ούτε φαίνεται να βολεύεται στο περιβάλλον του σχο-

λείου (Από κείmicroενο της νηπιαγωγού Σ Κοντζαmicroάνη)

ΑΑττοοmicromicroιικκέέςς ήή κκοοιιννωωννιικκέέςς δδιιααφφοορρέέςς

Τι περιγράφουν τα δύο παραδείγmicroατα

Αναφέρονται σε στοιχεία της προσωπικότητας και της

συmicroπεριφοράς δύο παιδιών στην πρώτη τους επαφή microε

το σχολικό περιβάλλον σκιαγραφούν δύο αντίθετους

τύπους laquomicroαθητήraquo και περιγράφουν έmicromicroεσα διαφορετικές

διαδικασίες προσαρmicroογής στο νέο πλαίσιο Πρόκειται για

εικόνες συνηθισmicroένες σε τάξεις νηπιαγωγείου πολλά

όmicroως από τα στοιχεία που περιλαmicroβάνουν εκδηλώνο-

νται microε λίγο διαφορετικές ίσως microορφές και στη συνέ-

χεια της σχολικής ζωής Τα παραδείγmicroατα αυτά κατα-

γράφουν λοιπόν όψεις της ετερογένειας που χαρακτηρί-

ζει κάθε σχολική τάξη

Τι εκφράζουν αυτές οι διαφορές Πώς τις ερmicroηνεύουmicroε

συνήθως Συχνά τις προσλαmicroβάνουmicroε ως ατοmicroικές δια-

φορές που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση

και το χαρακτήρα κάθε παιδιού Μια τέτοια αυθόρmicroητη

ανάγνωση των ατοmicroικών διαφορών πηγάζει από την ευ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

ρύτατα διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι ιδιότητες κάθε

ατόmicroου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από εγγενείς βιο-

λογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες Οι παράγοντες

αυτοί όmicroως δε δρουν αυτόνοmicroα ανεξάρτητα από το πε-

ριβάλλον και τις συνθήκες όπου microεγαλώνει το άτοmicroο

Όπως λέει ο γενετιστής A Jacquard laquoοτιδήποτε εκδη-

λώνεται microέσα microουhellip είναι αποτέλεσmicroα βιολογικών microηχα-

νισmicroών που εξαρτώνται ταυτόχρονα από

bull τις πληροφορίες που προέρχονται από τη γενετική

microου κληρονοmicroιά microισή του πατέρα microου και microισή της

microητέρας microου αυτό που είναι microέσα microου ldquoέmicroφυτοrdquo

bull αυτό που προέρχεται από το περιβάλλον σε υλικά

ενέργεια διαβάσmicroατα τρυφερότηταhellip ότι είναι microέσα

microου ldquoεπίκτητοrdquoraquo1

Η σχέση αυτών των δύο πεδίων του γενετικού και του

περιβάλλοντος δεν είναι αθροιστική αλλά microια σχέση

αλληλεπίδρασης όπου είναι αδύνατον να αποmicroονώσουmicroε

τη συνεισφορά του ενός ή του άλλου Μέσα από αυτή

την αλληλεπίδραση γεννιέται η microοναδικότητα κάθε ατό-

microου Αν ήταν αποκλειστικό προϊόν microιας εγγενούς ουσίας

κάποιων γονιδίων για παράδειγmicroα τα ιδιαίτερα χαρα-

1 Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995 σ 35

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

15

κτηριστικά microας θα εκδηλώνονταν πανοmicroοιότυπα ανε-

ξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες γεννιόmicroαστε και

microεγαλώνουmicroε

Κάθε παιδί είναι πράγmicroατι laquomicroοναδικό και ξεχωριστόraquo

όπως λέει η εκπαιδευτικός Η microοναδικότητα αυτή όmicroως

παράγεται microέσα σε κοινωνικό περιβάλλον και φέρει τη

σφραγίδα αυτού του περιβάλλοντος Καθορίζεται πριν

απrsquo όλα από την επίδραση της οικογένειας Στο πρώτο

παράδειγmicroα άλλωστε είναι σαφής παρrsquo ότι έmicromicroεση η

αναφορά στο (θετικό) ρόλο της οικογένειας Η επίδραση

αυτή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες ανάmicroεσα

στους οποίους σηmicroαντική θέση κατέχουν τα microορφωτικά

και οικονοmicroικά χαρακτηριστικά των γονέων στοιχεία

δηλαδή που παραπέmicroπουν στην κοινωνική θέση της οι-

κογένειας Με άλλα λόγια η οικογένεια δεν καθορίζεται

απλώς από τις ατοmicroικές ιδιαιτερότητες των microελών της

αλλά φέρει τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνι-

κής οmicroάδας στην οποία ανήκει Η άνιση πρόσβαση στα

αγαθά υλικά και πνευmicroατικά που έχουν οι κοινωνικές

οmicroάδες σε microια ιεραρχηmicroένη κοινωνία συνοδεύεται από

διαφορετικούς ―επίσης ιεραρχηmicroένους― τρόπους αντί-

ληψης και δράσης απέναντι στα πράγmicroατα διαφορετικές

αξίες διαφορετική κουλτούρα microε την ευρεία έννοια του

όρου Το σχολείο είναι χώρος που αποτυπώνει αλλά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

ενισχύει microε πολλούς τρόπους την κοινωνική ιεραρχία

Στο πλαίσιο αυτού του κειmicroένου θα προσεγγίσουmicroε τις

διαφορές που καταγράφουν τα παραπάνω παραδείγmicroατα

microέσα από το εξής πρίσmicroα θα laquoδιαβάσουmicroεraquo τις διαφο-

ρές στη σχολική συmicroπεριφορά και την επίδοση ως κοι-

νωνικές διαφορές τη θετική ή αρνητική σχέση microε το

σχολείο ως προϊόν ταξικών προσδιορισmicroών και τα άνισα

σχολικά αποτελέσmicroατα των παιδιών ως microορφή της κοι-

νωνικής ανισότητας

ΚΚοοιιννωωννιικκέέςς ααννιισσόόττηηττεεςς σσττηηνν εεκκππααίίδδεευυσσηη

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο χώρο

του σχολείου Επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία

ή το σχολείο παραmicroένει στεγανό και ουδέτερο απέναντί

τους Έχει ευθύνη ο εκπαιδευτικός θεσmicroός για τις ανισό-

τητες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία

Τα ερωτήmicroατα είναι τεράστια Η κοινωνική ανισότητα

στην εκπαίδευση είναι το θέmicroα microε βάση το οποίο συ-

γκροτήθηκε ένας ολόκληρος επιστηmicroονικός κλάδος η

κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Το κείmicroενο αυτό φωτί-

ζοντας ορισmicroένες πλευρές της σχολικής πραγmicroατικότη-

τας microέσα από ένα τέτοιο πρίσmicroα επιχειρεί να δείξει τη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

