หนงสออานเพมเตม ประกอบชดการเรยนรศลปวฒนธรรม

การแกะลายตวหนงตะลง

โดย ผ�ชวยศาสตราจารย� ดร.มนตร วงษ�สะพาน

คณะศกษาศาสตร� มหาวทยาลยมหาสารคาม

๒

คานา

เอกสารประกอบการเรยนรชดการเรยนรศลปวฒนธรรมการแกะลายตวหนงตะลง จดทาข $นตามโครงการหน'งคณะหน'งศลปวฒนธรรม ประจาปงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๕๘ ของมหาวทยาลยมหาสารคาม โดยมเปาหมายเพ'อใหนกเรยน นกศกษา คร อาจารย หรอผสนใจนาไปใชในการฝกฝมอในการแกะตวหนงตะลง นอกจากน $น ยงมประโยชนในการฝกสมาธ สามารถนาความรและทกษะท'ไดไปตอยอดเพ'อผลตผลงานศลปะหตกรรมเพ'อเพ'มมลคาและจาหนาย หรอเปนแนวทางในการนาวสดเหลอใชในทองถ'นมาดดแปลงใชประโยชน ซ'งจะสงผลใหผ ท'เรยนรไดเหนคณคาของศลปวฒนธรรมไทยและรวมกนสงเสรมความเปนไทยใหเขมแขงย'งข $น หวงเปนอยางย'งวา ชดการเรยนรศลปวฒนธรรมการแกะลายตวหนงตะลง จะชวยรงสรรคคณคามรดกทางวฒนธรรมทองถ'น และเปนแนวทางสงเสรมใหเดกและเยาวชนไทย ท'มพรสวรรคดานศลปะการแกะตวหนงไดมโอกาสฝกฝนและพฒนาฝมอ อนจะทาใหเกดการพฒนาท'ย'งยนสบไป

ผชวยศาสตราจารย ดร.มนตร วงษสะพาน

ตลาคม ๒๕๕๘

๓

สารบญ

บทท$ หนา ๑. ความเปนมาเก$ยวกบการเชดหนง ๑

๒. ประวตความเปนมาของหนงตะลง ๙

๓. การแกะตวหนงตะลงในภาคใต ๑๖

๔. การแกะตวหนงตะลงในภาคอสาน ๓๒

๕. การแกะและการประกอบตวหนงตะลง ๔๖

บรรณานกรม ๕๖

บทท$ ๑ ความเปนมาเก$ยวกบการเชดหนง

ศลปะการละเลนและการแสดงพ $นบานเปนผลผลตทางวฒนธรรมของกลมชนตาง ๆ เชนเดยวกบวฒนธรรมดานอ'น ๆ ท'มนษยสรางสรรคข $นเพ'อตอบสนองความตองการของตนเองและสงคมในชมชนน $น ศลปะการละเลนและการแสดงพ $นบานจงมบทบาทตอชมชนผ เปนเจาของศลปะการละเลนเหลาน $นหลายประการ ท $งดานการใหความบนเทงและดานอ'น ๆ โดยเฉพาะการประกอบพธกรรมท'แสดงถงความเจรญรงเรองของอารยธรรมในชมชนน $น ๆ นอกจากน $นยงมสวนสนบสนนความเช'อของกลมคนในสงคม มสวนสงเสรมทางการศกษา และปลกฝงคานยม เปนตน ศลปะการละเลนเก'ยวกบตวหนง เปนศลปะการละเลนแขนงหน'งท'มมาอยางยาวนานจนกระท'งไมสามารถสบคนตนตอหรอจดเร'มตนของศลปะการละเลนจากตวหนงได อยางไรกตามเปนท'เช'อกนวาจดเร'มตนของศลปะการละเลนจากตวหนงเกดจากการเลนเงาซ'งเกดจากแสงของดวงอาทตยและแสงจากกองไฟและไดพฒนามาเปนการใชตวหนงในการเลนเงา และศลปะการละเลนจากตวหนงน $กไดรบการพฒนาใหมรปแบบการละเลนท'หลากหลายมากย'งข $นตามความเช'อและความตองการของแตละทองถ'น โดยมกใชในการเลาเร'องราวหรอการแสดงเปนนทานจากเร'องส $นๆ พฒนามาเปนเร'องราวท'ยาวมากข $น และมการพฒนาเร'องราวจากการบรรยายหรอการบอกเลาใหเปนบทรองท'ไพเราะ เพ'อใหเปนท'นาสนใจมากย'งข $น การแสดงตวหนงเปนสวนหน'งของการแสดงศลปะการเลนเงาซ'งมมานานมากแลว และยงเปนการแสดงท'แพรหลายในสมยกอนพทธกาล โดยเฉพาะในประเทศไอยคปต หรออยปต ซ'งถอเปนการแสดงท'ราชสานกของฟาโรหหรอกษตรยของอยปต1 การแสดงหนงหรอศลปะการเลนเงาในอยปตในคร $งน $นเกดข $นเพ'อ สรรเสรญพระเกยรตคณของพระมหากษตรย หรอสดดวรชน เปนแบบอยางการแสดงแกอนชนรนหลง เปนการแสดงอานาจขขวญศตร โดยใชการแสดงเปนส'อ นอกจากน $มนยายปรมปราบางเลมกลาววา การแสดงหนงหรอศลปะการเลนเงาและหนในอยปตจะใชตวละครท'ทามาจากกระดาษแขงหรอดบก และกลมคนท'จะนามาแสดงคอ กลมวนพก ซ'งมอาชพมอบความบนเทงใหกบคนท'วไป กลมวนพกเอาเร'องราวของบคคลสาคญท'ไดรบการจารกไปเลาสใหผ อ'นฟงโดยใชดนตรประกอบประเภทพณสายเดยว หรอท'เรยกวา “เรบษ” มาบรรเลงประกอบการเลาเร'อง ในระยะตอมาพวกเขาไดปรบปรงการเลาเร'องดวยการทารปวรชน และรปตวละครอ'น ๆ มาใชประกอบการเลาเร'อง

1 สจตรา มาถาวร. (๒๕๔๑) หนงใหญและหนงตะลง. เอส.ท.พ เวลด มเดย : กรงเทพฯ. หนา ๙ - ๑๒.

๒

การแสดงของกลมวนพก นอกจากจะมท $งตวหนงและดนตรแลว การเลาเร'องจะใชรปตวละครเชดไปเชดมารอบกองไฟ ถอเปนการเคล'อนไหวท'เพ'มความสนกสนานย'งข $น การแสดงหนงเปนมหรสพท'เกดจากการนาหนงสตวชนดตาง ๆ เชน หนงควาย หนงวว หนงเกง หนงกวาง ฯลฯ มาผานกระบวนการฟอกตากแดดจนแหงกอนท'จะแกะหนงเปนรปตวละครตาง ๆ เพ'อใชในการแสดงประกอบการเลาเร'อง ตวหนงท'แกะเปนลวดลายฉลเรยบรอยแลวจะลงสสนใหสวยงามจากน $นจงนามาตอกานไมไวสาหรบคนจบหนงใชถอเวลาเชด ผ เชดจะตองเชดหนงอยหนาจอหรอหลงจอ ซ'งทาข $นจากผาขาวขงเปนจอหนงส'เหล'ยม สวนดานหลงจอจะใชแสงไฟสองเพ'อใหเหนเงาของตวหนงปรากฏข $นบนจอ ผชมท'อยเบ $องหนากจะเหนการเคล'อนไหวของเงาหนงไปมา รปแบบการแสดงน $เรยกวา การเลนเงา (Shadow Play) หรอ “หนงเงา” 2 การแสดงท'ปรากฏข $นบนหนาจอหนงน $นจะตองใชแสงซ'งถอวาเปนสวนประกอบสาคญอยางหน'งสาหรบการแสดงหนง สมยกอนจะใชไฟสมข $นจากกะลามะพราว หรอใชตะเกยงท'ใชไขมนสตว หรอน $ามนจากพชเปนเช $อเพลง แตภายหลงเปล'ยนมาใชตะเกยงเจาพายและหลอดไฟฟาแทน แตโบราณกลาวไววา แสงไฟท'ไดจากธรรมชาตจะใหความสวางนวลตากวาแสงไฟจากสปอรตไลต แตความยงยากในการจดเตรยมเช $อเพลงทาใหการแสดงปจจบนนยมใชสปอรตไลตมากข $น พฒนาการท'เกดข $นเก'ยวกบตวหนง ถอเปนศลปะการแสดงท'ไดรบความนยมอยางสง ในชวงเวลาหน'ง แตไดเร'มลดความนยมลงเม'อมการแสดงประเภทอ'นท'ทนสมยและเปนท'นาสนใจมากกวา แตน'นถอเปนบทบาทในดานการใหความบนเทง แตในดานการปลกฝงคานยมของทองถ'น และการสงเสรมการเรยนรภมปญญาของทองถ'นหรอขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ ศลปะการละเลนจากตวหนงยงเปนสญลกษณท'สาคญท'แสดงถงความเจรญรงเรองทางวฒนธรรมของทองถ'นน $นๆ ได นอกจากน $นยงสามารถนามาเปนส'อในการบรณาการเพ'อการเรยนรของเดกและเยาวชนเพ'อเช'อมโยงประสบการณของทองถ'นกบความรในแขนงวชาตางๆ ซ'งจะเปนการพฒนาการเรยนรของนกเรยนใหมประสทธภาพมากย'งข $น ดงน $น การศกษาเก'ยวกบศลปะการแกะตวหนงจงจะเปนประโยชนอยางย'งตอการศกษาของนกเรยน และยงเปนการสบทอดภมปญญาท'เปนศลปะเก'ยวกบตวหนงซ'งเปนมรดกทางวฒนธรรมของไทยใหมบทบาทตอสงคมไทยอยางตอเน'องและยงยนในอนาคต

จากการคนควาของคณเย'ยมยง สรกจบรรหาร ซ'งไดคนควาเพ'มเตมเก'ยวกบการแสดงหนงหรอศลปะการเลนเงาในอยปต กลาววา พระเจาอเลกซานเดอรมหาราช ผครองอาณาจกรมาเซโดเนยใชเวลาพชตโลกเกอบ ๑๑ ป ในการพชตดนแดนตาง ๆ รวมถงดนแดนของอยปตดวย เม'อพระองคเสดจกลบออกมา หวหนานกพรตไดสรรเสรญพระองควาทรงเปนโอรสของอามอนรา และไดจดงาน

2 สจตรา มาถาวร. (๒๕๔๑) หนงใหญและหนงตะลง. เอส.ท.พ เวลด มเดย : กรงเทพฯ. หนา ๑๓ - ๑๔.

๓

เฉลมฉลองข $น โดยนาการแสดงศลปะการเลนเงาของไอยคปตมาแสดงถงวรกรรมการพชตโลกของพระองคกนอยางครกคร $นมโหฬาร จากน $นพระเจาอเลกซานเดอรมหาราชไดยกทพไปยงเตอรกสถาน ในระหวางทางท'มการหยดทพกมการแสดงหนงเพ'อแสดงความย'งใหญของพระองคข $นเปนประจา เม'อทพของพระองคเขามายงแควนปญจาบ ประเทศอนเดย การแสดงหนงกตดตามมากบกองทพของพระองคดวย และในนครปญจาบน $เอง ถอไดวาเปนประตดานแรกสาหรบการเผยแพรการแสดงหนงในภมภาคเอเชย เพราะฉะน $นการแสดงหนงของชาวเอเชยกเปนสวนหน'งท'ไดรบอทธพลมาจากการแสดงหนงของชาวไอยคปต

หลงจากอนเดยไดรบอทธพลการแสดงหนงมาแลว กไดมการปรบปรงและดดแปลงตามแบบอารยธรรมของศาสนาพราหมณ-ฮนด โดยใชการแสดงหนงเปนการสรรเสรญวรบรษซ'งอยในมหากาพยรามายณะหรอรามเกยรตT จากหลกฐานการแสดงหนงท'เกาแกท'สดในอนเดย ปรากฏอยในคมภรพทธศาสนาภาษาบาลช'อ “เถรกถา” และคมภรมหาภารตะอกหลายตอน ในอนเดยเรยกการแสดงชดน $วา “ฉายานาฏกะ” (ฉายา หมายถง เงา) ซ'งเปนท'นยมอยางแพรหลายในหมของคนอนเดยโบราณนอกจากน $ในประเทศอ'น ๆ ในภมภาคเอเชยตะวนออกยงพบหลกฐานการแสดงในลกษณะเดยวกนอกหลายประเทศ อาท ในประเทศจนปรากฏวามการเลนหนงในสมยราชวงศฮ'น ซ'งตรงกบแผนดนพระจกรพรรดยวนต' (พ.ศ. ๔๙๕ - ๕๑๑) การแสดงหนงคร $งน $นเกดข $นในงานศพของนางเกาเชากนสนมเอกท'พระองคทรงโปรดมากท'สด และดวยความอาลยอาวรณพระองคจงดารสใหนกพรตในลทธเตาจดแสดงหนงข $น โดยใหแสดงถงชวตความเปนอยของนางเกาเชากนเม'อยงมชวตอย การแสดงในประเทศจนคร $งน $น มการดดแปลงการแสดงหนงใหเขากบขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมของชาวจน โดยไดนาเส $อผาและเคร'องประดบมาตกแตงบนตวหนงอกดวย การเลนหนงในประเทศจน3 เช'อวาเปนแบบฉบบของจนเองโดยเฉพาะ ตวหนงของจนในระยะแรกใชผาไหมหรอผาแพรวาดตดเปนรป ตอมานยมทาดวยหนงแกะ สวนหวของตวหนงทาแยกออกจากตวซ'งสามารถเปล'ยนหวได หนงจนนยมเลนเร'องตางๆ ในวรรณคดโบราณของจนเอง นยมเลนเร'องท'วๆ ไป เก'ยวกบกลยทธของนกรบ แสดงใหเหนบทบาทและชวตครอบครวของเขาเหลาน $น หนงจนไมเคยเลนเร'องท'แสดงใหเหนถงอทธพลของวฒนธรรมจากภายนอก การแสดงกนยมกนแตในราชสานก การเลนหนงในประเทศอนเดย ทางซกโลกตะวนออกนบยอนหลงไปนบพนๆ ป มการแสดงหนงกนแลวในอนเดยโบราณเรยกวา แตจะมมานานเพยงใดยากจะหาหลกฐานกาหนดใหแนชดได ปรากฏวา ในคมภรพระพทธศาสนาและคมภรของมหาภารตะ มคาเรยกการละเลนชนดน $วา

3 สธวงศ พงศไพบลย. (๒๕๒๙). หนงตะลง. สงขลา ศนยสงเสรมภาษาและวฒนธรรมภาคใต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ สงขลา.

๔

ฉายานาฏกะ เขาใจวาอนเดยเร'มมการเลนหนงหลงพทธกาลเลกนอย ซ'งนกวชาการสนนษฐานวา ไทย และชวาอาจจะรบตนเคามาจากอนเดย๑ การเลนหนงของอนเดยมหลายแบบ เร'องท'เลนตางกนามาจากมหากาพยสาคญ ๒ เร'อง คอ รามายณะ และมหาภารตะ ซ'งศลปะการแสดงตวหนงแบบอ'นๆ ของอนเดยสวนใหญไดเลกไปแลว เหลอเพยง โธลโลมมาลาตะ (Tholulommalata) ซ'งเปนแบบท'เกาท'สด๒ มเลนกนในภาคตะวนออกเฉยงใตของแควนอนตรประเทศ ใกลเมองมทราส มลกษณะคลายหนงใหญของไทย จอหนงยาวประมาณ ๒๐ ฟต ตวหนงทาจากหนงและมความสงประมาณ ๔ ฟต ระบายสตางๆ อยางสวยงามใชคนเชดและพากย ๒-๓ คน การเลนหนงในเอเชยอาคเนย มการเลนหนงเกอบทกประเทศนอกจากเวยดนามและพมา การเลนหนงในแถบน $แบงออกเปนสองชนดใหญๆ ชนดแรกมตวหนงขนาดใหญเคล'อนไหวไมได (แบบหนงโธลโลมมาลาตะของอนเดย) เชน หนงใหญของไทย และหนงเสบก (Nang Sbek) ของเขมร ชนดท'สองใชตวหนงขนาดเลก ชกแขนใหเคล'อนไหวไดขางหน'งหรอสองขาง เปนหนงท'แพรหลายและรจกกนดกวาชนดแรก มในชวา บาหล มาเลเซย สงคโปร ไทย ลาว และเขมร ซ'งแตละประเทศเรยกช'อตางๆ กนไป ในชวาเรยก วางยงปรวา (Wayang Purwa) หรอ วายงกลต (Wayang Kulit) มาเลเซยเรยกวายงกลต (Wayang Kulit) ไทยเรยกหนงตะลง และเขมรเรยก อายอง (Ayong) การเลนหนงในอนโดนเซย การเลนหนงขนาดเลกดงกลาวมาแลว มความแพรหลายหนาแนนในแถบภาคใตของไทยลงไปถงอนโดนเซย (โดยเฉพาะภาคใตของไทย รฐกลนตนของมาเลเซยและอนโดนเซยเกอบท $งประเทศ) โดยเฉพาะอนโดนเซยนบไดวาเปนประเทศท'นยมศลปะการแสดงตวหนงแพรหลายมากท'สดในแถบเอเชยอาคเนยน $ ท $งยงมความสลบซบซอนในรปแบบและเน $อหา โดยยดม'นเปนขนบประเพณอยางเหนยวแนนในการแสดงท'เรยกวา “วายง” (Wayang) อยมาก 4 คาวา “วายง” ในภาษาอนโดนเซย มความหมายวา “เงา” แตตอมาความหมายของคาน $ไดกลายไป หมายถง “การแสดง” ซ'งอาจเปนการแสดงตวหนง หน หรอละครกได บางคร $งกหมายถง “ผแสดง” แตมกนยมในความหมายท'วา การแสดงมากท'สดคาอธบายอกอยางหน'งของคาวา วายง คอ มาจากคาวา “วาโยห” ซ'งเปนคาเกาของ ชวา แปลวา การเผยใหเหนซ'งการดลใจทางวญญาณ5 แตเดมการแสดงวายงเปนการแสดงทางศาสนาซ'งหวหนาครอบครวจดใหมข $นเพ'ออญเชญวญญาณของบรรพบรษในพธตางๆ เชน การแตงงาน โดยชมเพยงสมาชกในครอบครวและวญญาณเหลาน $จะปรากฏข $นในเงา จะเหนไดวานอกจากการแสดงวายงจะเปนการใหความบนเทงแกผชมแลว ย'งไปกวา

4 ชมเดช เดชภมล. (๒๕๓๑). การศกษาเร'อง “หนงตะลง” ในจงหวดรอยเอด. ปรญญานพนธ ศศ.ม. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนคร

นทรวโรฒ มหาสารคาม. 5 ราน ศกดTสทธTววฒนะ. (ม.ป.ป.). นาฏศลปอนโดนเซย. บ พ บางกอกพร $นต $ง.

