ระว จนทรสอง คณะมนษยศำสตร มหำวทยำลยเชยงใหม

ธาตมญชร:วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต

ธาตมญชร: วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤตบรรณาธการ: สมบตมงมสขศรISBN: 978-616-398-284-1ผแตง: ระวจนทรสองเจาของและผจดพมพ: ศนยบรหารงานวจยมหาวทยาลยเชยงใหม โทรศพท:053943603-4 โทรสาร:053943600 http://cmupress.cmu.ac.th E-mail:cmupress.th@gmail.com

พมพครงแรก: พฤษภาคม2561ราคา: 300บาท

ขอมลทางบรรณานกรม

ระวจนทรสอง.ธาตมญชร:วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต.--เชยงใหม:ศนยบรหารงานวจยมหาวทยาลยเชยงใหม,2561.252หนา.

1.ภาษาสนสกฤต--ไวยากรณ.I.ชอเรอง.

491.2ISBN978-616-398-284-1

ออกแบบและพมพ: ตองสามดไซน©สงวนลขสทธพ.ศ.2537หามลอกเลยนแบบท�าซ�าดดแปลงสวนหนงสวนใดของหนงสอเลมนรวมทงการจดเกบถายทอดไมวารปแบบหรอวธการใดๆ ดวยกระบวนการทางอเลกทรอนกส การถายภาพการบนทกหรอวธการอนใดโดยไมไดรบอนญาต

กรณตองการสงซอเปนจ�านวนมากกรณาตดตอศนยบรหารงานวจยมหาวทยาลยเชยงใหมโทรศพท:053943605โทรสาร:053943600http://cmupress.cmu.ac.th,E-mail:cmupress.th@gmail.com

I

ครงแรกทไดเหนหนงสอ “ธาตมญชร” วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต ทางออนไลน ขณะนนกระผมสอนนกศกษาระดบปรญญาโท สาขาวชาสนสกฤตศกษาอยทศนยสนสกฤตศกษา และภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากรกระผมรสกยนดอยางยงทมตำาราหรอเอกสารประกอบการสอนภาษาสนสกฤต ทหลายคนบอกวา “ยาก” และยงเมอเหนชอผแตงคอ ผศ.ดร.ระว จนทรสอง กยงชนใจ มากยงขนกวาเดมเพราะทานคอหนงในศษยเอกของภาควชาภาษาตะวนออกจำานวนหนง ทจบปรญญาโท จากสาขาสนสกฤตศกษา มหาวทยาลยศลปากร แลวไปเรยนตอทประเทศอนเดยและกลบมาเปนอาจารยสอนในมหาวทยาลย ซง ผศ.ดร.ระว ไดเปนกำาลงสำาคญทสอนดานสนสกฤตศกษาภาษาบาลและภาษาฮนดอยทคณะมนษยศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม

จากประสบการณการสอน“ไวยากรณสนสกฤต”มากกวา23ปกระผมพบปญหาหนกในการสอนทยงแกไมตกมาตลอดระยะเวลาดงกลาวนนคอการผนกรยาหรอ“ธาต”ทมความยงยากหลากหลายมากกวา“คำานาม”หลายเทากระผมพยายามใหนกศกษานำาตำาราภาษาสนสกฤตและองกฤษมาใชประกอบการเรยนการสอนแตกยงไมเปนทนาพอใจเพราะนกศกษาไทยสวนมากกลวการอานตำาราภาษาองกฤษและขยาดกบกฎขอยกเวนตางๆของหลกไวยากรณสนสกฤตแตกระผมเองมความหวงวาจะเขยนตำาราอธบายเรองธาตเปนภาษาไทยใหนกศกษาไดใชประกอบการเรยนการสอนใหเขาใจงายยงขนดวยภาษาไทยเหมาะสำาหรบนกศกษาไทยความคาดหวงดงกลาวกยงไมสำาเรจดงประสงคในระยะเวลาหลายปแตเมอไดหนงสอเลมนของผศ.ดร.ระวมาชวยเตมเตมความฝนของกระผมทำาใหกระผมมความยนดและมความสขมากทไดอานหนงสอทตนเอง อยากจะทำาใหสำาเรจมานานกวาสองทศวรรษ

