ภาษาและวฒนธรรมไทยใน “ขนชางขนแผน”

ภาษาและวฒนธรรมไทยใน “ขนชางขนแผน”

• เรองขนชางขนแผน มผสนนษฐานวาเปนเรองจรงทเกดขนสมยกรงศรอยธยาเปน ราชธานในแผนดนสมเดจพระรามาธบดท 2 ระหวาง พ.ศ. 2034 -2072

• โดยนาจะน าเนอเรองมาจากเกรดประวตศาสตรตอนไทยท าสงครามกบเชยงใหมและลานชาง แลวผกกบวถชวตของชาวเมองสพรรณบรและกาญจนบร จนกลายเปนเรองเลามขปาฐะหรอเปนนทานพนเมองของเมองสพรรณบรและกาญจนบร ซงสบตอมาจนถงทกวนน

• สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพทรงอธบายวา เสภาเรองขนชางขนแผนน เบองตนเลาเพยงมขปาฐะ (นทานขนาดยาว) ตอมาภายหลงไดมผน า เรองขนชางขนแผนมาแตงเปนกลอนเสภาแลวใชในการขบเสภา จงท าใหเรองนเปนทนยมแพรหลายมากขน

ภาษาและวฒนธรรมไทยใน “ขนชางขนแผน”

• ชวงเสยกรงศรอยธยาครง 2 เรองขนชางขนแผนไดสญหายไปบางตอน เหลอมาถงสมยกรงรตนโกสนทรแตเพยงบางตอนเทานน อกทงเนอเรองยงไมตดตอกน

• พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยซงมพระราชประสงคจะฟนฟศลปะและวรรณกรรม จงโปรดเกลา ฯ ใหกวหลายคนชวยกนแตงตอเตมเพอรวบรวมเรองใหสมบรณ

ภาษาและวฒนธรรมไทยใน “ขนชางขนแผน”

• ผแตงขนชางขนแผนทรวบรวมเปนฉบบสมบรณมดงน 1. พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย พระราชนพนธตอนพลายแกวเปนชกบนางพม ขนแผนขนเรอนขนชาง ขนแผนเขาหองนางแกวกรยา ขนแผนพานางวนทองหน 2. พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวพระราชนพนธตอนขนชางขอนางพม ขนชางตามนางวนทอง 3. สนทรภ แตงตอน ก าเนดพลายงาม 4. ครแจง แตงตอนก าเนดกมารทอง ขนแผนพลายงามแกพระทายน า สะกดพระเจาเชยงใหมและยกทพกลบ จระเขเถรขวาด ทงน ตอนขนชางถวายฎกา ยงไมปรากฏชดวาผใดแตง

วฒนธรรมประเพณและวถชวตไทยในเสภาขนชางขนแผน

• วรรณคดเรองขนชางขนแผนสะทอนสภาพการด าเนนชวต ขนบธรรมเนยมประเพณ และวฒนธรรมทกดานของชาวไทยในประวตศาสตร ทงในสมยกรงศรอยธยา และสมยรตนโกสนทรตอนตน ไวอยางแจมแจง ดงน

- ประเพณเกยวกบชวต

- วถชวตทสะทอนวฒนธรรมไทยในเสภาขนชางขนแผน

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

• การเกด

• พอแมทรวาจะมลก ตอนแมตงครรภ มกจะเชอวาผเปนแมจะตองมเหตใหนมตฝนไปตางๆนานา และท านายความฝนวาจะไดลกชายหรอหญง

• แมจะมอาการแพทองอยากกนอาหารตางๆ เมอยามครรภแกกฝากทองกบหมอต าแย มการตระเตรยมขาวของเครองใชในการอยไฟ เวลาคลอดกมความเชอตางๆแทรกอย เชน

“บางเสกมงคลปรายขาวสาร เอกเบยบนลนลานเหนบฝาเกลอน”

หรอ “บางเอาเบยขนบวงบน”

• การเสกขาวสารปรายไปกเพอปองกนผ • การเอาเบยบน คอการบนดวยเงน เหนบขางฝาหลายๆอน หรอเอาเบยขนควงเปนการ

บนบานขอใหคลอดลกงายนนเอง

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

• การท าคลอดของหมอต าแยในสมยโบราณ กวไดบนทกไวอยางละเอยด เชน ตอนคลอดขนชาง ดงค าประพนธวา