17

χρησιmicroότητα της κοινωνιολογικής ανάλυσης ως εργα-

λείου για τον εκπαιδευτικό στην καθηmicroερινή του πράξη

Η επιστηmicroονική ανακάλυψη ότι η σχολική επίδοση εξαρ-

τάται από την κοινωνική προέλευση ότι η σχολική ιε-

ραρχία αντιστοιχεί στην κοινωνική ιεραρχία αφού οι

καλοί microαθητές προέρχονται κατά βάση από τα προνο-

microιούχα κοινωνικά στρώmicroατα ενώ αντίστροφα τα παιδιά

των λαϊκών στρωmicroάτων είναι συνήθως κακοί microαθητές

ανέτρεψε στη δεκαετία του rsquo60 την αντίληψη για το

ρόλο της εκπαίδευσης και δηmicroιούργησε ένα νέο ερευνη-

τικό πεδίο Ο αξιοκρατικός και δηmicroοκρατικός χαρακτή-

ρας του σχολείου αmicroφισβητήθηκε microε βάση πολυάριθmicroα

ερευνητικά ευρήmicroατα που τεκmicroηρίωναν το γεγονός ότι

το σχολείο ασκεί κοινωνική επιλογή και ενισχύει την

κοινωνική ανισότητα2

Τα τελευταία 40 χρόνια πλήθος ερευνών διεθνώς microελέ-

τησε τις πολλαπλές πτυχές της εκπαιδευτικής ανισότη-

2 Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο έγκυρη και εmicroπεριστατω-microένη παρουσίαση του θέmicroατος της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση και η ανάλυση των microηχανισmicroών που την παράγουν γίνεται στο βιβλίο της Α Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχο-λείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

τας και διαφορετικές θεωρίες διατυπώθηκαν για την

ερmicroηνεία της Τα επιστηmicroονικά πορίσmicroατα τροφοδότη-

σαν πολυάριθmicroες παρεmicroβάσεις και εκπαιδευτικές πολιτι-

κές που σχεδιάστηκαν για την άmicroβλυνση αυτής της ανι-

σότητας όπως για παράδειγmicroα η αντισταθmicroιστική εκ-

παίδευση (Βρετανία) ή οι Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτε-

ραιότητας (Γαλλία) Είναι αλήθεια ότι έγιναν πολύ σηmicroα-

ντικά βήmicroατα στις δυτικές χώρες παρατηρείται εξάλειψη

του αναλφαβητισmicroού γενίκευση της υποχρεωτικής εκ-

παίδευσης και θεαmicroατική άνοδος του εκπαιδευτικού επι-

πέδου του πληθυσmicroού χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι

η πρόσβαση στην εκπαίδευση διευρύνεται για όλα τα

κοινωνικά στρώmicroατα Όmicroως παρά τις θετικές αυτές εξε-

λίξεις η κοινωνική ανισότητα όχι microόνο εξακολουθεί να

διέπει τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήmicroατα αλλά δεί-

χνει και να βαθαίνει Εmicroφανίζεται microε νέες microορφές microετα-

τίθεται σε άλλα επίπεδα Παραmicroένει ένα κεντρικό και

ανοιχτό ερώτηmicroα για την κοινωνιολογική σκέψη

Στο σηmicroείο αυτό είναι απαραίτητη microια διευκρίνιση Η

εκπαιδευτική ανισότητα όπως παρουσιάζεται σε αυτό το

κείmicroενο αφορά στις δυτικές κοινωνίες Συχνά έχουmicroε

την τάση εγκλωβισmicroένοι στο laquoδυτικοκεντρικόraquo microας

πρότυπο να θεωρούmicroε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις

δικές microας κοινωνίες είναι οικουmicroενικό Από αυτή την

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

19

παγίδα δεν ξεφεύγει ―συχνά― ούτε ο επιστηmicroονικός

λόγος Θα πρέπει εδώ να επισηmicroάνουmicroε ότι στα εκπαι-

δευτικά συστήmicroατα των λεγόmicroενων αναπτυσσόmicroενων

χωρών το ζήτηmicroα τίθεται microε άλλους όρους Εκεί το πρό-

βληmicroα είναι η πρόσβαση στην εκπαίδευση η γενίκευση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η microείωση του αναλφα-

βητισmicroού Πρόκειται δηλαδή για πιο ορατές microορφές εκ-

παιδευτικού και κοινωνικού αποκλεισmicroού

Πώς εκδηλώνονται οι κοινωνικές διαφορές στο σχολείο

Ας ξαναγυρίσουmicroε στις δύο microικρές microαθήτριες του νηπια-

γωγείου Οι κύριοι άξονες microε βάση τους οποίους περι-

γράφει η εκπαιδευτικός τη στάση τους απέναντι στο

σχολείο είναι δύο α) η σχέση τους microε το λόγο προφο-

ρικό αλλά και γραπτό και β) η σχέση τους microε τους κα-

νόνες του σχολείου Χρειάζεται εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι

δεν αναφέρεται ρητά το γνωστικό επίπεδο (ή η επί-

δοση) που αυτόmicroατα θα εmicroφανιζόταν αν επρόκειτο για

άλλη βαθmicroίδα Η απουσία αυτή οφείλεται στην ιδιαιτερό-

τητα του νηπιαγωγείου που δίνει πολύ λιγότερη έmicro-

φαση σε σχέση microε τις άλλες σχολικές βαθmicroίδες στη

microετάδοση συγκεκριmicroένου γνωστικού περιεχοmicroένου

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

Στην περίπτωση του πρώτου παιδιού η προσαρmicroογή στο

σχολείο γίνεται αβίαστα Εκείνο που φαίνεται να παίζει

πολύ σηmicroαντικό ρόλο είναι οι ικανότητες στο χειρισmicroό

του λόγου Αυτό άλλωστε είναι και το κεντρικό στοιχείο

της περιγραφής που κάνει η εκπαιδευτικός Όπως εύ-

στοχα επισηmicroαίνει η Κατερίνα δεν έχει microόνο laquoπλούσιο

λεξιλόγιοraquo αλλά επίσης ελέγχει πλήρως τους κανόνες

χρήσης του λόγου στο σχολικό περιβάλλον σε συνθή-

κες δηλαδή επικοινωνίας τις οποίες χαρακτηρίζει η ιε-

ραρχική σχέση (προς τη δασκάλα) ή το οργανωmicroένο

πλαίσιο (οργανωmicroένη συζήτηση) Η εξοικείωση microε το

βιβλίο και το γραπτό λόγο που έχει ήδη από το σπίτι

την κάνει να ανταποκρίνεται περίπου αυθόρmicroητα στις

απαιτήσεις του νηπιαγωγείου και να επιτελεί χωρίς κα-

νένα κόπο το πολύ δύσκολο πέρασmicroα στη γραφή Συνο-

λικά η σχέση της microε τη σχολική τάξη (microε τη δασκάλα και

τους συmicromicroαθητές) συγκροτείται microε όχηmicroα το λόγο (λύνει

τις συγκρούσεις microε τη συζήτηση στηρίζει τις διεκδική-

σεις της σε επιχειρήmicroατα) αποκλείοντας έτσι την ένταση

ή τη βιαιότητα των σωmicroατικών αντιδράσεων Γενικό-

τερα εmicroφανίζει σηmicroαντικές πνευmicroατικές ικανότητες και

συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός θετικού προ-

τύπου

Εντελώς αντίθετη εmicroφανίζεται η περίπτωση του δεύτε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

21

ρου παιδιού για το οποίο η προσαρmicroογή στο σχολείο

είναι microια επίπονη διαδικασία Αδυνατεί να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις του νηπιαγωγείου δεν τα καταφέρνει