คำ�นยม

II

กระผมขอขอบคณ ผศ.ดร.ระว จนทรสอง ทมความอตสาหะ พยายาม จนสามารถผลตตำาราทยากออกมาจนประสบความสำาเรจ ดวยอาศยตำาราเลมน นกศกษาภาษาสนสกฤต จะไดรบประโยชนสงสดเพอศกษาเรองธาต ไดอยางสะดวกและงายกวาแตกอนอยางมากมายและขออำานวยพรใหผศ.ดร.ระวประสบความสำาเรจ ในหนาทและผลตตำาราททรงคณคาเชนนออกมาชวยใหการศกษาภาษาสนสกฤต ใหแพรหลายมากยงขนตราบนานเทานาน

ผศ.ดร.สมบตมงมสขศรศนยสนสกฤตศกษาภาควชาภาษาตะวนออก

คณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร

III

มคำากลาววา“ภาษาสนสกฤตเปนภาษาทยาก”หากพจารณาประโยคดงกลาวอาจกลาวไดวา ความยากของภาษาสนสกฤตนนมสาเหตมาจากตวภาษาเอง ยากเพราะโอกาสในการใชนอยและยากเพราะสอการเรยนการสอนนอย

จากเหตผลดงกลาว เรองทสำาคญทสดนาจะเปนเรองสอการเรยนการสอน ทมนอยเกนไป โดยเฉพาะสอทเปนภาษาไทย เมอมผสนใจศกษาภาษาสนสกฤต สงแรกทคนหาคอหนงสอหรอตำาราทเกยวกบภาษาสนสกฤต และจะพบวาตำาราสวนใหญ เปนภาษาองกฤษ ขาพเจาเหนวาหากตองเรยนภาษาสนสกฤตผานภาษาองกฤษ สงทวายากอยแลวยงเพมความยากเขาไปอก

ในฐานะทผเรยบเรยงเคยเปนนกเรยนมากอน ไดทราบถงปญหาดงกลาวจงพยายามจดทำาสอการเรยนการสอนทจะชวยใหผสนใจภาษาสนสกฤตไดเขาถงสอทเปนภาษาไทยไดงายขน หนงสอเลมนขาพเจาไดรบแรงบนดาลใจจากหนงสอชอ "Dhāturūpa Mañjarī: An Easy Text on Sanskrit Verbs" ซงเขยนโดยผรชาวอนเดยคอทาน K. L.V. Sastri โดยนำาเนอหาบางสวนมาประยกตและอธบายความเพมเตม เพอใหอานเขาใจไดงายขน

หนงสอเลมน ตงใจทำาใหเปนคมอการเรยนการสอนภาษาสนสกฤตเรองกรยาโดยเฉพาะโดยพยายามใหเหนภาพรวมของกรยาทงหมดและจดหมวดหมการประกอบกรยาชนดตางๆอยางชดเจนหากธาตหมวดไหนมการแจกวภกตทซบซอนกจะแจกใหเปนตวอยางทงหมด เหมาะสำาหรบผทมความสนใจในภาษาสนสกฤตตงแตเรมศกษาไปจนถงระดบสง เนอหาของหนงสอเลมนอาจจะไมครอบคลมกรยาในภาษาสนสกฤตทงหมดแตเพยงพอสำาหรบการเรยนภาษาสนสกฤตอยางแนนอน

แมวาจะพยายามใหมขอผดพลาดนอยทสด กอาจจะมตกหลนอยบาง หากมขอผดพลาดประการใดเกยวกบเนอหาในหนงสอเลมน ขาพเจาขอนอมรบไวแตเพยง ผเดยวและมความยนดเปนอยางยงหากทานผรชวยแนะนำาขอผดพลาดนน

