लोकशाहीसाठी सघषर यातरिनिम स यक िवदरोही व लोकायत दवार परकािशत िवशष आव ी

‘कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबगीर?’

लखक :

ॲड. क. डी. िशद राजा िशरग प

परकाशक व मदरक :

स यक िवदरोही परकाशन १०७४, बी-५, आनदी परासाद अपाटरमट, सी वाडर, रिववार पठ, को हापर – ४१६०१२. सपकर : गौतम – 08275918296

लोकायत १२९/बी-२, िसिडकट बकसमोर, लॉ कॉलज रोड, नळ टॉप जवळ, पण – ४११००४. (या प यावर दर रिववार स याकाळी ५ त ७:३० या वळत लोकायतची मीिटग होत.) ईमल : lokayat.india@gmail.com /lokayat.india @lokayat सपकर : अलका – 09422319129

मदरण थळ :

आर. एस. िपरटसर, ४५५, शिनवार पठ, पण – ३०.

पिहली आव ी : स टबर २०१६

सहयोग म य : ₹ १०/-

कोण होत

डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर,

परा. डॉ. कलबरगी?

लखक

ॲड. क. डी. श िद

राजा श रगपप

डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, कलबरगी सर...

उठा डॉकटर

गोळी लागलयावर असि शकती काळ या शिबदध पलावर

पडि राहणार आहात

इथि माणसि िसतीच य-जा करतात

थािबत िाहीत

तमच सशिक दर २० तारखला यऊि इथ

तमचया समतीचा दःखोतसव करतात

चला उठा

सािगा या सशिकाििा तमचया तया मधाळ लीत

आता आगकच करायलाच हवी

उठा कॉमरड

रायगड गडावर श वबाििी जवहा वटचा शवास घतला असल

तवहा तयािचया मावळयाििाही खप अिधार झालयासारख वाटल असल

तरीही इशतहासािि मला ऐकवलिय की तबबल पढ २७ वरष मावळ लढत होत

एका अजगरी सलतिती ी

तमचया समतीची म ाल मिात जागती ठवि

तमचयाही मावळयाििा सािगा िा

तमचया शवचारािची म ाल जागवत

तमचया तया शमशककल लीत

अजि खप वरष लढायचि आह!

उठा सर

घर जरी आपल िसल

तरी परतयक घरातील दवघर

ह आपलयाच मालकीच

या भरशमषट तवरषात त आल

आशण तमचयात वसती बसवणणािचा िकार ऐकि तयाििी घराचया

मालकाचाच दह सिपवला गोळीि

उठा सर तमचया गणाचारीिा आद दया

हीच शिणाायक वळ आह मठ-मिशदराििा घरि उखडि टाकायची!

(टीप : बसवणणा : शलिगायत धमााच सिसथापक : इ.स. १२व तक.

गणाचारी : वचि साशहतयाचया सिरकषणासाठी बसवणणाििी उभ कलल सिरकषक दल.)

– राजा शिररगपप, ‘परॉशिशिअस’

१ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

भशिका

आपला द आता एक भकड पवााति जातो आह ह िककीच. इशतहासाचया

परतयक शिणाायक टपपयावर एक गोषट साधार शदसि आली आह की, जवहा जवहा

परोगामी शवचार जिमािसाची पकड घऊ लागतात तवहा तवहा परशतगामी कती

शपसाळतात अशण शहिसाचाराचा मागा अवलिशबतात. परोगामी शवचार परणाऱया

वयकतीचा वा समहाचा िा करण हच तयािच एकमव उशिषट ठरत. गलया तीि वरषाात

भारतातही या परशतगामी कती वाढतया परोगामी कतीचया परभावाि शपसाळि

शहिसाचारास परवतत होत आहत. तयािची उदाहरण परतयक राजयात शदसि यत आहत. या

परशतगामी धमााध कती जया अशसमतािचया आधार सवतःला तगवतात, तया अशसमताििा

ताशतवक अशधषठाि व राजकीय सिरकषण परशवणार पकष, सिघटिा आज या द ात सततवर

आहत.

२० ऑगसट २०१३ रोजी डॉ. िरदर दाभोळकरािची सकाळी सकाळीच

पणयामधय हतया झाली. तयािितर दोि वरषाातच कॉ. गोशविद पािसरची कोलहापर यथ

आशण तयािचया हतयला सहा मशहि पणा वहायचया आतच डॉ. एम. एम. कलबगग िची

हललखोराििी तयािचया घरीच धारवाड यथ हतया घडवि आणली. शतघािचयाही हतयत

हललखोराििी जी कायापदधती अवलिशबली आह त पाहता तयाचयामाग एकाच परकारची

कती आशण साखळी असावी याबिल सि याला जागा आह. या तीिही वयकतीच

कामही जवळपास सारखयाच पदधतीच. शतघही शववकाचा, वजञाशिक दशषटकोिाचा

आशण मािवतचा आगरह धरणार. तया पदधतीिच सिपणा आयषयभर तयािची वाटचाल

झाली.

परशतगामी कती िहमीच आपलयाला तर वाटणाऱया शकति ची हतया करणयाचा

मागा शिवडत असतात. कारण तयािचयाकड शववक ील शवचारािच अशधषठाि िसतच

मळी. शववक ील शवचारािकड जो िशतकतचा आशण मािवतचा पाया असतो तयाचया

जोरावर करसावर बळी जाऊिही, आपला मतया दह सिपिही शववक ील शवचार सिपत

िाही. इशतहासात ह वारिवार घडल आह. अगदी चावााक- सॉकरशटसपासि ही परिपरा

सर होत. यरोपमधय परशतगामी कतीिी इशकवशझ स कली. मधय आश यातील

परशतगामी कतीिी कततली कलया. भारतामधय िहमीच महणज बौदधािपासि

शलिगायतािपयात सवा परोगामी शवचारािचया धमापिथािचया कततली करणयात आलया.

बौदधािच हजारो अियायी, बसवणणा व तयािच रण अियायी, िामदव, चोखोबा,

२ समयक विदरोही ि लोकायत

तकोबा या साऱ यािचयाच हतया झालया, पण तयामळ तयािच शववक ील मािवतावादी

शवचार कधीच सिप कल िाहीत. उलट अशधकाशधक शवसतारत राशहल.

सरवातीलाच महटल आह की, आपण एका भकड पवााति चाललो आहोत.

अ ावळी परशतगामी धमााध, अशववक ील, अवजञाशिक वतती फोफावतात. कारण तया

मळात शववक ील शवचाराचया वाढतया परभावामळ धासतावललया असतात. तयामळ

अलीकडचया काळात डॉ. िरदर दाभोळकरािपासि सर झालली ही हतयची माशलका

कधी थािबल ह सािगता यण अवघड असल आशण यापढ कणाचा ििबर याचा तका

करणही अवघड असल तरी आता परोगामी कतीिीही सावध झाल पाशहज.

आपापसातल तपश लातल शकरकोळ मतभद सिपवि द भर एकजट उभी कली

पाशहज.

दाभोळकरािची हतया महणज कवळ ‘अिशिस’ि ोक वयकत करण, गोशविद

पािसरची हतया महणज एका पकषाचा ोक शकि वा कलबगग िची हतया महणज

शलिगायतािमधील परोगामी कतीचा ोक ह ज काही पथक शचतर शदसत त शदसता

कामा िय. कारण या साऱ याििा जोडणारा एक समाि दवा आह तो महणज

शववक ील, शवजञािशिषठ, मािवतावादी समाज. आपणा सवाािाच तो हवा आह. जया

भाबडया सामायजिािचया शरधदािचा उपयोग आपलया सवाथाासाठी आशण कटील

हतसाठी परशतगामी कती करत आहत, ती सामाय जितादखील या महामािवाििी

पाशहललया तया आद ा समाजाचीच इचछा करत ह महततवाच. याच भशमकति शवदरोही

सािसकशतक चळवळीि या तीि हीदािच पररवतािवादी चळवळीतील िमक सथाि व

सवरप सपषट करणयासाठी या पशसतकची शिशमाती कली आह. या द ातलया फशससट

कती तयािचया शजवावर का उठलया याच सपषट भाि सामाय वयकती व कायाकतयाािा

यण गरजच आह. कारण हच कायाकत व याच सामाय कती या शतघािचया शवचारािच

व कायााच वाहक आहत. आपण भकड पवााति जात असलो तरी आपण भकड

िाही. या द ातलया उमाशदत झाललया फशससट कती आपलयाच परोगामी

सिशवधािाचा उपयोग करि मागील दरवाजाि यऊि सतता बळकावतया झालया

आहत. परोगामी कती ी थट सामिा करणयाची कषमता तयािचयात िाही. महणि त

छपपणाि हलल करत आहत. तयािच खर सवरप सपषट करण हाच या पशसतकचा आशण

शवदरोही सािसकशतक चळवळीचा उि आह.

या पशसतकचया लखिाची जबाबदारी ॲड. क. डी. श िद व राजा श रगपप

याििी सवीकारली ती याच बािशधलकीचया भाविति. पशसतका महणि जरी ह लखि

दोघािच असल तरी तयातील पशहली तीि परकरण ॲड. क. डी. श िद व वटची दोि

३ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

परकरण राजा श रगपप याििी शलशहली आहत. तयामळ पशसतकतील एकण भशमका

समाि असली तरी तप ीलािची जबाबदारी मातर वयशकतगत तया तया लखकाची आह.

ही पशसतका शलशहणयासाठी शवदरोही कायाकतयाािी व परका क महणि कॉ. धिाजी गरव

याििी पढाकार घतला. या पशसतकचया शिशमातीची बाज जयवित पोवार, सिील कातकर

रोहि श रगपप आशण सौ. पषपलता घोळस याििी सािभाळली आह. लखकाििा

सवतःचया घरात डािबि तयािच यथोशचत लाड परवि तयािचयाकडि ह पसतक वळत

शलहि घणयाच सवा शरय मा. िामदव करगणसर यािच व तयािचया घरातील सवा मिडळीच

आह. तयासाठी शवदरोही चळवळीच सवा कायाकत तयािचयापरती कतजञ आहत.

वाचकािचया आशण कायाकतयााचया या पशसतकबिलचया परशतशकरया अपशकषत आहत.

– ॲड. क. डी. शििद

– राजा शिररगपप

४ समयक विदरोही ि लोकायत

१.

असिवदनिील होत चालललया सिाजात...

माझा मलगा वकील झाला. वशकली कामाला सरवात कली, कोट-टायमधय

आललया मलाला मी इतर वशकलािचया ओळखी करि शदलया. काही जणाििी

समाधाि वयकत कलि. काहीजण महणाल, “या धिदयात आता काय राशहलिय? क ाला

तयाला वशकलीत आणि बाद करताय? दसरा कठलातरी िोकरी धिदा बघा.” या

परशतशकरया मला त ा काही िवया िवहतया. एक शदव ी मी एका मोठया शसशिअर

वशकलाची व मलाची ओळख करि शदली. त गिभीर झाल. माझयाकड रोखि बघत

महणाल, “ह बघा, तमही पणावळ वशकली ि करता दसऱया कठलयातरी फकटचया

उचापती करत शफरताय. तमही बोबलत शफरताय त शफरताय, शिदाि या पोराला तरी

िीट वशकली कर दया. आिदोलिि, धरणि, मोच, पररवताि, शवदरोह, समाजसवा असलि

काय खळ याचया डोकयात घाल िका.” समोर शदसल महणि मी मलाची ओळख

करि शदली होती. मी तयािचयाकडि कोणतिही मागाद ाि माशगतलि िवहति. पण तयाििी

मला आपला अिाहत सलला शदला. तोही ि मागता आशण फकट शदला. अलीकडि

मला समाजामधय अ ा परकारची माणसि पावलोपावली भट लागली आहत. कोणतया

का मागाािि असिा पण चार पस शमळशवल की, माणस आपोआप सवतःला शवचारवित

आशण समाजाला मागाद ाि करणयाची पातरता परापत झालला तजजञ असिच समजायला

लागतो. हतबल समाजही असलयािचिच भिपक तततवजञाि काि दऊि ऐकतो.

खऱयाखऱया समाजसवकाचया वाटयाला मातर उपकषाच यत.

परवा असाच आणखी एक परसिग घडला. उजवया शवचारसरणीच

महणणयापकषा कोणतीच शवचारसरणी िसणार आशण कायम पािढरीधोट कापडि घालि

मागि चार-पाच पोरि घऊि शफरणार एक पढारी माझया ऑशफसमधय आल. तयाििी

तयािचया कामाच सवरप सािशगतल. उठि जातािा तयाििीही मला ि मागता सवरता एक

सलला शदलाच. त महणाल, “वशकलसाहब, तमही जरा तमचा बाहरचा वयाप कमी

करा. तमही कामगारािच चािगल वकील आहात. तया कामाकड दलाकष वहायला

लागलिय. तमही एकटयािि हातपाय झाडि काय समाज पररवताि होणार िाही. मग

क ाला तमचि बौशदधक कौ लय वाया घालवताय? तयापकषा वशकलीत फल टाईम

काम करा. चार पस शमळतील. सखा समाधािािि जग काल. बहजि समाजातील

एक चािगला वकील महणि तमची इमज तयार वहायला लागलीय, तीच डवहलप करा.

िसतया भािगडीत पड िका.” मी तयाििा सिावलिच. महणालो, “ित तमही माझा

५ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

सलला यायायला आला होता. मला सलला दयायला आला िवहता.” मग गडी जरा

वरमला आशण तयािि काढता पाय घतला.

घरचि खाऊि लषकराचया भाकऱया भाजणार, घरावर तळ ीपतर ठवणार,

घरची जबाबदारी टाळि भलतयाच उचापती करणार, परसथाशपताििा आशण अशभजिाििा

श वया दणार, िवया शवकासाला शवरोध करणार, पररघाबाहरील लोकािसाठी बोब

मारणार अ ी एक िा अिक लकी शव रषणि अयायाशवरदध लढणाऱ यािचया

वाटयाला यतात. उपकषा, शटिगल, टवाळी, उपहास, उपरोध हा तयािचया पाचवीलाच

पजलला असतो. इतकच िवह तर पररवतािाचया लढयात अगरभागी असणाऱ यािचया

अितययातरतही सामील ि होता तरयसथ िजरिि बघतात. कॉ. गोशविद पािसरचया

खिािितर ‘माझया बापाची अितययातरा’ ही कशवता कषणा कोर याििी शलशहली. तयात ह

दोि घटक ठळकपण मािडल. ती कशवता वासतवाचि भाि दणारी आशण सहदय

माणसाचया हदयाला शभडणारी अ ी आह.

समाजसवपासि माणसि दर चालली, पररवतािवादयािची सिखया रोडावली,

माणसि आतमक दरी वहायला लागली, समाजा ी आपलि काही दणिघणि िाही असि

तयाििा वाटतिय. समाज काय आपली चल पटवायला यत िाही असि महणत माणसाििी

आपलया भोवती कि पणच घालि घतलि आह. समाजातील काही घटकाििी सिवदिा

िावाचया एका सिकलपिलाच मठमाती शदलली आह. तयाििी आपला चौकोि आखि

ठवलाय. तया चौकोिात तो, तयाची बायको, तयाची दोि मलि, चौकोि पणा. तयाििी

घरालासदधा कि पाऊड घालि घतल. गट बिद कलयावर कणी आत यायची शकि वा बाहर

जायची भािगडच िाही. बायका-पोरि, िोकरी-धिदा, पसा-अडका, पोरि चािगलया

ाळत, बायको सखवसत, आठवडयाति वीकएिडला चज, हॉटशलिग, टर, दवसथाि,

परकषणीय सथळि या पररघाबाहर पडायचि कारणच िाही.