หมอต าแยแยงแยเขาครอมทอง แมนางเทพทองเขาขมสง ตวสนหวนไหวมใครลง หมอต าแยวาตรงแลวขมมา ยายคงโกงโคงโขยงขม เสยงผลดนอนลมไปจมฝา ลกรองแงแงแมลมตา พอชางเผอกเขามาถงวนนน

• เมอทารกคลอดแลวกอาบน าท าความสะอาดทาขมน เอาเดก (ขนแผน) ใสกระดงรอน ดงค าประพนธวา

ถงฤกษงามยามปลอดคลอดงายดาย ลกนนเปนชายรองแวแว พปานาอามาดแล ลางแชแลวกสงใหแมนม ทาขมนแลวใสกระดงรอน ใสเบาะใหนอนเอาผาหม ปยาตายายสบายชม เรอนผมนารกดงฝกบว

• การเอาเดกใสกระดงรอนดวยความเชอวา มนษยทกคนทเกดมาน ผเปนผปนรปรางลกษณะแลวคอยดกจบวญญาณใสรปนนใหมชวตกอนสงเขาครรภ

• เหตนจงเชอกนวาผเปนเจาของลกมากอน ฉะนน เมอถงวนเกดจงเอาเดกใสกระดงรอนแลวถามวา “3 วนลกผ 4 วนลกคน ลกของใครกมารบเอาไปเนอ”

• แลวกจดใหมหญงแกคนหนงเอาเบยหรอสตางคเขามาเปนมาเปนผรบซอวา “ฉนรบซอเปนของลกของฉนเอง”

• ผรบซอจงมชอวา “แมซอ” คอคนทรบซอเดกนนมาจากผแลว

• ตวอยางความเชอเรองผปนลก ดงค าประพนธวา บทนจะยกไวเสยกอน จะกลาวกลอนถงก าเนดคนทงหลาย เมอแรกเขาสครรภบรรยาย วาอายผแสนรายบนปลายไม กลางคนปนรปหวเราะขก แลวหยบหยกปบบมเอาส าได ปนแลวปนเลาเฝารกไป เอานนนบใสใหครบครน คนหนงผปนอยปลายไม ยงมสตวอยในนรกนน ทนทกขเวทนาสากรรจ ครนสนกรรมท านนกพนทกข จตจากเพศเปรตอสรกาย วนวายวงมาหาความสข จะไปสวรรคมทนจะพนทกข ผปนมนจงซกเขาในครรภ ฯ

• หลงจากเอาเดกใสกระดงรอนแลวกใหนอนเปล สวนแมกอยไฟพอครบ 1 เดอน • เมอแมออกไฟ ตงชอเดกแลวกมบายศรผกขวญ ใหเงนทองสงของท าขวญ กลวย

แตงกวา ธปเทยนดอกไม น าเครองประดบมารบขวญเดกแลวเวยนเทยนสามรอบ พรอมกบโหสามครง

• ตวอยางการตงชอพลายแกว ตามเหตการณทส าคญ ดงค าประพนธวา ปขาลวนองคารเดอนหา ตกฟากเวลาสามชนฉาย กรงจนเอาแกวอนแพรวพราย มาถวายพระเจากรงอยธยา ใหใสปลายยอดเจดยใหญ สรางไวแตเมอครงเมองหงสา เรยกวดเจาพระยาไทยแตไรมา ใหชอวาพลายแกวผแววไว

• ตวอยางการท าขวญเดกหลงคลอด ดงค าประพนธวา แลวเรงรดจดแจงแตงบายศร เงนทองของดมาผกให กลวยน าแตงกวาเอามาใส ธปเทยนดอกไมมหลายพรรณ ใหหลานใสเสมาปะวะหล า ก าไลทองค างามเฉดฉน บาหวาทองผกสองขางแขนนน สายกดนทงแทงดงแกลงท า เอวคาดสรอยออนชอนดอกลอย ฝงพลอยมรกตสสดข า ผกลกพรกเทศดวยทองค า ก าไลตนนากเหนหลากตา จดแจงแขกนงเปนวงกน พงศพนธพรอมอยท งปยา ยกบายศรแลวโหขนสามลา เวยนแวนไปมาโหเอาชย ฯ