ระวจนทรสอง2561

คำ�นำ�

IV

คำ�นยม I

คำ�นำ� III

ส�รบญ IV

คำ�ชแจงอกษรยอ VII

บทนำ�

อกษรทควรร 2

สระและพยญชนะ 3

การประสมพยญชนะและสระ 5

เครองหมายกำากบเสยง 6

พยญชนะสงยกต 7

พยญชนะซอน 9

ตอนท1ภ�พรวมของกรย�

องคประกอบสำาคญของกรยา 12

ธาตและปจจยประจำาหมวด 13

ลการ10 15

ชนดของลการ 17

สนธ 18

ภาพรวมกรยา 26

ตอนท2ส�รวธ�ตกะ

การประกอบรปกรยา(กรรตวาจก) 28

สารวธาตกะกลมท1 29

-ธาตหมวดท1 31

-ธาตหมวดท6 35

ส�รบญ

V

-ธาตหมวดท4 40

-ธาตหมวดท10 44

สารวธาตกะกลมท2 48

-ธาตหมวดท5 50

-ธาตหมวดท8 52

-ธาตหมวดท9 55

-ธาตหมวดท7 58

-ธาตหมวดท3 70

-ธาตหมวดท2 84

ตอนท3 อ�รธธ�ตกะ

การจดประเภทของธาต 123

การทำาทวตวะ 123

การประกอบรปกรยา(กรรตวาจก) 125

วภกตluq! (First Future) 130

วภกต¤q! (Second Future) 132

วภกต¤'! (Conditional) 133

วภกตAazIilR'!! (Benedictive) 138

วภกตilq! (Perfect Past Tense) 140

-ทวตวะ 140

-อนประโยคะ 151

วภกตlu'! (Aorist Past Tense) 156

- lu'! ชนดท1(Root Aorist) 158

- lu'! ชนดท2(A Aorist) 160

- lu'! ชนดท3(Reduplicated Aorist) 165

- lu'! ชนดท4(s! Aorist) 168

VI

- lu'! ชนดท5(#;! Aorist) 172

- lu'! ชนดท6(is;! Aorist) 178

- lu'! ชนดท7(s Aorist) 180

ตอนท4 ประโยคนรปณะ(Voice) การสรางรปกรยาอาขยาต(กรรตวาจก) 184

การสรางรปกรยาอาขยาต(กรรมวาจก) 185

การสรางรปกรยาอาขยาต(ภาววาจก) 191

การสรางรปกรยาอาขยาต(ณชนตะกรรตวาจก) 194

การสรางรปกรยาอาขยาต(ณชนตะกรรมวาจก) 197

ตอนท5 ศพท�นกรมสนสกฤต-ไทย 202

บรรณ�นกรม 230

ดชนคำ� 234

VII

อ. หมายถง อนวา

ทส. หมายถง ทงสอง

ท. หมายถง ทงหลาย

เอก. หมายถง เอกวจนะ

ทว. หมายถง ทววจนะ

พห. หมายถง พหวจนะ

ป. หมายถง ปรสไมปทธาต

อา. หมายถง อาตมเนปทธาต

อ. หมายถง อภยปทธาต

ปรส. หมายถง ปรสไมบท

อาต. หมายถง อาตมเนบท

1 หมายถง ธาตหมวดท1

เชน1ป.หมายถงธาตหมวดท1

ปรสไมปทธาต

(ถาเปนตวเลขอนกใหทราบโดยนยน)

→ หมายถง เปลยนเปน,กลายเปน

seq! หมายถง กลมธาตทตองเตม #กอนประกอบ

วภกต

Ainq! หมายถง กลมธาตทไมตองเตม #กอนประกอบ

วภกต

veq! หมายถง กลมธาตทเตมหรอไมเตม #กได กอนประกอบวภกต

คำ�ชแจงอกษรยอ

บทน�ำ

ธาตมญชร: วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต

2

อกษรทควรร

สำาหรบนกเรยนสนสกฤตแลวสงทสำาคญไมแพกฎเกณฑทางไวยากรณกคออกษร

ชนดตางๆทใชในการถายทอดเสยงสำาหรบชาวไทยทสนใจสนสกฤตแลวอกษร

ทตองเรยนรเพมเตมนอกจากอกษรไทยกคออกษรเทวนาครและโรมน

ตำาราสนสกฤตสวนใหญจารกดวยอกษรเทวนาครหากสามารถเขยนอานอกษร

เทวนาครไดแลวจะทำาใหการเรยนสนสกฤตงายขน สวนอกษรโรมนกถอวาเปน

อกษรทสำาคญไมแพกนเพราะเปนอกษรทนกวชาการสวนใหญนยมใชในการ

ถายทอดเสยงในงานคนควาวจยตางๆ จงเปนอกษรทนกเรยนสนสกฤตจะตอง

รดวยเชนกน

ตำาราเลมนนำาอกษรชนดตางๆมาไวเปนบทนำาเพอใหผทสนใจศกษาไดดวยตนเอง

กอนทจะศกษากฎเกณฑทางไวยากรณตอไปเพราะเนอหาสวนใหญจะเขยนดวย

อกษรเทวนาครอกษรในภาษาสนสกฤตมดงน

บทนำ�

3

A Aa # $ % ^ \ § ¤ @ @e Aae AaE

a ā i ī u ū ṛ ṝ ḷ e ai o au

อ อ� อ อ อ อ ฤ ฦ เอ ไอ โอ เอ�

สระและพยญชนะ

เสยงในภาษาสนสกฤตแบงออกเปน 2 ชนดคอ เสยงสระ และเสยงพยญชนะ

สระมทงสน13เสยงสวนพยญชนะม33เสยงดงน

เสยงสระ

สระลอยและสระจมการเขยนสระม2แบบคอเมอเขยนตามลำาพงหรออยตนคำาจะใชรปหนงเรยกวา

“สระลอย”เมอนำาไปประกอบกบพยญชนะจะใชอกรปหนงเรยกวา“สระจม”ดงน

เสยงพยญชนะ

พยญชนะในภาษาสนสกฤตม 33 เสยงแบงออกเปน2ประเภทคอพยญชนะ วรรค25เสยงและพยญชนะอวรรค8เสยง

