ลกษณะภายนอกของเตานมแพะ เตานม (Udder) ของแพะประกอบดวยตอมนานม (Mammary gland) 2 สวน คอ ดานซายและขวา ตอมนานมจะทาหนาทในการสรางนานมและเกบสะสมไวในเตากอนทนมจะ ถกรดออกมาทางหวนม (Teat) ผานออกทางรหวนม (Teat canal) ซงบรเวณรหวนมนจะม กลามเนอหรด (Sphincter) โดยทาหนาทในการปดรหวนมปองกนการไหลของนานมเมอยงไม ถกรดและทสาคญจะชวยปองกนเชอโรคเขาสเตานมได ระบบเลอดของเตานมแพะมความสาคญเนองจากเปนแหลงทนาฮอรโมนมายงเตานม รวมถงสารอาหารตางๆผานเขาสเตานมเพอการกลนสรางนานมออกมา โดยเสนเลอดทนา เลอดแดงมาทเตานมคอ External pudic artery สวนเสนเลอดทนาเลอดออกจากเตานมกลบส หวใจคอ External pudic vein และ Subcutaneous abdominal vein หรอ Milk vein ซงเปน หลอดเลอดดาขนาดใหญอยใตผวหนงสามารถมองเหนไดชดเจนบรเวณใตพนทอง

ลกษณะภายในของเตานมแพะ ภายในตอมนานมจะประกอบไปดวย เนอเยอสาคญททาหนาทในการกลนสรางนา นม (Parenchyma) ซงประกอบไปดวยกระเปาะสรางนานม Alveolus หลายๆอนอดแนนอย ภายในเตานม โดยเนอเยอของ Alveolus นเปนเซลลชนเดยวบเปนผนงของกระเปาะนม ซง กลมเซลลทเรยงตวชนเดยวนทาหนาทในการกลนสรางนานม หรอเรยกวา Secretory cells สวนเนอเยออกประเภทเปนเนอเยอประกอบในเตานม ซงสวนใหญเปนเนอเยอเกยวพนหลาย ชนดประกอบกนขนมา เชน เอน (Ligament) ทจะชวยพยง และแบงเตานมออกเปน 2 สวน รวมถงเนอเยอไขมน (Adipose tissue) ทแทรกบอยในเนอเยอของตอม และกลามเนอเรยบ (Myoepithelial cells) ทบอยโดยรอบกระเปาะนม ทอกระเปาะนม ทอนมรวม โดยกลามเนอน จะทาหนาทในกระบวนการหลงนานม (Milk letdown reflex) ดวยการหดตวเมอถกกระตนจาก ฮอรโมนออกซโตซน เพอบบรดกระเปาะนมและทอนม ทาใหสามารถบบไลใหนานมไหลออก มาทางรหวนมได

บทท 10 การสรางนานม และการจดการนานมแพะ

AT 335 189

1

2

3

4

5

6

1 Alveolus 2 Mammary duct 3 Gland cistern 4 Teat cistern 5 Teat canal 6 Lobe

ภาพท 10.1 ลกษณะเตานมของแพะ

AT 335 190

5

1

2

4

3

1 Epithelial cells or Milk Secreting cells or Lactating cells 2 Myoepithelial cells 3 Intralobar duct 4 Capillary milk duct 5 Full lumen milk secretion

ภาพท 10.2 กระเปาะสรางนานม (Alveolus)

AT 335 191

กระบวนการสงเคราะหนานม กระบวนการสงเคราะหนานม (Milk synthesis) เปนกระบวนการทมหลายขนตอน รวมกน โดย นานมประกอบไปดวยนาซงถอเปนสวนประกอบหลกทมอยมากถงประมาณ 87% และสวนประกอบอนๆทละลายไดในนา เชน นาตาลแลคโตส วตามน เกลอแร และโปรตน สวนประกอบทไมละลายนา คอ ไขมน โดยสวนประกอบของนานมจะถกสงเคราะหขนทเซลล กลนสรางนานม (Secretory cells หรอ Lactating cells) ซงเปนชนของเซลลทบอยโดยรอบ กระเปาะนม โดยใชวตถดบจากเลอดทผานเขามาเลยงเซลลกลนสรางนานมในเตานม สวนสาร บางอยางทผานมาจากกระแสเลอดสนานมไดโดยตรงนนคอ วตามนและเกลอแร

ตารางท 10.1 คาเฉลยของสวนประกอบในนานมแพะ (Milk compositions)

สวนประกอบในนานมแพะ รอยละ (%)นา 87.14

ไขมน 4.09แลคโตส 4.20โปรตน 3.71เกลอแร 0.78

ปรมาณของแขงทงหมด 12.86ปรมาณของแขงทไมใชไขมน 8.69

(ทมา: Judkins & Keener. 1963.) การกลนสรางนานมในแพะนนยงมความแตกตางกน ทงในสวนของปรมาณนานม (Milk yield หรอ milk production) และสวนประกอบในนานม (Milk compositions) โดยเฉพาะ อยางยงปรมาณของไขมนในนานม ซงจะมความแปรผนกนไปตามสายพนธ โดยจะมศกยภาพ ในการแสดงออกของยนทแตกตางกนไป รวมถงอาจมปจจยภายนอกทเขามาเกยวของสมพนธ กบปรมาณนานมและสวนประกอบในนานมดวย เชน สารอาหารทไดรบจากอาหารทแพะกนม สวนสาคญในการนาไปกลนสรางเปนสวนประกอบตางๆในนานมแพะ ปรมาณนาทแพะกนเขา ไปในแตละวนสอดคลองกบปรมาณนานมทได การปวยเปนโรคเตานมอกเสบทจะสงผลใหเกด

AT 335 192

การเพมขนของปรมาณเซลลเมดเลอดขาวและเกลอแรในนานม อนเนองจากภาวะการอกเสบ ทกระตนใหมการเรยกเมดเลอดขาวออกมาสกระแสเลอดจานวนมาก รวมกบเกดความเสยหาย ของรอยตอระหวางเซลล (Tight junction) ททาใหเกลอแรจากเลอดหลดลอด (Leak) ออกมาส นานมมากขน อกทงสภาพแวดลอมทไมเหมาะสมรอบๆตวแพะทอาจสงผลถงความเครยดทา ใหแพะลดศกยภาพการผลตนานมลง เปนตน

ตารางท 10.2 คาเฉลยของปรมาณนานมและไขมนในนานมแพะแยกตามพนธ

พนธแพะนม ปรมาณนานมตลอด รอยละของปรมาณ ระยะการใหนม ไขมนนม (%)

ซาเนน 2,468 3.4แอลไพน 2,254 3.5ลาแมนซา 2,097 3.9

ทอกเกนเบรก 2,015 3.2แองโกล นเบยน 1,749 4.8

(ทมา: Based on 2002 DHIR Individual doe records, American Dairy Goat Association. http://www.sheepandgoat.com/news/Oct2003.html )

การสงเคราะหไขมนนม (Milk fat synthesis) การสงเคราะหไขมนนมเกดขนในสวน Smooth Endoplasmic Reticulum (SER) ของเซลลกลนสรางนานม (Lactating cells) ไขมนในนานมเปนสารประกอบทสวนใหญไดจาก ไตรกลเซอไรด (Triglycerides) ซงไตรกลเซอไรดนประกอบดวย กลเซอรอล (Glycerol) และ กรดไขมน (Fatty acids) จานวน 3 ตว ทมาของกรดไขมนจะไดมาจาก 2 ทาง คอ 1. กรดไขมนทไดจากอาหาร ซงสวนใหญจะเปนกรดไขมนสายสนและสายกลาง (Short and Medium chain fatty acids; C4-C16) ในกลมกรดไขมนระเหยได (Volatile fatty acids; VFA) เชน อะซเตท (Acetate; C2), และเบตา-ไฮดรอกซบวทเรท (ß-hydroxybutyrate; C4) ซงเปนๆผลผลตทไดมาจากกระบวนการหมก (Fermentation) อาหารหยาบโดยจลนทรย ในกระเพาะหมก โดยทอะซเตทนนจะถกดดซมผานกระเพาะหมกเขาสกระแสเลอดไดโดยตรง

