การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 159

อตลกษณการตงถนฐานและเรอนพนถนในลมแมนานานตอนบน

สบพงศ จรรยสบศร

อศรา กนแตง คณะศลปกรรมและสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

บทคดยอ บทความนเปนสวนหนงของงานวจย โครงการศกษาวจยเพอจดการความรเรองอตลกษณ และภมปญญา

ดานทอยอาศยของทองถน: กรณศกษาพนทภาคเหนอ นาเสนอผลการสารวจ ศกษาและวเคราะหรปแบบการตงถนฐาน และรปแบบเรอนพนถน โดยมขอบเขตการศกษาในจงหวดนานและอตรดตถ ซงเปนพนทลมแมนานานตอนบน

ผลการศกษาพบวา รปแบบการตงถนฐานแตกตางกนตามสภาพภมประเทศ ทงน ในเขตจงหวดนานมสภาพพนทเปนปาตนนามภเขาสงชนสลบกบทราบลมแมนาแคบๆ จงประสบปญหานาทวมหลาก ชมชนจงมขนาดเลก และตงอยบนทสน ทเชงดอย โดยสณฐานของชมชนสวนใหญจะวางตวเปนแนวยาว (Linear) ตอเนองกนไปตามขอจากดของพนท ถามพนทขนาดใหญจงจะเปนตงชมชนแบบเกาะกลม (Cluster) เมอแมนานานไหลผานเขตภเขาสงเขาสทราบกวางใหญของจงหวดอตรดตถ ชมชนจงมขนาดใหญ รปแบบชมชนมทงเกาะตวเปนแนวยาว (Linear) บนทสน และบางชมชนตงถนฐานชดตดรมแมนานาน และแบบเกาะกลม (Cluster) และมความตอเนองเปนผนใหญหลายหมบาน

สวนรปแบบของเรอนพนถนนน สวนใหญยงคงเปนเรอนไมยกพนสงใตถนโลง บนไดอยนอกเรอน มผงพนใน 3 รปแบบใหญๆ คอ 1) เรอนแบบประเพณลานนา หรอทเรยกวา “เฮอนบะเกา” ซงมทงเรอนจวแฝด และเรอนจวเดยว 2) เรอนแบบทผงพนไดรบอทธพลจากเรอนภาคกลาง กลาวคอ มผงพนแบบเรอนไทยภาคกลาง และ 3) เรอนทผงพนตางจากระบบแบบประเพณ ทวารปแบบทางสถาปตยกรรมโดยเฉพาะรปทรงหลงคาเปนแบบประเพณ บางหลงเปลยนรปทรงหลงคาเปนปนหยาหรอแบบอนๆ ทงน จากการศกษาพบวา เรอนกรณศกษาในเขตจงหวดนานและอาเภอลบแล จงหวดอตรดตถมอตลกษณทสาคญ คอ การใชเสากออฐโบราณขนาดใหญรบตวเรอนแทนการใชเสาไมแบบเรอนพนถนลานนาทวไป

160 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

The Identity of settlement establishment and the local house style

of the upper Nan river basin.

Suebpong Chansuebsri

Isara Guntang The Faculty of Art and Architecture Rajamangala University of Technology Lanna

 

Abstract This article is part of the research in knowledge management of identity and residential

local knowledge: A case study in Northern Thailand, to present the survey results and analysis of settlement establishment pattern, including the local house style. The scope of study was restricted within the area in Nan and Uttaradit provinces, which are part of the upper Nan River Basin.

The results indicated that settlement patterns vary by terrain. The area in Nan province is a mountainous watershed area with narrow river basin where flood are common. Thus settlements are small and established on a river bank terrace at the mountain foot. The morphology of the settlement is usually linear owning to the limited land available. A clustered pattern can be found if there is large enough area. When Nan River flows to Uttaradit plain, settlements become larger, both in linear on a river bank terrace and with many villages lay in continuation in cluster pattern along Nan River.

In addition, the style of the local houses are still mostly wooden stilt houses with open space under the platform, and stair outside the house. The layout can be divided mainly into three forms: 1) The Lanna traditional style house or the so-called. "Old Huan", which has both twin gable and single gable. 2 ) The Central- Thai- house- influenced style and 3 ) Non-traditional house retaining some architectural traditional style, particularly the roof, which some of the house’s roof are changed to hip or other forms. Furthermore, some case studies in Nan province and Laplae districts, Uttaradit also found another important identity of using ancient large brick pillar replacing wooden pillar like other normal Lanna traditional style houses.

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 161

1. บทนา

บทความนเปนสวนหนงของงานวจย โครงการศกษาวจยเพอจดการความรเรองอตลกษณ และภมปญญาดานทอยอาศยของทองถน: กรณศกษาพนทภาคเหนอ สนบสนนทนโดยฝายวชาการพฒนาทอยอาศย การเคหะแหงชาต ททาการสารวจ ศกษาและวเคราะหอตลกษณของเรอนพนถนในภมภาค จดเกบลงระบบฐานขอมลในรปแบบไฟลดจตอล และจดทาสอพพธภณฑเสมอน เพอบอกเลาเรองราว คณคา และภมปญญาของการปลกเรอนพนถน รวมถงวถการอยอาศยเผยแพรผานระบบอนเตอรเนต เพอใหผชมเกดความรก ความภาคภมใจ และหวงแหนคณคาภมปญญาของทองถน แตในบทความนจะนาเสนอเฉพาะผลการสารวจ ศกษาและวเคราะหอตลกษณการตงถนฐานและเรอนพนถนในลมแมนานานตอนบนเทานน เพอการเผยแพรและแลกเปลยนองคความรทเปนประโยชนในทางวชาการสถาปตยกรรมพนถน