สระลอย A Aa # $ % ^ @ @e Aae AaE \ § ¤

สระจม - -a i- -I u U e E -ae -aE & © ¤

ธาตมญชร: วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต

4

พยญชนะวรรคคอพยญชนะทเกดจากฐานเดยวกนมทงหมด5วรรคแตละวรรคม5เสยงดงน

ฐ�นทเกด พยญชนะ

ท1

พยญชนะ

ท2

พยญชนะ

ท3

พยญชนะ

ท4

พยญชนะ

ท5

คอ k o g " 'kaก

khaข

gaค

ghaฆ

ṅaง

เพด�น c D j H |caจ

chaฉ

jaช

jhaฌ

ñaญ

ปมเหงอก q Q f F [ṭaฏ

ṭhaฐ

ḍaฑ

ḍhaฒ

ṇaณ

ฟน t w d x ntaต

thaถ

daท

dhaธ

naน

รมฝป�ก p ) b - mpaป

phaผ

baพ

bhaภ

maม

พยญชนะอวรรค หรอเรยกอกอยางหนงวาเศษวรรค คอพยญชนะทไมสามารถจดเขากบพยญชนะวรรคไดเนองจากคณสมบตตางกน มทงหมด 8เสยงดงน

y r l v z, è ; s hya ra la va śa ṣa sa ha

ย ร ล ว ศ ษ ส ห,ฮ

บทนำ�

5

ก�รประสมพยญชนะและสระ

สระมการเขยน 2 แบบคอเมอเขยนตามลำาพงหรอเปนตวแรกของคำาจะใชรปสระลอยเมอนำาไปประสมกบพยญชนะจะมการเปลยนรปเปนสระจมเชนAahar (āhāra, อาหาร)สระAa(ā, อา)เมอมตำาแหนงอยตนคำาจะเขยนเปนรปสระลอยไดแกรปAa(ā, อา)แตเมอประสมกบพยญชนะแลวจะเปลยนรปเปนสระจมไดแกhar(hāra, หาร)อยางนเปนตน

พยญชนะโดยทวไปไมสามารถออกเสยงไดดวยตนเองตองอาศยสระจงจะออกเสยงได การเขยนพยญชนะทยงไมไดประสมกบสระจะเขยนโดยมเครองหมายวราม( ! )อยใตพยญชนะเสมอเมอประกอบกบสระแลวเครองหมายนจะหายไปดงตวอยาง

k! + A = k (ka,กะ) k! + Aa = ka (kā,กา) k! + # = ik (ki, ก) k! + $ = kI (kī, ก) k! + % = ku (ku, ก) k! + ^ = kU (kū, ก) k! + @ = ke (ke, เก) k! + @e = kE (kai, ไก) k! + Aae = kae (ko, โก) k! + AaE = kaE (kau, เกา) k! + \ = k« (kṛ, กฤ) k! + § = k© (kṝ, ก)

ขอสงเกต

พยญชนะr!(r, ร)เมอประสมกบสระ% (u, อ)และ^(ū, อ)ตำาแหนงของสระจะไมเหมอนพยญชนะตวอน จะมรปพเศษคอ r! + % = é (ru, ร)r! + ^ = ê (rū, ร) พยญชนะr!เมอประสมกบพยญชนะจะเปลยนรปโดยจะขนไปอยดานบนพยญชนะทตามมาเชนr! (r, ร)+g(ga, ค)=gRR(rga, รค)ในคำาวาSvgR(savarga, สวรค)r! (r, ร)+m(ma, ม)=mR (rma, รม)ในคำาวาkmR (karma, กรม)เปนตน ภาษาสนสกฤตจะไมมการประสมระหวางพยญชนะr!(r, ร)และสระ\, § (ṛ, ṝ, ฤ,)

พยญชนะ

พยญชนะ

ภาษาสนสกฤตจะไมมการประสมระหวางพยญชนะ

ธาตมญชร: วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต

6

เครองหม�ยกำ�กบเสยง

ภาษาสนสกฤตมเครองหมายหลายชนดซงมชอและหนาทแตกตางกนไปในเบองตนนควรรจกเครองหมายทพบบอยในการเรยนสนสกฤตไดแก