AT 335 193

สวนเบตา-ไฮดรอกซบวทเรทจะมการเปลยนรปมาจากบวทเรท (Butyrate; C4) ในระหวางขน ตอนการดดซมสารนผานผนงของกระเพาะหมก ความสาคญของอะซเตทและบวทเรทนนเปน กรดไขมนสายสนทใชในการสงเคราะหไขมนนม สวนโพรพโอเนท (Propionate; C3) นนได มาจากกระบวนการหมกอาหารขนกลมคารโบไฮเดรทพวกแปงและนาตาลเปนหลก บทบาทท สาคญของโพรพโอเนทนนคอการทจะถกเปลยนแปลงไปเปนนาตาลกลโคส โดยกระบวนการ สรางนาตาลขนมาใหมจากสารทไมใชกลโคสทตบนนเอง (Gluconeogenesis) 2. ไขมนทไดจากรางกาย (Adipose tissue) โดยกระบวนการ Mobilization ของ ตวสตวเอง ซงการเผาผลาญและสลายไขมนในรางกายเกดขนอยเปนปกตในรางกายและไขมน ทไดสวนใหญจะเปนกรดไขมนสายยาว (Long chain fatty acids; C16-C18) ทถกลาเลยงผาน จากกระแสเลอดแลวนาเขาสเซลลกลนสรางนานมเพอการสงเคราะหเปนไขมนในนานมตอไป การสงเคราะหนาตาลแลคโตส (Lactose synthesis) การสงเคราะหนาตาลแลคโตสเกดขนทสวน Golgi apparatus ของเซลลกลนสราง นานม โดยสารตงตนในการสรางนาตาลแลคโตสคอกลโคสและกาแลคโตส ซงกระบวนการท เซลลกลนสรางนานมจะนากลโคสเขาสเซลลไดตองอาศยตวพาคอ Glucose transporter นาตาลแลคโตส (Lactose) เปนนาตาลในนานมทมโครงสรางเปนนาตาลโมเลกลค ประกอบขนมาจากนาตาลโมเลกลเดยว 2 ตว คอนาตาลกลโคส (Glucose) และกาแลคโตส (Galactose) ดงนนในการทสตวไดรบอาหารทมกลโคสสงกจะชวยใหสตวสามารถสรางนาตาล แลคโตสไดมากขน และการหมกอาหารขนโดยจลนทรยในกระเพาะหมกใหเกดเปนกรดไขมน ระเหยไดกลมโพรพโอเนท และกรดอะมโนทจะถกดดซมไดจากระบบทางเดนอาหารกเปนสวน สาคญทจะนามาใชในการสรางนาตาลแลคโตสดวย นอกจากนแลวปรมาณของนาตาลแลคโตส และเกลอแรในนานมยงมผลตอแรงดนออสโมตกของนานม ถาความเขมขนของสารดงกลาว มากจะเกดการดงนาตามเขามาในนานม ทาใหปรมาณผลผลตนานม (Milk yield) เพมขนดวย การสงเคราะหโปรตน (Protein synthesis) การสงเคราะหโปรตนในนานมนนเกดขนในเซลลในสวนของ Ribosome ทอยบน สวน Endoplasmic Reticulum หรอ Rough Endoplasmic Reticulum (RER) ของเซลลท ทาหนาทกลนสรางนานมในกระเปาะนม ซงสารตงตนทใชในการสงเคราะหโปรตนในนานมนน คอกรดอะมโนจากกระแสเลอด ทดดซมมาจากระบบทางเดนอาหารหลงจากการกนอาหารของ ตวสตวและโปรตนทไดจากจลนทรยในกระเพาะหมก (Microbial protein) กรดอะมโน (Amino

AT 335 194

acids) และโปรตนสายสน (Peptide) สามารถผานเขาสเซลลกลนสรางนานมไดโดยผานตวพา คอ Peptide transporter และ Anionic amino acid transporter โปรตนทสงเคราะหไดจากเซลลกลนสรางนานมประกอบไปดวย เคซน (Casein),

แอลฟา-แลคตาลบมน (α-lactalbumin), เบตา-แลคโตโกลบลน (β-lactoglobulin) และโปรตน ชนดอนๆอกเปนสวนนอย เชน เอนไซมชนดตางๆ

นานมทกลนสรางแลวบรรจอ ในชองวางในกระเปาะนม ย

SER

Nu

RER

Golgi

mitochondria

Paracellular pathway

Secretory vesicle

Fat droplet

Amino Glucose acids

Electrolyte

Tight junction

Fatty acids, Glycerol Acetate, ß-hydroxybutyrate

Casein micelle

เสนเลอดทอยดานฐานของเซลลกลนสรางนานม จะนาสารอาหารมาทเซลลเพอใชในการกลนสรางนานม

ภาพท 10.3 กระบวนการกลนสรางนานมของเซลลกลนสรางนานม (Epithelial cells หรอ Secretory cells หรอ Lactating cells)

AT 335 195

การแลกเปลยนวตามนและเกลอแรในนานม

วตามนและเกลอแรในนานมนนจะไดมาจากการดดซมมาจากกระแสเลอดโดยตรงเนองจากเซลลกลนสรางนานมไมสามารถสงเคราะหขนเองได ซงการแลกเปลยนวตามน และ เกลอแรในนานม โดยปกตแลวจะเกดการผานออกจากกระแสเลอดเขาสชองวางในกระเปาะนม ไปรวมกบนานมมอย 2 วธ คอ กระบวนการผานเขาและออกสนานมผานทางตวเซลล เรยก Transcellular pathway และกระบวนการผานเขาออกโดยผานทางรอยตอระหวางเซลล เรยก Paracellular pathway เกลอแรทพบมากในนม เชน แคลเซยม (Ca), ฟอสฟอรส (P), โซเดยม (Na), โปแตสเซยม (K), คลอไรด (Cl) และแมกนเซยม (Mg) สวนของวตามนทพบมากในนานม เชน วตามนเอ, วตามนบ, วตามนซ, วตามนด และวตามนอ

ปจจยทเกยวของกบการสงเคราะหนานมและสวนประกอบของนานม

กระบวนการสงเคราะหนานมและสวนประกอบในนานมนนเปนกระบวนการทสลบซบซอนหลายขนตอน (Complex process) และเกดขนอยตลอดเวลา (Dynamic process) ในสวนสรรวทยาของตวสตวและการทาหนาทภายในตอมนานม ปจจยทมความสมพนธเกยว ของในกระบวนการตางๆนนมมากมาย และตางกมความสาคญแตกตางกนไปตามบทบาทของ การมผลกระทบตอตวสตว โดยปจจยทเกยวของตอการสงเคราะหนานม และสวนประกอบใน นานมของแพะนนมทงในสวนของปจจยการเปลยนแปลงทเกดขนภายในรางกายแพะเอง และ ปจจยภายนอกอนเกดจากสภาวะแวดลอมรอบๆตวแพะ

ปจจยภายในตวแพะ

พนธกรรม พนธกรรม (Genetic) หรอสายพนธ (Breed) ของแพะถอเปนปจจยหนงทจะสงผล ตอศกยภาพการผลตนานมหรอสวนประกอบในนานมทแตกตางกนไป โดยปกตแพะทมความ สามารถในการใหผลผลตนานมไดสงๆนนกมกจะเปนสายพนธทถกคดเลอกมาแลว เพอการให ผลผลตนานม เชน แพะพนธซาเนน (Saanen) พนธแอลไพน (Alpine) พนธทอกเกนเบรก (Toggenburg) ทพบวามการใหนมไดสงกวาแพะสายพนธทสามารถใหนมพนธอนๆ อายแพะ แพะทมการเจรญเตบโตของรางกายและระบบสบพนธสมบรณเตมทและมสขภาพ แขงแรงทสามารถใชผสมพนธได และใหผลผลตนานมในปรมาณสงควรอยในชวงอาย 1-2 ป