• พอเดกอายได 1 เดอน กบ 1 วน กจะมพธโกนผมไฟ ท าบตรพลสงเวยพระภมเจาท • ผมทโกนตองใหเหลอขมอมไวหยอมหนง เอาไวผมจก ผมเปย หรอผลแกละ เพอ

ไมใหเดกขโรคเจบออดๆแอดๆ • ผมทโกนแลวเอาใสกระทงมใบบวรองกนแลวน าไปลอยน า ปจจบน ไมนยมโกนผม

ไฟและไวจก

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

• การโกนจก • สมยกอนเมอเดกชายอาย 13 ป หญง 11 ปกจะมพธโกนจก • พธม 2 วน มการตระเตรยมอาหารหมากพลไวเลยงญาตพนองทมาชวยงาน • ตอนเยนจะนมนตพระมาสวดมนตเยน เวลากลางคนมการเลนเสภา รงขนจงท าพธ

โกนผมจก ดงค าประพนธวา ทองประศรดใจไลฤกษยาม ไดสบสามปแลวหลานแกวก จะโกนจกสกดบขนสบค า แกท าน ายาจนตมตนหม

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

พวกเพอนบานวานมาผาหมากพล บางปดปเสอสาดลาดพรมเจยม ทงหมอเงนหมอทองส ารองตง มทงสงขใสน ามนตไวจนเปยม ...................................................... ................................................... ถงวนดนมนตขรวเกดเถา อยวดเขาชนไกใกลกบบาน พอพณพาทยคาดตระสาธการ ทานสมภารพาพระสงฆสบองคมา นงสวดมนตจนจบพอพลบค า กซดน ามนตสาดเสยงฉาดฉา ................................................... .....................................................

สมภารรบกลบมายงอาวาส เสยงพณพาทยพวกพองทองประศร

หาเสภามาทวทตวด ทานตามชางประทดถนดรบ ................................................. ................................................... ครนรงเชาเจาพลายกโกนจก เปนพนทกขพนรอนนอนหลบใหล จนผมยาวเจาไดตดมหดไทย คดจะใครไปเปนขาฝาธล • การโกนผมไฟกด การโกนจกกด เปนการบนทกประวตประเพณไว ปจจบนเดกไทย

ไมไวผมจกและไมมทรงผมมหดไทย (มหาดไทย) แลว • การโกนจกเปนเครองแสดงวาผานจากวยเดกมาสวยหนมสาวแลว

• การบวช • การบวชเปนประเพณการบ าเพญกศลอยางหนง เชน การบวชสามเณร นยมกระท ากนเมอเดก

โกนจกเรยบรอยแลว พอแมจะน าเดกไปฝากกบพระเพอฝกอบรมนสยและฝกวชาความร พระสงฆองคใดวชาด แมจงพาลกนไปฝากทาน ใหเปนอปชฌายอาจารย อธษฐานบวชลกเปนเณรไว ฯ ครานนทองประศรผมารดา ไดฟงลกวาหาขดไม อนสมภารทช านาญในทางใน ทานขรววดสมใหญแลดครน เจาคดนดแลวแกวแมอา แมจะพาไปฝากขรวบญนน

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

• ในขนชางขนแผนกลาวถงตอนพลายแกวบวชเณรไวอยางแจมชด • ตงแตเรมเตรยมหาซอผามาตด เยบ ยอม จนส าเรจเปนผาสบง จวร ผาพาดไหล

รวมเรยกวา “ผาไตร” และมยามบาตรพระเตรยมไว ดงค าประพนธวา กจะบวชลกชายสายสดใจ เองจงไปเทยวหาผาเนอด ท าจวรสบงสไบลาด หาทงยามบาตรมาตามท ..................................................... ............................................ เอาผาขาวมาวดตดสบง เยบลงฝเขมเหมอนเลมเลยน ตดจวรสไบตะไกรเจยน เยบทบจบเนยนเปนเนอเดยว องสะนนแพรหนงไกนม รงดมหไหมใสเยบเสยว