िमकि दसऱया बाजला रसतयावर उतरि पररवतािाची लढाई लढणाऱया

कायाकतयााचया वाटयाला वीकएिड यत िाही. तर परतयक ‘वीक’मधय एक परशन घऊि

मोचाा काढावा लागतो. शपकिीक िवह तर खिडीभर माणसि घऊि मिबई िाहीतर

िागपरला, आझाद मदािात िाहीतर शचटणीस पाका वर धरणि धरावि लागति; दिगामसती

ऐवजी घोरषणा दयावया लागतात. कणाला सािगि श कवि, पटवि कणी पररवतािाचया

चळवळीत यत िसतो. जयाचि तयातलया तयात बरि चाललिय तो पररवतािाकड शफरकत

िाही. जयाचि बरि चाललि िाही तयाििाच पररवतािाची गरज असत. पण तोही कणीतरी

इतराििी सिघरषा करावा व तयाति शमळालल लाभ अपसक आपलयाला शमळावत, याच

मािशसकतत असतो. ोशरषताििीच ोरषणाशवरदध आवाज उठवायला सरवात कली

६ समयक विदरोही ि लोकायत

तर मातर पररवताि चळवळीला धार यत. जयाचया पोटात दखतिय, तयाििच ओवा

माशगतला पाशहज. तोच जर दववादी बिि ‘ठशवल अिित तसशच रहाव’ अस महण

लागला; तर मातर पररवतािवादी चळवळीची धार बोथट झालयाश वाय राहत िाही.

पण अयायगरसताििा तोड उघडणयाची सिधीच उपलबध करि दयायची िाही अ ी

समाजरचिा आह. आशण आतमक दरी माणसि तीच समाजरचिा घटट करायला मदत

करत आहत. आपण समाजाच दणकरी आहोत ही भाविा जर लपत होऊ लागली तर

पररवतािाच श वधिषय पलायचि कणी हा परशन यतो. ज कोणी राजीख ीिि असा

श वधिषय पलायला पढ यतात तयािचया वाटयाला तर गोळया यायला लागलया.

पररवतािाची चळवळ काय आज सर झालली िाही. इ.स.पवगपासि ती चाल

आह. तयात साततयही आह. अजञािी, अिधशरदधाळ, ोशरषत, पीशडत, उपशकषत, दलाशकषत

असा घटक जोपयात अशसततवात आह तोपयात पररवतािाचया चळवळीचि काम चालच

राहणार आह. वर िमद कलयापरमाण पररवतािाचया चळवळीत काम करणाऱ यािची

सिखया रोडावत आह काय? तर याचि उततर िकाराथग दयावि लागल. सिखया

रोडावणयाऐवजी ती वाढत आह. पण बराहमणी भािडवली वयवसथत काम करणारी

माधयमि तयाििा अिललखािि मारत आहत. तयातच सामाशजक जाशणवा बोथट

झाललया श शकषत मधयमवगगयािची तयात भर पडली आह. बदलाचि िततव खरि महणज

मधयमवगगयाििीच कललि आह. परित मकत अथावयवसथचा खलआम सवीकार

कलयािितर मधयमवगगय माणस आपलयापकषा खाली असललया घटकाकड

बघायचाच थािबला. का? कसा? कोण जाण? तो चिगळवादाकड वळला. िवशरीमित

वहायची तयाला आस लागली. तयातिच उचच मधयमवगगय असा िवा वगाच

अशसततवात आला. ‘शरीमित होणयासाठी पळा पळा कोण पढि पळति त पाह’ अ ी

यातच लागली. मधयमवगा िसता बाहरच पडला िाही तर तो पररवतािवादयाला

पररवतािापासि रोखणयासाठीच सललही दऊ लागला. हा चिगळवादाचा कळस

झाला.

अ ा सवा पाशवाभमीवर पररवतािाच तीि श लदार वयवसथशवरदध लढत

राशहल. वयवसथला एकापाठोपाठ एक हादर दत राशहल. क ाचीही पवाा कली िाही.

दोि वरषााचया कालावधीत शतघाििािही सिातयािचया गोळयाििा बळी पडावि लागलि.

शवचारािचा पराभव जयावळी शवचारािि करता यत िाही, तयावळी हतबलतति त

सतराचा वापर करतात. तसा तयाििी तो कला. डॉ. िरदर दाभोळकर, कॉ. गोशविद

पािसर आशण परा. एम. एम. कलबगग यािच याच भकड पवाात एका पाठोपाठ एक

मडद पाडणयात आल.

७ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

डॉ. िरदर दाभोळकर, कॉ. गोशविद पािसर आशण परा. एम. एम. कलबगग यािच

खि करणयात आल. त खि कोणी कल? का कल? ह सरकारला आशण तपास

यितरणला कळणयाअगोदर पररवतािाचया चळवळीत काम करणाऱया सजग

कायाकतयाािा कळल. ख यािची शवचारसरणी आशण तयािच उि तयाििी जाहीर करि

टाकल. या शतघाििी अस कोणत काम कल होत की तयाििा ठार मारणयात आल? त

शतघ िमक कोण होत? ह समाजासमोर आणणयाची पररवतािावादयािची जबाबदारी

आह. ती या पशसतकत पणा करणयाचा परयति कला आह.

शतघािचयाही खिािितर माणसि आपणहि रसतयावर आली. कणी ि सािगताच

सिताप वयकत कर लागली. घोरषणा दयायला लागली. कणी ि सािगता रसतयावर

उतसफतापण सिातयािचया शवरोधात घोरषणा शदलया गलया. ह एक-दोि शठकाणी िवह

तर महाराषर व किााटकातही वगवगळया शठकाणी झालि. सरकारि खिी हडकायचया

अगोदर लोकाििी आपापलया पदधतीि खिी कोण आहत ह जाहीरपण व ठामपण

सािशगतलि. रसतयावर आलली सारी माणसि दाभोळकर, पािसर, कलबगग ििा ओळखत

होती असही िाही. तयािचया ओळखीची, शबगर ओळखीची पण तयािचया शवचारािि

परभाशवत झालली सारी माणसि रसतयावर आली. तयािचयाबरोबर सिातिी उमादाला

वतागलली माणसिही रसतयावर आली.

तसि पाशहलि तर आपलया समाजात खि काय कमी होत िाहीत. दररोज मडद

पाडल जातात. पण तयासाठी कधी कणी रसतयावर यत िाही. मग या शतघािचया

खिािितर इतकी माणसि रसतयावर का आली? मोच का काढल? आिदोलि का

झाली?, शिरषधाचया माशलकची वात राजयभर क ी पटली? एवढि करायला ह शतघ

होत तरी कोण? तयाििा कोणी मारलि? का मारलि?. जया हातािि गोळी झाडली तया

हाताचया मागि कोण? मद कोणाचा? ह सगळि सशवसतरपण साऱ याििा माशहत आह.

अगदी सरकार आशण पोलीसाििाही माहीत आह. खरा परशन आह तो डॉ. दाभोळकर,

कॉ. पािसर, परा. कलबगग ह कोण होत ह जाणि घणयाचा. राज, महाराज, आमदार,

खासदार, मितरी, सितरी यापकी तरी कणी िवहत. मग तयािचयासाठी इतकी आदळआपट

का कली जात? खिी ोधा महणि सरकारचया माग ही माणसि का लागली? सवा

परोगामी पररवतािवादी पकषाििा व सिघटिाििा तयािचया खिाचि काय पडलिय?

तया शतघाििा का मारल ह लोकाििा माहीत आह. कणी मारल हही माहीत

आह. परशन आह तो तयािचया खिािितर माणसि का पटि उठली? तही आपसकच

सिातयािशवरदध का उठली? तयािचया मरणयािि समाजाचा िमका काय तोटा झाला?

आशण त जगल असत तर समाजाचा असा कोणता फायदा झाला असता? वयशकतक

८ समयक विदरोही ि लोकायत

फायदया-तोटयापकषा सावाजशिक पातळीवर माणसि कसा काय शवचार करायला

लागली? या सगळयािची उततरि डॉ. दाभोळकर, कॉ. पािसर आशण परा. कलबगग

यािचया कामाचया साततयातच सापडतात. तयाििी ज काम सवीकारलि होति त

राजीखरषीिि शवचार करि सवीकारलि होति आशण अखरचया शवासापयात कलि.

९ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

२.

“िला िाशहती आह सिोरचया रगदीतला कणीतरी िाझयावर

रगोळी झाडायला टपलाय, पण िी तयाला सािरग इशचितो, ह बघ

शितरा, या बिदकीचया पाठीिारग हात असतात त फकत शभतरया

िाणसाच. महणनच टाक ती बिदक, सोड ती भीती, चल आपण

दोघ शिळन िोधया परकािाचया नवीन वाटा.”

– डॉ. नरदर दाभोळकर

२० ऑगसट २०१३ रोजी सािगलीतल आमही काही कायाकत सिधयाकाळी

साताऱयामधय डॉ. िरदर दाभोळकरािचया अितयद ािासाठी गलो होतो. डॉकटरािचया

घरासमोर रसता, तया रसतयापलीकड मोकळ मदाि, शतथि मिडप उभा कलला. मिडपात

डॉकटरािचा मतदह ठवलला. अितयद ािासाठी रािग लागलली. सवा वातावरण

ोकाकल. अितयद ाि घऊि आमचयातल काही कायाकत डॉकटरािचया घरात गल.

शतथिही गदगच होती. कायाकत एका बाजला उभ राशहल. गदग ओसरली. डॉ. लाताई

दाभोळकराििी अिोळखी व बजर कायाकत पाशहल. तया उठि कायाकतयााजवळ

आलया. तयािच िाव गाव शवचारल आशण खचि जाऊ िका, पवगपरमाणच काम करा,

धीर सोड िका अ ा बदाित कायाकतयााच साितवि कल. जयािच साितवि करायला

आमही गलो तयाििी आमचि साितवि कलि. डॉ. लाताई ििा इतकि बळ कोठि शमळालि?

याचि उततर आह डॉ. िरदर दाभोळकरािचया शववकवादी सहवासातिच. डॉ.

दाभोळकरािची पतिी, मलगा, मलगी सवाचजण शवजञािशिषठ, शवजञािवादी, शववकवादी,

सियमी आशण कोणतयाही कठीण परसिगाला धीराि तोड दणार.

ॲड. अचयतराव दाभोळकर िावाचया सातारचया खयातिाम वशकलाचया

पोटी डॉ. िरदर दाभोळकरािचा १ िोवहबर १९४५ रोजी जम झाला. ॲड.

अचयतरावाििा एकण दहा अपतय. तयापकी वटचि महणज डफळ डॉ. िरदर

दाभोळकर. दाभोळकरािची सवाच भाविड आपापलया कषतरात परभाव शिमााण करणारी व

सवतःचा वगळा ठसा उमटशवणारी. पण शवदयापीठाच माजी कलगर दवदतत दाभोळकर

ह डॉ. दाभोळकरािच मोठ बिध. तयाििी डॉ. िरदर दाभोळकरािच वणाि अतयित यथाथा

बदाित कल आह. डॉकटरािचया शवदयाथग द तच तयाििी महटल होत की,

दाभोळकरािचया दसकडीपकी िरदर ह सवोततम कड आह. िरदर दाभोळकर ह

बालपणापासि अभयासात व खळात कौ लय असणार होत.

१० समयक विदरोही ि लोकायत

साताऱयात श वाजी उदय मिडळ खळाड घडशवणयाच काम करत होति. तयाच

मिडळाच खळाड डॉ. िरदर दाभोळकर ह शिषणात कबडडीपटट महणि िावारपास

आल. ालय जीविात सर झालली कबडडीची आवड डॉकटराििी कॉलज

जीविातही जोपासली. शवदयापीठ सतरापासि त आितरराषरीय सतरापयात तयाििी

कबडडी या खळामधय आपली चणक दाखशवली. तयािचया या करीडा िपणयापळच

महाराषर ासिाचा ‘श वछतरपती परसकार’ तयाििा शमळाला. या परसकाराचा एक

फायदा असा की, तयाििा महाराषरभर एस.टी. चा परवास मोफत असतो. डॉ.

दाभोळकराििी या सवलतीचा फायदा जासतीत जासत उठशवला आशण आपल

अिधशरदधा शिमालिाच काम सवलतीचया परवास खचााि कल. मळातच बशदधमाि

असलयाि तयाििा शमरजचया ासकीय वदयकीय महाशवदयालयात गणवततवरच परव

शमळाला. त एम.बी.बी.एस. झाल. तयाििी महाशवदयालयाचया गरवयवसथापिाशवरदध

आिदोलि करि सिघरषााची चणक दाखशवली. वदयकीय शवदयारथयााला श कषण पणा

कलयािितर दोि वरष सरकारी सवची सकती कली जात. तयािसार तयाििी सातारा

शजलयातील परळी या खडयात वदयकीय अशधकारी महणि काम कल. तसच

आय.टी.आय मधयही वदयकीय अशधकारी महणि तयाििी काम कल. सरकारी िोकरीत

असतािा तयाििी वगवगळया चळवळी कलया. डॉ. िरदर दाभोळकर याििी तमजरािच

सिघटि करणयाचा परथम परयति कला. बऱयाच अि ी त य सवीही झाल. वदयकीय

अशधकारी महणि सरकारी िोकरी करत असतािा रशववारचया सटटीत खडोपाडी जाऊि

तयाििी तमजरािची एकजट कली. सिघरषाही कला. भशमहीि दशलताििा तयािची हककाची

जमीि शमळावी यासाठी डॉ. दाभोळकराििी परयति कल.

डॉ. बाबा आढावािचया िततवाखाली ‘एक गाव एक पाणवठा’ ह समतच

आिदोलि महाराषरभर झाल. साताऱयातील या आिदोलिाची जबाबदारी डॉ.

दाभोळकरािवर होती. लोकपरशतशिधीचा डोळा मतावर असतो. राजय घटितील समता-

बिधता यािचया ी तयािच काहीही दण-घण िसत, याची परशचती दाभोळकराििा दशलत

हकक आशण एक गाव एक पाणवठा या चळवळीत आली. तमजरािच सिघटि,

दशलतािवरील अयाय शिमालि इ. चळवळी डॉ. दाभोळकर करीत असतािाच

मराठवाडा शवदयापीठाचया िामाितर परशनाि उगर रप धारण कल. डॉ. िरदर दाभोळकराििी

सातारा त औरिगाबाद लाागमाचा काढायचा शिणाय घतला. मोजकया समतावादी

कायाकतयाािा सोबतीला घऊि साताऱयातील डॉ. बाबासाहब आिबडकरािचया

शिवाससथािाला अशभवादि करि पायी चालत औरिगाबादकड डॉ. दाभोळकर याििी

लाागमाचा काढला. रसतयात या लाागमाचाला परचिड परशतसाद शमळाला. जागोजागीच

कायाकत लाागमाचामधय सहभागी झाल. तयाचा पररणाम महणि तरणािचया जरथयाच

११ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

शव ाल लाागमाचामधय रपाितर झाल. सरकारचया डोळयात खपणयाएवढी सिखया

वाढली. सरकारि लाागमाचाचा धसका घतला. अहमदिगर यथच डॉ. दाभोळकराििा

तयािचया परमख सहकाऱ यािसह अटक कली. तयामळ िामाितरवादयािचया लाागमाचाला

औरिगाबादपयात पोहोचता आल िाही.

डॉ. िरदर दाभोळकर यािचयावर सरवातीपासिच समाजवादी शवचारािचा परभाव

होता. साधारणपण १९७०-८० चया द कात महाराषरातील तरणािचा िाशसतकतकड

कल वाढत चालला होता. डॉ. दाभोळकर ह तर बालपणापासिच शिरीशवरवादी होत.

तयाििी ‘समाजवादी यवकदल’ची सथापिा कली आशण तया माधयमाति काम सर

कल. डॉ. दाभोळकर शमरज मशडकल कॉलजमधय वदयकीय श कषण घत होत तयावळी

तयािच वडीलबिध दवदतत दाभोळकर ह सािगलीतील शचितामणराव कॉलज ऑफ

कॉमसाच पराचाया होत. लोकित जयपरका िारायण सािगलीला आल असता दोि

शदवस पराचाया दाभोळकरािचया कॉलजचया गसट हाऊसवर वासतवयास होत. शवदयाथग

द तील िरदर दाभोळकराििा जयपरका िारायण यािचा सहवास लाभला. जयपरका

िारायण जायला शिघाल. शिरोप घताििा तयाििा िरदर शदसला िाही. तयाििी तयाििा

बोलावि घतल. पाठीवर थाप मारली आशण महणाल, ‘कछ बिो.’ जयपरका ािचया

तया ‘कछ बिो’ या दोि बदाििी िरदर दाभोळकरािची पाठ सोडली िाही. तया दोि

बदाििीच तयाििा समाज कायााची पररणा शदली. तयातिच साधारण १९८३ पयात

वगवगळया सिघटिािचया माधयमाति डॉ. िरदर दाभोळकराििी समाजवादी समाज

रचिसाठी वगवगळी आिदोलि कली.

साधारण १९८३ पासि डॉ. िरदर दाभोळकराििा शववकवादाचा सर सापडला.

बी परमाििद ह वगवगळया चमतकाराच परयोग दाखवि तयातील फोलपणा लोकािसमोर

आणत होत. ‘जाद ही हातचलाखी असत आशण इतर चमतकार ह चमतकार िसि

तयास ासतरीय आधार आह’ ह बी. परमाििद सपरमाण परयोग दाखवि लोकाििा पटवि

दत. डॉ. िरदर दाभोळकर बी. परमाििदचया परयोगाि परभाशवत झाल आशण बी.

परमाििदचया जवळ जवळ िभर कायाकरमािच शियोजि डॉ. दाभोळकराििी कल. तयािितर

रीतसर डॉ. िरदर दाभोळकर, कयाम मािव, डॉ. बाबा आढाव आदी मिडळीिी एकतर

यऊि ‘अिधशरधदा शिमालि सशमती’च काम सर कल आशण त काम वटचया

शवासापयात तयाििी अखिडपण कल.

अिधशरधदा शिमालि सशमतीची सरवातच कायाकतयााची श बीर घऊि झाली.

तयात लोणावळयाच श बीर परभावी झाल. महाराषरभर श बीरि घतािा बाबा आढाव,

डॉ. िरदर दाभोळकर, ाम मािव, शव. म. दािडकर याििी अिधशरधदा शिमालिाचा शवचार

रजशवला. श बीरात मागाद ाि करताििा िमकपणाि शववकवादी, सियमी मािडणी

१२ समयक विदरोही ि लोकायत

करणयात डॉ. दाभोळकर इतर वकतयािपकषा सरस ठरल आशण तयािची सरसताच

अिधशरधदा शिमालि सशमतीत फट पडणयास कारणीभत झाली. १९८९ साली डॉ. िरदर

दाभोळकराििी ‘महाराषर अिधशरधदा शिमालि सशमती’ची रीतसर सथापिा कली. कयाम

मािव ‘अशखल भारतीय अिशिस’ चालव लागल. दोहीही ित शवचारवित असलयाि

तयाििी एकमकािवर कधीही टीका कली िाही. परसपराििा परक असच काम कल.

लहाि मोठा असा भदभाव ि करता रलवचया रळापरमाण दोही सिघटिा समाितर काम

करत राशहलया.

महाराषर अिशिसचया सथापििितर मातर डॉ. दाभोळकराििी पायाला शभिगरी

बािधि उभा महाराषर शपिजि काढला. महाराषर अिशिस ही तयािचा शवासच बिली. डॉ.

बाबा आढाव, गि. बा. सरदार, िरहर करदिकर या राजयसतरीय ितयािबरोबर काम करीत

असतािा डॉ. दाभोळकराििी सवा कषतरातील माणसाििा आपलयाबरोबर जोडि घतल.

तयाििा परतयकष अपरतयकष चळवळीच काम करायला भाग पाडल. कोणया माणसाचा

कठ आशण कसा उपयोग करि यायायचा याचि भाि डॉ. दाभोळकराििा होति. अगदी

शसििाटय कलाकारािपासि त शवशवध राजकीय पकषातलया ितया कायाकतयाािा

सरकारी-शिमसरकारी िोकरािपासि माधयमािमधय काम करणाऱ यािपयात सवाािाच डॉ.

दाभोळकराििी महाराषर अिशिसचया परवाहात आणल. अिशिसचि पशहलि काम चमतकार

सादरीकरणापासि सर झालि. पढचया टपपयात बवा-बाबािच भािडाफोड, तयाचबरोबर

शवजञाि वाशहिी, यवा एलगार मोहीम, ोध भताचा बोध मिाचा, भािामती शवरोधी

धडक मोहीम, भत दाखवा-बकषीस शमळवा, जादटोणा शवरोधी कायदा, जातपिचायीस

मठमाती अ ी माणसाचया जीविात सवाागाििा सप ा करि जाणारी आिदोलि कवळ

पिचवीस वरषााचया कालखिडात कली. भारतीय राजयघटिा आशण तयातील

धमाशिरपकषतच तततवजञाि याचया ी कधीही तडजोड ि करता चळवळ चालशवली. डॉ.

दाभोळकरािची चळवळ ही शवजञािशिषठ व शववकवादी तर होतीच पण तयाचबरोबर

सशहषण, घटिातमक, दसऱयाचया मताचा आदर करणारी, कोणतयाही धमााला, दवाला

शवरोध ि करणारी होती. दाभोळकरािचा व तयािचया चळवळीचा कोणतयाही दवाला व

धमााला शवरोध िवहता. पण समाजच शववकवादी बिला तर... तयामळ दवाधमााचया

िावावर पोट भरणाऱ याििी मातर तयािची परशतमा धमाबडव अ ी बिशवली. डॉ.

दाभोळकर धमा बडव िवहत. त होत दवाधमााचया िावावर पोट भरणाऱ यािचा रोजगार

बडव. महणि तर तयाििा तयािचया गोळीची श कार वहाव लागल.

१९९१ साली पण शजलयातलया ओतर यथ वाघमार बवाि उचछाद मािडला

होता. भोदशगरीबरोबरच तो उचचभर कटिबातील सखवसत मशहलािच खलआम लशगक

ोरषण करीत होता. ही तयाची बिवशगरी अिशिस कायाकतयाािी उघडी पाडली.

१३ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

तयावळी भासकरराव शमसर पणयाच पोलीस कशम िर होत. वाघमारि समाजशवरोधी

कतय कलयाच सपषट होत. पण तयािचयावर ग हा कोणतया कायदयाखाली रशजसटर

करायचा हा गहि परशन होता. तयाति पढ अिधशरदधा शिमालिाचा कायदा करावा ही बाब

पढ आली. अिक परकारच सिघरषा करि अखर ‘जादटोणाशवरोधी कायदा’ झाला. पण

तो दाभोळकरािचया मतयिितर झाला. जादटोणाशवरोधी कायदयाचा सिघरषा फारकाळ

चालला. १९९१ त १९९५ पयात हा कायदा करावा महणि शवशवध पातळयािवर

आिदोलि झाली. ७ जल १९९५ ला शवधाि परररषदमधय एका खाजगी शवधयकावर

मतदाि होऊि कायदा करावा अस सिमत झाल आशण बरोबर अठरा वरषाािितर

‘जादटोणाशवरोधी कायदा’ झाला. जादटोणाशवरोधी कायदा करणयाचया सिघरषााचया

इशतहासाची वयापती इतकी मोठी आह की, तो सवतितर पसतकाचा शवरषय आह.

जादटोणाशवरोधी कायदा वहावा यासाठी सवापरकारची आतमकल आिदोलि डॉ.

दाभोळकराििी कली. अजा, शविितया, शिवदि, लोकपरशतशिधीिा भटि चचाा करण,

धरण, उपोरषण, मोच, जलभरो यािसह रकताि पतर शलशहण, सवतःचया थोबाडीत मारि

घण इ. सवा परकारची आिदोलि या कायदयाचया मिजरीसाठी कली. असिखय

लोकपरशतशिधी वगवगळया समाज घटकािच परशतशिधी, वारकरी सिपरदायाच परशतशिधी

अ ा शवशवध मिडळी ी तयाििी सिवाद साधला होता.

महाराषरातील वगवगळया शठकाणी २२५ हि अशधक अिशिसचया ाखा

सकषमपण सर करणयासाठी तयाििी हजारो कायाकतयााची मजबत अ ी फळी शिमााण

कली. १९८५ साली सथापि झाललया ‘सामाशजक कतजञता शिधी’ या सिसथचही

पालकतव डॉ. दाभोळकराििी सवीकारल. महाराषरामधय धययवादाि झपाटललया

बऱयाच सामाशजक कायाकतयाावर आशथाक ओढाताणीच परसिग यतात. उतपिाच

साधि िसतािा काहीजण पणावळ समाजकाया करतात. अ ा सामाशजक कायाकतयाािा

काही िा काही शियशमत आशथाक मदत करणयाची तरतद सामाशजक कतजञता शिधीति

कली गली. महाराषरभर शफरणाऱया डॉ. िरदर दाभोळकराििी अ ा कायाकतयाािा िमक

हरि तयाििा या शिधीचा लाभ शदला. समाजाला पररवतािाचया धययाकड घऊि

जाणाऱया धडपडणाऱया कायाकतयाािा तयाििी बळ शदल. अिशिसमधय काम कर

इशचछणाऱया कायाकतयाािा तयाििी परथम तयािचा िोकरी, कामधिदा, वयवसाय करि इतर

वळ चळवळीसाठी दया असिच सािशगतल.

डॉ. िरदर दाभोळकर ह साशहशतयक होत. तयाििी एकण १२ पसतक शलशहली.

‘भरम आशण शिरास’ ह १९८५ साली परशसदध झालल तयािच पशहल पसतक, जयाला थोर

समाजवादी शवचारवित िा. ग. गोर याििी परसताविा शलशहली आह. ‘शरदधा अिधशरदधा’,

‘ऐस कस झाल भोद’, ‘शवचार तर कराल’, ‘शतशमराति तजाकड’, ‘अिधशरदधा :

१४ समयक विदरोही ि लोकायत

परशनशचह व पणाशवराम’ अ ा अिक पसतकाति तयाििी शवजञािशिषठ, समतावादी

वचाररक लखि कल. मलयािवर आधाररत िवसमाज रचिा करणयासाठी परयति करत

राहणि व याच मागााि समता परसथाशपत करणि यासाठी दाभोळकराििी साशहतयशिशमाती

कली. याश वाय शवशवध माशसकि , सापताशहकि , दशिकि यामधिही तयाििी उदबोधक लखि

कल. त सवतः साशहशतयक होतच, पण महाराषरातील अिकाििा तयाििी शलशहति कलि.

अिक साशहशतयक शिमााण कल. डॉ. िरदर दाभोळकर ह चळवळीच साशहशतयक होत.

शवचारावर तयािची ठाम शरदधा होती. समाज पररवतािाचि काम करणार मशसलम

सतय ोधक आशण मशसलम धमााची शचशकतसा कर पाहणार हमीद दलवाई यािचा

अकाली मतय झाला. ती गोषट डॉ. दाभोळकराििा चटका लावि गली. तया

समाजसधारकाचया समती जपणयासाठीच दाभोळकराििी आपलया मलाच िाव

‘हमीद’ ठवल. जातीअतािचा लढा कती ील करणयासाठी डॉ. दाभोळकराििी

आितरजातीय शववाहास परोतसाहि शदल.

साधारण २००० सालापयात शववकवादी, शवजञािशिषठ चळवळ महणि तयाििी

फकत अिशिसच काम कल. दवाधमााला कधीही शवरोध कला िाही. पण दवाधमााचया

िावावर चालललया ोरषणाला तयाििी ठाम शवरोध कला. डॉ. दाभोळकरािच एक

सहकारी िटसमराट डॉ. शरीराम लाग याििी ‘दवाला ररटायर करा’ अ ी जाहीर भशमका

घतली. आशण ती भशमका दाभोळकरािचीच आह असा डािगोरा शपटि दवाधमााचया

िावावर समाजाचा ोरषण करणाऱया सिातिी मिडळीिी डॉ. दाभोळकरािवर त धमा

बडव आहत अस आभासी शचतर समाजासमोर उभ कल.

डॉ. दाभोळकर ह महाराषर अिशिसच सिसथापक. पण तयाििी आपलया

हयातीतच कायााधयकषपद सोडल. खरि महणज पद शकि वा सतता लोकाििा सोडवत िाही.

अखरपयात पदावर राहण, मतयिितर घराणयाचाच वारस पदावर असण ही आपलया

सावाजशिक कषतरातली वासतवता आह. पण आपलयाच एका चािगलया कायाकतयााला

हरि अशविा पाटील यािचयावर कायााधयकषपदाची जबाबदारी सोपशवणार डॉ. िरदर

दाभोळकर ह अफलाति वयशकतमतव. भलयाभलयाििा पदाचा मोह सोडवत िाही.

डॉकटराििी मातर तो सोडला. आचरणात आणला. अशविा पाटीलिा पणा सवातितरय

शदल. कोणतीही मति तयािचयावर लादली िाहीत. सवातितरयाचया पशहलया वरषापतग

शदव ी समाजवादी शवचाराला वाहि घतलल साधिा ह सापताशहक, पजय साि

गरजीिी सर कल. समाजवादी शवचारधारा असणाऱया साधिच सिपादक महणि

आचाया जावडकर, रावसाहब पटवधाि, यदिाथ थतत, िािासाहब गोर, वसित बापट,

ग.पर. परधाि इ. शदगगजाििी जबाबदारी पार पाडली. १९९८ साली साधिला ५० वरष

पणा झाली. सवणामहोतसवी वरषाातच सिपादक पदाची जबाबदारी डॉ. िरदर दाभोळकर

१५ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

यािचयावर आली. आशण ती वटपयात राशहली. तयापवग साधिचा लखकवगा,

वाचकवगा, सहािभतीदार आशण शहतशचितक ह कलाशसक मधयमवगगय लोकच होत.

तयािची सिखया रोडावत चालली होती. साधिचा परीघ ठरलला होता. परित डॉ.

दाभोळकराििी साधिची चौकट रि दावली, परीघ मोठा कला. तच तच हरी

मधयमवगगय लखक यािच सथाि अबाशधत ठवि डॉकटराििी साधित िवीि गरामीण

भागातील लखकाििा परोतसाहि दत शलशहत कल. समाजवादी पररवाराच सापताशहक

परतयक परोगामी व पररवतािवादी मिडळीिा आपल वाटणयाइतपत साधिचया ककषा

रि दावलया. रोडावत चाललली साधिची वगाणीदारािची सिखया मोशहम काढि

वाढशवली. बालकमार शदवाळी अिक, यवा शदवाळी अिक, शियशमत शदवाळी अिक अस

तीि तीि शदवाळी अिक काढणयाची शकमया कली. शवरषयािची शवशवधता वाढशवली.

अिकािची वाचिीयता, रिजकता वाढशवली. गरामीण बहजिाििा जाणीवपवाक शलशहत

कल. साधिचया सिपादिाबरोबरच अिशिस वाताापतराच काम तयाििी आपलया

सहकाऱ यािवर सवतितरपण जबाबदारी सोपवि साततयाि चालशवल. चमतकार

सादरीकरण, बवा-बापिच भािडाफोड, दवाधमााचया िावावर कलल ोरषण, अघोरी

उपचार, प हतया बिदी, कि डलीच दहि, लखि, वयाखािि, परबोधिि, शवजञाि वाशहिी,

समता इ. शवरषयावर काम करतािा सिातिी मिडळी दखावली होती. परित डायरकट

तयािचयावर हलला िवहता. मवाळपण व परभावीपण काम सर होत. सिातयािची माथी

भडकली ती डॉकटरािचया अखरचया पवाातील तीि परमख परबोधि चळवळीिी.

तयातली पशहली होती िी श िगणापरचया चौथऱयावर मशहलाििा परव

िाकारणयाशवरदधची, दसरी होती गणपती दाि आशण शिमाालयाच खत तयार करणयाची

आशण शतसरी होती जात पिचायतीिा मठमाती दणयाची. या तीिही चळवळी

सिातयािचया दािशभकतला धकका दणाऱया आशण बहजिािचया ोरषणाशवरदधचया

पयाावरण रकषणाचया होतया. महणज तया घातक रढीशवरदध होतया. समाजातील

अजञािाचा आशण अिधशरदधचा फायदा घऊि ोरषण करणाऱया समाजाची घडी

शवसकटणाऱया दािशभकािचया शवरोधातील होतया. थोडकयात या तीिही चळवळी

धमाशचशकतसा करणाऱया होतया. तयामळच सिातयािची माथी भडकली.

सोशियाचा कळस । पाजी भररला सरारस ॥

मशकतकचा घट । पाजी अमताची सार ॥

सोयाचया भािडयातील दार शववक मारत. मातीचया कपातील अमत

जीविाला उभारी दत. धमााचया िावावर सोिरी घटात असतयाची शझिग आणणारी दार

भरि समाजाला धमा माताडािी शझिगत ठवल. डॉकटराििी सतयाच अमत मातीचया

भािडयात ठवि जिमािसाचा शववक जागा कला.

१६ समयक विदरोही ि लोकायत

गणपती िदीत, शवहीरीत, तळयात शवसजाि करणयामळ पाणी दशरषत होत

तयामळ गणपती दाि करा ही मोहीम डॉ. दाभोळकराििी राबशवली. पशहलयािदा या

आिदोलिाला परखर शवरोध झाला. गण मतग आमचा शरदधचा व धमााचा भावशिक

शवरषय आह. ती दाि करणयाची वसत िाही असा गलका धमााचया ठकदाराििी कला.

पढचा परशन आला तो शिमाालयाचा. गण मतगबरोबरच पािि, फलि, दवाा, गौरीची पािि

इतयादी सवा शिमाालय वाहतया पाणयात टाकि पाणी दशरषत कर िय. तयाऐवजी

शिमाालय एकशतरत करणयाची मोहीम अ ाच वादाचया भोवऱयात ढकलणयाचि

कारसथाि धमााचया लाभारथयाािी कलि. परित दहा बारा वरषााचया सततचया परबोधिािि,

रसतयावरील चळवळीिि, यायालयीि लढयािि पयाावरणाचा हा शवरषय य सवीपण

शिकालात काढणयाचि काम डॉ. दाभोळकराििी कलि. आज शिमाालयापासि खत

शिशमाती करणयात यऊ लागली आह. गण मतगचि शवसजाि वाहतया पाणयात ि करता

कि डात शवसजाि करणयाकड समाज वळशवणयात डॉ. दाभोळकराििा य आलि आह.

गण मतग पलसटर ऑफ पररसचया कर िका, ाडचया अथवा कागदी लगदयापासि

तया बिशवणयाच परबोधिही तयाििी कल. फटाक मकत शदवाळीची सिकलपिा परभावीपण

राबशवली. होळीमधय िवदय महणि पोळया, भात इ. टाकणयाच सिसकार समाजामधय

आहत. तयाचपरमाण होळीत लाकड जाळणयाचही फड मोठा परमाणात आह. लाकड-

णी जाळि आपण पयाावरणाचा ऱ हास करत आहोत. उपासमार असणाऱया द ात

पोळया शवसतवात जाळि खाक करण हाणपणाच िाही. तयामळ होळी लहाि करा

आशण पोळी दाि करा. या शवरषयावरही तयाििी परबोधि सर कल. परिपरागत चालत

आललया या अवजञाशिक, अशववकी व पयाावरणाचा ऱ हास करणाऱया बाबीसच

आपली समदध धाशमाक सिसकती महणणार सिातिी तयामळ शपसाटल. तयाििाही धमाात

ढवळाढवळ वाटली. मिसमतीचया कायदयापरमाण धमाशचशकतसा करायची िसत. हा

फशसझमच आह. तयामळ धमाशचशकतसा करणाऱयास शजवित राहणयाचा अशधकार

िसतोच. तयात ि श कललया व मिसमती वा इतर कायद काहीही माहीत िसललया

काही जात समहात जातपिचायती परभावीपण आजही काम करत आहत. गोर गरीब,

भटक, अधापोटी, अजञािी माणसाच परचिड ोरषण जातपिचायती करतात. तया

जातपिचायतीस मठमाती दणयासाठी डॉ. दाभोळकर राजयभर परररषदा यायायला लागल.

ही सदधा धमाशचशकतसाच. या सवा धमाशचशकतसा सहि ि झालयािच दाभोळकराििा

फशससट सिातयािचया गोळीचा बळी वहाव लागल.

१७ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

३.

जयािना कणाला िाझि वाईट करायचि असल तयािनी खिाल

करावि. िी कणाचया बापाला भीत नाही.

– कॉ. रगोशविद पानसर

२६ िोवहबर १९३३ रोजी कोलहार ता. शरीरामपर, शज. अहमदिगर या

शठकाणी हातावर पोट असणाऱया, राबणाऱया बहजि कटिबात गोशविद पािसर यािचा

जम झाला. कोलहार ह गाव परवरा िदीकाठी वसललि. पण परवराच बारमाही िसलयािि

गाव तसि शजरायतच. श कषणाची सोय सातवीपयातच. इतर सवा गरामसथािचया

पोरािपरमाणच गोशविद पािसर कोलहारचया शजलहा परररषदचया ाळत सातवीपयात

श कल. माधयशमक श कषणासाठी हरात जाव लागणार होत. पोराला हरात

श कषणासाठी ठवि पढि श कवायची बापाची कवत िवहती. महणि इतर पयाायािचा

ोध सर कला. मग परवरकाठचया या गोशविदाला वारणाकाठचा दसरा गोशविद भटला.

कोलहापर शजलयातील मलकापर पररसरातील गोशविद दामोदर पतकी िावाच एक

श कषक सधया शजथि महातमा फल करषी शवदयापीठ आह तया राहरी या शठकाणी काम

करत होत. तयाििी गोशविद पािसरची राहरीचया बोशडागमधय राहणयाची सोय कली.

पतकी गरजी ह समाजवादी, राषरसवा दलाच काम करायच. तयामळ गोशविद पािसर

सवादल सशिक झाल. राहरीचया ाळति त अहमदिगरचया सोसायटी हायसकलमधय

दाखल झाल आशण त एस.एस.सी. फसटा कलासमधय पास झाल. खरि महणज १९५०

चया दरमयाि एस.एस.सी. पास होणाऱया शवदयारथयाािा सहज सरकारी िोकरी शमळत

होती. गोशवाद पािसर तर फसटा कलासवाल होत. सरकारी िोकरी चालि आली असती

पण िोकरीचया फि दात ि पडता पतकी गरजीचया मागाद ािाखाली तयाििी कोलहापर

गाठल.

श कषणाची सिधी िाकारललया बहजिािचया पोरािसाठी राजरषग ाहििी

कोलहापरात अिक वसशतगह सर कली होती. तया वसशतगहात परव शमळल महणि

गोशविद पािसर कोलहापरात आल. पण जरा उ ीर झाला होता. तयाििा वसशतगहात

परव शमळाला िाही. बोशडागच सपररटडट मामासाहब शमणचकर यािची भट घतली.

तयाििी पढचया वरषग परव दणयाची हमी घतली. मग तयावरषग गोशविद पािसरिी आसरा

घतला तो शबिद चौकाचाच. शबिद चौकात एक पसतकाचि दकाि होति. दकाि महणज

एक खोकि होति. तया खोकयाचया समोरचया फळीचा गोशविद पािसरिी चािगला वापर

१८ समयक विदरोही ि लोकायत

करि घतला. तया पसतक दकािाचि िावच Republic Book Stall असि होति. त

िमकि शबिद चौकातलया महातमा फल व डॉ. बाबासाहब आिबडकर यािचया

पतळया जारीच होति. तया पतळया जारी पािसरिी आपली पथारी टाकली.

सकाळी उठि कोटीतीथाावर जाऊि आिघोळ करायची. शदवसभर पपर टाकणयापासि

इतर कषटाची काम करायची. कॉलजला जायचि असा शदिकरम सर कला.

पतकी गरजीही राहरी सोडि गावाकड आल होत. तयािचयाकडि गोशविद

पािसरचा आचाया ािताराम गरड यािचया ी पररचय झाला. मग पािसर समाजवादी

पकषातीलच करािशतकारी समाजवादी पकषात काम करायला लागल. आशण १९५२

पासि त पणातः कमयशिसट पाटगच सदसय झाल. त अखरपयात तयाच पकषात राशहल.

कोलहापरात आलयावर कसिबसि एक वरषा तयाििी काढलि. दसऱया वरषग तयाििा राजरषग

ाहिचया शपरस श वाजी शवदयाथग वसशतगहात परव शमळाला. मग श कषण अथााजि

आशण चळवळ या तीिही बाबी एकाच वळी सर झालया. मळात गरीब कटिबाति

आलयामळ लोक जया शबकट पररशसथतीत राहतात तयात बदल झाला पाशहज ह तयाििा

मिातिच वाटत होत. महणि तयाििी पररवतािाची चळवळ आशण तयासाठीच सिघरषा

करायचा शिधाार कला. वाळलली लाकडिच लवकर पट घतात, ओली लाकडि पटत

िाहीत तयामळ या वाळललया लाकडािच पट घतला. आशण वटपयात त धगधगतच

राशहल.

गोशविद पािसर जयावळी शपरस श वाजी शवदयाथग वसशतगहात राहि श कषण

घत होत, तयावळी गोवा मकती लढयाची शठणगी पटली. गोशविद पािसरिी लढयात

सहभागी वहायचा शिणाय घतला. हायकोटााच सवाशिवतत यायाधी िामदार वही.जी.

चवहाण तयावळी बोशडागच सपररिटडट होत. तयािचया कािावर ही गोषट गली. तयाििा

गोशविद पािसरिा बोलावि घतलि. महणाल, “त अजि श कतो आहस. पशहलयािदा

श कषण पणा कर िितर आिदोलि करत बस.” तयावर गोशविद पािसरिी शदललि उततर

अतयित माशमाक होति. त महणाल, “सर जो उदया तयाग करीि महणतो, तो कधीच तयाग

करत िाही.” तरण शवदयारथयााचि ह बाणदार उततर ऐकण चवहाण सरािचा िरच पालटला.

तयाििी पािसरिा चळवळीत भाग घणयासाठी जाणयाची मभा शदली. बोशडागमधील

बरच शवदयाथग तयाििा शिरोप दयायला रलवसट वर गल. पररवतािवादी चळवळी करतच

तयाििी राजाराम महाशवदयालयाति बी.ए. पयातचि श कषण घतलि.

गोशविद पािसरिी महापाशलकत श पायाची िोकरी कली. िितर पराथशमक

श कषकही झाल. अ ा िोकऱया करत करतच तयाििी हाजी लॉ कॉलजमधि

वशकलीच श कषण पणा कल. मासतरकीचा राजीिामा शदला. १९६४ साली वशकलीची

१९ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

सिद घतली. गोरगररबाििा हककाचा, कमी प ातला आशण खातरीचा वकील शमळाला.

वशकली महणज खऱयाचि खोटि आशण खोटयाचि खरि करणारा शहकमती माणस असा

एक खोटा परचार शहतसिबिध दखावललयाििी कला आह. हा समज कॉ. पािसरिी ५०

वरषााचया वशकलीचया कारशकदगति खोटा असलयाच सपरमाण ाशबत कल.

अयायगरसताििा, ोशरषताििा याय शमळवि दणारा आशण ोरषकाििा चपराक दणारा

वकील अ ी आपली परशतमा तयार कली. कायमपण समाजातलया दबाल घटकािचीच

तयाििी बाज मािडली. आपलया बदधीचा वापर तयाििी ोशरषत, शपशडत, विशचत, उपशकषत

घटकािसाठी कला. बदधीचा कधीच बाजार मािडला िाही. वशकली सर करणयापवगच

तयाििी भारतीय कमयशिसट पकषाच काम सर कल होत. शबिदचौकात पकषाच ऑशफसही

थाटल होत. काम जोरात सर असतािाच १९६२ च भारत-चीि यदध सर झाल.

समसत कमयशिसटाििा चीिधाशजाण आशण द दरोही ठरवि सरकारि तरि गात टाकल.

तयात कॉ. पािसरिाही तरि गात डािबल. कोलहापरमधील भारतीय कमयशिसट पकषाचया

कायाालयात कणी शफरकिास झाल. कायाालय ओस पडल. शहिदराव गोधळी िावाचा

एक कायाकताा होता. तो एकटाच ऑशफस उघडायचा आशण चकक गलरीत यऊि

थािबायचा. पाटगचि ऑशफस सर आह असि दाखशवणयासाठीच तो गलरीत उभा

असायचा. शहिदराव गोधळीिा शलशहता वाचता यत िवहति. त काय माकसावादाच

अभयासक िवहत. तयािि कधी कठलि तततवजञाि वाचलि िवहति तरीही तयाला माकसावादी

तततवजञाि कळललि होति. महणि तर कॉ. पािसर महणायच की, ‘जयाला जगणि कळति

तयाला तततवजञाि कळति.’ १९६२ चया यदध समापतीिितर कॉ. पािसरची सटका झाली.

पवावत त चळवळीत सामील झाल. वगवगळया आिदोलिात, मोचाात, चळवळीत

तयाििा अिकवळा तरगाित जावि लागलि. त जया कोटाात वशकली करायच शतथलया

यायाधी ाििाही पािसरचया या तरि गवाऱया पररशचत होतया. तयािचया िावाचा पकारा

कलयािितर जर त लगच कोटाात आल िाहीत तर काही यायाधी तयािचया

पकषकाराििा ‘तझ वकील तरि गात आहत का बाहर आहत?’ अस परािजळपण शवचारत

असत. जर तरि गात असतील तर तारीख दऊि तया पकषकाराििा ररकामि करत असत.

कॉ. पािसरिी तरि गाचाही वापर माणसि जोडणयासाठी आशण जञाि वाढशवणयासाठीच

कला. त िहमी महणायच, “माणसाचया आयषयात दोिच शठकाणी महणज एक

वसशतगहात व दसर तरि गातच चािगल शमतर भटतात.”

कॉ. पािसर कमयशिसट होत महणज िककी काय होत, तर त फकत माकसावाद

सािगत िवहत तर तो आचरणात आणत होत. तततवजञािावर आधारललि आशण तयास

कतीची जोड दणारि तयाचि आचरण होति. त बोलक िवहत तर कत समाजसधारक

२० समयक विदरोही ि लोकायत

होत. कॉ. पािसर जया शठकाणी राहत होत तयािचयासमोर एक ाळच मोठ पटािगण

होत. कालाितराि तया पटािगणात राषरीय सवयिसवक सिघाची ाखा भरायला लागली.

कॉ. पािसरचा मलगा अशविा हा अजाणतपण शतथ जाऊ लागला. तयाला दरडावि

शतकडि जाणयास मजजाव करणि कॉ. पािसरिा कय होति. पण तयाििी तसि कलि िाही.

तयाििी अशविा ला एक फटबॉल घऊि शदला. तयाििी आपल शमतर गोळा कल. शजथि

राषरीय सवयिसवक सिघाची ाखा भरायची शतथि पोरि फटबॉल खळ लागली. तयािचया

बौशदधकापकषा फटबॉलचा खळ िककीच पोरािचया आवडीचा झालयाि तयािची ाखा

आपोआपच बिद झाली. अशविा ि इिशजशिअर वहावि अ ी कॉ. पािसरची मिोमि

इचछा होती. परित अशविा इिशजशिअर ि होता वकील झाला. कॉ. पािसरचयावरची

सिघटिातमक बािधणी, आिदोलिि, मोच, कोटा कससची जवळजवळ सवा जबाबदारी

अशविा िि आपलया श रावर घतली. कॉ. गोशविद पािसरिा तयािचया शलखाणाला

सामाशजक व राजकीय कायााला जादा वळ दणि कय झालि. पण अशविा चया

अकाली मतयिि तयाििा परत कोटा कसस आशण सामाशजक सिघटि यात अडकि पडावि

लागलि. िमकि याच काळात तयािची दषटी अध झाली. एकलतया एक मलाचा अकाली

मतय, वदधतव, दशषटदोरष या सवा बाबी खचचीकरणास पर ा होतया, पण कॉ. पािसर

खचणार िवहत. वासतव सवीकारणयाची तयािची तयारी होती. काळजावर दगड ठवि

दःखाच जाहीर परद ाि ि करता हा कणखर बाप एकाितात जाऊि ढसाढसा रडला.

बाहर यऊि कटिशबयाििा वासतव सवीकारायच आवाहि कल.

अशविा चया मतयिितर कॉ. गोशविद पािसरिी शबिद चौकातील रड फलग

इमारतीजवळ अितययातरा आलयािितर मठी आवळि “कॉ. अशव पािसर का अधरा

काम कौि करगा?” अ ी घोरषणा शदली. शतथिच कमयशिसट होणि महणज िककी काय

असति याचि उततर शमळालि. शवशवध श बीरात व अभयास वगाात कॉ. पािसर ह

कमयशिसट होणि सवतःचया पलीकडि (Beyond Self) होणि असि सािगायच. त

कती ील होत, ह तयावळी कळलि. राजरषग ाह महाराजािचा दसरा मलगा शपरस

श वाजी अकाली गलयािितर राजरषग ििा ोक अिावर झाला. तयावळी तयािच शदवाण

शरी सबिीस महणाल होत की, “राजािि कधी रडायचि िसति” शरी. बापसाहब पाटील,

कॉ. अशधकारी याििाही मलाचया अकाली जाणयाचा धकका बसला होता. तयाििी तो

समथापण पलला. राषरसित गाडगबािबाििा तर कीताि सर असतािाच मलाचया मतयची

बातमी कळली होती. परित तयाििी कीताि थािबशवल िवहत. या सवााचा परभाव महणि

कॉ. पािसरिी मलाचया मतयचि दःख पचवलि. गावोगावचया तरण कायाकतयाातच कॉ.

२१ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

पािसरिी अशविा पाशहला. राजापरमाणिच ितयािि कधी रडायचि िसति तर साततयािि

लढायचि असति हच कॉ. पािसरिी दाखवि शदलि.

कॉ. गोशविद पािसर ह सवातितरयसशिक होत. भारतीय सवातितरय लढयात तयाििी

भागीदारी कली िवहती. पण गोवा पोतागीजािचया तावडीति सोडशवणयासाठी तयाििी

शवदयाथग द तच सिघरषा कला. सिघरषा य सवी झाला. सरकारि तयाििा सवातितरय

सशिकाची प िही शदली. मातर या प िचा वापर तयाििी वयवसथा बदलासाठीचया

लढयासाठीच कला. भारषावार पराितरचिचया िावाखाली मराठी भाशरषक माणसि जी

महाराषरात यणयासाठी आससलली होती, तयािचयासाठी जी सियकत महाराषराची

चळवळ उभी राशहली, तया सशमतीचया सकरटरी पदाची धरा कॉ. पािसरिी सािभाळली

होती. कॉ. पािसरिी ज ा रसतयावरचया लढाया कलया तरी सिसदीय राजकारणातही

माग राशहल िाहीत. तयाििी आपलया सहकाऱ याििा वॉडाावॉडाामधि उमदवाऱया दऊि

शिवडणकािचा धडाकयात परचार कला. तसच सवतःही शवधािसभचया शिवडणकीचया

ररिगणात उतरल. शिवडणकीचया राजकारणात तयाििा लौशकक अथााि य आल िाही

अस जरी असल तरी मलयाशधशषठत राजकारणाचा सदधािशतक व वचाररक बठकीचा

तयािचा आगरह राजकारणयाििा बरच काही श कवि गला.

कॉ. गोशविद पािसर ह शसदधहसत लखक होत. तयािच काम फकत कामगार

चळवळ आशण राजकारण एवढयापरत मयााशदत िवहत तर त जीविातील

पररवतािाचया सवा पलििा सप ा करणार होत. तसच तयािच शलखाणही सवावयापी होत.

तयाििी सामाशजक, आशथाक, राजकीय, कायदशवरषयक, ऐशतहाशसक, धाशमाक इ.

शवरषयावर वासतववादी व रोखठोक लखि कल. ‘श वाजी कोण होता’ आशण ‘राजरषग

ाह : वसा आशण वारसा’ ही तयािची दोिच ऐशतहाशसक पसतक. छतरपती श वाजी

महारािजावर हजारो पािािचया बखरी, श वचररतर, कथा, कािदबऱया, िाटकि , पोवाड इ.

सवा साशहतय परकारातील साशहतय एका बाजला उपलबध आशण दसऱया बाजला

कवळ पिास पािािची श वाजी कोण होता? ही पशसतका. हजारो पािािचया शवशवध

साशहतय कतीिा सडतोड उततर दणारी ठरली. कवी कलपिािचया घोडावर सवार होऊि

जयाििी रिजक इशतहास शलशहला, तया सवााचा फोलपणा कॉ. पािसरिी वासतववादी

पशसतकति जगासमोर आणला. तयाच अिक भारषाित भारषाितरही झाल. जी अवसथा

श वरायािची तीच अवसथा राजरषग ाहिची. बराहमणी भािडवली इशतहासकाराििी फकत

राजरषग ाहिची गॉशसपचया माधयमाति बदिामीच कली होती व आह. मातर कॉ

पािसरचया ‘राजरषग ाह : वसा आशण वारसा’ या पसतकाि मातर राजरषग िच सामाशजक

समतच शवचार वाचकािपढ आल. जी अवसथा ऐशतहाशसक पसतकािची तीच अवसथा

२२ समयक विदरोही ि लोकायत

सामाशजक समतचया पसतकािची. सचचर सशमती व मागासलल मशसलम, मशसलमािच

लाड, अजिही ि सवीकारलला मिडल आयोग ही सामाशजक शवरषयावर पसतक तयाििी

शलशहली. कामगार कायदयाची तोड ओळख, ३७० कलमाची कळकथा ही कायदयावर

व राजयघटितील काकमीरशवरषयक कलमावर तयाििी पसतक शलशहली. मकत

अथावयवसथा, डिकल परसताव, ती धोरण याही शवरषयावर तयाििी शलखाण कल.

सामाय माणसाचा जगणया ी सिबिध यणारी जी जी कषतर आहत तया तया सवाच कषतरात

कॉ पािसरिी शलखाण कल आह. एकाचवळी त इशतहासतजजञ, समाज ासतरजञ,

कायदपिशडत, अथा ासतरजञ व धमाशचशकतसक या सवाच भशमकात असलल शदसतात.

जगातलया तततववतयाििी व शवचारविताििी जगाचा अथा सािशगतला आह.

तयािचया महणणयािसार बदल हा जगाचा शियम आह. परशन आह तो जग बदलणयाचा.

तयासाठीच पररवतािवादी व परोगामी चळवळीची गरज आह, असि अतयित परभावीपण

आगरहपवाक परशतपादि कॉ. गोशविद पािसर करीत असत. खरि महणज पररवतािाची

गरज कोणाला असत. कॉ. पािसर महणायच, “जयाचि बरि चाललि आह. तयाला

पररवतािाची गरज िसत. पण जयाचि बरि चाललल िाही तयाििाच पररवतािाची गरज

असत.” जयाचया पोटात दखति तोच ओवा मागतो ह वासतव आह. कॉ. पािसर याििी

परामखयािि कामगारािचया चळवळी चालवलया. तयाििी कवळ एकाच शठकाणी काम

करणाऱया कामगारािच सिघटि कल अस िाही तर शवखरललया एककटया

कामगारािबरोबर छोटा मोठा सवतःचा धिदा करणाऱ यािचीही सिघटिा बािधली व तयाििा

पररवतािाचया लढयात उतरशवल. बाका, एल.आय.सी., पराधयापक-श कषक,

इिशजशिअरीग इिडसरीज, साखर कारखाि, एस.टी., एम.एस.ई.बी., सहकारी सिसथा

आदी शठकाणचया कामगार कमाचाऱ यािची तयाििी वमठमठ बािधली. पण तयाचबरोबर

तयाििी असिघशटत, असिरशकषत अ ा मागास घटकािची चळवळ उभी कली. तयात

परामखयाि अिगणवाडी सशवका, तमजर, घरकाम करणाऱया मोलकरीण मशहला,

बािधकाम कामगार यािाही सिघशटत कल. ज िोकरी करत िाहीत पण सवतःचा

छोटामोठा धिदा करणाऱ यािचया जीविातही पररवताि वहाव महणि तयािाि सिघशटत करि

लढयात उतरशवल. तयात ररकषा चालक, खोकवाल, पथारीवाल आशण फरीवाल

यािचया सिघटिचा समाव होतो. कोणतयाही कायदयाच सिरकषण िसणाऱ याििा तयाििी

कायदयाचया ककषत आणल.

कॉ. पािसर याििी कवळ कामगारािचया व कमयशिसटािचया चळवळी

चालशवलया अस िाही. तयाििा फकत कामगार पढारी महणि सीशमत करता यणार िाही.

महाराषरात य वितराव चवहाणाििी “कसल तयाची जमीि” हा कायदा आणला.

२३ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

तयामळ राबणाऱया बहजिाििा कळाऐवजी जमीि मालकाचा दजाा शमळाला.

तयाचवळी महाराषरातील परोगामी चळवळीत काम करणाऱ याििी जशमिीचया

फरवाटपाची मागणी कली. तयाििी “कसल तयाची जमीि ह ठीक आह पण िसल

तयाच काय?” हा परशन धसाला लावला. तयात कॉ. पािसर अगरभागी होत. करािशतशसिह

िािा पाटील आशण डॉ. आिबडकरािच सहकारी शरी. दादासाहब गायकवाड यािचया

िततवाखाली कॉ. पािसरिी ह परभावी आिदोलि कल. १९६६ साली झाललया

आिदोलिाचा अतयित वासतववादी शकससा कॉ. पािसर सािगत असत. तया आिदोलिाचि

िाव होति “जमीि बळकाव आिदोलि.” भशमहीिाििी बडा बागायतदारािचया वा

सरकारी मालकीचया जशमिीत घसि तयाचा परशतमालक कबजा कलयाच त आिदोलि

होत. तयापकी एक आिदोलि कोलहापर शजलयात झाल. सवा आिदोलकाििा पोशलसाििी

अटक कली. तयाििा कोटाासमोर आणल. आिदोलकाििी “होयच! आमही

सरकारी/बडया बागायतदारािची जमीि ताबयात घतली आह.” हा ग हा कबल कला.

कोटाािी कॉ. पािसरसह सवा आिदोलकाििा आठ शदवसािची श कषा शदली. श कषा भोगि

आठ शदवसाििी सवाजण बाहर आल आशण तसच जमीि बळकाव आिदोलि सातारा

शजलयात कराड यथ कल. आिदोलकाििी जशमिीत घसि परशतकातमक कबजा घतला.

पोशलसाििी तयाििा अटक कली. कोटाासमोर आणल. आिदोलकािी कोलहापरपरमाणच

ग हा कबल कला. कोटााि सवा आिदोलकाििा सिधयाकाळी साडपाच वाजता श कषा

ठोठावली. ती होती कोटा उठपयात श कषा. कोटाािी श कषा सिावली व पाचच शमशिटात

कोटा उठि गलि. आिदोलकािची श कषा सिपली. दोि कोटाािी एकाच ग याखाली दोि

वगवगळया श कषा क ा व का शदलया याचि सि ोधिच कॉ. पािसरिी कल. त असि

होति की, कोलहापर मधल मशजसरट जयािि आठ शदवसाची श कषा शदली होती. तयािचया

वडीलािची जमीि कळ कायदयात गली होती. आशण जयाििी कोटा उठपयात श कषा शदली

तयािचया वशडलाििा कळ कायदयाि जमीि शमळाली होती. या दोि मशजसरटचया

कौटिशबक पाशवाभमीचा सिदभा या शठकाणी महततवाचा होता.

कॉ. पािसर दववादी अगर दववादी िवहत. मातर पौराशणक गरिथापासि त सित

वाङ मयापयात तयािचा अभयास होता. त उततम साशहशतयक होत. अणणाभाऊ साठ

साशहतय सिमलिाच त जिक होत. कॉ. पािसरिी सवतःच अस बद परचारात आणल.

अिक बदािची तयािी शिशमाती कली. उदाहरणाथा “लढयाची रणिीती”, “ तर शमतर

शववक”, “ररषचया अलीकडच आशण ररषचया पलीकडच”, “ ाहिचया शवचारािची

आजची परसततता”, “जॉबलस गरोथ” अस अिक बद तयाििी मराठी भारषत िवयाि

आणल. शवचारावरची तयािची शिषठा अढळ होती. त पोथीशिषठ कमयशिसट िवहत.

२४ समयक विदरोही ि लोकायत

माकसावाद आशण फल, ाह, आिबडकरवाद एकाचवळी अिशगकारला पाशहज या

मताच होत.

कामगार कषटकऱ यािचया आशथाक पररवतािाबरोबरच तयािच सामाशजक पररवताि

झाल पाशहज असा तयािचा आगरह होता. भारतीय समाजवयवसथा जाती धमााचया घटट

चौकटीत आह. जातीशवहीि, वगाशवहीि आशण ासिशवहीि समाज रचिा यणयासाठी

दीघाकालीि परशकरया अवलिबावी लागल या मतावर त ठाम होत. अ ी आद ा

वयवसथा काय आपसक यणार िाही. तयासाठी दीघाकालीि परयतिािची गरज आह.

जातीशवहीि समाज रचिसाठी आितरजातीय शववाह हाच एकमव मागा असलयाि

तयाििी आितरजातीय शववाह क दर उभारली. कडो तरण-तरणीच आितरजातीय शववाह

तयाििी लावि शदल. अ ा शववाहाििा कायम पाठबळ शदल. सवतःचया मला मलीचही

आितरजातीय शववाह कल.

सामाशजक परशनावर लढतािा तयािचया िततवाचा कस लागला तो यती

ासिाचया काळात. धमारकषणाचया ठकदाराििी शवशव ािती यजञाचा घाट घातला. तोही

कोलहापरसारखया परोगामी हरात. तयावळी तयाििी समाजातील सवा थरातील

लोकाििा यजञशवरोधी चळवळीत आणल. वगालढा करणार सामयवादी ित लौशकक

अथााि तस सरिजाम ाहीचया शवरोधातच. पण शवशव ािती यजञास िटाि शवरोध

करणयासाठी तयाििी परतयकष कोलहापरचया ाह महाराजािचीही भट घऊि तयाििा

शवशव ािती यजञ ह कस थोतािड आह, राजरषग ाहिचया परोगामी शवचारािचया घडयाळाच

काट उलटया शद ि शफरशवणार आह ह पटवि शदल आशण महणिच यजञशवरोधी

आिदोलिात ाह महाराजही सहभागी झाल. कॉ. पािसरचया कोलहापरातील एकण

पासषट वरषााचया वासतवयात त एकदाच करवीरचया राजवाडयात गल आशण ाह

राजािचा चळवळीस सहभाग शमळशवला.

कॉ. पािसरची वचाररकतची कसोटी पणयातील भािडारकर पराचयशवदया

सि ोधि क दरावर झाललया हलयािितर कोलहापरचया शिरषध सभत लागली. जमस लिि

छतरपती श वराय व शजजाऊ माासाहब यािचया शवरषयी बदिामीकारक शलखाण कल.

तया जमस लिला खोटी व चकीची माशहती परशवणयाच काम यथील बराहमणी

भािडवलदारी शवचारािचया पाईकाििी कल होत. तया बदिामीची सवाभाशवक परशतशकरया

महणिच भािडारकर भट अडडावर हलला झाला. तयाची शिरषध सभा कोलहापरात

झाली तयात कॉ. पािसरिा भागीदारी करणयाच शिमितरण आयोजकाििी शदल. त आपण

सवीकारतािा तयाििी परथम जमस लिचा शिरषध, मग भािडारकरवरील हलयाचा शिरषध

करणयाची सचिा कली. ती आयोजकाििी माय कली. शिरषधाची मोठी सभा झाली.

२५ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

पण वकतयािचा भर जमस लिचया शिरषधावर राशहला. तयाची सवाभाशवकच परशतशकरया

महणि भािडारकर हललयाचा उललख सवाािीच कला. श वाजी महाराज व शजजाऊ

यािची बदिामी ही शकरया व भािडारकर सिसथवरील हलला ही परशतशकरया ह शसदध कल.

कॉ. पािसर यािच ाह शवचारािवरच परम सवाशरत होत. तयाििी ाह राजािचया

परोगामी शवचारावर जस लखि कल तसच ाह शवचार लोकािपयात जाव महणि

तयाििी ाह राजािचयावर िभर वयाखयाि व तीही तरणािचया पढिच असा सिकलप

सोडला. तयातली ८३ भारषणि तयाििी पणा कली. वटची दोि भारषणि तयाििी शमरज

यथील शमरज महाशवदयालयात व कया महाशवदयालय यथ २ फबरवारी २०१५ ला

शदली व १६ फबरवारी रोजी तयािचयावर हलला झाला. महाराषराचया शवधाि भविात

आशण सिसदचया परािगणात राजरषग ाहिचा पतळा उभा करावा यासाठी ज परयति,

पाठपरावा झाला, तयात कॉ. गोशविद पािसर आघाडीवर होत. तयात तयािची भागीदारी

मोठी होती.

असपकयता शिवारणाचा एक भाग महणि राजशरषा ाह महाराज ह कोलहापरात

गिगाराम कािबळचया छोटया ा हॉटलात चहा पीत असत. तया गिगाराम कािबळच

हॉटल जया शठकाणी होत तया शठकाणी गिगाराम कािबळचा समशतसतिभ उभारणयात कॉ.

पािसरिी पढाकार घतला. तो समशतसतिभ अवयाहतपण राजशरषा ाहिच काया व समतचा

सिद दत राहील. कॉ. पािसरिी समाजाच शवशवध अिगाििी परबोधि कल. आचाया

ािताराम गरड यािचया इचलकरिजीचया समाजवादी परबोशधिीत तयािचा सहभाग

सथापिपासिच होता. आचाया ािताराम गरड तयाििा ‘परबोधक पािसर’ महणत.

कॉ. पािसर कायाकतयाािा समाि दत असत. कायाकतयाावर तयाििी शजवापाड

परम कल. २००८ मधय कॉ. पािसरिा ७५ वरष पणा झाली. लोकाििी पिचयाहततरीचा

आगरह धरला. पण पािसरिी अगोदर सामाय कायाकतयााची चररतर परकाश त

करायची, मगच आपली पिचाहततरी करायची असा आगरह धरला आशण कडो

कायाकतयााची चररतर परकाश त करिच पिचयाहततरीचा कायाकरम कला. तयात दोि वरष

गली. वयाचया ७७ वरषाािितर पिचाहततरी कली.

आयषयभर कॉ. पािसर ह वासतवच जगल. कधीही तयािच पाय जशमिीवरि

हवत गल िाहीत. तयािचया जमगावी जर कोणास िणयाचा परसिग आला तर तयािच

आईवडील जया पलाचया बािधकामावर मजरी करत होत तो पल त सिबिशधतािा

अशभमािािि दाखवत असत. ही होती तयािचया जगणयातली वासतवता.

२६ समयक विदरोही ि लोकायत

४.

िी शहिद नाही, िी शलिरगायत आह.

िी शलिरगायत आह, िी दरशवड आह.

– परा. डॉ. एि. एि. कलबरगी

३० ऑगसट २०१५ रोजी सकाळी ८ वा. ४५ शम. किााटकातील धारवाड यथ

हमपी शवदयापीठाच माजी कलगर डॉ. मलल पपा मडीवाळपपा कलबगग यािचा

तयािचया राहतया घरी दोघा अजञाताििी खि कला, अ ी बातमी द भरचया

वततवाशहयािवर एकसाथ झळकली. कवळ किााटकच िवह तर सिपणा द भर एकच

खळबळ माजली. फारस राजकीय शका वा सामाशजक कायाकषतरात पररशचत िसलल ह

डॉ. कलबगग कोण याबिल कतहल आशण तयािचयाबिलची चचााही सर झाली.

कोणी मारलि यापकषा का मारलि? याचीच उतसकता यासवा चचमधय होती. कारण

सवासाधारणपण राजकारणी माणसाचया हतयला राजकीय खि समजणयाचा समज रढ

आह आशण राजकारणाची पराथशमक आशण भाबडी ओळख असणाऱया

सवासामायािसाठी डॉ. कलबगग कसलि राजकारण करत होत ह गढच होति. पण

तयाहीपकषा या द ातील बहताि शवचारवित समजणाऱया शवदवािािमधय आशण राजकीय

कायाकतयाामधयदखील कलबगगचया शवरषयी असच काहीस भाबड समज होत. कारण

डॉ. िरदर दाभोळकर जयािचया ी लढत होत तयािचा एक चहरा मठाधी महित,

बवािचया रपाि समोर होता. तर कॉ. पािसर यािच भािडवलदार आशण तयािची तळी

उचलणार तथाकशथत बराहमणी इशतहासकार ह तयाच तरचा आणखी एक चहरा

सवाािा पररशचत होता. पण डॉ. कलबगग िचया बाबतीत मातर तरचा चहरा खपच धसर

होता. तयामळ वरवर अजात तर वाटणाऱया डॉ. कलबगग िचया शजवावर कोण उठल

असल याची काही जणाििा कलपिा असली तरी बहताि ािचया मिात तयाबिल

डॉकटरािचया हतयपयात खपच अजञाि असाव आशण आजही त फारस दर झालयाच

शदसत िाही. या पाशवाभमीवर डॉ. कलबगग िच वयशकतगत चररतर आशण काम थोडकयात

का होईिा समजि घण आवकयक आह.

२८ िोवहबर १९३८ रोजी किााटकातील (ततकालीि बॉमब परशसडसी व

आताचया शवजापर शजलयातील) शसिदगी तालकयातील गबबवाड यथ डॉ. कलबगग

यािचा जम झाला. वडील मडीवाळपपा आशण आई गौरममा ह परिपरि जमजात

तकरी आशण या द ातील तकऱ याििा लाभलल परिपरागत दाररदरय तयािचयाही

२७ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

वाटयाला आलल. पण पारिपररक धमाशरदधा आशण िशतकता कटटरति जोपासि जगणार

जयाला आपलया द ात ‘धाशमाक वततीि राहणार’ अस सिबोधल जात तस ह कटिबही

कडव धमाशिषठ. पढ जाऊि डॉ. कलबगग ििी जया आपलया धमााचया दधीकरणाची

मोहीम हाती घतली तया शलिगायत धमााच. बसवणणा व तयािचया रण सहकाऱ याििी

बराहमणी धमााचया शवरोधात उभया कललया शलिगायत धमााच जवहा पढ ‘वीर व’

िावाखाली बराहमणीकरण होत गल. खि डॉ. एम.एम. कलबगग दखील या

बराहमणीकरण झाललया ‘वीर व’ परिपरचया परभावाखाली खप काळापयात होत. पण

सवतःच कललया सि ोधि कायााति तयाििा शलिगायत धमााच मळ सवरप सापडल.

रणािचया वचि साशहतयािचा अभयास करतािा बसवणणा सथाशपत शलिगायत धमा

वगळा आह आशण तयाचा पिचाचाया घोशरषत ‘वीर व’ धमाा ी कसलाही सिबिध िाही

ह तयािचया लकषात आल. शकि बहिा पिचाचाया आशण तयािचा ‘वीर व’ धमा या पोकळ

गोषटी आहत. मळ शलिगायत धमाा ी तलिा करता तयाििा कोणताच भौशतक आधार व

पाया िाही ह तयाििा सपषट झाल. सि ोधकाची एक सतयाव ी वतती आशण श सत

तयािचया अिगी इतकी बाणली होती की, तयाििी सवतःच ‘मागा खिड १’ मधील ‘मागा क

मोदल’ या पसतकाचया परथमावतती २८ िोवहबर १९८८ चया परसताविमधय महटल

आह.

“...भारतासारखया भावशिषठ राषरात सि ोधि महणज सरळ सलभ मागा िवह.

‘कट सतय सािग िय’ अस सािगणाऱया सिपरदायाच वारसदार असललया भारतीयाििा

अस सतय सहजासहजी पचिी पडत िाही, मधर वाटत िाही. तयामळ या द ात

सि ोधकाििा वळोवळी लहाि-साि सळावर चढावच लागत. आज ‘ हाण’ महणवि

घणार, ‘जाणकार’ महणि घणारच ‘अजाण’, ‘मगध’ जिािचा वापर करि

सि ोधकािचा महणज सतयाचा घात करणयामधय तपती शमळशवत आहत. अ ा

परसिगामळच भारतातील सि ोधकाििा अिक अशगिकि ड पार करावी लागतात.

किााटकचया सिदभाात बोलायच झाल तर बहधा माझया शपढीतील इतर सि ोधकािपकषा

माझया पायाखाली पसरलली अशगिकि ड अशधक मोठी, दाहक असलयाच शदसि यत.

तथाशप पायाखालील शिखाऱ यािपकषा ितरािपढील परका महाि असतो, परम असतो. ही

माझी धारणाच मला वाचशवत आली आह, माझि पोरषण करीत आली आह असि मी

समजतो. सि ोधकाि चकीच सािशगतल असणयाची कयता असत, पण तयाि खोट

सािशगतलल िसत. कारण सि ोधि महणज अलपशवराम, अधाशवरामािचया माग

पणाशवरामाकड मागारथ राहणयाची शकरया असत. तयामळ िविवीि सिदभा सतरोतािसार

सि ोधक आपलया अशभपरायात सधारणा घडशवत असतो. ह सगळ आद ा माझया

२८ समयक विदरोही ि लोकायत

मिाठायी बसविच मी सि ोधि-लखि करीत असतो ह शविमरपण िमद कर

इशचछतो.”

सि ोधकाि आपलया गहीतकाचया समथािाचा अटाशपटा करणार, वशकली

डावपच लढवायच िसतात तर वासतवाचया ोधाति समोर यणाऱया सतयाला सामोर

जात सवीकारायच असत. याच भाि डॉ. कलबगग ििा िमक असलयाि परिपरचया

ओझयाखाली वाढिही सतयाचया जवळ आलयावर तयाििा ह ओझ सहजपण फकि

दण कय झाल. शिमम अशधक आयषय त ‘वीर व’ परभावाखाली होत. या काळात

तयाििी जया शवशवध सि ोधि सिसथा उभया कलया, तयािचया िावात ‘वीर व’ हा बद त

सहजपण वापरत होत. पण जवहा ‘वीर व’ आशण शलिगायत यातील अितर आशण

शवरोध लकषात आलयावर त शलिगायत या बदाच कटटर समथाक तर ‘वीर व’ या

बदाच अतयिशतक शवरोधक झाल. पयाायाि ‘वीर व’ िावाची बराहमणीकरणाची

परशकरया सर करणार पिचाचायााचही त एक कटटर पण ासतर दध शवरोधक झाल.

यातिच धमा दधीकरणाचया २० वया तकातलया एका महाि चळवळीचा पाया

घातला गला. सि ोधिाति शिघाललया सतयाचा या चळवळीला आधार होता. या

द ातील वशदक आशण अवशदक शकि वा बराहमणी-अबराहमणी अ ा एका सिाति

सिघरषााचा आजचया काळातला हा उदरक होता अस महणता यईल. तयामळ

जाणीवपवाक शिमााण ि कललया या चळवळीच सदयकालीि परणत आपोआपच डॉ.

एम.एम. कलबगग ठरल. बराहमणी धमााचया पकडीति, शवळखयाति आशण

गलामशगरीति एका अबराहमणी धमााला सोडशवणयाचा, मकत करणयाचा हा परयास होता.

महणज परिपरि इथलया कषटकरी बहजि सतरी-पररषाििा बराहमणी धमााचया परोशहत ाहीि

आपलया धमााचया िावाखाली चालशवललया गलामशगरीति मकत करणयाचा एक

वयापक सिघरषा होता. पयाायाि परा. कलबगग ििी थट एका वयापक जलमी वयवसथलाच

आवहाि शदल होत. सदयकाळात सिपणा भारतात एकमव महाराषरात अ ी घटिा

घडली आह. सि ोधिाति पढ आललया सतयाि चळवळीच रप घण आशण

वयवसथशवरोधी सिघरषा मािडण ह महाराषरात परा. डॉ. आ. ह. साळिख सरािचया अथक

सि ोधि शरमाति घडल आह. कलबगग सरािसारख डॉ. आ.ह. साळिख सारखया

वयकतीिा, तयाििीच ोधलल सतय चळवळीत कस खचत तयाची ही दोि बोलकी

उदाहरण आहत. सि ोधिकतयाािा सि ोधि क ासाठी आशण तयामधय सतयाच सथाि

कस मोठ असत याच भाि दणारी आहत. अथाात ही सदय काळातील दोि उदाहरण

असली तरी ती फार पवगपासि आशण जगभर शदसि आलली आहत. चावााकापासि

२९ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

सॉकरशटस, शिसत, बसवणणा, बरिो, कोपशिाकस, गािधी अ ा अिकािचया हौतातमयाची

ही परिपरा आह.

शसिदगीसारखया छोटया ा खडयात आपल श कषण सिपवि कलबगग सर याििी

शवजापर यथ आपल महाशवदयालयीि श कषण घतल. पदवयततर श कषण धारवाड यथील

किााटक शवदयापीठात घऊि पढ बराच काळ त किााटक महाशवदयालय आशण किााटक

शवदयापीठात कायारत राशहल. किड आशण इशतहास ह तयािच आसथच आशण

अभयासाच शवरषय होत. तयािचयातलया शिशमातीकषम, कवी आशण िाटककाराला

इशतहास शवरषयाि सतयाव ी सि ोधकवतती परशवली. पण सि ोधकाला लागणाऱया

शचकाटी, पररशरम आशण वळची अमयाादता यामळ तयािचयाकडि साशहतयशिशमाती कमी

झाली असली तरी जवळपास ६५ चयावर इशतहासातील आशण साशहतयातील समसया

वाटणाऱया कट शवरषयािवरची तयाििी उकल करणयाचा जो काय महाकाय परयास कला

आह तयाला तोड िाही आशण एकणच किड कषतरावर आशण भारतीय सािसकशतक

कषतरावर तयाििी शहमालयाएवढ उपकार करि ठवल आहत. तयािचया सि ोधिाि

तथाकशथत सि ोधकािची आशण परसथाशपत वयवसथची तळी उचलणाऱया भाटािची

तयाििी पिचाईत करि ठवली आह. तरीही सि ोधकािची कालमयाादा त चािगलीच

ओळखि होत. सि ोधकाच काया शकि वा तयाििी ोधलल सतय ह कधीच अिशतम

िसत. सि ोधकाचया भौशतक रीराचया मयाादत त अधाशवरामासारख असि त मागि

यणाऱयाला पढ मागासथ होणयासाठी शद ाद ाक असत, अस त िमरपण सािगत होत.

तयािचया सि ोधिाि तयािच वयशकतगत आशण कौटिशबक आयषय ह िहमीच असरशकषत

आशण धोकयात यत राशहल होत. त होणार याची तयाििा फार पवगच खातरी होती व तस

त बोलि दाखवतही. तसाच तयािचा अित झाला. पण सतयाची शिषठा माणसाला शिभगड

बिशवत. सवतःचया इशपसत धययापढ सवतःच आयषय तचछ समजवायला लावत याचा

परतयय चावााकापासिचया सवा हीदािचया जगणयाति यतो. डॉ. दाभोळकर, कॉ.

पािसर आशण परा. कलबगग यािचयाही कायाशिषठा तयाच तोडीचया होतया. ही कायाशिषठा

मतय िावाचया गोषटीला कधीच डरत िाही शकि वा भौशतक सखाची आशण सरशकषततची

तयाििा गरज वा मातबबरी वाटत िाही. महाशवदयालयीि श कषण यायायला जातािा

कलबगग सरािचया वशडलाििी तयाििा सािशगतल होत की, घोगडी आशण आिबील

(सवासाधारण तकऱयाचया घरातील पोट भरणयासाठी असलला रोजचा एक

सवासाधारण पदाथा) हीच आपली मोठी आशण पर ी सिपतती. महणज तकोबाराय कि था

आशण कमिडल दह उपचारापरता अस ज महणतात, तच आजचया काळात कलबगग

सरािच वडील तयाििा सािगतात. याच मािवतावादी सिसकाराति अिक मोठमोठी माि

३० समयक विदरोही ि लोकायत

समािाची पद शमळिही डॉ. कलबगग शिसपह, शिरोगी, साध आशण काटकसरी राशहल.

किााटकातील सवोचच साशहशतयक ‘पिपा’ परसकाराची रककम जी तयाकाळात खप

मोठी होती ती तया काळातही त सहजपण िाकार कतात शकि वा हमपीचया

कलगरपदी काम करतािा कलगर महणि शमळालली सवा भतयािची रककम शतथलया

चतथाशरणी कामगारािसाठी खचा करणयाचा उदारपणा त दाखव कतात. पदवीसाठी

आशण वतिवाढीसाठी जयाििा सि ोधि करावयाच आह तयाििी माझयाकड यऊ िय

अस त सपषटपण सिावतात. वचिाति सापडलला शलिगायत धमा काटकोर आचरणात

आणायचा परयति करतात. रण सिताििी शिमााण कललया वचिािची वयाखया ‘सिदर

आचरण असणाऱ यािची सिदर रचिा महणज वचि होय.’ अ ी शकि वा ‘सिदर

बोलचालीची अशभवयकती महणज वचि होय’ अ ी करतात. इथ प हा तकोबािचया

‘बोल तसा चाल, तयाची विदावी पाऊल’ या उकतीचीच आठवण यत.

शरमण सिसकतीति शिमााण झाललया अवशदक परिपरािचा सवतःचया कटील

हतिसाठी ढाल महणि उपयोग करणाऱया तथाकशथत शहिदतववादयाििा डॉ. एम.एम.

कलबगग ‘मी शहिद िाही, मी शलिगायत आह, मी दरवीड आह’ अस जवहा जाहीरपण

बजाव लागल तवहा शहिद धमााचया बरखयाखाली दडललया बराहमणयवादयाििा

पायाखालची जमीि सरकलयासारखी वाटण साहशजक आह. याचयाआधी कलबगग

सराििी बसव तततवजञािाचया डोकयावर बसि बराहमणी तततवजञािाचा अजडा असललया

पिचाचायााशवरदध सिघरषा मािडलाच होता. पण बराहमणी अजडयातील जात वयवसथला हा

कवळ शवरोध आह असा सोयीसकर अथा बराहमणयवादयाििी घतला. आजचया

तथाकशथत शवजञाि यगामधय या शहडीस जातवयवसथच समथाि करण सहज कय

िाही, याची जाणीव बराहमणयवादयाििा आह. महणि तही याचा आपलया लीत शवरोध

करतात. पण ही वयवसथा मोडली जाणार िाही याची शवशवध पदधतीि आटोकाट

काळजी घतात. पण मी शहिद िाही हा कवळ शिणाायकच िाही तर मळावरच हलला

होता. ीख, जि, शलिगायत इ. अवशदक परिपरा या वगवगळया िावाि वावरत

असलयातरी तया शहिद धमााचयाच ाखा आहत आशण यािचया िततवपदी आपणच

आहोत असा इथलया बराहमणयवादयाििी सवतः ी भरम बाळगला आह. या भरमात

सवतःच सतताक दर सािभाळणयाचा तयािचा आटोकाट परयति आह. व तयामळच आपण

शहिद पररवारातील आहोत असा भरम त या अवशदक परिपरातही पसरवत आहत.

तयामळ डॉ. कलबगग िचा ‘आमही शहिद िाही’ हा तयािचयासाठी सरि गच होता. तयामळ

सवतःचया सरकषचा अखरचा परयति महणि डॉ. कलबगग ििा सिपशवण हाच तयािचयापढ

एकमव पयााय असावा आशण तयाििी तो वापरला. याआधीही धाकदपट ाति आशण

३१ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

दह त शिमााण करि कलबगग सरािचा आवाज बिद करणयाचा तयाििी परयति कला

होता. पण ‘मी सतय बोलण सोडणार िाही’ या भशमक ी त ठाम होत. सतय सवादर

परसरणयासाठी सतय मािडणाऱ यािचया शिषठची अ ी परीकषा घत. परा कलबगग सराििी ती

परीकषा शदली. तयात त अतयचय शरणीि पास झाल. तयाििी पटशवलली सतयाची चल

आज वणवा झाली आह. तयामळ जयाििी तयािचया शवरदध सिघरषा मािडला होता तया

धमााध कतीची आणखीच पिचाईत झाली आह ह खर !

३२ समयक विदरोही ि लोकायत

५.

धाशििकतचया िखवटयाआडन...

गलया तीि वरषाात तीि महततवाचया आशण सामाशजक कषतरात शव रष दखलपातर

असललया वयकतीचया महणज डॉ. दाभोळकर, कॉ. पािसर आशण परा. डॉ. कलबगग

यािचया शिघाण हतया झालया. या हतया वयशकतगत सडभाविति झाललया िाहीत शकि वा

परसथाशपत राजययितरणत एखाद महततवाच पद शमळशवणयाचया दषटीिही झाललया िाहीत.

या तीिही वयकती जया कषतरात काम करत होतया, त कषतर आशण तयासाठी तयाििी

चालवललया चळवळी यािच िीट परर ीलि कल, तर एक गोषट सहजपण लकषात

यायला हवी. या तीिही वयकती शववकवादाचया आतयिशतक आगरही होतया. महणजच

आजबाजच सामाशजक वयवहार जयामधय आशथाक, राजकीय आशण सामाशजक

वयवहार अितभात आहत, त शववकाचया पायावर चालावत हीच तयािची अतोिात

धडपड होती. शिसगााि ‘भाविा’ आशण ‘बदधी’ या दोि गोषटी मािवी आयषयाचा तोल

राखणयासाठी मािवी मदत शिमााण कलया आहत. बदधी ही गोषट तका , शववक आशण

मािवता या घटकािवर पोसली जात, तर भाविा परम, करणा आशण शहिसा या घटकािवर

जोपासली जात, अस मदचया आशण मािवी वतािाचया अभयासकािच मत आह, त

माय वहायला कसलीच हरकत िसावी. पण भारतातच िवह तर जवळपास सवा

परथवीवर भाविा आशण बदधी यािचा समवय जो सािभाळला जायला हवा आशण तो

सािभाळणयासाठी जी सामाशजक पररशसथती असायला हवी, तयाचा तोल सािभाळलला

शदसत िाही. अथाात हा तोल शवरषम राहणयातच काहीच शहतसिबिध जोडलल आहत. ह

शहतसिबिध खाजगी मालमततचया परभावातिच शिमााण झालल आहत व होत असतात

हही लकषात यायायला हव. अ ा पाशवाभमीवर जया राजयवयवसथा, अथावयवसथा आशण

सािसकशतक वयवसथा उदयास यतात, तया अलपसिखय मठभरािचया शहतसिबिधी असतात.

बहसिखयािचया त मालमतताशवहीि असलयाि शकि वा अलप मालमतताधारक असलयाि

अपररहायापण शहतशवरोधी असतात. या सवाच वयवसथािचा मखडा आधशिक जगात

वयशकतसवातितरयाचा, लोक ाहीचा आशण तथाकशथत समतचा आगरह शदसतो. पण

वासतवात ती गोषट त ी िसत व िाही. वर उललख कललया तीि महािभावािचया

हतयिितर भारतीय समाज असशहषण असलयाचा साकषातकार अिकाििा होऊ लागला

आह व त ी माधयमािदवार जोरदार जाशहरात चाल आह. काही काळापवगच याचया

उलट ‘मरा भारत महाि’ अस सािगत भारतीय समाजाचा उदोउदोही माधयमािदवारच

चालशवला गला होता. २०२० पयात जागशतक महासतता बिणयाच गाजरही दाखवल

३३ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

जात होत. तोच समाज अजि शकती मागासला आह याच शवशलरषण आता

अहमहशमकि चाल आह.

सिपणा समाज असशहषण आह की कोणतातरी समाजाचा शवश षट घटक?

मळात अलीकड उदयास आलला ‘असशहषण’ बद िमका व परसा आह का? िसल

तर या परकारचया शदसि यणाऱया परवततीस पयाायी योगय बद कोणता? व त ा वततीच

पोरषण करणार कठल घटक आहत? या सवााचा मळात जाऊि ोध यायायला हवा.

असशहषणता याचा बद ः अथा सहि ि करणयाची वतती, असा सािगता यईल.

वगळया बदाित दसऱ यािबिल सहािभती ि वाटण असाही सािगता यईल. पण

आजचया सिदभाात मातर या बदाला आणखी एक वगळ पररिाम लाभल आह.

दसऱयाच मत अशजबात ि सवीकारण अस महणणयापकषा ि सहि करण महणता यईल.

अशधक पढ जाऊि दसऱयाला आपल मत मािडणयाचा जो िसशगाक सवातितरयाचा हकक

आह, त सवातितरयच िाकारण असाही होतो. मग त िाकारलल सवातितरय जो माग

पाहतो तयालाच या जगाति िषट करण ही आपसकच पढची पायरी यत. पण कवळ

दसऱयाच मत पटत िाही महणि त मत मािडणाऱयालाच िषट करणयाइतक सामाय

माणसाजवळ बळ आशण इचछा कती असत का? याचाच अथा एक माणस महणि

अ ा परकारच वताि सहजसाधय आशण सोप िाही. मग अस शवरोधी मत मािडणाऱयाला

कोण िषट करत? तयामाग कणाच शहतसिबिध दडलल असतात याचा सतयाव ी ोध

घतला िाही, तर सिपणा समाजाला आरोपीचया शपिजऱयात उभ करि वठीला

धरणयासारखा हा परकार आह. ह वासतवाला व तकााला धरि िाही.

याचमळ असशहषणता हा बद वापरतािा जयाििा खऱया शवरोधी

कतीशवरोधात बोलायच आह; पण बोलायच धाडस िाही, अ ा वयकतीिी सवतःपरती

या बदाि सवतःची सोय करि घतली आह.

सवातितरयाचा परशन सतत ी जोडलला आह. सतताधाऱ याििा आपली सतता व

तयासाठी तयाििी वचासवाति शमळशवलल सवातितरय जपण महततवाच असत. आपलया

सततला शकि वा तथाकशथत सावाभौमतवाला आवहाि दणाऱया वयकती व कतीची िहमीच

दह त असत. तयामळ अ ा परकारची आवहाि यिकि परकार मोडि काढणयाचा

तयािचा आटोकाट परयति असतो. महणजच अ ा परकार होणाऱया व उललशखत हतया

या मलतः राजकीय असतात. कणाचया तरी ोरषणाशधशषठत वचासवाला शदलया गललया

आवहािाला परशतशकरयासवरप असतात ह परामखयाि लकषात यायायला हव. या

वचासववादाला जगभर ‘फशसझम’ महणि ओळखल जात. असशहषणता या बदापकषा

वचासववाद हा अशधक सयोगय बद आशण आज शिमााण झाललया पररशसथतीच

३४ समयक विदरोही ि लोकायत

अशधक वसतशिषठपण राजकीय शवशलरषण करणारा बद महणि मला योगय वाटतो. हा

वचासववाद आशथाक, राजकीय आशण सािसकशतक शहतसिबिधाति शिमााण होतो.

माणसाचया ‘पराणी’पणापासि तयाला वगळ करणारी गोषट महणज सािसकशतक

वयवसथा. मिषय सिसकती शिमााण करतो ह पणा सतय िाही. मािवी शवचारपरशकरया

सवतःचया शियितरणाखाली ठवणयाची सततला महणजच सतताधारी कतीिा िहमीच

आवकयक वाटणारी गोषट आह. ही गोषट सिसकती िावाचया हतयारािच होऊ कत.

आपलयाला हवया त ा परशतसादािची आशण मलयािची शिशमाती करणयासाठी सतताधारी

ह हतयार वापरतात. ह हतयार आपलया बाजि कायारत रहाव महणि तयाची वयवसथा

तयार करतात. सिसकतीच शियमि करणयासाठी धमा आशण कला या दोि महततवाचया

बाबी असतात. सवतःचया आशण शवशवाचया रहसयमयतच कतहल आशण

अशसततवाशवरषयी अपार काळजी वजा भीती याति मिषय, शिसगा आशण सवतःमधय

अिबिध शिमााण करणयासाठी ‘दव’ िावाची शिशमाती करतो. या दवाचया भीतीि तयाचा

लोभ शिरितर आपलयावर राहावा शकि वा तयाचया अवकपच बळी होऊ िय यासाठी

आपल वयवहार शिधााररत करण याला धमा ही सिजञा आह. तयामळ धमााचया

माधयमाति आपलयाला हवी ती मलय, हवया तया शरधदा आशण सततबिलचया शिषठा

सिपरशरषत करता यतात. ह सततला चािगलच माहीत आह. कवळ तयासाठीच धमा ही गोषट

आपलया शियितरणात क ी राहील आशण दवाबिलचया मळातच असललया

कालपशिक भीतीति शिमााण होणाऱया शरदधािति शववकाचा अि कसा राहणार िाही

हाच परयति बहतक धमाशरदधािति जोपासला जातो. परशरषताििी सािशगतललया

मािवतावादी िीशतमलयािची ढाल पढ करत समाजातला वचासववादी वगा (जो

राजकीय सतताधारी आशण परोशहत वगााचया रपाि परामखयाि आपलयाला शदसत

असतो) या धमााचा वापर आपल अशसततव राखणयासाठी करत असतो. पण सवाच

माणसाििा काही शववकहीि बिवता यत िाही. कारण शिसगााि मदची रचिाही तका

ससिगत शवचार कर कणयाचया शद िच कलली आह. शकमाि काही माणस तरी

शकतीही परभाव टाकला शकि वा गोधळाची पररशसथती असली तरी आपलया मदची

कायापदधती ाबत ठव कतात. ही मािवाचया दषटीि उपकारकच गोषट आह. ही

माणस सतताधारी वयवसथला अडथळा आशण अडचणीची असतात. तयामळ अ ा

लोकाििा िषट करण हच तयािच धयय असत.

याचा अथा असा की, सिपणा समाजालाच ही माणस िको असतात ह चक

आह. पण बहसिखय समाज हा वचासववादाचया परभावाखाली असतो शकि वा आणला

जातो शका वा काहीवळा सततचया ताकदीपढ सवतःला शिबाल समजतो. तयामळ अ ा

३५ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

हतयािकड घाबरि पाहतो शकि वा वचासववादयाचया परभावाखाली यऊि भावशिक

पातळीवरचा शहिसातमक उमाद अिभवतो. तयाचाच पररणाम भरामक का होईिा पण

अपराधीपणाचया भाविति त मकत राहतात. या बाबतीत धमा आशण धमाशरदधा खप

महततवाची भशमका बजावतात. कारण धमाशरदधािची शचशकतसा करण ह अिशतक आशण

पाप या सिकलपित समाशवषट कलली गोषट असलयामळ धमााच लबल लावल की, तया

घटिची तका ससिगत तपासणी करणयाची बिदी मिषय सवतःच सवतःला घालि घतो.

शहिद धमा िावाचया वयवसथत तर एकाच वळी दोि परसपर शवरोधी धमा

िािदणयाच कौ लय भारतीय वचासववादाि दाखशवल आह. वशदक आशण अवशदक

जयाला बराहमणी व अबराहमणी असही सिबोधता यईल. या दोही परिपरा तततवजञािाचया

पातळीवर थट एकमकािसमोर तर महणिच उभया आहत. बराहमणी धमा थट वशसषठ,

याजञवलकपासि आताचया सवतःचया शहिदतववादी महणशवणाऱया सिघ पररवारापयात

आह. अबराहमणी धमा हा चावााकापासि बदध त आजचया शववकवादी चळवळीपयात

आपली िाळ बािधि आह. पशहला धमा हा थट काही शवश षट गटािच, समहािच

शहतसिबिध राखणारा आशण तयामळच शवरषमता पोसणाऱया व वरकड सिपततीचा आयता

लाभ शमळशवणाऱया वयवसथचा समथाक आह. तयामळच आपोआप तो मािवता

शवरोधी, अमािरष बित जातो. दसरा धमा शकि वा परिपरा ही समतचा परसकार करणारी

शरमाशधशषठत आशण मािवतावादी आह. तयामळ कठलयाही माणसावर परतयकष वा

अपरतयकष अयाय होऊ िय, तयाचया िसशगाक सवातितरयाचा सिकोच होऊ िय आशण

तयाच मलभत अशधकार कोणी शहरावि घऊ िय यासाठी परयति ील असतो. बौदध

धमााचया ऱ हासािितर या द ात बराहमणी धमााच समथाकच वचासवात राशहल. राजकीय

वयवसथला धमाशरदधािचा आधार दऊि तयाििी एक परकार उदभव कणाऱया

लोककषोभापासि सतताधाऱ याििा अभय शमळवि शदल. तया बदलयात सािसकशतक

माधयमावर पकड ठवणयासाठी तयािचयाकडि सिरकषण शमळवि सवतःच वचासव कायम

ठवल. ३००० बौदध शभकखिची कततल करि इ.स. दसऱया तकातील या घटिला

धाशमाक अशधषठाि शमळवि शदल. आपलया परभावाि एका अमािरष ख याला

तारणहाराचया भशमकत परसथाशपत कल. १२ वया तकात बसवणणािचया

िततवाखालील शलिगायत रणािच करर हतयाकािड घडवि प हा धमााचया चौकटीत

बसवि तयाला पणयकमा ठरशवल. १७ वया तकामधय तकऱयािचया बाजि उभया

राशहललया शलिगायत जिगमािचा श रचछद करि धमााचया िावाखाली सामाय जितला

एका महासिकटाति वाचशवलयाचा भरम तयाििी धमााचया िावावर पसरशवला. या

अवशदक परिपरच चािगलपण समोर ठवत बराहमणी धमााचया समथाक वचासववादयाििी

३६ समयक विदरोही ि लोकायत

इथलया सामाय जितला सािसकशतक पातळीवर, भावशिक सतरावर ठवि ज आपल

वचासव राखल आह त आजतागायत आपलया शहतसिबिधासाठी शका वा बराहमणवादयाििी

कललया हतयाकािडाची मी वािगीदाखल वरील उदाहरण शदली आहत. अ ी

हतयाकािड द ात गली दोि अडीच हजार वरष साततयाि चाल आह ह धयािात घतल

पाशहज. आजही तच घडत आह. कारण ह बराहमणी धमााच समथाकच आपला

वचासववादी अजडा राबशवणयासाठी ह सार घडशवत आल आहत. तयासाठी

सवासामाय माणसाचा भावशिक सतर शहिसचया पातळीवरच कसा राशहल याची त

सवाच पातळीवर काळजी घतात. शववकाला साद घालणारी कलाकती, साशहतय

तयािचयापयात कस पोहोचणार िाहीत यासाठी सवा सािसकशतक माधयम आपलयाच

ताबयात क ी राहतील यासाठी जीवघणी काळजी करतील. शचतरपट, िाटक, दरद ाि

माशलका याति दाखशवलया जाणाऱया सवा गोषटीवर तयाििा हवया असललया धाशमाक

शरधदािचा पगडा कसा राशहल याचीच खबरदारी त घत असतािा परामखयाि शदसत

आहत. इथ दसऱ यािचया मताचा अिादर करणयाचा परशनच िाही. त मत तयाि मािड िय

यासाठी तो कधी तया बौशदधक सतरावर यणारच िाही याचा आकािताि परयति करणारी

ही वयवसथा आह.

या पाशवाभमीवर या हतयािकड जयाला अशभवयकती सवातितरयावर हलला असही

महणणयाचा परघात आह जरा अशधक खोलवर राजकीय दषटीि पाहि समजि घणयाची

गरज आह, कारण हा कवळ एका धमाातील शरदधािचा परशन िाही. तमही कठलयाही

धमााच असा पण तमही शववकाबिल बोलत असाल तर तमहाला शजवित राहणयाचा

अशधकार िाही असच ह वचासववादी मिडळी या हतयािदवार आपलयाला सशचत करत

आहत. तयासाठीच फकत तयाििी धाशमाकतचा मखवटा चढशवला आह. कारण

कठलयाही धमााि (अवशदक परिपरा सोडि) आपलया शरदधा तपासि घणयाची मभा

ठवलली िाही.

आशथाक, लशगक शकि वा वयशकतक रागालोभापायी होणार खि शकि वा हतया

आशण राजकीय हतया यािचयात मलभत फरक आह. पशहलया परकारचया हतया या

पणापण वयशकतक सवरपाचया आशण कवळ वयशकतगत भौशतक फायदया-तोटयाििा समोर

ठवि कललया असतात. अ ा खिािच ोध शकि वा उकल करण फारस अवघड िसत.

पण अ ा खिािचयामळ सामाशजक हािीही कणाला जाणवत िाही. पण राजकीय

हतया या वगळया आशण एकण समाजावर दरगामी पररणाम घडशवणाऱया असतात.

राजकीय हतयािमधयही दोि परकार आहत. पशहली हतया ही सततासपधति होत. अ ा

हतयािच खिीही सहज पकडल जाऊ कतात आशण अ ा हतयाििी समाजाच मलभत

३७ कोण होत डॉ. दाभोळकर, कॉ. पानसर, परा. डॉ. कलबरगी?

अस फारस िकसाि ि होणयाचच परमाण जासत असत. दसऱया परकारची राजकीय

हतया मातर सततला महणज वयवसथला बदलणयासाठी शकि वा दरसत करणयासाठी जया

कती व वयकती उभया राहतात. जयािचा परसथाशपत सततचया आशण शति शिमााण कललया

वयवसथचया अशसततवालाच धोका वाटतो, तयाििा िषट करणयासाठीच होतात. अ ा

परकारचया हतयािमधय खि परसथाशपत वयवसथा आशण शतच समथाक असलयामळ

परतयकषात जयािचयामाफा त या हतया घडशवलया जातात, त सतताधाऱयाििी शिवडलल

बळीच बकर असतात. कायदयाचया भारषत आशण आजचया यायय वयवसथचया

सिदभाात त परतयकष कणी असल तरी या खिािच सतरधार मातर तयािचयामाग उभी

असलली परसथाशपत वयवसथा आशण सतताधारीच असतात हही लकषात घतल पाशहज.

ह सतताधारी िहमीच राजकीय शसिहासिावर बसलल असतात अस िाही तर एकण

मािवी मदचया वर अिशतम सतता गाजशवणारी जी सािसकशतक वयवसथा असत जी धमा,

कला, साशहतय इतयादी माधयमाति परकट होत असत या वयवसथला आपलया कयात

ठव पाहणाऱया सािसकशतक वयवसथच दावदार राहणयाचा त परयति करतात. लोक ाही

लोकमतावर अवलिबि असत आशण लोकमत ह परसथाशपत सािसकशतक वयवसथा

शिधााररत करत असत. तयामळ राजकीय सतताधारी दखील या सािसकशतक

सतताधाऱयाििा टरकि आशण दबकि असतात. भारतीय सिशवधािामधय एका आद ा

समाजाचया सवा कयता कायद ीरररतया शिमााण कललया असलया तरी इथल

राजकीय सतताधारी परिपरा रण आहत. तयाच ह एक परमख कारण आह. तयामळच

अ ा हतयािचया खऱया सतरधाराििा हात लावणयास राजकीय सतताधारी दबकतात.

खरतर ह सतरधार महणज एक शवचारधारा असत आशण या शवचारधारला परवाशहत

करणाऱया तयािचया अिक समशवचारी सिघटिा असतात. अ ा हतयाििा परशतबिध करण

महणज अ ा शवचारधाराििा परवाशहत करणाऱया सिघटिाििा परशतबिशधत करण. पण

राजकीय सतताधाऱयाििा तयािचया अशसततव शचितपायी ह कय होण थोड अवघडच. डॉ.

दाभोळकर, कॉ. पािसर आशण परा. डॉ. कलबगग यािचया हतया या तया वयकतीचया

हतया िाहीत तर इथलया परसथाशपत सािसकशतक वयवसथला आपलया शवचार परिपरचया

शवरोधाच परशतक वाटतात. ही परशतक िषट करि तया अ ा परोगामी शवचार परिपराििा

िषट शकि वा दह त बसव पाहतात. मािवी सवातितरयाचा सिकोच करणारी तयाचया

परशतभला आशण शरम कतीला गलाम कर पाहणारी ही सािसकशतक वयवसथा िषट करि

शरमाशधशषठत, समताशधशषठत आशण परमाशधशषठत आद ा समाजवयवसथा शिमााण करण ह

शवदरोही सािसकशतक चळवळीच काम आह. हीद झालल तीिही महामािव तच काम

करत होत. महणि या शहिसतर सािसकशतक वयवसथि या शतघािची हतया कली. कतरयाला

दगड मारला तर कतरा दगडाचा चावा घतो, शसिहाला दगड मारला तर मातर तो दगड

३८ समयक विदरोही ि लोकायत

मारणाऱयावर झप घतो. परोगामी कतीिी आशण वयकतीिी आपलया शहदािचा खि

करणाऱया िमकया कती व परवतती ओळखलया पाशहजत एवढच या शिशमतताि मािडावस

वाटत.

वचन साशहतयाधाररत गरिि यादी

१) बसवणणािशवरषयीच श लालख

२) श लालखातील श व रण

३) वचि साशहतयाच पराचीि सतरोतको

४) बसवसतरोताची वचि – १

५) श वयोग परदीशपका ६) इममडी शचकक भपालाच सािगतय ७) बसवणणािची टीकासहीत वचि

८) कोडगोळी क ीराजाची कती ९) तोदट शसधदशवर भावरतिाभरण सतरोत

१०) बसवणणािची टीकासहीत वचि – २

११) चिबसवणणा रषटसथल वचि महाखिड

१२) वचि सिकलि खिड – ४

१३) बसवणणािची वचि

१४) सिकीणा वचि सिपट – १

१५) शसदधरामशवरािची वचि

१६) वचि ासतरसार १७) बसवमागा – १

१८) बसवमागा – २

१९) श व रणािचा कायक शसधदाित बसवमागा – ३

२०) किााटक गािधी हडकर मिजपपा २१) वचि साशहतय परकटिचा इशतहास

२२) कळदी सिसथाि – समगर अधययि

२३) सारिगशरी २४) सवादी राजघराण

२५) शबळगी राजघराण २६) सवरवचि शवचार सिकीणा सिपट २७) श वािभव पशतरका २८) कलयाणची अविती २९) भारत सवातितरय आशण किााटक

एकीकरणात शलिगायतािच पातर

(सिदभि : िहािारगि, प. ८८२)

दवी चम कार न हत, ही पोटाथीर गा डयाची हातचलाखी मचावर उलगडन दाखवत होत त कायरकारणभाव यानी याना गो या घात या त हा मी परकषकात होतो मला नककी ठाऊक आह की याच खर ल य मीच होतो इितहासाला फासलला रग खरवडन त खरा इितहास ऐकवत होत. पोटितडकीन मचाव न यानी याना गो या घात या मला नककी ठाऊक आह की याच खर ल य मीच होतो मो यारसमोर उभ राहन त सागत होत की आ ही तमच गलाम नाही यानी याना गो या घात या मला नककी ठाऊक आह की याच खर ल य मीच होतो मला आता नककी उमजलय त मचावर उ या िकवा मो यारसमोर या होरकयाला गोळी घाल शकतात पण परकषकाला वधणारी ो याना सपवणारी

मोचरकर याला जायबदी करणारी गोळी या याजवळ अिजबात नाहीय आता परकषकानीच ो यानीच

मोचरकर यानीच होरकया हायला हव...

– राजा िशरग प, ‘परॉिमिथअस’