AT 335 196

ขนไปและจะใหนานมไดสงโดยเฉพาะในชวงทองแรกๆ แตเมอมอายมากขนปรมาณผลผลตนา นมจะคอยๆลดลง ซงรวมถงสวนประกอบนานมกมแนวโนมลดลงเชนกน ระยะเวลาทใหนม ผลผลตนานมจะคอยๆเพมขนเรอยๆภายหลงจากทแมแพะคลอดลก จนกระทงถง ชวงทมปรมาณนานมสงสด (Peak) คอในชวงวนท 20-50 หลงคลอด และในระยะเวลาหลง จากนนปรมาณนานมจะคอยๆลดลง เชนเดยวกนกบสวนประกอบในนม เชน โปรตน ไขมน วตามน เกลอแร รวมถงปรมาณของภมคมกนทถายทอดจากแมสลกผานทางนานม ซงพบวาม ปรมาณสงขนอยางผดปกตในนานมระยะ 1-3 วนหลงคลอดหรอทเรยกวานมนาเหลอง ยกเวน ปรมาณของนาตาลแลคโตสและโปแตสเซยม แตในระยะเวลาของการใหนมทนานขนจะพบวา สวนประกอบในนานมจะแปรผกผนกบปรมาณนานม คอปรมาณนานมทเพมขนสวนประกอบ ในนานมจะลดลงแตในระยะทายของการใหนมจะมปรมาณนานมลดลงและพบวาสวนประกอบ ในนานมจะเพมขนโดยเฉพาะไขมนและโปรตนในนม ความคงทของการใหนม ความคงทของการใหนม (Persistency) คอการทแมแพะจะมความสามารถในการ ใหนมในปรมาณคงทมากนอยเพยงใดตลอดระยะการใหนมแตละครงของการใหนม (Lactation period) ซงแมแพะทยงมความคงทของการใหนมมากเทาไรกจะสามารถใหผลผลตนานมไดใน ปรมาณทสงมากขน แตโดยปกตแลวปรมาณนานมในแตละระยะการใหนมจะมปรมาณทสงใน ชวงเดอนแรกและหลงจากนนจะคอยๆลดลง ถาหากแมแพะทมความคงทของการใหนมดกจะ พบวาปรมาณนานมทไดหลงจากระยะทมการใหนมสงสดในชวงเดอนแรกๆแลวนนจะไมลดตา ลงอยางรวดเรวนกในระยะเวลาตอมา แตจะคอยๆลดลงโดยปรมาณนานมจะไมตางจากชวงให นมแรกๆคอปรมาณการใหนมสงสด (Peak) นนเอง ซงกจะทาใหปรมาณนานมตอระยะการให นมในครงนนมผลผลตรวมในปรมาณมาก ระยะแหงนมกอนคลอด ระยะแหงนมกอนคลอด (Dry period) คอการงดรดนมแมแพะกอนวนครบกาหนด คลอดอยางนอย 50-60 วน ซงเปนเหตผลของความตองการใหแมแพะไดใชอาหารทไดรบและ สะสมไวในรางกายนาไปเพอการสงเสรมการเจรญเตบโตของลกในทอง เพราะในชวงทายของ การตงทองลกในทองนนจะมอตราการเจรญเตบโตอยางรวดเรวจงทาใหลกตองการสารอาหารจากแมในปรมาณมากทงเปนการพกการทางานของเซลลสรางนานมในเตานมใหกลบสสภาพปกตเพอเตรยมไวสาหรบการผลตนานมเลยงลกในชวงหลงคลอดไดตอไปอยางมประสทธภาพ

AT 335 197

การหยดรดนมกอนคลอดนนหากทาไดอยางถกตองและเหมาะสมแลว นอกจากจะ ลดปญหาของโรคเตานมอกเสบ ยงจะชวยใหการผลตนานมในระยะการใหนมครงตอๆไปเพม มากขน รวมถงความคงทของการใหนมในแตระยะการใหนมจะยาวนานขนอกดวย ในการหยดรดนมกอนคลอดนนอาจมขอควรคานงถงอยหลายประการ เนองจากม กรณทแมแพะนนยงอาจมการใหนมในปรมาณทมากอย ซงเกษตรกรบางรายอาจยงรสกวาไม จาเปนทตองหยดรด แตนนจะเปนผลเสยแกตวแมแพะเองทจะมสขภาพทรดโทรม รวมถงมผล ตอความคงทของการใหนมของแมแพะในระยะยาวอกดวย นอกจากนถาหากวาแมแพะทมการใหนมในปรมาณมากการหยดรดนมกระทนหนกอาจไมเปนการดเพราะจะทาใหเตานมคดและเกดเปนเตานมอกเสบตามมาไดดงนนจงควรให ปรมาณนานมคอยๆลดลงกอนจงทาการแหงนม โดยวธการททาใหนานมคอยๆลดลงนนจะทา ไดโดยการคอยๆลดปรมาณของอาหารขนทใหแพะกนในแตละวนลงเรอยๆแตควรเสรมอาหาร หยาบคณภาพดทดแทน สวนในแมแพะทมการใหนมปรมาณนอยอยแลวกสามารถทาการแหง นมไดเลยทนท

ปจจยภายนอกตวแพะ สภาพแวดลอมรอบตวแพะ สภาพแวดลอมรอบๆตวแพะมความสาคญ และสงผลกระทบโดยตรงตอการใหผล ผลตนานม โดยเฉพาะสภาพอากาศทมอณหภมสงเกนไป ซงในสภาวะทมอากาศรอนมากๆจะ ทาใหแพะเกดความเครยดจากความรอน หอบ เอาแตนอน ไมราเรง เบออาหาร หรอมความ อยากอาหารลดลง สาเหตดงกลาวอาจเปนผลใหแพะกนอาหารไดนอยลง เพอเปนการลดการ สรางความรอนจากการทาหนาทในการยอยและเผาผลาญสารอาหาร ของระบบทางเดนอาหาร และการลดการสรางความรอนจากการเคลอนไหวของรางกายทาใหสงผลตอการใหนมโดยตรง อาหาร การทแพะไดรบอาหารอยางเพยงพอทงในสวนของอาหารหยาบ และอาหารขนท ใหพลงงานสงจะมผลตอศกยภาพการผลตนานมของตวแพะเอง รวมถงสวนประกอบในนานม โดยทการใหอาหารหยาบ (Roughage) และอาหารขน (Concentrate) จาเปนตองใหในอตรา สวนทเหมาะสม ดงนนในการใหอาหารหยาบควรใหอยางเพยงพอเพอจะสามารถรกษาสมดล ของกระบวนการหมกในกระเพาะหมกของแพะ และตองคานงถงปรมาณของอาหารขน ซงเปน อาหารใหพลงงานสงทจะสนบสนนการสรางนานมของแพะไดอยางมประสทธภาพ ซงจากการ

AT 335 198

ศกษาอตราสวนของการใหอาหารแกแมแพะทอยในชวงการใหผลผลตนน พบวาอตราสวนของ อาหารหยาบตออาหารขนควรอยระหวาง 60:40 ถง 70:30 จานวนครงของการรดนม จากการศกษาจานวนครงของการรดนมในแตละวน พบวาการรดนมวนละ 2 ครง จะสามารถชวยใหไดผลผลตนานมมากกวาการรดนมเพยงครงเดยวตอวน ทงนการทแมแพะท มการใหนมในแตละวนปรมาณมากๆนนยงจาเปนทจะตองรดนมบอยครงขน เพอลดปญหานม คดเตา นอกจากนการทรดนมบอยครงยงมขอดในเรองการชวยใหความคงทของการใหนมยาว นานออกไปมากกวาการรดนมนอยครงอกดวย ความสมาเสมอของชวงเวลาในการรดนม ในแตละวนการรดนมแพะควรทาใหเปนเวลาและสมาเสมอ จะชวยใหแพะรบรและ ฝกจนเปนนสย อกทงไมทาใหแพะเกดปญหากบการหลงนานม ซงเปนปฏกรยาตอบสนองของ ฮอรโมน เพราะหากเกดความไมสมาเสมอในการรดนม หรอระยะเวลาหางเกนไปจนสงผลถง การมนานมคดเตาอาจทาใหเกดโรคเตานมอกเสบได

กระบวนการหลงนานม กระบวนการหลงนำนม (Milk letdown reflex หรอ Milk ejection reflex) เปน ปฏกรยาตอบสนองตอการถกกระตนใหเกดการหลงนานมออกมาจากเตานม โดยทการกระตน นนเกดจากการดดนมของลกแพะหรอการรดนมททาอยเปนประจาในแตละวนจะทาใหแพะเกดความคนเคยและเมอถงเวลาแพะกจะสามารถหลงนานมไดทนท กระบวนการเรมจากการกระตนปลายประสาทรบความรสกทบรเวณเตานมและหวนม จากนนจะมการสงกระแสประสาทไปยงไขสนหลงเขาสสมองทาใหเกดการกระตนการหลง ฮอรโมนออกซโตซน (Oxytocin) จากตอมใตสมองสวนหลง (Posterior pituitary gland) เขาส ระบบไหลเวยนโลหตไปยงเตานม กระเปาะนม และทอนม ทาใหเกดมการกระตนกลามเนอ เรยบ (Myoepithelial cells) ทบอยรอบกระเปาะนม (Alveoli) และทอนม (Mammary ducts) ใหหดตว จงทาใหเกดการบบรดและเพมความดนภายในกระเปาะนมและทอนมชวยใหสามารถ ขบนานมไปยงชองวางภายในเตานม (Gland cistern) และหวนม (Teat) ตอไป แตหากแพะเกดความเครยดหรอตนเตนตกใจ ซงจะสงผลใหมการกระตนการหลง ฮอรโมนอพเนฟรน (Epinephrin) จากตอมหมวกไต (Adrenal gland) เขาสระบบไหลเวยน โลหตจะมผลยบยงกระบวนการหลงนานมลงได ดงนนจงจาเปนอยางยงทจะตองมการดแลเอา