στις εργασίες που πρέπει να κάνει αντιδρά βίαια και

επιθετικά Στην περιγραφή η έmicroφαση δίνεται στα χαρα-

κτηριστικά της συmicroπεριφοράς που ξεφεύγουν πολύ από

τους σχολικούς κανόνες Σε αντίθεση microε την προηγού-

microενη εικόνα τα συναισθήmicroατα ή οι επιθυmicroίες δεν εκφρά-

ζονται microέσα από το λόγο (microε τη διπλή έννοια της γλώσ-

σας και της λογικής) ούτε ελέγχονται από αυτόν αλλά

εκδηλώνονται άmicroεσα και έντονα διαταράσσοντας την

κανονικότητα της τάξης Η εικόνα είναι έντονα αρνη-

τική Ακόmicroα και η microοναδική αναφορά σε ένα θετικό χα-

ρακτηριστικό (η οποία γίνεται συγκριτικά microέσα από microια

αmicroήχανη αρνητική διατύπωση laquo∆εν είναι λιγότερο έξυ-

πνηraquo) παραmicroένει microετέωρη αφού τίποτε δεν τεκmicroηριώνει

πώς εκδηλώνεται αυτή η εξυπνάδα

Συνδέονται αυτά τα χαρακτηριστικά microε τη διαφορετική

κοινωνική προέλευση των δύο παιδιών Όπως σηmicroειώνει

στη συνέχεια η εκπαιδευτικός οι γονείς του πρώτου εί-

ναι και οι δύο εκπαιδευτικοί του δεύτερου ο πατέρας

είναι εργάτης και η microητέρα καθαρίστρια Οι κοινωνικές

ανισότητες δεν είναι microόνο οικονοmicroικές ανισότητες είναι

και microορφωτικές δεν αφορούν δηλαδή microόνο στην κατα-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

νοmicroή του πλούτου αλλά και στην άνιση πρόσβαση στα

πνευmicroατικά αγαθά Στη σχολική επίδοση εκείνο που δια-

δραmicroατίζει αποφασιστικό ρόλο περισσότερο και από τις

οικονοmicroικές δυνατότητες της οικογένειας είναι το microορ-

φωτικό της επίπεδο Αυτό καθόλου δε σηmicroαίνει υποτί-

microηση του οικονοmicroικού παράγοντα Ξέρουmicroε ότι η οικο-

νοmicroική στέρηση γεννά συνθήκες που αναστέλλουν τις

πιθανότητες microιας οmicroαλής και επιτυχούς σχολικής πο-

ρείας Επειδή όmicroως τα οικονοmicroικά εmicroπόδια είναι συνή-

θως ορατά είναι δυνατόν να αντιmicroετωπιστούν πιο απο-

τελεσmicroατικά (microε κατάλληλες παροχές ή διορθωτικές πα-

ρεmicroβάσεις) από ότι microπορούν να αντιmicroετωπιστούν εmicroπό-

δια τα οποία αποτελούν αόρατες πτυχές της κοινωνικής

ανισότητας

ΓΓλλώώσσσσαα κκααιι κκοουυλλττοούύρραα ττοουυ σσχχοολλεείίοουυ

Η ογκώδης σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι τα παιδιά

ανάλογα microε το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προ-

έρχονται φτάνουν στο σχολείο άνισα εξοικειωmicroένα microε

τη γλώσσα και την κουλτούρα του Η σχέση microε τη

γλώσσα έχει πολύ microεγάλη σηmicroασία για τη σχολική επί-

δοση Πολυάριθmicroες έρευνες συγκλίνουν στο ότι η γλωσ-

σική επάρκεια όπως αξιολογείται στο σχολείο εξαρτάται

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

23

άmicroεσα από την κοινωνική προέλευση Η γλώσσα (κάθε

εθνική γλώσσα) δεν είναι ενιαία Εκτός από τα γεωγρα-

φικά ιδιώmicroατα περιλαmicroβάνει διαφορετικά κοινωνικά

ιδιώmicroατα που microιλιούνται από τις διαφορετικές κοινωνικές

οmicroάδες Η γλώσσα του σχολείου είναι ένα από αυτά τα

κοινωνικά ιδιώmicroατα είναι η γλώσσα των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων Αυτό σηmicroαίνει ότι για ένα microεγάλο τmicroήmicroα

του microαθητικού πληθυσmicroού τα παιδιά που προέρχονται

από τα λαϊκά στρώmicroατα η γλώσσα του σχολείου είναι

microια γλώσσα σε microεγάλο βαθmicroό laquoξένηraquo γεγονός που λει-

τουργεί ήδη από την εκκίνηση ως microια αρνητική προϋπό-

θεση για τη σχολική τους πορεία

Για το θέmicroα αυτό είναι κλασικές οι έρευνες και η θεωρία

του βρετανού κοινωνιολόγου Μπ Μπερνστάιν σύmicroφωνα

microε τον οποίο οι διαφορές στη γλώσσα που microιλούν τα

microεσαία ndash ανώτερα και τα λαϊκά στρώmicroατα είναι κυρίως

διαφορές δοmicroής και όχι λεξιλογίου3 Πρόκειται για δύο

3 Για microια αναλυτική παρουσίαση του σηmicroαντικού έργου του Μπερνστάιν βλ Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαί-δευσης όπ όπου περιλαmicroβάνονται microεταφρασmicroένα και τα εξής κείmicroενα του ίδιου του Μπερνστάιν laquoΚοινωνική τάξη και γλωσ-σική ανάπτυξη microια θεωρία της κοινωνικής microάθησηςraquo (σ 393-431) και laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo (σ 433-466)

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

laquoκώδικεςraquo δύο συστήmicroατα επικοινωνίας εντελώς δια-

φορετικά που παράγουν και διαφορετικές σχέσεις microε το

λόγο Στα ανώτερα κοινωνικά στρώmicroατα (κυρίως microορ-

φωmicroένοι γονείς) η διαπαιδαγώγηση των παιδιών περνάει

κυρίως microέσα από το λόγο Τα παιδιά ωθούνται συστηmicroα-

τικά στο να διατυπώνουν συλλογισmicroούς να εκφράζουν

αλλά και να ελέγχουν τις επιθυmicroίες τους microέσα από το

λόγο Αντίθετα στα λαϊκά στρώmicroατα η επιβολή των κα-

νόνων είναι συνήθως πιο άmicroεση λιγότερο διαmicroεσολαβη-

microένη από το λόγο όπως άλλωστε και η έκφραση των

συναισθηmicroάτων ή των επιθυmicroιών Για τον Μπερνστάιν η

εκmicroάθηση της γλώσσας δεν είναι απλώς επικοινωνία

είναι θεmicroελιώδης διαδικασία κοινωνικοποίησης και κοι-

νωνικού ελέγχου των υποκειmicroένων Όπως λέει ο ίδιος

laquoΌταν ένα παιδί microαθαίνει τη γλώσσα του [hellip] microαθαίνει

συγχρόνως και τις απαιτήσεις της κοινωνικής δοmicroής

microέσα στην οποία είναι ενσωmicroατωmicroένοraquo4

Τα παιδιά που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά

στρώmicroατα γνωρίζοντας ήδη από το οικογενειακό τους

περιβάλλον τη γλώσσα του σχολείου ελέγχουν συνο-

λικά τον κώδικα επικοινωνίας και microπορούν να αποκρυ-

4 Μπ Μπερνστάιν laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινω-νικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκου-δάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 437