มานงพรอมลอมทวตวเปนเกลยว เอกเกรกกราวเกรยวดวยศรทธา บางคนออกมาหาขมน โขลกสนแลวไปเอามาอกหวา ........................................................ ....................................................... เอาน าสมพรมแกแลเหนสก พนทกขแลวหมอพวรอร ชวยกนผกราวขงผงท แหงดเขาไตรไวบนพาน ฝายพวกแมครวทตวยวด หงตมเรวรวดอลหมาน หนาด าคล าไหมใกลเชงกราน บางซาวขาวสารใสกะทะ บางตมบางพะแนงบางแกงขม ควย าท าขนมอยเอะอะ สมสกลกไมใสธารณะ ใสกระบะเรยงรายไวหลายใบ ฯ

• ภาพทแมครวชวยกนหงขาว ตมแกงหนาเตาไฟ “หนาด าคล าไหมใกลเชงกราน” หงขาวดวยกระทะใบใหญ บางกชวยกนตมแกง ท าขนม อยางอลหมาน

• ภาพเชนนจะหาดไดในชนบททมงานประเพณ เชน บวชพระ แตงงาน • ชาวชนบทยงคงถอวาเปนงานทออกหนาออกตา นอกจากเปนงานบญแลวยงเปนการ

ท าทานไปดวย จงจดเลยงขาวปลาอาหารอยางมากมาย เลยงดแขกเหรอทมาชวยงานอยางอมหนาส าราญ

• ใครทเปนญาตใกลชดสนทสนมกบเจาของงานกจะไดรบขนมนมเนยกลบไปบานสวนหนงดวย

• ผทจะบวชกตองอาบน าทาขมนแตงตวอยางสวยงามแลวกแหแหนกนมาทวด สวนเครองบวชและอาหารน ามายงวดดวย

• เมอถงวดสมภารโกนหวโกนควให แลวพามายงศาลาซงพระสงฆคอยอยแลว • ผบวชกอมไตรเขาไปไหวขอบรรพชา พระสงฆท าพธบวชใหโดยใหรบไตรสรณาคม

ดงค าประพนธวา ครนแลวลงมาศาลาใหญ พระสงฆลงไปอยพรอมหนา พลายแกวอมไตรไปวนทา ขรวบญใหบรรพชาเปนเณรพลน

• การแตงงาน

• สมยกอนชายหนม หญงสาว จะพบหนากนในงานเทศกาลตางๆ สถานทพบกนไดคอ ทวด เมอเกดความพงพอใจซงกนและกน ฝายชายจะใหพอแมสงเถาแกมาพดจาสขอกบพอแมของฝายหญง

• ในเสภาขนชางขนแผน กลาวถงการสขอนางพมพลาไลย ค าพดทนางทองประศรพดกบนางศรประจนเปนท านองเปรยบวา

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

จะขอพรรณฟกแฟงแตงน าเตา ทออเจาไปปลกในไรขา

ทงอตคดขดสนจนเงนตรา จะมาขายออแกวใหชวงใช อยรองเทานกเอาวาเกอกหนง ไมเชอฟงกจะหาประกนให ไดบากบนมาถงเรอนอยาเบอนไป จะไดฤๅไมไดใหวามา ฯ

• นางศรประจนยงไมยกลกสาวใหทนท แตถามความจากเถาแกเสยกอนวาผชายนนเปนคนด ไมขเหลาเมายา ขยนท ามาหากนหรอไม ดงค าประพนธวา

ถงยากจนอยางไรกไมวา แตพราขดหลงมาจะยกให อตสาหท ามาหากนไป รท ารไดดวยงายดาย ถงเงนทองเปนของพอแมให ไมรรกษาไวกฉบหาย ตจะขอถามความทานยาย ลกชายนนดฤๅอยางไร ไมเลนเบยกนเหลาเมากญชา ฝนฝามนสบบางฤๅไม จะสงต าด าขาวสกคราวใคร ตยงไมเหนแกตาวาตามจรง ฯ

• เถาแกทตดตามนางทองประศรมาดวย คอ ตาสน ตาเสา ยายเมา ยายมง จงท าหนาทเปนผสนบสนน โดยยกคณสมบตทดของพลายแกว มากลาววา

วานานไปทานจะไดพงพง ลกทองประศรดยงนะคนน วานอนสอนงายชายฉลาด ทงรปทรงกสะอาดส าอางศร รนหนมนอยจอยเรยบรอยด ความชวไมมสกสงอน