AT 335 199

ใจใสแพะกอนการรดนมใหอยอยางสบาย ไมบงคบ ไลตอน หรอตแพะจนทาใหแพะตกใจและ เกดความเครยดขน ซงจะสงผลถงการอนนมอกทงยงจะทาใหแพะเขดและมกจะดนรนขดขน อยเสมอเมอถงเวลารดนม

Brain

Oxytocin from posterior pituitary gland

Heart

Spinal cord Epinephrine from adrenal gland

Nerve impulse from teat

ภาพท 10.4 กระบวนการหลงนานม (Milk letdown reflex หรอ Milk ejection reflex)

การจดการการรดนม

การรดนมแพะในปจจบนนสามารถทาไดทงการรดดวยมอหรอการใชเครองรดนมซงมความสะดวกมากขนและสามารถรดนมไดรวดเรวไมสนเปลองแรงงานในการรดนมมากนก ซงถาหากเกษตรกรทมแมแพะรดนมจานวนมากๆจะชวยใหทางานไดสะดวกขน โดยหลกการ ของการรดนมทงการรดดวยมอและการใชเครองรดนมจะใชหลกการเดยวกนคอ การบบรดให เกดความดนภายในหวนมไลนานมออกจากหวนมผานรนมออกสภายนอก

การรดนมนนมสงทตองคานงถงมากมายทงกอนและหลงการรดนม แมกระทงใน ระหวางขนตอนการรดนมทจะตองกระทาอยางถกตอง รวดเรวและสะอาด เพอเปนการปองกน การบาดเจบทอาจเกดขนกบแพะในขณะรดนม และยงเปนการปองกนการตดเชอเขาสเตานม

AT 335 200

แพะอนเปนสาเหตสาคญของโรคเตานมอกเสบทเกดกบแพะได ดงนนจงจาเปนอยางยงทผรด จะตองศกษาขนตอนและขอควรปฏบตในการรดนมแพะอยางเครงครด

ขอควรปฏบตในการรดนมแพะ

การรดนมแพะไมวาจะใชวธการรดนมแบบรดดวยมอ หรอรดดวยเครองรดนมกม ขอควรปฏบตในการรดนมในแบบแผนเดยวกนคอการรกษาความสะอาดในขนตอนของการรดนมและพยายามรดนมใหเสรจโดยเรว ไมทาใหแมแพะเกดความเครยดทงกอนและหลงการรด โดยทมขอแนะนาในขนตอนการรดนมทตองใหความสนใจและปฏบตตาม ดงน

1. เวลาการรดนมตองแนนอนและสมาเสมอ ใหแพะมความคนเคยและสามารถหลง นานมไดสมาเสมอ เพราะการทมการเปลยนแปลงเวลาในการรดนมจะทาใหแพะเครยดและสง ผลทาใหนานมลดลงได

2. การรดนมตองทาดวยความระมดระวงและนมนวลทงตอตวสตว และในระหวาง การรดนมควรรดอยางถกวธไมทาแรงเกนไปจนทาใหแพะเกดการบอบชาหรอบาดเจบจากการ รดนม อกทงไมควรบงคบหรอตแพะเพราะอาจทาใหเกดความเครยดจนแพะอนนมได

3. การเตรยมอปกรณในการรดนมใหพรอมกอนการรดนม โดยอปกรณตางๆตองได รบการดแลใหอยในสภาพพรอมใชงานและสะอาดอยเสมอ

4. การเตรยมตวผรดนม ผทมหนาทรบผดชอบในการรดนมแพะนนควรจะตองมการ ฝกหดใหมความสามารถในการรดนมอยางถกวธ และควรมการดแลรกษาความสะอาดตวผรด เองเพอสขอนามยทงของแพะและคณภาพของนานมดบทได

5. การเตรยมตวแพะ ในการรดนมแพะควรใหแพะอยในททสะอาดและไมแออดหรอ รอนเกนไปเพราะอาจทาใหแพะเกดความเครยดไดงาย กอนการรดนมจาเปนทจะตองทาความ สะอาดเตานมแพะโดยการใชนาฉดลางเตานม และใชผาชบนายาฆาเชอเชดถทาความสะอาด เตานมใหทวทงนการเชดลางเตานมนอกจากจะเปนการรกษาความสะอาดปองกนการตดเชอททาใหเกดโรคเตานมอกเสบแลวยงเปนการกระตนใหเกดการหลงของฮอรโมนทชวยในการหลงนานมไดอกดวย

6. การรดนมแพะ หากเปนการรดนมดวยมอควรจะเรมกระทาทนทหลงจากการเชด ลางเตานมเรยบรอยแลว และควรรดใหเสรจภายใน 5-8 นาท เนองจากผลของการทางานของ ฮอรโมนออกซโตซนทจะชวยในการกระตนการหลงนานมแตหากทาการรดนมโดยใชเครองรด นมกควรสวมหวรดนมใหสวมเขาพอดกบหวนม และกระทาหลงจากการเชดเตานมใหสะอาด

AT 335 201

แลว หลงจากการรดนมเสรจแลวควรทาการจมหวนม (Dipping) ดวยนายาฆาเชอเพอปองกน การตดเชอเขาทางรเปดของหวนม และควรใชนายาจมหวนมทมสวนผสมของสารทชวยรกษา ใหหวนมมความออนนมและบารงผวหนงบรเวณหวนมใหชมชนอยเสมอ

7. การทาความสะอาดอปกรณทใชในการรดนมใหสะอาดทนทหลงจากรดนมเสรจ ในแตละครงโดยใชนาอนลางอปกรณทกชนรวมถงเครองรดนม จากนนจงใชนายาฆาเชอลางท อปกรณทกชนซาอกครง กอนนาไปผงลมใหแหงสนทในบรเวณทปลอดจากฝนละอองปนเปอน สวนผาทใชในการเชดถเตานมและอปกรณในการรดนมควรซกและตากแดดใหแหง ซงการทา ความสะอาดอปกรณตางๆนนควรทาทนทหลงจากรดนมเสรจในแตละครง เนองจากหากปลอย ทงไวนานจะทาใหไขมนนมทสะสมอยตามซอกในอปกรณนนฝงแนนทาใหทาความสะอาดยาก

ขนตอนและวธการรดนมดวยมอ

การรดนมดวยมอยงเปนวธทนยมทากนอยทวไปในฟารมทมการเลยงแพะจานวนไมมากและเจาของจะทาการรดนมดวยตวเอง หรอการรดนมดวยมอยงคงมบทบาทในฟารมท ถงแมมการรดดวยเครองรดนม แตการรดนมดวยมอจะถกปฏบตกบแพะทมปญหาการเปนโรค เตานมอกเสบ หรอแพะทมขนาดหวนมใหญหรอเลกเกนไปทาใหไมสามารถใชเครองรดนมได

ในขนตอนของการรดนมทกครงจะตองปฏบตตามขนตอนทแนะนาไวขางตนอยางเครงครด ไมวาจะเปนการเตรยมตวแพะทจะรดนมใหอยในสภาวะทไมกอใหเกดความเครยด การเชดลางเตานมใหสะอาด รวมถงขนการเตรยมตวผรด และการจดการดานความสะอาดใน ระหวางกระบวนการรดนมจนสนสดกระบวนการรดนม เพอเปนการปองกนการเกดโรคเตานม อกเสบและรกษาคณภาพของนานมดบทได