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

25

πτογραφούν microε αυτόmicroατο τρόπο τις άρρητες απαιτήσεις

του Αντίθετα για τα παιδιά των λαϊκών στρωmicroάτων το

σχολείο είναι ένα ξένο γλωσσικά περιβάλλον όπου η

επικοινωνία είναι δύσκολη Η άγνοια του επικοινωνιακού

κώδικα τα οδηγεί πολλές φορές σε ακατάλληλη για την

περίσταση χρήση του λόγου microε κίνδυνο να παρερmicroη-

νευθεί από το δάσκαλο ως εχθρική ή επιθετική συmicroπερι-

φορά Στα πρώτα χρόνια λοιπόν της σχολικής τους

ζωής τα τόσο σηmicroαντικά για τη συνέχεια η απόσταση

από τη γλώσσα του σχολείου αποτελεί ένα τεράστιο

microορφωτικό εmicroπόδιο

∆εν είναι όmicroως microόνο η σχέση microε τη γλώσσα που καθορί-

ζει τη σχολική επίδοση αλλά συνολικότερα η εξοικείωση

microε αυτό που ονοmicroάζουmicroε laquoκουλτούραraquo Οι οικογένειες

των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων κληροδοτούν

στα microέλη τους συγκεκριmicroένα microορφωτικά προνόmicroια

γνώσεις και εξοικείωση microε τα προϊόντα της τέχνης και

του πνεύmicroατος διανοητικές δεξιότητες και laquoκαλό γού-

στοraquo αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Π Μπουρντιέ

ονοmicroάζει laquomicroορφωτικό κεφάλαιοraquo Τους microεταδίδουν επί-

σης αξίες πολύ κοντινές microε αυτές του σχολείου θετική

στάση απέναντι στη microάθηση και υψηλές προσδοκίες

Αυτές τις ιδιότητες ο εκπαιδευτικός θεσmicroός δεν τις προ-

ϋποθέτει ρητά άρρητα όmicroως τις αναγνωρίζει και τις επι-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

βραβεύει Επειδή αυτές οι ικανότητες δεν είναι αποτέλε-

σmicroα κάποιας συγκεκριmicroένης laquoδιδαχήςraquo αλλά καλλιερ-

γούνται microέσα από microια αδιόρατη διαδικασία microια microακρο-

χρόνια τριβή microε τα microορφωτικά αγαθά εmicroφανίζονται ως

laquoφυσικέςraquo Το σχολείο και αυτό είναι το πιο σηmicroαντικό

τις αναγνωρίζει ως έκφραση κάποιων εγγενών ιδιοτή-

των ως laquoευφυΐαraquo ή laquoφυσικά χαρίσmicroαταraquo παραγνωρί-

ζοντας το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά κληρονο-

microηmicroένα αγαθά

Ας ξαναδούmicroε στο φως της παραπάνω ανάλυσης τα

αρχικά microας παραδείγmicroατα Το πρώτο παιδί δείχνει από-

λυτα εξοικειωmicroένο microε το σχολείο ∆ε γνωρίζει microόνο θε-

ωρητικά κάποιους κανόνες (πχ της ευγενικής συmicroπερι-

φοράς) αλλά κατέχει πλήρως τον κώδικα και έχει εν-

σωmicroατώσει τη λογική του σχολείου microε τρόπο που του

επιτρέπει να προσαρmicroόζεται αυτόmicroατα στις απαιτήσεις

σχεδόν laquoφυσικάraquo Οι κώδικες επικοινωνίας λεκτικοί και

microη οι κανόνες και οι πρακτικές του σχολείου είναι σε

απόλυτη συνάφεια microε τους αντίστοιχους της οικογέ-

νειας Η γλώσσα του σχολείου είναι laquomicroητρικήraquo γιrsquo αυ-

τήν Ο κόσmicroος του βιβλίου και της γνώσης είναι κοmicromicroάτι

του laquoφυσικούraquo της περιβάλλοντος Οι γονείς της ση-

microειώνει η εκπαιδευτικός laquoπροβληmicroατίζονται ψάχνουν τι

θα ήταν καλύτερο για το παιδί τους δείχνουν να απο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

27

λαmicroβάνουν το microεγάλωmicroα των παιδιών τους αφιερώνο-

ντάς τους ποιοτικό χρόνοraquo Αυτό λοιπόν που εmicroφανίζε-

ται ως αυθόρmicroητη συmicroπεριφορά είναι προϊόν συγκεκρι-

microένης ―αλλά αδιόρατης― κοινωνικής microάθησης

Στην περίπτωση του δεύτερου παιδιού η απόσταση που

το χωρίζει από το σχολικό περιβάλλον είναι microεγάλη

Προφανώς ξέρει να microιλάει και να εκφράζεται αλλά δεν

έχει microάθει ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να microιλήσει