๕

น $น วายงมบทบาทสาคญในพธกรรมตามวถชวตของชาวอนโดนเซย ซ'งเปนเร'องราวอนเก'ยวเน'องดวยปรชญาและหลกแหงความประพฤต โดยเฉพาะอยางย'งเม'อเราเรยนรคาวา “ดาหลง” (Dalang) ซ'งหมายถง นายหนง แปลเปนภาษาชวาวา “งดลบวลง” หมายถง การคล'คลายปญหา นอกจากน $ วายง ยงแบงออกเปนหลายชนด แตแรก วายง เปนการแสดงละครแสดงเร'องราวตางๆ จากมหากาพยภารตะและรามเกยรตT ตอมามการสรางตวหนงและหนไมข $นมาเลนแทนตวละคร เพราะคนยอมแปลกใจพอใจ และสนกขบขนในการท'ตวหนงและหนสามารถ เลยนแบบทาทางของคนจรงไดอยางนาประหลาด ทางดานเน $อหาเร'องน $นในยคตอๆ มากเปนการเลาเร'องราวและนยายโบราณจากประวตศาสตร จากวรรณคดอาหรบ แมแตตอนตางๆ ของเหตการณปจจบน เชน การปฏวต ช'อของวายงแตละชนดเรยกตามวสดและลกษณะของเน $อเร'องท'นามาแสดงกม เชน ๑. วายงปรวา (Wayang Purwa) หรอวายงกลต (Wayang Kulit) “กลต” ในภาษาอนโดนเซย แปลวา เปลอกหรอหนงของสตว สวน “ปรวา” คอ บรพา ในภาษาสนสกฤษ แปลวา กอน หรอ แรก น'นเอง ท'เรยกในน $เพราะเปนศลปะการแสดงเกาแก เปนท'นยมแพรหลายมานาน มตวแสดงทาดวยหนหนง (ตวแบน) และเลนเร'องท'มาจากมหากาพยฮนดสองเร'อง คอ รามายณะ และมหาภารตะ จะเหนไดวา เรยกวา ยงกลตตามวสดท'นามาสรางตวหนง เรยกวา ยงปรวา ตามลกษณะเร'องราวท'นามาแสดง (สวนมากเรยก วายงปรวา) ฉะน $น จงเรยกไดสองอยาง แตหมายถงส'งเดยวกน ๒. วายงโกเลก (Wayang Golex) ใชหนทาดวยไม เลนในชวาตะวนตก เลนเร'องรามายณะ และมหาภารตะ เชนเดยวกบวายงปรวา แตในยอรกจาการตาแสดงนยายโบราณของเอเชยดวย ๓. วายงครจล (Wayang Kruchil) ใชหนไมเลนเชนกน แตเร'องท'แสดงนามาจากประวตศาสตรชวามายาปาฮต (มชปาหต) โดยเฉพาะเร'องราวของดามารวลน ซ'งเปนตวละครเอกของเร'อง ๔. วายงเกอโดก (Wayang Gedog) เลนนยานปรมปราจากตานานและประวตศาสตรอนโดนเซย สวนมากเก'ยวกบเร'องราวตางๆ ของปนหย ซ'งเปนวรบรษในตานานและนทานของชวาเกาะตะวนออก ๕. วายงมดยา (Wayang Madya) เปนแบบฉบบของชวาในเร'องวรรณคดอาหรบ และวรรณคดตางๆ ของเอเชย รวมท $งเร'องราวของบคคลตางๆ ท'เก'ยวของกบพระศาสดามฮมหมด การแสดงชนดน $นบวาเปนการเผยแพรศาสนาอสลามไดดวย ๖. วายงเบเบร (Wayang Beber) เบเบร แปลวา คล'ตวผพากยหรอดาหลง ในสมยน $นใชผาเปนช $นๆ ซ'งเขยนรปตางๆ จากสายสลกตามผนงในโบสถวหาร เขาใจวาเปนจดเร'มตนการพฒนาของวายงชนดตางๆ

๖

๗. วายงซลห (Wayang Suluh) เร'มเลนในสมยปฏวต ค.ศ. ๑๘๔๖ หนท'นามาเลนทาเปนรปบคคลสาคญตางๆ เชน หวหนาของท $งสองฝายท'เปนท'รจกกนด เน $อเร'องกลาวถงการด $นรนตอส เพ'ออสรภาพดวยความยากลาบาก ๘. วายงปญจศลา (Wayang Pancasila) คลายคลงกบวายงซลห แตเน $อเร'องเนนหนกไปในทางหลกการและความคดของปญจศลา ๙. วายงกรต (Wayang Kritik) เปนการแสดงหนดบก ซ'งตวเทาน $วคน ต $งไวบนโตะประจาและทาใหเคล'อนไหวโดยการใชแมเหลกลากไปใตกระจกแขนของหนเหลาน $เคล'อนไหวได วายงชนดน $สาหรบเดก ๑๐. วายงวายห (Wayang Wahyu) เลนเร'องในคมภรไบเบ $ล ซ'งแตงโดยหมอสอนศาสนาในชวากลาง ๑๑. วายงโอรง (Orang) หรอ วายงวอง (Wong) (วอง แปลวา คน) เลนเร'องมหาภารตะและรามายณะเหมอนวายงปรวาและวายงโกเลกแตตวแสดงใชคนจรง จะเหนไดวาท $งเน $อเร'องและวสดท'นามาสรางตวแสดงมสวนในการกาหนดเรยกช'อวายงชนดตางๆ ใหแตกตางกนออกไป วายงปรวา หรอวายงกลตเปนวายงชนดท'งดงามและวจตรกวาชนดอ'นท $งหมด เปนท'รวมศลปะท $งหมดของอนโดนเซย ท $งในดานการเขยน การดนตร วรรณคด นาฏกรรม ศลปกรรม รวมท $งประวตศาสตร การศกษา ศานา นโยบายสงคม ความลกลบ และสญลกษณ ตลอดจนหลกปรชญาตางๆ ของชาวอนโดนเซย วายงปรวาหรอวายงกลตน $น เปนศลปะการแสดงแบบขนบประเพณท'มผ นยมมากท'สดในอนโดนเซย ในขณะท'การแสดงหนแบบอ'นๆ น $นนบวนแตจะเส'อมความนยมลงไปตามลาดบ การเลนหนงในมาเลเซย เรยก “วายงกลต” (Wayang Kulit) เชนเดยวกบชวา กลตในภาษามลาย แปลวา เปลอกหรอหนงของสตวเชนเดยวกบในภาษาชวา วายงกลตหรอการเลนหนงในมาเลเซยยงแบงออกไปไดอกเปน ๒ ชนด คอ “วายง สยาม” (Wyang Siam) ออกเสยงวา “วายง เซยม” และ “วายง ชวา” (Wayang Jawa) ออกเสยงวา “วายง ยาวอ” แมจะมช'อเก'ยวของกบสยามและชวา แตรปแบบกเปนแบบมลาย แสดงในแถบรฐชายแดนไทยและมาเลเซย การเลนหนงท $งสองชนดดงกลาวน $ วายงเซยมไดรบความนยมและมเลนกนแพรหลายมากกวา โดยมรฐกลนตนเพยงรฐเดยวท'เปนศนยกลางของวายงเซยม คอ มนายหนงหรอดาหลงและคณะหนงอยรวม ๓๐๐ คณะ สวนวายงยาวอปจจบนคอยๆ เลอนหายไปยงมอยบางกเปนเคร'องบนเทงของผ ดช $นสง หรออยในความอปถมภของเจานาย การเลนหนงมลายท $งสองชนดดงกลาวมวธการเลนคลายคลงกน ขอแตกตางสาคญกคอบทหนง ตวหนง ดนตร และพธกรรม โดยในดานพธกรรม ความเช'อเก'ยวกบภตผวญญาณตลอดจนชนด

๗

และลกษณะของตวหนง มอทธพลของชวาปรากฏอย ทาเลท'ต $งทาใหรฐกลนตนเปนเบาหลอมวฒนธรรมจากไทยรวมท $งอนโดจนซ'งอยทางเหนอ และรฐอ'นๆ ของมาเลเซยตลอดถงอนโดนเซย ซ'งอยทางใต ซ'งสะทอนออกมาในรปแบบของวายงเซยมลกษณะตวหนงของวายงเซยมน $น ตรามงกฎของตวพระถาดอยางผวเผน ทาใหคดวาไดรบอทธพลจากไทยแตถามองอยางพนจพเคราะหแลว ปรากฏวาตวหนงดงกลาวมไดเลยนแบบจากตวหนงของไทยเพยงฝายเดยว แตมลกษณะศลปะกลนตนอนเดนชดรวมอยดวย6 ตวหนงวายงเซยมแบงออกเปนฝายธรรมะและฝายอธรรมเชนเดยวกบชวา ลกษณะของตวหนงเปนการผสมผสานกนระหวางตวหนงไทยกบตวหนงชวา ตวหนงเจาชายฝายธรรมะน $น วงหนาตวหนงมความงามตามแบบฉบบมลายสวมมงกฎยอดแหลมอยางไทย นยนตาอยสงและแดงคลายนยนตาตวหนงฝายธรรมะของชวา ไหลต $งตรงเปนเหล'ยมตามลกษณะตวหนงชวา มอถอคนธน (พระราม) หรอถอดาบ (พระลกษณ) ปจจบนเจาชายบางองคสวมเส $อผาแบบมลาย บางคร $งมเคร'องประดบแปลกๆ เชน ครองมงกฎแบบยโรป รปยกษแบบโบราณน $นสวมมงกฎยอดแหลม จมกส $นคลายหนงตะลงไทย แตอทธพลชวาปรากฏชดตรงนยนตากลมท $งคของมหาราชาวานา (ยอมาจากคา “มหาราชา ราวานา” คอ ราพนาสร หมายถง ทศกณฐ) ดวงตากลมน $นตามคตชวาบงบอกนสยเกร $ยวกราด ชอบรนแรง อทธพลของตวหนงหนงชวาชดเจนย'งข $นตรงรปนายทหาร (ปาเตะ) ของรากษส คอ ถาพจารณาลาตวยงมทวงทแบบหนงตะลงไทยแตไหลซายท'ยดยาวเปนแบบชวาอยางเหนไดชด ตวหนงตวเลกๆ ซ'งมความสาคญนอย มกทาดวยเซลลลอยดหรอพลาสตกแตวสดชนดน $แกะฉลยาก ความโปรงแสงทาใหลวดลายท'แกะฉลไรความหมาย นายหนงวายงเซยมน $น เรยกวา “ดาหลง” (Dalang) เชนเดยวกบในชวา ทาหนาท'พากย เชด พรอมท $งกากบวงดนตรดวย เชนกน ดาหลงจะเลนหนงตามโครงเร'องหลกท'วางไว และตรงตามบคลกของหนง ไมมบทพดตายตวท'จะตองจดจา แตมขอบเขตของตนเองพอสมควรท'จะแปรเปล'ยนอารมณท'นามาใช และกาหนดความเขมขนของตอนตางๆ ตามทองเร'องแลวยงแสดงความคดเหนตอชวตและสงคมท'ตนประสบดวย ดาหลงจะเชดหนงโดยน'งหางจากจะระยะหน'งชวงแขน มตะเกยงแขวนอยในระดบเดยวกบหนาผากระหวางดาหลงกบจอหนง ใตจอมตนกลวยสาหรบปกตวหนงสองทอนวางขนานกน สวนยอดของตวหนงเทาน $นท'วางตดกบจอ ทาใหสวนอ'นเคล'อนไหวไดสะดวกและดมชวตชวามากกวาท'จะวางทางตดท $งตว ตรงปลายตนกลวยท $งสองปกรปท'ไมตองการใช ตวหนงฝายธรรมะหรอฝายมชยปกอยทางขวามอ ฝายอธรรมหรอฝายปราชย ปกอยทางซายมอของดาหลง และดานหลงจะเปนนกดนตรประมาณ ๑๒ คน

6 ประพนธ เรองณรงค. (๒๕๑๙). ตานานการละเลนและภาษาชาวใต. โอเดยนสโตร.

๘

การเลนหนงในมาเลเซยไมใชเปนเพยงการแสดงเพ'อความบนเทงอยางเดยวเทาน $น ยงทาหนาท'เปนส'อกลางของวญญาณดวย ในปหน'งๆ ดาหลงจะแสดง ๑๐๐-๓๐๐ คร $ง และจะมคร $งหน'งหรอมากกวาสองคร $ง มความประสงคในการแสดงนอกเหนอไปจากเพ'อใหความบนเทง เชน การแกบน การขอเปนศษย การขบไลโรคหาหรออหวาต ออกจากหมบาน รปแบบพธกรรม เชนน $มพ $นฐานเดยวกบการเลนหนงชวา เร'องเก'ยวกบเวทมนตของดาหลงเปนส'งสลบซบซอน ดาหลง หลายคนยงเปนหมอยา หมอผ อยางไรกตามทกคร $งกอนเร'มแสดงจะมพธกรรมสวดออนวอนดวงวญญาณ เพ'อขอขมาและขอพร คาถาอาคมของดาหลงถอเปนส'งสาคญ เชน ระหวางพธกรรมเบอรมาย หรอพธบวงสรวงวญญาณ ดาหลงจะเคล $มสตช'วคราวเพ'อเขาทรงเซนอาหาร เหลาน $ลวนเปนส'งยนยนไดวา วายงเซยมไมใชการแสดงเพ'อความบนเทงเพยงอยางเดยว การเลนหนงในประเทศไทย เช'อกนวาไดรบอทธพลมาจากประเทศอนเดยเปนหลกดงจะเหนไดจากเร'องราวท'ใชในการเลนจะเปนเร'องรามเกยรตT นอกจากน $นยงมความเช'อ ขนบนยม และพธกรรมท'สอดคลองกบความเช'อทางศาสนาพราหมณของประเทศอนเดย แตกไมมหลกฐานแสดงใหเหนถงท'มาของการเลนหนงในประเทศไทยอยางแนชด จงมการสนนษฐานวาการเลนหนงไดเขามาในประเทศไทยจากการแลกเปล'ยนทางวฒนธรรมในระหวางการคาขายของพอคา และการเผยแพรศาสนาท'ไดนาการแสดงหนงเขามาเลนใหชาวไทยดแลวจงไดมการฝกฝนเพ'อสบทอดใชแสดงภายในประเทศต $งแตสมยกอนประวตศาสตรชาตไทยหรอกอนสมยกรงสโขทย โดยไดเผยแพรเขามาพรอมกบการเผยแพรพทธศาสนา ดวยเหตท'การแสดงหนงเปนวฒนธรรมอยางหน'งท'มกมการเผยแพรไปพรอมกบวฒนธรรมอยางอ'น ดงน $น การเลนหนงจงอยคกบวฒนธรรมไทยมาเปนระยะเวลานาน จากหลกฐานในสมยสมเดจพระนารายณมหาราชย ทรงมพระราชโองการใหจดการร $อฟ$นการเลนหนงข $นมาใหมจากของเดมท'มอยแลว และสมยกรงศรอยธยาน $เองท'มหลกฐานปรากฏแนชดวา ในสมยของสมเดจพระนารายณมหาราช มพระราชโอการโปรดเกลาฯ ใหพระมหาราชครแตงเร'อง “สมทรโฆษชาดกคาฉนท” เพ'อใชเลนหนงเพ'มเตมจากท'เคยมมา7 ยอมแสดงใหเหนชดเจนวาการแสดงหนงมอยเดมแลว ซ'งส'งท'อยคกบการแสดงหนงกคอการทาตวหนงน'นเอง

7 พระนชต วชรวฑโฒ. (๒๕๓๗). การศกษากบการถายทอดวฒนธรรม : กรณศกษาหนงใหญวดขนอน. คณะครศาสตร จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย. หนา ๔๑ - ๔๔.