วธการรดนมดวยมอจะกระทาพรอมๆกนไปทงสองมอ โดยการจบกาทหวนมแพะ ใหอยระหวางนวชและนวหวแมมอ จากนนกใหบบรดทหวนมโดยไลลงมาตามนวอกสามนวท เหลอซงขณะเดยวกนนนวชและนวหวแมมอจะยงคงบบรดอยทโคนหวนม เพอปองกนการไหล ยอนของนานมในสวนของทอหวนมและทอนานมกลบเขาไปในเตานม เมอทาการบบไลนานม จนออกมาไดแลวใหคลายมอทกาหวนมนนออกเพอปลอยใหนานมจากเตานมและททอนมไหล ลงมาสชองวางภายในเตานม และทอทหวนมแลวจงทาการรดนม โดยกามอในทารดนมอกครง และทาตามวธการรดนมอยางนนไปเรอยๆจนกระทงแนใจวารดนมไดจนหมดเตาแลว การรด นมดวยมอนนพบวาจะสามารถทาใหไดนานมมากกวาการรดดวยเครองรดนม ดงนนหลงจาก การรดนมดวยเครองรดนมแลวเกษตรกรมกจะทาการรดนมดวยมอซาอกครงจนแนใจวานานมหมดเตาซงจะชวยใหไดนานมเพมขน

AT 335 202

1. ทาความสะอาดรางกายและ มอของผรดนมดวยนายาฆาเชอกอนการรดนมทกครง

2. ทาความสะอาดตวแพะและ เชดลางเตานมดวยนายาฆาเชอ

3. จบกาหวนมแพะใหอย ระหวางนวชและนวหวแมมอ

AT 335 203

4. บบรดหวนมโดยไลลงมา ตามนวอกสามนวทเหลอ

5. คลายมอทกาหวนมนนออกเพอ ปลอยใหนานมจากเตานมไหลลงส ชองวางภายในเตานมและทอหวนม

ภาพท 10.5 การรดนมดวยมอ

AT 335 204

ภาพท 10.6 โตะสาหรบรดนมแพะ

ภาพท 10.7 การรดนมแพะดวยมอบนโตะรดนม

AT 335 205

ขนตอนและวธการรดนมดวยเครองรดนม เมอทาการเตรยมตวแพะและการเชดลางทาความสะอาดเตานม รวมถงเครองมอ

ในการรดนมพรอมแลวกสามารถทาการสวมหวรดนมเขากบหวนมของแพะไดทนท การทางานของเครองรดนมจะมหลกการคลายกบการรดนมดวยมอ คอมการบบ

รดใหเกดความดนภายในหวรดของเครองรดนม โดยททอยางทบอยภายในหวรดนมจะมการ ปมอากาศเขาออกเปนจงหวะ โดยการปมอากาศเขาทอยางทาใหเกดการขยายตวเพอบบสวน หวนมใหนานมไหลออกมา และคลายตวดดอากาศออกจากทอยาง ความดนในทอยางจะลดลง ชวยใหหวนมคลายตวจนนานมจากเตาไหลลงสหวนมอกครง การปรบระดบของเครองรดนม ใหมระยะการบบรดและการคลายตวควรจะปรบใหมระดบทสมาเสมอไมควรสนหรอยาวเกนไป เพราะอาจทาใหเกดภาวะการคงของเลอดทสวนของหวนม หรออาจจะทาใหเกดการบาดเจบท หวนมของแพะได

ภาพท 10.8 เครองรดนมแพะ (ทมา: http://www.milkingmachines.co.ukportabletwin_sheep)

AT 335 206

ภาพท 10.9 การรดนมแพะโดยใชเครองรดนม (ทมา: http://www.ontariogoatmilk.orgEquipment.htm20machine)

การแปรรปนานมดบเพอการบรโภค

หลงจากไดนานมดบทผานการกรองฝนผงจนสะอาดเรยบรอยแลวสามารถนานา นมทไดไปผานกระบวนการตางๆเพอนามาใชบรโภคไดอยางสะอาดและปลอดภย

การแปรรปผลผลตนานมแพะตางกมกรรมวธทมความยากงายแตกตางกนไปตามจดประสงคของการนาไปบรโภคหรอจดมงหมายในเรองของอายการเกบรกษา แตสงทจะตอง คานงถงในกระบวนการแปรรปนานมแพะ คอ การรกษาความสะอาดและการคงคณคาของนา นมทผานการแปรรปใหมคณภาพใกลเคยงนมสดมากทสด ซงในการแปรรปนมนนนอกจากจะ ชวยใหเกดประโยชนในเรองของการฆาเชอโรคทอาจปะปนมากบนานมดบแลว ยงสามารถดด แปลงผลผลตนานมไดหลากหลายมากขนตามความตองการของผบรโภค โดยขนตอนงายๆท นยมใชเปนวธแปรรปผลผลตนานมทเปนอตสาหกรรมในครวเรอน คอ การอนนมเพอทาลาย เชอโรคบางอยางทอาจปะปนมาภายหลงการรดเสยกอนแลวจงนาไปจาหนาย วธทาคอการนา นานมแพะไปใสหมอเคลอบตงไฟและคนใหนมกระจายจนนมรอนประมาณ 60 องศาเซลเซยส และอนใหอยในระดบนนานประมาณ 30 นาท จงยกลงมาคนใหเยนตามปกตเสรจแลวกบรรจ

AT 335 207

ใสขวดเกบไวในตเยนไดตอไป แตถามเครองนงนมขนาดเลกทใชตามบานกจะสะดวกขน และ ขวดนมทใชควรเปนขวดนมปากกวางเพราะสามารถใชแปรงลางออกไดงาย นมแพะทอนแลว จะเกบไวนอกตเยนไดนานประมาณ 8 ชวโมง และเกบไวในตเยนไดนาน 2 วน

อยางไรกตามเชอโรคทมพาหะนาโรคอนเกดจากสตวใหนมนนจะถกทาลายไดโดย สนเชงจากความรอนในขบวนการพาสเจอรไรสนานมอยางถกวธ

กรรมวธฆาเชอนานมตามประกาศกระทรวงสาธารณสข (ฉบบท 267) พ.ศ. 2545

เรอง ผลตภณฑของนม (คดจากราชกจจานเบกษาฉบบประกาศทวไป เลม 120 ตอนพเศษ 4 ง. ลงวนท 10 มกราคม พ.ศ. 2546) โดยทผลตภณฑของนมชนดเหลวตองผานกรรมวธ ฆาเชออยางใดอยางหนง ดงตอไปน

(1) พาสเจอรไรส (Pasteurize) หมายความวา กรรมวธฆาเชอดวยความรอนท อณหภมไมเกน 100 องศาเซลเซยส โดยใชอณหภมและเวลาอยางใดอยางหนงดงตอไปน

(1.1) อณหภมไมตากวา 63 องศาเซลเซยส และคงอยทอณหภมนไมนอยกวา 30 นาท แลวทาใหเยนลงทนททอณหภม 5 องศาเซลเซยส หรอตากวา หรอ (1.2) อณหภมไมตากวา 72 องศาเซลเซยส และคงอยทอณหภมนไมนอยกวา 15 วนาท แลวทาใหเยนลงทนททอณหภม 5 องศาเซลเซยส หรอตากวา

(2) สเตอรไรส (Sterilize) หมายความวา กรรมวธฆาเชอนานมทบรรจในภาชนะท ปดสนทดวยความรอนทอณหภมไมตากวา 100 องศาเซลเซยส โดยใชเวลาทเหมาะสมทงนจะ ตองผานกรรมวธทาใหเปนเนอเดยวกนดวย

(3) ย เอช ท (U.H.T.) หมายความวา กรรมวธฆาเชอดวยความรอนทอณหภมไมตา กวา 133 องศาเซลเซยส ไมนอยกวา 1 นาท แลวบรรจในภาชนะและสภาวะทปราศจากเชอ ทงนจะตองผานกรรมวธทาใหเปนเนอเดยวกนดวย

(4) กรรมวธอยางอนทมมาตรฐานเทยบเทากรรมวธ (1) (2) หรอ (3) โดยไดรบ ความเหนชอบจากคณะกรรมการอาหาร

(5) ผลตภณฑของนมชนดเหลวทผานกรรมวธทาพาสเจอรไรส ตองเกบรกษาไวท อณหภม ไมเกน 8 องศาเซลเซยส ตลอดระยะเวลาหลงบรรจจนถงผบรโภค และระยะเวลาการ บรโภคตองไมเกน 10 วน นบจากวนทบรรจในภาชนะบรรจพรอมจาหนาย กรณทจะแสดงระยะเวลาการบรโภคเกนกวาทกาหนดตามวรรคหนง ตองมมาตรการ ในการควบคมคณภาพหรอมาตรฐานผลตภณฑ ตลอดระยะเวลาตงแตหลงการบรรจจนถงการ จาหนายถงผบรโภคเปนไปตามหลกเกณฑทไดรบความเหนชอบจากคณะกรรมการอาหาร