στο σχολείο Το βιβλίο τής είναι αντικείmicroενο ξένο όπως

ξένες φαίνεται να της είναι και όλες εκείνες οι δραστη-

ριότητες που ασκούν laquoτη λεπτή κινητικότηταraquo (που

προετοιmicroάζει το παιδί για τη γραφή) τόσο συχνές σε οι-

κογένειες microε microορφωmicroένους γονείς Η microητέρα της αντέ-

δρασε ―σηmicroειώνει η νηπιαγωγός― όταν εκείνη της πρό-

τεινε για χριστουγεννιάτικο δώρο ένα βιβλίο και αντι-

πρότεινε microια βιντεοκασέτα laquoγιατί δεν είχε τη διάθεση

ούτε τον ελάχιστο χρόνο που απαιτείται για το διάβασmicroα

ενός παιδικού βιβλίουraquo Το βιβλίο το σύmicroβολο του σχο-

λείου της γνώσης και των αξιών του δεν έχει νόηmicroα

δε σηmicroαίνει κάτι για το συγκεκριmicroένο παιδί Η απόρριψη

του βιβλίου που εmicroφανίζεται ως αυθόρmicroητη τάση (laquoδεν

της αρέσει να διαβάζειraquo) εκφράζει την άγνοια την από-

σταση από αυτό το microορφωτικό αγαθό Θα χρειαστεί λοι-

πόν να δηmicroιουργήσει εξολοκλήρου microέσα στο σχολείο τη

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

σχέση της microε το γραπτό λόγο σχέση που για άλλα παι-

διά είναι ήδη διαmicroορφωmicroένη ως αυτονόητη από το οικο-

γενειακό περιβάλλον Με δυο λόγια δεν έχει τα εργα-

λεία για να αποκρυπτογραφήσει το συmicroβολικό κώδικα

του σχολείου γιrsquo αυτό και laquoδε βολεύεταιraquo σε αυτό το

ξένο περιβάλλον

Στο σηmicroείο αυτό χρειάζεται microια διευκρίνιση Συχνά δια-

τυπώνονται αmicroφιβολίες για το αν πράγmicroατι η κοινωνική

προέλευση καθορίζει τη σχέση microε την εκπαίδευση Όλοι

ξέρουmicroε παιδιά αγροτών ή εργατών που αριστεύουν

όπως και αντίστροφα παιδιά από προνοmicroιούχες οικογέ-

νειες microε κακή επίδοση στο σχολείο Η άmicroεση εmicroπειρία

όmicroως δε microας βοηθάει πάντα να δούmicroε καθαρά Αν εξετά-

σει κανείς το ζήτηmicroα σε επίπεδο κοινωνικών οmicroάδων

φεύγοντας δηλαδή από τις ατοmicroικές περιπτώσεις τότε

είναι ορατή η ανισότητα laquoΤα άτοmicroαraquo λέει η Α Φρα-

γκουδάκη laquoξεφεύγουν από τον αναπαραγωγικό microηχα-

νισmicroό κάποια άτοmicroα ξεφεύγουν Ενώ η ποσοστιαία πα-

ρουσία των παιδιών των εργατών και των αγροτών στην

εκπαίδευση microας δείχνει ότι οι κοινωνικές τάξεις δεν ξε-

φεύγουν εφόσον η ταξική διαίρεση αναπαράγεται στη

σχολική επιλογήraquo5

5 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης όπ σ 92

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

29

Οι κοινωνικές ανισότητες δηmicroιουργούνται έξω από το

σχολείο συνδέονται microε την ιεραρχική κοινωνική δοmicroή

και την άνιση κατανοmicroή των αγαθών και της εξουσίας

Τι microπορεί να κάνει το σχολείο γιrsquo αυτό Έχει κάποια ευ-

θύνη για την ανισότητα Σύmicroφωνα microε την κατηγορηmicroα-

τική απάντηση του Π Μπουρντιέ laquoΓια να ευνοούνται οι

ήδη ευνοηmicroένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικηmicroένοι το

σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς

το περιεχόmicroενο των microεταδιδόmicroενων γνώσεων τις microεθό-

δους τις τεχνικές της microετάδοσης και τα κριτήρια επιλο-

γής του) τη microορφωτική ανισότητα των microαθητών από

διαφορετικές κοινωνικές τάξεις Με άλλα λόγια αντιmicroε-

τωπίζοντας όλους τους διδασκόmicroενους όσο άνισοι κι αν

είναι στην πραγmicroατικότητα σαν ίσους microεταξύ τους

ίσους ως προς τα δικαιώmicroατα και τις υποχρεώσεις το

σχολείο οδηγείται στην πράξη να επικυρώνει microε το βά-

ρος της εγκυρότητάς του τις αρχικές ανισότητες στην

παιδείαraquo6

Η τυπική ισότητα λοιπόν βασική αξία που διέπει τη λο-

γική του σχολείου συσκοτίζει και διαγράφει τις αρχικές

κοινωνικές διαφορές των microαθητών Αγνοεί την από-

6 Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινωνιο-λογία της εκπαίδευσης όπ σ 374

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

σταση που χωρίζει microεγάλο microέρος του microαθητικού πληθυ-

σmicroού από τη σχολική γλώσσα και κουλτούρα και την

ερmicroηνεύει ως αδιαφορία απουσία κινήτρων περιορι-

σmicroένες ικανότητες Παραγνωρίζει επίσης πόσο microεγάλο

κοινωνικό προνόmicroιο είναι το microορφωτικό κεφάλαιο που

κατέχουν ορισmicroένοι άλλοι microαθητές και το ερmicroηνεύει ως

laquoφυσικό χάρισmicroαraquo κλίση ή υψηλές ικανότητες Στην

ουσία αξιολογεί microε κριτήρια κοινωνικά Μεταθέτοντας

λοιπόν την ευθύνη της επιτυχίας ή της αποτυχίας αντί-

στοιχα στα ίδια τα άτοmicroα ο εκπαιδευτικός θεσmicroός νοmicroι-

microοποιεί και ενισχύει την κοινωνική ανισότητα

ΕΕκκππααιιδδεευυττιικκοοίί κκααιι ααννιισσόόττηηττεεςς

Όταν microιλάmicroε για ευθύνη του σχολείου πρέπει ταυτό-

χρονα να αναρωτηθούmicroε για το ρόλο των εκπαιδευτι-

κών Είναι γεγονός ότι το πλαίσιο δράσης τους είναι αυ-

στηρό και περιοριστικό ιδιαίτερα στο ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα το οποίο χαρακτηρίζεται από συγκε-

ντρωτισmicroό και οmicroοιοmicroορφία ∆εν αποφασίζουν οι εκπαι-

δευτικοί για το περιεχόmicroενο των γνώσεων που θα microετα-

δώσουν δεν ορίζουν οι ίδιοι τις παιδαγωγικές microεθόδους

που οφείλουν να ακολουθήσουν δεν microπορούν να υπερ-

βούν τους επιλεκτικούς microηχανισmicroούς του σχολείου Από

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

31

την άλλη microεριά όmicroως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι άβουλα

όντα που υλοποιούν microε οmicroοιόmicroορφο και παθητικό τρόπο

τις επιταγές του εκπαιδευτικού θεσmicroού Αντίθετα ερmicroη-

νεύουν αυτές τις επιταγές microέσα από τα δικά τους laquoφίλ-

τραraquo και τις microετασχηmicroατίζουν σε εκπαιδευτικές πρακτι-

κές που microπορεί να διαφέρουν σηmicroαντικά microεταξύ τους Ο

τρόπος microε τον οποίο οι εκπαιδευτικοί ερmicroηνεύουν το

ρόλο τους και οργανώνουν τη δράση τους εξαρτάται

από πολλούς παράγοντες όπως οι γνώσεις και η κατάρ-

τισή τους η σχέση microε το επάγγελmicroά τους η κοινωνική

τους πορεία η ιδεολογική τους τοποθέτηση οι συνθή-

κες στις οποίες δουλεύουν Τα περιθώρια αυτονοmicroίας

λοιπόν που αφήνει στο δάσκαλο ο εκπαιδευτικός θεσmicroός

είναι microικρά υπάρχουν όmicroως Το αναλυτικό πρόγραmicromicroα

στο ελληνικό σχολείο είναι κοινό και δεσmicroευτικό το

σχολικό εγχειρίδιο ένα και υποχρεωτικό οι πρακτικές

των εκπαιδευτικών όmicroως δεν είναι πανοmicroοιότυπες Οι

εκπαιδευτικοί δεν microπορούν να ακυρώσουν την κοινω-

νική επιλογή που ασκεί το σχολείο Μπορούν όmicroως

αξιοποιώντας αυτές τις microικρές δυνατότητες ευελιξίας του

θεσmicroού αυτά τα περιθώρια αυτόνοmicroης παρέmicroβασης να

συmicroβάλουν αποφασιστικά στην άmicroβλυνση των κοινωνι-

κών διακρίσεων στην εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

∆ιαφορές των microαθητών από τα εγγενή laquoχαρίσmicroαταraquo

στην πολιτισmicroική laquoστέρησηraquo

Ένα πρώτο αλλά θεmicroελιώδες βήmicroα σε microια τέτοια κα-

τεύθυνση είναι να ξανασκεφτούν οι εκπαιδευτικοί τον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν τις διαφορές των