๙

บทท$ ๒ ประวตความเปนมาของหนงตะลง

การแสดงหนงตะลง มปรากฏในวฒนธรรมของชาตตางๆ หลายชาตในโลก ยากท'จะบอกไดวาชาตใดคดข $นกอน ชาตเกาแกตางๆ เชน อยปต กรก โรมน จน และอนเดย มนยายปรมปราเก'ยวกบการแสดงหนงหรอหรอศลปะการเลนเงาและหนมาแลว ตวแสดงทาดวยกระดาษแขงบาง แผนดบกบาง สวนทางเอเชยสวนมากทาดวยหนงสตย ซ'งการแสดงหนงในแถบตะวนออกกลาง กรก ตรก ซเรย อฟรกาเหนอ และจน ไมเก'ยวของหรอคลายคลงกนกบกลมหนงตะลงอนเดยและเชยตะวนออกเฉยงใต 8 การเลนหนงตะลงในภาคใต เปนถ'นหน'งท'นยมการเลนหนงตะลงกบอยางแพรหลายมากเปนมหรสพเกาแกท'ไดรบความนยมตอเน'องกนเปนเวลานาน แตเน'องจากหลกฐานบนทกตางๆ ไมวาจะเปนบทละคร ภาพจตรกรรม ไมปรากฏวาไดบนทกเร'อง หรอภาพของหนงตะลงไวเลย ดงน $นจงเปนการยากท'จะคนหาประวตความเปนมาของหนงตะลงไดอยางแนชด อยางไรกตามไดมผสนนษฐานท'มาของช'อ “หนงตะลง” และประวตความเปนมาของหนงตะลงตางๆ กนไปเปนหลายกระแส ในวรรณกรรมพ $นบานของปกษใตเองกไมเคยปรากฏเอยถงการละเลนชนดน $ท $งๆ ท'ปกตในวรรณกรรมตางๆ เม'อถงตอนจดงานสมโภชตางๆ มกกลาวถงมหรสพตางๆ ท'นามาแสดงในงานควบคกบการบรรยายใหเหนภาพประชาชนท $งหลายท'มาดการละเลนในงานกนอยางสนกสนาน มหรสพเหลาน $ ไดแก ไมสง ชกมวย ไตลวด ละคร โขน หนง เปนตน แต “หนง” น $นคงเปนหนงใหญมากกวา เพราะเม'อเอยถงคร $งใดกเปน “หนง” ทกคร $งไมเคยกลาวใหแนชด ปกตหนงใหญกมกเลนในงานตางๆ อยเสมอซ'งการอางถงเชนน $เราจะหาหลกฐานยนยนไดจากวรรณคดแทบทกเร'อง โดยเฉพาะวรรณคดภาคกลาง9 ปจจบนน $ชาวภาคใตเรยกหนงตะลง สนนษฐานวาเดมคงจะเรยกกนวา “หนง” เฉยๆ เหมอนกบท'ภาคกลางในอดตเรยกหนงใหญวา “หนง” ตอมากลายเปนการเรยกวา หนงลงและ หนงตะลง มาจากคาวา หนงพทลง ซ'งพดส $นๆ แบบคนภาคใตวา หนงลง แลวกลายเปน “หนงตะลง” ในท'สด10 บางสวนท'ไมเหนดวยกบท'มาของคาวา “ตะลง” ดงกลาว ไดใหความเหนวาธรรมเนยมหนงตะลงแตเดมน $น เม'อเดนทางไปถงบานเจาภาพจะตกลองรวสองไมเรยกเจาของบาน เสยง

8 ชวน เพชรแกว. (๒๕๒๗). บทอศจรรย (บทสมหอง) ของหนงตะลง. นครศรธรรมราช ศนยวฒนธรรมภาคใต วทยาลย

นครศรธรรมราช. 9 สนนทา โสรจจ. (๒๕๑๖). โขน ละคร ฟอนระ และการละเลนพ $นเมอง. โรงพมพพฆเณศ.

10 รถพร ซงธาดา. (๒๕๒๖). หนงตะลง : หนงตะลงภาคอสาน. โรงพมพศกดTโสภาการพมพ.

๑๐

กลองท'ตจะดง ตะลงตงตง.... ดงน $นจงนาจะเปนไปไดอกวา คาวา “ตะลง” มาจากเสยงตกลอง บางกวามาจากช'อหลกลามชางท'เรยกกนวาหลกตะลง แตกอนหนงตะลงเวลาเลนหนงจะใชหลกลามชางทาเปนเสาขงจอ จงพลอยเรยกหนงท'เลนวาหนงตะลง และในพจนานกรมฉบบ ราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๔๙๓ ไดอธบายไววา “ตะลง น. เสาประโคน เสาสาหรบผกชาง การมหรสพอยางหน'งใชหนงสลกเปนรปภาพเลกๆ เชดในจอเรยกหนงตะลง จงหวดพทลง เชน ราตรลวนชาวตะลง (อเหนา)” ความเหนกลมสดทายสาหรบท'มาของคาวาหนงตะลงน $กลาววา มาจากช'อพวกรกษากองชาง ซ'งเรยกกนในสมยน $นวา “พวกตะลง” หรอท'ชาวบานเรยกวา “หลง”11 จะเหนไดวาท'มาจากคาวา “หนงตะลง” เทาท'กลาวมาแลวน $ ความเช'อท'วามาจากคาวา หนงพทลง คอนขางจะไดรบความเช'อถอมาก แตกยงไมมขอยตในเร'องน $ สมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงบนทกไวในเชงอรรถหนงสอ “ตานานเร'องละครอเหนา” วา “หนงตะลงน $นเปนของใหมพ'งเกดข $นในรชกาลท' ๕ พวกชาวบานควนพราว (ควนมะพราว) แขวงจงหวดพทลง คดเอาอยางหนงแขก (ชวา) มาเลนเปนเร'องไทยข $นกอน แลวจงแพรหลายไปท'อ'น ในมณฑลน $นเรยกวา “หนงควน” เจาพระยาสรวงคไวยวฒน (วร บนนาค) พาเขามากรงเทพฯ ไดเลนถวายตวท'บางประอนเปนท'แรก เม'อปชวด พ.ศ. ๒๔๑๙ ทรงถามวามาจากไหน กไดรบคาตอบจากคนใต ซ'งชอบพดส $นๆ วา หนงลง ซ'งหมายถงหนงท'มาจากพทลง จงเรยกกนมาวา “หนงตะลง” อยางไรกตามคาวา “หนงตะลง” คงจะใชกนแพรหลายแลวต $งแตสมยรชกาลท' ๕ ดงปรากฏหลกฐานในจดหมายเหตประพาสหวเมองปกษใต พระราชนพนธในพระบาทสมเดจประมงกฎเกลาเจาอยหว (เม'อคร'งยงเปนสมเดจพระบรมโอรสาธราช) ฉบบท' ๑ ลงวนท' ๑๒ เมษายน รตนโกสนทร ศก ๑๒๘ (พ.ศ. ๒๔๕๒) ความตอนเสดจจงหวดชมพรมวา ในตอนหวค'ากมมหรสพตางๆ มาเลนถวาย คอ เพลง ๑ โรง หนงตะลง ๑ โรง มโนรา ๑ โรง คนตดเพลงมากกวาอยางอ'น เหนจะเปนเพราะเปนของแปลก นานๆ ไดดคร $งหน'ง และถอยคาท'ใชโตตอบกนกอยขางเผดรอนถงใจอยดวย” จากขอความน $แสดงวา หนงตะลงใชกนอยางแพรหลายแลว ตามท'กลาวมาเช'อไดวา คาวา หนงควน เปนคาเกาแกกวาคาวา หนงตะลง และเปนคาท'ใชเรยกหนงตะลงอยางแพรหลายมากอน แมคาวา “หนงตะลง” จะหาท'มาแนชดไมได แตคาวา “ตะลง” เคยปรากฏวามมากอนสมยรชกาลท' ๒ แลว ในสมยโบราณมกจะเรยกหวเมองหรออาณาจกรภาคใตวา “เมองตะลง” เชน ในพงศาวดารเขมรตอนสรางนครธม กลาวถงเมองสวนของพระยาปทมสรยวงศวา “เมองสโขทยสงสวยน $า เมองตะลงสงสวยไหม เมองละโวสงสวยปลาแหง” และเรยกชาวใตวา “ชาวตะลง” ดงปรากฏในบทละครเร'อง อเหนา พระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยรชกาลท' ๒

11

สธวงศ พงศไพบลย. (๒๕๒๙). หนงตะลง. สงขลา ศนยสงเสรมภาษาและวฒนธรรมภาคใต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

สงขลา.

๑๑

อยางไรกตามท'กลาวมาแลวน $เปนเพยงการหาท'มาของคาวา “หนงตะลง” ไมไดหมายความวาการเลนหนงตะลงจะเพ'มเกดมข $นในสมยตนกรงรตนโกสนทรเทาน $น สวนแนวคดท'วา คาวาหนงตะลงมาจากเสยงกลองของคณะหนงหรอมาจากช'อหลกลามชางท'วา “เสาตะลง” น $นนาจะเปนอนตกไปเพราะคาวาหนงตะลงท'ใชกนอยทกวนน $ไมไดเกดในภาคใต ไมใชคาในภาษาใตมาแตเกา แตเปนคาท'เกดข $นในกรงเทพฯ แลวแพรเขาไปในภาคใต ภายหลงคนไดรบไปใชเรยกหนงของตวเองอยางแพรหลาย เพ'อใหแตกตางออกไปจากหนงสมยใหม คอ ภาพยนตรท'เขาไปสภาคใตในภายหลงดงกลาวมาแลว แมช'อจงหวะเพลงในปจจบนท'วา จงหวะตะลง น $นกเพ'อใหหมายรวาเปนจงหวะของทานองเพลงแบบภาคใต ไมใชจงหวะแบบหนงตะลง เพราะจงหวะตะลงคลายกบจงหวะกลองของโนรามากกวาหนงตะลง และเอ $อ สนทรสมาน เปนผ นามาปรบปรงใช ประวตความเปนมาของหนงตะลงน $นยงหาขอยตไมได บางกวาเกดข $นในภาคใตเอง กลาววา ผ เร'มตนน $นนาเอาใบไมท'มรอยหนอนกนมาจนตนาการออกเปนรปมนษยและรปอ'นๆ แลวนามาเชดเลนตอมาจงเกดมดนตรประกอบแลวพฒนาเปนหนงตะลง เหตท'ผ เชดตองน'งเชดบนท'เนนท'สงเพ'อใหคนดเหนไดถนด จงเรยกวา “หนงควน” บางกวาหนงตะลงสบสายแตกสาขามาจากหนงใหญของภาคกลาง และอกทรรศนะหน'งเช'อวา หนงตะลงของภาคใตมอทธพลของหนงชวาท'หลอหลอมมาจากอารยธรรมอนเดย หนงตะลงเปนการละเลนพ $นบานของชาวภาคใตของไทยท'มมาชานานหลายรอยป อาจจะกลาวไดวาเปนสวนหน'งของการดาเนนชวตของชาวภาคใต เพราะหนงตะลงแมจะเปนการละเลนพ $นบานกจรง แตกมบคคลในสงคมท'มสวนเก'ยวของกบการเลนหนงตะลงมากมาย ซ'งมดงตอไปน $

๑. นายหนงตะลง ถอวาเปนบคคลท'มความสาคญมากเปนอนดบแรก มความเก'ยวของกบหนงตะลงเปนอยางมาก ทาหนาท'ในการสบทอดหนงตะลงโดยตรง นายหนงตะลงเปนผ ท'กอใหเกดบคคลท'เก'ยวของกบหนงตะลงอกมากมาย คนท'จะเปนนายหนงตะลงไดน $นจะตองมความนยมชมชอบเปนการสวนตว ส'งท'สาคญท'ขาดไมไดกคอ พรสวรรค เพราะหากไมมพรสวรรคอยดวยแลว ถงจะมความพยายามมากเพยงไรกไมสามารถจะเปนนายหนงตะลงได หลายคนท'มความตองการจะเปนนายหนงตะลงแตกไมสามารถทาได ดงน $นผ ท'ทาหนาท'เปนนายหนงตะลงใชวาจะเปนกนไดทกคนตามท'ตนตองการ

๒. ลกคหนงตะลง เปนผบรรเลงดนตรสาหรบการเลนหนงตะลง หนงตะลงแตละคณะจะมลกคอยางนอย ๗ – ๘ คน การท'จะมคณะหนงตะลงซกหน'งคณะไมใชเพยงแตจะมนายหนงคนเดยวกถอวาเปนคณะหนงตะลงได หากไมมลกคผ ทาหนาท'บรรเลงดนตรประกอบการเลน ความเปนหนงตะลงกเกดข $นไมได ฉะน $นจะเหนไดวาลกคหนงตะลงมความสาคญ และเก'ยวของกบการเลนหนงตะลงโดยตรง

๑๒

๓. นายชางแกะตวหนงตะลง หนงตะลงเปนการละเลนท'อาศยความงามของเงาท'เกดจากการเชดตวหนงตะลง ประกอบการใชเสยงของผ เปนนายหนงในลลาตาง ๆ ท $งการรองกลอน การเจรจา และมขตลก ซ'งตวหนงแตละรปจะไดรบการแกะจากหนงวว ยกเวนตวหนงศกดTสทธTบางตวซ'งในอดตมกแกะจากหนงสตวชนดอ'น ซ'งในการแกะตวหนงเนนความสวยงามวจตรตระการตา แตงกายดวยเส $อผาท'สวยงามตามบทบาทในเน $อเร'อง ระบายดวยสท'มสสนสวยงาม ทาหนาท'เปนตวละครท'ใชถายทอดสาระตาง ๆ ท'ผ เปนนายหนงกากบ เพ'อส'อสาระตาง ๆ ใหกบผชมไดรบร หากไมมชางแกะตวหนงแลวนายหนงตะลงกยากท'จะนาส'งใดมาส'อความหมายเพ'อถายทอดเน $อหาสาระใหผชมไดดไดฟง

๔. นายชางทาเคร'องดนตรและอปกรณหนงตะลง เคร'องดนตรและอปกรณท'ใชบรรเลงประกอบการเลนหนงตะลงแตละชนด เปนเคร'องดนตรพ $นบานท'ใชภมปญญาทองถ'นประดษฐข $นมาใชสาหรบการเลนหนงตะลงโดยเฉพาะ อาจจะนาไปใชในการละเลนอยางอ'นบางในบางโอกาส แตจดประสงคหลกกเพ'อใชกบการเลนหนงตะลงโดยตรง เชน ทบ ป' หนง กระจงโหมง (รางโหมง) แผงเกบรปหนาจอหนงตะลง มานหรอฉากคณะหนง บคคลท'ทาหนาท'ผลตส'งเหลาน $ ถอไดวาเปนบคคลท'สาคญท'จะทาใหการเลนหนงตะลงประสบความสาเรจ

๕. ผชมหนงตะลง การเลนหนงตะลงหรอการละเลนทกชนดทกประเภท ไมวาจะเปนการแสดงของภาคไหน ๆ กตาม หากไมมผชมคอยใหการสนบสนน ตดตามชมใหกาลงใจแลว ศลปะการแสดงประเภทน $นกคงยนหยดอยไมได เพราะเปาหมายของการละเลนกคอตองการเลนหรอแสดงใหคนชม จงนบไดวาผชมเปนกลมบคคลท'มความสาคญกบการละเลนหนงตะลงโดยตรง หรออาจกลาวไดวาเปนผ ท'สามารถทาใหการละเลนพ $นบานประเภทน $สามารถสบทอดตอไปได

๖. ผ รบหนงหรอเจาภาพ บคคลเหลาน $กเปนอกกลมหน'งท'ชวยสบทอดหรอจรรโลงหนงตะลงใหคงอยกบสงคม เพราะศลปนหรอกลมผแสดง เม'อกอต $งคณะข $นมาแลว ใชวาจะเปดเวทการแสดงได โดยเรยกเกบเงนจากผชมการแสดงแตละคร $งกหาไม หากแตตองอาศยกลมคนกลมหน'งท'เรยกวา “เจาภาพ” คอยตดตอนาพาไปแสดงท'ตาง ๆ มฉะน $นแลวศลปนเหลาน $กตองยตตวเองลงโดยปรยาย

๗. ผ เขยนเร'อง การเลนหนงตะลงจะตองใชเวลาในการเลนตดจอกนยาวนานไมนอยกวา ๕ – ๖ ช'วโมง เปนการเลานทานหรอเลาเร'องประกอบการเชดตวหนงตะลง พรอมท $งสอดแทรกสาระและมขตลก เพ'อตรงผชมใหน'งชมเปนเวลานาน ๆ ซ'งตองอาศยองคประกอบท'สาคญคอ เน $อเร'องท'จะนามาเลน ดงน $นผ เขยนจงมบทบาทท'สาคญมากในการเขยนเร'องเพ'อใหผชมดแลวเกดความสนกสนานอยากตดตาม ดงน $นผ ท'เรยนเร'องท'ใชในการแสดงหนงตะลงจะตองเปนผ ท'มความรอบรในวรรณคดยคตาง ๆ เพ'อจะไดใชเปนวตถดบในการสรางสรรคเร'องในการนาไปแสดง

๘. ปชนยบคคลทางดานหนงตะลง บคคลกลมน $นบไดวามบทบาทท'สาคญตอคณะหนงตะลงทกคณะเปนอยางย'ง เพราะเปนแบบอยางท'ดของหนงตะลง เปนแหลงความรซ'งเปนบคคลท'คณะหนง

๑๓

ตะลงสามารถคนหาความร ในทางดานการเลนหนงตะลงไดเปนอยางด อปมาเหมอนหองสมดของนายหนงตะลง บคคลกลมน $เปนผ มประสบการณทางการเลนหนงตะลงมาเปนเวลายาวนาน ดงกลาวมาขางตน ลวนแลวแตเปนบคคลท'มความเก'ยวของกบหนงตะลง ไมวาจะทางตรงหรอทางออม ซ'งไมสามารถขาดหายไปไดแมแตเพยงคนเดยวหรอกลมเดยว ทกอยางตองพ'งพาอาศยซ'งกนและกน จงจะทาใหศลปะการละเลนหนงตะลงสามารถธารงอยสบไปได ในระยะตอมาเม'อเสนทางการคมนาคมดข $น มคนอสานเดนทางไปทามาหากนท'ภาคใต หรอคนภาคใตเดนทางมาทามาคาขายท'ภาคอสาน กเกดการซมซบแลกเปล'ยนทางวฒนธรรมข $น หนงตะลงจงไดเผยแพรเขามายงภาคอสานและไดรบความนยมอยชวงเวลาหน'งกอนท'จะเส'อมความนยมลง เม'อมส'ออ'นๆ เขามาแทนท' เชน ภาพยนตร และหมอลาซ'ง เปนตน ในขณะท'หมอลาเปนการละเลนหรอส'งบนเทงอนเปนท'นยมแพรหลายท'วไปในภาคอสานน $น หนงตะลงกเปนปรากฏการทางวฒนธรรมการละเลนอกอยางหน'งท'เกดข $นมา แมจะไมนานและไดรบความนยมเทาหมอลา แตหนงตะลงกคอนขางจะแพรหลายไปในหลายจงหวดของภาคอสาน รถพร ซงธาดา12 ไดอธบายลกษณะของหนงตะลงวาเปนการผสมผสานระหวางการเลนหนงตะลง กบหมอลา บางทานใหคาอธบายวาหนงตะลงเหมอนกบหมอลา เพยงแตเอารปหนงมาเชดแทน13 นอกจากน $ยงกลาววา ช'อเรยกหนงตะลงมหลายช'อ เชน หนงประโมทย หนงปะโมทย หนงปราโมทย หนงบกต $อ หนงตะลง หนงบกปองบกแกว ท $ง ๖ ช'อน $น ช'อหนกบกต $อเปนช'อท'รจกกนแพรหลายมากท'สด แตกยงไมมขอยต เร'องประวตความเปนมาของหนงตะลง ไมมผใดไดบนทกไวเปนลายลกษณอกษรไว สนนษฐานวาหนงตะลงคงจะไดรบการถายทอดศลปะการแสดงมาจากหนงตะลงภาคใต สวนจะถายทอดเขามาชานานเพยงไรกไมมผใดทราบ อยางไรกตามจากขอเขยนของ มลเลอร และ เจรญชย ชนไพโรจน14 กลาววา อบลราชธานเปนศนยกลางแหงแรกของหนงตะลง หวหนาคณะหนงตะลงหลายคณะ กลาววา เร'มเก'ยวของกบหนงตะลงคร $งแรกจากคณะประโมทย จงหวดอบลราชธาน หนงตะลงคณะเกาแกท'สดคอ คณะฟาบานทง ซ'งต $งข $นเม'อป พ.ศ. ๒๔๖๙ โดยมหวหนาคณะคนแรกช'อ ขวญ มาจากจงหวดอยธยา หนงตะลงคณะเกาแกรองลงมา ไดแก คณะบญม ซ'งมาจากจงหวดอบลราชธาน และต $งคณะข $นในจงหวดรอยเอด เม'อป พ.ศ. ๒๔๗๖ คณะประกาศสามคค ต $งข $นเม'อประมาณป พ.ศ. ๒๔๙๐ ตนกาเนดหนงตะลงน $นมแนวคดหลายประการ ดงน $