• นางศรประจนยนดยกลกสาวให โดยเรยกสนสอดเปนเงนสบหาชง ขนหมาก ผาไหว 1 ส ารบ เรอนฝากระดานมหาหอง ดงค าประพนธวา

ขาจะใหลกขาสบหาชง ขนหมากมงนอยมากไมจจ ผาไหวส ารบหนงกพอด หอมหาหองฝากระดาน • หลงจากสขอแลว ฝายชายจะเตรยมปลกเรอนหอในบรเวณบานของฝายหญง • การปลกเรอนหอสมยกอน จะมเพอนบานมาชวยปลกโดยไมคดคาแรง • การปลกกตองดฤกษยามและท าขวญเสาดวย เจาภาพเปนผท าอาหารมาเลยงด

• เมอถงวนแตงงาน เจาบาวจะยกขบวนขนหมากไปยงบานเจาสาว มดนตรปพากยครนเครง • พอขบวนมาถงบานเจาสาว จะมคนมากนขนหมากไวยงไมใหขนบานจนกวาจะเสยเงนกอน • พอขนหมากขนบนบานจะมเดกผหญงคนหนงถอขนหรอพานหมากออกไปตอนรบ

ตอจากนนจงเปดขนหมากเพอตรวจใหครบตามทตกลงกนไว ดงค าประพนธวา จงจอดเรอเขาหนาสะพานใหญ ตาผลวงไปเอาไมกน เสยเงนทองใหขนไปพลน ขนขนหมากขนบนบนได ยายเปาเฒาแกอยทบาน กนบขานเงนตราและผาไหว ครบจ านวนถวนทสญญาไว ใหขนเขาไปในเรอนพลน

• พอเสรจพธเชญขนหมากแลวกมการเลยงอาหารผมารวมงาน • ตอนเยนมพธซดน า โดยนมนตพระสงฆมาสวดมนตทเรอนหอ • เมอพระสงฆสวดพทธมนตจบแลว มการสวมมงคลคใหแกบาวสาว เพอนเจาบาว

เจาสาว พระสงฆสวดชยนโตพรอมกบซดน ามนตให ดงค าประพนธวา

ครนพระสรยาเวลาบาย พลายแกวยางกรายมาจากบาน ลงเรอพรอมกนมทนนาน รบมายงบานศรประจน กบเพอนบาวกกาวขนบนหอ พระมารอสวดมนตส ารวมมน เพอนสาวเขาหอมลอมกน ออกจากเรอนนนมาทนใด นงลงตรงหนาทานสมภาร แลวทานจงสงมงคลให ................................................ ........................................... พระสงฆสวดมนตร ากระหน าไป เอาน าซดสาดใหอยฉานฉา

• หลงจากเสรจพธซดน า เจาบาวเจาสาวไปเปลยนเครองแตงตว • ตอนกลางคนเจาบาวจะตองมาเฝาหอ 1 คน เรยกวา “กลอมหอ” มดนตรขบกลอม

ดงกลาวไวในตอนพระไวยแตงงานกบนางศรมาลา ดงค าประพนธวา จดประทปแสงประเทองเรองรอง มโหรแซซองประสานซอ ขบกลอมซอมเสยงส าเนยงนวล โหยหวนโอดพนสนนหอ ฆองวงหนงหนอดสอดเสยงซอ ระนาดตอดลอดลอบรรเลงลอย แสนเสนาะเสยงสนนสนกสนาน วเวกหวานคร าครวญหวนละหอย พระไวยฟงวงเวงเพลงทยอย ละเลงลมตวมอยผอยหลบพลน ฯ

• ตอนเชาวนรงขน เจาบาวเจาสาวจะตกบาตรรวมกน ดงกลาวไวในงานแตงงานพระไวย วา

เดนออกนอกชานสะทานใจ พระหมนไวยตกขาวไวคอยทา แลวสงคนทารพใหศรมาลา พอสบตาเจากมอยละมนลง ศรมาลาอายใจมใครจะรบ วนทองจบขอศอกคอยเสอกสง แตพอกมเขาดวยกนใหมนคง ประคองคอยเทลงในบาตรพลน ฯ