microαθητών τους ερmicroηνεύουν τις δυσκολίες τους και αξιο-

λογούν τις ικανότητές τους Παλιότερα οι εκπαιδευτικοί

(και όχι microόνο) πίστευαν βαθιά ότι η καλή ή η κακή επί-

δοση του παιδιού στο σχολείο καθορίζεται από το πόσο

έξυπνο είναι Κάποια παιδιά είναι laquoπλασmicroένα για γράmicro-

microαταraquo και κάποια άλλα laquoδεν τα παίρνουνraquo Αφού λοιπόν

η φύση ευθύνεται για τις ικανότητες των ανθρώπων το

σχολείο δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα

Σήmicroερα η εξήγηση αυτή εmicroφανίζεται λιγότερο ισχυρή Η

πρόοδος της γενετικής έχει διαψεύσει κατηγορηmicroατικά

το microύθο για το βιολογικό καθορισmicroό της ευφυΐας ∆εν

είναι δυνατόν να αποmicroονωθεί και να υπολογιστεί η επί-

δραση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοηmicroοσύνης

ανεξάρτητα από την επίδραση του περιβάλλοντος Όπως

αναφέρθηκε ήδη γενετική κληρονοmicroιά και περιβάλλον

(δηλαδή κοινωνικές συνθήκες) βρίσκονται σε microια δυνα-

microική σχέση αλληλεπίδρασης από την οποία προκύπτει η

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

33

microοναδικότητα κάθε ατόmicroου Παράλληλα εδώ και δεκαε-

τίες συνεχίζεται διεθνώς microια microεγάλη συζήτηση για τις

κοινωνικές συνέπειες αυτού του microύθου Το ιδεολόγηmicroα

της φυσικής ευφυΐας χρησιmicroοποιείται για να νοmicroιmicroοποιή-

σει τις κοινωνικές ιεραρχίες (όπως στο σχολείο όπου οι

laquoέξυπνοιraquo microαθητές είναι τα παιδιά των προνοmicroιούχων

στρωmicroάτων και το αντίστροφο) και να στηρίξει θέσεις

ρατσιστικές (όπως στην περίπτωση της laquoφυσικήςraquo νοη-

τικής κατωτερότητας των Μαύρων)

Η επιστηmicroονική πρόοδος σε συνδυασmicroό microε τις κοινωνι-

κές εξελίξεις και τις κατακτήσεις των κοινωνικών κινη-

microάτων κάνει σήmicroερα πολύ λιγότερο θεmicroιτή την ερmicroηνεία

της κακής σχολικής επίδοσης ως αποτέλεσmicroα microειωmicroένης

εξυπνάδας ∆ύσκολα πια οι εκπαιδευτικοί λένε απερί-

φραστα για κάποιο παιδί laquoδεν του κόβει και πολύraquo

αντίθετα είναι πρόθυmicroοι να διαβεβαιώσουν ότι laquoδεν

υπάρχουν σήmicroερα χαζά παιδιάraquo Έχουmicroε λοιπόν απαλ-

λαγεί από τη βεβαιότητα ότι η φύση καθορίζει τις ικανό-

τητες των παιδιών και άρα τις πιθανότητές τους να πάνε

καλά στο σχολείο Φαίνεται πως η απάντηση δεν microπορεί

ακόmicroη να είναι θετική Μπορεί οι εκπαιδευτικοί να ανα-

γνωρίζουν στα λόγια ή και να πιστεύουν ότι όλα τα παι-

διά είναι έξυπνα οι πρακτικές τους όmicroως χαρακτηρίζο-

νται συχνά από αντιφάσεις ή εξακολουθούν σε microικρό-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

τερο ή microεγαλύτερο βαθmicroό να διέπονται από τη λογική

των εγγενών νοητικών ικανοτήτων

Γιατί άραγε συmicroβαίνει αυτό Θα πρέπει να συνειδητο-

ποιήσουmicroε ότι δεν αρκεί να κατανοήσει κανείς θεωρη-

τικά τα επιχειρήmicroατα Η ιδέα των φυσικών χαρισmicroάτων

είναι πολύ βαθιά ριζωmicroένη σε όλους microας και η αποδυνά-

microωσή της απαιτεί αναγκαστικά microακρόχρονες διαδικασίες

Ακόmicroα κι όταν καταρρέουν τα microέχρι πρότινος αποδεκτά

ερmicroηνευτικά σχήmicroατα η αντίληψή microας και οι πρακτικές

microας συνεχίζουν να είναι εmicroποτισmicroένες από τις προηγού-

microενες έννοιες χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούmicroε

Μπορεί οι εκπαιδευτικοί σήmicroερα να είναι πρόθυmicroοι να

αναγνωρίσουν ότι η σχολική επιτυχία δεν είναι θέmicroα

εγγενών νοητικών ικανοτήτων ταυτόχρονα όmicroως συχνά

περιγράφουν ως laquoχαρισmicroατικά παιδιάraquo τους καλούς microα-

θητές τους

Μια άλλη ερmicroηνεία της σχολικής αποτυχίας πολύ ισχυρή

στους εκπαιδευτικούς κύκλους είναι η ερmicroηνεία της

laquoπολιτισmicroικής στέρησηςraquo ή του laquoκοινωνικο-microορφωτικού

ελλείmicromicroατοςraquo Σύmicroφωνα microε αυτήν την κύρια ευθύνη για

την κακή σχολική επίδοση των microαθητών φέρει το laquoστε-

ρηmicroένο ―κοινωνικά και microορφωτικά― οικογενειακό τους

περιβάλλονraquo Η ερmicroηνεία αυτή αφορούσε αρχικά (στις

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

35

ΗΠΑ κυρίως) στα παιδιά των microειονοτήτων χρησιmicroοποιή-

θηκε όmicroως συνολικά για τα παιδιά που προέρχονταν από

τα λαϊκά στρώmicroατα τα οποία περιγράφονται microε πολύ

αρνητικούς όρους microιλούν laquoφτωχήraquo γλώσσα laquoδεν

έχουν ερεθίσmicroαταraquo laquoέχουν πολύ χαmicroηλές φιλοδοξίεςraquo

ζουν συχνά σε laquoαποδιοργανωmicroένες οικογένειεςraquo Ζώ-

ντας σε συνθήκες πολιτισmicroικής laquoένδειαςraquo δεν έχουν κα-

microιά εξοικείωση microε την κουλτούρα δεν καλλιεργούν τις

διανοητικές τους ικανότητες και άρα είναι laquoφυσικόraquo να

αποτυγχάνουν Μοιάζει λοιπόν αυτονόητο ότι το σχολείο

δεν microπορεί να κάνει και πολλά πράγmicroατα για να ανα-

τρέψει την αρχική laquoελλειmicromicroατικήraquo κατάσταση αυτών

των οmicroάδων microαθητών Βρισκόmicroαστε microπροστά σε ένα

ερmicroηνευτικό σχήmicroα διαφορετικό από αυτό των laquoφυσι-

κών χαρισmicroάτωνraquo το οποίο όmicroως λειτουργεί εξίσου ντε-

τερmicroινιστικά Στη microία περίπτωση είναι η φύση (η ύπαρξη

ή η απουσία laquoχαρισmicroάτωνraquo) που προκαθορίζει τη σχο-

λική επιτυχία ή αποτυχία στην άλλη το οικογενειακό

(κοινωνικό) περιβάλλον ανάλογα microε τα microορφωτικά-πο-

λιτισmicroικά του χαρακτηριστικά Και το σχολείο Είναι

πράγmicroατι απαλλαγmicroένο από την ευθύνη Είναι όντως

ουδέτερο απέναντι στις κοινωνικές διαφορές των microαθη-

τών του

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

Πολιτισmicroικό laquoέλλειmicromicroαraquo ή διαφορετική κουλτούρα

Ο εκπαιδευτικός θεσmicroός ερmicroηνεύει ως πολιτισmicroικό laquoέλ-

λειmicromicroαraquo την απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των λαϊκών