2. พนทศกษา ขอบเขตการศกษา ไดแก พนทลมนานานตอนบน เขตจงหวดนานและจงหวดอตรดตถ ภาพท 1: ขอบเขตการศกษา

162 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

3. สมมตฐานกอนการศกษา จงหวดนานมแบบแผนทางวฒนธรรมเปนแบบลานนา (ตะวนออก) ของกลมไตยวนทรบอทธพลบางสวน

จากสโขทยและลานชาง ซงปรากฏชดในสถาปตยกรรมแบบประเพณประเภทอาคารทางศาสนา และมวฒนธรรมไตลอทอพยพเขามาตงถนฐาน ปรากฏทงในอาคารทางศาสนา ชมชน และอาคารพกอาศย เรอนพนถนนานทหลงเหลออยในตวเมอง ไดแก คมหรอเรอนเจานาย สวนเรอนพนถนระดบชาวบานมกตงอยในพนทรอบนอก พบมากทบานตด อาเภอเวยงสา

สาหรบจงหวดอตรดตถเปนวฒนธรรมผสมผสานระหวางลานนากบสยาม (สโขทย) ดวยเปนพนทรอยตอของลานนาและสโขทย เรอนพนถนอตรดตถพบมากทอาเภอลบแล ซงเปนพนทตงถนฐานของคนไตยวน (คนเมอง) ทอพยพมาจากเมองเชยงแสน

4. คาถามวจย ในการศกษานมคาถามวจย คอ ชมชนและเรอนพนถนในพนทลมแมนานานตอนบนมรปแบบอยางไร? มอต

ลกษณทเหมอนหรอแตกตางจากวฒนธรรมลานนาหรอไม อยางไร? และอทธพลจากวฒนธรรมอนสงผลตอตวสถาปตยกรรมหรอไม อยางไร?

5. วธดาเนนการศกษา - ศกษาทบทวนวรรณกรรม รวบรวมขอมลจากการสบคน สมภาษณ ฯลฯ ทงดานประวตศาสตร สงคม วฒนธรรม ชาตพนธ การประกอบอาชพ และสถาปตยกรรมแบบประเพณ นามาตงคาถามและวางแผนการทางาน ทงการเดนทาง กาหนดพนทเปาหมายและประเดนทจะเกบขอมล

- ศกษาสารวจภาคสนาม สภาพกายภาพของทอยอาศย สภาพสงคม วฒนธรรม แบงเปน 3 ขนตอน - คนหา และสารวจเบองตน จากการศกษาและสบคน การสอบถาม ภาพถายดาวเทยม การสารวจทางรถยนต การเดนเทา ฯลฯ

- คดเลอก ชมชนและเรอนพนถนทจะทาการศกษา - สารวจรงวด สมภาษณ ถายภาพ

- เขยนแบบสถาปตยกรรม 2 มต 3 มต ทมรายละเอยดมากพอสาหรบการสรางใหมได - วเคราะหขอมล สรปผล เพอจดทาชดขอมลองคความร

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 163

6. ผลการศกษา อตลกษณการตงถนฐานในพนทลมแมนานานตอนบน พบวา การตงถนฐานสมพนธกบสภาพภมประเทศ

คตความเชอ การผสมผสานวฒนธรรมของกลมชาตพนธไตยวน ไตลอ ลานชางและไทสยามในพนท ทไดปรบเปลยนจนลงตวในบรบทนน สภาพแวดลอมเปนปจจยในการกาหนดรปแบบและอตลกษณชมชน หากเขาใจการตงถนฐาน กจะเขาใจรปแบบและอตลกษณของเรอนพนถนดวยเชนกน

บรบทเชงทตงของพนทลมแมนานานตอนบนนนมสภาพภมประเทศสวนใหญเปนภเขาสงชน ปาตนนาของแมนานานอยทดอยภแว เทอกเขาหลวงพระบางซงเปนเขตตดตอกบดนแดนสปป.ลาว มความสง 1,837 เหนอระดบนาทะเลปานกลาง แมนานานเปนสาขาของแมนาเจาพระยามทางออกสทะเลทอาวไทยซงใกลกวาแมนาโขง จงถกใชเปนเสนทางการคาทางนาเพอรวบรวมสนคาเกษตรกรรม สนคาของปาจากพนทตอนในคาบสมทรสงไปคาขายกบเมองทาชายทะเล

ทงน “จงหวดนาน” เปนเมองสาคญของภมภาคลานนาตะวนออกมทรพยากรทสาคญ คอ เกลอสนเธาว และของปา แมนานานไหลจากทศเหนอลงสทศใต ผานทราบแคบๆ ระหวางหบเขาซงเปนทตงของบานเมอง กอนไหลเขาสภเขาสงชนทเปนเขตแดนของจงหวดนาน กอนคลคลายเขาสทราบลมแมนานานทกวางใหญของจงหวดอตรดตถ รปแบบการตงถนฐานของจงหวดนานไมสงอทธพลใหกบชมชนในจงหวดอตรดตถมากนกทงทตงอยบนแมนาสายเดยวกน เพราะอปสรรคในการเดนทางตดตอผานภเขาสงชนและแมนาทไหลเชยวกราก ผคนในอดตมวถชวตในสงคมเกษตรกรรม มระบบเศรษฐกจแบบพอยงชพ คอ เพาะปลก เลยงสตว ทาหตถกรรมเพอใช และแลกเปลยนสนคาจาเปนจากตางถน บางชมชนโดยเฉพาะชมชนรมแมนานาน ในจงหวดอตรดตถ มคนจนเขามาทาการคาขายทางเรอและมการยายศนยกลางจากเมองพชยมายง “เมองอตรดตถ” ทชอมความหมายวา “ทานาแหงทศเหนอ” นบเปนชมทางการคาทางเรอทสาคญของลมแมนานานตอนบน จงพบเหนเรอนรานคา เรอนพกอาศยขนาดใหญหลายหลงของพอคาเมองอตรดตถ ซงตางจากบานขนาดเลกของคนเมองนาน ทสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม

“รปแบบการตงถนฐานในพนทลมแมนานานตอนบน” จากการศกษาหมบาน 10 แหง โดยพจารณาคดเลอกจากเกณฑ 4 ขอ ไดแก

1) เปนทตงของเรอนพนถนทมอตลกษณ 2) รปแบบการตงถนฐานแสดงออกถงลกษณะชมชนแตละประเภท 3) เปนตวแทนการตงถนฐานของกลมชาตพนธ 4) เปนชมชนชนบททมขอบเขตชดเจนและมองคประกอบชมชนทนาสนใจ ทงน การคดเลอกชมชนเพอเปนพนทศกษาในจงหวดนาน ไดแก บานนาไคร อ.ทาวงผา, บานเมองจงใต อ.ภ

เพยง, บานดอนนาครก อ.เมองนาน, บานนาลด อ.ภเพยง และบานตด อ.เวยงสา ผลการคดเลอกชมชนในจงหวดอตรดตถ ไดแก บานเสยว อ.ฟากทา, บานหาดงว อ.เมองอตรดตถ, บานวงยาง อ.เมองอตรดตถ, บานมอนปางว อ.ลบแล และบานวงหม อ.เมองอตรดตถ

164 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

ผลการศกษาและวเคราะหพบวา รปแบบการตงถนฐานมความตางกนตามสภาพภมประเทศ ชมชนของคนไตยวน ไตลอ ลาวในจงหวดนาน สภาพพนทเปนปาตนนามภเขาสงชนสลบกบทราบลมแมนาแคบๆ ทมปญหานาทวมหลาก ชมชนจงมขนาดเลก ตงอยบนทสนของเชงดอยทปลอดภยจากนาทวมและใชทราบลมแมนาทมอยจากดไวปลกขาวกน รปแบบชมชนสวนใหญเกาะตวเปนแนวยาว (Linear) ตอเนองกนไป เชน ทบานดอนนาครก บานเมองจงใต บานนาไคร จงหวดนาน มสวนนอยทเปนแบบเกาะกลม (Cluster) เพราะขอจากดของพนท เชน บานตด บานนาลด จงหวดนาน เมอแมนานานไหลผานเขตภเขาสงเขาสทราบกวางใหญของจงหวดอตรดตถ ไมมปญหานาทวมหลากทกอใหเกดความเสยหายรนแรง ชมชนของคนไตยวน ไตลอ ลาว และคนไทยสยามจงมขนาดใหญ วด บานเรอน เรอกสวน ไรนา ลวนใชทดนแปลงใหญตางจากเมองนาน รปแบบชมชนมทงแบบเกาะตวเปนแนวยาว (Linear) บนทสน หรอบางชมชนสามารถตงชดตดรมแมนานานและใชหาดทรายเปนทาเรอหรอทพกสนคาเพอตดตอคาขายทางเรอ ทาใหมลกษณะเปนชมชนการคา พบเรอนรานคา เรอนพนถนหลายหลงทดมฐานะ มขนาดใหญ ใชไมสกหรอไมชนดในการปลกสรางบานเรอน แตกตางจากเรอนพนถนของชาวบานทประกอบอาชพเกษตรกรรม เชน ทบานหาดงว จงหวดอตรดตถ และการตงถนฐานแบบเกาะกลม (Cluster) ตอเนองเปนผนใหญ เชน บานมอนปางว บานวงหม และบานเสยว จงหวดอตรดตถ การตงถนฐานในพนทลมแมนานานตอนบน ทจงหวดนาน สวนใหญเหมอนกบชมชนในวฒนธรรมลานนาทวไป เปนผลจากบรบทเชงทตง คตความเชอของกลมชาตพนธไต แตมขนาดเลกกวาดวยขอจากดของพนทแบบหบเขา ทจงหวดอตรดตถสวนใหญเปนชมชนในวฒนธรรมไทสยาม (สโขทย) เปนชมชนบนพนทราบกวางใหญแบบภาคเหนอตอนลาง และชมชนในวฒนธรรมลานนาทเมองลบแลซงยงคงรกษาอตลกษณชมชนแบบลานนา (เชยงแสน) ไวไดเปนอยางดทงรปแบบชมชนและเรอนพนถนเชยงแสน

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 165

สภาพภมประเทศ ทตงเรอนพนถน เสนทางการรบสงอทธพลกบวฒนธรรมอน และตาแหนงหมบานททาการศกษา

บานนาลด อ.ภเพยง จ.นาน บานหาดงว อ.เมองอตรดตถ จ.อตรดตถชมชนแบบเกาะกลม (Cluster) ชมชนแบบเกาะตวเปนแนวยาว (Linear)