1)วร�ม( ! )พยญชนะเมอไมไดประสมสระจะตองมเครองหมายวรามกำากบอยใตพยญชนะเสมอ เครองหมายวรามทำาหนาทหามเสยง นอกจากนพยญชนะทมเครองหมายวรามกำากบอยอาจอานเปนตวสะกดไดหากตามหลงสระ เครองหมายวรามนเมอถายถอดใชกบอกษรไทยจะเขยนเปนจด (พนท) ใตพยญชนะดงตวอยาง

เทวน�ครโรมนไทย

k! o! g! k kh g กขค gjan! gajān คชาน

2)อนสว�ระ( < )ใชแทนเสยงอนนาสกหรอเสยงขนจมกมลกษณะเปนวงกลมเลกๆอยดานบนพยญชนะดงตวอยาง

เทวน�ครโรมนไทย

m—gl maṁgala มำคล s—Sk«t saṁskṛta สำสกฤต

เทวน�ครโรมนไทย

ram> rāmaḥ รามะ(ตามหลงอะ)

jna> janāḥ ชนาะ(ตามหลงอา)

AiGn> agniḥ อคนะ(ตามหลงอ)

3)วสรคะ(:)ใชแทนเสยงลมหายใจทพนออกมามกมตำาแหนงอยสวน

ทายของคำาเมอถายถอดใชกบอกษรไทยจะใชแทนดวยเครองหมายวสรรชนย(ะ)

ดงตวอยาง

บทนำ�

7

4)อวครหะ(= )หรออวเคราะหใชแทนสระ“อะ”ทถกลบไปใน

การสนธ เมอถายถอดใชกบอกษรไทยจะเขยนเปนสญลกษณทมลกษณะคลาย

เครองหมายอญประกาศเดยวทเขยนสกดขางหลง ( ’ ) เพอใหรวามการสนธ

ดงตวอยาง

เทวน�ครโรมนไทย

kae=ip ko’pi โก’ป

พยญชนะสงยกต

เมอพยญชนะ 2 ตวชดกนโดยไมมสระคนกลางเรยกวาพยญชนะสงยกต หรอ

พยญชนะซอนวธเขยนพยญชนะสงยกตทำาได2แบบคอเตมเครองหมายวราม

( ! )ใตพยญชนะตวหนาเพอใหรวาพยญชนะนนไมมสระกำากบเชนd!y (dya, ทย)ในคำาวาivd!ya(vidyā, วทยา)เปนตนอกวธหนงคอลดรปพยญชนะตว

หนาโดยเขยนเปนพยญชนะครงตวเชนVy(vya,วย)ในคำาวาkaVy(kāvya, กาวย)เปนตน

การเขยนภาษาสนสกฤตดวยอกษรเทวนาครเมอคำาศพทประกอบดวยพยญชนะ

สงยกตนยมเขยนพยญชนะสงยกตนนดวยการเขยนพยญชนะครงตวประกอบเขา

กบพยญชนะเตมตวสำาหรบเครองหมายวรามจะใชเขยนดานลางของพยญชนะท

อยทายคำาในกรณทพยญชนะนนไมมสระประสมอยเชนbalkan!(bālakān, พาลกาน)

ธาตมญชร: วาดวยเรองธาตในภาษาสนสกฤต

8

อยางไรกตามพยญชนะทกตวไมสามารถเขยนแบบครงตวไดดงนนพยญชนะ

บางตวทไมมรปครงตวกอาจมการเขยนเครองหมายวรามกำากบอยเชนพยญชนะ

q!(ṭ, ฏ)Q!(ṭh, ฐ)f!(ḍ, ฑ)และF!(ḍh, ฒ)เปนตนเมอเขยนเปนพยญชนะ

สงยกตอาจจะเขยนเปนq!q(ṭṭa, ฏฏ)หรอ”(ṭṭa, ฏฏ)ทงนขนอยกบความ

นยมพยญชนะทมรปเขยนครงตวมดงน

ไทย โรมน เตมตว ครงตว

ก k k! K

ข kh o! O

ค g g! G

ฆ gh x! ¸

จ c c! C

ช j j! J

ญ ñ |! Á

ณ ṇ [! {

ป p p! P

ไทย โรมน เตมตว ครงตว

พ b b! B

ภ bh -! _

ม m m! M

ย y y! Y

ว v v! V

ศ ś z! Z

ศ ś è ! ç

ษ ṣ ;! :

ส s s! S