AT 335 208

(6) ผลตภณฑของนมชนดเหลวทผานกรรมวธฆาเชอตามขอ (2) หรอ (3) ตองเกบ รกษาไวทอณหภมปกตในระยะเวลาไมนอยกวา 5 วน นบแตวนทบรรจในภาชนะกอนนาออก จาหนาย เพอตรวจสอบวายงคงมคณภาพหรอมาตรฐานตามทกาหนดและไมเปลยนแปลงไป จากลกษณะเดมททาขน

ภาพท 10.10 บรรจภณฑนานมแพะพาสเจอรไรส

โรคและความผดปกตทเกดกบเตานม โรคและความผดปกตทเกดกบเตานม เปนภาวะความผดปกตทเกดกบเตานมพบ

ไดในหลายรปแบบ ไมวาจะเปนการตดเชอหรอการบาดเจบอนกอใหเกดภาวะเตานมอกเสบ หรอความผดปกตของเตานมแพะทเปนมาแตกาเนด หรอเกดขนภายหลงกลวนแตมผลกระทบ โดยตรงตอผลผลตนานมและสวนประกอบของนานมทไดในแตละวน ซงความผดปกตดงกลาว สามารถจาแนกไดดงตอไปน

AT 335 209

โรคเตานมอกเสบ โรคเตานมอกเสบ (Mastitis) เปนภาวะการอกเสบของสวนตางๆของเตานมไมวา

จะเปนกระเปาะสรางนานม ทอนานม ชองวางภายในเตานม และหวนม จนทาใหเกดความ เสยหายและการเปลยนแปลงของเตานม ปรมาณนานมลดลง ลกษณะและสวนประกอบนานม เปลยนแปลงไปในทางเลวลง มผลทาใหคณภาพของนานมดอยลง เกดเนาเสยไดงาย รวมถงม การปนเปอนของเชอโรคในนานมดบ

นอกจากนแพะทปวยเปนโรคเตานมอกเสบยงพบวาเกดความเสยหายของเตานม โดยเกดมผงผดแทรกเขาไปในเตานมแทนทเซลลททาหนาทกลนสรางนานมทาใหศกยภาพใน การสรางนานมลดลง ผลการอกเสบจะทาใหแพะเครยด เบออาหาร เจบปวดบรเวณเตานมทม การอกเสบ และมการตดเชอทเตานม หรอถงขนรนแรงททาใหมการกระจายของเชอโรคไปทว รางกายเกดภาวะโลหตเปนพษและตายได

สาเหตของโรคเตานมอกเสบ สาเหตของโรคเตานมอกเสบอาจเกดจากการตดเชอหรอไมกได โดยทสาเหตจาก

การตดเชอสวนใหญเปนการตดเชอแบคทเรยทตดจากแมแพะทเปนโรคเตานมอกเสบหรอจาก สงแวดลอมรอบตวแพะเอง เชน พนคอกทสกปรก หรอผรดรวมถงขนตอนการรดนมไมถกวธ ไมมการรกษาความสะอาดในระหวางขนตอนการรดและหลงรดนมทเพยงพอ

เชอแบคทเรยทสาคญทเปนสาเหตของโรคเตานมอกเสบ ไดแก Staphylococcus aureus, S. agalactiae, E. coli, Streptococcus spp., Enterobacter spp., Pasteurella spp., Pseudomonas spp. และ Klebsiella spp. เปนตน

การอกเสบของเตานมทมสาเหตมาจากภาวะทไมตดเชอนน อาจเกดไดจากภาวะ การบาดเจบของเตานมทเกดจากอบตเหตตางๆ เชน การถกหนามเกยว การถกแมลงกดตอย การทแพะเหยยบหวนมตวเอง หรอเกดเนองอกขนทสวนหวนมและเตานม ซงถงแมวาในขน แรกสาเหตจะไมไดเกดมาจากภาวะการตดเชอ แตสวนใหญเมอมการบาดเจบและบอบชาของ เนอเยอแลวมกจะเกดการตดเชอแบคทเรยแทรกซอนตามมาเสมอ

อาการของโรคเตานมอกเสบ อาการของโรคเตานมอกเสบสามารถจาแนกได 2 แบบ คอแบบทไมแสดงอาการ

และแบบทแสดงอาการออกมาใหเหนเดนชด 1. โรคเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ มกไมพบการเปลยนแปลงของเตานม

และนานมใหเหนชดเจนนกแตอาจพบความผดปกตของการเสอมคณภาพของนานม เนองจาก มปรมาณของเชอแบคทเรยและเมดเลอดขาวในนานมสง ซงโรคเตานมอกเสบแบบทไมแสดง

AT 335 210

อาการนสามารถทจะทาการตรวจวนจฉยไดโดยการใชนายา CMT ทดสอบ เพอใชตรวจหา ระดบเมดเลอดขาวและเซลลรางกายทหลดลอดออกมาปะปนอยในนานมได

2. โรคเตานมอกเสบแบบแสดงอาการจะมการเปลยนแปลงของเตานมและนานม ใหเหน ซงจะแสดงออกมาใหเหนไดมากนอยนขนอยกบความรนแรงของการอกเสบและตดเชอ ซงเตานมทมการอกเสบอาจมลกษณะแขง บวม หรอชาเปนจาๆสมวง ในรายทอาการรนแรง อาจจะมไข หอบ เบออาหาร สวนลกษณะของนานมอาจจะพบไดตงแตเปลยนเปนสเหลอง ออนๆถงเหลองเขม มหนองปนเลอด หรอเปนนาใสและมกอนลมของหนองขนปนออกมา หาก มการตดเชอทรนแรงอาจกอใหเกดภาวะการตดเชอในกระแสเลอดได และถาเชอแบคทเรยท กอโรคนนสามารถสรางสารพษไดอาจทาใหเกดการดดซมสารพษนนเขาสกระแสเลอดจนเปนสาเหตใหแพะตายอยางกระทนหนได

การตรวจวนจฉยโรคเตานมอกเสบ 1. การสงเกตและตรวจคลาเตานม ในแพะทปวยเปนโรคเตานมอกเสบแบบแสดง

อาการจะพบวาลกษณะของเตานมเปลยนแปลงไป ถาเปนรนแรงเตานมจะมการอกเสบใหเหน ชดเจนคอพบอาการบวม รอน แดง แขง และเจบปวดมากทเตานม อาจแสดงอาการปวย ซม และมไขรวมดวย ถาเปนแบบไมรนแรงหรอเรอรงจะตองตรวจคลาเตานมหลงการรดนมไปแลว จงจะทราบไดวาเตานมมกอนแขงอยภายในหรอไม หรอมความเสยหายเกดขนกบเนอเยอใน เตานมมากนอยเพยงใด

2. ในการตรวจลกษณะของนานมกอนรดนมทกครงควรดความผดปกตของนานม ดวยถวยตรวจนม (Strip cup) โดยการรดนานมออกมา 2-3 สายเพอดวาส กลน ผดปกตไป จากเดมหรอไม นานมมตะกอนปะปนอยหรอไม ถาพบความผดปกตทยงไมทราบเดนชดควร ทาการทดสอบนานมดวยนายา CMT ตอไป แตถาแพะปวยเปนโรคเตานมอกเสบแบบแสดง อาการรนแรง นานมจะมลกษณะผดปกตใหเหนไดชดเจน เชน เปนหนองปนเลอด หรอเปน นาใสและมลมของนมเกดขน

3. เปนททราบกนแลววาเมอเกดโรคเตานมอกเสบ ปรมาณเมดเลอดขาวในนานม จะเพมขน ซงเปนการตอบสนองของรางกายในการปองกนการบกรกจากเชอโรค โดยการสง เมดเลอดขาวออกมาทาลายเชอจลนทรยในนานม ดงนนการหาปรมาณเมดเลอดขาวในนานม สามารถตรวจวดไดโดยใชเครองตรวจนบจานวนเซลลในนานม (Fossomatic cells counter) หากพบวาในนานมมปรมาณเมดเลอดขาวมากกวา 500,000 เซลล/มลลลตร ขนไป แสดงวา เตานมนนเกดการอกเสบ

AT 335 211

ภาพท 10.11 ถวยตรวจนานม (Strip cup)

ภาพท 10.12 การตรวจดนานมทรดไดดวยถวยตรวจนานม (Strip cup)

AT 335 212

การตรวจโรคเตานมอกเสบดวยนายา CMT CMT (California Mastitis Test) เปนสารเคมทผลตขนโดยมคณสมบตเฉพาะใน

การเขาจบทาลายผนงเซลลของเซลลเมดเลอดขาวทาใหแตกออก และและเขาทาปฏกรยาโดย การเขาจบกบโปรตนในเมดเลอดขาวทาใหเกดการตกตะกอน จงเหนวานานมทเกดปฏกรยา นหนดขน ความหนดจะมากนอยขนกบปรมาณของเมดเลอดขาว (White blood cells) หรอ โซมาตกเซลล (Somatic cells) ทพบปะปนอยในนานม ในรายทเปนโรคเตานมอกเสบปรมาณ ของโซมาตคเซลลจะมากกวาปกต ทาใหปฏกรยาทเกดขนรนแรงมความหนดขนของสวนผสม นายาและนานมเพมมากยงขน ในนายา CMT อาจใสสซงจะใชแยกความเปนกรดเปนดางของ นานม เชน ส Bromcresol purple ซงในสภาวะเปนกลางจะมสสมเหลอง หากเปนดางเลกนอย จะเปนสมวง ดงนนนานมจากเตาทเปนโรคเตานมอกเสบทเปนดางมากๆจะทาใหไดสมวงของ สวนผสมทใชทดสอบเขมมากขน

หลกการใชนายา CMT เพอควบคมโรคเตานมอกเสบ 1. ใชตรวจนานมทกเตาจากแมแพะทกตวภายในฟารมทก 2 สปดาห เพอสงเกตสถานการณ ของโรคเตานมอกเสบภายในฝงแพะ 2. เมอพบนานมททาปฏกรยากบนายา CMT ควรทาการรกษาเตานมเตานนดวยยาปฏชวนะ แบบสอดเตาหรอปรกษานายสตวแพทย และควรเพมความสนใจในเรองการรกษาความสะอาด เตานมและการรกษาความสะอาดระหวางตวแพะดวย 3. เมอพบวานานมทาปฏกรยากบนายา CMT ใหเพมความสนใจในเรองของความสะอาดและ ปจจยทอาจโนมนาทาใหเกดโรคเตานมอกเสบ เชน การชอกชาจากการรดนม การบาดเจบท เตานม และการทาความสะอาดเตานมระหวางกระบวนการรดนม

ขอหาม ไมควรใชนายา CMT ตรวจนานมกบแมแพะทคลอดใหมภายใน 15 วน และชวง 2 สปดาห กอนหยดรดนม เนองจากชวงเวลาดงกลาวจะมปรมาณของเซลลเมดเลอด ขาวอยเปนจานวนมากทาใหผลการทดสอบออกมาเปนบวก แตถอวาภาวะนไมไดเกดจากการ ปวยดวยโรคเตานมอกเสบ

วธการตรวจโรคเตานมอกเสบดวยนายา CMT การทดสอบโรคเตานมอกเสบจะตองทากอนการรดนมโดยทควรจะรดนมทคางอยในหว

นมทงกอนสก 2-3 สาย แลวจงรดนมลงในถาดหลมประมาณ 2-3 มลลลตร จากนน ผสมนา ยา CMT ในปรมาณเทาๆกนคอ 2-3 มลลลตร หรอในอตราสวนนานมตอนายา CMT ท 1:1 ลงในแตละหลมแลวแกวงถาดเปนวงกลมชาๆ อานผลภายใน 10-20 วนาท

AT 335 213

ผลของปฏกรยา CMT กบนานมในการตรวจโรคเตานมอกเสบ

คณภาพของนานม ลกษณะของปฏกรยาทพบ ปกต ดมาก สวนผสมเปนเนอเดยวกน เคลอนทเรว

สมวงจาง ปกต ด สวนผสมเปนเมอกเปนสายแลวหายไป

เคลอนทเรว สมวงจาง ปกต พอใช สวนผสมมความหนดเปนสายคงอยเลกนอย

เคลอนทชาลง และมสมวงเขมขน อกเสบไมแสดงอาการ สวนผสมมความหนดเปนเมอกคงอยพอสมควร

เคลอนทชามากและมสมวงเขมขน แตสงเกตนานมดวยตาเปลายงคงปกต

อกเสบชนดแสดงอาการ สวนผสมมความหนดเปนเมอกขนไมเคลอนท สมวงเขม นานมมความผดปกตทางกายภาพ

ภาพท 10.13 ชดตรวจโรคเตานมอกเสบโดยใชถาดและนายา CMT เชนเดยวกบโค

AT 335 214

การดแลรกษาโรคเตานมอกเสบ 1. ควรรดนมเสยออกใหบอยครงอาจทา 3-4 ครงตอวน หากเปนไปไดควรเกบนา

นมกอนการรกษาดวยวธการปลอดเชอโรค เพอนาไปตรวจหาเชอโรคทเปนสาเหตของโรคและ หายาปฏชวนะทเหมาะสมเตรยมไวเพอใชในการรกษาตอไป

2. ควรรดนมแพะตวทเปนเตานมอกเสบเปนตวสดทาย เพอเปนการปองกนการ แพรระบาดของโรคจากมอผรด หรอจากนานมทปนเปอนเชอโรคจากตวทปวยไปสแมแพะตว อนๆทไมไดปวย

3. หากตองใสยาสอดเตาควรจะตองใสยาหลงจากการรดนมหมดเตาแลว กอนใส ยาควรเขยายาใหเปนเนอเดยวกน และทาความสะอาดหวนม รนมดวยนายาฆาเชอ แลวสอด ปลายหลอดยาเขาในรหวนม และบบยาเขาไปในเตาจนหมดหลอด แลวรดยาทใสเขาไปในหว นมขนสเตานมและคลงเตานมใหตวยากระจายทวเตา

4. กรณทแมแพะมอาการปวยอนๆรวมดวย เชน ซม มไข เบออาหาร นนอาจ แสดงถงการตดเชอทางระบบทรนแรงมากยงขน ซงจาเปนทจะตองใหยาปฏชวนะโดยการฉด เขากลามเนอหรอเขาหลอดเลอดดา และควรใหยาลดไขเมอแพะมไขสงรวมดวย

5. เมอครบกาหนดการรกษาแลวแพะยงไมหายเปนปกต ควรแจงนายสตวแพทย ใหทาการตรวจรกษาตอเนองเพอไมใหเชอโรคดอยา

6. การระมดระวงความสะอาดและการตดเชอโรคไปยงตวอนๆสาคญมาก ดงนน จงไมควรรดนมลงพนคอกอยางเดดขาด

7. ใหรดนมตามปกต แตหามจาหนายหรอบรโภค เนองจากนานมมสารปฏชวนะ ตกคาง หากคนบรโภคนานมนนเขาไปอาจเปนอนตรายได โดยมากมกจะงดสงนานมประมาณ 4-6 มอ (48-72 ชวโมง )

การรกษา การรกษาโรคเตานมอกเสบสวนใหญจาเปนตองใชยาปฏชวนะ เพราะสาเหตสวน

มากมกเกดจากเชอแบคทเรย ซงมทงแบคทเรยแกรมบวกและแกรมลบ ยาปฏชวนะแตละชนด กสามารถทาลายเชอแบคทเรยไดแตกตางกน ดงนนเกษตรกรจงควรศกษาประสทธภาพของ ยาปฏชวนะตางๆไว เพอจะไดใชยาใหเหมาะสมกบชนดของเชอแบคทเรย

การรกษาเตานมอกเสบแบบแสดงอาการ ถาหากโรคเตานมอกเสบทแสดงอาการ ไมรนแรงพบเฉพาะการเปลยนแปลงลกษณะของนานมและเตานมบวมเลกนอย โดยทแพะไม แสดงอาการปวยรวมดวย ลกษณะเชนนอาจใชยาสอดเตาสาเรจรปทมจาหนายอยโดยทวไปได

AT 335 215

เชน Cloxagell, Ampiofax, Leoyellow, Kanamycin, Gentreyen, Keflex, Azactam, Mefoxin หรอ Erythromycin สอดเตาวนละ 1-2 ครง เปนเวลา 2-3 วน กสามารถใหผลในการรกษาท ไดผลด

ถาเปนเตานมอกเสบแบบรนแรง แมแพะแสดงอาการปวยรวมดวย เชน ซม ไขสง เบออาหาร หายใจหอบ ถาพบลกษณะอาการเชนนอาจจะตองรกษาโดยใชยาปฏชวนะฉดเขา กลามเนอหรอเขาเสนเลอดรวมกบการใหนาเกลอ และฉดยาลดการอกเสบ แตกอนรกษาควร เกบนานมสงหองปฏบตการ เพอตรวจหาชนดเชอแบคทเรย และทาการทดสอบประสทธภาพ ของยาตอเชอแบคทเรย (Sensitivity test) นนกอน นอกจากนการฉดฮอรโมนออกซโตซนกอน รดนมจะชวยใหเตานมบบไลนานมออกมาไดหมด

