ภาพถายโดย คณสมเชษฐ ภรมยรกษ

2

ค�ำน�ำ

ชมชนในเปลวเพลง พรควนเครง“ไฟเหมอนดาบสองคม เปนบาวหรอเปนนายเรากได แตสาธารณชน

เกลยดไฟเหมอนเกลยดน�าทวม ความเกลยดนเองเปนดงค�าเชอเชญใหเราท�าความรจกกบไฟในแงมมใหมๆ เพราะไฟมทงทเปน “ไฟด” (good fire) และ “ไฟไมด” (bad fire) โดยเฉพาะ “ไฟด” ทท�าใหระบบนเวศยงยน ดตอความหลากหลายทางชวภาพ ชวยสรางปาหลายชนอาย และชวยสรางความยงยนใหแกชวตและความเปนอยของชมชน”

ดร.สมศกด สขวงศ และคณะ ลงไปเดนปาพรควนเครง อ.ชะอวด จ.นครศรธรรมราช เพอศกษานเวศวทยาไฟปา และการจดการ ขอคนพบส�าคญโตแยงกบความเชอตอๆ กนวา “ไฟมาปาหมด” เพราะ “ไฟ” ไมไดผลาญท�าลายแตเทานน หากไดสรางใหเกดความสมบรณแกปา เพมอาหารใหแกคนและสตว ตนไมและพชพรรณบางชนดไดเจรญงอกงามขน โดยเฉพาะเมอตองจดการไฟปา กจะลดความรนแรงและความเสยหายทเกดขน ดวยการท�าความเขาใจสงทเรยกวา “นเวศวทยาของไฟปา”

ไฟปาทเหนๆ กน สามารถแบงเปน 3 ประเภทคอ

1) ไฟใตดน(GroundFire) คอไฟทไหมชนดนอนทรยใตผวดน โดยในปาพร ซงเปนพนทศกษาในครงน ยงแบงยอยเปนปาพร ประเภททม “พท” และ “ไมมพท” โดยพทคอชนดนทมการสะสมซากพชและอนทรยวตถทไมใครจะสลาย เปนดนอนทรยมลกษณะยวบ เมอเผาไหมเกดไฟใตผวดน และดบไดยาก ชาวบานทางภาคใตเรยกวา “ไฟกนดด”

2) ไฟผวดน(SurfaceFire) คอไฟทไหมเศษใบไม และซากพชบนผวดน ตลอดจนกลาไม ลกไม ไมวยรนขนาดเลก และพชลมลกตางๆ

3) ไฟเรอนยอด(CrownFire) คอไฟทไมพมใบเรอนยอดตนไม ซงมกเปนตนสน ซดาร ตนเฟอร หรอตนไมทใบมน�ามน

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 3

และสงทควรเขาใจตอไปอกดวย นนคอ เรจมของไฟปา (Fire Regime) เพราะเรองส�าคญมากในเรองไฟปาคอบรบท หรอระบบการไหม ทเรยกวา “เรจม” ของไฟ ซงจะสงผลใหการไหมในแตละพนทแตกตางกน ความรนแรงของไฟปาแตกตางกนดวย โดยสงทก�าหนดเรจมของไฟปาทส�าคญ ม 3 เรอง คอ

1) ความถของไฟ(Frequency) เกยวของกบปจจยทท�าใหเกดไฟไดแก ลกษณะของเชอเพลงและสภาพภมอากาศ เชน ใบไมททบถม การผลดใบ ความชนในอากาศ หรอน�าในดน สงผลตอการเกดของไฟ ซงความถของไฟนนสมพนธในทางกลบกนกบความอดมสมบรณของพนดน โดยดนแหงแลง เชอเพลงจะสลายชา การสะสมเชอเพลงทพนดนมาก เกดไฟมากขน

2) ความรนแรงของไฟ(Intensity) ความรนแรงขนอยกบปรมาณเชอเพลงทถกเผาไหม โดยทวๆ ไปเมอฤดแลงผานไปเรอยๆ เชอเพลงจะแหงมากขน ไฟกจะรนแรงขน เพราะเศษไม ปลายไม รวงหลนมากขน ความชนในอากาศและน�าในดนลดลง แหงมากขน โดยปาทถกไฟไหมบอยจะชวยลดปรมาณเชอเพลงทสะสมในปา และมแนวโนมวาเปนไฟไมรนแรง

3) เวลาทเกดไฟปา (Seasoning) เกยวของกบฤดกาลทเกดขน หรอชวงระยะเวลาทเกดไฟปา มตวอยางการศกษาในตางประเทศพบวา ไฟตนฤดแลงจะรนแรงนอย แตไฟปลายฤดจะรนแรงมาก ในออสเตรเลย พวกอะบอรจนซงเปนชนพนเมองใชไฟในตนฤดชงเผาใบไมทสะสมอยในปา แตพอคนผวขาวไปอยแทนปลอยใหน�าในพรแหง เมอไฟเกดปลายฤดจงเปนไฟรนแรงมาก สวนกรณปาพรทควนเครง ซงเปนพนทท�าการศกษาครงน ไฟปาแบบดงเดมจะไหมเดอนมถนายน-กรกฎาคม และตอเนองไปนานถงประมาณเดอนกนยายน

ผลกระทบของไฟปำพชแตละชนดตางมความสามารถในการทนไฟแตกตางกน สะทอน

ววฒนาการทพชชนดนนปรบตวใหเขากบระบบ หรอเรจมของไฟ ท�าใหพชบางชนดสามารถเจรญเตบโต รอดตายและแพรพนธหลงไดรบผลกระทบโดยตรงจากไฟ หรอสรางความสามารถในการฟนตวเองภายหลงไฟไหม ใน

4

ทางกลบกนหากไมมไฟเลยจะท�าใหพชทนไฟเหลานสญพนธไปได

ลกษณะของพนททนไฟ เชน มเปลอกหนา มกาบใบ หรอชนคลายขผงชวยปกปองตา (Bud)ทปลายกง เชน พวกชนยอด (Gardenia) มรากทเปนเหงา เนอไมแขง(Lignotuber) เชน ตนเตง ทสามารถแตกหนอใหมได หรอพวกทมเมลดเปลอกหนา แตเมอโดนไฟลวกจะงอกไดงาย เชน เมลดสก นอกจากนพชททนไฟจะพฒนาใหมตาพกตว (Dormant Buds) ตามล�าตน และกงกานเชนเสมด รวมทงอาจแพรพนธจากราก หรอเหงาแขง หรอหนอตามล�าตน

ตนเสมดขาวในปาควนเครงทมเปนจ�านวนมากนนกมาจากการเกดไฟปา แพรขยายดวยเมลดขนาดจวอยในผลหรอแคปซลทมลกษณะเนอไมแขง ผลเหลานตดอยบนตนแม แลวจะปลอยเมลดออกมาเมอมไฟ

แนวทำงกำรจดกำรปำดวยไฟ เลอกเรจมของกำรไหมนอกจากในเอเชยตะวนออกเฉยงใตแลว ปาเสมดนนพบมากในทาง

ตอนเหนอของประเทศออสเตรเลย รฐควนสแลนด ซงบรเวณบงเสมดน�าทวมจะเรยกกวา บลลาบอง (Billabong) พชทพบมากเปนพชจ�าพวกหญาและกกในบงนนยอยสลายชา จงสะสมเปนเชอเพลง เขาจงใชวธการเผาปาเพอลดเชอเพลง ทกๆ 3-5 ป และเพอด�ารงรกษาไวซงปาหลายชนอาย

การใชไฟในออสเตรเลยนนตองใชก�าลงคนและงบประมาณ ตลอดจนเวลาและความพยายามมาก การเผาตามก�าหนด (Prescribed Burn) ในชวงตนฤดแลวใชไฟทมความรนแรงนอย การเผาตนฤดนใชวธเผาเปนหยอม(Patch Burn) การเผาตนฤดนยงใชเพอปองกนไฟรนแรงปลายฤด

การใชเผาตามก�าหนด (Prescribed Burning) ยงใชในอเมรกา ในบงเสมดของรฐฟลอรดา ซงเสมดชนดนแพรพนธไดดมากหลงไฟไหม แตเนองจากเสมดถกจดวาเปนพชตางถนทน�าเขามา และระบาดคกคามพชทองถน การใชไฟจงเปนไปเพอก�าจดตนเสมด ซงทมทท�าวจยพบวา ลกไมเสมดสงนอยกวา 20 นวจะถกไฟไหมตาย การก�าจดพชตางถนดวยการเผาตามก�าหนด จงเปนวธทถกเลอกมาใชซงไดผลดกวา การใชสารเคม

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 5

งานศกษาพฤตกรรมของไฟปาในพรควนเครงของสทธพงษ ไชยรกษ และคณะ (2559) ท�าการเผาดวยการควบคมในเดอนเมษายน ซงน�ายงทวมขง พบวาแปลงเสมดทงทดอนและทลมมความรนแรงของไฟในระดบต�า สวนไฟในทงกระจดมความรนแรงระดบกลาง การเผาในเดอนเมษายนเชนน ชวยลดปรมาณเชอเพลงไดเกอบครงหนง เพราะระดบน�าในพรยงสง ไฟไมสามารถลกลามสชนพทในปาพรได การศกษานชวยชใหเหนแนวทางการใชประโยชนไฟตนฤดเพอลดปรมาณเชอเพลงลง

ดงนนความเสยงในการปองกนมใหมไฟไหมในปาเลยเปนเรองทสรางความเสยหาย เพราะเกดการสะสมเชอเพลงทเปนอนตรายโดยเฉพาะในพรทเชอเพลงแทบไมสลาย หากเชอเพลงทสะสมมากๆ เกดไฟขนโดยไมตงใจจะลกไหมอยางรนแรง ไหมลกถงชนพท สงผลกระทบตอชวตคน พชและสตว อกทงไฟตนฤดชวยการเจรญเตบโตของพชทนไฟ โดยเฉพาะเสมดและจด ในพรควนเครงทมไมเสมดขาว และจด ตางมประโยชนนานปการ ตนจดกตองการไฟ ถาอายหาปตอกจะแขงใชไมได ตนเสมดใหเนอไม และผลผลตอกมากมาย ในบงเสมด มปลานานาชนด มเหดเสมดเปนทนยมบรโภค ตนเสมดยงใชเปนยารกษาโรค ถาไมมไฟระบบนเวศนจะสมบรณไมได แลวจะเลอกจดการปาดวยไฟอยางไร จะใชการเผาตามก�าหนดอยางไร โดยประเมนใหไดวาระดบไฟทยอมรบไมไดเกดขนตอนทสภาพเชอเพลงและอากาศรวมกนแลวสงผลใหไฟไหมรนแรงและลกลามวงกวางไดงาย

การศกษานเวศวทยาไฟปา และการจดการปาพรควนเครง อ.ชะอวด จ.นครศรธรรมราช น�ามาสขอสรปเรองการใชไฟเผาตนฤดขณะทน�าในดนยงมอย ท�าอยางนบอยดกวา ปลอยใหใบไมรวงทบถม นานหลายป แลวเกดไฟเผาปลายฤดแลง จะโดยบงเอญหรอตงใจตอนทน�าในพรแหง มนจะเปนไฟรนแรงมาก ยากทจะดบไดจนลงไปตดใตดน ในการลดปรมาณเชอเพลง จะตองไมปลอยใหสะสมมากเกนไป นนคอชงเผา ไมปลอยใหน�าในพรแหง อาจเผาตามก�าหนดความถ 3-5 ปครง

นอกจากนควรมการศกษานเวศวทยาไฟปานอยางจรงจง และตดตามประเมนเกยวกบเรจมของไฟไหมทเกดขนในพร ตลอดจนผลกระทบ

6

ทางนเวศวทยา โดยเฉพาะอยางยงขอมลเรจมของไฟนจะเปนยทธศาสตรในการใชไฟเผาตามก�าหนด ไฟรนแรงต�าตนฤดควรมระบบการไหมทสมฤทธผลจรงๆ เพอปองกนไฟทรนแรงภายหลง โดยไฟตองเปนประโยชนกบปาและคน รวมถงการใชไฟเพอปองกนไฟ (Preventive Burning) ในสถานการณทสงแวดลอมเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว

นางศรสรางคมาศศรกล

ผอ�านวยการสถาบนลกโลกสเขยว

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 7

ชมชนในเปลวเพลง พรควนเครง : นเวศวทยำไฟปำ และกำรจดกำร

ไฟปาเปนปจจยส�าคญยงอยางหนงในนเวศวทยาภมทศน เพราะไฟเปนกระบวนการส�าคญทปาบางประเภทไดพงพง ทศนคตของคนไทยตอไฟปาเปลยนไปอยางรวดเรว

ภาพถายโดยคณพโยม เพชรพนธ

คณะวจยเรา1 ลงไปส�ารวจและศกษาพรควนเครง อ.ชะอวด จ.นครศรธรรมราช ไดเหนปาเสมด-จด ทไกลโพน ตรงขอบฟาสามารถเหนเขาหวแตก และอกทะล พทลงไดเลอนลาง เปนททราบกนดวาตนเสมดขาว (Melaleuca cajuputi) นนเปนตนไมททนไฟ พงพาไฟ ประเทศทวชาการปาไมกาวหนามากทสดใชไฟจดการพรสองประเทศ คอ สหรฐอเมรกา และ

1ดร.สมศกด สขวงศ, ดร.โกมล แพรกทอง, นายชยณรงค คงเกอ, นางวนเพญ เพชรคง และนาง

แชม เพชรจนทร

8

ออสเตรเลย ยงคงใชไฟเปนเครองมอในการจดการทรพยากรปาไม คอ การเผาตามก�าหนด (Prescribed Burning) ตราบเทาทกวนน (Myer RL et al. 2001; QNPWS 1995)

ดเหมอน Sandrasegaran, 1966 ไดบนทกไวเปนคนแรกๆของเอเซยอาคเนย วาตนเสมดขาวนนเปนพนธไมทแพรพนธไดดหลงไฟไหม ขาวคราวไฟไหมปาพรควนเครงมบอยครงในปจจบน เรองราวเหลานตางบนดาลใจใหเราเขามาศกษาพรควนเครง

การเขาไปในหมบานพรควนเครงครงนเราใชวธการศกษา โดยใชกระบวนการ PRA (Participatory Rural Appraisal) เกบขอมลทกขนตอน ซงมเจาหนาทรฐ ผอาวโส ผใหญบาน ก�านน อบต แมบาน และชมชนเขารวม เราไดพดคยกบผอาวโสของหมบาน เกบขอมลจ�าเปนในภาคสนาม เดนพดคยดวยกน ตลอดจนถายรป เพราะรปถายเพยงรปเดยวกบอกเรองราวไดมากมาย นอกจากนเราพยายามสบคนเอกสาร (Literature Search) เพอประกอบการศกษาดวย

1. ประวตไฟปำในพรควนเครง

อำชพดงเดม

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 9

เรามโอกาสไดพดคยกบผอาวโสมอาย 93 ปในหมบาน ทานเปนคนชรามากทสดคนหนง แตยงมความจ�ายอดเยยม ทานเลาวาอพยพมาอยในหมบานตงแตเปนหนมรนๆผอพยพมาอยทนยคแรกๆนนปลกมนส�าปะหลง ไมนยมปลกขาว เนองจากการปลกขาวตองประสบปญหาหมปากนขาวไร ปลกมะพราวกเจอกบปญหาเรองกระรอกเจาะ สวนพนทเนนในพรทเรยกกนวาพงกาน ใชท�านาบาง แตกท�าไมมาก จงนยมเอามนไปแลกขาวกบคนท อ.ระโนด จ.สงขลาหางไปไมถงยสบกโลเมตร นอกจากนนยมเลยงวว เลยงควาย หาผงตามตนยวนผง อาท ตนคลง ตนยาง ตนไทร

ผงหลวงนนเปนสตวอพยพ จะอยในปาบกเดอน 3-6 แลวจะยายไปปาพรเดอน 7-10 จากนนยายลงเกาะชายฝงทะเลตะวนตกเดอน 11-12 (พเณร 2561 สนทนาเปนการสวนตว) หาปลา ขายหนงสตว เชน หนงจระเขน�าจด ตะโขง อาชพทส�าคญอกอยางคอ ถอนจด ทอเสอ และเครองจกสานตางๆ

อนง เมอ 70 ปทแลวยงไมมไฟฟาใช ชาวบานใชขใต (อสาน เรยกตะบอง) เปนเครองใหแสงสวาง ท�าจากเปลอกเสมด ชบน�ามนยางทไดจากตนยางปาสนทราย หอดวยใบเตย แลวใชตอกไมไผมด นเปนทรพยากรชายทะเลของไทยเรา

10

ประวตไฟปำในพรควนเครง

ฤดไฟปำ

สนนษฐานวาคงมการใชไฟในปาพรมานานแลว ฤดไฟปาจะเรมในเดอน 6-7 คอ หลงเดอน 5 สงกรานต เดอน 5 หรอเดอนเมษายนนนพนทยงเปยกอย ฤดไฟปานนยาวนานถงเดอน 10 (เดอนกนยายน) เราเดนทางเขาไปในปาพรควนเครงครงน เมอ 8 มถนายน 2561 น�าในพรยงมอย

ชาวบานเลาวาเมอเกดไฟปา รงป จดและเสมด เกดขนมาก ดกวาการปลก เนองจากนกพรกจะกนตนจดทปลกหมด ชาวบานมอาชพถอนจด หรอตดไมสเมดขาย ท�าถาน หรอไมหลา ในอดตจงมไฟไหมทกป แตตนเสมดไมตาย ไฟยงใชหาเตา หาอาหาร และเผาเพอใหการเดนทางงายขน จดทเกดขนใหมหลงไฟไหมจะมขนาดเลกเทากน คณภาพด ท�าเครองจกสานไดสวยงาม

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 11

แตเปนทนาเสยดายทไมมการบนทกรายละเอยดของการเผาปาในแบบการเผาดงเดม (Traditional Use) เราจงขาดขอมลพฤตกรรมไฟปาในอดต สนนษฐานวาคงเกดไฟทกเดอน และนามมากในกลางฤด แนนอนวาไฟปายอมมอทธพลตอโครงสราง และพลวตรของปา (Andersen and Braithwaite, 1992) จงเกดปาเสมด และปากก กระจดในภมทศน (Landscape) ดงทเหนในปจจบนน

ชาวบานเลาวาเมอกอนป 2505 มตนเสมดขนาดใหญโอบไมรอบ และยงพบตนเตยว หวาน�า จกนา และตะก ปะปนบาง

ไฟไหมครงใหญเกดขนในพรเสมด หลงวาตภยรนแรงของภาคใตเมอป พ.ศ. 2505 ทมตนไมลมระเนระนาด เศษไมทเหลอจากการท�าไมไดสะสมเปนเชอเพลงอยางด ประจวบกบเกดภาวะแหงแลงในป 2506จนเกดไฟขนาดใหญ ทไหมลงถงชนดนอนทรย หรอชนพท (Peat) ทชาวบานเรยกวา “ไฟกนดด”

12

พท คอ ชนดนทมการสะสมซากพช และอนทรยวตถทไมใครจะสลาย เปนดนอนทรยมลกษณะยวบ ท�าใหเกดไฟใตผวดน และดบไดยาก

หลงป 2506 กเขาสยคเกษตรเชงพาณชยมากขน ปญหาเรองไฟปาเกดขนบอยเปนประจ�า เพราะมการเปลยนแปลงการใชทดนอยางมาก ประกอบกบอากาศแหงแลงจากปรากฏการณ เอล น โญ กระแสสงคมบบใหทางราชการปองกนไฟปาและเรงดบไฟ มการระบายน�าออกจากพรมากขน เนองจากมการขยายปลกปาลมน�ามน แตกยงไมสามารถปองกนไฟได ไฟมกไหมเกอบทกๆ 4-5 ป

ปกตตนเสมดแมถกไฟลวกกไมตาย ตนเสมดขาวจะมกงเลกๆแตกออกมาจากล�าตนหลงไฟไหม เรยกวา Epicormic Branch ชาวบานเรยกวา แหนะ กงเกดใหมตามล�าตนนจะชวยสงเคราะหแสงแมเรอนยอดจะถกไฟไหม

ตนเสมดขาวมผลทมลกษณะเปนแคปซลเลกๆ ม 36, 185, 611 แคปซล/กโลกรม (Tran et al. 2012) ภายในแคปซลมเมลดมากมาย แคปซลแขงนจะเปดออกเมอไฟไหม เมลดปลวไปตามลม ชอบงอกตามทโลงๆความสามารถแพรพนธหลงไฟไหม ท�าใหเสมดขาวเกดขนเปนหมไมชนดเดยวลวน (Pure Stands) ทพรบาเจาะ นราธวาส มลกไมเสมดขาวเกดขนเฉลย 73.8 ตน/ตารางเมตร ภายหลงเกดไฟไหม (Tomita et al., 2000) งานศกษาทพร

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 13

ควนเครงอกชนหนงกคอ จ�านวนลกไมเสมดในแปลงทไฟไหม หลงจากไหมแลว 1 ป มจ�านวนตนเสมดเพมขนจนหนาแนน 20,000 ตนตอเฮกตาร เปรยบเทยบกบแปลงทไมถกไฟไหมมความหนาแนนลดลงเปน 15,500 ตนตอเฮกตาร (ทศพล แพทยชยโย และคณะ, 2559)

ปาเสมดขาวกมบทบาทส�าคญในการกกเกบคารบอนในพรควนเครง พบวามมวลชวภาพเหนอดนเฉลยของปาเสมดทดอน 44.82 ตนตอเฮกตาร (หากเอา 2 หารคามวลชวภาพกจะเทากบปรมาณคารบอนทกกเกบได) สาพศ ดลกสมพนธ และคณะ (2556) และทางคณะวจยยงศกษาความลกของดนชนพร หรอพท(peat)ทพรควนเครง โดยเกบตวอยางดนเปน Grid พบวาความลกดนชนพรมความลกผนแปร จาก 0.00 ถง 3.1 เมตร โดยมคาเฉลยความลกอยท 0.78 เมตร และมคาเฉลยของการกกเกบคารบอน 500.19 ตนตอเฮกตาร

กระแสสงคมทมองไฟปาดจปศาจ บบบงคบใหการปาไมมงเนนแตเรองดบไฟ เนนปองกนไมใหเกดไฟไหมปามาเมอราว 40 ปมานเอง แตกระนนกยงคงเกดไฟปาอยเสมอ บอยครง ทงนเพราะไฟปานน เปนสวนหนงของระบบธรรมชาต พชกไดววฒนาการมาใหเขากบไฟ เพราะโลกของเรานนเปนดาวเคราะหแหงไฟดวย เชนเดยวกบทเปนดาวเคราะหแหงน�า

2. นเวศวทยำของไฟปำ

ไฟปำเองแบงเปน 3 ประเภท คอ

1) ไฟใตดน (GroundFire) คอไฟทไหมชนดนอนทรยใตผวดนทเรยกวา พท อนงปาพรนนม 2 ประเภท คอ มพท (Peat Swamp) กบ ไมมพท (Non-Peat Swamp) พทปรกตสะสมเปนรปกระทะหนาสดทตรงกลาง ทขอบพรจะมพทตน ตวอยางพรทซาราวคบอรเนยว ตรงกลางพรหนาถง 14 เมตร ค�านวณอายดวยวธ Radiocarbon ได 4,300 ป จงประมาณไดวาทก 100 ป พทจะสะสมหนาได 30 เซนตเมตร (Baur, 1964) พทนนอาจเกดบนภเขากไดในทซงดนไมอดมสมบรณ เชน ทเกนตงไฮแลนด ของมาเลเซยมสนสามพนป (Dacrydium)และตนหมอขาวหมอแกงลงขนปะปนอยดวย

14

2) ไฟผวดน(SurfaceFire) คอไฟทไหมเศษใบไม และซากพชบนผวดน ตลอดจนกลาไม ลกไม ไมวยรนขนาดเลก และพชลมลกตางๆ

3) ไฟเรอนยอด(CrownFire) คอ ไฟทไหมพมใบเรอนยอดตนไม ซงมกเปนตนสน ซดาร ตนเฟอร หรอตนไมทใบมน�ามน เชน ยคาลปตส

ไฟไหมแตละทกแตกตางกน โดยไหมตามลม หรอไหมขนเขา เรยกวา Head Fire สวนไหมทวนลม หรอลงเขา เรยกวา Back Fire (Crowley, 1994)

เรจมของไฟปำ (Fire Regime)

เรองส�าคญมากในเรองไฟปา คอ บรบท หรอระบบการไหม ทเรยกวา “เรจม” ของไฟ ทจะท�าใหการไหมของแตละพนท แตละฤดกาลแตกตางกน ท�าใหความรนแรงของไฟแตกตางกนดวย

ปจจยทก�าหนด เรจม ของไฟปาทส�าคญม 3 ปจจย คอ

1) ความถ(Frequency) ไฟเกดบอยแคไหน

2) เวลาทเกดไฟปา(ฤดกาล)

3) ความรนแรงของไฟ(Intensity)

ปจจยสามอยางนท�าใหมความแตกตางของไฟทเกดขน และยงแตกตางตรงทไหมทวนลม หรอตามลม ไหมขนเขาหรอลงเขา การเขาใจผลกระทบจากไฟปาทมตอระบบนเวศ วาจะสงผลตอดน และสตวอยางไร นนจะขนอยกบปจจยของเรจม นนคอ ความถ ความรนแรง และฤดกาลทเกดไฟ เรองนจงเปนเรองส�าคญทก�าหนดยทธศาสตรในการจดการไฟปาใหเหมาะกบปาแตละประเภท

ควำมถของไฟ (Frequency)

ความถของไฟขนอย กบลกษณะของเชอเพลง และภมอากาศ (Climate) คอ เรองนจะสงผลตอการเกดไฟ และสภาวะทเลยงไฟใหดบยากหรอไม (Walker, 1981)

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 15

ลกษณะเชอเพลงขนอยกบปาแตละประเภท ขนอยกบฤดกาลทควบคมการเจรญเตบโต และอายขย รวงหลนของใบไม และกงกาน หมายถง ตนไมมฤดผลดใบ หรอเขยวชะอมตลอดป ความชนในอากาศ และน�าในดนทจะเรงใหเกดไฟปาขน

ความถของไฟนนสมพนธในทางกลบกนความอดมสมบรณของพนดน กลาวคอ ทซงดนแหงแลง เชอเพลงจะสลายชา ท�าใหเกดเชอเพลงสะสมบนพนดนไดมาก

ควำมรนแรงของไฟ (Intensity)

ความรนแรงของไฟนนสมพนธกบปรมาณเชอเพลงทถกเผาไหม โดยทวๆไปแลว เมอฤดแลงผานไปเรอยๆเชอเพลงจะแหงมากขน ไฟกจะรนแรงขน เพราะใบไม เศษไม ปลายไม รวงหลนมากขน แหงมากขน ความชนในอากาศและน�าในดนลดลง

เราวด หรอบอกความรนแรงไฟปาไดโดยสงเกตความสงของรองรอยไฟไหมตามโคนตนไม และลกษณะการไหมเปนหยอมๆหรอเปนผนใหญ ตลอดจนใชอณหภมของไฟ (Press, 1987)

ความถและความรนแรงของไฟจะกลบกบความยาวของฤดแลงทผานไป กลาวคอไฟตนฤดจะรนแรงนอย แตไฟปลายฤดจะรนแรงมาก

ปาทถกไฟไหมบอยครงจะชวยลดปรมาณเชอเพลงสะสมในปานอยลง และมแนวโนมวาเปนไฟทไมรนแรง (Stocker, 1980)

ฤดไฟ ไหม (Season)

ดงกลาวแลวในตอนตนวา ไฟปาทควนเครง อ.ชะอวดในแบบดงเดมนนจะไหมเดอน 6-7 สวน ชวงสงกรานตเดอน 5 ในพรยงมน�าขงอย ฤดไฟปานนยาวนานไปถงเดอน 10 หรอ เดอนกนยายน และตอนคณะของเราลงพนทเมอตนเดอนมถนายน 2561 นน น�าในพรกยงมอย ฤดฝนน�านองทควนเครง

16

นนเรมเดอน 11 ดงนนถาจะท�าการเผาปาเพอลดเชอเพลงในปา กควรท�าในตอนตนฤดแลง คอ เดอนเมษายน – มถนายน

ผลกระทบทำงนเวศวทยำจำกไฟปำ

1) ไฟปาสงผลกระทบโดยตรงตอสมบตของดนเนองจากความรอนและขเถา และจะสงผลทางออมตอการเปลยนแปลงของสงคมพช สตวในดน

หลงไฟไหม แคลเซยม ออแกนนคคารบอน ฟอสฟอรส ไนโตรเจน และธาตอาหารอนๆจะเพมขนชวคราว เพราะไดจากขเถา และอนทรยวตถทถกไฟเผา

แมธาตอาหารจะเพมขน แตกจะถกฝนชะลาง และอาจเกดยาวนานตอไปอกได นอกจากนอาจสญเสยธาตอาหารในระหวางไฟไหมโดยเผาเปนไอตดไปกบอนภาคของควนไฟ

ผลของไฟปาทมตอธาตอาหารนจงยากทจะสรปได ทงนขนอยกบปฏสมพนธระหวางดน ภมอากาศ และพชพรรณทเกดขนภายหลง หากเปนปาบก เมอเกดไฟปาแลว ฤดฝนตามมาทนท ดนยอมถกชะลางไดงาย ยงถาหากเปนปาดงดบฝนชกดวยแลวจะกระทบตอการสญเสยธาตอาหารมากได

2) ผลกระทบตอสตวปา ผลกระทบนกเอาแนไมไดเชนกน ขนอยกบความสามารถอยรอดทสตวจะเผชญกบไฟปา เชน ตวตนขดรอยในดนกสามารถรอดพนไฟได ความสามารถในการจะหนเปลวเพลง และความสามารถทจะหลบหนจากสตวนกลา ตลอดจนแกงแยงหาอาหาร หาทอยหลบซอน และพนททจะใชแพรพนธภายหลงเกดไฟปา (Crowley, 1994 และ Wilson, 1996) ปจจยตางๆทกลาวนตางขนอยกบระบบหรอเรจมของไฟ คอ ความถ ความรนแรง และฤดทเกดไฟปา ทส�าคญอกอยางหนงท Catling and Newsome, 1981 บนทกไว กคอบรเวณทสตวไดใชหลบซอนตวมอยหรอไม อาท ตนไมยนตนตาย ตนไมเปนโพรง (Habitat Trees) หรอมหยอมปาเหลอใหหลบซอน

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 17

3) ผลกระทบตอพช พชแตละชนดตางมความสามารถทนไฟแตกตางกนมาก อนสะทอนใหเหนถงการววฒนาการทพชชนดนนปรบตวใหเขากบระบบ หรอเรจมของไฟ (Nambiar, 1985) การเจรญเตบโต การรอดตาย และแพรพนธหลงไดรบผลกระทบโดยตรงจากไฟ (Bond and Wilgen, 1996) หรอทจะสรางความสามารถฟนตวเองไดภายหลงไฟไหม (Gill, 1975) ความสามารถทนไฟของพชนยงขนอยกบเรจมของไฟปา อาย และลกษณะการปรบตวใหทนตอไฟ (Adaptive Traits) การไมมไฟเลยจะท�าใหพชทนไฟเหลานสญพนธไดเชนกน (Gill, 1996)

ลกษณะของพชทปรบตวใหทนไฟ (Adaptive Traits)

พชทนไฟจะมลกษณะดงน เชน มเปลอกหนา มกาบใบ หรอมชนคลายขผงชวยปกปองตา (Bud) ทปลายกง เชน พวกชนยอด (Gardenia) มรากทเปนเหงา เนอไมแขง เชน ตนเตง สามารถแตกหนอใหมได เมลดมเปลอกหนาเมอโดนไฟลวกจะงอกไดงายขน เชน เมลดสก พชททนไฟจะพฒนาใหมตาพกตว (Dormant Buds) อยตามล�าตน และกงกาน (Lacey et al. 1982) พชททนไฟจงอาจแพรพนธจากราก หรอจากเหงาแขง (Lignotubers) หรอจากหนอตามล�าตน (Epicormic Shoots) ตนไมทมล�าตนสงเปลา เรอนยอดอยสงเหนอพนดน จะพนจากการถกไฟลวกเรอนยอดได (Bond and Van-Wilgen, 1996)

ตนไม เชน ยคา สนทะเล หลว และแปรงขวด เสมด ตนเสมดมเมลดขนาดจวอยในผลหรอแคปซล ทมลกษณะคลายเนอไมแขง ผลเหลานตดอยบนตนแม แลวจะปลอยเมลดออกมาเมอมไฟไหม (Auld, 1994) สวนตนไมสกลอะเคเซย สนอนเดย จะเกบเมลดไวในดน และจะงอกขนมาหลงถกกระตนดวยความรอนจากไฟปา กลวยไมหลายชนดเมลดมการงอกดขนเมอไดรบควนไฟ

พชทไมมลกษณะปรบตวใหเขากบไฟ จะถกไฟฆาตาย ไฟจงเปนปจจยหลกทควบคมองคประกอบของสงคมพช และการเตบโตของประชากรพช (Bond and Van-Wilgen, 1996)

4) ผลกระทบตอสงคมพช ส�าหรบชายฝงทะเลทเปนสนทราย ทลม

18

คลองและโคกหรอควน เชน ตงแตนครศรธรรมราชลงไป ไฟปาจงมอทธพลตอการกระจาย องคประกอบ และโครงสรางของสงคมพช (Raison, 1983) โดยมความชน และปรมาณธาตอาหารภายในดนเปนปจจยปฐมภมวาปาประเภทไหนจะเกดขนได แตความสามารถทนไฟ และฟนตวหลงไฟไหมของพชจะเปนปจจยทตยภม ทก�าหนดบนปลายวาโครงสรางของมนจะเปนอยางไรหรอมตนอะไร

ปำเสมดขำว (Melaleuca cajuputi หรอ M. leucadendron)

การกระจายของตนเสมดขาวกสบเนองมาจากการเกดไฟปา ทควนเครงชะอวด มคนมาตงรกรากนานนบพนป เพราะมอาณาจกรโบราณมานานแลว เชน อาณาจกรตามพรลงค ปจจบนคอ นครศรธรรมราช และยงมเมองรอง เชน ไชยา และสะทงพระ ซงเคยอยทพทลง มวดเขยนบางแกวโบราณ และมผคนอาศยลงไปถงอาณาจกรลงกาสกะ (ปตตาน) ซงมการบนทกไวในศตวรรษท 7 ดวยนกเดนทางชาวจน อนงทเขาชยสน พทลง ปจจบนยงมวดเขาออเหมอนส�านกศลาปาโมกข อนเปนภเขาหนปน ลกโดด ทานกลางพร ชายหาด ทะเลนอย ถ�าวดเขาออกเคยเปนทพ�านกของพราหมณโบราณ กอนพทธศาสนาจะเผยแพรเขามา

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 19

สนนษฐานไดวาคงมการใชไฟในบรเวณพรชายทะเลเหลานมนานแลว ฟาผากคงมมากเชนกนเพราะใกลทะเล ตะโหนดยนตนตายเพราะฟาผายงมใหเหนทกวนน มนษยคงมการใชไฟเพอการเดนทาง หาอาหาร ตลอดจนสอสารสงสญญาณกน พรเองกเปนแหลงโรคเทาชางทเปนปจจยมใหผคนอพยพเขามามากเกนไป ปาดบชนทเขาหลวง เขาบรรทดนนเปราะบางตอไฟปาทรนแรง จะถกปาดบชายหาดทมใบเหนยวแขงกวารกล�าดบชนเขาไปโดยมไฟชวย ไฟปาจากฟาผา ในอดตกคงมบอยแตขาดการบนทก ทกวนนยงมรองรอยฟาผาตนไมใหเหน

ปาทพบในระบบสนทราย (Dune System) นนมหลายประเภทในปจจบน ไดแก

1. ปารมหาด (StrandVegetation) เปนแถบเลกๆมผกบงทะเล คนท พชใบอวบน�า หญาลกลม หญานมหนอน เปนตน พบทวไปในเขตศนยสตร

2. ปาชายหาด (Barringtonia Formation) มตนท นมแมว ปอทะเล กระทงทะเล สนทะเล หกวาง จกเล ตนเมา ตนเกต เตย เปนตน

3. ปาสนทราย(DuneRidgeForest) มตนไมสงใหญ เชน ยางนา เปนทนาสงเกตวาตะเคยนทอง มรปทรงดมาก ยงคงหลงเหลออย

20

4. ปาเสมด(MelaleucaForests) สงคมพชน พบเหนทวไปตามทเปนบง มน�าทวมเปนระยะๆ

5. ทงกระจดแทบเปนจดลวนๆ (Sedgelands)ซงเปนกกชนดหนง บรเวณน�าทวมตลอดเวลา

ตนเสมดชอบเกดขนเมอมไฟปา หลายแหงมตนเสมดขนลวนๆ (Pure Stand) ใตตนเสมด มพชชนลางมกเปนหญา อาจพบแหว และหญาคมบางปะปนอย และมน�าทวมขงในฤดน�า

เมอเกดไฟไหมบรเวณทโลง จะพบลกเสมดเกดขน ทพรควนเครงเราพบหมไมเสมดขาวหลายชนอาย (Age Classes) การทมหลายชนอายนนเปนผลดตอการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ

3. แนวทำงกำรใชไฟในกำรจดกำรปำไม

นอกจากในเอเซยตะวนออกเฉยงใตแลว ปาเสมดนนพบมากในออสเตรเลย ในรฐควนสแลนด ทางตอนเหนอของประเทศ และมมากในอาณาเขตตอนเหนอ (Northern Territory) บรเวณบงเสมดน�าทวม เขาเรยกกนวาบลลาบอง (Billabong)

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 21

พชจ�าพวกหญา และกกในบงนนยอยสลายชา จงสะสมเปนเชอเพลง เขาจงใชวธการเผาปาเพอลดเชอเพลง (Fuel Reduction Burns) ทกๆ 3-5 ป และกเพอด�ารงรกษาไวซงปาหลายชนอาย (Queensland National Parks and Wildlife Service (QNPWS), 1995)

อนงมผลการวจยในปจจบนพบวาการใชความถของไฟต�าลง คอ 1-10 ปครงกได เพออนรกษโครงสรางของปาไว เพอใหมปาหลายชนอาย ระยะหลงๆผลการวจยยงพบวา ควนไฟชวยใหพชหลายชนดในพรออกดอก ในปาเสมดกเชนกน พบวาควนไฟชวยใหกลวยไมออกดอก จงมการเสนอใหใชไฟเผาโดยมความถสง (Lavarack, 1994) เดยวนแนะน�าใหใชไฟเผาหลายชวงความถหากสามารถท�าได

การใชไฟในออสเตรเลยนนตองใชก�าลงคนและงบประมาณ ตลอดจนเวลาและความพยายามมาก การเผาตามก�าหนด (Prescribed Burn) ในชวงตนฤดแลง ใชไฟทมความรนแรงนอย การเผาตนฤดนใชวธเผาเปนหยอมๆการเผาตนฤดนยงใชเพอปองกนไฟรนแรงปลายฤด ทจะเปนภยตอทรยพสน และชวตคน

มขอมลในประเทศไทย ของ สทธพงษ ไชยรกษ และคณะ (2559) ทศกษาพฤตกรรมของไฟปาในพรควนเครง โดยเผาดวยการควบคมในเดอนเมษายน ซงน�ายงทวมขงอย พบวาปาเสมดทดอนมปรมาณเชอเพลงรวม 23.28 ตน/เฮกตาร สวนทลมม 13.61 ตน/เฮกตาร ทงกระจดม 15.84 ตน/เฮกตาร การศกษาพบวาการเผาในเดอนเมษายน ในแปลงเสมดทลม และทดอนมความรนแรงของไฟในระดบต�า สวนไฟในทงกระจดมความรนแรงระดบกลาง การเผาในเดอนเมษายนเชนน ชวยลดปรมาณเชอเพลงลงเกอบครงหนง การศกษาพบวาเพราะระดบน�าในพรยงสง ไฟไมสามารถลกลามสชนพรพท หรอกนดดได จากขอมลของสทธพงษ และคณะน ยงชใหเหนถงแนวทางการใชประโยชนไฟตนฤดเพอลดปรมาณเชอเพลงลง

ไฟปายงไดใชในการจดการอทยานแหงชาต Kakadu ของรฐอาณาเขตเหนอ (Northern Territory) ออสเตรเลย ซงเปนมรดกโลก ภมอากาศ

22

แหงแลงมากๆแหงแลงกวาภาคอสานของเรา และมพรเสมด เขาพยายามศกษาเรองไฟในอาณาเขตเหนอน โดยแบงออกเปนสามยค คอ (1) กอน 50,000 ปมาแลวทยงไมมพวกชนดงเดมอะบอรจนอพยพเขาไปอยทออสเตรเลย (2) ยคอะบอรจน และ (3) ยคปจบนราว 50 ปมาแลว กอนยคชนเผาอะบอรจน เขาไปอาศยอย ไฟปาคงรนแรงมาก เพราะมฟาผารนแรงมากในแถบนนเกดทกๆสามวน ตงแตตลาคม – มนาคม และในชวงตลาคม – พฤศจกายน ฟาผาเกดมากแมไมมฝนตก ไฟปาทเกดจากฟาผานคงมมาก กอนทจะถงฤดแลง ฤดทชนพนเมองเผาปาเอง แตไฟจากฟาผาคาดเดายากวาจะผาลงทไหน ความถของไฟเปนอยางไร

เมอคนขาวอพยพเขาไปอยในออสเตรเลย พวกเขาไดโยกยายชนอะบอรจนออกจากบรเวณดานตะวนตกเฉยงเหนอของออสเตรเลย ทงๆทกลมชนอะบอรจนนนผกพนกบแผนดนมาตภม บนทกการใชประโยชนไฟปาของอะบอรจน จงแทบไมใครจะม มบนทกชนเดยวของ Haynes (1985) ในอาณาเขตเหนอ Northern Territory ทบนทกวา ปา 4 ประเภทของแถบน คอ ทราบน�าทวมถง (Flood Plains) ปาซาวนนา (คลายปาเตงรงของเอเซยอาคเนยมาก ) ปามรสม และปาดงดบตามหบเขาตางๆ แตการเผาปาละเมาะซาวนนาจะท�าในชวงเดอนอากาศหนาว คอ มถนายน – สงหาคม และปองกนไฟไมใหไฟไหมลกลามเขาในปามรสม ทคลายปาเบญจพรรณผสมชนคอนไปทางปาดบ

Haynes ไดใหรายละเอยดของการเผา โดยอะบอรจน ในเขต Arnhem Land ในป 1976 เขาบรรยายวาชนพนเมองอะบอรจนจะเรมเผาในเดอนมถนายน เผามากสดในเดอนกรกฎาคม และจากนนการเผาจ�านวนลดลงจนถงสงหาคม แลวถงเกดไฟใหญขนโดยบงเอญหรอผดพลาดไมไดตงใจในเดอนกนยายน Braithwajte (1991) กบนทกไวในท�านองเดยวกบของ Haynes คอ กราฟแสดงจ�านวนไฟปาจะม 2 ยอด (Peaks) คอเกดมากสดในกรกฎาคม แลวลดลงไปจนเกดอกทมากทสดในเดอนตลาคม การศกษายงพบอกอยางวา ปทมไฟตนฤดนอย จะมไฟปลายฤดมาก

ยงมการศกษากนอกทพบวาในทดนทจดการโดยอะบอรจนไมไดตางกบในอทยาน Kakadu ในปจจบน คอทางอทยานกยงถอปฏบตทใชไฟตนฤดท

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 23

รนแรงนอยเลยนแบบอะบอรจนนนเอง เพอปองกนภยจากการเผาปาทรนแรงกวาในปลายฤด อกประการหนงจากการศกษาทพบวาไฟไหมปาซาวนนาชอบจะรกเขาไปในเขตของปามรสม ดงนนการเผาโดยควบคมกใชท�าเปนเขตปองกน(protective zone)มใหไฟรกเขาไปในปามรสม เพอปองกนปาทเปราะบางตอไฟปา เชน ปาบนภมประเทศของหนทราย (Sandstone Country) โดยเฉพาะอยางยงปาดงดบดงเดมตามหบเขา

การจดการปาโดยใชการเผาตามก�าหนด (Prescribed Burning) ยงใชในอเมรกา ในบงเสมด (Melaleuca Quinquenervia) ของรฐฟลอรดา ซงเสมดชนดนแพรพนธไดดมากหลงไฟไหม โดยนกวจยของกรมประมงและสตวปาของสหรฐ (USFWS) แตเขาใชไฟ เพอก�าจดตนเสมด เขาถอวาเสมดเปนพชระบาด เพราะเสมดเปนตนไมตางถนทน�าเขาไปในสหรฐเมอตน ค.ศ.1900 เพราะทมวจยตอมาพบวา ถาลกไมเสมดสงนอยกวา 20 นวจะถกไฟฆาตายได ฉนนใชการเผาตามก�าหนดในฟลอรดาเปนวธการก�าจดตนไมตางถนทระบาดซงใหผลดกวาใชสารเคม (USFWS, 2018)

USFWS ขณะนกทดลองใชไฟเพอเปนเครองมอในการจดการ และฟนฟพนทชมน�าในทางตอนเหนอของภาคตะวนตกกลาง (Mid West) เพอปรบปรงถนทอย Habitat ของนกเปดน�า และก�าจดพชตางถน ฟนฟพชดงเดม (USFWS, 2018) และยงใชในการอนรกษพนทชมน�า (Miller et al. 2018; Saveland, 1998)

ในป 1998 ศนยวจย Tall Timber Fire Ecologyทฟลอรดา ไดพมพผลการประชม Conference ทางนเวศวทยาไฟปาครงท 20 ภายใตหวขอการประชมวา “Shifting Paradigm from Suppression to Prescription” หรอ เปลยนการกระบวนทศนจากการดบไฟเปนการก�าหนดใหเผา ในทประชมยงไดเสนอกรณศกษาทใชไฟเผาตามก�าหนดในเขต Biome ตางๆและหวงผลประโยชนหลากหลาย

ในพรควนเครงไมเสมดขาว และจด ตางมประโยชนนานบประการ ตนเสมดใหเนอไม และผลผลตอกมากมายทเปนอาหาร ปลานานาชนด เหดเสมด

24

และใชเปนยารกษาโรค ทไดศกษาโดยธนต หนยม (2556) โดยทเขาเปนผศกษาเรองราวเสมดขาวในไทยมากทสดคนหนง

ตนเสมดขาว และจดตางมคณปการตอการด�ารงชวตและวฒนธรรมไทย เสอทอจากกระจด พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 4 ไดทรงเคยใชเปนของทระลกส�าคญชนหนงทมอบใหประธานาธบดของสหรฐอเมรกา เมอเกอบสองรอยปมาแลวสะทอนถงวฒนธรรมของชาต พชทงสองชนดนด�ารงคงอยและงอกงามดวยไฟ

อนงสถตไฟไหมปาพรควนเครงในป 2559 เปนสงทนาสนใจมาก เพราะปนมไฟไหมทงหมดรวม 103 ครง (ด�ารงค พเดชให ขาวเดลนวส จนทร ท 16 ก.ค. 2561) วาเกดไฟปาหลายครง ตงแต 7 พ.ค. 2559 ทไฟไหมพรควนเครง บรเวณปาพรสวนสมเดจเจาฟาจฬาภรณ กนพนทหลายหมบานของ ต.ชะอวด ยงมสออกหลายส�านกทรายงานขาวไฟปา แตสรปไดวาขาวสวนใหญจะบอกถงเนอทไฟไหม (ราวๆ 800 ไร) มลมกรรโชกแรง ควนไฟลอยเขาชมชน มไฟไหมหลายระลอก บางส�านกควนไฟเขาหมบานจนชาวบานหนทงหมบาน พงสงเกตวานเปนไฟตนฤด

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 25

ตอมาเวบไซตมตชนออนไลน รายงานไฟไหมปาพรควนเครงตงแตกลางเดอน เมษายน – 16 พฤษภาคม จ�านวน 19 ครง ปาอนรกษเสยหายเกอบ 2 พนไร ปาชมชนไหมไป 900 ไร ขณะนยงไมรนแรงสามารถควบคมได ไฟไหมปาทผวดนเทานน ยงไมไหมลงใตดนแตอยางใด แตถาน�าในพรต�ากวา 30 ซ.ม. กจะอนตรายหากไหมลงใตดน หวหนาสถานควบคมไฟปาลมน�าปากพนง นายธนากร รกษธรรม รายงานวาไฟไหมรนแรงเมอ 14-15 พ.ค. เสยหาย 936 ไร เปนการจดเผาทงกระจด 936 ไร เพอกระจดงอกใหม กระจดจะงอกงาม เนองจากกระจดเดมอาย 5 ป จะท�าใหตอกแขง ไมสามารถน�ามาใชสอยได ไฟปาอาจมตอไปถงตนตลาคม ถาหากไมมฝนตกลงมา พงสงเกตวาไฟตนฤด ไหมไมถงชนพท คอไมกนดด

วนท 9 ก.ย. 2559 โพสตทเดยรายงานวาไฟไหมเปนระลอกกวา 11 ครง ไหมทงปาเสมด และทงกระจด พบลงแสมตายทงฝง จงมการประกาศเขตภยพบต

เฟสบคของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช 4 ก.ย. 2016 บอกวาไฟเผาผลาญพรควนเครง ยงคงทวความรนแรงมากขน และไมมแนวโนมวาจะควบคมได ประกอบกบมเชอไฟ และลมกรรโชกแรง จะพาเอาสะเกด

26

ไฟกระจายลกลามตอเนอง ท�าใหไมสามารถคมสถานการณได พนทเสยหาย 800 ไร พนทเกษตรกรรมใกลเคยงอก 100 ไร พงสงเกตความรนแรงของไฟทรนแรงขน ลกลามมากขน

ส�านกนโยบาย และแผนทรพยากรธรรมชาต และสงแวดลอม 5 ก.ย. 2559 ไฟไหมเสยหายแลวกวาหมนไรใน 2 อ�าเภอ 3-4 จดอยางรนแรง มรายงานวาลงแสมในปาพร ถกไฟคลอกเสยชวตหลายตว

ดงนนเราสรปไดวาไฟตนฤด เมษายน พฤษภาคม เปนไฟปามความรนแรงต�า แตไฟปลายฤดเดอนกนยายน เปนไฟทรนแรงควบคมไดยาก ดบยาก ซงกตรงตามหลกทวา ความรนแรงของไฟจะเพมขนเมอฤดแลงผานพนไปเรอยๆ ถาไฟตนฤดมนอย ไฟปลายฤดจะมมาก ถาตนฤดมไฟมาก ไฟปลายฤดจะมนอย

ความเสยงในการปองกนไฟมใหไหมในพรเลยกเปนเรองทเสยงตออนตราย เพราะจะมการสะสมเชอเพลงทเปนอนตราย (Wade et al. 1980) หากเชอเพลงทสะสมมากๆเกดไฟขนโดยบงเอญไฟกจะลกไหม และลกลามใหญโต ยากทจะดบไดจนกอใหเกดมลพษตอคนเมอง ไฟใหญทควบคมมไดนนเปนอนตรายยงตอทรพยสน และชวต (Wade et al. 1980) รวมทงเปนอนตรายตอถนทอยของสตวปา และฆาตนไมไดแมกระทงชนดทปรบตวเขากบไฟแลว การสะสมเชอเพลงขนาดไหนทรบไมได ค�าตอบนกสมพนธกบค�าถามวาระดบไหนถงตองจดการดวยท�าการเผาดวยการควบคม (Prescribed Burn) ระดบไฟทรบไมไดอาจเกดขนตอนทสภาพเชอเพลง และสภาพอากาศรวมกนแลวสงผลใหไหมทวพนทไดงาย ๆ

ทควนเครงไฟปลายฤด เฟรนยานลเภาแหง กระแสลมกรรโชกทเกดจากไฟจะหอบลกไฟตดยานลเภาแหงนขามถนนไปไหมปาเสมดอกแปลงไดงายๆ ชาวบานเรยกวาไฟหอบ ท�าใหไฟปาลกลาม กระจายมากขน การใชเฮลคอพเตอรดบไฟชาวบานเลาวาปลวไปลงผดท

หากจะใชการเผาตามก�าหนดเพอลดเชอเพลงตนฤด ความเสยงของการเผากม เราควรยอมรบการเปลยนแปลงทางอทกวทยาทเกดขน และการ

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 27

แบงแยกสงคมพช(Fragmentation) ถาจะใชเผาตามก�าหนด เราตองใชไฟดวยความรบผดชอบ เราควรตงกลมวจยทจะประเมนบทบาทของไฟในพรเสยใหม เพอน�าไปสความตองการใชไฟตามก�าหนดสมควรเผาไหมไดทใด โดยอาศยวาตองการวาจะจดการทรพยากรอะไร ความเสยงทคดวานาส�าคญกคอความเสยงทจะกระทบตอสตวทใกลสญพนธมหรอไม (Miller et al. 1998) เราจะตองระวงภยคกคามจากโลกสมยใหม ทภมอากาศเปลยนแปลง การตงทมงามตดตามมอนเตอร ศกษาเรจมของไฟปา จงยงจ�าเปนส�าหรบโลกทเปลยนแปลงไป

ทงตนเสมดและกระจดตางชอบไฟ พชทงสองตางมคณคาตอชมชนและวฒนธรรม จากการศกษาครงน ตลอดจนเอกสารวจยทสบคนมาอาจสรปไดวาเราควรใชการเผาตามก�าหนด(Prescribed burns)ทก 3-5ปครงจะเหมาะกบกระจดทเกน 5 ป ตอกจะแขง และนาจะเหมาะกบการปองกนไฟรนแรงจากปรากฎการณ เอล ณ โญ อนง QNPWS ในออสเตรเลยกใชความถนในการจดการพรในรฐควนสแลนด เราควรใชไฟตนฤด ทรนแรงต�า จะเปนการจดการทรพยากรเพอลดความเสยงภยของไฟขนาดใหญ ทคกคามตอการด�ารงชวต(Livelihoods)ของประชาชน ตอความหลากหลายทางชวภาพ (Biodiversity)

บทสรปไฟปาเปนพลงในกระบวนการธรรมชาตทส�าคญในภมทศนปาไมของ

ไทย และสามารถใชเปนเครองมอในการจดการทรพยากรได ปจจบนทงๆททภาครฐไมตองการใหเกดไฟไหม แตกคงยงเกด บางทสอรายงานไฟปาจนเกดเหต และใชภาพถายไฟไหมทตางประเทศใหดนากลวสงคมเกลยดไฟ เกลยดน�า ไฟใหญปลายฤดทรนแรงจนลกลามขามถนนได พดงายๆขามแนวกนไฟ สามารถแพรกระจายไปหลายผนปา และเกดไฟกนดดไหมถงชนพท การศกษาระบบหรอ เรจมไฟปาในพนทขนาดใหญเปนสงจ�าเปน และเปนประโยชนตอสงมชวต ทเปนกญแจ (Key Species) การศกษาเรจมของไฟปานจ�าเปนตองประชาสมพนธใหสาธารณะร ใหความรแกสาธารณะชนทถกตอง ไฟนนเสมอนดาบสองคม เปนนายหรอบาวกได เราสมควรใหไฟใหเปนประโยชนตอความ

28

หลากหลายทางชวภาพใหมากทสด และสงผลดตอชวตวฒนธรรม การใชไฟเผาตามก�าหนดควรท�าเพอปกปองบรเวณทเปราะบางตอไฟ เชน ปาดบบนควน หรอเพอลดเชอเพลง

สดทายขอแนะน�าวาควรตงกลมศกษาเรองนเวศวทยาไฟปานอยางจรงจง และคอยตดตามมอนเตอร เกยวกบเรจมของไฟไหมทเกดขนในพรตลอดจนผลกระทบทางนเวศวทยาโดยเฉพาะอยางยงขอมลเรจมของไฟนจะใชเปนยทธศาสตรการใชไฟเผาตามก�าหนด ไฟรนแรงต�า ตนฤดควรมระบบการไหม (เรจม) ทสมฤทธผลจรงๆเพอปองกนไฟใหญภายหลงได และไฟตองเปนประโยชนกบปาและกบคน หรอใชไฟเผาเพอปองกนไฟ (Preventive Burning) ในสถานการณทสงแวดลอมเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว

มมมองของชาวบานตอไฟปานน ไฟกมประโยชนตอการเกษตรในบง (Paludiculture) โดยเฉพาะอยางยงการผลตกระจดในบง หากเรารจกใชไฟอนเปนวฒนธรรมของทองถน อนรกษพชซงนบวนจะลดนอยลงเรอยๆอยางเชนกระจด และเสมด เพราะการบกรกของภาคอตสาหกรรม หรอโครงการพฒนาของรฐเชนนคมอตสาหกรรม การขดคลองทขยายเขาไปในพนทชมน�าธรรมชาต

การศกษาครงน เหนสมควรใชวธการเผาตามก�าหนดในตนฤด (เมษายน-มถนายน)โดยใชความถ 3-5ป จดการพร เพอลดปรมาณเชอเพลง ซงเปนวธทเสยคาใชจายถกทสด ดตอวถชวตคน ดตอการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ และลดภยคกคามจากไฟขนาดใหญ

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 29

เอกสำรอำงองทศพล แพทยชยโย กอบศกด วนธงไชย และวาทน สวนผกา 2559

อทธพลของไฟตอการเตบโตและการวจยทดแทนตามธรรมชาต เอกสารการประชมสมมนาทางวนวฒนวทยา ครงท 10 คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร หนา 242-254

ธนต หนยม 2545 การปลกไมเสมดขาวเพอพฒนาเปนสวนปาเศรษฐกจ วารสารงานวจย ศนยวจยและศกษาธรรมชาตปาพรสรนธร ฉบบท 3 กนยายน 2545ใ หนา 93-106

สาพศ ดลกสมพนธ พรเทพ เหมอนพงษ กอบศกด วนธงไชย จงรก วชรนทรรตน และ มนสว เกอวงศ 2559. การกกเกบคารบอนของปาพรควนเครง จงหวดนครศรธรรมราช เอกสารการประชมสมมนาทางวนวฒนวทยา ครงท 10 คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร หนา 215-229

สทธพงษ ไชยรกษ กอบศกด วนธงไชย และพลากร คหา. 2559. พฤตกรรมไฟในปาพรควรเครง จงหวดนครศรธรรมราช เอกการประชมสมมนาทางวนวฒนาวทยา ครงท 10 คณะวนศาสตร มหาวทยลยเกษตรศาสตร หนา 230-241

Andersen, AN and RW Braithwaite. 1992. Burning for conservation of the Top End’s savannas. In Moffat, I and Webb, A (eds). Conservation and development issues in Northern Australia Research Unit, Darwin

Auld TD. 1994. After the Fires. Australian Orchid Review. August 1994. Pp 13-15

Baur, GN. 1964. The ecological basis of rain-forest management. Sydney Forestry Commission New South Wales, NSW

Bond WJ and Van-Wilgen BW. 1996. Fire and plants. Chapman and Hall, London 263 p

30

Braithwaite RW. 1991. Aboriginal fire regimes of monsoonal Australia in the 19th Century. Search 22: 247-249

Catling PC and Newsome AE. 1981. Response of the Australian vertebrate fauna to fire: an evolutionary approach. In Gill AM, Groves RH and Noble IR (eds). Fire and the Australian Biota. Australian Academy of Science pp 273-310

Crowley, NM. 1994. Fire on Cape York Peninsula. Unpublished manuscript

Gill AM. 1975. Fire and the Australian flora: a review. Australian forestry 38: 1-2

Gill AM. 1996. How fire effect biodiversity. Fire and Biodiversity. The effects and effectiveness of fire management. Biodiversity Series. Paper No.8 DEST, Canbera

Haynes CD. 1985. The pattern and ecology of munwag: traditional aboriginal fire regimes in north central Arnhem land. Proc Ecol Soc Aust 13: 201-214

Lacey CJ, Walker J and Noble IR. 1982. Fire in Australian tropical savannas. In Huntley BJ and Walker BH (eds). Ecology of Tropical Savannas. Springer-Verlag, Berlin pp 246-272

Lavarack PS. 1994. The Cardwell tea-tree forests – A prolific orchid habitat in danger. The Orchadian 11: 120-126

Miller SJ, Kimberli JP, Mary AL, Lawrence WK, and Steven RM. 2018. The use of fire in wetland preservation and restoration: Are there risks? Pages 127-139. In Teresa LP and Leonard AB (eds). Fire in ecosystem management: Shifting the paradigm from suppression to

ชมชนในเปลวเพลง นเวศวทยาไฟปาและการจดการ 31

prescription. Tall Timbers Fire Ecology Conference proceedings, No. 20 Tall Timbers Research Station, Tallahasee, FL.

Myers, R.L. 2006. Forests and Fires: toward an integrated approach to fire management in the Caribbean. In: P.L. Weaver and K.A. Gonzales (eds). Wildland Fire Management and Restoration Proceedings of the Meeting of Caribbean Foresters. USDA Forest Service International Institute of Tropical Forestry, Rio Piedras, Puerto Rico

Myers RL, Belles HA, Snyder JR. 2001. Prescribed fire in the management of Melaleuca quinque-nervia in subtropical Florida. Tall Timbers Research Station Miscellaneous Publication No. 11: 132-140

Nambiar EKS. 1985. Critical processes in forest nutrition and their importance for management. In Lands berg JJ and Parson W (eds). Research for forest management. CSIRO, Melbourne pp 52-71

Press AJ. 1987. Fire management in Kakadu National Park: the ecological basic for the active use of fire. Search 18, 244-248

Queensland National Parks and Wildlife Service. 1995. Fire action plan for the Bowling Green Bay National Park. Unpublished manuscript

Raison RJ. 1980. A review of the role of fire in Australian native forests, and of methodology for studying the fire-nutrient interaction Australian Journal of Edogy 5: 15-21

Sandrasegaran, K. 1966. A note on the growth of Melaleuca leucadendron (gelam) Malay Forester 29 (1): 25

Saveland, J. 1998. Prescribed fire: The fundamental. Pages 12-16 In Teresa LP. In Teresa LP and Leonard AB (eds). Fire in ecosystem management: Shifting the paradigm from suppression to prescription.

32

Tall Timbers Fire Ecology Conference proceedings, No. 20 Tall Timbers Research Station, Tallahasee, FL.

Stocker GC 1980. Fire in the forests and wool lands of North Queensland. In Roberts B (ed). Fire Research in Rural Queensland-Papers from the 1980-1989 Queensland Fire Research Workshop Series. University of Southern Queensland, Toowoomba

Tall Timbers Research Station. 1998. Fire Ecology Conference Proceedings, No. 20 Tall timber Research Station, Tallahassee, FL.

Tomita M, Y Hirabuki, K Suzuki, K Hara, N Kaita and Y Araki, 2000. Drastic recovery of Melealeuca dominant scrub after a severe wild fire: A three year period study in a degraded peat swamp. Thailand, Eco-Habitat 7 (1) : 81-87

Tran, D. B, P Dargush, P Moss and TV Hoang. 2013. An assessment of potential responses of Melaleuca genus to global climate change. Mitig Adapt Strategy Global Change 18: 851-867

USFWS. 2018, Management Methods: Prescribed Burning: Fighting fire with fire: when fire-adapted plants invade fire dependent ecosystem: concept, principles and practices US Fish and Wildlife Service National Wildlife Refuge System: Online Learning Modules. https://www.fws.gov/invasive/.../pdf/methods/burn_ cae study pdf

Walker J. 1981. Fuel dynamics in Australian vegetation. In Gill AM, Groves RH and Noble IR. (eds) Fire and the Australian biota. Australian Academy of Science, Canbera pp 101-128

Wilson BA. 1996. Fire effects on vertebrate fauna and implications for fire management and conservation. Department of Environment, Sport and Territories, Canbera pp 131-147