ภาพท 2: รปแบบการตงถนฐานในพนทลมแมนานานตอนบน (จงหวดนาน จงหวดอตรดตถ)

อทธพลจากวฒนธรรมอนทสงผลตอรปแบบการตงถนฐานชมชนทจงหวดนานเกดจากการผสมผสาน

วฒนธรรมลานนาของคนไตยวน (คนเมอง) เขากบวฒนธรรมของคนไตลอทอพยพมาจากสบสองปนนา ทงน ชมชนไต

ลอสวนใหญตงอยบรเวณอาเภอปว ทาวงผา สองแคว เชยงกลาง ทงชาง และอาเภอเฉลมพระเกยรต ดงปรากฏ

องคประกอบหมบานตามคตความเชอ เชน เสาใจบาน เสอบาน ผสมผสานกบวฒนธรรมลานชางจากเมองหลวงพระ

บาง เมองไชยะบร ลาวพวนจากเมองเชยงขวาง ทตงบานเรอนอยทบานฝายมล อาเภอทาวงผา และบานหลบมนพวน

166 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

อาเภอเวยงสา คนไตเขน ทอพยพมาจากเมองเชยงตง ตงบานเรอนอยทบานหนองมวง อาเภอทาวงผา บานเชยงยน

ตาบลยม อาเภอทาวงผา คนไตใหญ หรอ เงยว ทตงบานเรอนอยบรเวณอาเภอทงชาง (ปจจบนทงไตเขนและไตใหญ

ถกกลนวฒนธรรมเปนคนเมองแลว)

สวนชมชนทจงหวดอตรดตถ สวนใหญมรปแบบตามวฒนธรรมไทสยาม (สโขทย) และคนไทสยาม (อยธยา)

ทอพยพมาชวงหลงกรงศรอยธยาเสยเมองใหแกพมา ในปพ.ศ.2310 มศนยกลางอยทอาเภอพชย รองลงมาเปนชมชน

วฒนธรรมไตยวน (เชยงแสน) ทอาเภอลบแล และชมชนคนลาวจากเมองเวยงจนทน เมองหลวงพระบาง เมองเชยง

ขวาง ซงถกเทครวมาสมยตนรตนโกสนทร มาตงถนฐานบรเวณอาเภอนาปาด อาเภอฟากทา และอาเภอบานโคก

รวมทงคนจนโพนทะเลทอพยพมาคาขายทางเรอและตงถนฐานทเมองอตรดตถในสมยหลง

ในการคดเลอกเรอนพนถน ลมแมนานานตอนบน เพอศกษาวจย จดการความร และจดเกบลงฐานขอมลจานวน 35 หลงนน อยในจงหวดนาน 14 หลง จงหวดอตรดตถ 21 หลง พบวา เรอนพนถนในจงหวดอตรดตถคงเหลออยมากกวาจงหวดนาน ทงจานวน ความหนาแนน และสภาพปจจบน โดยเฉพาะเมองลบแล ทชาวเมองสวนใหญมจตใจอนรกษวฒนธรรมของพนทเพอสบทอดใหลกหลานตอไป นอกจากน ในพนทรมแมนานาน ยงพบชมชนดงเดมและเรอนพนถนกระจายตวอยทวไป สวนอาเภอรอบนอกทงทศเหนอและทศใตไมคอยพบเรอนพนถน สวนทจงหวดนาน ในเขตตวเมองสวนมากเปนคมเจานาย เรอนพนถนระดบชาวบานเหลออยจานวนนอยมาก เชนเดยวกบอาเภอรอบนอก ยกเวนในพนทอาเภอเวยงสาและอาเภอภเพยง ซงตงอยทางทศใตและทศตะวนออกของเมองนานทยงคงมเรอนพนถนเหลออย แตสวนใหญคงอยเฉพาะตวเรอน องคประกอบอนๆ และสงแวดลอมเปลยนแปลงไปมาก ทงในระดบชมชน และระดบบรเวณบาน หลายหลงถกแบงพนทขายไปหรอสรางอาคารอนเบยดชด หลายหลงถกดนถมสงจนมสภาพจมดน ทาใหขาดเสนหของทแสดงออกถงภมปญญาการตงถนฐานแบบประเพณของทองถนดงเดมไป

อายเฉลยของเรอนพนถนทสารวจอยท 70.09 ป สวนใหญเปนเรอนไมยกพนสง ใตถนโลง บนไดทางขนเรอนอยภายนอก ซงเปนรปแบบทเปนประเพณของเรอนพนถนของลานนาและทกภมภาคของประเทศไทย แมแตเรอนสองชนทบานหวยเสยม กทาเปนเรอนยกพนสงใตถนโลงเชนกน เวนแตเรอนรานคา 2 หลงทเปนเรอนเพอการคาขาย ทายกพนไมสง เพอคาขายไดสะดวก บนไดอยภายในเพราะมสนคาเกบจานวนมาก จงตองปองกนความปลอดภยในทรพยสนมากกวาเรอนพกอาศย สวนเรอนรานคาอก 1 หลงมรปแบบเปนเรอนรานคา แตใชเปนเรอนพกอาศยตงแตแรกสรางโดยไมไดคาขายนน เปนเรอนยกพนสงใตถนโลงเชนกน