ภาพท 10.14 ยาสอดเตา

การควบคมและปองกนโรคเตานมอกเสบ ตองเลยงแพะไมใหอยแออดจนเกนไป คอกทเลยงตองแหง สะอาด และควรมการ

ตรวจแมแพะทนาเขามาเลยงวาปวยเปนโรคเตานมอกเสบกอนทจะนารวมฝงในคอก กอนการ รดนมควรลางเตานมใหสะอาดดวยนายาคลอรนและเชดใหแหง ผาเชดเตานมตองใชตวละหนง

AT 335 216

ผนและตองแหงสะอาด มอผรดกอนทาการรดตองลางใหสะอาดและเชดใหแหง เนนการรกษา ความสะอาดคอกและโรงเรอน, อปกรณการรดนม, บรเวณเตานม, หวนม, มอผรดนม, การใช นายาฆาเชอโรคตองใหเวลานายาฆาเชอโรคเพยงพอในการฆาเชอโรค และหลงจากทาความ สะอาดมอผรดนม เตานม และหวนมดวยนายาฆาเชอโรคแลวตองทาใหแหงกอนลงมอรด

กอนการรดนมทกครงตองตรวจดวยถวยตรวจนม (Strip cup) ควรเชดหวนมทก ครงทงกอนและหลงการรดนมดวยนายาฆาเชอ อกทงควรมการดแลเฝาระวงสถานการณของ โรคเตานมอกเสบโดยตรวจแพะในฝงดวยนายา CMT อยางนอยเดอนละ 1-2 ครง หรอทกครง ทสงสยวาแพะอาจปวยเปนโรคเตานมอกเสบ

การจดการหลงรดนมมความจาเปนทตองคานงถงไมยงหยอนไปกวาขนตอนอนๆซงหลงรดนมเสรจใหมๆจะเปนชวงเวลาทงายตอการตดเชอเพราะรหวนมทยงคงเปดอย ดงนน การจมหวนม (Dipping) หรอการพนสเปรย (Spraying) ดวยสารฆาเชอทผสมยาบารงผวทหว นมหลงการรดนมชวยลดจานวนแบคทเรยทผวหวนม และลดโอกาสทเชอโรคจะเขาสหวนมได นอกจากนยงควรระมดระวงการเกดบาดแผล รอยขดขวน หรอการบอบชาหอเลอดทบรเวณ เตานมและหวนม ถาหากวาเกดบาดแผลขนตองรบทาการรกษาใหหายโดยเรวเพราะบรเวณ บาดแผลดงกลาวจะมเชอโรคปะปนอยมาก และการบอบชากจะทาใหมการกระตนใหเมดเลอด ขาวมาทเตานมมากขนดวย

การเกบตวอยางนานมสงหองปฏบตการ

การรกษาโรคเตานมอกเสบในบางครงไมไดผล เนองมาจากเกดการดอยาของเชอ แบคทเรย ดงนนการเกบตวอยางนมสงตรวจจะเปนวธชวยใหทราบถงประสทธภาพของการใช ยาปฏชวนะทถกตองตรงกบการรกษาและจาเพาะตอชนดของเชอแบคทเรยทกอใหเกดโรคเตานมอกเสบนน ซงจะเปนผลดตอการวางแผนควบคมโรคเตานมอกเสบภายในฟารมดวย ตลอด จนเปนการฝกฝนการสงเกตการเปลยนแปลงลกษณะเตานม นานม และอาการของแพะทเปน โรคเตานมอกเสบแบบแสดงอาการ เพอใหเกดความชานาญในการวนจฉยหาชนดของเชอตน เหตและการเลอกชนดของยาสอดเตาทใชในการรกษาตอไป

วธการเกบตวอยางนานม ควรลางเตานมใหสะอาดดวยนาผสมนายาคลอรน ทใชสาหรบเชดลางเตานมทใช

ในขนตอนลางเตานมเปนปกต จากนนจงเชดเตานมและหวนมใหแหงสนทแลวใชสาลทชบดวย แอลกอฮอล 70% เชดหวนมแลวจงทาการรดนานมทง 2-3 สายกอนคอยรดนมลงหลอด หรอ

AT 335 217

ขวดบรรจนานมทเอยงทามม 45 องศา กบพนเพอปองกนฝนละอองตกลงไป การเกบตวอยาง นานมควรเกบในปรมาณ 8-10 มลลลตร/เตา และตองเขยนหมายเลขแพะหรอชอแพะ ชอเจา ของ หรอเบอรภาชนะใสนม หรอเตานมดานใดของแพะกากบไวดวย นานมทไดควรเกบไวใน ทเยนเพราะในอณหภมสงปรมาณเชอแบคทเรยจะเพมจานวนมากขน และอาจทาใหมเชอโรค อนทปนเปอนมาเจรญเตบโต ทาใหผลการจาแนกเชอทกอโรคจรงๆเปนไปไดยากขน

ความผดปกตอนๆทเกดกบเตานมและหวนมแพะ

หวนมเกน หวนมเกนเปนลกษณะความผดปกตทมหวนมทเกนขนมาของเตานม ซงปกตแพะ

มเตานม 1 เตาและแบงเปน 2 ดาน ซาย ขวา และแตละดานจะมหวนมดานละ 1 หว เทานน ซงหวนมหวทเกนมาน สวนใหญจะเปนตงของหวนมทมลกษณะทงทเปนเพยงแคตงเนอแบบ ธรรมดาหรอเปนหวนมแตเปนหวนมทไมสมบรณเหมอนกบหวนมปกต โดยอาจจะเปนหวนม ทไมมทอ หรอถงแมจะมทอแตกอาจจะมผงผดเกดขนแทรกในเนอเยอของหวนม ทาใหหวนม นนเกดการบดงอผดรปใชการไมได ในบางกรณอาจพบหวนมทเกนออกมาเปนหวนมแฝด คอ มหวนมงอกเกนออกมา ตดคกนซงเมอแพะโตขนหวนมนนอาจจะทาหนาทไดทง 2 หว หรอ อาจจะทาหนาทไดเพยงหว ใดหวหนงกได วธการแกไขปญหาของภาวะหวนมเกนหรอหวนม แฝดนอาจตองทาการศลยกรรมตดสวนของหวนมอนทเกนออกตงแตยงเปนลกแพะ แตจาเปน ตองตรวจดใหถถวนวาสวนใดเปนสวนของหวนมหลกหรอสวนของหวนมทเกนทตองตดทง

หวนมทมขนาดไมสมสวน หวนมแพะทมขนาดไมสมสวนคออาจจะมขนาดเลกหรอใหญเกนไป โดยทวไปมก

เปนการเปลยนแปลงทเกดขนภายหลง อนอาจเกดจากหลายๆสาเหตดวยกน ซงสวนใหญมก จะเกดจากการทแพะปวยเปนโรคเตานมอกเสบทาใหเนอเยอของเตานมเสยหาย เสยหนาทไป หรอการไดรบบาดเจบบรเวณเตานมเกดมผงผดในเตานม หรอเตานมแฟบเหยว รวมถงหวนม ทบางครงอาจพบวาเมอแพะโตขนและถงเวลาทสามารถรดนมไดแลว หวนมของแพะนนกลบม ขนาดไมเทากน หรอมขนาดใหญหรอเลกเกนไปจนทาใหไมสามารถรดนมไดสะดวก

ดงนนในแงของการคดเลอกพอแมพนธจงจาเปนทจะคดเลอกแพะทมขนาดเตานม และหวนมทสวยงามสมสวน เพอใหแพะสามารถถายทอดพนธกรรมทดสลก สวนเรองของการ เปนโรคเตานมอกเสบ ซงเปนภาวะทจะทาใหเตานมและหวนมเปลยนแปลงไปนน เปนการเกด ขนภายหลงและเกษตรกรสามารถควบคมปองกนได หากมมาตรการในการรกษาความสะอาด ในขนตอนของการรดนมและการสขาภบาลทดทจาเปนตองคานงถงอยอยางสมาเสมอ

AT 335 218

ภาพท 10.15 หวนมแพะทมขนาดและรปรางปกต

ภาพท 10.16 หวนมเกน

AT 335 219

ภาพท 10.17 หวนมขนาดไมเทากน

ภาพท 10.18 เตานมดานหนงแฟบอาจสงผลตอการทาหนาทผลตนานม

AT 335 220