στρωmicroάτων από την κουλτούρα του σχολείου Μια τέ-

τοια ερmicroηνεία βασίζεται στην παραδοχή ότι η κουλτούρα

είναι microία και καθολική ότι το πολιτισmicroικό περιεχόmicroενο

που microεταδίδει το σχολείο (γνώσεις αξίες πρότυπα συ-

microπεριφοράς σχήmicroατα αντίληψης και σκέψης) έχει εγ-

γενή και αδιαmicroφισβήτητη αξία Παραβλέπει όmicroως το γε-

γονός ότι η κουλτούρα (όπως και η γλώσσα) είναι ταξικά

προσδιορισmicroένη και ότι αυτό που εmicroφανίζεται ως laquoηraquo

(microοναδική) κουλτούρα είναι στην πραγmicroατικότητα η

κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικά στρωmicroάτων Τα

λαϊκά στρώmicroατα είναι φορείς microιας κουλτούρας (όπως

άλλωστε και γλώσσας) σε microεγάλο βαθmicroό διαφορετικής

από την κυρίαρχη η οποία όmicroως δεν ενσωmicroατώνεται

στο περιεχόmicroενο της εκπαίδευσης Το σχολείο για πα-

ράδειγmicroα εντάσσει στην κατηγορία laquoγνώσηraquo microόνο αυτή

που προκύπτει ως προϊόν διανοητικών διεργασιών υπο-

τιmicroώντας (microην αναγνωρίζοντας δηλαδή ως γνώση) άλ-

λες microορφές της οι οποίες συνδέονται microε την πράξη ή τις

χειρωνακτικές δραστηριότητες

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

37

∆εν είναι εύκολο να ορίσουmicroε τι περιλαmicroβάνει η κουλ-

τούρα των λαϊκών στρωmicroάτων κυρίως γιατί οι ίδιες οι

κατηγορίες της σκέψης microας είναι διαmicroορφωmicroένες σε

πολύ microεγάλο βαθmicroό από την κυρίαρχη κουλτούρα Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα να microην microπορούmicroε πολύ συχνά ούτε να

διακρίνουmicroε στοιχεία microιας άλλης κουλτούρας ούτε και να

τα ορίσουmicroε ως laquoάλλοraquo πολιτισmicroικό σύστηmicroα Αυτή

ακριβώς η αδυναmicroία να laquoδούmicroεraquo την άλλη κουλτούρα

είναι προϊόν της κυρίαρχης ιεράρχησης στο πολιτισmicroικό

πεδίο Το πρόβληmicroα λοιπόν δεν είναι η διαφορά ανάmicroεσα

στα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών τάξεων

αλλά η ιεράρχησή τους microε βάση την οποία η κουλτούρα

των κυρίαρχων τάξεων όχι microόνο θεωρείται ανώτερη

αλλά επιβάλλεται ως microοναδικό πολιτισmicroικό πρότυπο Με

αυτό τον τρόπο η πολιτισmicroική διαφορά στην ουσία ερ-

microηνεύεται ως laquoέλλειmicromicroαraquo ή στη χειρότερη περίπτωση

ως laquoαπουσία κουλτούραςraquo7

7 Για microια κριτική της έννοιας του laquomicroορφωτικού ελλείmicromicroατος ή microειονεκτήmicroατοςraquo βλ CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978 και Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

Κουλτούρα των κυρίαρχων τάξεων και σχολείο

Το σχολείο λοιπόν λειτουργεί microε βάση ένα πρότυπο microια

νόρmicroα microε το οποίο τα παιδιά ανάλογα microε την κοινωνική

τους προέλευση είναι άνισα εξοικειωmicroένα Την απουσία

εξοικείωσης και συνεπώς την κοινωνική και πολιτισmicroική

απόσταση οι εκπαιδευτικοί την ερmicroηνεύουν συχνά ως

απουσία ερεθισmicroάτων γγεεννιικκάά και όχι ως απουσία των

ερεθισmicroάτων εκείνων που απαιτεί και προϋποθέτει άρ-

ρητα το σχολείο ∆εν microπορούν να laquoδουνraquo να αποδώ-

σουν δηλαδή την ιδιότητα laquoπολιτισmicroικά χαρακτηριστικάraquo

(και εποmicroένως κάποια αξία) σε χαρακτηριστικά διαφορε-

τικά από εκείνα που το σχολείο ορίζει ως κουλτούρα Το

πιο δύσκολο είναι να δουν κριτικά τη νόρmicroα του σχο-

λείου και να διακρίνουν τη συγγένειά της microε την κουλ-

τούρα των κυρίαρχων τάξεων Όντας οι ίδιοι προϊόντα

και ταυτόχρονα βασικοί συντελεστές του εκπαιδευτικού

θεσmicroού οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσωmicroατώσει ως αυτο-

νόητες τις ταξινοmicroήσεις τις ιεραρχήσεις και τις αξίες

του Είναι εποmicroένως microια πολύ δύσκολη διεργασία να

ξεφύγουν από τις κατηγορίες της ίδιας της σκέψης τους

και να laquoδιαβάσουνraquo την πραγmicroατικότητα στην οποία

εντάσσονται αλλά και τη δράση τους microέσα από άλλο

πρίσmicroα Είναι αντίστοιχα επίσης πολύ δύσκολο να κατα-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

39

νοήσουν ότι η πιο οικεία για τους ίδιους πραγmicroατικό-

τητα δηλαδή το σχολείο δεν είναι microε τον ίδιο τρόπο

αναγνώσιmicroη από όλους Αυτό που συχνά ερmicroηνεύουν ως

αδιαφορία (των γονιών και των παιδιών) για το σχολείο

δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσmicroα της απόστασης

της άγνοιας των κανόνων και της εσωτερικευmicroένης υπο-

τίmicroησης

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών αντιφάσεις και δυνατότητες

Είναι χαρακτηριστική η αντίφαση που συχνά χαρακτηρί-

ζει τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στα παιδιά των

λαϊκών στρωmicroάτων από τη microια microεριά δείχνουν microεγάλη

ευαισθησία απέναντι στην οικονοmicroική στέρηση και την

κοινωνική αδικία που πλήττει ορισmicroένες κοινωνικές οmicroά-

δες8 από την άλλη microπορεί κανείς να διακρίνει microια

―συνήθως ακούσια και όχι συνειδητή― υποτίmicroηση στον

τρόπο microε τον οποίο προσλαmicroβάνουν αυτές τις οmicroάδες

Αυτό microπορεί κανείς να υποθέσει ότι οφείλεται στην από-

σταση που αντικειmicroενικά τους χωρίζει από αυτές τις κοι-

νωνικές οmicroάδες Η αναφορά που κάνει η εκπαιδευτικός

στην εmicroφάνιση των δύο νηπίων στο αρχικό microας παρά-

8 Βλ Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δηmicroοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