เมอพจารณาจากประเพณการปลกเรอนของชาวลานนาโดยรวม ประเภทของเรอนทพบในพนทศกษาน จะระบไดไมชดเจน ตางจากพนทลานนาตะวนตก แถบจงหวดเชยงใหม ทนยมสรางเรอนตามตารา เชน เรอนกรณศกษาบางหลง เมอพจารณาผงพนของเรอน อาจระบเปนเรอนแบบประเพณ หรอทเรยกวา “เฮอนบะเกา” แตเมอพจารณาจากรปทรงทางสถาปตยกรรม โดยเฉพาะรปทรงหลงคา อาจระบเปนเรอนประเภทเรอนสมยกลาง หรอระบไมไดเลย เพราะไมตรงตามตาราหรอประเพณ หรอระบแลวมขอสงสยหรอโตแยงในอตลกษณเรอน เชน เรอนทมผงเรอนเปนแบบเฮอนบะเกา แตไมใชหลงคาจวตามแบบประเพณ เปลยนไปใชหลงคาปนหยาแทน เปนตน

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 167

ภาพท 3: เรอนพนถนทเกบขอมลเพอทาการศกษา

168 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

ในการจดหมวดหมเรอน ในการศกษาน ใชการจดหมวดหมโดยใชผงพนของเรอนเปนเครองมอในการจาแนก เนองจากรปแบบทางสถาปตยกรรมของเรอนมการดดแปลงไปจากรปแบบประเพณมาก ในขณะทผงพนยงคงความเปนแบบประเพณไวได ในทน จงแบงแบบแผนของเรอนพนถนกรณศกษาเปนประเภทตางๆ ดงน

1. ผงพนแบบเรอนจวแฝด หรอ เฮอนบะเกาสองจอง

เรอนกรณศกษาในกลมนมผงพนใกลเคยงกน คอ มหองนอนสองขาง หรออกดานเปนโถงหรอครว มทางเดนผานกลางเชอมหนาเรอนหลงเรอน ซงเปนครวหรอซกลาง บางหลงประยกตโดยขยายทางเดนกลางเปนโถง หรอรวมพนทสองดานเขาดวยกน ตดทางเดนกลางออกไป แลวยายครวไฟออกไปดานขาง

ภาพท 4: ผงพนเรอนประเภทเรอนจวแฝด หรอเฮอนบะเกาสองจอง

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 169

2. ผงพนแบบเรอนจวเดยวแบบมครวไฟดานขางหรอดานหลง เรอนกรณศกษาในกลมนมผงเปนแบบเรอนประเพณแบบจวเดยว หรอทเรยกวา เฮอนบะเกาจวเดยว มเตน

กบหองนอน มระเบยงทางเดนยาวลกเขาไป แลวมครวไฟเชอมกบเรอนทระเบยงทางเดนนน บางหลงประยกตโดยทาสรางเรอนสองหลงหนดานระเบยงทางเดนเขาหากน มองดคลายเรอนจวแฝด หรอทเรยกวา เฮอนสองจอง

ภาพท 5: ผงพนเรอนประเภทเฮอนบะเกาจองเดยวจวเดยว แบบมเรอนครวไฟดานขาง ดานหลง

170 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

3. เรอนรานคา

กลมนเปนเรอนรานคา 2 หลง หลงแรกคดเลอกเปนตวแทนของกลมเรอนรานคาเมองลบแล หลงท 2 เปนเรอนรานคาเกาแกของบานหาดงว อาเภอเมองอตรดตถ สรางขนเพอการคาขายทชนลาง มพนทดานหลงและชนบนเปนพนทเพอการอยอาศย สวนอกหนงหลงมผงเปนแบบเดยวกน มชนเดยว แตไมไดสรางขนเพอการคาขาย สรางเพอการอยอาศย แตอยตดทางสญจร ใชผงและการวางทศทางเรอนแบบเรอนรานคา คอ วางแนวจวขนานกบทางสญจร ไมใชทศของตะวนในการวางเรอน เรอนพกอาศยแบบนพบกระจายอยทวไปในลานนา เรยกวา เฮอนแป หรอ เฮอนรานคา

ภาพท 6: ผงพนเรอนประเภทเรอนรานคา

4. ผงพนแบบเรอนจวเดยวแบบมชานเชอมหลองขาว

เรอนกรณศกษาในกลมนมผงเปนแบบเรอนจวเดยว หรอทเรยกในภาษาถนวา เฮอนบะเกาจวเดยว มเตนกบหองนอน แลวมเรอนหลองขาว (ยง) มนอกชานหรอชานโลงเชอมเรอนนอนกบเรอนหลองขาว บางหลงมเรอนครวไฟตอทายเรอนหลองขาว ภายหลงปรบเปลยนชานโลงนเปนโถงกลางบาน โดยสรางหลงคาคลมพนทนในหลายรปแบบ เชน ใชหลงคาจว หลงคาเพง

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 171

ภาพท 7: ผงพนเรอนประเภทเฮอนบะเกาจวเดยว แบบมชานเชอมหลองขาว

5. ผงพนแบบเรอนไทยภาคกลาง

เรอนกรณศกษาในกลมนมผงเปนแบบเรอนไทยภาคกลาง ตวเรอนมหองนอน มระเบยงดานหนายาวตลอดตวเรอน อยใตหลงคาปกนกทลากยาวลงมาคลม หรอทาเปนหลงคาเลกคลม หนาเรอนอยดานยาวของเรอน เขาสเรอนและหองนอนตามแนวขวาง แตประยกตโดยบางหลงทาเปนหลายหลงมาตอกน บางหลงเปลยนจากหลงคาจวเปนหลงคาปนหยา ททาเปนหลงคาจวกไมไดทาเปนยอดแหลม มตวเหงาทปลายปนลมตามแบบประเพณ แตทาเปนจวเรยบงาย บางหลงเพมหลงคาอกชดดานหนาเพมคลมพนทชานเรอนดานหนาและดานขาง