• ตอนพลายแกวแตงงานกบนางพมพลาไลย เจาบาวตองนอนเฝาหอครบ 3 วน จงจะมการสงตวเจาสาว

• พอไดฤกษสงตว พอแมเจาสาวกจะสงสอนลกสาวเกยวกบการครองเรอ การปรนนบตสาม และหนาทของภรรยาวา

รอยชงจงฟงค ามารดา นคเคยของเจามาแตกอนแลว รอยคนพนคนไมดลใจ จ าเพาะเจาะไดเจาพลายแกว แมเลยงไวมใหอนใดแพว แตแนวไมเปรยะหนงไมตองตว ครนเตบใหญจะไปเสยจากอก แมวตกอยดวยเจาจะเลยงผว

ฉวยขกค าท าผดแมคดกลว อยาท าชวชนเชงใหชายชง เนอเยนจะเปนซงแมเรอน ท าใหเหมอนแมสอนมาแตหลง เขานอกออกในใหระวง ลกนงนอบนบแกสาม อยาหงหวงจวงจาบประจานเจน อยากอเกนกอนผวไมพอท แมเลยงมาหวงวาจะใหด จงเปนศรสวสดสขทกเวลา

• นางศรประจนมความเชอวาการทไดแตงงานกนเพราะเคยเปนเนอคกนมา • เมอลกแตงงานไปแลวกยงไมสนหวง เกรงวาชวตแตงงานจะไมราบรน จงสงสอนดวย

ความหวงใยและไดพดจากฝากฝงกบเจาบาววา จงกลอมเกลยงเลยงกนใหยนยง กวาจะปลงชวตชวาลย ผดพลงสงสอนกนกอนหนา อยาตดากนมหาดไม

• ตอนนางบษบาสงสอนศรมาลา กลาววา จงอตสาหเสงยมคอยเจยมตน อยาใหคนทงปวงลวงขมเหง จงซอตรงตอผวรกลวเกรง อยาครนเครงดาวากบขาไท ปรนนบตอยาใหขดน าใจเขา การเรอนการเหยาเอาใจใส ขาวของสารพนหมนเกบไว ระวงระไวดแลอยาแชเชอน • ใจความทสอนลกสาวกคอการท าหนาทของภรรยา และการเปนแมบานแมเรอนนนเอง

• การท าศพ • ตวละครในเรองขนชางขนแผน ประสบชะตากรรมลมหายตายจากไปดวยเหตตางๆกน • การท าศพในสมยกอนมพธกรรมหลายอยาง ตงแตการอาบน าศพ มดตราสง และสวด

พระอภธรรม ตอนท าศพพนศรโยธาสามของนางศรประจนทเจบปวยตาย กลาวไววา อาบน าศพแลวทาขมน ผาขาวหมสนตราสงมน เขาไมไวในเรอนใหญนน ค าสวดทกวนหลายคนมา

ประเพณเกยวกบชวตในเสภาขนชางขนแผน

• กอนถงวนเผาศพจะมการตงศพไว 3 วน ระหวางนนมการมหรสพและจดดอกไมไฟพะเนยง ประทด พล เมอครบ 3 วนจงเผา ดงค าประพนธวา

จงใหแตงการศพทวดเขา ชางเชาฉลฉลกจกสาน บางกท าตาชะแลงแผงเพดาน ปลกเมรผกมานไวเบองบน ชางระทาดอกไมไฟพะเนยง แตงแมครวเลยงไมขดสน พลประทดจดสรรจงหนกล จดบนทงน าด าผดไป ................................................... ..........................................

ครนเสรจกชกทงสองศพ เวยนประจบแลวตงในเมรใหญ ปกลองคร าเครงโหมงเหมงไป ค าจดดอกไมไฟพะเนยง ประทดพลผลตงอยผงผาง จงหนกรวดวางครางสงเสยง โปงปบตบราวปวปาวเปรยง จอหนงตงเรยงเลนครนไป ครนแสงทองสองฟาเพลาสวาง พระสงฆลงสามสรางไมชาได มโขนหนชกอยขวกไขว เลยงพระถวายไตรไทยทาน ครนครบสามวนกปลงศพ ญาตกามาครบอลหมาน ฉลองธาตถวายกระจาดทานสมภาร แลวเลกกลบเขาบานในทนท

