145

ਅਿਧਆਇ-ਤੀਜਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਛਦ-ਪਬਧ

ਮਧਕਾਲੀ ਅਤ ਆਧਿਨਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚਕਾਰ ਪਲ ਕਹ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲ ਿਨਕੀਆ

ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਜਨਮ 5 ਦਸਬਰ 1875 ਨ ਦੀਵਾਨ ਕੜਾ ਮਲ ਦ

ਵਸ਼ ਿਵਚ ਅਿਮ7ਤਸਰ ਿਵਖ ਡਾ ਚਰਨ ਿਸਘ ਦ ਘਰ ਹਇਆ ਬਚਪਨ ਿਵਚ ਹੀ ਉਨ Pਪਰ

ਿਸਘ ਸਭਾ ਲਿਹਰ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਉਨ ਦ ਿਪਤਾ ਅਤ ਨਾਨਾ

ਹਜ਼ਾਰਾ ਿਸਘ ਦਨf ਹੀ ਿਸਘ ਸਭਾ ਲਿਹਰ ਦ ਸਚਾਲਕ ਸਨ ਦਸਵ1 ਦੀ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਤ13 ਤਰਤ

ਬਾਅਦ ਵਜ਼ੀਰ ਿਹਦ ਪ7ਸ ਲਗਾਈ ਅਤ ਖਾਲਸਾ ਟ7ਕਟ ਸਸਾਇਟੀ ਬਣਾ ਕ ਟ7ਕਟ ਪ7ਕਾਿਸ਼ਤ

ਕਰਨ ਦਾ ਕਮ ਸ਼ਰ ਕੀਤਾ ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ 1899 ਈ ਿਵਚ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਨ ਦਾ

ਅਖ਼ਬਾਰ ਸ਼ਰ ਕੀਤਾ ਇਸ ਅਖਬਾਰ ਨ- ਧਰਮ ਦੀ ਿਦ7ਸ਼ਟੀ ਤ13 ਸਮਾਜ ਸਧਾਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ

ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਵਧਰ ਯਗਦਾਨ ਮਿਨਆ ਜਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਸਘ ਸਭਾ ਲਿਹਰ ਨ ਵੀ ਉਨ ਨ- ਬਹਤ ਸਿਹਯਗ ਿਦਤਾ ਇਸ ਬਹ-ਿਵਧਾਵੀ

ਸਾਿਹਤਕਾਰ ਟੀਕਾਕਾਰ ਤ ਸਪਾਦਕ ਦੀ ਮਤ 10 ਜਨ 1957 ਨ ਹ ਗਈ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਸਮਕਾਲ ਵਲ ਭਾਰਤ ਅਗਰਜ਼ ਦਾ ਗਲਾਮ ਸੀ ਅਗਰਜ਼ ਦ ਰਾਜ

ਦਰਾਨ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਨਵ1 ਅਰਥ ਿਵਵਸਥਾ ਨਵ ਉਦਯਿਗਕ ਢਚਾ ਨਵ ਸਿਵਧਾਨ ਨਵ1

ਿਸਿਖਆ ਪ7ਣਾਲੀ ਅਤ ਨਵ ਸ਼ਾਸਨ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਕਸ ਹਦ ਤਕ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਵੀ ਵਧ

ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਜਸਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਰਪਿਰਕ ਿਵਵਸਥਾ ਨ ਬਹਤ ਹਦ ਤਕ ਤੜ ਿਦਤਾ ਸੀ

ਿਗਆਨ ਿਵਿਗਆਨ ਅਤ ਉਦਯਿਗਕਤਾ ਨ- ਤਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ਰ ਕਰ

ਿਦਤਾ ਸੀ ਇਸ ਦ ਬਾਵਜਦ ਵੀ ਬਹ-ਿਗਣਤੀ ਭਾਰਤੀ ਲਕ ਅਨਪੜ ਸਨ ਅਤ ਬਦਤਰ ਹਾਲਤ

146

ਿਵਚ ਿਜ਼ਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹ ਸਨ ਿਕਸਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯਗ ਸੀ ਿਜਮੀਦਾਰ ਅਤ

ਉਚ-ਵਰਗ ਸਮਤ ਅਗਰਜ਼ ਵਲ13 ਸ਼ਸ਼ਣ ਜਾਰੀ ਸੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਇਕ ਤਰ ਨਾਲ ਆਮ ਮਨਖ

ਲਈ ਭਟਕਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਸੀ ਇਕ ਪਾਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਮਹ ਅਤ ਦਜ ਪਾਸ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਜ਼ਰ

ਸੀ

ਜਕਰ ਇਸ ਕਾਲ-ਖਡ ਿਵਚ ਵਾਪਰੀਆ ਪ7ਮ ਖ ਇਿਤਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵ ਦੀ ਸਖਪ ਚਰਚਾ

ਕਰੀਏ ਤ ਅਸ1 ਦਖਦ ਹ ਿਕ 1919 ਨ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਖਨੀ ਕਡ ਵਾਪਿਰਆ 1928

ਨ ਸਾਈਮਨ ਕਿਮਸ਼ਨ ਦ ਿਵਰ ਧ ਅਦਲਨ ਿਵਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹ ਗਏ

ਕ7ਤੀਕਾਰੀਆ ਨ- ਇਸਦ ਬਦਲ ਸਡਰਸ ਨ ਮਾਰ ਿਦਤਾ 8 ਅਪ7ਲ 1929 ਨ ਭਗਤ ਿਸਘ ਨ-

ਆਪਣ ਸਾਥੀਆ ਸਮਤ ਅਸMਬਲੀ rsquoਚ ਬਬ ਸ ਿਟਆ ਅਤ ਿਗ7ਫ਼ਤਾਰੀਆ ਿਦਤੀਆ ਬਾਅਦ ਿਵਚ

ਭਗਤ ਿਸਘ ਰਾਜਗਰ ਤ ਸਖਦਵ ਨ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨ ਫਸੀ ਿਦਤੀ ਗਈ

ਇਸ ਵਲ ਤਕ ਬਹਤ ਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸਧਾਰਕ ਿਜਵ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨਦ ਰਾਜਾ ਰਾਮਮਹਨ

ਰਾਏ ਈਸ਼ਵਰ ਚਦਰ ਿਵਿਦਆ ਸਾਗਰ ਕਸ਼ਵਚਦਰ ਸਨ ਡਾ ਬੀਆਰ ਅਬਦਕਰ ਆਿਦ

ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਪਰ ਅਗਰਜ਼ ਵਲ13 ਲਟ ਿਦਨf -ਿਦਨ ਵਧ ਰਹੀ

ਸੀ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਸਤਤਰਤਾ ਅਦਲਨ ਤਜ਼ ਹ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤ ਿਵਸ਼ਵ ਸੀਤ ਯਧ ਦੀ ਠਡੀ

ਹਨ- ਰੀ ਦੀ ਿਗ7ਫ਼ਤ ਿਵਚ ਸੀ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਆਮਦ ਹ ਚ ਕੀ ਸੀ

ਇਸ ਿਪਛ13 ਦਜ ਿਵਸ਼ਵ ਯਧ ਨ- ਭਾਰਤੀਆ ਦਾ ਜੀਣਾ ਹਰ ਵੀ ਮਸ਼ਿਕਲ ਕਰ ਿਦਤਾ

ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਭ ਤ13 ਵਧ ਤਰਸਯਗ ਹ ਗਈ ਅਤ ਇਨ ਪ7ਸਿਥਤੀਆ

ਤ13 ਤਰਤ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨ ਆਰਿਥਕ ਤਰ rsquoਤ ਲਟ ਕ ਅਤ ਸਸਿਕ7ਤਕ ਤਰ rsquoਤ ਵਡ ਕ

147

ਅਗਰਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਨ- ਭਾਰਤ ਤ13 ਿਵਦਾਈ ਲ ਲਈ ਇਸ ਸਮ ਆਜ਼ਾਦੀ ਿਵਚ ਵਡ ਦਾ

ਦਖਤ ਵਾਪਿਰਆ ਿਫਰ ਵੀ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨ- ਇਕ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀਆ ਨ ਚਗਰ ਭਿਵਖ ਲਈ

ਆਸਵਦ ਕੀਤਾ ਚਗਰ ਭਿਵਖ ਦ ਸਪਨ- ਜਲਦੀ ਹੀ ਿਫਕ ਪਣ ਸ਼ਰ ਹ ਗਏ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਰਤੀ

ਪ ਜੀਪਤੀਆਬਰਜਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਵਧਣ ਲਗੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਸਮਕਾਲ

ਸਥਾਿਨਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤ ਅਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਧਰ rsquoਤ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਅਤ ਤਬਦੀਲੀ ਭਰੀਆ

ਘਟਨਾਵ ਵਰਤਾਿਰਆ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹਇਆ ਸੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਿਸਧਾ ਸਬਧ ਸਥਾਿਨਕ

ਵਰਤਾਿਰਆ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕ ਿਸਖ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਵਰਤਾਿਰਆ ਉਤ ਕਦਿਰਤ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਛਮ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਆ ਰਹੀ ਆਧਿਨਕਤਾ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕ ਅਗਰਜ਼ ਦਆਰਾ

ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦ ਵਧ ਰਹ ਪ7ਚਾਰ-ਪਾਸਾਰ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਿਸਖ ਧਰਮ ਨ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹ ਦਾ ਹ

ਿਵਚਾਰਧਾਰਕ ਤਰ rsquoਤ ਇਸਦਾ ਹਿਥਆਰ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ ਹ ਤ ਉਸਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਸਮਾਿਜਕ

ਪਸਾਰ ਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਕਾਿਵ ਆਪਣ ਸਮਕਾਲ ਪ7ਤੀ ਿਕਸ ਿਕਸਮ ਦ ਿਵਦਰਹ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਰਾਜਸੀ ਿਵਦਰਹ ਦੀ ਥ ਉਹ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ ਨ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ

ਿਵਚ ਬਦਲ ਕ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਅਤ ਉਸਦਾ ਕਾਿਵ ਵਧਰ ਕਰਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦਆਲ

ਘਮਦਾ ਹ ਉਪਰਕਤ ਸਾਰ ਕਝ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਉਸਦ ਰਪਕ ਪਖ Pਪਰ ਵੀ ਪMਦਾ ਹ ਇਸ

ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਇਸਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਨ ਿਤਨ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ ਿਗਆ ਹ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

148

ਅ ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ੲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

ਹਰ ਸਾਿਹਤਕਾਰ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾ ਤ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਸਮਲ ਹਦਾ ਹ ਇਹ

ਨਵੀਨਤਾ ਵੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਛਦ ਨ ਦ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ

ਿਗਆ ਹ-ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਤ ਵਰਿਣਕ ਛਦ ਪਿਹਲ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਤ ਿਫਰ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ

ਿਸਰਖਡੀ

ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦੀ ਮਕਬਲ ਵਾਰ ਚਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ

ਿਗਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾ ਬੀਰ ਰਸ ਪਦਾ ਕਰਨ ਿਵਚ ਹ ਇਹ 20 21 ਜ 23

ਮਾਤਰ ਦਾ ਵੀ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ 20 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13

ਕੀਤੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ldquo21 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ ਬੜੀ ਗਰਮੀ ਹ ਦੀ ਹ [ਪਰ ਇਸ

ਦੀਆ 20 ਮਾਤਰ ਵਰਤਣ ਨਾਲ] ਇਸਦੀ ਚਾਲ ਸ਼ਤ ਹ ਜਦੀ ਹrdquo1

ਪਧਰ ਇਕ ਮਦਾਨ ਪਰਬਤ ਘਿਰਆ 11+9=20

ਛਟਾ ਪਰ ਰਮਣੀਕ ਸਥਰਾ ਸਿਹਣਾ 11+9=20 (ਰਚਨਾਵਲੀ2217)

149

ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਨਵ ਰਪ ਿਦਤਾ ਇਸ

ਦੀ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕ ਜਸ਼ੀਲ ਤ13 ਸ਼ਤ ਛਦ ਬਣਾ ਿਦਤਾ ਡਾ ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ

ਅਨਸਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਦਾ ldquoਮਧ ਤਕਤrdquo3 ਵਾਲਾ ਰਪ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ

ਮਧ ਤਕਤ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਕਤਕ ਅਤ ਵਾਲਾ ਛਦ ਰਪ ਵੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਜਵ

ਬਰਫ ਨਰਮੀ ਖਾਇ ਹਠ ਉਤਰੀਆ

ਠਢਕ ਵਡ ਵਡਾਇ ਲਟਾਈਏ ਆਪਣੀ

ਬਣਕ ਦਾਨ-ਸਰਪ ਏਥ ਆਦੀਆ

ਿਨਰਮਲ ਨੀਰ ਸਰਪ ਹ ਕ ਵਗਦੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ81)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤ ਸਮਾਿਜਕ (ਸਮਾਜ ਤ ਗਰੀਬੀ)

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦ ਮਾਿਧਅਮ ਰਾਹ1 ਪਾਤਰ ਦ ਮਨ ਦ ਭਾਵ ਨ

ਤ ਕਥਾ ਦੀਆ ਘਟਨਾਵ ਨ ਅਿਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ

ਕਰਕ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪਸਦ ਕਰਦ ਸਨ ਿਜਸ ਕਰਕ ਉਨ ਨ-

ਪ7ਿਕਰਤੀ ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਨ ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ

ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਿਸਰਜਣ ਿਵਚ ਸਹਾਈ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ

ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਉਪਦਸ਼ ਨਹ1 ਸਗ13 ਿਵਚਾਰ ਜਜ਼ਿਬਆ ਿਵਚ ਰਗ ਮਨ- ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਗਲਾਬ ਦਾ ਫਲ4 ਿਨਸ਼ਾਤ ਬਾਗ

5 ਰਣ ਬਸਰਾ6

ਕਸ਼ਮੀਰ ਤ ਸ ਦਰਤਾ7 ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ8 ਗਧਰ ਬਲ

9 ਿਕ7ਸ਼ਨ ਗਗਾ10 ਫਰਾਮਰਜ਼ ਦੀ

ਿਵਲਕਣੀ11 ਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਮਹ-ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵੀ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

150

ਸਰਠਾ

ਸਰਠਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਵਚ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰਾ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲ

ਲਈ ਹ 11+13 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਥ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 11+12 ਦਾ ਿਵਸਰਾਮ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਬਕ ਸਬਕ ਧਿਰ ਪਰ ਕ ਤਾ ਸੀ ਇਕ ਜਵਦਾ 1113

ਿਕਤ ਿਕਤ ਪਲ ਠq ਰ ਬਥੀ ਲਾ ਲਾ ਸਘਦਾ 1112

(ਰਚਾਨਵਲੀ96)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਵਰਤ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਨਵ ਪ7ਮ ਅਤ ਿਨਮਰਤਾ ਦੀ ਲੜ

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ

ਛਪੀਆ ਹਨ ਿਜਵ ਿਨਮਰਤਾ ਤ ਹMਕੜ ਇਕ ਐਵ ਭਰ-ਭਰ ਡਲ ਰਹ

ਹਸ ਗਿਤ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਚਾਰ ਚਰਣ ਅਤ 20 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰ ਦਜਾ 9 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਛਾਵਲ12 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ ਹ

ਿਵਚ ਿਵਚਾਲ ਅਜੀਬ ਬਾਰ-ਦਰੀ ਹ 20

ਸ਼ਾਮ ਰਗ ਦਾ ਸਗ ਿਜਸ ਤ13 ਬਣੀ ਹ 20

ਇਸ ਦ ਚਾਰ ਚਫਰ ਪਾਣੀ ਖਡਦਾ 20

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

146

ਿਵਚ ਿਜ਼ਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹ ਸਨ ਿਕਸਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯਗ ਸੀ ਿਜਮੀਦਾਰ ਅਤ

ਉਚ-ਵਰਗ ਸਮਤ ਅਗਰਜ਼ ਵਲ13 ਸ਼ਸ਼ਣ ਜਾਰੀ ਸੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਇਕ ਤਰ ਨਾਲ ਆਮ ਮਨਖ

ਲਈ ਭਟਕਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਸੀ ਇਕ ਪਾਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਮਹ ਅਤ ਦਜ ਪਾਸ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਜ਼ਰ

ਸੀ

ਜਕਰ ਇਸ ਕਾਲ-ਖਡ ਿਵਚ ਵਾਪਰੀਆ ਪ7ਮ ਖ ਇਿਤਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵ ਦੀ ਸਖਪ ਚਰਚਾ

ਕਰੀਏ ਤ ਅਸ1 ਦਖਦ ਹ ਿਕ 1919 ਨ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਖਨੀ ਕਡ ਵਾਪਿਰਆ 1928

ਨ ਸਾਈਮਨ ਕਿਮਸ਼ਨ ਦ ਿਵਰ ਧ ਅਦਲਨ ਿਵਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹ ਗਏ

ਕ7ਤੀਕਾਰੀਆ ਨ- ਇਸਦ ਬਦਲ ਸਡਰਸ ਨ ਮਾਰ ਿਦਤਾ 8 ਅਪ7ਲ 1929 ਨ ਭਗਤ ਿਸਘ ਨ-

ਆਪਣ ਸਾਥੀਆ ਸਮਤ ਅਸMਬਲੀ rsquoਚ ਬਬ ਸ ਿਟਆ ਅਤ ਿਗ7ਫ਼ਤਾਰੀਆ ਿਦਤੀਆ ਬਾਅਦ ਿਵਚ

ਭਗਤ ਿਸਘ ਰਾਜਗਰ ਤ ਸਖਦਵ ਨ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨ ਫਸੀ ਿਦਤੀ ਗਈ

ਇਸ ਵਲ ਤਕ ਬਹਤ ਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸਧਾਰਕ ਿਜਵ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨਦ ਰਾਜਾ ਰਾਮਮਹਨ

ਰਾਏ ਈਸ਼ਵਰ ਚਦਰ ਿਵਿਦਆ ਸਾਗਰ ਕਸ਼ਵਚਦਰ ਸਨ ਡਾ ਬੀਆਰ ਅਬਦਕਰ ਆਿਦ

ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਪਰ ਅਗਰਜ਼ ਵਲ13 ਲਟ ਿਦਨf -ਿਦਨ ਵਧ ਰਹੀ

ਸੀ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਸਤਤਰਤਾ ਅਦਲਨ ਤਜ਼ ਹ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤ ਿਵਸ਼ਵ ਸੀਤ ਯਧ ਦੀ ਠਡੀ

ਹਨ- ਰੀ ਦੀ ਿਗ7ਫ਼ਤ ਿਵਚ ਸੀ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਆਮਦ ਹ ਚ ਕੀ ਸੀ

ਇਸ ਿਪਛ13 ਦਜ ਿਵਸ਼ਵ ਯਧ ਨ- ਭਾਰਤੀਆ ਦਾ ਜੀਣਾ ਹਰ ਵੀ ਮਸ਼ਿਕਲ ਕਰ ਿਦਤਾ

ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਭ ਤ13 ਵਧ ਤਰਸਯਗ ਹ ਗਈ ਅਤ ਇਨ ਪ7ਸਿਥਤੀਆ

ਤ13 ਤਰਤ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨ ਆਰਿਥਕ ਤਰ rsquoਤ ਲਟ ਕ ਅਤ ਸਸਿਕ7ਤਕ ਤਰ rsquoਤ ਵਡ ਕ

147

ਅਗਰਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਨ- ਭਾਰਤ ਤ13 ਿਵਦਾਈ ਲ ਲਈ ਇਸ ਸਮ ਆਜ਼ਾਦੀ ਿਵਚ ਵਡ ਦਾ

ਦਖਤ ਵਾਪਿਰਆ ਿਫਰ ਵੀ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨ- ਇਕ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀਆ ਨ ਚਗਰ ਭਿਵਖ ਲਈ

ਆਸਵਦ ਕੀਤਾ ਚਗਰ ਭਿਵਖ ਦ ਸਪਨ- ਜਲਦੀ ਹੀ ਿਫਕ ਪਣ ਸ਼ਰ ਹ ਗਏ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਰਤੀ

ਪ ਜੀਪਤੀਆਬਰਜਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਵਧਣ ਲਗੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਸਮਕਾਲ

ਸਥਾਿਨਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤ ਅਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਧਰ rsquoਤ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਅਤ ਤਬਦੀਲੀ ਭਰੀਆ