ภาพท 8: ผงพนเรอนประเภทเรอนไทยภาคกลาง

172 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

6. เฮอนเกย ในการศกษาน พบเรอนลกษณะนเพยงหลงเดยว เปนเรอนทใชผงแบบเรอนประเพณของภาคอสาน หรอท

เรยกวา เฮอนเกย ทวาภายหลงมการตอเตมพนทดานขางเปนหลอง ครว และพนทรบประทานอาหาร

ภาพท 9: เรอนกรณศกษาทมผงพนแบบเรอนเกย

7. เรอนทมแผนผงในลกษณะอนๆ

นอกจากน เรอนกรณศกษาทพบยงมเรอนบางหลงทไมอาจจดหมวดหมเขากบหมวดหมทจาแนกมาขางตน ในททน เปนเรอนสมยกลางหรอประยกตดดแปลงผงจากเรอนแบบประเพณ

ภาพท 10: เรอนทมแผนผงในลกษณะอนๆ

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 173

โครงสรางเรอน ระบบโครงสรางของเรอนกรณศกษาทงหมดเปนระบบเสาคาน ทงน ยงพบวาเรอนหลายหลงยงใชระบบการเขาไมและยดโครงสรางไมดวยวธโบราณกอนเทคนค Nut & Bolt จะแพรหลายในพนท กลาวคอ ใชเทคนคทเรยกวา “การสวมขอสวมแป” ทยดโครงสรางดวยสลกเดอยไม และยงพบวาใชการแปรรปไม ดวยการใชขวานหรอมดบากไมจนไดลกษณะทตองการ ซงเปนเครองมอในการแปรรปไมแบบดงเดมกอนทเลอยมอจะเขามามบทบาท ทงน ในเรอนกรณศกษาบางหลงใชมการใชเสาคอนกรตเสรมเหลกรบพนชนลาง หรอกออฐแบบโบราณไมเสรมเหลก ซงถอเปนเอกลกษณของเรอนพนถนนานและลบแล เนองจากพบในเรอนกรณศกษาหลายหลง สาหรบโครงสรางหลงคาเปนโครงสรางไม

วสดมงหลงคา พบวา ในเรอนกรณศกษาในปจจบนไมนยมใชกระเบองดนขอซงเปนวสดมงหลงคาทเปนทนยมในเรอนลานนาแบบดงเดม หลงเหลอมเพยงไมกหลง ทงน สวนใหญเปลยนไปใชวสดอนแลว นอกจากน ยงพบการใชกระเบองซเมนตหางวาว กระเบองวบลยศร สงกะสโบราณ สาหรบวสดมงหลงคาใหมทใชในการซอมแซม คอ กระเบองลอนค หรอแผนโลหะมงหลงคา (metal sheet) เปนตน

หนาตาง สวนใหญเปนบานเปดค มลกฟกไมบานทบ และชองเปดระบายอากาศแบบฝาไหล พบหนาตางบานเปดททาลกฟกเปนบานกระทงเกลดไมตดตายหนงหลง มการทาคอสองดานบนเปนชองลมไมฉลลายหรอซไมหรอตดกระจก แตไมพบในเรอนกรณศกษาทกหลง มเพยงเรอนนายสน บานวงหม อตรดตถ ซงเปนเรอนทตกแตงดวยไมฉลลายทงดานบนและดานลางของชองหนาตาง

ประต สวนใหญเปนประตไมบานเปดคลกฟกไมบานทบ พบประตบานเฟยมในเรอนพกอาศยหลายหลงทตองการการเปดโลง และในเรอนรานคาทตองการเปดพนทใหกวางเพอการคาขาย

7. อตลกษณการตงถนฐานและเรอนพนถน สภาพแวดลอมชมชนทมผลตออตลกษณการตงถนฐาน รปแบบทอยอาศย และวถการอยอาศยใน “จงหวดนาน” ประกอบดวย อทธพลทางภมศาสตร (Geographical Influence) ภเขาสงชน ทราบลมแมนาแคบๆ ปญหานาทวมหลาก สงผลใหทดนและบานมขนาดเลก ยกใตถนสงใหพนนาทวม สวนใหญตงบานเรอนบนทสนพนงธรรมชาตทแคบยาวตอเนองกนไป โดยมพนทเกษตรกรรมคนระหวางหมบาน อทธพลทางธรณวทยา (Geological Influence) สงผลตอวสดกอสรางทสวนใหญสรางบานดวยไม บางกลมใชอฐทาเสาฉาบปนโบราณ อทธพลทางอตนยม (Climatic Influence) อากาศทหนาวเยนมาก สงผลตอหลงคาทลาดตา การปดผนงทบ เจาะชองแสง ชองลมนอย ฯลฯ ตองการชานแดด ลานเพอตากพชผลทางการเกษตร อทธพลทางประวตศาสตร (Historical Influence) กลมชาตพนธทหลากหลายในพนท ทงไตยวน ไตลอ ลาว มผลตอการสรางรปแบบเรอนตามภมปญญาเดม และมปรบเปลยนใหเขากบสภาพแวดลอมใหม หรอมการผสมผสานกน

174 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

สภาพแวดลอมชมชนทมผลตออตลกษณการตงถนฐาน รปแบบทอยอาศย และวถการอยอาศยใน “จงหวดอตรดตถ” ประกอบดวย อทธพลทางภมศาสตร (Geographical Influence) ทราบลมแมนานานกวางตอเนองเปนผนใหญ สงผลใหทดนและบานมขนาดใหญ ไมมปญหานาทวมหลากรนแรง ตงบานเรอนบนทสนพนงธรรมชาตทามกลางพนทเกษตรกรรม แมนานานในชวงนเดนเรอไดสะดวก มหาดทราย จงเปนเมองขนถายสนคาทสาคญตอนบนสดในการคาขายกบเมองทาชายทะเล ผคนมฐานะดสงผลใหเรอนพกอาศย เรอนรานคามขนาดใหญ ใชวสดใหมๆ ทสงมาขาย เชน สงกะส ปนซเมนต เหลกเสน เปนตน อทธพลทางธรณวทยา (Geological Influence) สงผลตอวสดกอสราง สรางบานดวยไม อทธพลทางอตนยม (Climatic Influence) อากาศอบอน มลมพายฤดรอน สงผลตอการปดชองแสง ชองลมทกวางขน ฯลฯ อทธพลทางประวตศาสตร (Historical Influence) กลมชาตพนธทหลากหลายในพนท ทงไตยวน(เชยงแสน) ไทสยาม(สโขทย อยธยา) ลาว มผลตอการสรางรปแบบเรอนตามภมปญญาเดม การปรบเปลยนใหเขากบสภาพแวดลอมใหม หรอผสมผสานกน

เรอนพนถนอนนบไดวาเปนอตลกษณทรงคณคาของเมองนานนน มลกษณะหลายประการเปนลกษณะรวมของเรอนพนถนลานนาทพบทวไป โดยเฉพาะบรเวณจงหวดเชยงใหมและลาพน ซงเปนศนยกลางของอาณาจกรและวฒนธรรมลานนา ไดแก

1. การเปนเรอนไมยกพนสง ใตถนโลง 2. ผงพนเรอนเปนแบบเฮอนบะเกา ทงแบบจวแฝดและจวเดยว มเรอนครวไฟอยดานขางหรอดานหลง 3. การวางทศทางเรอนแบบขวางตะวน คอแนวสนหลงคาตามแนวทศเหนอ ทศใต หนหนาจวและหนา

บานไปทางทศเหนอหรอทศใต 4. การทาบนไดทางขนเรอนไวภายนอก ดานหนาเรอน และอยใตหลงคา ไมตากฝน อาจอยใตชายคา

หรอทาหลงคาคลมตางหาก 5. การม “เตน” พนทเอนกประสงคบนเรอน อยหนาหองนอน สาหรบใชงานไดสารพด นงเลนนอนเลน

รบแขก เยบปกถกรอย และอนๆ 6. การทาครวไฟแยกจากเรอนนอน และสวนใหญยงทาครวกนอยบนเรอน ตางจากเรอนลานนาทวไปท

เชยงใหมทมกจะเลกใชครวไฟบนเรอน มาสรางเปนเรอนครวไฟแยกจากเรอนใหญ

และมสวนทแตกตางจากเรอนลานนาทวไป ททาใหเกดเปนอตลกษณของจงหวดนาน ไดแก 1. การทาเสารบเรอนเปนเสากออฐขนาดใหญ ขนาด 40-50 เซนตเมตร ไมเสรมเหลก ใชปนตาแบบ

โบราณผสมยางรกในการกอและฉาบ ซงเปนเทคนควธทไมคอยพบในลานนาทวไป ทมกจะใชเสาไมฝงดน หรอเสาหลอปน ทเรยกวา “เสาสะตาย”

2. การนาเอาหลองขาวหรอเรอนยงขาวมาเชอมกบตวเรอนนอนดวยนอกชาน ซงเรอนลานนาทวไปจะแยกขาดจากกนเปนเรอนโดด

3. การใชหลงคาปนหยาแทนหลงคาจวหรอจวผสมทนยมใชในเรอนลานนาทวไป

การประชมวชาการระดบชาต “สถาปตยกระบวนทศน” พ.ศ.2560

B: สถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม | 175

สวนเรอนพนถนอนนบไดวาเปนอตลกษณทรงคณคาของ “จงหวดอตรดตถ” นน ปรากฏชดในพนท “เมองลบแล” เปนพนททปรากฏวฒนธรรมลานนาอยางเขมขน และปรากฏอตลกษณในสวนของวฒนธรรมภาคกลางในบางพนท

ทงน สาหรบเรอนลบแลมลกษณะหลายประการเปนลกษณะรวมของเรอนพนถนลานนาทวไป ไดแก 1. การเปนเรอนไมยกพนสง ใตถนโลง 2. การวางทศทางเรอนแบบขวางตะวน หนหนาไปทางทศเหนอ 3. การม “เตน” พนทเอนกประสงคบนเรอน อยหนาหองนอน สาหรบการใชงานเอนกประสงค 4. การทาครวไฟแยกจากเรอนนอน และสวนใหญยงทาครวกนอยบนเรอนเชนเดยวกบทเมองนาน ตาง

จากเรอนลานนาทวไปทเชยงใหม นอกจากน ยงองคประกอบทางสถาปตยกรรมบางประการทมลกษณะทแตกตางจากเรอนลานนาทวไป จง

สรางใหเกดเปนอตลกษณของเรอนลบแล ไดแก 1. การนาเอาหลองขาวหรอเรอนยงขาวมาเชอมกบตวเรอนนอนดวยนอกชาน ซงเรอนลานนาทวไปจะ

แยกขาดจากกนเปนเรอนโดด และภายหลงไดตอเตมหลงคาจวคลมพนทนอกชานนเพอไมใหไมผ จนกลายเปนเรอนสามจวไป

2. การเปลยนไปใชเสากออฐไมเสรมเหลกรบตวเรอนเชนเดยวกบเมองนานในเรอนหลายๆหลงจนเกดเปนอตลกษณขน เชอมโยงกบเรอนพนถนนานทใชเสากออฐแบบเดยวกน

3. การทาลวดลายทหนาจวเรอนเปนรปรางคลายใบตาล เรยกวาลาย “ตาลคล” โดยทเรอนลานนาทวไปมกไมทาลวดลายหนาจว เพยงตฝาไมแนวนอนซอนเกลดเรยบๆ

อตลกษณในสวนของวฒนธรรมไทสยามจากภาคกลางในบางพนทนน ปรากฏดงน 1. การวางทศทางเรอน ทคานงถงทางสญจรมากกวาทศของตะวน 2. การใชผงพนแบบเรอนไทยภาคกลาง มเรอนนอน ระเบยง และชานเรอน แตเปลยนรปหลงคาจาก

หลงคายอดแหลมสง ปนลมมตวเหงา เปนหลงคาจวเรยบๆและหลงคาปนหยาแทน

อยางไรกตาม การสารวจยงพบเรอนพนถนอกหลายหลงทไมไดเปนแบบประเพณทกลาวมา เปนเรอนพนถนทมอทธพลจากวฒนธรรมอน รวมทงจากตะวนตก แตยงคงมอตลกษณเรอนพนถนไทยปรากฏอยทกหลงใน 2 ประการ ไดแก

1. การเปนเรอนไมยกพนสงใตถนโลง เพราะคนไทยในยคนนยงคนเคยกบการอยอาศยในเรอนทยกพนขนจากดน แมไดรปแบบเรอนจากวฒนธรรมอนทไมยกพน กมาปรบใชตามความคนเคย

2. การทาบนไดทางขนเรอนไวดานนอกเรอน กดวยเหตวา คนไทยในอดตไมใชงานใตถนเรอน เมอมาถงเรอนจงจะตองขนบนไดเขาสพนทใชสอยบนเรอนเลย ไมมเหตใหเขาไปใตถนเรอน

176 | B: Vernacular Architecture and Cultural Environment

8. บทสรป อตลกษณการตงถนฐานในลมนานานตอนบนนนเปนไปตามอทธพลจากสภาพภมประเทศ โดยมสวนผสม

ของคตความเชอในวฒนธรรมตางๆ ทมอทธพลอยในพนท ทงน วฒนธรรมหลก คอ วฒนธรรมลานนา และวฒนธรรมอนๆ คอ วฒนธรรมไตลอ วฒนธรรมลานชาง และวฒนธรรมไทสยาม สวนตวเรอนพนถนในลมนานานนนเปนรปแบบเรอนทไดรบอทธพลวฒนธรรมลานนาในพนทตอนบน และไดรบอทธพลวฒนธรรมไทสยามในพนทตอนลาง นอกจากนยงมเรอนทไดรบอทธพลกอสรางตะวนตกปะปนอยดวย อยางไรกด แมวาจะไดรบอทธพลลานนาแตเมอพจารณาในรายละเอยดจะพบวามอตลกษณบางประการทแตกตางจากเรอนในศนยกลางของวฒนธรรมลานนา กลายเปนลกษณะเฉพาะของทางสถาปตยกรรมของพนท ทงน สาหรบวฒนธรรมไตลอและลานชางนนแมวาจะพบมปรากฏอยบางทวากมตวอยางอยนอยมาก

บรรณานกรม - อนวทย เจรญศภกล และ ววฒน เตมยพนธ. (2539). เรอนลานนาไทยและประเพณการปลกเรอน. กรงเทพฯ:

สมาคมสถาปนกสยามในพระบรมราชปถมภ. - อรศร ปาณนท. (2543). ปญญาสรางสรรคในเรอนพนถนอษาคเนย. กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร. - อรศร ปาณนท. (2539). บานและหมบานพนถน. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: สมาคมสถาปนกสยามในพระบรม

ราชปถมภ. - สบพงศ จรรยสบศร. เวบไซตวชา “สถาปตยกรรมไทยพนถน”. [ออนไลน] http://suebpong.rmutl.ac.th. - สบพงศ จรรยสบศร. (2558). “เฮอนไตในลมนาโขง: ไทย ลาว เมยนมาร”. ใน วารสารวชาการคณะสถาปตยกรรม

ศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. ปท 14 ฉบบท 1 มกราคม-มถนายน ประจาป 2558. หนาท 21-40. - อศรา กนแตง . (2558). “หมบานไต บรบทของ “เฮอนไต” กบการทองเทยวเชงสถาปตยกรรม” . ใน

วารสารวชาการคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. ปท 14 ฉบบท 1 มกราคม-มถนายน ประจาป 2558. หนาท 1-20.

- Dale, Edgar. (1969). Audio – Visual Materials of Instruction. Chicago: University of Chicago Press. - Pannee Cheewinsiriwat. (2556). Asian Ethnicity: The use of GIS in exploring settlement patterns

of the ethnic groups in Nan, Thailand. Bangkok: np.