วถชวตทสะทอนวฒนธรรมไทยในเสภาขนชางขนแผน

• ลกษณะบานเรอน • การสรางบานเรอนในสมยกอนตองมฤกษยาม และมการท าขวญเสาตอนพลายแกว

ปลกเรอนหอ กวบรรยายวา “ตสบเอดใกลรงฤกษส าคญ กท าขวญเสาเสรจเจดนาท”

• บานเศรษฐเชนขนชางจะมการตกแตงบาน อยางรมรนสวยงาม ปลกไมดอกไมประดบภายในบานกวางขวางแบบบานสมยโบราณ มหอลาง หอนง แตละหองประดบประดาอยางสวยงาม ดงค าประพนธตอนขนแผนขนเรอนขนชางวา

โจนลงกลางชานรานดอกไม ของขนชางปลกไวอยดาษดน

รวยรสเกสรเมอคอนคน ชนชนลมชายสบายใจ กระถางแถวแกวเกดพกลแกม ยสนแซมมะสงดดดไสว สมอรดดดทรงสมละไม ตะขบขอยคดไวจงหวะกน ตะโกนาทงกงประกบยอด แทงทวยทอดอนพรมนมสวรรค บางผลดอกออกชอขนชชน แสงพระจนทรจบแจมกระจางตา ......................................... ....................................................

เดนถอฟาฟนขนหอกลาง ของขนชางสรางขนไวใหมใหม หอนงตงฉากพบไว ขนทองกรงทองใสสะอาดตา กระจกใหญใสรปฝรงนง นยนตาตงคอนคมดสมหนา ................................................... ....................................................... เครองแกวแพรวพรายอยกายกอง ฉากสองชนมานมลม มานนฝมอวนทองท า จ าไดไมผดนยนตาพ เสนไหมแมนเขยนแนบเนยนด สนฝมอแลวแตนางเดยว

• การตอนรบแขก • ภาษตไทยทวา “ธรรมเนยมไทยแทแตโบราณ ใครมาถงเรอนชานตองตอนรบ” • การตอนรบแขกนน นอกจากเชอเชญใหเขามานงในบานแลว ยงมหมากพล หรอ

เชยนหมากไวส าหรบรบแขก กอนถามถงสารทกขสกดบกน ดงค าประพนธทวา ศรประจนครนเหนขนชางมา กตอนรบเรยกหาเขามาพลน แลวปราศรยไตถามฉนเพอนบาน เสอกพานหมากเชญกนหมากนน ธระอะไรวาไปอยาเกรงกน แมนนอยดดอกฤๅนา ฯ

• การแตงกาย • ตวละครในขนชางขนแผนตงแตรนเดก หนมสาว คนแก ทงชายและหญงแตงกายไปในงาน

เทศกาลตางๆ เชน ตรษ สงกรานต สารทรท วนแตงงาน หรอเวลาไปท าบญทวด • กวไดบรรยายการแตงกายในลกษณะตางๆกน ไวอยางละเอยด ท าใหเราทราบวาวฒนธรรม

การแตงกายของชาวบานในสมยอยธยา • ตวอยางการแตงกายของขนชางเมอจะไปวดในประเพณเทศนมหาชาต

เจาขนชางอาบน าส าราญใจ ขาไทเขากลมรมกนส เอาขมนถตวใหทวด ขไคลไหลรสออกมา

ผวหนงยงเขยวเหมอนผกตบ นจวนจบมหาพนแลวสหวา เขาหองดนสอพองละลายทา ประทวกายาจนพงลาย ควกเอามหนายขนปายปก ฉกผมปกกบาลใหลานหาย ยงโลงเลยนเตยนกลางอยางแปลงควาย หวกฉบหายนาอายใจ นงยกลายกระหนกเหมหงส เหมอนผาทรงใครใครหามไม เกยวสานปกทองกรองดอกไม ผาเชดเหงอไคลใสชมพ ครงนจะแตงไปใหยงยวด จะไปอวดนางพมใหยมอย นวกอยใสรงแตนแหวนง นวชเชดชนนแหวนเพชร • มหนาย หมายถง น ามนตาน หรอน ามนเหนยว เปนเครองหอมส าหรบใสผม