ਘਟਨਾਵ ਵਰਤਾਿਰਆ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹਇਆ ਸੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਿਸਧਾ ਸਬਧ ਸਥਾਿਨਕ

ਵਰਤਾਿਰਆ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕ ਿਸਖ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਵਰਤਾਿਰਆ ਉਤ ਕਦਿਰਤ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਛਮ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਆ ਰਹੀ ਆਧਿਨਕਤਾ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕ ਅਗਰਜ਼ ਦਆਰਾ

ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦ ਵਧ ਰਹ ਪ7ਚਾਰ-ਪਾਸਾਰ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਿਸਖ ਧਰਮ ਨ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹ ਦਾ ਹ

ਿਵਚਾਰਧਾਰਕ ਤਰ rsquoਤ ਇਸਦਾ ਹਿਥਆਰ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ ਹ ਤ ਉਸਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਸਮਾਿਜਕ

ਪਸਾਰ ਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਕਾਿਵ ਆਪਣ ਸਮਕਾਲ ਪ7ਤੀ ਿਕਸ ਿਕਸਮ ਦ ਿਵਦਰਹ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਰਾਜਸੀ ਿਵਦਰਹ ਦੀ ਥ ਉਹ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ ਨ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ

ਿਵਚ ਬਦਲ ਕ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਅਤ ਉਸਦਾ ਕਾਿਵ ਵਧਰ ਕਰਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦਆਲ

ਘਮਦਾ ਹ ਉਪਰਕਤ ਸਾਰ ਕਝ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਉਸਦ ਰਪਕ ਪਖ Pਪਰ ਵੀ ਪMਦਾ ਹ ਇਸ

ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਇਸਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਨ ਿਤਨ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ ਿਗਆ ਹ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

148

ਅ ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ੲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

ਹਰ ਸਾਿਹਤਕਾਰ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾ ਤ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਸਮਲ ਹਦਾ ਹ ਇਹ

ਨਵੀਨਤਾ ਵੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਛਦ ਨ ਦ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ

ਿਗਆ ਹ-ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਤ ਵਰਿਣਕ ਛਦ ਪਿਹਲ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਤ ਿਫਰ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ

ਿਸਰਖਡੀ

ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦੀ ਮਕਬਲ ਵਾਰ ਚਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ

ਿਗਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾ ਬੀਰ ਰਸ ਪਦਾ ਕਰਨ ਿਵਚ ਹ ਇਹ 20 21 ਜ 23

ਮਾਤਰ ਦਾ ਵੀ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ 20 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13

ਕੀਤੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ldquo21 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ ਬੜੀ ਗਰਮੀ ਹ ਦੀ ਹ [ਪਰ ਇਸ

ਦੀਆ 20 ਮਾਤਰ ਵਰਤਣ ਨਾਲ] ਇਸਦੀ ਚਾਲ ਸ਼ਤ ਹ ਜਦੀ ਹrdquo1

ਪਧਰ ਇਕ ਮਦਾਨ ਪਰਬਤ ਘਿਰਆ 11+9=20

ਛਟਾ ਪਰ ਰਮਣੀਕ ਸਥਰਾ ਸਿਹਣਾ 11+9=20 (ਰਚਨਾਵਲੀ2217)

149

ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਨਵ ਰਪ ਿਦਤਾ ਇਸ

ਦੀ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕ ਜਸ਼ੀਲ ਤ13 ਸ਼ਤ ਛਦ ਬਣਾ ਿਦਤਾ ਡਾ ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ

ਅਨਸਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਦਾ ldquoਮਧ ਤਕਤrdquo3 ਵਾਲਾ ਰਪ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ

ਮਧ ਤਕਤ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਕਤਕ ਅਤ ਵਾਲਾ ਛਦ ਰਪ ਵੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਜਵ

ਬਰਫ ਨਰਮੀ ਖਾਇ ਹਠ ਉਤਰੀਆ

ਠਢਕ ਵਡ ਵਡਾਇ ਲਟਾਈਏ ਆਪਣੀ

ਬਣਕ ਦਾਨ-ਸਰਪ ਏਥ ਆਦੀਆ

ਿਨਰਮਲ ਨੀਰ ਸਰਪ ਹ ਕ ਵਗਦੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ81)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤ ਸਮਾਿਜਕ (ਸਮਾਜ ਤ ਗਰੀਬੀ)

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦ ਮਾਿਧਅਮ ਰਾਹ1 ਪਾਤਰ ਦ ਮਨ ਦ ਭਾਵ ਨ

ਤ ਕਥਾ ਦੀਆ ਘਟਨਾਵ ਨ ਅਿਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ

ਕਰਕ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪਸਦ ਕਰਦ ਸਨ ਿਜਸ ਕਰਕ ਉਨ ਨ-

ਪ7ਿਕਰਤੀ ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਨ ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ

ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਿਸਰਜਣ ਿਵਚ ਸਹਾਈ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ

ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਉਪਦਸ਼ ਨਹ1 ਸਗ13 ਿਵਚਾਰ ਜਜ਼ਿਬਆ ਿਵਚ ਰਗ ਮਨ- ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਗਲਾਬ ਦਾ ਫਲ4 ਿਨਸ਼ਾਤ ਬਾਗ

5 ਰਣ ਬਸਰਾ6

ਕਸ਼ਮੀਰ ਤ ਸ ਦਰਤਾ7 ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ8 ਗਧਰ ਬਲ

9 ਿਕ7ਸ਼ਨ ਗਗਾ10 ਫਰਾਮਰਜ਼ ਦੀ

ਿਵਲਕਣੀ11 ਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਮਹ-ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵੀ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

150

ਸਰਠਾ

ਸਰਠਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਵਚ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰਾ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲ

ਲਈ ਹ 11+13 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਥ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 11+12 ਦਾ ਿਵਸਰਾਮ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਬਕ ਸਬਕ ਧਿਰ ਪਰ ਕ ਤਾ ਸੀ ਇਕ ਜਵਦਾ 1113

ਿਕਤ ਿਕਤ ਪਲ ਠq ਰ ਬਥੀ ਲਾ ਲਾ ਸਘਦਾ 1112

(ਰਚਾਨਵਲੀ96)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਵਰਤ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਨਵ ਪ7ਮ ਅਤ ਿਨਮਰਤਾ ਦੀ ਲੜ

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ

ਛਪੀਆ ਹਨ ਿਜਵ ਿਨਮਰਤਾ ਤ ਹMਕੜ ਇਕ ਐਵ ਭਰ-ਭਰ ਡਲ ਰਹ

ਹਸ ਗਿਤ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਚਾਰ ਚਰਣ ਅਤ 20 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰ ਦਜਾ 9 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਛਾਵਲ12 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ ਹ

ਿਵਚ ਿਵਚਾਲ ਅਜੀਬ ਬਾਰ-ਦਰੀ ਹ 20

ਸ਼ਾਮ ਰਗ ਦਾ ਸਗ ਿਜਸ ਤ13 ਬਣੀ ਹ 20

ਇਸ ਦ ਚਾਰ ਚਫਰ ਪਾਣੀ ਖਡਦਾ 20

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

147

ਅਗਰਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਨ- ਭਾਰਤ ਤ13 ਿਵਦਾਈ ਲ ਲਈ ਇਸ ਸਮ ਆਜ਼ਾਦੀ ਿਵਚ ਵਡ ਦਾ

ਦਖਤ ਵਾਪਿਰਆ ਿਫਰ ਵੀ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨ- ਇਕ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀਆ ਨ ਚਗਰ ਭਿਵਖ ਲਈ

ਆਸਵਦ ਕੀਤਾ ਚਗਰ ਭਿਵਖ ਦ ਸਪਨ- ਜਲਦੀ ਹੀ ਿਫਕ ਪਣ ਸ਼ਰ ਹ ਗਏ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਰਤੀ

ਪ ਜੀਪਤੀਆਬਰਜਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਵਧਣ ਲਗੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਸਮਕਾਲ

ਸਥਾਿਨਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤ ਅਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਧਰ rsquoਤ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਅਤ ਤਬਦੀਲੀ ਭਰੀਆ

ਘਟਨਾਵ ਵਰਤਾਿਰਆ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹਇਆ ਸੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਿਸਧਾ ਸਬਧ ਸਥਾਿਨਕ

ਵਰਤਾਿਰਆ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕ ਿਸਖ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਵਰਤਾਿਰਆ ਉਤ ਕਦਿਰਤ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਛਮ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਆ ਰਹੀ ਆਧਿਨਕਤਾ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕ ਅਗਰਜ਼ ਦਆਰਾ

ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦ ਵਧ ਰਹ ਪ7ਚਾਰ-ਪਾਸਾਰ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਿਸਖ ਧਰਮ ਨ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹ ਦਾ ਹ

ਿਵਚਾਰਧਾਰਕ ਤਰ rsquoਤ ਇਸਦਾ ਹਿਥਆਰ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ ਹ ਤ ਉਸਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਸਮਾਿਜਕ

ਪਸਾਰ ਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਕਾਿਵ ਆਪਣ ਸਮਕਾਲ ਪ7ਤੀ ਿਕਸ ਿਕਸਮ ਦ ਿਵਦਰਹ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਰਾਜਸੀ ਿਵਦਰਹ ਦੀ ਥ ਉਹ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ ਨ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦ

ਿਵਚ ਬਦਲ ਕ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਅਤ ਉਸਦਾ ਕਾਿਵ ਵਧਰ ਕਰਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦਆਲ

ਘਮਦਾ ਹ ਉਪਰਕਤ ਸਾਰ ਕਝ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਉਸਦ ਰਪਕ ਪਖ Pਪਰ ਵੀ ਪMਦਾ ਹ ਇਸ

ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਇਸਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਨ ਿਤਨ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ ਿਗਆ ਹ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

148

ਅ ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ੲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

ਹਰ ਸਾਿਹਤਕਾਰ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾ ਤ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਸਮਲ ਹਦਾ ਹ ਇਹ

ਨਵੀਨਤਾ ਵੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਛਦ ਨ ਦ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ

ਿਗਆ ਹ-ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਤ ਵਰਿਣਕ ਛਦ ਪਿਹਲ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਤ ਿਫਰ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ

ਿਸਰਖਡੀ

ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦੀ ਮਕਬਲ ਵਾਰ ਚਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ

ਿਗਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾ ਬੀਰ ਰਸ ਪਦਾ ਕਰਨ ਿਵਚ ਹ ਇਹ 20 21 ਜ 23

ਮਾਤਰ ਦਾ ਵੀ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ 20 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13

ਕੀਤੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ldquo21 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ ਬੜੀ ਗਰਮੀ ਹ ਦੀ ਹ [ਪਰ ਇਸ

ਦੀਆ 20 ਮਾਤਰ ਵਰਤਣ ਨਾਲ] ਇਸਦੀ ਚਾਲ ਸ਼ਤ ਹ ਜਦੀ ਹrdquo1

ਪਧਰ ਇਕ ਮਦਾਨ ਪਰਬਤ ਘਿਰਆ 11+9=20

ਛਟਾ ਪਰ ਰਮਣੀਕ ਸਥਰਾ ਸਿਹਣਾ 11+9=20 (ਰਚਨਾਵਲੀ2217)

149

ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਨਵ ਰਪ ਿਦਤਾ ਇਸ

ਦੀ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕ ਜਸ਼ੀਲ ਤ13 ਸ਼ਤ ਛਦ ਬਣਾ ਿਦਤਾ ਡਾ ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ

ਅਨਸਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਦਾ ldquoਮਧ ਤਕਤrdquo3 ਵਾਲਾ ਰਪ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ

ਮਧ ਤਕਤ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਕਤਕ ਅਤ ਵਾਲਾ ਛਦ ਰਪ ਵੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਜਵ

ਬਰਫ ਨਰਮੀ ਖਾਇ ਹਠ ਉਤਰੀਆ

ਠਢਕ ਵਡ ਵਡਾਇ ਲਟਾਈਏ ਆਪਣੀ

ਬਣਕ ਦਾਨ-ਸਰਪ ਏਥ ਆਦੀਆ

ਿਨਰਮਲ ਨੀਰ ਸਰਪ ਹ ਕ ਵਗਦੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ81)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤ ਸਮਾਿਜਕ (ਸਮਾਜ ਤ ਗਰੀਬੀ)

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦ ਮਾਿਧਅਮ ਰਾਹ1 ਪਾਤਰ ਦ ਮਨ ਦ ਭਾਵ ਨ

ਤ ਕਥਾ ਦੀਆ ਘਟਨਾਵ ਨ ਅਿਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ

ਕਰਕ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪਸਦ ਕਰਦ ਸਨ ਿਜਸ ਕਰਕ ਉਨ ਨ-

ਪ7ਿਕਰਤੀ ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਨ ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ

ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਿਸਰਜਣ ਿਵਚ ਸਹਾਈ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ

ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਉਪਦਸ਼ ਨਹ1 ਸਗ13 ਿਵਚਾਰ ਜਜ਼ਿਬਆ ਿਵਚ ਰਗ ਮਨ- ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਗਲਾਬ ਦਾ ਫਲ4 ਿਨਸ਼ਾਤ ਬਾਗ

5 ਰਣ ਬਸਰਾ6

ਕਸ਼ਮੀਰ ਤ ਸ ਦਰਤਾ7 ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ8 ਗਧਰ ਬਲ

9 ਿਕ7ਸ਼ਨ ਗਗਾ10 ਫਰਾਮਰਜ਼ ਦੀ

ਿਵਲਕਣੀ11 ਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਮਹ-ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵੀ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

150

ਸਰਠਾ

ਸਰਠਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਵਚ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰਾ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲ

ਲਈ ਹ 11+13 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਥ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 11+12 ਦਾ ਿਵਸਰਾਮ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਬਕ ਸਬਕ ਧਿਰ ਪਰ ਕ ਤਾ ਸੀ ਇਕ ਜਵਦਾ 1113

ਿਕਤ ਿਕਤ ਪਲ ਠq ਰ ਬਥੀ ਲਾ ਲਾ ਸਘਦਾ 1112

(ਰਚਾਨਵਲੀ96)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਵਰਤ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਨਵ ਪ7ਮ ਅਤ ਿਨਮਰਤਾ ਦੀ ਲੜ

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ

ਛਪੀਆ ਹਨ ਿਜਵ ਿਨਮਰਤਾ ਤ ਹMਕੜ ਇਕ ਐਵ ਭਰ-ਭਰ ਡਲ ਰਹ

ਹਸ ਗਿਤ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਚਾਰ ਚਰਣ ਅਤ 20 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰ ਦਜਾ 9 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਛਾਵਲ12 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ ਹ

ਿਵਚ ਿਵਚਾਲ ਅਜੀਬ ਬਾਰ-ਦਰੀ ਹ 20

ਸ਼ਾਮ ਰਗ ਦਾ ਸਗ ਿਜਸ ਤ13 ਬਣੀ ਹ 20

ਇਸ ਦ ਚਾਰ ਚਫਰ ਪਾਣੀ ਖਡਦਾ 20

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

148

ਅ ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ੲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ੳ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤN

ਹਰ ਸਾਿਹਤਕਾਰ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾ ਤ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਸਮਲ ਹਦਾ ਹ ਇਹ

ਨਵੀਨਤਾ ਵੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਛਦ ਨ ਦ ਭਾਗ ਿਵਚ ਵਿਡਆ

ਿਗਆ ਹ-ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਤ ਵਰਿਣਕ ਛਦ ਪਿਹਲ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਦਾ ਤ ਿਫਰ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ

ਿਸਰਖਡੀ

ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦੀ ਮਕਬਲ ਵਾਰ ਚਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ

ਿਗਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾ ਬੀਰ ਰਸ ਪਦਾ ਕਰਨ ਿਵਚ ਹ ਇਹ 20 21 ਜ 23

ਮਾਤਰ ਦਾ ਵੀ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ 20 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13

ਕੀਤੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ldquo21 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਿਵਚ ਬੜੀ ਗਰਮੀ ਹ ਦੀ ਹ [ਪਰ ਇਸ

ਦੀਆ 20 ਮਾਤਰ ਵਰਤਣ ਨਾਲ] ਇਸਦੀ ਚਾਲ ਸ਼ਤ ਹ ਜਦੀ ਹrdquo1

ਪਧਰ ਇਕ ਮਦਾਨ ਪਰਬਤ ਘਿਰਆ 11+9=20

ਛਟਾ ਪਰ ਰਮਣੀਕ ਸਥਰਾ ਸਿਹਣਾ 11+9=20 (ਰਚਨਾਵਲੀ2217)

149

ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਨਵ ਰਪ ਿਦਤਾ ਇਸ

ਦੀ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕ ਜਸ਼ੀਲ ਤ13 ਸ਼ਤ ਛਦ ਬਣਾ ਿਦਤਾ ਡਾ ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ

ਅਨਸਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਦਾ ldquoਮਧ ਤਕਤrdquo3 ਵਾਲਾ ਰਪ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ

ਮਧ ਤਕਤ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਕਤਕ ਅਤ ਵਾਲਾ ਛਦ ਰਪ ਵੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਜਵ

ਬਰਫ ਨਰਮੀ ਖਾਇ ਹਠ ਉਤਰੀਆ

ਠਢਕ ਵਡ ਵਡਾਇ ਲਟਾਈਏ ਆਪਣੀ

ਬਣਕ ਦਾਨ-ਸਰਪ ਏਥ ਆਦੀਆ

ਿਨਰਮਲ ਨੀਰ ਸਰਪ ਹ ਕ ਵਗਦੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ81)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤ ਸਮਾਿਜਕ (ਸਮਾਜ ਤ ਗਰੀਬੀ)

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦ ਮਾਿਧਅਮ ਰਾਹ1 ਪਾਤਰ ਦ ਮਨ ਦ ਭਾਵ ਨ

ਤ ਕਥਾ ਦੀਆ ਘਟਨਾਵ ਨ ਅਿਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ

ਕਰਕ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪਸਦ ਕਰਦ ਸਨ ਿਜਸ ਕਰਕ ਉਨ ਨ-

ਪ7ਿਕਰਤੀ ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਨ ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ

ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਿਸਰਜਣ ਿਵਚ ਸਹਾਈ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ

ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਉਪਦਸ਼ ਨਹ1 ਸਗ13 ਿਵਚਾਰ ਜਜ਼ਿਬਆ ਿਵਚ ਰਗ ਮਨ- ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਗਲਾਬ ਦਾ ਫਲ4 ਿਨਸ਼ਾਤ ਬਾਗ

5 ਰਣ ਬਸਰਾ6

ਕਸ਼ਮੀਰ ਤ ਸ ਦਰਤਾ7 ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ8 ਗਧਰ ਬਲ

9 ਿਕ7ਸ਼ਨ ਗਗਾ10 ਫਰਾਮਰਜ਼ ਦੀ

ਿਵਲਕਣੀ11 ਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਮਹ-ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵੀ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

150

ਸਰਠਾ

ਸਰਠਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਵਚ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰਾ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲ

ਲਈ ਹ 11+13 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਥ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 11+12 ਦਾ ਿਵਸਰਾਮ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਬਕ ਸਬਕ ਧਿਰ ਪਰ ਕ ਤਾ ਸੀ ਇਕ ਜਵਦਾ 1113

ਿਕਤ ਿਕਤ ਪਲ ਠq ਰ ਬਥੀ ਲਾ ਲਾ ਸਘਦਾ 1112

(ਰਚਾਨਵਲੀ96)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਵਰਤ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਨਵ ਪ7ਮ ਅਤ ਿਨਮਰਤਾ ਦੀ ਲੜ

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ

ਛਪੀਆ ਹਨ ਿਜਵ ਿਨਮਰਤਾ ਤ ਹMਕੜ ਇਕ ਐਵ ਭਰ-ਭਰ ਡਲ ਰਹ

ਹਸ ਗਿਤ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਚਾਰ ਚਰਣ ਅਤ 20 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰ ਦਜਾ 9 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਛਾਵਲ12 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ ਹ

ਿਵਚ ਿਵਚਾਲ ਅਜੀਬ ਬਾਰ-ਦਰੀ ਹ 20

ਸ਼ਾਮ ਰਗ ਦਾ ਸਗ ਿਜਸ ਤ13 ਬਣੀ ਹ 20

ਇਸ ਦ ਚਾਰ ਚਫਰ ਪਾਣੀ ਖਡਦਾ 20

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

149

ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਨਵ ਰਪ ਿਦਤਾ ਇਸ

ਦੀ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕ ਜਸ਼ੀਲ ਤ13 ਸ਼ਤ ਛਦ ਬਣਾ ਿਦਤਾ ਡਾ ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ

ਅਨਸਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਦਾ ldquoਮਧ ਤਕਤrdquo3 ਵਾਲਾ ਰਪ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ

ਮਧ ਤਕਤ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਕਤਕ ਅਤ ਵਾਲਾ ਛਦ ਰਪ ਵੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਜਵ

ਬਰਫ ਨਰਮੀ ਖਾਇ ਹਠ ਉਤਰੀਆ

ਠਢਕ ਵਡ ਵਡਾਇ ਲਟਾਈਏ ਆਪਣੀ

ਬਣਕ ਦਾਨ-ਸਰਪ ਏਥ ਆਦੀਆ

ਿਨਰਮਲ ਨੀਰ ਸਰਪ ਹ ਕ ਵਗਦੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ81)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤ ਸਮਾਿਜਕ (ਸਮਾਜ ਤ ਗਰੀਬੀ)

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਦ ਮਾਿਧਅਮ ਰਾਹ1 ਪਾਤਰ ਦ ਮਨ ਦ ਭਾਵ ਨ

ਤ ਕਥਾ ਦੀਆ ਘਟਨਾਵ ਨ ਅਿਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ

ਕਰਕ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪਸਦ ਕਰਦ ਸਨ ਿਜਸ ਕਰਕ ਉਨ ਨ-

ਪ7ਿਕਰਤੀ ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਨ ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ

ਦੀ ਸ ਦਰਤਾ ਸ਼ਤ ਤ ਇਕਤ ਵਾਯ-ਮਡਲ ਿਸਰਜਣ ਿਵਚ ਸਹਾਈ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ

ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਉਪਦਸ਼ ਨਹ1 ਸਗ13 ਿਵਚਾਰ ਜਜ਼ਿਬਆ ਿਵਚ ਰਗ ਮਨ- ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਗਲਾਬ ਦਾ ਫਲ4 ਿਨਸ਼ਾਤ ਬਾਗ

5 ਰਣ ਬਸਰਾ6

ਕਸ਼ਮੀਰ ਤ ਸ ਦਰਤਾ7 ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ8 ਗਧਰ ਬਲ

9 ਿਕ7ਸ਼ਨ ਗਗਾ10 ਫਰਾਮਰਜ਼ ਦੀ

ਿਵਲਕਣੀ11 ਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਮਹ-ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵੀ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

150

ਸਰਠਾ

ਸਰਠਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਵਚ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰਾ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲ

ਲਈ ਹ 11+13 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਥ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 11+12 ਦਾ ਿਵਸਰਾਮ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਬਕ ਸਬਕ ਧਿਰ ਪਰ ਕ ਤਾ ਸੀ ਇਕ ਜਵਦਾ 1113

ਿਕਤ ਿਕਤ ਪਲ ਠq ਰ ਬਥੀ ਲਾ ਲਾ ਸਘਦਾ 1112

(ਰਚਾਨਵਲੀ96)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਵਰਤ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਨਵ ਪ7ਮ ਅਤ ਿਨਮਰਤਾ ਦੀ ਲੜ

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ

ਛਪੀਆ ਹਨ ਿਜਵ ਿਨਮਰਤਾ ਤ ਹMਕੜ ਇਕ ਐਵ ਭਰ-ਭਰ ਡਲ ਰਹ

ਹਸ ਗਿਤ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਚਾਰ ਚਰਣ ਅਤ 20 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰ ਦਜਾ 9 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਛਾਵਲ12 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ ਹ

ਿਵਚ ਿਵਚਾਲ ਅਜੀਬ ਬਾਰ-ਦਰੀ ਹ 20

ਸ਼ਾਮ ਰਗ ਦਾ ਸਗ ਿਜਸ ਤ13 ਬਣੀ ਹ 20

ਇਸ ਦ ਚਾਰ ਚਫਰ ਪਾਣੀ ਖਡਦਾ 20

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

150

ਸਰਠਾ

ਸਰਠਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਵਚ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰਾ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲ

ਲਈ ਹ 11+13 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਥ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 11+12 ਦਾ ਿਵਸਰਾਮ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਬਕ ਸਬਕ ਧਿਰ ਪਰ ਕ ਤਾ ਸੀ ਇਕ ਜਵਦਾ 1113

ਿਕਤ ਿਕਤ ਪਲ ਠq ਰ ਬਥੀ ਲਾ ਲਾ ਸਘਦਾ 1112

(ਰਚਾਨਵਲੀ96)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਵਰਤ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਨਵ ਪ7ਮ ਅਤ ਿਨਮਰਤਾ ਦੀ ਲੜ

ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ

ਛਪੀਆ ਹਨ ਿਜਵ ਿਨਮਰਤਾ ਤ ਹMਕੜ ਇਕ ਐਵ ਭਰ-ਭਰ ਡਲ ਰਹ

ਹਸ ਗਿਤ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਚਾਰ ਚਰਣ ਅਤ 20 ਮਾਤਰ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ

ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰ ਦਜਾ 9 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ

ਹ ਅਤ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਛਾਵਲ12 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ ਹ

ਿਵਚ ਿਵਚਾਲ ਅਜੀਬ ਬਾਰ-ਦਰੀ ਹ 20

ਸ਼ਾਮ ਰਗ ਦਾ ਸਗ ਿਜਸ ਤ13 ਬਣੀ ਹ 20

ਇਸ ਦ ਚਾਰ ਚਫਰ ਪਾਣੀ ਖਡਦਾ 20

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

151

ਉਠਣ ਿਡਗਣ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਰਾਗ ਹ 20 (ਰਚਨਾਵਲੀ 77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਾਗ ਤ ਸ਼ਤੀ ਦ ਭਾਵ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਗੀਆ ਮਾਿਲਤੀ

ਚਾਰ ਤਕ 28 ਮਾਤਰ 16+12 ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਕਟੜਤਾ ਤ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ 29 ਮਾਤਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਛਭ ਹਰਾਵਨ13 ਹ ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ

ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ

ਭਾਵ ਕਛ ਹ ਨੀਰ ਹਾਰਵਨ ਜਦ ਤ ਨਜ਼ਰੀ ਆਇਆ 29

ਧਾ ਸਰਰ ਅਖ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਆਪਾ ਝਮ ਝਮਾਇਆ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ77)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਭ ਹਰਾਵਨ ਨ ਦ ਇਕ ਝਰਨ- ਦ ਕਦਰਤੀ

ਨਜ਼ਾਰ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਭਾਵ ਇਹ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਚਪਈ

ਚਾਰ ਤਕ15 ਜ 16 ਮਾਤਰ 8+8 ਜ 8+7 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ

ਵਰਤਿਦਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਤਕਤ ਮਲ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣ

ਆਪ ਿਵਚ ਇਹ ਇਕ ਪ7ਯਗ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਹਜ਼ਰੀ14

ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਹ

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

152

ਸਹੀਓ ਨੀ ਸਹ ਆਪ ਨ ਆਯਾ 88

ਪਰ ਉਸ ਨ- ਿਨਜ ਘਲ ਹਜ਼ਰੀ 88

ਕਰ ਿਲਆ ਹਾਜਰ ਸਾਨ ਆਪ 87

ਮਲ ਮਲੀ ਜਰ ਜਰੀ 88 (ਰਚਨਾਵਲੀ194)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਧਆਤਮਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਹੀ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ

ਛਪ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਛ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਿਵਚ 24 (11+13)

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 Pਪਰ ਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰ Pਪਰ

ਤਕਤ ਮਲ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਿਵਸਰਾਮ ਦ

ਅਖੀਰ Pਪਰ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ ਅਤ ਿਪਛਲੀਆ ਦ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਦ ਕਈ

ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਰਪ 15+13=28

ਦਜਾ ਰਪ 16+15=31

ਤੀਜਾ ਰਪ 13+13=26

ਚਥਾ ਰਪ 13+11+24

ਕਲ ਚਕੀ ਹ ਬੀਤ ਵਸ ਤ13 ਦਰ ਨਸਾਈ 24

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

153

ਭਲਕ ਅਜ ਹ ਦਰ ਨਹ1 ਿਵਚ ਹਥ ਆਈ 24

ਅਜ ਅਸਾਡ ਕਲ ਿਵਚ ਪਰ ਿਫਕਰ ਲਾਈ 23

ਕਲ ਭਲਕ ਨ ਸਚ ਅਜ ਮਫਤ ਗਆਈ 21

ਹ ਸਭਲ ਸਭਾਲ ਇਸ ਅਜ ਨ ਇਹ ਬੀਤ ਮਹ-ਰਸ ਪ1ਿਦਆ 33

ਹਿਰ-ਰਸ ਿਵਚ ਮਤ ਖੀਿਵਆ ਹਿਰਰਗ ਹਿਰਕੀਰਤ ਚ5ਿਦਆ 31

(ਰਚਨਾਵਲੀ 87)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮ ਦੀ ਕਦਰ ਨ ਸਮਝਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ Pਚੀ ਹਣ15 ਅਜ16 ਸਮ17 ਆਿਦ ਹਨ

ਝਕ ਛਦ

ਇਸ ਛਦ ਦੀਆ ਦਸ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 25 ਤ13 28 ਤਕ ਮਾਤਰ ਹ

ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਅਤ rsquoਤ ਗਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਿਹਲੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਅਤ ਚਥੀ-

ਪਜਵ1 ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਸਵ1 ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਪਰ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਦਜੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਤਕ

ਨਾਲ ਤਕਤ ਮਲ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਕਿਵਤਾ ਸ ਦਰਤਾ18 ਤ ਖਾਲਸਾ

ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਝਲਕ ਤਘ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਹ

ਤਰ ਘਰ ਜਾਹਗ ਨਾ ਸਾਡੀ ਤਰ ਕਚ ਨ ਹ ਢਈ

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

154

ਿਕਸ ਰਸਤ ਤ ਜਾ ਬਠ- ਜ ਤM ਕਚ ਨ ਿਮਿਲਓਈ

ਰਹ ਖਲਤ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਯਾ ਬਠ- ਇਤਜ਼ਾਰੀ ਿਵਚ

ਤ7ਬਕ ਤਕਦ ਹਰ ਆਹਟ ਤ ਿਕ ਨq ਣ ਤਾਰਜਾਰੀ ਿਵਚ

ਿਕਸ ਕਮ ਜਵਦ ਆਪਣ ਪਓ ਲਘ ਜ ਇਥਾv ਤ13

ਝਲਕ ਜ ਿਮਲ ਜਏ ਸਾਈਆ ਹ ਸਦਕ ਜ ਤਸਾv ਤ1319

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਤਾਟਕ

ਚਾਰ ਤਕ 30 ਮਾਤਰ 16+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਿਕਤ ਿਕਤ 17+14 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕਰਕ ਮਾਤਰ ਤ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਇਸ ਛਦ ਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 20 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ

ਿਵਛ ਜਾ ਵਙ ਦਲੀਰ ਦਰ ਤ ਿਵਿਛਆ ਰਹ ਮਨ ਿਵਿਛਆ ਰਹ 1614

ਜ਼ਰ ਨਾ ਕਈ ਹਠ ਨ ਰਤੀ ਆਪਾ ਭਟਾ ਧਰਕ ਬਹ 1714

ਧਰਤੀ ਿਜਵ ਿਵਛੀ ਧਿਰ ਆਸ਼ਾ ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਿਵਚ 1614

ਿਮਹਰ-ਮ1ਹ ਉਡੀਕ ਵਸਾਵਣ ਵਾਲਾ ਤਠਸੀ ਆਪ ਤਰਾ ਸ਼ਹ 1614

(ਰਚਨਾਵਲੀ191)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤ13 ਿਵਛੜੀ ਰਹ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

155

ਦਵਯਾ ਛਦ

28 ਮਾਤਰ ਚਾਰ ਤਕ 16+12 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਵਾਲ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਧਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਕਢ ਿਸਰੀ Pਪਰ ਨ ਟਿਰਆ ਵਲ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਵ 28

Pਪਰ ਨ ਤਕ ਰਬ ਵਨ- ਝਾਿਤ ਨ ਹਰਿਥ ਪਾਵ 28

ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਰ ਮਿਹਲ ਨਹ1 ਮਾੜੀ ਕ ਲੀ ਢਕ ਨ ਭਾਲ 28

ਮ1ਹ ਹਨ- ਰੀ ਗੜ ਧ ਪ ਿਵਚ ਨਗ ਿਸਰ ਿਦਨ ਘਾਲ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ36)

ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਮਾਤਰਾ ਪਖ13 ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਮ ਹ ਮ ਹ ਭਿਰਆ ਡਲ ਡਲ ਕਰਦਾ ਦਸ ਅਜਬ ਿਦਖਾਵਾ 29

(ਰਚਨਾਵਲੀ30)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਿਵਛੜ ਦ ਦਰਦ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤ

ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਜੀਵਨ ਮਤ ਦ ਚਲ ਰਹ ਿਨਰਤਰ ਿਨਯਮ ਵਲ ਸਕਤ

ਨ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਿਕਕਰ21

ਿਹਮਾਲਯ ਗਗਾ-ਸਮ ਦਰ22

ਐਤਕੀ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਨਹ1 ਆਈਆ23

ਇਕ

ਵਰਾਨ ਬਾਗ24

ਕਤਬ ਦੀ ਲਾਠ25

ਬਲਾ ਭਆਨੀ26 ਪਦਮ ਿਬ7ਛ ਦੀ ਬਹਾਰ

27 ਆਿਦ ਹਨ

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

156

ਿਦਗਪਾਲ

ਿਦਗਪਾਲ ndashਇਕ ਛਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾ5 ਿਮ7ਦਗਿਤ ਭੀ ਹ28 ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ

ਚਰਣ 24 ਮਾਤਰ 12-12 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਆ5ਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ ਉਨ ਨ- 24 ਦੀ ਥ 25 ਮਾਤਰ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ

ਤਰਾ ਹਵਾਲ ਸਣ ਕ ਡਾਢਾ ਿਵਰਾਗ ਆਵ 24

ਜਦੀ ਨ ਪਸ਼ ਕਈ ਤਰਾ ਜ ਗ਼ਮ ਘਟਾਵ 24

ਗ ਸਾ ਕਰੀ ਨ ਬਲਬਲ ਪ ਛ ਜ ਬਾਤ ਤਥ13 25

ਕੀਕਰ ਤ ਬਾਗ਼ ਤਾਈ ਹM ਆਪਣਾ ਬਨਾਵ 25

(ਰਚਨਾਵਲੀ51)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਦਸ਼-ਪ7ਮ ਦਰਸ਼ਨ ਤ ਨੀਤੀ ਿਵਚਾਰ ਤ ਜਜ਼ਬ ਦਾ ਸਜਗ ਆਿਦ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ

ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਅਧੀਨ ਹਰ ਰਚਨਾਵ ਬਲਬਲ ਤ ਰਾਹੀ29 ਿਪਆਰ ਤ ਦਵੀਆ ਦਾ ਸਬਾਦ30

ਆਿਦ ਹਨ

ਦਹਰਾ

ਦਹਰਾ ਛਦ ਵਧਰ ਵਰਤ ਜਾਣ ਵਾਲ ਛਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਅਿਜਹ ਛਦ ਲਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ

rsquoਤ ਚੜ ਹਣ ਕਾਰਨ ਿਨਯਮ ਦ ਬਧਨ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਿਨਭਾ5ਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਦਹਰਾ ਛਦ ਨ 13+11 ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਸਮਤ 24 ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਸਰਤ ਸਦਾ ਿਖੜਦੀ ਰਹ ਕਦ ਨ ਿਮਲ ਿਗੜਾਇ 1311

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

157

ਖੜਾ ਛਡ ਕ ਢਿਠਆ ਿਕਤ ਨ ਿਮਲ ਿਟਕਾਇ 1311 (ਰਚਨਾਵਲੀ40)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਨ ਬੜ ਖ਼ਬਸਰਤ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹ

ਅਤ ਦਿਸਆ ਿਗਆ ਹ ਿਕ ਿਜ਼ਦਗੀ ਨ ਕਵਲ ਿਗਆਨ ਰਾਹ1 ਹੀ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ

ਸਗ13 ਅਤਰ-ਅਨਭਵ ਦੀ ਵੀ ਬਹਤ ਲੜ ਹ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਖੜਾ31

ਕਮਲ ਗਦੀ ਿਵਚ ਤ7ਲ ਮਤੀ32 ਧਬੀ33 ਦਰ ਢਿਠਆ ਦੀ ਕਦਰ34 ਤ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ

ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਿਵਚ ਛਪੀਆ ਹਨ ਦ ਖ ਿਵਚ ਸਆਦ ਰਪ ਸਭਾਵ ਚੜਦੀ ਕਲਾ

ਆਿਦ

dskok

ਚਾਰ ਤਕ 31 ਮਾਤਰ 14+17 ਮਾਤਰ ਦ ਿਵਸਰਾਮ ਤਕਤਕ ਅਤ ਗਰ ਵਾਲ ਇਸ

ਛਦ ਿਵਚ ਦ-ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਪਿਹਲੀ ਦਾ ਦਜੀ ਨਾਲ ਅਤ ਤੀਜੀ ਦਾ ਚਥੀ ਨਾਲ ਿਮਲਦਾ

ਹ ਚਥੀ ਤਕ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 31 ਤ13 ਲ

ਕ 39 ਮਾਤਰ ਤਕ ਿਮਲਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਹ

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ 18

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ 14 (32)

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ 19

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ 17 (36)

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ 16

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

158

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ 17 (33)

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ 19

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ 19 (38)

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ 19

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ 21 (40)

(ਰਚਨਾਵਲੀ205)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਢਲ (ਪ7ਭ) ਨ ਿਮਲਣ ਦੀ ਤਘ ਆਿਦ ਨ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ

ਪਨਹਾ

ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ 21 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 11

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਅਤ ਦਸਰਾ ਿਵਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਅਤ Pਪਰ ਰਗਣ ਭਾਵ

ਗਰ ਲਘ ਗਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਤਕਤ ਮਲ ਸਤਰ ਦ ਮਧ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਨ ਪ7ਬੀਨਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਫ਼ ਬਲਰੀ ਢਲ ਿਰਹਾ 1110

ਪਰਬਤ ਵਖੀx ਸਾਫ਼ ਿਕ ਟਰਦਾ ਆ ਿਗਆ 1110

ਭਰਦਾ ਆਨ ਤਲਾਉ ਿਕ ਚਲਣ ਫਹਾਰੜ 1110

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

159

ਸਹਣਾ ਆਪ ਸਹਾਉ ਿਕ ਬਨ ਬਨ ਪ ਿਰਹਾ 1110 (ਰਚਨਾਵਲੀ83 )

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਪਆਰ ਵਾਲਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਇਆ ਹ

ਬJਤ

ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40-44 ਤਕ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਅਤ ਿਵਸਰਾਮ ਘਟ-

ਘਟ 18 ਅਤ ਵਧ-ਵਧ 23 ਮਾਤਰ Pਪਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹ ਅਤ ਤਕ ਦ ਅਤ rsquoਤ ਦ ਗਰ ਹ ਦ

ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਕਟੜਤਾ ਦੀ ਬਜਾਇ ਲਚਕੀਲਪਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹ ਬMਤ ਛਦ ਦੀ

ਮਕਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤ13 ਵਡਾ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਪਜਾਬੀ ਬਲ ਚਾਲ ਦ ਵਾਕ ਦ ਨ- ੜ ਹਣਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- 40 ਤ13 42 ਮਾਤਰ ਤਕ ਇਸ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਸਬਜ਼ਾ ਜ਼ਾਰ ਸੀ ਿਖੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਣੀ ਉਤ ਮਰ ਆਯਾ ਪਲ ਪਾਵਣ ਨ 2021

ਪਣ ਚਰ ਕਰਦੀ ਊਸ਼ਾ ਰਗ ਲਦੀ ਨੀਲਾ ਡਲਿਕਆ ਰਪ ਵਧਾਵਣ ਨ 2120

ਮ1ਹ ਵਸਦਾ ਤ7ਤ ਫਹਾਰ ਪਦੀ ਸਰਜ ਆ ਿਗਆ ਫਬਨ ਿਦਖਾਵਣ ਨ 2020

ਬਲੀ ਕਦਰਤ ਦ ਕਦਰ ਵਧਾਣ ਆਏ ਿਨਖਰੀ ਸਵਰੀ ਦਾ ਸdਾਦ ਚਖਾਵਣ ਨ 2121

(ਰਚਨਾਵਲੀ59)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨਖ ਨ ਆਪਣਾ ਮਲ-ਪਛਾਣਨ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ

ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਉਤ ਿਵਅਗ ਅਤ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਕੀਤ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਮਰੀਆ ਗਲਦਾਊਦੀਆ ਦੀ ਿਵਦਗੀ35 ਿਬਮਿਮਲ

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

160

ਮਰ36 ਫਿਡਆ ਤਤਾ37 ਮਿਹਦੀ ਦ ਬਟ ਕਲ38 ਨਾ ਹਇ ਓਹਲ39 ਚਲ ਚਲੀ ਦੀ

ਸਦ40 ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ41 ਆਿਦ ਹਨ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ

ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਤ 31 ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 16

ਮਾਤਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 15 ਮਾਤਰ rsquoਤ ਆ5ਦਾ ਹ ਦ ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਬੀਰ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਗਰ ਲਘ ਦਾ ਜਟ ਹ ਦਾ ਹ

ਅਤ ਬਾਣ ਰਪ ਿਵਚ ਤਕ ਦ ਅਤ ਿਵਚ ਦ ਗਰ ਹ ਦ ਹਨ42 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਉਪਰਕਤ

ਦਵ ਰਪ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਤ ਮਾਤਰ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ

ਅਵਤੀ ਪਰਾ ਕੀ ਰਿਹ ਗਯਾ ਬਾਕੀ ਦ ਮਦਰ ਦ ਢਰ 31

ਬੀਤ ਚਕੀ ਸਭਯਤਾ ਦ ਖਡਰ ਦਸਦ ਸਮ ਦ ਫਰ 29 (ਰਚਨਾਵਲੀ75)

ਬਾਣ ਰਪ

ਮM ਪਥਰ ਸਖ ਨ1ਦ ਸ ਤਾ ਿਵਚ ਸਪਣ ਕਈ ਸਣਾਏ 30

ਬਣ ਹੀਰਾ ਕਰ ਦਰ ਹਨ- ਰਾ ਤਨ ਆ ਗਲ ਲਾਵrsquo 28

(ਰਚਨਾਵਲੀ92)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਸਮਤ ਮਨਖ ਨ ਆਦਰਸ਼ ਜੀਵਨ

ਿਜਉਣ ਦੀ ਪ7ਰਨਾ ਿਦਤੀ ਹ ਤ ਇਸ ਛਦ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ ਅਵਤੀ ਪਰ ਦ

ਖਡਰ43 ਪਥਰ ਸ਼ੀਸਾ-ਹੀਰਾ44 ਆਿਦ ਹਨ

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

161

ਲਿਲਤ ਪਦ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਗ ਹੀ 28

ਮਾਤਰ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਬਾਕੀ ਵੀ ਸਾਰਾ ਰਪ ਹੀ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹ ਪਰ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ

ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਜਦ13 ਿਕ ਦਵਯਾ ਛਦ ਿਵਚ ਦ

ਦ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਿਮਲਦਾ ਹ ਇਸ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਆਪ ਦਾ ਕਦਰ45 ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਹਈ

ਹ

ਿਦਲ ਦੀ ਸਮਝ ਇਕ ਹ ਜਾਣ ਜ ਸਭ ਫ਼ਰਕ ਕਰਾਵ 27

ਉਹ ਿਦਲ ਹ ਹਣ ਰਸ ਿਵਚ ਮਤਾ ਿਤਲਕਦੜਾ ਜ ਜਾਵ 29

ਸ ਿਤਲਕਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨ ਲਗ ਰਸ ਇ5 ਮਿਹਵ ਕਰਾਵ 28

ਰਸ ਲMਦਾ ਿਵਚ ਰਸ ਦ ਖਚਦਾ ਿਤਲਕ ਮਲਕੜ ਜਾਵ 28 (ਰਚਨਾਵਲੀ91)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਮਨ rsquoਤ ਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦਿਸਆ ਹ

ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਕਿਬਤ

ਕਿਬਤ ਦਾ ਨਾ5 ਮਨਹਰ ਅਥਵਾ ਮਨਹਰਣ ਹ46 ਇਸ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਹਰ ਇਕ

ਤਕ ਿਵਚ 31 ਵਰਣ ਅਤ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹ ਦ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਚਰਣ ਅਠ ਵਰਣ ਦ ਹ ਦ ਹਨ

ਅਤ ਚਥਾ ਚਰਣ ਸਤ ਵਰਣ ਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਚਥ ਚਰਣ ਦਾ ਅਖਰੀਲਾ ਅਖਰ ਗਰ (S) ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ ਅਤ rsquoਤ ਤਗਣ ਨਹ1 ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

162

ਜਫੀ ਛਤੀ ਖਲ ਮਾਏ ਬਨ ਨਾ ਬਹਾਲ ਸਾਨ 88

ਗਦੀ ਤਰੀ ਹਰ ਸਾਥ13 ਬਠਾ ਨਹ1 ਜਵਦਾ47 87

ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਲੜ ਅਨਸਾਰ ਖ ਲ ਵੀ ਲਈ ਹਿਜਵ

ਜਗ ਤ13 ਤ ਆਵ ਜਾਵ ਿਤਖਾ ਿਤਖਾ ਟਰਯਾ ਜਾਵ 89

ਪਲ ਿਛਨ ਠਿਹਰ ਨਾਹ1 ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਲ ਪਈ 98

(ਰਚਨਾਵਲੀ94)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਵਰਣ ਤ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ

ਹ ਪਰ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਛਦ ਦ ਆਰਭ ਅਤ ਅਤ ਵਾਲੀਆ ਬਦਸ਼ ਨ ਮਿਨਆ

ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਤਰ ਕਿਬਤ ਛਦ ਦ ਕਈ ਰਪ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਹਰ ਕਿਵਤਾਵ

ਕਰਨ- ਦੀ ਖਸ਼ਬ ਤ ਕਰਨ- ਦੀ ਅਨ ਖਲੀ ਕਲੀ ਦੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ48 ਕਲ13 ਦ ਗਲ ਲਗੀ ਵਲ59

ਚਦਨੀ50 ਜਮਨਾ ਕਲਗੀਆ ਵਾਲ ਦ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਿਸਕ ਿਵਚ51 ਅਣਿਡਠਾ ਰਸ ਦਾਤਾ52

ਅਟਕ53 ਆਿਦ ਹਨ

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਰਹਸਮਈ ਿਪਆਰ ਤ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦ ਘਟ ਰਹ ਗਣ ਕਦਰਤ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਮਾਨਵ ਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨ ਸਕਤਕ ਰਪ ਿਵਚ ਪਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ ਿਵਸ਼ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ

ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ 23 ਜ 24 ਵਰਣ ਹ ਦ ਹਨ

ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਰਾਮ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਅਤ ਦਜਾ ਿਵਸਰਾਮ 11 ਜ 12 ਵਰਣ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

163

ਿਤਲਕ ਗਈ ਮਰੀ ਹਥ ਦੀ ਪਣੀ 12

ਚ ਪ ਹ ਗਈ ਘਕਦੜੀ ਚਰਖੀ 12

ਅਰਸ਼ ਦਾ ਚਦ ਿਜ਼ਮੀ ਆ ਖਲਤਾ 12

ਸਰਤ ਗਈ ਮਥ13 ਿਨਰਖੀ ਨ ਪਰਖੀ 14 (ਰਚਨਾਵਲੀ208)

ਇਸ ਛਦ ਿਵਚ ਚਥੀ ਤਕ ਿਵਚ ਵਰਣ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ ਗਈ ਹ ਅਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਅਿਧਆਤਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਪਸ਼ ਹਏ ਹਨ

ਉਧਾਰ ਲਏ ਛਦ ਵਰਤN ਅਤ ਿਵਕਾਸ

ਹਣ ਤਕ ਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਅਿਧਐਨ ਤ13 ਿਨਕਲ ਛਦ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਹਨ ਇਥ ਇਹ ਸ਼ਪਸਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹ ਿਕ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ

ਤ13 ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਤ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ ਤ13 ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ

ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਤ13 ਹ ਿਜ਼ਕਰਯਗ ਹ ਿਕ ਸਾਮੀ ਤ ਪਛਮੀ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਛਦ

ਇਨ ਪਰਪਰਾਵ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹੀ ਆਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਉਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ

ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ ਿਜਨ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਛਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਾਿਵ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ

ਿਜਵ

bull ਰਬਾਈ

bull ਗ਼ਜ਼ਲ

bull ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

164

ਰਬਾਈ

ਸਭ ਤ13 ਪਿਹਲ ਰਬਾਈ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਦ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਛਦ ਹ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਆਪਣੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਭਿਮਕਾਨਮਾ ਦ ਗਲ ਿਵਚ ਿਲਖਦ

ਹਨ ਿਕ ਤਰਯਾਈ ਇਕ ਛਦਕ ਚਾਲ ਬਨ ਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ 1 2 4 ਦਾ ਤਕਤ ਹ

ਤ ਤੀਸਰੀ ਦਾ ਨਹ1 ਪਿਹਲੀ ਦਸਰੀ ਿਵਚ ਖਯਾਲ ਦਾ ਉਦ ਤ ਪ7ਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੜਾਉ ਹ ਤੀਸਰੀ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਮੜਵ1 ਲਿਹਰ ਹ ਤ ਚਥੀ ਿਵਚ ਭਾਵ ਪਰਣਤਾ ਹ ਗਮਕ ਸਭਨ ਦੀ ਇਕ ਹ

ਪਰ ਮਾਤ7 ਦ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਿਕਸ ਿਕਸ ਿਵਚ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਇਕ ਛਦ ਹ

ਰਬਾਈ ਤਰਯਾਈ ਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹ ਵਜ਼ਨ ਹ-ਬ-ਹ ਨਹ154

ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਬਾਈ ਨ ਛਦ ਮਨਦ ਹਨ ਪਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਆਪਣੀ

ਖਜ-ਪਸਤਕ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਜ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਣ

ਬਾਰ ਿਵਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹਏ ਇਹ ਿਸਟਾ ਹਨ ਿਕ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲਦ ਵਜ਼ਨ ਜ ਛਦ ਦੀ ਬਹ-

ਿਭਨਤਾ ਆਪਣ ਆਪ ਿਵਚ ਠZ ਸ ਪ7ਮਾਣ ਹ ਿਕ ਰਬਾਈ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਹ

ਿਭਨਤਾ ਸਭਵ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਨਹ1 ਤ ਛਦ ਇਕ ਪਰਣ ਇਕਾਈ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਹਰ ਛਦ

ਦੀ ਸਮਾਈ ਹ ਸਕਦੀ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਲਈ ਵੀ ਦਵਈਏ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਦਹਰਾ ਬMਤ

ਕਰੜਾ ਚਪਈ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਿਮਲਦੀ ਹ ਜ ਰਬਾਈ ਦ ਛਦ ਹਣ ਨ ਝਠਲਾ5ਦੀ

ਹ55 ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਅਨਸਾਰ ਰਬਾਈ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ

ਿਮਸ਼ਰ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆ ਚਹ ਤਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀਆ ਆਪਸ ਿਵਚ ਿਮਲਦਾ ਹ ਪਰ ਜ ਤੀਜੀ

ਤਕ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਤ ਹਰਜ ਨਹ1 ਸਮਿਝਆ ਜਦਾ ਆਮ ਕਵੀ ਪਿਹਲੀ ਦਜੀ ਤ ਚਥੀ ਤਕ

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

165

ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਤਕਤ ਜ਼ਰਰ ਿਮਲਾ5ਦ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦੀ ਚਥੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤਕ ਸਭ ਤ13 ਜ਼ਰਰੀ

ਿਗਣੀ ਜਦੀ ਹ56

ਭਾਵ ਇਹ ਹਇਆ ਿਕ ਰਬਾਈ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ

ਵਰਤ ਗਏ ਛਦ ਿਵਚ ਜ ਉਧਾਰਾ ਭਾਵ ਸਾਮੀ ਪਰਪਰਾ ਛਦ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਬMਤ

ਛਦ ਬਣਦਾ ਹ

ਨਾਮ ਸਹਣ ਦਾ ਭਿਰਆ ਿਪਆਲਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਸਹੀਓ

ਕਣ ਪੀਏ ਭਰ ਘਟ ਇਕ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀਓ ਤਕਦੀਆ ਰਹੀਓ

ਸਧਰ ਪਯਾਲਾ ਿਜਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਡ ਲ ਡ ਲ ਪ ਿਰਹਾ ਹਵ

ਉਸ ਨ ਸ1ਦੀ ਿਮਲ ਘਟ ਪਰ ਭਤ ਸਭਲ ਕ ਕਹੀਓ (ਰਚਨਾਵਲੀ212)

ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਛਦ ਨ

ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਵ ਹੀਰਾ ਕਣੀ57 ਨ ਦੀ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਅਚਣ

ਚਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ58 ਰਬਾਈ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹ ਿਵਿਛਆ ਰਹ

59 ਰਬਾਈ

ਤਾਟਕ ਛਦ ਿਵਚ ਨਾਮ ਿਪਆਲਾ60 ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਬਾਈਆ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦ ਨ- ੜ ਹਨ ਦਵਯਾ ਛਦ ਵਜ਼ਨ

ਪਖ13 ਸਾਮੀ ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਦ ਬਰਾਬਰ ਹ ਭਾਵ ਦਵਯਾ ਦੀਆ 28 ਮਾਤਰ ਰਮਲ ਦ 8 ਰਕਨ ਦ

ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਪਰ ਿਜਥ ਿਪਗਲ ਿਵਚ ਲਘ ਗਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹ Pਥ ਅਰਜ਼ ਦ

ਿਨਯਮ ਅਨਸਾਰ ਸਾਿਕਨ-ਮਤਹਰਕ ਦਾ ਸਥਾਨ ਤਬਦੀਲ ਨਹ1 ਹ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

166

ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਦਵਯਾ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਮਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਕਸ

ਬਿਹਰ ਦੀ ਨਹ1 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜਥ ਛਦ ਪਖ13 ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ Pਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਿਲਆਦੀ ਿਜਥ ਰਬਾਈ ਿਵਚ ਤੀਜੀ ਤਕ ਦਾ ਤਕਤ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਹ ਦਾ Pਥ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਚਾਰ ਤਕ ਦ ਤਕਤ ਿਮਲਦ ਹਨ ਇਸ ਤਰ ਦੀਆ

ਹਰ ਰਬਾਈਆ ਮਰੀ ਿਜਦ61

ਫਹਾਰਾ62 ਫਰ ਪਹਾੜ

63 ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜ13

ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਸਲਾਈ ਰਖੀ ਰਹੀ ਮਰੀ ਪਣ ਿਪਟਾਰੀ

ਛਟਕ ਗਈ ਮਰੀ ਚਰਖੀ ਨਖਭੀ ਿਵਸਰ ਗਈ ਸਭ ਿਤ7ਞਣ ਦਲਾਰੀ

ਨਚਣ ਨ ਤ7 ਪਣ ਨ ਖਡ ਹੀ ਰਹੀਆ ਸਈਆ ਨ- ਸਨਤ ਜਦ13 ਆਣ ਮਾਰੀ

ਨਜ਼ਰੀ ਪ7ਤ ਸ ਕ ਡੀ ਿਜ5 ਮਛੀ ਸਈਆ ਦੀ ਹਈ ਮM ਸਈਆ ਦੀ ਸਾਰੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ240)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਪਸਤਕ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਦੀਆ ਵਧਰ ਰਚਨਾਵ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ

ਹਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕਰਿਦਆ ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪ ਜਦ ਹ

ਿਕ ਛਦ ਿਜਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਢਲ ਕ ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਹ ਜਦਾ ਹ ਓਥ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ ਜੜ ਕ

ਇਸਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਿਵਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹ ਪਿਹਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚ ਕਾ ਹ ਿਕ

ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਆਿਦ

ਛਦ ਵਰਤ ਗਏ ਹਨ ਇਨ ਛਦ ਜ ਦਜ ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਰਬਾਈਆ ਦ

ਿਵਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਰਗਤ ਵਾਲ ਹਨ ਰਬਾਈ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਾਰ ਡਾ ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ ਵੀ ਇਹੀ

ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਿਕਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਲਈ ਿਕਸ ਇਕ ਿਵਸ਼ Pਪਰ ਿਨਰਭਰ ਕਰਨਾ ਅਵਸ਼ਕ ਨਹ1

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

167

ਪ7 ਤ ਸਮ ਦ ਗਜ਼ਰਨ ਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਝ ਖ਼ਾਸ ਿਵਿਸ਼ਆ ਲਈ ਰਾਖਵ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਇਵ ਹੀ ਰਬਾਈ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਧਰ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਖਵ ਿਰਹਾ

ਹ64

ਭਾਵ ਇਹ ਛਦ ਰਬਾਈ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਕਰਕ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਪਸ਼

ਕਰਦ ਹਨ ਜਦ13 ਿਕ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਆਉਣ ਵਲ ਹ ਸਕਦਾ ਹ ਇਨ ਦ ਿਵਸ਼ ਬਦਲ

ਵੀ ਜਾਣ ਿਜਵ ਵਾਿਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰਿਚਤ ਹੀਰ-ਰਝ ਦ ਿਕਸ ਿਵਚ ਵਰਤ ਗਏ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਪਸ਼

ਹਇਆ ਿਵਸ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਹ ਸ਼ਾਹ ਮਹਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਗਨਾਮਾ ਿਸਘ ਤ ਫਰਗੀਆ ਿਵਚ

ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਬMਤ ਛਦ ਵੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ

ਰਬਾਈ ਤ13 ਿਬਨ ਵਰਤ ਬMਤ ਛਦ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ ਹੀ ਵਰਤ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਰਬਾਈਆ ਿਵਚ ਸਵਾਦ ਤ ਪ7ਸ਼ਨZ ਤਰ ਆਿਦ ਦ ਰਪ ਿਵਚ

ਨਾਟਕੀ ਅਸ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਿਮਲਦੀ ਹ ਿਜਨ ਦ ਿਸਰਲਖ ਤ13 ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਦਾ ਹਸ7ੀ ਗਰ

ਨਾਨਕ ਦਵ ਜੀ ਅਤ ਬਲਬਲ ਦੀ ਅਿਭਲਾਖ 65

ਚੜ ਅਸਮਾਨੀ ਚਦ ਕਿਕਆ -ਗਰ ਨਾਨਕ ਕਲ ਆਸਣ

ਝਰਮਟ ਘਤ ਬਲਬਲ ਧਾਈਆ ਕਰਦੀਆ ਵਾਕ ਿਬਲਾਸਨ-

ਗਰ ਨਾਨਕ ਕੀਰਤਨ ਦ ਪਯਾਰ ਕੀਰ ਤਨ ਚਲ ਸਣਾਈਏ

ਤ7 ਠ ਪਏ ਤ ਨਾਲ ਆਪਣ ਅਰਸ਼ ਨ ਲ ਜਾਸਣ (ਰਚਨਾਵਲੀ181)

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

168

ਕਝ ਤਰਯਾਈਆ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਕ ਹਰ ਮਹਤਵਪਰਨ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਹ

ਿਕ ਭਾਵ ਇਕ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹ ਜਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਇਕ ਭਾਵ ਦ ਤਰਯਾਈਆ

ਿਵਚ ਵੀ ਫਿਲਆ ਹਇਆ ਿਮਲਦਾ ਹ

ਿਸਕ ਿਸਕਰ ਰ ਢ ਡ ਢ ਡ ਕ ਮਜਨ ਉਮਰ ਗਆਈ

ਪਰ ਪਘਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਲਲੀ ਧਾ ਉਸ ਪਾਸ ਨ ਆਈ

ਅਤ ਹਾਰ ਕ ਬਿਹ ਿਗਆ ਮਜਨ ਲਲੀ ਲਲੀ ਜਪਦਾ

ਿਲਵ ਲਲੀ ਿਵਚ ਲਗ ਗਈ ਅਦਰ ਅਦਰ ਲਲੀ ਆਈ

ਲਲੀ ਵੀ ਹਣ ਿਖਚ ਖਾਇਕ ਮਜਨ ਲਭਦੀ ਆਈ

ਮM ਲਲੀ ਲਲੀ ਪਈ ਕਕ ਮਜਨ ਸਯਾਣ ਨ ਕਾਈ

ਮM ਲਲੀ ਮM ਲਲੀ ਕਕ ਮਜਨ ਲਲੀ ਹਇਆ

ਆਪ ਪ7ੀਤਮ ਬਣ ਿਗਆ ਪ7ਮੀ ਟਕ ਜਾ ਅਦਰ ਪਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ93)

ਅਿਜਹੀਆ ਹਰ ਤਰਯਾਈਆ ਅਮਰ ਰਸ66

ਇਲਮ

67 ਅਰਸ਼ਾ ਵਲ ਨਜ਼ਰ

68 ਸਈ

ਤੜਪ69

ਅਦਰ ਦੀ ਟਕ70

ਚੜ ਚਕ ਤ ਚਕ ਘਮਾਨੀਆ71

ਫਲ ਤ ਯਗੀ72 ਹਨ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਰਬਾਈ ਵਗ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦ ਨਾਲ ਛਦ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ

ਇਜ਼ਾਫਾ ਹਇਆ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾਲ ਬਿਹਰ ਆਈਆ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

169

ਿਫਰ ਵੀ ਬਿਹਰ ਬਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਪਿਹਲ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਾਰ ਸਖਪ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ

ਬਣਦੀ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਖਰਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹ ਦਾ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਇਿਤਹਾਸ

rsquoਤ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਈਰਾਨ ਿਵਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਇਸ ਦਾ ਿਪਛਕੜ ਅਰਬੀ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਨਾਲ ਜਾ ਜੜਦਾ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਇਸ ਦਾ

ਮ ਢ ਅਰਬੀ ਸਾਿਹਤ ਦ ਇਰਾਨੀ ਬਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਤ ਪਏ ਪ7ਭਾਵ ਤ13 ਹਇਆ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ-

ਆਪਣਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦਾ ਤ13 ਕੀਤਾ ਿਜਹੜਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨ ਅਗ13 ਅਰਬੀ

ਸਾਿਹਤ ਤ13 ਿਮਿਲਆ ਸੀ73 ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਿਨਕਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਕਸੀਦ ਚ13 ਹਇਆ

ਕਸੀਦਾ ਕੀ ਹ ਇਸ ਬਾਰ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਕਸੀਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਸੀ ਜ ਹਰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ

ਸੀਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਇਆ ਕਸੀਦ ਦ ਉਸ ਿਹਸ ਨ ਿਜਸ ਨ ਤਸਬੀਬ

ਵੀ ਕਿਹਦ ਸਨ ਕਸੀਦ ਨਾਲ13 ਅਡਰਾ ਕਰਕ ਇਕ ਵਖਰਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬਣਾ ਿਲਆ ਿਗਆ74

ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸੀਦ ਦੀ ਕ ਖ13 ਹਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹ ਿਕ ਇਸ ਿਵਚ ਕਸੀਦ ਵਗ ਹਰ ਇਕ

ਘਟਨਾ ਅਤ ਹਰ ਇਕ ਮਤਲਬ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਪਰ

ਿਵਦਵਾਨ ਇਸ ਨ ਕਸੀਦ ਦ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਨਾਲ ਜੜਦ ਹਨ ਤਸਬੀਬ ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ

ਹਾਲਤ ਦਾ ਿਬਆਨ ਅਤ ਉਸ ਦ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਵਾਰਦਾਤ ਦਾ ਨ ਹ ਅਤ ਇਸ ਨ

ਨਸੀਬ ਅਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਦ ਹਨ75 ਭਾਵ ਕਸੀਦ ਦ ਇਕ ਿਹਸ ਤਸਬੀਬ ਜ ਇਸ਼ਕੀਆ

ਰਗਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨ ਹੀ ਨਸੀਬ ਜ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਨ ਇਸ਼ਕੀਆ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨਾਲ ਵਧਰ ਸਬਿਧਤ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

170

ਜਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਬਦ ਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਪਛਕੜ ਨ ਦਖੀਏ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ76

ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਧਾਤ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਿਕਿਰਆ ਰਪੀ ਸਿਗਆ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣੀ ਹ

ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਅਰਥ ਹਨ

ਮਾਸ਼ਕ ਦੀ ਿਸ਼7ਸਟੀ ਅਤ ਚਗਾ ਸਭਾਉ ਅਤ ਉਸ ਦ ਤ ਉਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਿਬਆਨ ਿਸ਼ਕਾਰੀ

ਕ ਿਤਆ rsquoਚ ਿਘਰ ਿਹਰਨ ਦੀ ਦਰਸਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਸਬਧੀ ਹਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ

ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਨਾrdquo ਜ ਔਰਤ ਦੀਆ ਗਲ

ਕਰਨਾ ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਬਣਦਾ ਕਾਰਨ ਹ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦਾ ਆਰਭਕ ਿਵਸ਼ਾ

ਉਪਰਕਤ ਮਿਨਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਤਰ rsquoਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਚ ਪਦਾ ਹਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਸਤ ਰਾਹ1

ਉਰਦ ਿਵਚ ਆ ਕ ਨਵੀਆ ਿਸਖਰ ਛ13ਹਦੀ ਹ ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ

ਫ਼ਾਰਸੀ ਤ13 ਬਾਅਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨ ਪਸਤ13 ਕਵੀਆ ਨ- ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਖਸ਼ਹਾਲਖਾਨ ਤ ਰਿਹਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਪਸ਼ਤ13 ਪ7ਮ ਖ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਹਨ ਉਰਦ ਿਵਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਪ7ਵਸ਼ ਹਇਆ ਬਹਤਾ ਸਮ ਨਹ1

ਬੀਿਤਆ ਪਰ ਊਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲਕਾਰ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਬਲਦੀਆ rsquoਤ ਪਚਾ ਿਦਤਾ77 ਿਜਵ

ਿਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਦਰਤ ਦਾ ਅਟਲ ਿਨਯਮ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਬਦਲਦ ਰਹ

ਉਪਰਕਤ ਚਰਚਾ ਤ13 ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਰਬ rsquoਚ ਪਦਾ ਹਇਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ

ਹ ਅਰਬੀ ਤ13 ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਹ1 ਹ ਦਾ ਹਇਆ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਉਰਦ ਿਵਚ ਪ7ਚਿਲਤ ਹ ਿਗਆ ਤ

ਇਵ ਹੀ ਉਰਦ ਤ13 ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਜ ਪਜਾਬੀ ਨ- ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਆਰਿਭਕ ਸਮ ਿਵਚ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਉਰਦ ਦ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ਕ ਦ ਿਵਿਸ਼ਆ ਦਆਲ

ਘਮਦੀ ਹ ਪਰ ਹਲੀ-ਹਲੀ ਪਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਪਜਾਬੀ ਰਗ ਆਉਣਾ ਸ਼ਰ ਹ ਜਦਾ ਹ ਤ ਹਰ

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

171

ਸਮਾਿਜਕ ਿਵਸ਼ ਵੀ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਹ1 ਹਣ ਲਗਦ ਹਨ ਡਾ ਜਗਤਾਰ ਅਤ ਸਰਜੀਤ

ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਰੀ ਤਰ ਪਜਾਬੀ ਰਗਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲMਦੀ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਕਦਰਤੀ ਸ ਦਰਤਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਉਸ ਪ7ਭ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹ ਤ ਉਸ ਪ7ਭ ਪ7ੀਤਮ ਦ ਿਵਛੜ ਤ ਿਮਲਾਪ

ਦਾ ਵੀ ਡ ਘਾ ਵਰਣਨ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸਦਾ ਰਪ ਿਵਧਾਨ ਜ ਤਕਨੀਕ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ

ਰਖਦੀ ਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਮਸ਼ਾ ਬਿਹਰ ਭਾਵ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹੀ ਿਲਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਦਜ

ਸ਼ਬਦ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਤ13 ਿਬਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਲਖੀ ਹੀ ਨਹ1 ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਲ ਿਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ13 ਇਲਾਵਾ

ਬਿਹਰ ਹਰ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਬਾਈ ਆਿਦ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਸਾਿਕਨ ਤ

ਮਹਤਰਕ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਅਨਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਹਰ

ਿਵਚ ਕਾਫੀਏ ਤ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਤਤ ਵਜ13 ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਛਦ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਿਵਚ ਜ ਸਥਾਨ ਛਦ ਦਾ ਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਰਜ਼ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਦਾ ਹ ਪਰ ਪਜਾਬੀ ਕਵੀਆ ਨ-

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਥ ਛਦ ਨ ਹੀ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਹਥਲ ਖਜ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਇਹ ਬਿਹਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਇਸ ਲਈ ਇਥ ਬਿਹਰ ਅਧੀਨ ਰਚੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਅਿਧਐਨ

ਕੀਤਾ ਜਾਵਗਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੀਆ ਬਿਹਰ ਵਰਤੀਆ ਹਨ ਉਨ ਬਾਰ ਚਰਚਾ

ਕਰਗ ਬਿਹਰ ਦ ਤਕਨੀਕੀ ਪਖ ਬਾਰ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਏ ਿਵਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚ ਕ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਹਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਮਨਮਹਨੀ

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

172

ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਦਰਤ ਦ ਮਨਮਹਣ ਿਦ7ਸ਼ਿਚਤਰ ਸਾਰੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਫਲ

ਹਏ ਹਨ ਇਸ ਿਵਸ਼ ਨ ਪ7ਗਟਾਉਣ ਨ ਲਈ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ ਮ ਫਾ ਈ ਲਨ

I S S S I S S S I S S S I S S S

ਨ ਸ ਭਾ ਰ ਪ ਦੀ ਤ ਰ ਨ ਗਣ ਗਾ ਇਨ ਦ ਪਾ ਯਾ ਤM

ਨ ਿਵਦ ਯਾ ਉਚ ਿਮ ਲੀ ਤM ਨ ਘ ੜਨ ਮ ਰਤ ਨ ਤ ਜਾ ਵ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ7834)

ਇਸ ਹੀ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਅਛਾ79 ਨਾ ਸਰ ਹਇਆ ਸਰਦਾ80

ਸਸਾਰ ਦਾ ਕਬਾ-ਪਣ81

ਤਰੀ

ਯਾਦ82

ਿਜਤ ਸਿਣ ਧਰ ਿਪਆਰ83

ਤਰੀ ਰਜ਼ਾ84 ਸ ਚਾ ਿਦਲ

85 ਹਜ਼ਰੀ ਦੀ ਮਗ

86 ਆਿਦ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਹਨ

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ (ਅਠ ਰਕਨੀ)

ਰਜ਼ਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹ ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਘਟ

ਵਰਿਤਆ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਿਮਕ ਹਏ ਸਨ ਤ ਸ਼ਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਘਬਰਾਹਟ ਜ ਬਚਨੀ ਵਾਲ ਿਵਿਸ਼ਆ ਨ ਘਟ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲ ਮਸ ਤਫ ਇ ਲਨ

S S I S S S I S S S I S S S I S

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

173

ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਤ ਰੀ ਰ ਜ਼ਾ ਮਰ ਜੀ ਿਮ ਰੀ ਸਰ ਕਰ ਲ ਏ

ਦ ਵ ਸ ਰ ਇਕ ਹ ਵ ਜ਼ਨ ਵ ਰਾ ਗ ਦੀ ਿਫਰ ਲ ੜ ਨਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ79)

ਬਿਹਰ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਹਜ਼ਫ ਿਜਹਾਫ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਿਜਹਾਫ ਦਾ ਅਰਥ ਹ

ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ(ਕਮੀ-ਪਸ਼ੀ) ਕਰਨਾ ਹ ਦਾ ਹ87 ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਦ

ਅਖਰੀ ਟਕੜੀ ਸਬਬ ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਹ ਫਾਇਲਾਤਨ ਇਕ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਤ

ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਿਵਚ ਅਠ ਵਾਰ ਚਥ ਫਾਇਲਾਤਨ ਦੀ ਥ ਫਾ+ਇਲਨ ਕਰ ਿਦਤਾ ਿਗਆ ਹ ਇਸ

ਕਰਕ ਇਸ ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਮਲ ਮਸਮਨ ਮਿਹਜ਼ਫ ਪ ਿਗਆ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ

ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਫਾ ਇਲਨ

S IS S S IS S S IS S S IS

ਮM ਨਹ1 ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਿਦਲ ਦਾ ਿਫਰ ਿਕਹਾ ਰ ਣਾ ਅਸ

ਿਦਲ ਰਖ ਿਦਲ ਦਾ ਰ ਜ ਕਰ ਕ ਣਿਫਰ ਵਾ ਪਸ+ ਮ ਗਾ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਆਖਰੀ ਰਕਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟਕੜੀ ਿਵਚ ਸਬਬ

ਖਫੀਫ ਨ ਿਗਰਾਇਆ ਨਹ1

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

174

ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ ਅਖ਼ਰਬ

ਇਹ ਬਿਹਰ ਦ ਰਕਨ ਤ13 ਬਣਦੀ ਹ ਮਫਾਈਲਨ ਤ ਫਾਇਲਾਤਨ ਖ਼ਰਬ ਿਜਹਾਫ

ਮਫਾਈਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਿਗਰਾ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਅਤ ਫਾਇਲਾਤਨ

ਰਕਨ ਉਸ ਤਰ ਹੀ ਰਿਹਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ ਮਫ ਊਲ ਫਾ ਇਲਾ ਤਨ

S S I S I S S S SI S IS S

ਤM ਨ ਮ ਕ ਨ ਿਮਲ ਦਾ ਪ ਛੀ ਿਨ ਵਾ ਸ ਤ ਗ

ਿਖਲ ਰ ਤ ਖ ਭ ਰ ਖ ਅ ਬਰ ਉ ਲਾ ਮਕ ਦ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ123)

ਇਥ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸ਼ਅਰ ਦੀ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਿਜਥ ਵਜ਼ਨ ਲਘ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹ Pਥ ਗਰ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹ ਬਾਕੀ ਿਸ਼ਅਰ ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਤ ਦੀ ਥ rsquoਤ ਤ

ਆ ਸਕਦਾ ਹ

ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਤ ਪਰ ਿਸ਼ਅਰ ਅਠ

ਵਾਰ ਆ5ਦਾ ਹ ਪਰ ਇਸ ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਪਿਹਲ ਤ ਤੀਸਰ ਰਕਨ ਿਵਚ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਨ ਲਾਗ

ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹਾਫ ਿਵਚ ਫਊਲਨ ਰਕਨ ਦ ਪਿਹਲ ਤ ਆਖਰੀ ਅਖਰ ਨ ਡਗ

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

175

ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਿਜਸਨ ਫਅਲ ਿਵਚ ਬਦਲ ਿਦਤਾ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਬਿਹਰ ਨ

ਵਰਿਤਆ ਹ

ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ ਫ ਅਲ ਫਊ ਲਨ

I S IS S I S IS S

ਅ ਸੀ ਭਰੀ ਅ ਅ ਸ1 ਭਰੀ ਅ

ਿਕ ਵ ਵਰੀ ਅ ਿਕ ਵ ਵ ਰੀ ਅ

(ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਗ7ਿਹ23)

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਸਮ ਹ ਪਛਮੀ ਿਸਿਖਆ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਕਰਕ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ ਪਛਮੀ ਪ7ਭਾਵ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਸਾਿਹਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਪ7ਵਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਪ7ਭਾਵ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ

ਰਚਨਾਵ Pਪਰ ਵੀ ਦਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਮਲ ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਧ

ਕਿਵਤਾ ਿਲਖੀ ਪਰ ਇਸਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਵੀ ਿਲਖੀ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਬਾਰ

ਿਵਸਥਾਰਪਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿਹਲ ਅਿਧਆਇ ਿਵਚ ਕਰ ਆਏ ਹ ਇਥ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਟ ਰਪ ਿਵਚ

ਗਲ ਕਰਦ ਹ

ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਿਵਚ13 ਤਲ ਤ ਇਸਦ ਭਾਸ਼ਾਈ ਿਕਰਤ ਹਣ ਦ ਨਾਤ ਇਸ

ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਦਾ ਹ ਇਸ ਤ13 ਿਬਨ ਦਹਰਾਉ ਅਲਕਾਰ ਿਬਬ ਿਸਮਲੀ ਿਵਸਰਾਮ ਬਲ-

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

176

ਚਾਲ ਦੀ ਪਧਰ ਦੀ ਨ- ੜਤਾ ਪ7ਤਖ ਜ ਅਪ7ਤਖ ਸਬਧਨੀ ਲਿਹਜਾ ਤ ਲਅਬਧਤਾ ਆਿਦ ਖ ਲੀ

ਕਿਵਤਾ ਦ ਪ7ਮ ਖ ਤਤ ਕਹ ਜਾ ਸਕਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਪ7ਾਰਭ88 ਸਦਕ ਤਰੀ ਜਾਦਗਰੀ ਦ

89 ਵਡਮ ਲੀ ਦਾਤ90

ਜਦਾ ਆਪ ਹ ਉਨ ਦ ਦਆਰ91 ਸਈਆ ਜੀ ਦੀ ਿਸਆਣ

92 ਿਨਕੀ ਗਦ ਿਵਚ93

ਅਦਰਲ ਨq ਣ94 ਜਾਗੀ ਜ ਏਸ ਨੀਦ1395 ਸਨਤ

96 ਐਸੀਆ ਰਾਤ97 ਨਾ ਛਿਪਆ ਕਰ98

ਮਰ ਚਪ ਲਗ ਰਹ ਹਨ99 ਆਿਦ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਲਖੀਆ ਹਨ

ਿਕਸ ਦਿਸਆ

ਆਏ ਨ- ਤਰ ਰਜਨ ਅਜ

ਗਏ ਨ- ਮਦਰ

ਮਗਰ ਕੀਤੀ ਮM ਧਾਈ

ਅਜ ਪਹਤੀ ਸ ਅਡ

ਿਕ ਕਨੀ ਪ ਗਈ ਝਨਕਾਰ

ਘਗਰ ਝਨਕਾਰ ਰਥ-ਘਿੜਆ ਦ ਗਲ ਦੀ

ਟਕ ਬਨ ਕ ਖਲੀ ਮM ਰਾਹ ਦ ਉਤ

ਦਰਸ਼ਨ ਿਮਲਣਗ ਹਣਗ ਦੀਦਾਰ

ਤਕਦ ਹਣਗ ਸਈਆ ਜੀ ਰਥ ਤ13 ਬਾਰ

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

177

ਨਜ਼ਰ ਸਵਲੀਆ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕਵਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ192)

ਸਹ ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਾਗਰ ਦੀ ਪਛ ਹਵਾ ਨ

ਤਰ ਗਲ ਉਹ ਲਗ ਲਗ

ਗਲ ਲਗਣ ਦਾ ਸਖ ਜ

ਸਹਜ ਸਝਾ ਦਏਗੀ (ਰਚਨਾਵਲੀ198)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਅਿਜਹੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਿਵਚ ਤਕਤ

ਮਲ ਦਾ ਕਈ ਯਤਨ ਨਹ1 ਪਰ ਵਜ਼ਨ ਤ ਤਲ ਨ ਕਾਇਮ ਰਿਖਆ ਿਗਆ ਹ ਵਜ਼ਨ ਸਿਹਤ ਹਣ

ਕਰਕ ਸਗੀਤਕ ਚਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤਕ ਿਮਲ ਜਦੀ ਹ ਤ ਲਅ ਜ ਿਕ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਦਾ ਇਕ

ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ ਉਹ ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਦਾ ਹ

ਕਲ ਿਕਨਾਰ ਇਕ ਬਠਾ ਏ ਬਾਲ

ਿਪਆ ਿਗਣਦਾ ਏ ਲਘਦ ਤਰਗ

ਨਾ ਮਕਦ ਨਾ ਮਕਦੀ ਏ ਿਗਣਿਤ

ਪਲ ਿਫਰਾਕ ਨਦੀ ਦੀਆ ਲਖ

ਲਘ ਲਘ ਜਦੀਆ ਮਕਦੀਆ ਨਾਿਹ

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

178

ਿਮਲਸ ਮਕੀਆ ਤ ਸਾਈਆ ਆ ਕ

ਿਕ ਿਮਲਸ ਵਗਦੀਆ ਦ ਿਵਚਕਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ195)

ਿਮਲਸ ਹ ਿਮਲਸ ਜ਼ਰਰ100 ਿਛਨ

101 ਤਰਦੀ ਸਝ ਸਵਰ

102 ਮਰਾ ਸਦਸ਼

103

ਰਕ ਜਾਏ

ਕਾਲ ਜਾਲ104

ਬਲਣ ਦਾ ਨਹੀਓ ਤਣ105

ਡਲ106

ਭਲ ਚ ਕੀ ਸਭਯਤਾ107 ਇਨ

ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਛਦ ਦੀ ਜੜ ਤ13 ਤ ਜ਼ਰਰ ਮਕਤ ਹ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਉਨ ਦੀ

ਚਤਨਾ ਿਵਚ ਤਲ-ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਰਸ ਿਫਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹ ਉਹ ਸਗੀਤਕ ਲਅ ਤ13 ਵੀ ਪਰੀ ਤਰ

ਸਚਤ ਹਨ

ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦ ਕਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਿਰਆ ਨਾਲ

ਸਬਿਧਤ ਤ ਪ7ਭ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਮਲਾਪ ਤ ਿਵਛੜ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਹਨ

ਨਵ ਛਦ

ਇਸ ਗਲ ਿਵਚ ਕਈ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਹ1 ਹ ਿਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ-ਬਦੀ ਨ ਪਰੀ

ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਪਰ ਇਸ ਦ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲ ਹਰ ਵੀ ਖ਼ਬਸਰਤ ਹ ਿਕ ਉਨ ਨ-

ਕਝ ਕਾਿਵndashਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀਆ ਬਦਸ਼ ਤ13 ਮਕਤ ਹ ਕ ਨਵ ਲਅ ਅਤ ਤਲ-ਤਕਤ ਨ

ਿਵਕਿਸਤ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਕਝ ਨਵੀਨ ਕਾਿਵndashਅਿਭਆਸ ਕੀਤ

ਿਸਕ ਸਧਰ ਭਰ ਿਦਲ ਅਦਰ

ਅਖੀਆ ਿਵਚ ਿਬਤਾਈ ਰਾਤ

ਅਹ ਆਏ ਅਹ ਆਏ ਲਖਿਦਆ

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

179

ਤ7ਬਕ ਤ7ਬਕ ਹਈ ਪ7ਭਾਤ

ਤਘ ਨ- ਕਈ ਪਰ ਲਾ ਿਦਤ

ਕ ਆਏ ਹਣ ਆਪ ਆਪ

ਤਸ1 ਆਏ ਿਕ ਮM ਉਡ ਿਮਲੀਆ

ਇ5 ਜਾਪ ਿਜ5 ਪਾ ਗਏ ਝਾਤ108

ਇਸ ਤਰ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਗੀਤ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਗਟਾ ਕੀਤਾ ਹ ਿਜਸ ਤ13 ਨਵੀਨ

ਛਦ ਬਿਣਆ ਨਜ਼ਰ ਆ5ਦਾ ਹ

ਥਰਰ ਥਰਰ ਕਈ ਿਛੜੀ ਿਖਰਨ ਹ ਲਰਜ਼ ਗਏ ਮਰ ਪਾਨੀ

ਝਰਨ ਝਰਨ ਰਸ-ਿਭਨੜੀ ਛਟ ਪਈ ਕਬ ਉਠ1 ਿਜ5 ਕਾਨੀ

ਚਮਕ ਚਮਕ ਲਿਹਰ ਿਵਚ ਿਲਸ਼ਕੀ ਿਬਜਲੀ ਿਜ5 ਥਰ7ਾਨੀ

ਮਸਤ ਅਲਸਤੀ ਝਮਨ ਝਮੀ ਪ7ਮ ਲਟਕ ਲਟਕਾਨੀ

ਜਗੀ ਜਤੀ ਤਪੀ ਿਸਧ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਰਸ ਪਛਤਾਨੀ

ਪਰਸ ਚਰਨ ਿਨਤ ਖ਼ਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹ ਰਸ ਿਬਨ ਉਮਰ ਿਬਹਾਨੀ

ਕਉਣ ਸਖੀ ਅਜ ਛਹ ਿਗਆ ਸਾਨ ਜੀਅ-ਦਾਨ ਦਾ ਦਾਨੀ

(ਰਚਨਾਵਲੀ122)

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

180

ਇਸਨ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹ1 ਰਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਹਰਕ ਤਕ ਿਵਚ ਮਾਤਰ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਿਹਦੀ ਹ ਪਰ ਤਕਤ ਪਖ13 ਕਾਇਮ ਰਿਹਦੀ ਹ ਅਿਜਹਾ ਪ7ਯਗ ਛਦ ਦ

ਖਤਰ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਹ

ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ-ਪਬਧ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਮਾਹੀਆ

ਮਾਹੀਆ ਪਜਾਬੀ ਲਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਪ7ਮ ਖ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਮਾਹੀਆ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੀ ਪਦਾਵਾਰ ਹ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਲੀਆ ਿਜਸਨ ਟਪ ਵੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹ

ਗਾਏ ਜਦ ਹਨ ਪਰ ਮਾਹੀਆ ਇਧਰਲ ਪਜਾਬ ਿਵਚ ਵਧਰ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਇਆ ਮਾਹੀਏ ਦ

ਪ7ਚਿਲਤ ਹਣ ਦਾ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਤ13 ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੀ ਹ

ਮਾਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰਪ-ਿਵਧਾਨ ਹ ਇਹ ਛਟ ਆਕਾਰ ਦਾ ਦ ਸਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਹ

ਪਿਹਲੀ ਸਤਰ ਆਕਾਰ ਿਵਚ ਦਜੀ ਸਤਰ ਨਾਲ13 ਅਧੀ ਹ ਦੀ ਹ ਦਜੀ ਸਤਰ ਦ ਦ ਤਕਗ ਹ ਦ

ਹਨ ਇਨ ਦ ਤਕਗ ਨ ਕਈ ਦ ਸਤਰ ਮਨਦ ਹਨ ਅਤ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਿਤਨ ਤਕ ਿਗਣਦ

ਹਨ ਪਿਹਲੀ ਤਕ ਿਵਚ ਕਈ ਿਦ7ਸ਼ਟਤ ਿਚਤ7 ਜ ਸਕਤ ਹ ਦਾ ਹ ਜ ਮ ਹ ਆਈ ਗਲ ਹ ਦੀ

ਹ ਦਜੀ ਤਕ ਿਵਚ ਅਸਲ ਗਲ ਆਖੀ ਗਈ ਹ ਦੀ ਹ ਤ ਜਜ਼ਬਾ ਸਮ ਦਰ ਦੀ ਠਾਠ ਵਙ

ਉਭਰਦਾ ਸਕਾਰ ਹ ਦਾ ਹ109

ਮਾਹੀਆ ਲਅ ਤ ਰਾਗ ਪਖ13 ਬੜਾ ਰਸੀਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਤ ਤਾਲ

ਸਰਤ ਵਰਗ ਨ ਵਧਰ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਕੀਲਦੀ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਇਸਦੀ ਲਅ ਅਦਰ ਭਾਵਨਾਵ ਦਾ ਜ

ਠਾਠ ਮਾਰਦਾ ਸਮ ਦਰ ਹ ਦਾ ਹ ਉਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਿਵਚ ਹਰ ਿਵਅਕਤੀ ਵਿਹ ਜਦਾ ਹ ਇਹ

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

181

ਤ ਿਜਵ ਧਰ ਅਦਰ13 ਉਠੀ ਕਈ ਅਨਾਦੀ ਹਕ ਹ ਦੀ ਹ ਿਵਸ਼ਾ ਕਈ ਵੀ ਹਵ ਸਰਤ ਦ ਧਰ

ਅਦਰ ਇਕ ਹਕ ਬਣਕ ਸਮ ਜਦੀ ਹ ਜ ਿਕਸ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਰਸ ਪਰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਭਵ ਕਰਨਾ

ਹਵ ਉਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਸਣ ਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹ ਮਾਹੀਆ ਮ ਖ ਤਰ rsquoਤ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਨ

ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਸਮਾਿਜਕ ਤ ਆਰਿਥਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰ ਵੀ ਮਾਹੀਏ ਿਮਲਦ ਹਨ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਆਪਣੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਮਾਹੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਲਕ ਮਨ

rsquoਚ ਵਿਸਆ ਹਣ ਕਰਕ ਸਚਾਰ ਦ ਪਖ ਤ13 ਇਹ ਬਹਤ ਮਹਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ

ਿਵਚ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਿਮਲਦੀ ਹ ਗਰਮਿਤ ਿਵਚਾਰਧਾਰਾ ਤ13 ਪ7ਭਾਿਵਤ ਹਣ

ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਸਕਦੀ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ

ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਵਰਿਣਕ ਸਵਯਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਪਖ13 ਖ ਲ ਲਈ

ਗਈ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਚ13 ਮਾਹੀਏ ਦੀਆ ਦ ਉਦਾਹਰਨ ਦਖਦ ਹ

ਤਦਰੀ ਤਾਈ ਹਈ ਆ

ਬਾਲਣ ਹਡੀਆ ਦਾ

ਰਟੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਲਾਈ ਹਈ ਆ

ਕਾਲ ਖਭ ਕਾਵ ਦ

ਧੀਆ ਪਰਦਸਣੀਆ

ਧਨ ਿਜਗਰ ਮਾਵ ਦ110

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

182

ਵ ਮਾਹੀਆ ਗਲ ਤਰ ਗਾਨੀਆ

ਰਵ ਪਾਣੀ ਨ

ਕਮਲਾਨੀ ਜਾਨੀਆ (ਰਚਨਵਾਲੀ84)

ਢਲਾ

ਢਲਾ ਵੀ ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਪਛਮੀ ਪਜਾਬ ਦਾ ਲਕ ਗੀਤ ਹਣ ਕਰਕ

ਬਾਰ ਦ ਲਕ ਿਵਚ ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰਾ ਹ ਕਝ ਇਲਾਿਕਆ ਿਵਚ ਢਲਾ ਿਸ਼ਰਮਣੀ ਲਕ

ਗੀਤ ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਦਲ ਬਾਰ ਤ ਗਜੀ ਬਾਰ ਿਵਚ ਢਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਾਦ-ਮਰਾਦੀ ਹ

ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸ ਪ7ਮਾਿਣਕ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਨਹ1 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਤ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸ ਨਜ਼ਮ ਦ ਬਿਹਰ

ਅਰਜ਼ Pਪਰ ਆਧਾਿਰਤ ਹ ਦੀ ਹ ਸਗ13 ਇਹ ਪਜਾਬ ਦੀ ਅਿਤ ਪਰਾਤਨ ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਵਤਾ ਹ

ਿਜਸ ਿਵਚ ਵਜ਼ਨ ਅਥਵਾ ਤਲ ਨਾਲ13 ਿਰਦਮ ਤ ਸਗੀਤ ਦਾ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਿਰਹਾ

ਹ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹ ਿਕ ਦ ਚਰਣ ਿਵਚ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਅਥਵਾ ਮਾਿਤ7ਕ ਸਮਾਨਤਾ ਭਾਵ ਨ ਹਵ

ਪਰ ਉਨ ਦ ਗਾਉਣ rsquoਤ ਇਕ13 ਸਮ ਖਰਚ ਹ ਦਾ ਹ ਚਰਣ ਛਟਾ ਹਵ ਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ

ਓਅ ਜ ਈ ਆਿਦ ਦੀ ਸਰ ਨ ਲਮਾ ਕਰ ਿਦਦਾ ਹ ਤ ਇਸ ਤਰ ਚਰਣ ਿਵਚ ਸਮਤਲਤਾ

ਪਦਾ ਕਰ ਲMਦਾ ਹ111 ਢਲਾ ਬਾਰ ਦ ਸਮ ਚ ਜੀਵਨ ਨ ਪਸ਼ ਕਰਦਾ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ

ਰਸ ਭਿਰਆ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਸਰਿਤਆ ਨ ਪਰੀ ਤਰ ਕੀਲ ਕ ਰਖਦਾ ਹ ਸਰਤ ਇਸ ਦ ਰਸ ਿਵਚ

ਝਮਣ ਲਗ ਪMਦ ਹਨ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਦਤਾਰਾ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀ ਹਣ ਕਰਕ ਉਨ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ

ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਪਿਹਲ ਬਾਰ ਇਲਾਕ ਨਾਲ ਸਬਿਧਤ ਢਲਾ ਦਖਦ ਹ-

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

183

ਕਨ ਨ ਸਹਣ ਬ ਦ ਿਸਰ ਤ ਛਤ ਸ ਮਣ ਦ

Pਥ ਦਵ1 ਬਾਬਲਾ ਿਜਥ ਟਾਲ ਵਣ ਦ

ਬਹ ਚੜ ਕਚਾਵ ਕਰ ਸਲ ਝਨ ਦ

ਝਲੀ ਪਏ ਬਾਲ ਥਣ ਦ112

ਅਵ ਢਲੀਆ ਢਲ ਵਜਿਦਆ

ਪੀਆ ਿਮਲਣ ਦੀ ਗਤ ਵਜਾ

ਕਈ ਲਾ ਸ਼ਿਦਯਾਨ- ਦੀ ਸਟ ਵ

ਜੜ ਗ਼ਮ ਦੀ ਅਦਰ13 ਪਟ ਵ

ਹਣ ਦਖੜ ਨਾ ਕਈ ਢਲ ਵ

ਭਰ ਖ਼ਸ਼ੀ ਵਜ ਤਰਾ ਢਲ ਵ

ਤਰ ਵਜਿਦਆ ਢਲ ਢਮਿਕਆ

ਸਾਈ ਆ ਜਾਏ ਚਾਣ ਅਚਿਕਆ

ਤਰਾ ਭਰ ਿਦਆ ਸਖਣ ਝਲ ਵ

ਸਾਈਆ ਆ ਗਏ ਬਲਦ ਬਲ ਵ (ਰਚਨਾਵਲੀ205)

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

184

ਝਕ

ਝਕ ਇਕ ਛਦ ਵੀ ਹ ਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਜ13 ਝਕ ਛਦ ਰਿਹਤ ਲਮੀ ਹਕ ਤ

ਿਬਰਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹ ਿਬਰਹਾ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਗਲ-ਿਸ਼ਕਵ ਵੀ ਹ ਦ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਸਬਧਨੀ

ਸ਼ਲੀ ਦਆਰਾ ਮਾਹੀ ਅਗ ਿਦਲੀ ਪੀੜ ਨ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਜਦਾ ਹ ਡਾ ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ

ਬਦੀ ਵੀ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਝਕ ਦਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਬੜਾ ਪਰਾਣਾ ਹ ਲਿਹਦ ਦ ਇਲਾਕ ਿਵਚ ਜ

ਝਕ ਪ7ਚਿਲਤ ਹਨ ਉਨ ਿਵਚ ਕਈ ਬਝਵ ਛਦ ਨਹ1 ਿਮਲਦਾ ਕਈ ਵੀ ਿਪਆਰ ਦ ਿਵਸ਼ ਜ

ਵਰਾਗ ਦਾ ਗੀਤ ਜ ਲਮਕਵ1 ਸਰ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾਵ ਝਕ ਹ ਇਨ ਗੀਤ ਿਵਚ ਪ7ਮਕਾ

ਆਪਣ ਮਾਹੀ ਨ ਸਬਧਨ ਕਰਕ ਆਪਣੀਆ ਭਾਵਨਾਵ ਿਵਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹ113 ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਨ- ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਪ7ਿਮਕਾ ਅਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨ ਇਕ ਮਾਹੀ ਦ ਰਪ ਿਵਚ ਸਬਧਨ ਕਰਕ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਬਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੀਆ ਭਾਵਾਨਾਵ ਨ ਪ7ਗਟ ਕੀਤਾ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਝਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ ਪਿਹਲ ਲਕ ਕਾਿਵ ਿਵਚ13 ਉਦਾਹਰਨ ਪਸ਼ ਕਰਦ

ਹ-

ਝਕ ਮਰ ਰਝਣ ਵਾਲੀ ਿਕਤਨੀ ਕ ਦਰ ਵ

ਅਖੀਆ ਤ13 ਨ- ੜ ਨ- ੜ ਕਦਮ ਤ13 ਦਰ ਵ

ਝਕ ਮਰ ਰਝ ਵਾਲੀ ਿਮਲ ਮਝੀ ਵਾਿਲਆ

ਤਰ ਿਵਛੜ ਮਰਾ ਤਨ ਮਨ ਜਾਿਲਆ114

ਸਖੀਏ ਨੀਤ ਰਹ1 ਆਪ ਿਵਚ ਿਮਲੀ ਿਨਮ7ਤਾ ਧਾਰ

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

185

ਦਰਸ ਪਯਾਸ ਿਵਚ ਰਹ1 ਤੜਫਦੀ ਬਾਹ ਰਖ ਉਲਾਰ

ਸਦ ਬਲਾਣਾ ਯਾ ਖ਼ਦ ਆਣਾ ਦਣਾ ਜ ਦੀਦਾਰ

ਇਹ ਹ ਮਜ ਓਸਦੀ ਸਣ ਤ ਹਰ ਨਹ1 ਹਕਦਾਰ

ਪਰ ਿਮਲਣ ਨ ਸਣ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ

ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਪਸਾਰ ਨੀ ਸਖੀਏ ਰਹੀਏ ਬਾਹ ਉਲਾਰ115

ਬਝਾਰਤ

ਬਝਾਰਤ ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਹਸਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਵਨਗੀ

ਿਵਚ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਿਵਚ ਪਰਪਰਾਗਤ ਢਗ ਨਾਲ ਪ ਛੀ ਕਈ ਗਲ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ

ਿਵਚ ਵਸਤ ਨ ਰਪਕ ਿਬਬ ਪ7ਤੀਕ ਦਆਰਾ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹ ਦਾ ਹ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਸਾਿਹਤਕ ਪਰਪਰਾ ਬਹਤ ਪਰਾਣੀ ਹ ਇਸ ਦਾ ਸਮ ਿਰਗਵਦ ਨਾਲ ਜਾ

ਜੜਦਾ ਹ ਕਾਿਵ ਦ ਿਵਕਾਸ ਿਵਚ ਬਝਾਰਤ ਦੀ ਭਿਮਕਾ ਬੜੀ ਅਿਹਮ ਹ ਬਝਾਰਤ ਨ- ਮਢਲੀ

ਸਾਦਾ ਿਜਹੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਿਬਬ ਤ ਰਪਕ ਨਾਲ ਿਸ਼ਗਾਿਰਆ ਅਤ ਿਨਰਲ ਭਾਵਕਤਾ ਦ ਮਡਲ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਬਿਧਕ ਮਡਲ ਿਵਚ ਿਲਆਦਾ ਹ116 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਬਝਾਰਤ

ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

ਦ ਿਜਦ ਦ ਿਮਲਣ ਵਲ

ਖ਼ਸ਼ੀ ਪਵਦੀ ਫਰਾ

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

186

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦ ਿਜਦਾ ਦ

ਗ਼ਮੀ ਝਲਾਇ ਫਰਰਾ

ਦਸ ਸਖ਼ੀਏ ਨੀ ਿਵਚ ਿਵਛੜ

ਕੀ ਹ ਪਯਾਰ ਿਨਸ਼ਾਨੀ

Pਤਰ-ਯਾਦ ਦਹ ਨ ਗਦ ਪਾਇਕ ਦਲਹਾਵ ਕਰ ਜਰਾ117

ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਤਾਟਕ ਤ ਦਵਯਾ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ

ਕਾਫ਼ੀ ਪਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਰਪ ਹ ਿਜਸਨ ਸਫ਼ੀ ਕਾਿਵ ਤ ਗਰਮਿਤ ਕਾਿਵ ਿਵਚ

ਬਹਤ ਮਾਨਤਾ ਪ7ਾਪਤ ਹ ਅਤ ਇਹ ਵਖ ਵਖ ਰਾਗ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹਨ ਇਸ ਿਵਚ ਆਮ ਕਰਕ

ਪਰਪਰਾਗਤ ਪ7ਤੀਕ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਤ ਸਜਗ ਤ ਿਵਯਗ ਦਨ ਅਵਸਥਵ ਨ

ਿਚਤਿਰਆ ਿਗਆ ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਜ ਹਰ ਲਕ-ਕਾਿਵ ਦ ਰਪ ਵਗ ਪਰਪਰਾ ਤ13

ਉਪਿਜਆ ਤ ਿਵਗਿਸਆ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹ ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਸਥਾਈ ਵਾਲੀ ਤਕ ਹ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਚ ਸਥਾਈ ਦੀ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤਤ ਮਨੀ ਗਈ ਹ ਉਸ ਤਕ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮ ਖ ਭਾਵ

ਪ7ਗਟ ਹ ਦਾ ਹ ਇਸ ਤਕ ਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਮਲ ਪਛਾਣ

ਬਣ ਗਈ ਹ ਤ ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਿਵਲਖਣਤਾ ਹ118 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਪਰ ਸਜਗ ਤ ਿਵਜਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਤਮਾ ਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦ ਿਰਸ਼ਤ ਦ ਰਪ

ਰਾਹ1 ਿਬਆਨ ਹ ਦੀ ਹ

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

187

ਲਾਲਨ ਮਰਾ ਜ਼ਲਫ ਵਾਲਾ ਘਘਿਰਆਲ ਕਸ ਵਾਲਾ

ਕ ਡਲ ਮਾਰ ਓ ਜੜ ਪਏ ਕਸ ਮਾਰ ਿਜ5 ਕ ਡਲ ਅਿਹਸ਼ਸ਼

ਕਰਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਘਮ ਦਵਾਲ ਸਹਣੀ ਪ7ਮਣ ਦ ਕਈ ਹਾਲ

ਕਕਰਜ਼ੀ ਰਗੀ ਦਸਤਾਰ ਿਲਪਟ ਗਈ ਹ ਹ ਪਚਦਾਰ119

ਕਾਫ਼ੀ ਮ ਖ ਰਪ ਿਵਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ

ਰਚਨਾ ਆਮ ਤਰ rsquoਤ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਅਤ ਲਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਹੀ ਵਜ਼ਨ ਛਦ ਦੀ

ਪਛਾਣ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਛਦ-ਬਧ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਪਰ ਕਦ-ਕਦ ਇਸਦ ਮਾਿਤ7ਕ ਜ ਵਰਿਣਕ

ਵਜ਼ਨ ਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਧਨੀਆ ਦ ਲਮਕਾਅ ਨਾਲ ਪਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਲਈ

ਇਹ ਪਰਪਿਰਕ ਛਦ ਦ ਚਖਟ ਿਵਚ ਨਹ1 ਸਮਾ5ਦੀ

ਬਾਰਮਾਹ

ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਸ਼ਬਿਦਕ ਅਰਥ ਹਨ ਹਰ ਸਾਲ ਦ ਬਾਰ

ਮਹੀਨ- 120 ਬਾਰਮਾਹ ਸ਼ਬਦ ਤ13 ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹ ਜਦਾ ਹ ਿਕ ਇਹ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹਰ ਸਾਲ ਦ

ਬਾਰ ਮਹੀਿਨਆ ਬਾਰ ਹ ਇਸ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਵੀ ਲਖਕ ਨ- ਸਾਲ ਦ

ਆਰਭ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਇਸਤਰੀ ਦ ਿਵਜਗ ਅਤ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ

ਸਜਗ ਨ ਿਚਤਿਰਆ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਦ ਮਿਹਸਸ ਕੀਤ ਹਰ ਮਹੀਨ- ਦ ਮਨZ ਭਾਵ

ਨ ਬੜੀ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਛਿਹਆ ਹ ਦਾ ਹ

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

188

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਵੀ ਬਾਰਮਾਹ ਿਲਿਖਆ ਜ ਿਕ ਰਾਗ ਭਰਵੀ ਤ ਰਾਗ ਿਜ਼ਲਾ ਕਸਰੀਆ

ਿਵਚ ਹ ਚਤ ਮਹੀਨ- ਤ13 ਲ ਕ ਮਾਘ ਮਹੀਨ- ਤਕ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣ ਿਵਜਗ ਨ

ਮਿਹਸਸ ਕਰਦੀ ਹ ਉਸ ਨ ਕਈ ਿਤਥ ਿਤਉਹਾਰ ਚਗਾ ਨਹ1 ਲਗਦਾ ਿਕ5ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਾਹੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਕਤ ਦਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹ ਪਰ ਫਗਣ ਮਹੀਨ- ਿਵਚ ਜਦ13 ਉਸਦਾ ਪਤੀ

(ਪਰਮਾਤਮਾ) ਿਮਲਦਾ ਹ ਤ ਆਤਮਾ ਰਪੀ ਇਸਤਰੀ ਕਿਹਦੀ ਹ ਿਕ-

ਬਠਾ ਕਣ ਿਸਰਾਣਹਥ ਮਥ ਤ ਧਿਰਆ

ਿਜਦ ਰਮਕ ਏ ਲਦਾਜੀਉ ਜੀਉ ਰਬ ਮM ਪਈਆ

ਝਕ ਝਕ ਕਣ ਏ ਵਹਦਾ ਏਹ ਤ ਨq ਣ ਿਪਆਰ

ਇਹ ਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਝਾਤ ਝਾਤ ਮਾਹੀ ਦੀਆ ਪਈਆ

ਆਹ ਆਹ ਨੀ ਸਹੀਓ ਆ ਿਗਆ ਮਾਹੀ ਨੀ ਮਰਾ

ਤਰ ਬਾਝ13 ਮM ਮਾਹੀ ਮM ਤ ਮM ਹੀ ਨ ਰਹੀਆ (ਰਚਨਾਵਲੀ187)

ਜਦ13 ਬਾਰਮਾਹ ਦ ਛਦ ਨ ਦਖਦ ਹ ਇਸ ਿਵਚ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਝਕ ਆਿਦ ਛਦ ਦੀ

ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਗਈ ਹ ਪਰ ਰਾਗ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਇਸਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਿਹਲ ਵੀ

ਦਸ ਆਏ ਹ ਿਕ ਗਾਉਣ ਸਮ ਿਕਸ ਮਾਤਰਾ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਲਮਕਾਅ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕਸ

ਮਾਤਰਾ ਨ ਘਟ ਕਰ ਿਲਆ ਜਦਾ ਹ ਇਸ ਕਰਕ ਇਸ ਿਵਚ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਘਟ ਹਈ ਹ ਡਾ

ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਬਾਰਮਾਹ ਵਾਸਤ ਿਕਸ ਖ਼ਾਸ ਛਦ ਦਾ ਬਧਨ ਜ਼ਰਰੀ ਨਹ1 ਹ121

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤN

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

189

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਕ-ਸਾਿਹਤ ਦ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਦ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਕ-ਧਨ ਖ਼ਾਸਕਰ

ਲਕ ਗੀਤ ਦੀਆ ਧਨ ਦ ਆਧਾਰ rsquoਤ ਵੀ ਕਾਿਵ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ Pਪਰ ਗਰਮਿਤ ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਿਪਆ ਹਵਗਾ ਿਕ5ਿਕ ਗਰ ਸਾਿਹਬਾਨ ਨ- ਵੀ ਆਪਣੀਆ

ਰਚੀਆ ਵਾਰ ਨ ਲਕ-ਵਾਰ ਦੀਆ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਧਨ rsquoਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦਸ਼ ਿਦਤਾ ਹਇਆ ਹ

ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਚਾਰ ਪਖ13 ਿਕਸ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸਝ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਕਈ

ਰਚਨਾ ਿਜਨਾ ਚਗਾ ਸਚਾਰ ਕਰ ਸਕਗੀ ਓਨਾ ਚਗਾ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਹਵਗਾ ਿਜਵ ਹਠ ਿਲਖ

ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ rsquoਤ ਵੀ ਕਈ ਰਚਨਾਵ ਿਮਲਦੀਆ ਹਨ

ਸਣ ਵ ਮ ਿਡਆ ਕMਠ- ਵਾਿਲਆ

ਕMਠਾ ਰਗਨ ਕੀਤਾ

ਵ ਮM ਤ ਤਨ ਖੜੀ ਉਡੀਕ

ਤ ਲਘ ਿਗਆ ਚ ਪ ਕੀਤਾ122

ਰਾਹੀ ਜਮਨਾ ਨ1 ਤ ਸਹਣੀਏ ਜਮਨਾ

ਤM ਿਵਚ ਿਵਚ ਸ਼ਖ਼ ਹਲਾਰ

ਉਮਡ ਉਮਡ ਤ ਟਰਨੀਏ ਜਮਨਾ

ਤਰ ਤਰ ਬਦਲ ਗਏ ਸਾਰ

ਜਮਨਾ ਰਾਹੀਆ ਵ ਤ ਸਹਿਣਆ ਰਾਹੀਆ

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

190

ਤਰ ਲਗਦ ਨ- ਬਲ ਿਪਆਰ

ਰਾਹੀਆ ਵ ਪ ਛ ਸਲਖੀ

ਤਰ ਨq ਣ ਚਮਕਦ ਤਾਰ (ਰਚਨਾਵਲੀ129)

ਇਸ ਗੀਤ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ-129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ ਇਸਦ ਨਾਲ

ਉਪਰਕਤ ਲਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਦ ਸਭ ਤ13 ਨ- ੜ ਹਠ ਿਲਖੀ ਰਬਾਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹ

ਸਪਨ- ਿਵਚ ਤਸ1 ਿਮਲ ਅਸਾਨ

ਅਸ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ

ਿਨਰਾ ਨਰ ਤਸ1 ਹਥ ਨਾ ਆਏ

ਸਾਡੀ ਕਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ (ਰਚਨਾਵਲੀ120)

ਇਸ ਦ ਗਾਉਣ ਦ ਸਰ ਤਾਲ (ਵਖ ਰਚਨਾਵਲੀ129) ਵੀ ਦਸ ਗਏ ਹਨ

ਗੀਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਰਾਗ ਅਤ ਛਦ ਅਤਰ-ਸਬਧ

ਗੀਤ ਇਕ ਅਿਜਹਾ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਹ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਨ ਜ਼ਰਰੀ ਤਤ ਮਿਨਆ ਜਦਾ ਹ

ਗੀਤ ਿਵਚ ਹਰਨ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਨਾਲ13 ਵਧਰ ਰਸ ਸਰਲਤਾ ਮਨZ ਵਗ ਦਾ ਕਲਪਨਾਮਈ

ਿਚਤਰਨ ਹ ਦਾ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ ਸਗੀਤ ਭਰਭਰ ਕਾਿਵ ਨ ਗੀਤ ਿਕਹਾ

ਜਦਾ ਹ ਇਹ ਕਾਿਵ ਦ ਚਹ ਭਦ ਿਵਚ13 ਇਕ ਹ ਬਾਕੀ ਿਤਨ ਹਨ-ਮਕਤਕ ਪ7ਬਧ ਤ ਿਦ7ਸ਼ਯ-

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

191

ਕਾਿਵ ਗੀਤ ਿਵਚ ਕਵੀ ਦੀ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤ ਅਦਰਲੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕ ਪ7ਗਟ ਹਈ ਹ ਦੀ

ਹ123

ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤ13 ਹੀ ਕਾਿਵ ਨ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆ ਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤਾਲ ਦ ਆਧਾਰ

Pਪਰ ਗਾਇਆ ਜਦਾ ਸੀ ਿਕ5ਿਕ ਪ7ਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵ ਿਜਆਦਾਤਰ ਛਦ-ਬਧ ਹਨ

ਜ ਿਫਰ ਉਹ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ ਦੀਆ ਹਨ ਿਜਨ ਨ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਗੀਤ ਦ

ਛਦ-ਬਧ ਹਣ ਅਤ ਨਾ ਹਣ ਬਾਰ ਹਾਲ ਤਕ ਿਵਦਵਾਨ ਿਵਚ ਸਿਹਮਤੀ ਨਹ1 ਡਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨਪਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਇਹ ਦਰਸਾ5ਦਾ ਹ ਿਕ ਪਜਾਬੀ ਗੀਤ

ਛਦ ਪ7ਬਧ ਨ ਿਕਤ ਿਕਤ ਮਨ ਲMਦਾ ਹ ਅਤ ਿਕਤ ਿਕਤ ਛਡ ਿਦਦਾ ਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਤ ਗੀਤ

ਛਦ ਦੀ ਥਾਵ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਅਨਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹ124 ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼

ਵਜ਼ਨ ਜ ਤਲ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹ ਦੀ ਹ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨਸਾਰ ਗੀਤ ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਜ਼ਨ

rsquoਚ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਛਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹ ਦਾ ਹ ਭਾਵ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ ਹਣ ਕਰਕ ਗੀਤ ਨ

ਛਦ-ਬਧ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹ ਪਰ ਸਾਡ ਕਲ਼ ਤਰਜ਼ ਨ ਿਲਖਣ ਲਈ ਓਵ ਦ ਿਚਨ ਦੀ ਘਾਟ

ਹ ਿਜਵ ਦ ਿਚਨ ਪਛਮ ਿਵਚ ਸਗੀਤ ਲਈ ਵਰਤ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ-ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ

ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਹ ਿਕ5ਿਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਨ ਗਾਉਣ ਵਲ ਮਾਤਰਾ ਨ

ਲਮਕਾ ਕ ਜ ਘਟ ਕਰਕ ਲੜ1ਦੀ ਲਅ ਪਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹ ਿਜਹੜਾ ਿਕ ਵਰਿਣਕ ਛਦ

ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਸਭਵ ਨਹ1 ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਸਥਾਨ ਹ ਦਾ ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਢਕਵ

ਸ਼ਬਦ ਹ ਦ ਹਨ ਪਰ ਤਰਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਗ7ਿਹਣ ਕਰ ਜਦ ਹਨ ਗੀਤ ਤ ਤਰਜ਼ ਦਾ

ਸਬਧ ਦਸਦ ਹਏ ਡਾ ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਿਲਖਦ ਹਨ ਿਕ ਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਤ ਸਗੀਤ ਨਾਲ

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

192

ਇਤਨਾ ਸਬਧ ਹ ਦਾ ਹ ਿਕ ਗੀਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਇਕ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਕਾਿਵ-ਰਪਾਕਾਰ ਅਤ ਸਗੀਤ

ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰਜ਼ ਦਹ ਲਈ ਕਰ ਲਈ ਜਦੀ ਹ125

ਇਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਿਵ ਅਤ ਰਾਗ ਦਾ ਗੜਾ ਸਬਧ ਹ ਡਾ ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ ਅਨਸਾਰ

ਭਾਵ ਰਾਗ ਸ਼ਬਦ ਦ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ-ਰਗ ਵਰਣਨ ਅਨਰਾਗ(ਪ7ਮ) ਕ7ਧ ਰਾਜਾ ਚਨ

ਸਰਜ ਤ ਕਵਚ ਆਿਦ ਿਫਰ ਵੀ ਸਗੀਤ ਦ ਖਤਰ ਿਵਚ ਰਾਗ ਅਿਜਹਾ ਸਵਰ ਪ7ਬਧ ਹ ਿਜਸਦ

ਸਣਨ ਤ13 ਮਨ ਿਵਚ ਪ7ੀਤ ਤ ਅਨਦ ਜ ਪ7ਰਣਾ ਉਪਜ126 ਮਸਲਮਾਨ ਦ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਉਣ

ਨਾਲ ਮਸਲਮਾਨੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦਾ ਿਜਥ ਭਾਰਤੀ ਸਿਭਆਚਾਰ ਦ ਹਰ ਪਖ rsquoਤ ਪ7ਭਾਵ ਿਪਆ

Pਥ ਸਗੀਤ ਉਤ ਵੀ ਇਸਦਾ ਡ ਘਾ ਪ7ਭਾਵ ਪਣਾ ਕਦਰਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵਲ ਦ ਿਵਦਵਾਨ ਅਮੀਰ

ਖਸਰ ਨ- ਭਾਰਤੀ ਸਗੀਤ ਨ ਕਈ ਨਵ ਰਾਗਨਵ ਸ਼ਾਜ ਅਤ ਨਵੀਆ ਗਾਇਨ ਸ਼ਲੀਆ ਪ7ਦਾਨ

ਕੀਤੀਆ127

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਬਦੀ ਕਲਾਈ ਕਾਿਵ ਸਗ7ਿਹ ਿਵਚਲ ਗੀਤ ਰਾਗ-ਰਾਗਨੀਆ

ਦੀਆ ਸਰ Pਪਰ ਰਚ ਹਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਗੀਤ-ਕਾਿਵ-ਰਪ ਵਲ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਿਧਆਨ ਿਦਦ ਹਏ

ਇਸ ਸਗ7ਿਹ ਦ ਲਗਭਗ ਹਰਕ ਗੀਤ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਬਾਰ ਸਰ ਤਾਲ ਦਾ ਵਰਵਾ ਿਦਤਾ ਹਇਆ

ਹ ਇਥ13 ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਸਗੀਤਮਈ ਧਨ ਨਾਲ ਇਕਿਮਕਤਾ ਹਈ ਿਦ7ਸ਼ਟੀਗਚਰ ਹ ਦੀ

ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਿਜ਼ਆਦਾਤਰ ਗੀਤ ਿਨਜੀ ਭਾਵ ਨਾਲ13 ਸਮਿਹਕ ਭਾਵ ਦ ਪ7ਤੀਿਨਧ ਗੀਤ

ਹਨ ਤ ਇਨ ਗੀਤ ਦਾ ਮਲ ਿਵਸ਼ਾ ਿਸਖ ਦਾ ਗਰ ਲਈ ਿਪਆਰ ਹ ਗੀਤ ਿਵਚ ਤਰਲ ਧਨੀਆ

(ਲਮਨਰ)ਆਿਦ ਦੀ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਜਦੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਕਸਰਤਾ ਤ ਸਖਮ ਵਹਾਓ

ਦਾ ਗਣ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹ ਦਾ ਹ ਜਕਰ ਕਵੀ ਇਨ ਨ ਿਵਸ਼ਸ਼ ਰਪ ਿਵਚ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹ ਤ

ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ-ਮਹਾਰ ਹੀ ਪਦਾ ਹ ਜਾਵਗਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ-

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

193

ਤਰਲ ਧਨੀਆ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣ ਸਗੀਤ ਤ ਧਨੀ ਸਗੀਤ ਆਪ ਮਹਾਰ

ਪਦਾ ਹ ਜਦਾ ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦ ਕਝ ਗੀਤ ਛਦ-ਪ7ਬਧ ਦ ਅਧੀਨ ਤ ਕਝ ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ

ਬਿਹਰ Pਪਰ ਹਨ

ਛਦ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਗੀਤ ਦ ਨ

ਦਤਾਰਾ ਸਹਣੀਿਸਧੜਾ ਿਦਲ ਲਗ ਿਗਆ ਸ਼ਾਿਹਨਸ਼ਾਹ ਦ ਨਾਲ128

ਗਰਪਰਬ ਦਾ ਗੀਤ129

ਬMਤ ਪਹਾੜੀ ਸਗਤ ਦਾ ਸਦਸ਼130

ਤਾਟਕ ਿਸਧੜਾਮਡਰਾਮਕਲੀ ਕਲ਼ਗੀਆ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਹਰ131

ਨਸੀਰ ਆਪਣ

ਪਯਾਿਰਆ ਦ ਿਵਯਗ ਿਵਚ132

ਿਜ5 ਜਾਣ13 ਿਤ5

ਿਨਸਤਾਰ133

ਦਵਯਾ ਰਾਮਕਲੀ ਪੀਲ

ਿਸਧੜਾ ਿਮਲ ਹਏ

ਪਹਾੜੀ

ਕਲਗੜਾਮਾਲਕoਸ

ਸਚ ਤਬੀਬ ਦਾ ਮਾਣ134

ਿਵਛੜਨ ਵਲ ਦੀ

ਅਰਦਾਸ135

ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਜੀ ਦਾ ਗਰ

ਨਾਨਕ-ਆਗਮ136

ਹਣ ਰਤ ਤ7ਲ ਪਣ ਦੀ

ਆਈ137

ਜਗਤ ਜਗਵਦੀ138

ਮਾਤਿਰਕ

ਸਵਯਾ

ਕਲਗੜਾ ਸਦ ਖ ਗਰਿਸਖੀ ਦ ਪ7ਾਪਤ ਆਨਦ ਿਵਚ139

ਝਕ ਕਲਗੜਾਪੀਲ ਦ ਜਾ ਦਰਸ਼ਨ ਿਦਦਾਰ140

ਗਰ ਨਾਨਕ

ਪਯਾਰ141

ਿਚਤਰਕਲਾ ਘਨ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਿਮਲ ਸਿਤਗਰ ਨਾਨਕ ਪਯਾਿਰਆ143

ਗਰ ਦੀ

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

194

ਕਲਾ ਜ ਸਲਹਾ

ਛਦ142

ਟਕ144

ਕਲੀ ਿਬਹਾਗ ਪੀਲ ਿਜ਼ਲਾ ਮਾਤਾ ਸਲਖਣੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ145 ਦਸਮਸ਼ ਜੀ

ਦ ਿਵਛੜ ਵਲ ਫਤਹ ਚਦ ਤ ਰਾਣੀ ਦਾ

ਿਬਰਹਾ146 ਉਠ ਜਾਗਜਾਗ ਬਿਹਜਾ147

ਦਹਰਾ ਿਜ਼ਲਾ ਿਬਹਾਗ ਰਾਵੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ148

ਅਜ ਕਣ ਆਵਦਾ 149

ਉਰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆ ਬਿਹਰ

ਬਿਹਰ ਦਾ ਨ ਰਾਗ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਨਾ

ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਆਸਾਵਰੀ ਟਡੀ

ਆਸਾਿਜ਼ਲਾ

ਸਾਿਹਬ ਰਾਮ ਕਰ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ150 ਚਿੜਆ

ਚਦ ਅਰਸ਼ ਤ151

ਦਹਾਈ ਹ152

ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਸਹਣੀ ਬਬ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਿਬਰਹਾ153

ਉਪਰਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤ13 ਬਾਅਦ ਅਸ1 ਇਸ ਿਸਟ rsquoਤ ਪਹ ਚਦ ਹ ਿਕ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਯਜਨਾ ਨ ਬੜ ਕਲਾਤਿਮਕ ਢਗ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਤ ਨਾਲ ਹੀ ਛਦ-

ਮਕਤ ਕਿਵਤਾਵ ਨ ਵੀ ਬੜੀ ਸਝ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਦ

ਢਗ ਨ ਬਦਲ ਕ ਇਕ ਵਡੀ ਪ7ਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਜ ਿਕ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ

ਉਤਪਤੀ ਲਈ 21 ਮਾਤਰ ਦਾ ਛਦ ਵਰਿਤਆ ਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨ 20 ਮਾਤਰ ਤ ਸ਼ਤ ਰਸ ਲਈ

ਵਰਤ ਕ ਪਜਾਬੀ ਿਵਚ ਨਵ ਪ7ਯਗ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਸਿਹਬ ਦਾ ਸਮ 1872 ਤ13 1957 ਤਕ ਦਾ

ਹ ਭਾਵ ਿਕ ਇਹ ਸਮ ਬੜੀ Pਥਲ-ਪ ਥਲ ਵਾਲਾ ਹ ਉਸ ਸਮ ਦਸ਼ ਵਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

195

ਭਗਤ ਿਸਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤ ਜਿਲਆ ਵਾਲ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਆਿਦ ਵਡੀਆ ਘਟਨਾਵ ਵਾਪਰਦੀਆ

ਹਨ ਿਜਸ ਤਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਿਸਰਖਡੀ ਛਦ ਨ ਸ਼ਤ ਰਸ ਿਵਚ ਬਦਿਲਆ ਉਸ ਤਰ ਹੀ

ਅਿਜਹ ਗਰਮ ਮਾਹਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਸ਼ਤ ਿਚਤ ਹ ਕ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਤ

ਅਿਧਆਤਿਮਕਤਾ ਵਲ ਹੀ ਰਖ਼ ਰਿਖਆ ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਖ ਹਏ ਹਾਲਾਤ ਿਵਚ

ਠਢਕ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਜ ਅਿਧਆਤਮਵਾਦੀਆ ਲਈ ਗਣ ਅਤ ਪ7ਗਤੀਵਾਦੀਆ ਲਈ ਔਗਣ

ਹ

ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਕਈ ਲਬੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਇਕ ਹੀ ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਿਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਿਵਚ ਬMਤ ਛਦ ਅਤ ਰਾਣਾ ਸਰਤ ਿਸਘ ਿਵਚ ਿਸਰਖਡੀ

ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਕੀਤੀ ਹ ਉਨ ਨ- ਸਸਿਕ7ਤ-ਿਹਦੀ ਦ ਛਦ ਿਵਚ13 ਸਰਠਾ ਸਵਯਾ ਦਵਯਾ

ਦਹਰਾ ਗੀਆ ਮਾਲਤੀ ਛਪ ਹਸਗਿਤ ਲਿਲਤ ਪਦ ਅਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰਪਰਾ ਿਵਚ13 ਬMਤ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਬੜੀ ਬਾਖ਼ਬੀ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ ਉਨ ਨ- ਕਾਿਵ-ਰਪ ਿਵਚ13 ਲਕ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਟਪ

ਮਾਹੀਏ ਢਲਾ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਰਮਾਹ ਉਰਦ ਿਵਚ13 ਗ਼ਜ਼ਲ ਤ ਤਰਯਾਈ ਅਤ ਅਗਰਜ਼ੀ ਪਰਪਰਾ

ਿਵਚ13 ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ

ਗ਼ਜ਼ਲ ਿਵਚ ਉਨ ਨ- ਬਿਹਰ ਹਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਰਜ਼ਜ਼ ਬਿਹਰ ਮਜ਼ਾਿਰਆ ਮ ਸਮਨ

ਅਖ਼ਰਬ ਬਿਹਰ ਮਤਕਾਿਰਬ ਮ ਸਮਨ ਅਸ਼ਰਨ ਆਿਦ ਬਿਹਰ ਨ ਵਰਿਤਆ ਹ ਬਹਤੀਆ

ਬਿਹਰ ਿਵਚ ਿਜ਼ਹਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤ13 ਹਈ ਹ ਤਰਯਾਈ ਿਵਚ ਬMਤ ਤਾਟਕ ਮਾਤਿਰਕ ਸਵਯਾ ਆਿਦ

ਛਦ ਨ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਹ ਖ ਲੀ ਕਿਵਤਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਅ ਨ ਮ ਖ ਰਿਖਆ ਜਦਾ ਹ ਭਾਈ

ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਲਅ ਤਤ ਨ ਖ ਲੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਿਵਚ ਕਲਾਤਿਮਕਤਾ ਨਾਲ ਿਨਭਾਇਆ ਹ

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

196

ਉਪਰਕਤ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਤ ਛਦ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਨ- ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਨ

ਤਿੜਆ ਹ ਉਨ ਦੀਆ ਕਾਿਵ-ਰਚਨਾਵ ਿਵਚ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਅਨਸਾਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ

ਿਗਣਤੀ ਤ ਪਰੀ ਹ ਦੀ ਹ ਪਰ ਿਵਸਰਾਮ ਟਕਸਾਲੀ ਪਰਪਰਾ ਦ ਅਨਕਲ ਨਹ1 ਹ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧ-

ਘਟ ਮਾਤਰਾ Pਪਰ ਹ ਦਾ ਹ ਪਰ ਿਕਤ-ਿਕਤ ਗਰਮਿਤ-ਕਾਿਵ ਦੀ ਤਰ ਛਦ ਦੀ ਵਰਤ13 ਸਮ

ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਬਿਦਸ਼ ਨ ਿਨਭਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧਰ ਿਧਆਨ ਰਾਗ ਅਤ ਲਅ ਨ ਿਨਭਾਉਣ Pਪਰ

ਹੀ ਿਦਤਾ ਹ ਉਨ ਨ- ਤਕ ਅਤ ਤਕਤ ਨ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਿਹਤ ਪਸ਼ ਕੀਤਾ ਹ ਗਰਮਿਤ

ਪਰਪਰਾ ਤ13 ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਰਚਨਾ Pਪਰ ਸਫ਼ੀਵਾਦ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀ ਪਰਪਰਾ

ਦਾ ਵੀ ਪ7ਭਾਵ ਸੀ ਸਫ਼ੀ ਕਵੀਆ ਦ ਸ਼ਲਕ ਅਤ ਨਾਥ-ਜਗੀਆ ਦ ਦਿਹਆ ਵਗ ਭਾਈ ਵੀਰ

ਿਸਘ ਦਆਰਾ ਲਘ ਆਕਾਰ ਦੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸ ਪ7ਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹ

ਇਸ ਤਰ ਉਹ ਛਟੀਆ ਕਿਵਤਾਵ ਦ ਵਡ ਕਵੀ ਕਹ ਜਾਣ ਲਗ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀਆ ਕਝ ਕਿਵਤਾਵ ਅਗਰਜ਼ ਦੀ ਪਾੜ ਤ ਰਾਜ ਕਰ

ਦੀ ਨੀਤੀ Pਪਰ ਿਵਅਗ ਹਨ ਪਰ ਵਧਰ ਕਾਿਵ ਪ7ਿਕਰਤੀ ਿਚਤਰਨ ਅਤ ਅਿਧਆਤਮਕ ਖਤਰ

ਿਵਚ ਿਵਚਰਦਾ ਹ ਿਜਥ ਉਨ ਦਾ ਕਾਿਵ ਅਨਭਵ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਅਨਭਵ ਦੀ ਬਹਲਤਾ ਹਣ ਦ

ਬਾਵਜਦ ਮਧਕਾਲੀ ਅਿਧਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹੀ ਹ Pਥ ਉਨ ਦ ਰਪਕ ਪਖ ਿਵਚ ਵੀ

ਪਰਾਤਨ ਜ ਮਧਕਾਲੀ ਕਾਿਵ ਿਨਯਮ ਦੀ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਹ ਪਰਪਰਾ ਨ ਸਮਕਾਲੀ

ਪ7ਸਿਥਤੀਆ ਦੀ ਜ਼ਰਰਤ ਅਨਸਾਰ ਬਦਲਣ ਤ13 ਿਬਨ ਹੀ ਿਨਰਤਰਤਾ ਿਵਚ ਪਾਲਣਾ ਗ਼ਰ-

ਿਵਦਰਹੀ ਲਛਣ ਹ ਦਾ ਹ ਇਹ ਲਛਣ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਿਵਚ ਵੀ ਹ

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

197

ਹਵਾਲ ਤ ਿਟਪਣੀਆ

1 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਡਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਭਾਗ

ਪਜਾਬ 1972 ਪਨਾ-414

2 ਰਚਨਾਵਲੀ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਿਜਲਦ ਪਿਹਲੀ) ਕਿਵਤਾ ਭਾਸ਼ਾ

ਿਵਭਾਗ ਪਜਾਬ 1988 (ਦਜੀ ਵਾਰ)

3 ਗਰਚਰਨ ਿਸਘ ਮਿਹਤਾ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-416

4 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-93

5 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

6 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

7 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

8 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

9 ਉਹੀ ਪਨਾ-81

10 ਉਹੀ

11 ਉਹੀ ਪਨਾ-83

12 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-78

13 ਉਹੀ ਪਨਾ-77

14 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

15 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

16 ਉਹੀ

17 ਉਹੀ

18 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

19 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 12 ਅਕਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 44 ਪਨਾ-

3

20 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

21 ਉਹੀ ਪਨਾ-36

22 ਉਹੀ ਪਨਾ-44

23 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

24 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

25 ਉਹੀ ਪਨਾ-98

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

198

26 ਉਹੀ ਪਨਾ-99

27 ਉਹੀ ਪਨਾ-102

28 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-473

29 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-50

30 ਉਹੀ ਪਨਾ-100

31 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

32 ਉਹੀ ਪਨਾ-89

33 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

34 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

35 ਉਹੀ ਪਨਾ-39

36 ਉਹੀ ਪਨਾ-59

37 ਉਹੀ ਪਨਾ-62

38 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

39 ਉਹੀ ਪਨਾ-90

40 ਉਹੀ

41 ਉਹੀ ਪਨਾ-46

42 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 2006 ਪਨਾ-173

43 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-75

44 ਉਹੀ ਪਨਾ-92

45 ਉਹੀ ਪਨਾ-91

46 ਭਾਈ ਕਾਨ ਿਸਘ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕਸ਼ ਉਹੀ ਪਨਾ-223

47 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-76

48 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-37

49 ਉਹੀ ਪਨਾ-38

50 ਉਹੀ ਪਨਾ-40

51 ਉਹੀ ਪਨਾ-41

52 ਉਹੀ ਪਨਾ-87

53 ਉਹੀ ਪਨਾ-94

54 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਲਿਹਰ ਦ ਹਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1971 ਪਨਾ-8

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

199

55 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਪਜਾਬੀ ਰਬਾਈ ਿਨਕਾਸ ਤ ਿਵਕਾਸ ਐਮਪੀ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਿਦਲੀ 2009 ਪਨਾ-30

56 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ-ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

57 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-208

58 ਉਹੀ ਪਨਾ-209

59 ਉਹੀ ਪਨਾ-191

60 ਉਹੀ ਪਨਾ-212

61 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

62 ਉਹੀ ਪਨਾ-73

63 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

64 ਕਰਮਜੀਤ ਿਸਘ (ਡਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-19

65 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-181

66 ਉਹੀ ਪਨਾ-24

67 ਉਹੀ ਪਨਾ-25

68 ਉਹੀ ਪਨਾ-28

69 ਉਹੀ ਪਨਾ-93

70 ਉਹੀ

71 ਉਹੀ ਪਨਾ-72

72 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

73 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਸਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਿਵ ਸਵਦਨਾ ਸਚਸ਼ ਪ7ਕਾਸ਼ਨ

ਪਿਟਆਲਾ 1986 ਪਨਾ-45

74 ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਨਮ ਤ ਿਵਕਾਸ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪ7ਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1985 ਪਨਾ 17-18

75 ਰਸ਼ੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਦਮ ਉਰਾਰੀ ਵਤਵਾਦ ਉਧਿਰਤ ਉਹੀ

76 ਿਵਸਥਾਰ ਲਈ ਵਖ ਸਾਧ ਿਸਘ ਹਮਦਰਦ ਉਹੀ

77 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਉਹੀ ਪਨਾ-46-47

78 ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਗ7ਹ ਤ13 ਭਾਵ ਹ ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਸਾਿਹਤ ਸਦਨ

ਨਵ1 ਿਦਲੀ 1987

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

200

79 ਦੀਵਾਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਪਨਾ-73

80 ਉਹੀ ਪਨਾ-74

81 ਉਹੀ ਪਨਾ-115

82 ਉਹੀ ਪਨਾ-118

83 ਉਹੀ ਪਨਾ-60

84 ਉਹੀ ਪਨਾ-79

85 ਉਹੀ ਪਨਾ-82

86 ਉਹੀ ਪਨਾ-110

87 ਦੀਪਕ ਜਤਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਹ ਿਲਟਰਚਰ ਹਾਊਸ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1982ਪਨਾ 32

88 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-191

89 ਉਹੀ ਪਨਾ-192

90 ਉਹੀ

91 ਉਹੀ ਪਨਾ-194

92 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

93 ਉਹੀ

94 ਉਹੀ ਪਨਾ-196

95 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

96 ਉਹੀ

97 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

98 ਉਹੀ ਪਨਾ-206

99 ਉਹੀ ਪਨਾ-204

100 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

101 ਉਹੀ ਪਨਾ-197

102 ਉਹੀ

103 ਉਹੀ ਪਨਾ-198

104 ਉਹੀ ਪਨਾ-200

105 ਉਹੀ ਪਨਾ-195

106 ਉਹੀ ਪਨਾ-76

107 ਉਹੀ ਪਨਾ-80

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

201

108 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਦਸਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 69 ਅਕ 4 ਪਨਾ-3

109 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1890-91

110 ਉਹੀ ਪਨਾ-1891

111 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਸਾਿਹਤ ਕਸ਼ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪਜਾਬੀ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2001 ਪਨਾ 559

112 ਉਹੀ ਪਨਾ-560

113 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 6 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1433

114 ਉਹੀ

115 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 28 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 42 ਪਨਾ-3

116 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 7 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1804

117 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 7 ਸਤਬਰ 1967 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 39 ਪਨਾ-3

118 ਸਿਹਦਰ ਿਸਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬਦੀ ਲਕਧਾਰਾ ਿਵਸ਼ਵਕਸ਼-ਿਜਲਦ 5 ਨq ਸ਼ਨਲ ਬ ਕ

ਸ਼ਾਪ ਿਦਲੀ 1994 ਪਨਾ-1092

119 ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅਿਮ7ਤਸਰ 23 ਮਾਰਚ 1966 ਿਜਲਦ 68 ਅਕ 17

ਪਨਾ-3

120 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-745

121 ਉਹੀ

122 ਚਰਨਜੀਤ ਕਰ ਬਲੀਆ ਦਾ ਖਹ ਭਰਿਦਆ ਸ਼ਰਤੀ ਪਾਕਟ ਬਕਸ ਚਡੀਗੜ

1996 ਪਨਾ-4

123 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-470

124 ਰਾਿਜਦਰ ਪਾਲ ਿਸਘ ਗੀਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਵਸ਼ਸ਼ਤਾਈਆ ਅਤ ਰਪਤਰਣ

ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਰਪਾਕਾਰ ਿਸਧਤ ਤ ਰਪਤਰਣ (ਸਪਾ ਰਾਿਜਦਰ

ਪਾਲ ਿਸਘ ਬਰਾੜ ਤ ਹਰ) ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪਿਟਆਲਾ 2011

ਪਨਾ-160

125 ਸਿਤਦਰ ਿਸਘ ਆਧਿਨਕ ਪਜਾਬੀ ਕਾਿਵ ਰਪ ਅਿਧਐਨ ਗਰ ਨਾਨਕ ਦਵ

ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ ਅਿਮ7ਤਸਰ 1980 ਪਨਾ-203

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

202

126 ਰਤਨ ਿਸਘ ਜਗੀ (ਸਪਾ) ਉਹੀ ਪਨਾ-876

127 ਜਾਗੀਰ ਿਸਘ ਕਾਿਵ ਅਤ ਸਗੀਤ ਗਰਬਾਣੀ ਪਿਰਪਖ ਪਜਾਬੀ ਯਨੀਵਰਿਸਟੀ

ਪਿਟਆਲਾ 2004 ਪਨਾ 16 ਤ13 ਉਧਿਰਤ

128 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-121

129 ਉਹੀ ਪਨਾ-165

130 ਉਹੀ ਪਨਾ-123

131 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

132 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

133 ਉਹੀ ਪਨਾ-172

134 ਉਹੀ ਪਨਾ-125

135 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

136 ਉਹੀ ਪਨਾ-137

137 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

138 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

139 ਉਹੀ ਪਨਾ-127

140 ਉਹੀ ਪਨਾ-129

141 ਉਹੀ ਪਨਾ-131

142 ਇਹ ਇਕ ਮਾਤਿਰਕ ਛਦ ਹ ਇਸ ਦੀਆ ਚਾਰ ਤਕ ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਤ 63 ਮਾਤਰ

ਹ ਦੀਆ ਹਨ ਪਿਹਲ ਿਤਨ ਿਵਸਰਾਮ ਸਲ ਸਲ ਮਾਤਰ rsquoਤ ਚਥਾ ਿਵਸਰਾਮ 15

ਮਾਤਰ Pਪਰ ਤ ਅਤ Pਪਰ ਗਰ-ਲਘ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹ ਦੀ ਹ

143 ਭਾਈ ਵੀਰ ਿਸਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਉਹੀ ਪਨਾ-131

144 ਉਹੀ ਪਨਾ-154

145 ਉਹੀ ਪਨਾ-138

146 ਉਹੀ ਪਨਾ-139

147 ਉਹੀ ਪਨਾ-145

148 ਉਹੀ ਪਨਾ-142

149 ਉਹੀ ਪਨਾ-150

150 ਉਹੀ ਪਨਾ-174

151 ਉਹੀ ਪਨਾ-175

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135

203

152 ਉਹੀ ਪਨਾ-180

153 ਉਹੀ ਪਨਾ-135