12

รถพร ซงธาดา. (๒๕๒๖). หนงตะลง : หนงตะลงภาคอสาน. โรงพมพศกดTโสภาการพมพ. 13

ผ ใหญถง หวหนาคณะหนงตะลงแหงอาเภอน $าพอง เปนผ ใหสมภาษณ 14

Miller, Terry E. and Jarernchai Chonpairot. (๑๙๗๙). “Shadow Puppet Theatre in Northeast,” Journal of the Siam

Society. ๑ : ๒๙๓-๓๑๑, October,

๑๔

๑. มตนกาเนดโดยรบมาจากหนงตะลงภาคกลาง ส'งท'ชวยเสรมใหแนวคดน $นาเช'อถอย'งข $นกคอ เคร'องดนตร หนงตะลงท'อบลราชธาน หรอท'หดมาจากอบลราชธาน คอ ระนาดเอก อนเปนเคร'องดนตรท'นยมเลนกนมากในภาคกลาง และเคร'องดนตรชนดน $ หนงตะลงภาคใตไมไดใชบรรเลงประกอบการแสดง จงทาใหนาเช'อวา หนงตะลงคณะแรกท'เขามาแสดงและเผยแพรในภาคอสาน คอ หนงตะลงท'มาจากภาคกลาง ๒. ชาวอสานไปทางานภาคกลางไดเหนการแสดงของหนงตะลงของชาวปกษใตท'เขามาแสดงในกรงเทพฯ แลวนามาดดแปลงแสดงใหเหมาะสมกบทองถ'นของตน ๓. คณะหนงตะลงปกษใตไดรบการวาจางมาแสดงในภาคอสาน โดยเฉพาะไดรบการวาจางจากชาวปกษใต ท'มาประกอบอาชพอยในภาคอสาน ศลปนชาวอสานท'ไดดหนงตะลงปกษใตจงนามาดดแปลงแสดงใหเหมาะกบทองถ'น เชน เปล'ยนบทพากย และบทเจรจาเปนภาษาถ'นอสาน นาดนตรอสาน เชน แคน ซง เขามาใชบรรเลงประกอบการแสดง และนาเอาวรรณกรรมพ $นเมองอสาน เชน นางผมหอม สงขศลปชย มาดดแปลงใหเหมาะสมกบการแสดงหนงตะลง ๔. ชาวอสานท'ลงไปทามาหากนในภาคใต ไดเหนการแสดงของหนงตะลง ไดนาหนงตะลงภาคใตมาดดแปลงแสดงใหเหมาะสมกบทองถ'น โดยดดแปลงในดานบทพากย และบทเจรจาภาษาปกษใตมาเปนภาษาอสาน และไดนาเอาการลาของภาคอสานเขาไปประกอบการแสดงหนงตะลง สวนเร'องท'นาเขามาแสดงน $นนอกจากจะแสดงเร'องรามเกยรตTแลว ยงไดนาเอาวรรณกรรมทองถ'น เชน แกวหนามา สงขทอง มาแสดงอกดวย สวนเคร'องดนตรกนาเอาเคร'องดนตรพ $นเมองอสาน คอ แคน ซง ฉ'ง ฉาบ กลอง มาบรรเลงประกอบการแสดง สาหรบช'อหนงตะลงในภาคอสานน $น สรปไดเปน ๒ ลกษณะใหญๆ ดงน $ ๑. ช'อท'คณะหนงใชเรยกตวเองหรอช'อท'คณะหนงใชเขยนประกาศบอกไวบนผาจอ (ขอบจอดานบน) น $นมดงน $ คอ หนงปราโมทย หนงตะลง หรอหนงปะโมทย มาจากคาๆ เดยวกน คอ ปราโมทย ซ'งมาจากคาวา ปราโมทย ซ'งหมายถงความบนเทงใจ ความปล $มใจ ท'เขยนประโมทยกเพราะแผลงสระอาเปนสระอะ และท'เขยน “ปะโมทย” น $นกเขยนตามเสยงอานในภาษาอสาน คอ ภาษาอสานไมมเสยงควบกล $า “ปร” จะออกเสยงเปน “ป” เฉยๆ ๒. ช'อท'ชาวอสานท'วๆ ไปเรยกคณะหนงในฐานะผชมการแสดงน $นสวนใหญจะเรยกวา หนงตะลง ไมวาจะเปนคนเฒาคนแกหรอคนหนมคนสาว ช'อรองลงมาท'สวนใหญใชเรยกคณะหนงน $น เรยกตามช'อตวตลกเดนๆ เชน หนงบกต $อ หนงบกปองบกแกว หรอหนงบกแกวบกปอด ตามแตในทองถ'นน $นคณะหนงจะใชตวตลกตวใดเปนตวเดน ผชมสวนมากจะไมเรยกคณะหนงวาประโมทยเลย เปนช'อท'คณะหนงใชเรยกเพ'อใหดเปนทางการหรอเพ'อความโกเกเทาน $น

๑๕

เม'อพจารณาคาวาปราโมทยแลว จะเหนวาเปนคามาจากภาษาสนสกฤต ไมนาจะเปนคาท'ชาวบานคดข $นใชเรยกการละเลนพ $นเมอง จะเหนไดวาการละเลนอ'นๆ ใชคาเรยงช'อฟงเปนภาษาถ'นท'มการสรางคาอยางงายๆ แตคา ปราโมทย ประโมทย และปะโมทย ไมมลกษณะรวม ดงกลาวเลย ทาใหคดไดวานาจะเปนคาท'เอามาจากภาคอ'นหรอไมกเปนคาท'คนภาคอ'นคดข $น 15 ในภาคกลางน $นคาวา ปราโมทยเปนช'อของคณะละครรองซ'งมประวตความเปนมาในปลายสมยราชกาลท' ๕ น $น การละครของไทยไดพฒนาไปมากขนเกดมละครรองข $นเน'องจากละครรองไดรบความสนใจจากประชาชนมากข $น ทาใหมโรงละครเกดข $นหลายโรงท $งเจานายเช $อพระวงศกใหการสนบสนนโดยมละครของตนเองข $นหลายคณะฉะน $นจงไดชวยกนสนบสนนดดแปลงปรบปรงข $นต $งแตสมยราชกาลท' ๕ และนยมแพรหลายสบทอดมา จนถงสมยรชกาลท' ๗ ละครรองในชวงน $แบงออกเปน ๒ แบบ ตามลกษณะความเปนมาดงน $ คอ ละครรองแบบไทยเดม และละครรองสลบพด16 ในขณะท'ละครรองกาลงไดรบความนยมอยางแพรหลายอยน $น เปนชวงเวลาเดยวกบท'เกดมหนงตะลงข $น ชวงท'คณะละครนฤมตรไดเปนละครหลวงใน พ.ศ. ๒๔๕๖ กหางจากชวงท'ต $งหนงตะลงคณะฟาบานทงซ'งเปนคณะแรกในอบลราชธาน ใน พ.ศ. ๒๔๖๙ เพยง ๑๓ ป ละครรองคณะท'ต $งข $นตอจากคณะหลวงนฤมตร กคอคณะปราโมทยและปราโมทยเมอง จะเหนไดวารวมสมยกน จงนาจะเปนไปไดท'ทางกรงเทพฯ ไดต $งคณะละครรองซ'งเปนของใหมกาลงเปนท'นยมในขณะน $นข $นหลายคณะ ตางกคดหาช'อมาต $งคณะละครของตวตางๆ กน ไดมผ ยมเอาช'อละครคณะหน'งในสมยน $นมาต'งช'อเรยกหนงตะลงอสาน ซ'งกเปน

15

ชมเดช เดชภมล. (๒๕๓๑). การศกษาเรอง “หนงตะลง” ในจงหวดรอยเอด. ปรญญานพนธ ศศ.ม. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศร

นครนทรวโรฒ มหาสารคาม. 16

วมลศร อปรมย. (๒๕๒๖). นาฏกรรมและการละคร หลกบรหารและการจดการแสดง.

๑๖

บทท$ ๓ การแกะหนงตะลงในภาคใต

การออกแบบตวหนงตะลง มปจจยสาคญท'สดคอการมความรพ $นฐานเดมเก'ยวกบตวหนง สาหรบภมปญญาชาวบานเดมเปนความรท'ไดรบมาจากบรรพบรษ ในสมยน $นการเรยนท'มเน $อหาแกนท'แทจรงเก'ยวกบลวดลายตางๆ สวนมากจะเปนลายแบบชาวบานอนมพ $นฐานมาจากเดมๆ แมแตตวลายกนกตางๆ กจะไมเดนชดเทาท'ควร ดงน $น ภมปญญาชาวบานเม'อกอน ต $งแตลวดลายต $งแตรปทรงเม'อกอนน $กไมคอยจะชดเจนเหมอนกบปจจบน เพราะปจจบนมการเรยนการคนควาการสรางตาราและสรางรปแบบข $นมาหลากหลายซ'งไมยดเอาของเดมมากเกนไป แตชางจะพยายามใชเทคนคของตนเองใหมนหลากหลายข $น ความมทางเลอกมความสวยงามเปนหลายอยาง ฉะน $น ตวหนงเร'องแบบจงมความสาคญท'สด เร'องการแกะ และการระบายสมความสาคญรองลงมา ถาแบบมความประณตสะดดตาจะสรางความสนใจใหกบคนดได จงตองนกถงเร'องการออกแบบเปนจดสาคญท'สดเพ'อดงดดความสนใจ

๑๗

แมแตหนงตะลงในปจจบนกมการประยกตตวหนงเปนแบบใหมๆ เวนแตนายชางตองการอนรกษของเกาไว แตเร'องการพลกแพลงลวดลายใหเหมาะสมสวยงามกเปนส'งจาเปน ดงน $น ในการออกแบบตวหนงจงหลกในการพจารณารปแบบของตวหนง 3 รปแบบ คอ17 ๑. ประเภทอนรกษ คอ การลอกลาย รปหนงเกามาทาใหม เปนการคงรปแบบเดมจาก แบบของตวหนงของทองถ'น แลวนามาแกะเปน ตวใหม เพ'อรกษารปแบบเดมๆ ไว

๒. ประเภทพฒนาการ คอ เอารปแบบ เดมมาพฒนาใหมใหมลวดลายท'ละเอยด ซบซอน และเพ'มเตมลวดลายท'เปน มาตรฐานย'งข $น ซ'งตวหนงท'ไดสามารถนาไปใชในการเลนหนงตะลงและนาไปเปน ของท'ระลกได

๓. ประเภทสรางสรรค คอ ทาใหสอดคลองกบความตองการของตลาด แบบของตวหนงบางคร $งจะไดมาจากลกคา ทาใหมรปแบบท'หลากหลายไมจากดอยท'ตวหนงตะลง เชน การแกะเปนรปชาง หรอรปแบบภาพสมยใหม

ในการแกะตวหนงตะลงเพ'อนาไปใชในการเลนหนงของคณะตางๆ สวนมากจะใชรปแบบด $งเดมแตอาจมการตดแปลงบางสวนเพ'อความเปนเอกลกษณของนายหนงหรอผแกะหนงแตละคน เชน ปรบเปล'ยนลายเส $อผา เคร'องแตงกาย แตยงคงเอกลกษณของหนงตวน $นไว เชน หนาตา ทาทาง เปนตน ซ'งแบบของตวหนงจะมลกษณะท'ตายตวอยางชดเจน สามารถลอกแบบเพ'อเขยนลงบนตวหนง การออกแบบทาไดโดยการใชเหลกแหลมเขยนลายของตวหนงท'จะแกะลงบนผนหนงท'ผานการเตรยมแลว โดยจะนาแบบลายเสนตวหนงวางไวดานลางของแผนหนง เม'อนาหนงท'เปนแกวมาทาบจะเหนเสนแลวกใชเหลกแหลมขดเหมอนปากกา จะเกดเสนบนตวหนง ท'ตองใชเหลกแหลมก

17

สมภาษณ กตตทต ศรวงศ และกวศกดT ชวจตร, วนท' ๘ มถนายน ๒๕๕๐, ๑๖๕/๒ หม ๒ ถ.เพชรเกษม ต.ทามหลา อ.เมอง จ.พทลง.

๑๘

เพราะปองกนการเปรอะเป$อนของดนสอเวลาระบายสจะไมสวย ซ'งแบบของตวหนงมตวอยางแบบของตวหนง ดงน $ 18 รปฤๅษ ขนาดของรปฤๅษแตละคณะมขนาดใหญเลกไมเทากน รปเลกขนาดสงประมาณ ๓๕ เซนตเมตร รปใหญประมาณ ๖๕ เซนตเมตร ฤๅษจะใชออกตอนหวค'าซ'งถอเปนรปศกดTสทธT หนงตะลงทกคณะจะตองบชาฤๅษเปนบรมครของตน การแกะรปฤๅษนยมใชหนงเสอ ถาไมมหนงเสอกใชหนงวว การระบายสสวนใหญนยมใชสดา ถาไมใชสดากใชสตางๆ ตามความตองการของนายหนงท'นามาเคารพบชา การแกะรปฤๅษโดยท'วไปเปนรปคนแก มหนวด มอขวาถอไมเทาเคล'อนไหวได มอซายถอตาลปตร ศรษะสวมชฎามงกฎ เคร'องนงหมใชผาลายเสอ

รปฤๅษ

รปพระอศวร เปนรปท'สาคญรปหน'งท'หนงตะลงทกคณะตองเชดตามขนบนยมทกคร $งท'มการแสดงและเชดเปนตวท'สองตอจากรปฤๅษ ขนาดของรปพระอศวร รปขนาดเลก ขนาดความสงประมาณ ๔๐ เซนตเมตร ตอมาไดววฒนาการใหรปใหญข $นกวาเดม ขนาดของรปพระอศวรสง

18

มงคง คชรตน. (๒๕๓๙). ลกษณะและคณคาของเคร;องประกอบการแสดงหนงตะลงในภาคใต.

๑๙

ประมาณ ๗๐ เซนตเมตร พระอศวรเปนเทพองคหน'งมจกรและพระขรรคเปนอาวธ ทรงโคอสภราช ซ'งตามตานานมสเผอก แตรปท'ใชเชดบางคณะมสดาเน'องจากความไมเขาใจของชางผตดตวหนงหรออาจเกดจากศลปะในการใชสและรปแบบอนเปนลกษณะท'มความอสระตามวฒนธรรมพ $นบาน

รปพระอศวร

ภาพตวหนงของกลมแกะ ตวหนงตะลงหนาถ $าพระ เขาชยสน

รปปรายหนาบท ในแตละทองถ'นเรยกรปน $วา ออกอากาศ ออกรปกาศ ออกรปหนาบท รปปรายหนาบทหรออภปรายหนาบทเปนข $นตอนหน'งของการแสดงหนงตะลงตอจากการออกพระอศวร ลกษณะของรปปรายหนาบท เปนรปชายหน'งทรงเคร'องทรงแบบโอรสของเจาเมอง มอขางหลงถอดอกบว ท'ผามอจะตดแยกออกเปนสองสวนระหวางหวแมมอกบน $วท $งส' เวลาเชดจะไดมลกษณะเหมอนคนจรง เวลาเชดจะไดดสวยงาม ความสงของรปปรายหนาบท ปจจบนรปเลกสงประมาณ ๔๐ เซนตเมตร รปใหญสงประมาณ ๖๐ เซนตเมตร รปปรายหนาบทถอเสมอนเปนตวแทนของนายหนงท'เรยกวาออกอากาศหรอออกรปกาศน $น เปนการเรยกตามบทบาทบนหนาจอของรป เพราะรปกาศจะออกมาประกาศหรอบอกกลาวเร'องราวตางๆ แทนตวนายหนง การระบายสรปนยมใชสแดง เขยว ดา น $าเงน เพราะเหนไดชดเจนเวลาเชดออกจอ

๒๐

รปปรายหนาบท

รปบอกเร$อง เปนรปหนงท'ใชเปนตวแทนนายหนงซ'งสามารถตวหนงอะไรกได หนงตะลงสวนมากใชตวตลก เชน รปขวญเมองเปนตวแทนของนายหนงในการบอกเร'องและเพ'อแสดงคารวะส'งศกดTสทธTตลอดท $งส'งท'เคารพนบถอ ลกษณะของรปขวญเมองเปนรปของผชาย ผอมบาง คอนขางเต $ย ผวดา หวเถก มผมหยกงอ จมกโตยาวปลายแหลมเชด ตาเหลอกขาว คางลางแหลม ปากกวาง พงโยยาน กนเชดงอน รปบอกเร'องเปนตวท'ทาความเขาใจกนระหวางคณะหนงกบผชมในเร'องราวตางๆ อกท $งเปนการทกทาย เพ'อจะรกษาไวซ'งวฒนธรรมไทยโดยกลาวคาวา สวสดครบ ถานายหนงเปนผหญง กใชคาวาสวสดคะ และพดสาเนยงเสยงปกษใตเปนการรกษาวฒนธรรมทางดานภาษา ซ'งรปบอกเร'องของหนงตะลงอาจผดแผกแตกตางกนออกไป บางคณะใชรปอนแกว รปสแกว หรอรปอ'นๆ ท'นายหนงชอบ

๒๑

รปกษตรย เปนรปท'แตงกายดวยเคร'องทรง นยมสวมมงกฎ และฉลองพระบาท มอดานหนาเคล'อนไหวได มอดานหลงเคล'อนไหวไมได นยมถอพระขรรคหรอธนเปนอาวธ หนงตะลงใชรปกษตรยต $งเมองหรอดาเนนเร'องปกครองเมองตางๆ รปกษตรยขนาดเลกมความสงประมาณ ๔๕ เซนตเมตร รปขนาดใหญมความสงประมาณ ๘๕ เซนตเมตร รปตวหนงของ นายเจรญ เมธารนทร

รปราชน เปนรปนางเมอง สวมชฎา หอยสไบ มอดานหนาเคล'อนไหวได มอขางหลงเคล'อนไหวไมได วางแนบลาตว รปนางมกจะฉลใบหนาใหมลวดลายใบหนาท'ชดเจน ซ'งแตกตางจากรปอ'นๆ หนงตะลงใชรปราชนคกบรปกษตรยในการดาเนนเร'องหรอต $งเมอง ระบายสดวยสตางๆ ใหเกดความสวยงาม รปราชนขนาดเลกมความสงประมาณ ๔๐ เซนตเมตร รปขนาดใหญมความสงประมาณ ๘๐ เซนตเมตร

รปจากตวหนงของ นายเจรญ เมธารนทร

๒๒

รปตวพระ รปตวพระ หนงตะลงมรปตวพระเปนผชายเรยกโดยท'วไปวา “รปนด” แตงกาย ตามวถชวตหรอวฒนธรรมท'สะทอนสงคม มขนาดต $งแต ๒๐-๔๕ เซนตเมตร เปนรปโอรสของกษตรย แตงกายดวยเคร'องทรงกษตรย ไมสวมมงกฎ มอดานหลงนยมถออาวธประจากาย ไดแก พระขรรค หรอธน เปนตน รปสามญชนแตงกายตามบทบาทหนาท'หรอแตงตามสมยนยม มอดานหนาเคล'อนไหวได

๒๓

รปตวนาง

รปตวนาง หนงตะลงใชรปตวนางท'มลกษณะเปนผหญง แตงกายตามยคตามสมย เปนการบงบอกถงวฒนธรรมการแตงกายตามสมยนยม ขนาดของรปมขนาดความสงประมาณ ๒๐-๔๕ เซนตเมตร สวนใบหนาจนถงลาคอจะแกะฉลเนนลวดลายของอวยวะตางๆ เชน ค $ว จมก ปาก รอยยนท'ลาคอ อยางชดเจน เหมอนกบรปราชนหรอนางเมอง

๒๔

รปยกษผชาย

รปจากตวหนงของชางสงควนเนยง รปยกษผชาย จะมลกษณะสงใหญ หนาตาดราย มเข $ยวและหนวดเครา สวมเคร'องทรงเตมยศ มมงกฎ สวนใหญจะยกขาหลง ถอกระบองเปนอาวธ รปยกษผหญง มหนาตาดราย ตกถลน ปากกวางมเข $ยวแหลมคม ฟนซ'ใหญ ซ'งสวนใหญจะเปนรปนางยกษปา ผวดา รางกายใหญโต นงหมดวยใบไม มอดานหน'งถอกระบอง รปยกษผหญงโดยท'วไปจะยกขาหนา รปลง สวนใหญเปนหนมาน ซ'งเปนลงเผอกท'มอทธฤทธTมาก เปนทหารเอกของพระราม ใชออกรปแสดงหนงตะลงเร'องรามเกยรตT

๒๕

รปหนมาน รปจากตวหนงของชางสงควนเนยง

รปไอเทง เปนตวตลกของหนงตะลงท'คณะหนงตะลงทกคณะมไวประจาโรง และทกคณะจะสวมบทบาทลกษณะนสยลลาการพด สาเนยงพด เปนลกษณะเดยวกน แสดงคกบ ไอหนนย รปของไอเทงน $นผตดไดเลยนแบบรปรางลกษณะและถอดนสยมาจากคนจรง ซ'งเปนชาวบานคนหน'งอาศยอยในตาบลคขด อาเภอสทงพระ จงหวดสงขลา มอาชพทานาตาลโตนด ทากระแช และรนกงฝอยใหเมยขาย มรปรางลกษณะผอมบาง สงโยง ทอนบนยาวกวาทอนลาง ผวดา หวเถก ผมหยกเปนปอยอยเฉพาะสวนทายทอย จมกทโต ตาขาวโต ปากกวาง หนาตาพกลคลายนกกระฮง หรอคลายหวตกแก มอเคล'อนไหวไดท $งสองขาง น $วมอขางซายกาหลวมๆ น $วช $กบหวแมมองอหงกเปนวงเขาหากน สวนมอขางขวาเหลอเพยงน $วช $เพยงน $วเดยวทโต ลกษณะมอท'ปรากฏในรปน $นมลกษณะเปนรปอวยวะเพศชาย ซ'งผแกะตวหนงตะลงแกะรปมอใหเปนเชนน $นเพราะอางเทงชอบใชมอท $งสองขางทาทาดาแมผ อ'น แทนถอยคาท'เรยกวา “ฉบโขลก” การแตงกาย ไมสวมเส $อ นงผาโสรงลายตาหมากรกขาวดา เคยนพงดวยผาขาวมา เหนบไอครก ซ'งเปนมดพ $นเมองชนดหน'ง นสยเปนคนตลก

๒๖

คะนอง ขบขนงาย มทะล ไมกลวคน ชอบลอเลยนเพ'อน มความฉลาดเฉยบแหลมในบางโอกาส แตบางคร $งกพดพรอยๆ เปนคนทาดทเหลว ชอบขสาทบเพ'อน แตใจจรงไมสคน ใครดาวากไมโกรธ แตมกยอนกลบดาคนไดงายๆ ชอบบายอ ลลาการพด พดชาๆ แตไมชดคาเสยงข $นจมก เกอบตดอาง มอารมณขนอยในท มกมเสยงหวเราะแทรก บางทพดโผงผางแบบขวางผาซากไมเกรงใจใคร ไมย $งคด เม'อพล $งผดมกดาตวเอง ชอบทาทาประกอบคาพดและจองหนาคสนทนา

รปไอเทง จากตวหนงของ นายเจรญ เมธารนทร

รปไอหนนย เปนตวตลกหนงตะลงแสดงคกบไอเทง ไอหนนยเช'อวาเปนตวตลกท'จาลองมาจากคนจรงๆ ซ'งเปนคนบาๆ บอๆ เคยเท'ยวเตรอยแถวๆ คลองขวางในเขตเทศบาลเมองสงขลา เม'อนายหนงตะลงเหนเขากเกดอารมณขน จงจาเอารปรางลกษณะมาตดเปนตวตลกหนงตะลง เรยกกนวา “ไอหนนย” ตามช'อของคณะหนงตะลง ซ'งเปนผคดประดษฐข $นมาเปนเบ $องตน มรปรางลกษณะผวดา ล'าเต $ย กนเชด พงยานและโย ลาตวแขง หนาเส $ยมยาวย'นคลายหนาวว เสนผมช $ไปขางหนาคลายแสมา มไฝท'ใตคาง และมหนวดยาวยอยลงมาเปนกระจก ล $าลายยอยเหมอนววจนถกลอเลยนจากคนอ'นวา “พอของไอหนนยเปนวว” จงถกเรยกวา “ไอลกวว” การแตงกายจะไมสวมเส $อ นงผาโสรงแบบคนสมยกอนแตหนงตะลงบางคณะจะนงกางเกงส $นหนา มอซายถอกรรไกรหนบหมากเปนอาวธประจาตว นสยเปนคนไมเตมเตง ไมเปนตวของตวเอง มกแสดงความเปนคนปญญาออนใหปรากฏ เปนคนบองต $อ ผเขาผออก แสดงความโงใหเปนท'ขบขนของคนอ'น ยอมลงคนงายๆ ข $นอยใจ

๒๗

ขวญออน เกบความลบไมได ไมทนคน ถกสาทบเลกนอยกจะเปดเผยความลบทนท ลลาการพดจะพดไมคอยชด เสยงเบา ลงลาคอ ชอบพดคลอยตามเพ'อน ถอยคาแสดงถงความเปนคนปญญาออน

รปไอหนนย

รปจากตวหนงของ นายเจรญ เมธารนทร รปไอหนเนอย เปนตวตลกซ'งหนงอ'มเทงบานควนเนยง อาเภอควนเนยง จงหวดสงขลา คดตดข $นมาจากจนตนาการใหเปนรปตลกประจาคณะ เปนนองของไอหนนย รปรางหนาตาของไอหนเนอยเหมอนไอหนนยแตเปนคนผอมแหงแรงนอย ตวเลก หลงโกง คอตก ลลาการพดจะพดชาๆ เสยงเลกแหลม ชอบพดแตเร'องกน ไมคอยสนใจเร'องอ'น รปไอสแกว เปนตวตลกท'ออกคกบไอยอดทอง เช'อกนวาเปนรปตวตลกท'เลยนแบบมาจากคนจรงๆ เปนชาวบานเขารดปน ตาบลเชงแส อาเภอกระแสสนธ จงหวดสงขลา รปรางลกษณะอวนเต $ยแบบมะขามขอเดยว ผวดาคล $า ลงพง หวลานเกล $ยงคลายบาตรพระ จมกโต คางส $น คอส $น การแตงกาย ไมสวมเส $อ สวมสรอยคอนงผาโจงกระเบน ผาลายตาหมากรก เคยนดวยผาขาวมา นสยเปนคนซ'อสตยสจรต มสตปญญารอบคอบหลกแหลม พดนอย หนกแนน พดจรงทาจรง ไมพด

๒๘

เลน ใจส ใชหวชนคตอสเปนอาวธ เปนคนสงวนทาท มตบะ ลลาการพดจะพดนอย พดชาแตหนกแนน ชดถอยชดคา พดดวยความม'นใจ น $าเสยงนานบถอรจงหวะการพด มสมมาคารวะ ไมพดนอกเร'อง

รปไอยอดทอง รปจากตวหนงของ นายเจรญ เมธารนทร

รปไอยอดทอง เปนตวตลกท'สาคญอกตวหน'ง เปนเพ'อนคหกบไอสแกว เช'อกนวาเปนตวตลกท'จาลองแบบมาจากคนจรง เปนชาวนครศรธรรมราช บางกวาเปนชาวบานศรวชย อาเภอสทงพระ จงหวดสงขลา บางกวาเปนชาวพทลง รปรางลกษณะอางยอดทองมรปรางอวน ดาเต $ย กนงอน พงโย สะเอวคอด มโหนกคอ ผมหงกมวนไปขางหนา จมกใหญยาว หนาตาคลายๆ จระเข คางย'นยาน สะดอจน การแตงกาย ไมสวมเส $อ นงผาลายไทย โจงกระเบน เหนบฝกกรชเปนประจา มอขวาถอกรช นสยเปนโออวด ข $โม แตข $ขลาดตาขาว เปนคนเขาช เขาใกลผหญงไมไดจะชอบพดเก $ยว จกตนจมทาน เปนคนบายอ ถาใครยอจะอาสาตวตายไมคดจนเกดมสานวนข $นวา “ไอยอดทองบานาย” ชอบทารายคนอ'นขางหลงและขมขคนท'ไมส การพดจะพดเสยงดง กระโชกโฮกฮากพดแบบเคนคอพด เนนเสยงทกๆ พยางค เสยงแหบส'นอยในลาคอ พดมากแบบบาน $าลาย ชอบสอดเสอกไมรจกกาลเทศะ ไมมเหตผล ดนทรงแลวจะยอมจานนในภายหลง

๒๙

รปไอสะหมอ รปจากตวหนงของชางสงควนเนยง

รปไอสะหมอ หรอบงสะหมอ เปนตวตลกซ'งเปนชาวไทยมสลมแสดงคกบไอขวญเมอง ไอสะหมอเปนตวตลกท'จาลองมาจากคนจรงๆ อยหมบานสะกอม อาเภอจะนะ จงหวดสงขลา เปนคนนสยตลกโปกฮา เปนคนด และเปนนกเลงเตมตว รปรางลกษณะหลงโกงมโหนกท'คอ คางยานๆ แบบคนแก ผอมสง ทองปอง คลายคนอมโรค การแตงกายจะสวมหมวกแขก ไมสวมเส $อ นงผาโสรง มวนชายพกแบบชาวไทยมสลม มอซายถอไมพาย นสยชอบตลกคะนอง หยอกลอและทบถมคนอ'น พดจาเปนเชงหยกแกมหยอก ชอบพดยอผ อ'นนดๆ แลวคดตลบหลงใหเจบใจ เปนนกเลงกลาไดกลาเสย นบถอศาสนาอสลามแตไมเครงครด ชอบขดคอคนแตใจจรงรกและนบถอเพ'อน เสยสละแตไมยอมเสยเปรยบใคร ลลาการพดจะพดตามสาเนยงชาวไทยมสลมท'อยบานสะกอม อาเภอจะนะ จงหวดสงขลา พดเนบๆ ชาๆ หนกแนนแบบคนหวโบราณ คดอยางไรกพดอยางน $น ไมเกรงใจใคร เปนตวของตวเอง และชอบคยเร'องขาขน

๓๐

รปไอแขง เปนตวตลกท'มรปรางอวนเต $ย หวหลม จมกเลกแหลม คอใหญ หนาผากย'น ไมสวมเส $อ นงกางเกงขาส $น มอถอชอน ท'สะเอวผกลกพรวน มอถอหนงสต�ก ลลาการพดพดออกเสยงไมชดแบบเดกหดพด รปไอปราบ เปนตวตลกซ'งเปนคนท'จมกเปนรดสดวง จมกบบบ $แบนราบมองไมเหนจมก ผวดาผอมพงย'น กนงอนเลกนอย การแตงกายนงกางเกงขาส $น ไมสวมเส $อ ตดผมส $นหวแสกตรงกลางหว ลกษณะโดยท'วไปมอขางหน'งถอหว อกขางหน'งถอกระจก นสยเปนคนเจาสารวยชอบแตงตว ส'งท'ไอปราบเปนหวงกวาส'งอ'นใด คอ ทรงผม มกแอบเอากระจกสองดหนา และหวผมบอยๆ ไมเปนคนเจาช เพราะสนใจตวเองมากกวาผ อ'น รปไอดก เปนตวตลกท'ทาหนาท'เปนทหารของฝายยกษ หรอประจาเมอง ออกคกบไอปราบ มลกษณะพเศษกวาตวตลกอ'นๆ ท'มปากยาวคลายปากเปด หนาผากย'น หนาหก กอนขวด พงบาน สะเอวคอด ไวทรงผมสง นงกางเกง ไมสวมเส $อ ไมมจมก พดไมชดถอยชดคา มนสยคอนขางเกเร ชอบพดหาเร'อง ดนทรง มอถอลกขวาน (ขวานเลกๆ) แบบนกเลงทางปกษใตสมยกอน รปไอโถ เปนตวตลกท'เปนคนจนรางเต $ย ล'าสน ไวเปย หวเลก นงกางเกงขายาวแบบจน (อาจพบกางเกงข $นมาเสมอเขา) บางทสวมกางเกงมจดแดง เปนคนท'เหนแกกน สนใจแตเร'องกนมากกวาเร'องอ'นๆ ข $ขลาดตาขาวไมสคน รปไออนแกว เปนตวตลกท'มกทาหนาท'เปนนายทวารบาล คอยซกถามแขกเมอง และนาความไปรายงานเจาเมอง มรปรางยอมบาง คอนขางสง ฟนลางครอบฟนบน มผมกระจกเปนหยอมๆ อยตรงกลางกระหมอม นงผาลายตาหมากรก ไมสวมเส $อ มนสยเปนตรงไปตรงมา ไมมช $นเชง เปนคนเอางานเอาการ

รปไอพนหรอผใหญพน รปจากตวหนงของหนงสชาต ทรพยสน

๓๑

รปไอพนหรอผใหญพน เปนตวตลกท'โดยปกตจะเปนเสนาบด มหนาท'เปนนายทวารประจาเมองยกษ เมองแขก หรอเมองฝร'ง มรปรางอวน ใหญ ผวดา หวลาน จมกท ยาว และงม พงใหญยอยยาน กนเชดงอน ท'ศรษะมขอสาหรบเก'ยว เปนรปส'เหล'ยมอยขางบน คางย'นแบบฟนลางครองฟนบน สะเอวคอด การแตงกายนงกางเกงขาส $นหรอบางทนงผาดาคร'งทอน ไมสวมเส $อ ถอลกขวานเปนอาวธ นสยเปนคนบาๆ บอๆ ไมจรงจงอะไร ชอบขเพ'อน แตถาเพ'อนสจะทาเปนพดดเอาใจ ทาตวเปนอนธพาล พดเสยงดงเตมปาก รปไอจนจง เปนตวตลกเดมช'อวาเจกโกก เปนคนประกอบอาชพขายน $าชาอยส'แยกโรงเรยนอนบาลสงขลา เปนคนจนท'มาจากเมองจน พดภาษาไทยไมชด รปรางผอมสง ข $โรค นงกางเกงขากวย ขาหน'งปลอยอกขาหน'งพบข $นมา สวมเส $อฮอมแบบจน หวมหางเปยแบบแมนจ มอถอกลองยาสบ เปนคนซ'อสตย โกรธงายหายเรว ขยนขนแขง ข'บน และพดตรงไปตรงมา ไมเกรงใจใคร ไมสนใจเร'องการเมอง สนใจแตเร'องการทามาหากน บางคร $งกพาซ'อจนถกหลอกลวงจากตวตลกอ'นงายๆ การรางภาพลงบนผนหนง สมยกอนการรางภาพจะใชเขมาไฟผสมกบน $าขาวแลวเขยนเปนโครงรางภาพ เม'อเสรจแลวใชลกสะบาขดลงไปใหเปนเงา ตอมามการนาดนสอพองมาเขยนรางแทนแตมปญหาท'เสนรางใหญเกนไปทาใหตวหนงท'ออกมาไมสมดลเทาท'ควรและหากเกดความผดพลาดจะไมสามารถลบไดเพราะย'งลบย'งเลอะมากข $น ระยะหลงจงมการใชเหลกแหลมรางภาพแทน การใชเหลกจารหรอเหลกแหลมมขอดตรงท'เม'อเขยนผดพลาด สามารถใชน $าลบออกไดโดยไมมรอยใหเหน สาหรบภาพท'รางสวนใหญเปนภาพท'มรปแบบตามตวละครในหนงตะลงคอนขางตายตว เชน ตวละครในรามเกยรตT และเร'องอ'นๆ ท'ดดแปลงมาจากวรรณคด ถอเปนตวหลกท'ชางทาถนดและอาจมบางตวท'คดทาเสรมข $นมาใหมซ'งข $นอยกบจนตนาการของชาง

๓๒

บทท$ ๔ การแกะตวหนงตะลงในภาคอสาน

แบบของตวหนงประโมทย จะมเอกลกษณเฉพาะถ'นของภาคอสาน คอ มความเรยบงาย ลวดลายไมสลบซบซอนมากนก เพราะศลปะเก'ยวกบหนงประโมทยจะใหความสาคญกบการแสดงเปนหลก คณะท'เปนท'นยมไมไดอยท'ความสวยงามของตวหนงแตเปนความสนกสนานของการแสดง เชน การเลนตลกและคารองท'ไพเราะ โดยมตวอยางแบบตวหนงแตละตวพรอมลกษณะของตวละครน $นๆ ดงน $

พระฤๅษ เปนรปหนงช $นสงสาหรบเปนท'เคารพบชา ใชสาหรบเชดเบกโรง หนอแสดงเปนนกบวชในเร'องตางๆ รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

๓๓

ปลดต >อ หรอ บกต >อ รปรางลกษณะกนงอน พงย'น ปากย'น มอถอขวานเปนอาวธ การแตงกายสวมเส $อคอกลมแขนส $น ใสกางเกงขายาว สวมรองเทา ใสหมวกแขก มกใสลกกระด'งหรอกระพวนท'ขอเทา นสยเปนคนอารมณด หวเราะเสมอ ซ'อสตยตอหนาท' พดภาษาใตออกสาเนยงอสาน เช'อวาสรางเลยนแบบจากคนจรงท'เปนชาวโคราชแตไมทราบประวตท'มาอยางแนชด

รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

พระราม รปรางลกษณะรปหนาสวย หนสะโอดสะอง มคนศรเปนอาวธ นสยโอบออมอาร เอ $อเฟ$อเผ'อแผ รกพ'นองและบรวาร ลกษณะการพดจะพดภาษากลาง รปจากตวหนงของ นายบญชวน สอนอน

๓๔

พระลกษณ รปรางหนาตาสวย หนสะโอดสะอง กายสแดง มศร เปนอาวธ นสยโอบออมอาร เอ $อเฟ$อเผ'อแผ รกพ'นองและ บรวาร ลกษณะการพดจะพดภาษากลาง รปจากตวหนงของ นายสงวาลย ผองแผว

นางสดา เปนผหญงสง มเสนห กาย สเขยว แดง จตใจโอบออมอาร พดภาษากลาง รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

๓๕

หนมาน เปนลงเผอก มความกลาหาญ มฝมอในการรบทกดาน แตนสยเจาช ลกษณะการพดจะพดภาษากลาง รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

ทศกณฑ กายสเขยวแดง มพระขนธเปนอาวธ นสยดราย หย'งทะนง ลกษณะการพดจะพดภาษากลาง รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

๓๖

ไมยราพ เปนยกษสองมอสองเทา กายสเขยว นสยดราย พดภาษากลาง รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

ไอปอง หรอบกปอง หรอ เสนาปอง ลกษณะหวโต จมกท ปากกวาง นงโจงกระเบนเส $อคอกลมแขนส $น ถอปนเปนอาวธ นสยข $ขลาด ฉลาดแกมโกง พดภาษาอสานเสยงดง เช'อวาเลยนแบบมาจากคนจรงช'อปองชาวอบลราชธาน เปนตวตลกในคณะหมอลามลลาเลนตลกท'ถกใจคนดมาก จงไดมการนามาเลยนแบบเลนในหนงประโมทย รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

๓๗

บกแกว ลกษณะเปนคนมพง ศรษะลาน นงโสรง สวมเส $อกลาม ถอพราเปนอาวธ นสยเปนคนจรงจง เช'อคนงาย กลาหาญ พดภาษาอสาน รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

นางพมพลากวน เปนคนรบใชของฝายยกษ หรอทศกณฑ นสยซ'อตรง พดจาตรงไปตรงมา ถอเปนตวตลกอกตวหน'ง ลกษณะการพดจะพดภาษาอสาน รปจากตวหนงของ นายสมร พลศกดT

๓๘

ตวอยางรปสตวท'ใชประกอบการแสดง ของคณะหนงปราโมทยเหรยญชยพฒนา

นางเอก นางฟา และพระเอก ของคณะหนงปราโมทยเหรยญชยพฒนา

๓๙

ตวรายและพระอนทร ของคณะหนงปราโมทยเหรยญชยพฒนา

ตวยกษ ของคณะหนงปราโมทยเหรยญชยพฒนา

๔๐

บกแหมบ และบกหวโต ซ'งเปนตวตลกของคณะหนงปราโมทยเหรยญชยพฒนา

ตาโหร และยายตาแย ของคณะหนงปราโมทยเหรยญชยพฒนา

๔๑

เคร$องประกอบการแสดงหนงประโมทย ๑. โรงและจอหนง เม'อจะแสดงหนงประโมทยแตละคร $งจะตองสรางโรงช'วคราวข $นทกคร $ง โดยหวหนาคณะจะบอกขนาดและรปรางของโรงใหเจาภาพเปนผจดการสรางไวใหลกษณะของโรงหนงเปนรปทรงส'เหล'ยมยกพ $นสงข $นจากพ $นดนประมาณ ๑-๒ เมตร มหลงคา ดานขาง ๒ ดานก $นทบ ดานหลงโรงใชเปนทางเขาออกของผแสดง ดานหนาก $นดวยจอผาขาวท'มผาสดาหรอสน $าเงนเปนขอบโดยรอบ ท'ใตจอดานในวางตนกลวยไวสาหรบปกตวหนง แหลงกาเนดแสงซ'งอยดานหลงจออาจเปนตะเกยงหรอหลอดไฟกไดแลวแตยคสมย ปจจบนใชไฟฟาเพราะสะดวกกวา ผแสดงท $งหมดไดแก คนเชด และนกดนตรจะอยบนโรงน $ท $งหมด ๒. นายหนงและผ ท'มบทบาทในการแสดงหนงประโมทย คนเชดและคนพากยหนงประโมทยเปนคนๆ เดยวกนเสมอ คอ ผ เชดตวหนงตวใดกตองพากยเปนตวละครตวน $นดวย ในบางฉากมตวละครออกมาแสดง ๓-๔ ตว กตองใชผพากยและผ เชด ๓-๔ คน ตามไปดวย ผ ท'เปนหวหนาคณะหนงประโมทยเรยกวา หวหนาคณะ (ไมเรยกวานายหนงแบบหนงตะลงปกษใต) หวหนาคณะมกจะเสยงด พากยไดไพเราะ มความรในเร'องท'แสดงดกวาผ อ'นและมกพากยเปนตวเอกหรอตวละครสาคญ ๓. บทพากยและบทเจรจา เน'องจากตวหนงประโมทย เชดฉายเคล'อนไหวไปบนจอน $นเปนส'งท'ไมมชวต ผ เชดจงตองพากยและเจรจาเพ'อดาเนนเร'อง การเลาเร'องกด คาพดของตวหนงกด การบอกอารมณและกรยาของตวหนงกด ใชการพากยและเจรจาท $งส $น ตวหนงเปรยบเสมอนคนใบ จงตองมผ ทาหนาท'พากยและเจรจาแทน ผพากยและเจรจาจงเปนคนสาคญอยางย'งในการแสดงหนงประโมทย เพราะตองมความเขาใจแจมแจงในเร'องราวและวธการแสดงในตอนน $นๆ ท $งจะตองจดจาบทพากย ซ'งเปนบทกวนพนธท'แตกไวโดยเฉพาะ การพากยหนงประโมทยน $น แบงออกเปน ๒ ลกษณะ คอ การพากยและการเจรจา เพ'อใหเปนไปในทานองเดยวกนกบโขน หนงใหญ และหนงตะลงของภาคใต เพราะทวงทานองและลลาการพากยตลอดจนองคประกอบอ'นๆ ของหนงประโมทย เปนไปในรปแบบของการแสดงแบบเกา ชาวอสานและชาวคณะหนงประโมทยท'วไปเรยกการพากยหนงประโมทยดวยคาภาษาถ'นงายๆ วา “ฮองหนงตะลง” (รองหนงตะลง) และเรยกการเจรจาวา “ความเวา” (คาพด) คาวา พากยและเจรจา ไมมใชในวงการหนงประโมทยและความเขาใจท'วไปของชาวอสาน บทพากยหนงประโมทยมท $งท'เปนกลอนแปด กลอนบทละครแบบภาคกลาง และกลอนลาชนดตางๆ เชน ทางยาว ทางส $น เตย เปนตน ท $งน $แลวแตเร'องท'แสดง ๔. ดนตรประกอบ เคร'องดนตรประกอบการแสดงหนงประโมทยม ๒ แบบ คอ แบบท' ๑ แบบท'ใชระนาดเอกเปนหลกของวง โดยมกมกเปนคณะท'เลนเร'องรามเกยรตT เคร'องดนตรท'ใชมดงน $

๔๒

๑.๑ ระนาดเอก ๑ ราง ๑.๒ กลอง ๑ ลก ๑.๓ ฉ'ง ๑ ค ๑.๔ ฉาบ ๑ ค

ดนตรท'ใชประกอบการแสดงของหนงประโมทย เคร'องดนตรของกลมท'เลนเร'องรามเกยรตTน $มเคร'องดนตรสาคญเพยง ๔ ช $น ดงกลาวแลวขางตน ลกษณะการผสมวงเปนไปอยางงาย ไมไดจดตามแบบแผนของการผสมวงป' พาทย มโหร ใดๆ ท $งส $น ท $งน $จะเหนไดจากการขาดฆองวง ซ'งเปนหลกของวงดนตรไทย ท $งท'ใชระนาดแบบดนตรไทยแตดนตรหนงประโมทยกไมไดยดถอแบบแผนการผสมวงเครงครดแบบดนตรภาคกลาง เปนท'เช'อไดแนนอนวาระนาดเปนเคร'องดนตรท'หนงประโมทยรบมาจากหนง ตะลงภาคกลาง เพราะหนงตะลงภาคกลางใชวงป' พาทยประกอบการแสดงหนงตะลง แบบท' ๒ แบบท'ใชเคร'องดนตรพ $นเมองอสานประกอบการแสดง เคร'องดนตรท'ใชในกลมน $คอ ๒.๑ พณ (ซง) ๑ ตว ๒.๒ แคน ๑ เตา ๒.๓ ซอ (คลายสะลอของภาคเหนอ และซออของภาคกลาง) ๑ ตว ๒.๔ กลอง ๑ ลก ๒.๕ ฉ'ง ๑ ค ๒.๖ ฉาบ ๑ ค

๔๓

รปแบบวธการแสดงหนงประโมทย ๑. การเตรยมพรอม คอ การจดวางอปกรณตางๆ ประจาท' เชน เคร'องดนตร หบหนง และเสยบตวหนงกบตนกลวย และตรวจสอบสภาพเคร'องเสยง กอนใชงานทดลองเสยง จดขงผาท'ผกจอหนงใหเรยบรอย ๒. การไหวครเบกโรง กอนเร'มการแสดงตองมการไหวคร ซ'งจะมหวหนาคณะนาไหว ลกวงน'งลอมวงพนมมอไหว ซ'งในการไหวครจะตองมขนธ ๕ ขนธ ๘ คอ เงน ๖ บาท เหลา ๑ ขวด แปง ๑ ซอง น $าหอม ๑ ขวด หมาก ๒ คา บหร' ๒ มวน จากน $นหวหนากจะนาแปงใหลกวงทาโดยท'วกนหรอบางทกนาเหลาใหด'มโดยท'วกน ท $งน $กเพ'อใหเกดศรมงคลแกผแสดงและดลบนดาลใหการแสดงในคนน $นประสบความสาเรจ ๓. การโหมโรง เม'อเสรจพธไหวครหลงโรงแลว นกดนตรและผแสดงทกคนในคณะกจะประจาหนาท'ของตน นกดนตรเร'มบรรเลงเพลงโหมโรง ซ'งบางคณะกจะใชเพลงเด'ยว เลนวนไปวนมา บางคณะกจะใชหลายเพลง ซ'งจะแตกตางกนไปในแตละคณะ ๔. การประกาศบอกเร'อง เม'อบรรเลงเพลงโหมโรงจบลงจะมโฆษกกลาวสวสดแกผชม และบอกเร'องท'จะนาแสดงในคนน $น ๕. การออกรป การออกรปหนงประโมทยน $น มการออกรปฤๅษ ออกรปปลดต $อ ออกรปเตนโชวหรอชกมวย และออกรปตวแสดงท $งหมดเปนเบ $องตน เม'อประกาศเกร'นการแสดงหรอบอกเร'องท'จะแสดงแลวกเปนการไหวครในจอหรอไหวครในการแสดงน'งเอง หวหนาคณะจะเชดรปพระฤๅษออกมา ดนตรบรรเลงเพลงออกแขกประกอบการเชดพระฤๅษไปตามจงหวะเพลง แลวปกรปลงท'หยวกกลวยกลางจอแลวรองบทพากยพระฤๅษ ดงน $ 19 “...นะโมตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ นะโมตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ นะโมตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ ขอเชญท $งพระพทธผ ช $นา ขอเชญท $งพระธรรมผ ล $าคา ขอจงลงมาชวยยงหลานยา ขอเชญคณครบาอาจารยท'ไดสทธTสอนคณบดรและมารดา ขอจงมาชวยยงพวกขา แมพดไปขออยาไดพลาดพล $ง ขอใหปญญาไหลหล'งนะเทมา ขอเชญท $งคณรามเกยรตTท'ไดเคยเลาเคยเรยนขอจงลงมาชวยยงพวกขา แมพดไปขออยาไดขดของ ขอใหปญญาสอดสองดงคาปฏญาณ

19

บทสมภาษณ สมร พลศกด= , วนท; ๑ กนยายน ๒๕๕๐, เลขท; 37 ม.8 ต.ธวชบร อ.ธวชบร จ.รอยเอด.

๔๔

ขออยาใหเปนกรรมเปนเวรเปนลางเขนแกพวกขา แมพดไปขออยาไดพลาดพล $ง ขอใหปญญาไหลหล'งนะเทมา วาแลวฝายฤๅษมณไพรมรอไรอยชา จะหนหนาเขาไปพกศาลาไล...”

เม'อกลาวเสรจจะเคล'อนรปฤๅษมาปกไวตรงกลางแลวเอารปตวหนงอ'นมาเรยงรอบๆ ตวฤๅษ แบงเปน 2 ฝาย คอ ฝายตวพระ ตวนาง ลง ยกษ จะอยฝ'งดานหนาของพระฤๅษ สวนตวตลกและตวประกอบอ'นๆ จะอยฝ'งดานหลงของพระฤๅษ จากน $นจงกลาวคาไหวครบาอาจารย ส'งศกดTสทธTท $งหลาย และขออญเชญคณพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ใหมาชวยใหการแสดงดาเนนไปดวยด ตลอดจนขออภยตอผชม หากจะมการผดพลาดข $นระหวางการแสดง ซ'งมบทรองไหวครกอนการแสดง ดงน $ 20

“...ขาจะขอคานบจบเปนตอน จบเอาบทสนทรหนอมากลาววา จะไดเลนลดตดตอน ตดเอาบทสนทรท'มมา จะไดเลนลดตดส $น เอาตอนสาคญหนอมากลาววา จะไดเลนตามเร'องท'มนม มไดแหกพระบาลมากลาวกลอน ถามนพล $งไปนด ถามนผดไปหนอย ขออภยแกลกนอยเถดคณนายเจาขา จงคอยชมเลนพอไดเปนขวญตา คอยดเถดจะวาไปอยางไร สบน $วขายกข $นเหนอเศยร ขาขอไหวท $งคณธปเทยนและมาลา ไหวท $งคณพระพทธท'สดแสน ท'ไดตอบแทนคณพระพทธศาสนา ไหวท $งคณบดาและมารดร ท'ไดอาบน $ารอนและเล $ยงด ขาขอไหวท $งคณครเพงใหมาดลใจจต ขอใหมาชวยคดเม'อเวลาขดสน เม'อจะลาหรอจะรองขอใหคลองแกปญญา ใหคดเหนตวขาอยาลมเอย...” เม'อกลาวเสรจ กจะเกบตวหนงท'ปกอยหนาจอท $งหมด แลวกจะนาตวปลดต $อ หรอบกต $อออกมาเชด พรอมกบกลาวบทกลอนประกาศช'อเร'องท'จะทาการแสดง หรอนาเขาสเน $อเร'องของการแสดง ซ'งมบทรองของปลดต $อ ดงน $ “...หะหะหะหะ... สวสดสวสด พอแมพ'นองท $งหลายโวย

20

บทสมภาษณ สมร พลศกด= , วนท; ๑ กนยายน ๒๕๕๐, เลขท; 37 ม.8 ต.ธวชบร อ.ธวชบร จ.รอยเอด.