δειγmicroα περιέχει ίχνη microιας τέτοιας κοινωνικής εγγύτη-

ταςαπόστασης Η εξωτερική εmicroφάνιση είναι ένας ορατός

δείκτης της κοινωνικής διαφοράς Αποτυπώνει όχι microόνο

τις υλικές πλευρές αυτής της διαφοράς την οικονοmicroική

ευmicroάρεια ή τη στέρηση αλλά κυρίως τις συmicroβολικές της

διαστάσεις Το γούστο οι αρχές δηλαδή microε βάση τις

οποίες κατασκευάζει κανείς την εξωτερική του εικόνα

ενώ θεωρείται κατεξοχήν προσωπικό ζήτηmicroα διαmicroορ-

φώνεται κοινωνικά και χρησιmicroοποιείται ως κριτήριο κοι-

νωνικής ιεράρχησης Κρίνουν οι εκπαιδευτικοί τους microα-

θητές τους microε βάση την εξωτερική τους εmicroφάνιση Θα

ήταν παράλογο να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο Όmicroως η

laquoπάντα καλοντυmicroένηraquo Kατερίνα προδιαθέτει ευmicroενώς τη

δασκάλα (γιατί αναγνωρίζει σε αυτήν οικεία χαρακτηρι-

στικά) σε αντίθεση microε την laquoκακή αισθητικήraquo που χαρα-

κτηρίζει το ντύσιmicroο της Χριστίνας

Πολυάριθmicroες έρευνες έχουν φέρει στο φως το συmicroπέρα-

σmicroα ότι οι κρίσεις των εκπαιδευτικών για τους microαθητές

τους αλλά και οι προσδοκίες τους γιrsquo αυτούς επηρεάζο-

νται καθοριστικά αλλά ασυναίσθητα (χωρίς δηλαδή αυτή

η επίδραση να είναι laquoορατήraquo στους ίδιους τους εκπαι-

δευτικούς) από την κοινωνική προέλευση των microαθητών

τους Οι προσδοκίες αυτές διαmicroορφώνονται βέβαια microε

βάση τα σχολικά χαρακτηριστικά των παιδιών (το εν-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

41

διαφέρον τη συmicroπεριφορά την επίδοση) τα οποία

όmicroως όπως είδαmicroε laquomicroεταφράζουνraquo τα κοινωνικά τους

χαρακτηριστικά Περιmicroένουν λοιπόν λίγα πράγmicroατα από

τους laquoαδύναmicroουςraquo microαθητές που είναι στην πλειοψηφία

τους παιδιά των microη προνοmicroιούχων στρωmicroάτων Αυτό

έχει αποτέλεσmicroα οι microαθητές αυτοί να οδηγούνται κά-

ποιες φορές σε microια στάση παραίτησης Έχει αποδειχτεί

εξάλλου ότι οι συνέπειες αυτών των αξιολογήσεων και

των προσδοκιών του δασκάλου είναι πολύ σηmicroαντικές

για τη σχολική πορεία των παιδιών περισσότερο από

όσο φαντάζονται συνήθως οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί Ορι-

σmicroένοι ερευνητές κάνουν λόγο για laquoαυτοεκπληρούmicroενη

προφητείαraquo για microια διαδικασία δηλαδή όπου οι microαθητές

εσωτερικεύουν και προσαρmicroόζονται στην εικόνα που

φτιάχνει γιrsquo αυτούς ο εκπαιδευτικός επαληθεύοντας σε

microεγάλο βαθmicroό τις υψηλές ή χαmicroηλές προσδοκίες του τις

οποίες έmicromicroεσα και αδιόρατα αναγνωρίζουν9

9 Σχετικά microε την επίδραση των προσδοκιών του δασκάλου στην επίδοση του microαθητή πολυσυζητηmicroένο είναι το έργο των R Rosenthal amp L Jacobson Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972 Γενικότερα για τη σχέση των εκπαιδευτικών microε την κοινωνική ανισότητα βλ Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000 Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

42

Έχει λοιπόν ο εκπαιδευτικός τη δυνατότητα (οριοθετη-

microένη ίσως αλλά πάντως αποφασιστική) να επηρεάσει τη

σχολική πορεία των παιδιών ενισχύοντας ή αντί-

στροφα αmicroβλύνοντας την κοινωνική ανισότητα ∆εν

microπορεί βέβαια να ακυρώσει τις αιτίες της microπορεί όmicroως

να παρέmicroβει microε στόχο την άρση των κοινωνικών εmicroπο-

δίων στη microάθηση και τη δηmicroιουργία ενός πιο δίκαιου

σχολείου Η διαδικασία δεν είναι απλή και δεν είναι θέmicroα

microόνο laquoκαλής πρόθεσηςraquo Ο εκπαιδευτικός χρειάζεται τα

εργαλεία εκείνα που του επιτρέπουν να διακρίνει τα

εmicroπόδια και την πραγmicroατική τους φύση Χρειάζεται να

δει ότι τα εmicroπόδια αυτά συνδέονται microε το περιεχόmicroενο

της εκπαίδευσης αλλά και microε τις παιδαγωγικές microεθό-

δους microε τα οποία είναι άνισα εξοικειωmicroένα τα παιδιά

ανάλογα microε την κοινωνική τους καταγωγή Έχει ανάγκη

τέλος από γνώσεις και τρόπους δουλειάς κατάλληλους

για τα laquoδύσκολαraquo παιδιά εκείνα που δε laquoβολεύονταιraquo

στο σχολείο δίνοντάς τους το χχρρόόννοο και τη δυνατότητα

να αποκτήσουν micromicroέέσσαα σσττοο σσχχοολλεείίοο τα βασικά εκείνα εφό-

δια που κάποια άλλα παιδιά έχουν προνοmicroιακά κληρονο-

microήσει από το οικογενειακό τους περιβάλλον

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

43

Βιβλιογραφία

Bernstein B Class codes and control τόmicroος 1ος Routledge

and Kegan Paul Λονδίνο 1971 (ελλ microτφρ του κειmicroένου laquoΚοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης microε αναφορά στη σχολική επίδοσηraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοι-νωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 433-466)

Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Μπουρντιέ Π laquoΤο συντηρητικό σχολείο οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την παιδείαraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 357-391

Bourdieu P amp Passeron J-C La reproduction Eleacutements pour une theacuteorie du systegraveme drsquoenseignement Minuit Παρίσι 1970

CRESAS Le handicap socio-culturel en question ESF Παρίσι 1978

Isambert-Jamati V laquoLes handicaps socioculturels et leurs remegravedes peacutedagogiquesraquo Lrsquoorientation Scolaire et Professionnelle τεύχος 4 1973 σ 303-318

Ιζαmicroπέρ-Ζαmicroατί Β laquoΟι εκπαιδευτικοί και ο κοινωνικός καταmicroε-ρισmicroός στο σχολείο σήmicroεραraquo στο Φραγκουδάκη Α Κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για την κοινωνική ανι-σότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985 σ 493-518

Jacquard Α Εγώ και οι άλλοι Μια γενετική προσέγγιση microτφρ Χ Καζλαρής Κάτοπτρο Αθήνα 1995

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

44

Queiroz (de) J-M Το σχολείο και οι κοινωνιολογίες του microτφρ Ι Χριστοδούλου amp Γ Σταmicroέλος Gutenberg Αθήνα 2000

Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Holt Rinehart and Winston Νέα Υόρκη 1972

Terrail J-P De lrsquoineacutegaliteacute scolaire La Dispute Παρίσι 2002 Φραγκουδάκη Α Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης Θεωρίες για

την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο Παπαζήσης Αθήνα 1985

Φρειδερίκου Α amp Φολερού-Τσερούλη Φ Οι δάσκαλοι του δη-microοτικού σχολείου Μια κοινωνιολογική προσέγγιση Ύψιλον Αθήνα 1991

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE