หนงสออานเพมเตม

ชด ของดบานฉน ปรศนาค าทาย

เพออนรกษและเผยแพรภมปญญาทางภาษาถน

พฒนา เปลยนไธสง : เรอง

ลขต แกนอนทร : ภาพ

ค าน า

หนงสออานเพมเตม ชด ของดบานฉน เรอง ปรศนาค าทายเปนหนงสอ ทผเขยนไดเขยนขนส าหรบใชประกอบการจดการเรยนการสอนสาระการเรยนรภาษาไทย ชนมธยมศกษาปท 6 เพอพฒนาการเรยนการสอนใหผเรยนทมผลสมฤทธทางการเรยนสงขน หนงสออานเพมเตมชดนเปนหนงสออานเพมเตม ทน าเสนอเนอหาสาระเกยวกบวรรณกรรมพนบานในอ าเภอกระสง จงหวดบรรมยประเภทปรศนาค าทาย โดยการรวบรวมของนกเรยนและน าเสนอเปนการเลาเรองราวเพอใหผเรยนตระหนกและชวยกนอนรกษวรรณกรรมพนบานไวเปนมรดกของชาตตอไป พรอมทงสามารถอธบายภมปญญาทางภาษาไดอยางถกตองชดเจน และน าไปประยกตใชในชวตประจ าวนได

หนงสออานเพมเตมชดนส าเรจลลวงลงไดดวยด ตองขอขอบคณนายวเชยร ประยรชาต ขาราชการบ านาญ สถาบนพฒนาวทยฐานะขาราชการครและบคลากรทางการศกษา นางทองเจยว วงศสวาสด ขาราชการบ านาญ อาจารย ๓ ระดบ ๙ รศ. สงบ บญคลอย ขาราชการบ านาญ และขอขอบคณนายน าสง ทรงวฒนะสน ผอ านวยการโรงเรยนกระสงพทยาคมทกรณาอนญาตใหการสนบสนนในการน า หนงสออานเพมเตมชดนไปใชใหเกดประโยชนกบผเรยนเปนอยางยง

ฉะนนจงหวงวาการเรยนการสอนจะท าใหผเรยนมผลสมฤทธทางการเรยน สงขน และบรรลตามจดประสงคทตงไว

พฒนา เปลยนไธสง

หนวยการเรยนรท ๕

หนวยการเรยนร เมองแปะ

มาตรฐานการเรยนร

ท 5.1 เขาใจและแสดงความคดเหน วจารณวรรณคดและวรรณกรรมไทยอยางเหนคณคา และน ามาประยกตใชในชวตจรง

ตวชวด

รวบรวมวรรณกรรมพนบานและอธบายภมปญญาทางภาษา

จดประสงคการเรยนร

๑. วเคราะหและจ าแนกประเภทปรศนาค าทายได ๒. อธบายรปแบบ เนอหา สวนประกอบของปรศนาค าทายได ๓. เลาเรองสรปปรศนาค าทายได ๔. ตระหนกและมสวนรวมในการอนรกษและเผยแพรปรศนาค าทาย

๑

ปรศนาค าทาย

ปรศนาค าทาย เปนวรรณกรรมพนบานทสบตอกนมาโดยผานคนรน

หนงไปสคนอกรนหนงดวยวธเลาสกนฟง ไมมการบนทกเปนลายลกษณอกษร เราเรยกวา มขปาฐะ วรรณกรรมประเภทนไดเปนมรดกทางภมปญญาของคนในสงคมสบตอกนมาหลายยคหลายสมยแลว

ปรศนาค าทาย คตชาวบานประเภทนสมพนธกบภาษาอยางมาก เพราะ

เปนการผกถอยค าเปนปรศนาใหผอนขบคด ปรศนาค าทายชวยฝกใหคนรจกคด มไหวพรบ รอบคอบ รจกสงเกตธรรมชาตและสงแวดลอมรอบตว

ค าวา ปรศนา พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒

ไดใหค าจ ากดความวา “สงหรอถอยค าทผกขนเปนเงอนง า เพอใหแกใหทาย”

ฉะนนปรศนาค าทาย หมายถง ถอยค าทผกเปนเงอนง า เพอใหแก ใหทายระหวางบคคลในสงคมเดยวกน หรอบคคลทมความสมพนธใกลชดกน หรอบคคลทมความสมพนธใกลชดกน เชน เครอญาต มตรสหาย โดยมงทจะ ทดสอบเชาวปญญาและความสนกสนาน ปรศนาค าทายนยมเลนกนมากใน หมเดก ๆ เมอตอนวางหลงจากเสรจสนภารกจประจ าวน ๒

สวนประกอบ ของปรศนาค าทาย

ปรศนาค าทายมสวนประกอบ ๖ สวน แตโดยทวไปจะมลกษณะ ไมครบ ๖ สวน กลาวคอ อาจจะมเพยง ๓ สวน ซงขนอยกบปรศนานน ๆ

ดวย สวนประกอบทส าคญ ไดแก ๑. อารมภบท คอ อะไรเอย (ภาคกลาง) ไอไหรหา (ภาคใต)

อะหยงเกาะ (เหนอ) อนหยงเกาะ (อสาน) เปนตน ๒. บอกสมญา คอ บอกค าปรศนาหรอตวปรศนานน ๆ ๓. พรรณนาลกษณะ บอกลกษณะรปพรรณหรอสณฐาน เพอขยาย

ตวปรศนา ๔. จดบอด จดสะดดใจ เปนค าอธบายลกษณะเพมเตมเชงเปรยบเทยบ

ซงอาจจะท าใหผทายสบสนหรอเกดความสนใจยงขน ๕. บทสรป คอ เปนค าถามทชดเจน เชน แมนหยง (อสาน)

ใครทราบไดบาง (ภาคกลาง) ๖. ค าตอบ คอ ค าเฉลย ทผทายจะสงวนไวบอกในภายหลง

๓

ใหสงเกตปรศนาค าทายและสวนประกอบทส าคญตอไปน

ภาค อารมภบท สมญา พรรณนา จดสะดดใจ บทสรป ค าตอบ

ภาคใต

ไอไหรหา ๑

คนเบด ๒

เจดทง ๓

ขามคง พระยาแมน ๔

ใครทายจะไดแหวน ๕

(รงกนน า) ๖

ภาคกลาง อะไรเอย ๑

ตกดงตบ ๒

หมาไลตะครบ ๓

แมลงวนโหหว ๔

(อจจาระ) ๖

ภาคอสาน หอยอยหลก ๒

ตกกเตม ๓

บตกกเตม ๓

แมนอหยง ๕

(มะพราว) ๖

ภาคเหนอ เหดกระดาง

๒

อยขางดอย

๓

คอยบหน (เหน)

๔

แตหยบได (หยบ-หยบ) ๔

(ใบห) ๖

ขอสงเกต : ค าปรศนาค าทายของภาคเหนอและภาคอสานไมคอยนยมใชสวนอารมภบท ( วรรณกรรมทองถน : ธวช ปณโณทก) ๔

โอกาสและวธการเลน ปรศนาค าทาย

การเลนปรศนาค าทาย สวนใหญเปนการละเลนของเดก ๆ บางครง

ผใหญอาจจะน ามาทายเดก ๆ เพอฝกเชาวปญญาบางในโอกาสอนควร สถานทสวนใหญมกจะเปนบานเรอนและเปนเวลาค า หลงจากรบประทานอาหารเยนเสรจ ผใหญอาจจะนงคยกนหรอท างานหตถกรรม สวนเดก ๆ รวมกลมเลนการละเลนของเดก เชน เลนแมงมมขยมหลงคา จ าจ เลานทาน และปรศนาค าทาย

กาญจนา นาคพนธ ไดเขยนไวในหนงสอ เมอวานน ตอนเดกคลองบางหลวง วา

“ตอไปนจะเลาถงการเลนการรวมกนเปนกลมทงเดกชายเดกหญง.....ซงชมนมกนบนเรอนและมกจะเปนตอนหวค า ถาเดอนมดกจะชมนมกนในหอกลางทมโคมแกว มหลอดตะเกยงยาว.....แตถาเปนเดอนหงายกจะออกไปชมนมกนนอกชาน การเลนแบบนนงเลนกบพนกระดานเปนกลมม ๒-๓ อยาง”

(จ าจ รองเลน เลานทาน และการเลนทาย) ๑

ในสมยกอนมมหรสพแสดงนอยมาก สอเพอความบนเทงใจ เชน โทรทศน วทย และอนเทอรเนตยงไมม ฉะนนเดก ๆ จงตองแสวงหาวธ ทจะเลนสนกสนานในยามวาง โดยจดการละเลนของเดก ๆ ตามโอกาส การละเลนของเดกไมวาจะเปน จ าจ เลานทาน การเลนปรศนาค าทายเหลานลวนเปนมรดกทจ าสบตอมาผานคนรนหนงสคนอกรนหนง เดกรนนองจะจดจ าสบตอจากเดกรนพ ๆ อยางตอเนอง ------------------------------------------------ ๑ กาญจนา นาคพนธ, เมอวาน ตอนเดกคลองบางหลวง เลม ๑ (ส านกพมพเรองศลป

พ.ศ. ๒๕๒๐ ) หนา ๑๒๖.

๕

ตวอยางปรศนาค าทายในแตละภาค

ภาคกลาง อะไรเอย หลงงอ ๆ กนหญาหมดทง (เคยวเกยวขาว) สามขาเดนมา หลงคามงส าล (คนแกผมหงอกถอไมเทา) ภาคเหนอ สหพนตา กนปลาในน า (ยอ) น าตนนอย หอยขางฝา เหลยวหาบหน (ใบห) (หมอน านอย หอยขางฝา มองหาไมเหน) ภาคอสาน งวเหลยง สขางโปง ออกหากนแตเซา (พระบณฑบาต) (ววสเหลอง สขางโปง ออกหากนแตเชา) อมแลวไห วางไวแลวเซา (เซา –หยด) (แคน) ภาคใต อยากเปนช แตไมมศล (กลวยบวชช) ไอไหรหา ตนเทาสายปาน ดอกบานเตมเวหา (วาว)

การเลนปรศนาค าทายแตละภาค ภาคกลาง ธรรมเนยมการเลน

ปรศนาค าทายแบงเปน ๒ ฝาย ผลดเปลยนกนทาย ถาหากฝายใดตอบไมได ตองกลาววา “ยอม” ฝายยอมแพจะถกสงใหกระท าอยางใดอยางหนงตามขอตกลง เชน กนน า ถกเขกเขา หรอถกสงใหเขกพน กอนจะเฉลย มค าถามใหฝายแพรบสภาพอกวา “หนาเบยวหนาบด ขาวเหนยว ตดตด จะกนหรอไมกน” ฝายแพตอบวา “กน” ฝายผทายกจะเฉลย

๖

สวนในภาคใต การเลนปรศนาค าทายจะแบงเปน ๒ ฝายเชนเดยวกน ฝายทายจะตงปรศนากอน ถาตอบไมได ฝายทายกจะขายเชนเดยวกน คอขายวา

“ขาย ๆ ไปชายเล (ทะเล) พบจนเขาเฉเรยกเตยเรยกไมเรยก” ฝายแพตองตอบวา “เรยก” หรอาจจะขายวา “ขาย ๆ ไปชายคลอง พบหมาพองกนไมกน ๑ ” ฝายแพตองตอบวา “กน” ฝายทายจงเฉลย

ในภาคเหนอและภาคอสาน ไมมการขายกอนเฉลย แตฝายแพจะตองถกสงใหกนน า เขกพนหรอถกเขกเขา ตามแตจะตกลงกนกอนเลน

-------------------------------------------------------- ๑ ภญโญ จตตธรรม, ปรศนาค าทาย, (วทยาลยครสงขลา, เอกสารส าเนา) หนา ๘.

๗

ประเภทของปรศนาค าทาย

การจดแบงประเภทของปรศนาค าทายมกใชเกณฑวา ค าปรศนานน ๆ เกยวของกบเรองใด เชน ค าปรศนาเกยวกบมนษย เครองมอท ามาหากน เครองใชในบานเรอน อาหาร การละเลนพชผลไม และกจกรรม ฯลฯ

๑. ปรศนาทเกยวกบมนษย คอ ค าทผกขนเปนปรศนาใหทายนน จะมค าเฉลยทเกยวกบอวยวะ อากปกรยา และกจกรรมมนษย เชน ตดกกบตาย ตดปลายบเหยว แมนหยง (เสนผม) (ตดโคนกไมตาย ตดปลายไมเหยว ใชอะไร) ไอไหรหา ขาไปสองคน พอมดฟามวฝน กลบมาคนเดยว (เงา)

๒. ปรศนาทเกยวกบเครองมอท ามาหากนและการประกอบอาชพ ผกขนเปนปรศนาค าทายเกยวกบการประกอบอาชพและเครองมอประกอบ อาชพ เชน อะไรเอย ตาแกหลงโกง ลงน ากไมขน (เบด) ควายแมวอง (โคงเปนวง) กนหญาเสยง (สนหมด) ทง (ทง) (เคยว)

๘

๓. ปรศนาเกยวกบพชและสตว คอ ค าทผกขนเปนปรศนาใหทาย จะมค าเฉลยทเกยวกบผลไม พชผก และสตว เชน อะไรเอย หลงคาตดกบตว โผลหวออกนอกชายคา (เตา) มาแตเมองลาง เอาหวยางตางตน (หอย) ไอไหรหา มตารอบตว หวไวจก (สบปะรด)

๔. ปรศนาเกยวกบดนฟาอากาศ คอ ค าทผกขนเปนปรศนาใหทาย

จะมค าเฉลยทเกยวกบดนฟาอากาศและธรรมชาตรอบตว เชน สกเตมฟา กายอบเถง (ดาว) (สกเตมทองฟา กาดงยอไมถง) อะไรเอย เขยวชอม พมไสว ไมมใบ มแตเมด (ฝน)

๕. ปรศนาเกยวกบของกนของใช คอ ค าทผกขนเปนปรศนาใหทาย

จะมค าเฉลยทเกยวกบอาหารหรอสงทเกยวของกบอาหารหรอของใช เชน สกเคะ สกขาง สกคาฮง สกคาฮ (ขนมครก) (สกแกะ สกยาง สกคารง สกคาร) อยากเปนช แตไมมศล (กลวยบวชช)

๙

๖. ปรศนาเกยวกบการแสดง การละเลนและกฬา คอ ค าทผกขน เปนปรศนาใหทายจะมค าเฉลยทเกยวกบการละเลน ดนตรและกฬา เชน อะไรเอย มาจากเมองจน ยกตนใหคนด (งว) เคาอยดอย ปลายซอพลอยอยบาน (ป) (ตนอยบนเขา ปลายมาอยทบาน)

๗. ปรศนาเกยวกบศาสนาและประเพณ คอ ค าทผกขนเปนปรศนา ใหทายจะมค าเฉลยทเกยวของกบศาสนา ประเพณและวฒนธรรมของไทย หรอสงทเกยวของกบศาสนาความเชอ เชน อะไรเอย เปนแผนแตเรยกใบ ตงไวบนฐานอฐ เปนสงศกดสทธ อยในวดในวา (ใบเสมา) ไปทงหม อยผเดยว (เผาศพ) จะอยางไรกตามแตยงมปรศนาค าทายอกจ านวนมากในทองถนตาง ๆ ซงอาจจะมความผดเพยนกนไปตามสภาพของทองถนนน ๆ ซงบทตอไป จะกลาวถงปรศนาค าทายในทองถนอ าเภอกระสง จงหวดบรรมย

๑๐

ปรศนาค าทายอ าเภอกระสง

กอนนกเรยนจะเลนทายปรศนาค าทาย ใหนกเรยนทราบรายละเอยดเกยวกบอ าเภอกระสงกอน

ประวตอ าเภอกระสง (ส านกงานการประถมศกษาอ าเภอกระสง, ๒๕๔๑)

ค าขวญ แผนดนธรรม ล าน าช ประเพณชนสามเผา ชมชนเกาเมองโบราณ กรอบหอมหวานกระยาสารท หวผกกาดอบน าผง รสนาทงหมย าไทย งามผาไหมพนเมอง ประวตความเปนมา อ าเภอกระสงเดมเปนหมบานเลก ๆ ชอนมาจากค าวา กะซอต

แปลวา ยากจนบานนขนตรงกบต าบลสองชน อ าเภอเมองบรรมย ตอมาใน ป พ.ศ. ๒๔๘๐ ไดยกฐานะเปนต าบลกระสงและโดยทมทางรถไฟผาน จงเปนยานการคามความเจรญขนตามล าดบ จงไดรบการจดตงเปนกงอ าเภอ เมอป พ.ศ. ๒๔๙๕ ครงแรกม ๓ ต าบล คอ กระสง สองขน และล าดวน ป พ.ศ. ๒๕๐๑ ไดยกฐานะเปนอ าเภอกระสง

สภาพทวไป

อ าเภอกระสงมพนท ๖๕๒.๗ ตารางกโลเมตร คดเปนรอยละ ๖.๓๙ ของพนทจงหวดบรรมย

๑๑

ทตง อ าเภอกระสงตงอยทางทศตะวนออกของจงหวดบรรมยหางจากจงหวด บรรมย ๓๕ กโลเมตร

อาณาเขต

ทศเหนอ จรดอ าเภอสตก จงหวดบรรมย ทศใต จรดอ าเภอประโคนชย จงหวดบรรมย ทศตะวนออก จรดอ าเภอเมอง จงหวดสรนทร ทศตะวนตก จรดอ าเภอหวยราช จงหวดบรรมย

ลกษณะภมประเทศ เปนทราบสง สภาพดนเปนดนปนทราย มปาไมเลกนอย สวนมากเปน ปาเบญจพรรณ ซงยงเหลออยในเขตปาสงวนแหงชาตตามแนวฝงล าช ซงเปน เสนแบงเขตแดนระหวางจงหวดบรรมยกบจงหวดสรนทร

การปกครอง อ าเภอกระสง แบงการปกครองออกเปน ๑๑ ต าบล ๑๕๘ หมบาน

ภาษาถนอ าเภอกระสง ภาษาเขมร ภาษาสวย ภาษาไทยลาว

๑๒

ปรศนาค าทาย (๑)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เดมตยสะเลอะทม

ภาษาไทย

อะไรเอย ตนเลก ใบใหญ

รม

๑๓

ปรศนาค าทาย (๒)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เมยนทะเมทรอบโคลน

แตเมอมยเขย

ภาษาไทย อะไรเอยมฟนรอบตว แตมองไมเหน

สบปะรด

๑๔

ปรศนาค าทาย (๓) ภาษาเขมร สะเดยเวย เจอมอเนะ โตวเบะอเนาะ ภาษาไทย อะไรเอย ตดทน แตไปเกบทโนน

หญาเจาช

๑๕

ปรศนาค าทาย (๔)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เมยนสเลอะ มนเมยนเดอม

ภาษาไทย

อะไรเอย มแตใบไมมตน

ใบห

๑๖

ปรศนาค าทาย (๕)

ภาษาเขมร สะเดยเวย สอตะปวก ปรดอเมอด

ภาษาไทย

อะไรเอย กนทกน แตออกทปาก

ปน

๑๗

ปรศนาค าทาย (๖)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เดอเตยบ กยกะปว

ภาษาไทย

อะไรเอย เดนเตย แตนงต า

สนข

๑๘

ปรศนาค าทาย (๗)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เขยวชอม พมไสว

มนเมยนสะเลอะ เมยนแตเกรอบ

ภาษาไทย อะไรเอย เขยวชอม พมไสว ไมมใบ มแตเมด

ฝน

๑๙

ปรศนาค าทาย (๘) ภาษาเขมร

สะเดยเวย จบบานยวเงอบ จบมนบานตกกะบว

ภาษาไทย อะไรเอย จบไดเอาตาย จบไมไดเอาไวสง เหา

๒๐

ปรศนาค าทาย (๙)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เดมเวยกะเทยเรย แผลเวยกะดดงง

ภาษาไทย อะไรเอย ตนเขยวชอม ตนพมไสว ผลมนหงกหงอ

พรก

๒๑

ปรศนาค าทาย (๑๐)

ภาษาเขมร สะเดยเวย เปรอมนมอด

ภาษาไทย

อะไรเอย ใชเทาไหรไมหมด

เวลา

๒๒

แบบฝกหดทายเรอง

ค าชแจง ใหนกเรยนตอบค าถามตอไปนใหถกตองชดเจน ๑. ใหนกเรยนบอกประเภทของปรศนาค าทายขางตนใหถกตอง (๑๐ คะแนน)

๑. ประเภท.......................................................................................... ๒. ประเภท.......................................................................................... ๓. ประเภท......................................................................................... ๔. ประเภท......................................................................................... ๕. ประเภท........................................................................................ ๖. ประเภท........................................................................................ ๗. ประเภท........................................................................................ ๘. ประเภท........................................................................................ ๙. ประเภท........................................................................................ ๑๐. ประเภท........................................................................................

๒.ใหนกเรยนวเคราะหภมปญญาของคนในทองถน จากการเลนปรศนาค าทาย ( ๕ คะแนน)

ภมปญญาดาน

๒๓

๓.ใหนกเรยนวเคราะหขอด ขอเสยจากการเลนปรศนาค าทายในสมยกอน

กบการเลนเทคโนโลยในปจจบน ( ๕ คะแนน)

การเลน ขอด ขอเสย ปรศนาค าทาย ๑……………………………

๒…………………………… ๓…………………………….

๑……………………………… ๒…………………………….. ๓……………………………..

อนเทอรเนต ๑…………………………… ๒…………………………… ๓…………………………….

๑…………………………… ๒…………………………… ๓…………………………….

๔. ใหนกเรยนสรปคณคาทไดรบจากการเลนปรศนาค าทาย ( ๕ คะแนน) ………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………. ๕. ใหนกเรยนแสดงความคดเหนเกยวกบการอนรกษและเผยแพรปรศนาค าทาย ในปจจบนและเสนอแนะวธการ ( ๕ คะแนน) ………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………

๒๔

บรรณานกรม

ขนษฐา จตชนะกล. คตชนวทยา. กรงเทพ ฯ : โอเดยนสโตว , ๒๕๔๕. จกรภทร พงศภทระ. คมอการเขยนหนงสอเสรมประสบการณตาม ความตองการของทองถน. กรงเทพ ฯ : ธารอกษร, ๒๕๔๖. ธวช ปณโณทก. วรรณกรรมทองถน. กรงเทพ ฯ : อกษรเจรญทศน , ๒๕๕๔.

ประสทธ กาพยกลอน และนพนธ อนสน. ภาษากบวฒนธรรม. กรงเทพ ฯ : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๔๐. ส านกงานการประถมศกษาจงหวดบรรมย. สารสนเทศ เรอง ทองถน บรรมย, เอกสารอดส าเนา. ๒๕๔๒.

๒๕