๔๕

วนน $วนน $เกลากระผมจะไดสมมตนามตวของเกลากระผม เกลากระผมจะไดแสดงหนงประโมทยเร'องรามเกยรตT ตอนพระรามออกบวชและไมยราพสะกดทพใหพ'นองดในค'าคนน $ กอนท'จะแสดงไอต $อจะตองปลอยระบาโปออกมาเตนโชว ใหพ'นองดเสยกอน วาแลวไอต $อจะตองเขาไปพกกายา... ...(ไอต $อรอง) คดแลวหละกะไหลกะไลต $อเออเออะเฮอะเองเอยมตองอยชารบตาเนนดาเนนไคคารบ เรงไคคาดวยทนหนาใดไปหละหวาไปหละหวา... ๖. การเชด จะใชผ เชดหลายคน และจะยนเชดตลอดเร'อง เม'อผ เชดจบตวหนงตวใดกจะพากยและเจรจาตวน $นไปดวย ศลปะการเชดเม'อตวหนงพากยหรอเจรจา ถาเปนตวหนง นาง ยกษ ลง ซ'งปาดขยบไมได กจะใชการเคล'อนไหวมอขางหน'งประกอบคาพด โดยเชดอยางมศลปะเพ'อใหรวาตวหนงตวใดกาลงพดอย ถาเปนตวตลก ซ'งปากขยบได เพราะมยางยดบงคบอย และมเชอกผกดงสวนลวงของปากใหขยบข $นลงได โดยใชน $วช $กระตกดงเชอกใหปากขยบตรงกบคาพด มออกขางของผ เชดกถอกานเชดแขนใหเคล'อนไหวท $งปากท $งมอไปพรอมกน ในบางคร $งการเชดตวตลกน $ตองใชศลปะและความชานาญมาก เพราะตองแยกประสาทท $งปากและมอท $งสองขางตลอดจนน $วช $ของผ เชด แสดงวาฝกหดมาอยางด

๔๖

บทท$ ๕ การแกะและการประกอบตวหนงตะลง

๑. การตอกดวยมก หรอตดต ซ'งจะใชรวมกบเขยงไมเน $อแขง โดยตอกลงไปเฉพาะสวนท'เปนลายวงกลมหรอลายเหล'ยมและลายโคง สาหรบผ เร'มตนการตอกใหมมหลกดงน $

การตอกมก

ในการตอกทาไดสองแบบ คอ หน'งตอกเปนรกลมๆ เรยกวาตอกมกเรยง สวนอกแบบเรยกวาตอกมกขาด คอ ตอกใหตดกน ๑๕ คร $ง แลวเวน เพ'อไมใหหนงขาด การตอกมกขาดมหลกอยวาเม'อตอกรท'หน'งแลว รท'สองจะตองไปกนรท'หน'งอยคร'งหน'ง รท'สามไปกนรท'สองอยคร'งหน'ง ตอไปเร'อยๆ จะทาใหเสนเรยบไมเปนฟนปลา มกเรยงจะตอกตามเสนตางๆ ท'เปนลวดลาย สวนมกขาดจะตอกก $นอาณาเขต เชน เสนแขน หรอมอ ใหขาดเปนชวงใหเหนเปนรปมออยางชดเจน แตถาเปนสวนยอยตรงไหนท'ไมสาคญสามารถตอกมกเรยงได การดวาตรงไหนเปนมกขาดกบมกเรยงมหลกการวามกขาดจะเปนเสนท'ภาพแยกออกจากกนอยางชดเจน เปนส'งของคนละอยางกน หรอเปนเปนอวยวะคนละสวนกน เพ'อใหเหนเสนท'ชดเจน 21

21

สมภาษณ เจรญ เมธารนทร, วนท' ๙ มถนายน ๒๕๕๐ , ๑๗๕๘ ถ.ทาโพธT อาเภอเมอง จงหวดนครศรธรรมราช

๔๗

๒. การแกะหรอการขด หลงจากตอกเปนรปเสรจข $นตอไปเปนการแกะ โดยจะตองทราบกอนวาตรงไหนควรแกะ ตรงไหนไมควรแกะ ตวตลกสวนใหญจะใหแขนเคล'อนไหวไดกจะทาแขนตางหาก แตบางตวท'แขนไมมการเคล'อนไหวเปนแขนตดกบตวกจะตองแกะรอบแขนใหเหนลายท'ชดเจน สรปคอ เม'อตอกตวตอกเสรจแลวกใหแกะลวดลายขางในท $งหมดใหเสรจ สดทายจงเปนการแกะรอบนอกของตวหนง ในสวนของแขนและมอท'มการเคล'อนไหวซ'งทาไวตางหากกจะตองประกอบจากสวนมอเขากบขอมอกอน เม'อไดแขนครบแลวจงนาไปประกอบเขากบตว จากน $นเปนการประกอบปาก ในการแกะสวนมากจะใหเร'มจากการแกะลวดลายขางในใหเสรจกอนแลวจงมาแกะลวดลายรอบนอก และการใชมดแกะจะใชรวมกบเขยงไมเน $อออนเสมอ

การแกะตวหนงโดยใชมดขด

สาหรบผ เร'มตนแกะใหม มหลกการจบมดแกะอยาใหเอยงแตจะตองต $งมดใหตรงหรอวางมดประมาณ ๘๐ องศา มอท'จบมดจะตองใหน $วช $แนบกบใบมด เพ'อใหสามารถบงคบมอใหมดข $นลงไดพอดไมหนกและเบาเกนไป น $วอ'นจะชวยกาดามของมด กอนใชมดแกะหรอมดขดจะตองทาข $ผ $งกอน แลวกดหรอดนใหจมลงไปท'ตวหนง ใหหนงขาดพอด แลวใชน $วช $ดงข $นดงลง และทกคร $งอยาใชมออกขางไปขวางทางมด ใหวางขางๆ กดหนงไว แลวตองทาเทยนบอยๆ เพ'อใหล'น ข $นตนจะตองวางรากฐานของการใชมดใหถกตอง ระหวางใชของมคมจะตองระมดระวงไมใหเกดความผดพลาด และอาจารยเปนผลบมดใหนกเรยนเพ'อปองกนอนตรายท'เกดจากคมมด โดยวธลบมดจะถขนานกบขอบมด การแกะหนงตะลงมความเช'อเร'องของตวหนงสาคญบางตว เชน รปตวตลก รปฤๅษ ซ'งนยมทาดวยหนงท'ไดมาพเศษ เชน หนงววท'ตายผดปกต เชน ถกฟาผาตาย หรอออกลกตาย หรอ

๔๘

อาจจะทาข $นมาจากหนงสตวอ'น ๆ เชน หนงหม หนงเสอ เม'อหนงแหงสนทดแลวกใชข $ถานจากกะละมะพราวเผาไฟ หรอข $ถานจากใบลาโพงดา นามาละลายน $าขาวแลวทาใหท'วแผนหนง(เหมอนกบการทาหนงใหญ) แลวขดแผนหนงจนมสดาเปนเงา จากน $นเร'มรางภาพลงบนแผนหนง บางทานใชวธรางแบบบนผาขาวหรอกระดาษ แลวนาไปปดบนแผนหนง แกะตามรอยรางโดยใชตดตหรอส'วขนาดตาง ๆ ในการแกะหนง ชางแกะหนงจะตองมใจรกและมจนตนาการท'ด มการศกษาประวตของตวหนงท'จะแกะวามรปราง หนาตา และบคลกลกษณะอยางไร เพ'อท'จะไดภาพหนงตามแบบตวละคร แมแตตวตลก เชน ไอเทง ไอหนนย ไอสแกว ไอยอดทอง ฯลฯ เหลาน $ชางแกะหนงจะตองทาลกษณะเดนของแตละตวปรากฏออกมาใหไดการแกะหนงมความเก'ยวของกบความเช'อในส'งศกดTสทธTซ'งไดยดถอกนมาตลอด ท $งน $เพ'อใหเกดสรมงคลแกตนเองและคณะ แลวยงถอวาเปนการปองกนอนตรายท'จะมข $น ไมวาจะอยระหวางการแกะหนงหรอการแสดงกตาม นายชางแกะหนงตะลงจะตองต $งจตระลกถงครอาจารย และพระพฆเนศวร พระผประสาทศลป แลวจรดปลายมดแกะลงบนผนหนงเพ'อแกะรปตวแรกพรอมท $งกลาวคาถาเบกตารปวา22 พทธง จกข รปง ปกกจฉาม ธมธง จกข รปง ปกกจฉาม สงธง จกข รปง ปกกจฉาม เม'อแกะรปตวน $นเสรจกกลาวคาถาเปดหวา โอม นโม พทธส กา(มะ) จดออกไป โอม นโม ธมมส กา(มะ) จดออกไป โอม นโม สงฆส กา(มะ) จดออกไป พดสะเดยด จงไร อยาเขามาใกล เขามาไมได พทธสฑล พทธสมา มณฑล มณ. เสรจแลวกกลาวคาถาเบกรป โดยกลาวเสยงแรกเบกปากของเดกวา อา โอ ออ แอ เปนอนวาเสรจพธ ตวหนงตวตอ ๆ ไปท'ทาในวนน $น จะทาตอไปไดโดยไมตองวาคาถาดงขางตน แตพอเร'มวนใหมตองกลาวคาถาน $อก

นอกจากคาถาเบกตาขางตนแลว ยงมคาถาเบกเนตรและเบกปากของชางสง ศรทวกล

ซ'งชางสงกลาววาครจะใหคาถาไดกตอเม'อม'นใจวาลกศษยต $งม'นอยในศลธรรมอนด และมความม

22

บทสมภาษณ วาท ทรพยสน, วนท; ๙ มถนายน ๒๕๕๐, ๖ ถ.ศรธรรมโศก ต.ในเมอง อ.เมอง จ.นครศรธรรมราช.

๔๙

มานะมงม'นในอาชพการแกะหนงแลวจรง ๆ เทาน $น ตวอยางคาถา เบกเนตร เบกปากของชางเกล $อม ศรวฒน23 “ โอม จกข ทรบาดาล พระธรณสาร พลาญเอาจงไหร ความอบาทอยท'พระไพร ความจงไหร อยท'พระพาย ความสวสดท $งหลายอยท'ก” จากการสมภาษณ อาจารยเจรญ เมธารนทร กลาวถงความเช'อเร'องการแกะหนงวาสมยกอน การทองคาถากอนการแกะตวหนงกจะข $นอยกบคาภาวนาของนายหนงผแกะ เชน “ขาพเจาขอภาวนาวารปทขาพเจาทาน& ใหมความปลอดภย ใหอยเยนเปนสข พทธโอ พทธออ พทธยอ พทธลอ” หมายความวาใหคนลอ ใหคนยอ แลวกตามดวยทอนหน'งวา “นะเมตตา

โมกรณา พทธปราณ ธายนด ยะเอนด โอมสวโหม” เพ'อเปนการผกใจ แตกอนอ'นตองเปนการภาวนาใหอยเยนเปนสขหรออยาใหมอะไรเกดข $นกบครอบครวหรอตวนายหนง หรอภาวนาใหประสบความสาเรจในการดานตางๆ แลวแตความตองการของผแกะหนงเอง 24 การแกะรปฤๅษหรอรปศกดTสทธTประจาคณะ จะถอเวลาฤกษดเปนสาคญ การแกะตวหนงตะลงมขอแตกตางจากการทาหนงใหญท'ขนาดของตวหนงตะลงจะเลกกวา โดยปกตท'วไปตวหนงตะลงจะมขนาดประมาณ ๑ - ๒ ฟต นอกจากน $ในการสรางหนงตะลงยงจะตองแยกสวนแขนขา และบรเวณขอศอกหรอหวเขาออกกอนท'จะนามาประกอบเขากบตวหนงพรอมยดใหตดกนดวยสายหนงมดเปนหวหมดท $งสองดาน เม'อแกะลวดลายจนเสรจแลว กถงข $นของการลงส ซ'งสท'ใชมท $งสธรรมชาต และสสงเคราะหตาง ๆ การลงสข $นอยกบการพจารณาของชางแกะหนง เอง ซ'งจะตองเลอกตามบคลกของตวหนงน $น ๆ สวนในกรณท'ตวหนงฟอกท $งสองหนา กตองลงส ท $งสองดาน เชนกน พอสแหงสนทแลวใชน $ามนวานชสาหรบทาไม ทาชกเงาและกนน $าอกท'หน'ง สมยกอนสาหรบการเคลอบเงาใชน $ามนยาง จากน $นนาตวหนงท'ประกอบสาเรจแลวมาใสกานไมสาหรบถอเชดหรอปกหนาจอ สวนตวตลกจะใสกานไมเพ'มท'มอท $งสองขางดวย เพ'อทาเชอกถงปากใหสามารถอาออกไดเวลาพด ปจจบนการแกะหนงตะลงมท $งแกะสาหรบการแสดง และแกะเพ'อเปนท'ละลก หรอของฝากจากปกษใต สาหรบตวหนงท'มลวดลายซบซอนน $น วงหนาจะเปนสวนท'สาคญและยากท'สด ย'งตวหนงตวเลกๆ อยางตวนางท'มการแกะสวนหนาออก จะทาใหเสนเลกมาก ดงน $น ในการแกะหนาแกะ

23

สมภาษณ สง ศรทวกล, วนท' ๗ มถนายน ๒๕๕๐, ๘๕ หม ๗ ต.รตภม อ.ควนเนยง จ.สงขลา. 24

สมภาษณ เจรญ เมธารนทร, วนท' ๙ มถนายน ๒๕๕๐ , ๑๗๕๘ ถ.ทาโพธT อาเภอเมอง จงหวดนครศรธรรมราช.

๕๐

คอจะตองมอารมณท'สงบ หนกแนน สบาย เพ'อไมใหมอหนกเกนไปและทาใหเสนขาด สวนหนาจงมกจะใชเวลามากกวาสวนหน'ง จงควรนามาแกะทหลง สวนอ'นๆ เม'อแกะตวหนงเสรจจงแกะรปแขนและมอ หนงท'มสองแขนจะเปนตวตลก สวนตวพระหรอตวอ'นๆ ท'มลวดลายมากๆ จะมแขนเดยว และสวนมากตวพระหรอเทพจะตองถอส'งของอยางใดอยางหน'งอาจจะเปนอาวธหรอส'งของประจาตวหนงน $นๆ เพ'อบงบอกใหทราบวาเปนตวละครตวใด ถามสองแขนจะชกไดยาก สวนตวตลกกจะตองใหสามารถแสดงทาทางไดมากท'สดจงตองมการทาสองแขน และบางตวมการตอเอวและตอคอใหเคล'อนไหวไดดวย ข $นอยกบลกษณะท'จะทาใหตวหนงโดดเดนและเปนลกษณะท'สรางความขบขนใหกบผชมได เม'อประกอบช $นสวนตางๆ ครบแลว จากน $นจงระบายส สวนมากตวตลกจะระบายสดา อาจจะมอยบางบางตวท'ใสโสรงท'ระบายสแดง แตถาตามแบบของสมยกอนแลวตวตลกจะระบายสดาท $งตว ตอนท'ลายโปรงจะเปนสขาว สวนท'คงเปนหนงกจะเปนสดา แลวกนามายอมส สขาว กเอาเหลกขดท'หนงใหสดาหมดไป 25 สเขยว ใชจนสฝนกบน $ามะหนาวทา สแดง ใชน $าฝางกบสารสมทา สเหลอง ใชน $าฝางทาแลวเอาน $ามะนาวถ สวนหนงตวนาง ถาจะใหเปนสขาวกสลกเอาพ $นตวพ $นหนาออก เรยกวา นางหนาแขวะ เม'อระบายสเสรจจงตอช $นสวนคอ ตอปาก ตอมอ ตอคาง ตอแขนเขาดวยกน ในการตอคอ หน'ง ตอฝามอเขากบชวงขอมอหรอสวนแขนท'ตดกบมอ เสรจแลวตอชวงท'หน'งเขากบลาแขนทอนบน ตอไปกตอโคนแขนเขากบตวหนงเปนคร $งสดทาย ใหครบท $งสองแขน (กรณมสองแขนเคล'อนไหวได) จากน $นจงนาไมตบและไมมอมาผกตดกบตวหนง เปนไมกลมๆ ตอเพ'อใหเคล'อนไหวไดสะดวก โดยใชไมไผเปนวสด ลกษณะของไมตบจะเหลาปลายใหเรยวกวาสวนโคน แลวผาออกนามาคบตวหนง ไมมอกจะตองเหลาใหกลมเชนเดยวกน ถามแขนท $งสองแขนกจะตองใสไมมอท $งสองขาง การมดจะใชเชอกมดท'วไปตามความสะดวก ในการผกตวหนงเขากบไมตบ จะทาคลายๆ การเยบผา คอผกเปนตอนๆ แลวกโยงข $นไปยงจดถดไป เปนการเสรจข $นตอน

25

สมเดจพระยาดารงราชานภาพ, ลทธธรรมเนยมตาง ๆ ตอนตาราเลนหนงในมหรสพ, คลงวทยา, พมพครD งท; ๔, ๒๕๑๕ หนา ๓๓๐.

๕๑

การนาตวหนงตะลงไปใชประโยชน หนงท'สาเรจเปนตวแลว มลกษณะตาง ๆ กนเปนหลายทา เพ'อท'จะไดสะดวกในการเชด จงบญญตช'อตาง ๆ กน

๑. หนงท'เปนรปทาเดน เรยกวา หนงคเนจร ๒. หนงท'เปนรปเหาะ เรยกวา หนงงา ๓. หนงท'เปนรปสมพลสาหรบยกทพ เรยกวา เขน ๔. หนงท'เปนรปลงขาวมดลงดามาหาฤๅษ เรยกวา เตยว ยงมหนงท'สมมตเรยกกนอกมากมายเหลอจะพรรณนา เชน หนงพลบพลา เปนรปประทบใน

พลบพลา หนงรถ หนงปราสาทโลม หนงปราสาทพด ท'สาคญท'ควรจะกลาวถงคอ หนงเจา หรออกนยหน'งเรยกกนวา หนงคร ม ๓ ตว คอ รปพระแผลงสองตว รปฤๅษตวหน'ง หนงเจาน $ไมไดทาดวยหนงวว เปนหนงพเศษ เหนจะเพ'อความขลงหรอศกดTสทธT ตวฤๅษทาดวยหนงหม หนงเสอ สวนรปพระแผลงสองตวซ'งสมมตเปนพระนารายณและพระอศวร ตองหาหนงโคตายท $งยงทองอยมาทา สมเดจกรมพระยาดารงฯ ทรงเรยกวา หนงโคตายพราย พธสลกกตองทาพเศษ คนเขยนตองนงขาวหมขาว และตองเขยนและสลกใหเสรจภายในหน'งวน มส'งท'ตองคานบคร คอ บายศรปากชาม ๑ เคร'องกระยาบวช ๑ และหวหม ๑ และเงนตดเทยน ๖ บาท เปนผลประโยชนของผสลก เสรจแลวจงระบายสท $งสามตว รปพระอศวรสเขยว รปพระนารายณสเหลองออนหรอจะปดทองกไดท $งสามตว ระบายสตามลายผานงและกระหนก ไมเหมอนหนงธรรมดา เพราะนามาต $งเบกหนาพระต $งแตยงไมค'า

อปกรณในการนาตวหนงไปใช จอหนง ส'งสาคญในการเลนหนงใหญท'สาคญอกอยางหน'งกคอ จอหนง จอหนงน $ตอนกลางทาดวยผาขาวบางอยางหยาบมาตดเพลาะกน เพ'อใหสวางเหนชดเม'อสองไฟ สวนดานขางใชผาดบอยางหนาหนอย เพ'อใหตวหนงแฝงออกมาเหมอนออกฉาก จอน $นกวางยาวไมเทากน แลวแตความเหมาะสมกบตวหนง และความประสงคของผหาหนงไปเลน แตกมมาตรการวาขนาดจอตามธรรมดากประมาณ ๑๕ เมตร ถง ๑๖ เมตร แตบางแหงอาจจะถง ๒๐ เมตรกม รมจอท $งส'ดานกมผาแดงและผาเขยวครามเพลาะตดกนสองผนเปนวงรอบเพ'อความสวยงาม บางกตดพหอย ตดกระดาษเงน กระดาษทอง กระดาษทอง กระจกเงา ตดเปนรปตาง ๆ ใหสวยงามแปลบปลายนยนตา สองขางจอมทางใหคนเชดเขาออก ในหนงสอลทธธรรมเนยมตาง ๆ สมเดจ ฯ ไดทรงอธบายไวประมาณ ๒๕ - ๒๖ ป มการประดษฐจอใหสวยงาม เจาะทางเขาเปนสองทางท'สมประตเรยกวา จอแขวะ จอดานหน'งเขยนเปนแผนท'เมองลงกา สวนอกดานหน'งเขยนเปนพลบพลาพระราม และเขยนรปนางเมขลา รปรามสรเหาะลอแกวกนอย แตในปจจบนเทาทไดเปนการเลนหนงใหญใน

๕๒

ตางจงหวด ยงไมเหนจอแขวะน $ คงจะเปนเพราะหนงใหญชาวบาน คงไมเหนความสาคญของภาพบนจอ ยงคงใชแบบโบราณอย การต $งจอ การต $งจอตองใชเสาส'เสา ใหทานกาลงจอได ถาผนจอกวางประมาณ ๑๕ เมตร กใชเสาสง ๖ เมตร ถาผนจอกวางกวาน $ เสากตองสงข $นไปตามสดสวน เสาทาดวยไม ทาใหกลมเรยบรอยแลวมเมดรปตาง ๆ ตดปลายเสาตามแตจะเหนสวยงาม ท'ปลายเสาต'าลงมาศอกหน'งตดลกรอกสาหรบจะชกรอกเอาคราวท'ขงผนจอข $นไปท'ปลายเสา แตโบราณใชหางนกยงผกมดเปนกา มธงเสยบปลาย เวลาลมพดจะพล $วไปมาสวยงาม การใหแสง ในสมยกอนขางหลงจอมผาบงเพลงออมหลงจอ ใชเสา ๖ ตน เสา ๒ ตนจะเปนเคร'องยดจอมใหลม สวนอก ๔ ตนขงผาบง แตเดมคงจะกนมใหคนขางนอกเขาไปยง เม'อปกเสาบงเพลงแลวกใสใตบนแปนท'จดไวใหไฟสองแสงไปเพ'อใหเหนตวหนง เดมใชใตเปนเช $อเพลงและกะลา เพราะไฟกะลาใหแสงเรองสวยงาม แตขณะน $ใชไฟสปอรตไลทหลาย ๆ ดวง แสงจงแขง แตกสะดวกและทาใหจอไมดา ถาจะใหดตองวางดวงไฟใหต'าแลวแหงนข $น ไมใหเหนดวงไฟ

เคร$องประกอบการแสดงหนงตะลง การแสดงหนงตะลงมองคประกอบตางๆ หลายอยาง อดม หนทอง 26 และสธวงศ พงศไพบลย 27 ไดกลาวถงองคประกอบท'สาคญของหนงตะลงไวโดยมสาระสาคญสรปไดดงน $ ๑. คณะหนง หนงตะลงคณะหน'งๆ ประกอบดวยบคคล ๘-๙ คน กอนสมยราชการท' ๖ ใชคนพากยท'เรยกวา “นายหนง” ๒ คนทาหนาท'ในการรองกลอนบรรยาย เจรจา และเชดรปเบดเสรจไปในตว แตบางคณะคนเชดรปจดไวตางหากคนหน'งเรยกวา “คนชกรป” นอกน $นอาจจะม “หมอกบโรง” ๑ คน ทาหนาท'เปนหมดไสยศาสตรประจาคณะ ท'เหลอ ๕ คน เปนลกค ถาพเศษออกไปอาจมคนแบกแผงรปอกตางหาก ๑ คน แตปจจบนนายหนงจะมเพยงคนเดยวเทาน $น ทาหนาท'ท $งเชดรปและพากยเองเบดเสรจ หมดกบโรงกตดไปเพราะความเช'อเร'องไสยศาสตรคล'คลายไปมาก สวนคนแบกแผงกไมตองมเปนการเฉพาะ เน'องจากมพาหนะสะดวกในการเดนทางและไมตองแบกหาม ๒. เคร'องดนตร เดมหนงตะลงใชเคร'องดนตรนอยช $น ท'สาคญมทบ ๑ ค สาหรบเปนตวคมจงหวะและทานอง โหมง ๑ ค สาหรบประกอบเสยงขบรองกลอน กลองตก ๑ ลก สาหรบขดจงหวดทบ ฉ'ง ๑ คสาหรบขดจงหวดโหมง และป' ๑ เลา สาหรบเดนทาลอง แตในระยะ

26

อดม หนทอง. “หนงตะลง,” ใน สาระนกรมวฒนธรรมภาคใต พ.ศ. ๒๕๒๙ เลม ๑๐. หนา ๓๙๒๖-๓๙๔๐. 27

สธวงศ พงศไพบลย. (๒๕๒๙). หนงตะลง. สงขลา ศนยสงเสรมภาษาและวฒนธรรมภาคใต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

สงขลา.

๕๓

หลงมเคร'องดนตรอ'นๆ เขาไปประสมหรออาจใชแทนดนตรด $งเดม เชน ใชกลองชดและกลองทอมบาแทนกลองตก ใชไวโอลน ออรแกน กตาร ซอ หรอจะเข เขาผสมกบป' บางคณะกเลกใชป' เปนตน ๓. โรงหนงและอปกรณประกอบหนง โรงหนงตะลงสรางยกเสาเพยง ๔ เสา ขนาดโรงประมาณ ๒.๓๐-๓.๐๐ เมตร พ $นยกสงเลยศรษะและใหลาดต'าไปขางหนาเลกนอย หลงคาเปนเพงหมาแหงน ก $นดานขางและดานหลงอยางหยาบๆ ดานหลงทาชองประตพาดบนไดข $นโรง ดานหนาขงจอผาขาว ภายในโรงวางหยวกขนาดยาวประมาณ ๑ วา ไวชดจอสาหรบปกรป แขวนเคร'องใหแสงสวางไวตรงชวงกลางจอ หางจากจอประมาณ ๑ ศอก ดานขางท $งสองของโรงวางหยวกปกรปเบดเตลดตางๆ บนเพดานโรงขงเชอกสาหรบแขวนตวหนงจะพวกรปพระ รปนาง เปนตน สาหรบจอหนงทาดวยผาขาวรปส'เหล'ยมขนาดประมาณ ๑.๘๐ X ๒.๓๐ เมตร เยบท $ง ๔ ดานขอบรมดวยผาส เชน แดง น $าเงน ขนาดกวาง ๔-๕ น $ว มหวงผาเรยกวา “หราม” เยบไวเปนระยะโดยรอบ หรามแตละอนจะผกเชอกยาวประมาณ ๒-๕ ฟต ซ'งเรยกวา “หนวดราม” สาหรบผกขงจอใหตง สวนของจอตามแนวยาวเลยชวงกลางข $นไปประมาณ ๑ ฟตจะตตะเขบ นยวาเปนเสนแบงแดนสวรรคกบแดนมนษย รปฤๅษ เทวดา และรปท'มฤทธานภาพเทาน $นท'เชดเลยเสนน $ได ๔. ตวหนง หนงตะลงคณะหน'งๆ มตวหนงประมาณ ๑๕๐-๒๐๐ ตว ตวหนงท'หนงตะลงทกคณะตองมไดแก ฤๅษ พระอศวร ปรายหนาบท เจาเมอง พระ นาง ยกษ ตวตลก เทวดา รปเหลาน $ จะมหนาตาในลกษณะเดยวกนทกคณะ โดยเฉพาะตวตลกแบบไมมอะไรผดเพ $ยนกนเลย นอกจากรปดงกลาวแลวแตละคณะจะตดรปเบดเตลดอกสวนหน'ง เชน สตวตางๆ ตนไม ภเขา ภตผ ยานพาหนะ อาวธ เปนตน ท $งน $ ข $นอยกบนยายท'ใชแสดง ตวหนงจะจดเกบไวใน “แผงหนง” โดยวางเรยงอยางเปนระเบยบและตามศกดTของรป คอ เอารปเบดเตลดและรปตลกท'ไมสาคญซ'งเรยกรวมกนวา “รปกาก” ไวลาง ถดข $นมาเปนรปยกษ พระ นาง เจาเมอง ตวตลกสาคญ รปปรายหนาบท พระอศวร และฤๅษ ตามลาดบ ถามรปศกดTสทธT (ไวบชา ไมใชเลน) จะเกบแยกไวเฉพาะ เชน ใสในถงผาซ'งตดเยบข $นเฉพาะ เม'อไปเลนท'ไหนกแขวนรปน $ไวบนหวเสาโรง ๕. เร'องท'ใชแสดงหรอเร'องท'ใชเลน เดมหนงตะลงเลนเร'องรามเกยรตT ตอมาเลนเร'องจกรๆ วงศๆ เปนนทานประโลมโลก ซ'งเอามาจากวรรณคดบาง ดดแปลงมาจากชาดกบาง และผกเร'องข $นเองบาง ปจจบนนยมเลนเร'องทานองนวนยาย อาจแตงข $นเองหรอคนอ'นแตงให

การเกบรกษาตวหนงตะลง ในคณะหนงตะลง การเกบรกษาตวตวหนงสาหรบการแสดงนบวามสวนสาคญท'เก'ยวของกบความเช'อตามคตนยมและถอเปนประเพณปฏบตท'คณะหนงหรอนายหนงทกคนตองกระทาอยางคลายคลงกน ตวหนงจะไดรบการแยกเกบรกษาไวภายในแผงหนงท'ทาดวยไมไผจกสานเปนลวดลาย

๕๔

ช $นสง แผงหนงจะถกจดแบงภายในเปนช $นๆ คณะหนงตะลงหรอนายหนงจะแยกตวหนงตามความสาคญลดหล'นกนไป เชน รปศกดTสทธT ซ'งเปนตวหนงประจาตวนายหนงและรปฤๅษจะอยช $นบนสดของแผน รองลงไปเปนพระ นาง และยกษ สวนตวตลกและรปกากจะอยช $นลางสด ตวหนงท'บรรจอยในแผนหนงน $ เม'อจะนามาแสดงนายหนงมกจดธปเทยนกราบไหวเปนสรมงคลกอนเสมอ และเม'อเสรจส $นการแสดง ตวหนงจะไดรบการบรรจเกบไวในแผงหนงและวางอยบนท'สงเพ'อเปนการแสดงความเคารพบชา แผงหนง เปนอปกรณสาหรบเกบตวหนง จกสานดวยไมไผสสกผาเปนตอกขนาดกลาว ๑ เซนตเมตร หนาประมาณ ๐.๒ เซนตเมตร สานเรยบแนน มลวดลายงดงาม ลายท'นยมกนมากคอ ลายลกแกว แผงสานเปน ๒ ซก มขนาดเทากน กวาง ๘๐ เซนตเมตร ยาว ๑๐๐ เซนตเมตร ลกษณะเปนรปส'เหล'ยมผนผา ขนาดเลกหรอใหญกวาน $กม ขอบท $ง ๔ ดาน มอบดวยฟากไมไผ เกลาเปนรปมนดานนอก ดานในเรยบเพ'อใหทาบกบแผงไดเรยบสนท ขอบแผงผกดวยหวาย มลวดลายงดงานอยางประณต ถดจากขอบดานนอกเขามาประมาณ ๖ น $ว มขอบดานในทางท $ง ๔ ดาน มขนาดยอมกวาขอบดานนอกเลกนอย ระหวางขอบมลวดลายโดยรอบ นยมใชลายตางไปจากลายภายในขอบ เพ'อใหดโดดเดน สของตอกท'นามาสานม ๒ วธ คอ ยอมมากอนวธหน'ง วธน $จะไดเพยง ๒ ส เชน น $าเงนกบเขยว อกวธหน'งใชลงสน $ามน ลงไดหลายสสวยงามกวาวธแรก มไมหนบแผง ๒ ค หวทายขอดใหก'วเลกนอย เพ'อผกเชอกไมหนบแผงขนาดกวางประมาณ ๒ น $ว หนาประมาณ ๑.๒ น $ว ยาวกวาความกวางของแผงขางละ ๓ น $ว ถาตวหนงไมเกน ๒๐๐ ตว ผกไมอกอนหน'งสาหรบนายแผงใชเก'ยวบาสะพาย ในอดตหนงแสดงเร'องรามเกยรตTตองใชรปมาก รปมขนาดใหญและหนงแกะรปหนากวาปจจบน ตองมนายแผนหาม ๒ คน เงนคาเบกโรง ๓ บาทเปนของนายแผง นอกเหนอจากเงนคาจางประจา

แผงหนงของหนงตะลง

๕๕

คนทาแผงหนงนอกจากมฝมอแลว ตองมใจรกและมความมานะอดทน แผงชดหน'งๆ กวาจะ

เสรจเรยบรอยสมบรณ อยางนอยกนเวลา ๑ สปดาห ราคาจาหนาย ๕๐๐-๘๐๐ บาท เปนรายไดท'ไมคมคา เม'อประมาณ ๓๐ ปมาแลวมผ ทาท'บรรจหนงดวยสงกะส ลกษณะเปนหบ รปส'เหล'ยมผนผา มฝาปด-เปดตดหวงเหลกเปนท'จบมม ใชไดไมนานตองยกเลกไป เพราะทาใหรปยบ อากาศถายเทไมได หนมาใชแผงเหมอนเดม แผงไมไผชดหน'งๆ ใชไดไมนอยกวา ๒๐ ป นายชางทาแผงรนเกาลมหายตายจาก คนรนใหมสบสานตอ ตอไปนาจะไดใชแผงท'ทาดวยพลาสตก เหมอนเคร'องใชสอยอ'นๆ กเปนได

๕๖

บรรณานกรม ครศาสตร, จฬาลงกรณมหาวทยาลย. (๒๕๓๗). การศกษากบการถายทอดวฒนธรรม :

กรณศกษาหนงใหญวดขนอน. กรงเทพฯ : บพธการพมพ. ฉนทส ทองชวย. (๒๕๓๖). ภาษาและวฒนธรรมภาคใต. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ชวน เพชรแกว. (๒๕๒๗). บทอศจรรย (บทสมหอง) ของหนงตะลง. นครศรธรรมราช ศนยวฒนธรรมภาคใต วทยาลยนครศรธรรมราช. ชมเดช เดชภมล. (๒๕๓๑). การศกษาเรอง “หนงตะลง” ในจงหวดรอยเอด. ปรญญานพนธ

ศศ.ม. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม. ประพนธ เรองณรงค. (๒๕๑๙). ตานานการละเลนและภาษาชาวใต. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ปรชา นนสข. (๒๕๓๔). หนงตะลง. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา. พทยา บษรารตน. (๒๕๔๑). ราหนง : การแสดงหนงตะลงของภาคใตฝ งตะวนตก. สถาบน

บณฑตคดศกษา มหาวทยาลยทกษณ. รถพร ซงธาดา. (๒๕๒๖). หนงตะลง : หนงตะลงภาคอสาน. โรงพมพศกดTโสภา การพมพ. ราน ศกดTสทธTววฒนะ. (ม.ป.ป.). นาฏศลปอนโดนเซย. บ พ บางกอกพร $นต $ง. วมลศร อปรมย. (๒๕๒๖). นาฏกรรมและการละคร หลกบรหารและการจดการแสดง. สจตรา มาถาวร. (๒๕๔๑). หนงใหญและหนงตะลง. กรงเทพฯ : เอส.ท.พ.เวลด มเดย. สธวงศ พงศไพบลย. (๒๕๒๙). หนงตะลง. สงขลา ศนยสงเสรมภาษาและวฒนธรรมภาคใต

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ สงขลา. สนนทา โสรจจ. (๒๕๑๖). โขน ละคร ฟอนระ และการละเลนพ&นเมอง. โรงพมพ พฆเณศ. อดม หนทอง. (๒๕๓๑). “หนงตะลง,” ใน สาระนกรมวฒนธรรมภาคใต พ.ศ. ๒๕๒๙

เลม ๑๐. หนา ๓๙๒๖-๓๙๔๐. Miller, Terry E. and Jarernchai Chonpairot. (๑๙๗๙). “Shadow Puppet Theatre in

Norttheast,” Journal of the Siam Society. ๑ : ๒๙๓-๓๑๑, October,