• การแตงกายของนางพมพลาไลยเมอไปวดในงานประเพณเทศนมหาชาต ดงค าประพนธวา ครานนนางพมพลาไลย วาจวนกณฑเราไปเถดแมขา แลวกลกไปพลนมทนชา อาบน าผลดผาดวยฉบพลน จงเอาขมนมารนทา ลบทวกายาขมขมน ทาแปงแตงไรใสน ามน ผดหนาเฉดฉนดงนวลแตง เอาซสฟนเปนมนขลบ กระจกสองเงาวบดจบแสง นงยกลายกระหนกพนแดง กานแยงทองระยบจบตาพราย ชนในหมสไบชมพนม สทบทมทบนอกดเฉดฉาย รวทองกรองดอกพรรณราย ชายเหนเปนทเจรญใจ

ใสแหวนเพชรประดบทบทมพลอย สอดกอยแหวนงดลนไหว อเดกเอยหบหมากเครองนากใน ขนถมยาเอาไปอยาไดชา • หญงสาวสมยกอนนยมฟนด าเปนมน จงตองใชชสฟน ( ช คอ ยายอมฟน ท าจาก

กะลามะพราวเผาไฟแลวบดใหละเอยด ใชสเพอใหฟนด าเปนมน) • นอกจากนยงกนหมากเพอใหฟนด า • การแตงกายใชชดไทย หมสไบและผาทบชนนอกอกชนหนง มเครองเพชรนลจนดา

ประดบมากมาย เวลาไปไหนกมเดกถอหบหมากตามหลงไปดวยทงผหญงและผชาย • เวลาอาบน าแลวจะใชขมนทาตว ความนยมเรองใชขมนทาตวไมมแลวในปจจบน

• การเลนของเดก • สมยกอนเดกจะเลนของเลนทหาไดตามสถานทนน เชน เลนเกบดอกไม เลนขายของ

เลนหมอขาวหมอแกงเลกๆ เลนจดบาน ดงการเลนของนางพม ขนชาง ขนแผนเมอยงเดกวา

แลวนางเลนหงขาวตมแกง กวาดทรายจดแจงเปนรวบาน นางเลนท าบญใหทาน ไปนมนตสมภารมาเรวไว ขนชางนนเปนสมภารมอญ ไมพกโกนหวกลอนสวดมนตใหญ

พลายแกวนนเปนสมภารไทย จดแจงแตงใหยกของมา สวดมนตฉนเสรจส าเรจแลว ฝายขางพลายแกวอตรวา เราเลนเปนผวเมยกนเถดรา ขนชางรองวาขาชอบใจ นางพมวาไปอายนอกคอก รปชวหวถลอกกหาเลนไม

พลายแกววาเลนเถดเปนไร ใหขนชางนนไซรเปนผวพลาง ตวขาจะยองเขาไปหา จะไปลกเจามาเสยจากขาง ทงสองคนรบเราเฝาชวนนาง จงหกใบไมวางตางเตยงนอน

• การท าบญ • คนสมยกอนมจตใจเลอมใสศรทธาพทธศาสนา งานตางๆท ากนทวด • วดจงเปนศนยกลางของการนดพบปะพดจากนของหนมสาวไปโดยปรยาย • ในเวลามงานบญ เชน เทศนมหาชาต หรอเทศกาลตรษสงกรานต หนมสาวจงมโอกาส

ไดพบกน ชาวบานจะเตรยมอาหารหวานคาวไปท าบญทวด ดงค าประพนธวา ทนจะกลาวเรองเมองสพรรณ ยามสงกรานตคนนนกพรอมหนา จะท าบญใหทานการศรทธา ตางมาทวดปาเลไลย .......................................................... ....................................................

ท าน ายาแกงขมตมแกง ผาฟกจกแฟงพะแนงไก

บางท าหอหมกปกปดไว ตมไขผดปลาแหงทงแกงบวน

บางกท าวนชาสาค ขาวเหนยวหนาหมไวถถวน

หนาเตยงเรยงเลดขาวเมากวน ของสวนสมสกทงลกไม

มะปรางลางสาดลกหวายหวา สมโอสมซาทงกลวยไข

ทกบานอลหมานกนทวไป จนดกดนหลบใหลไปฉบพลน

• การศกษา • สงคมไทยสมยโบราณ การศกษายงไมแพรหลาย เดกผชายเทานนจงจะมโอกาสไดเรยน

หนงสอสถานทเรยกคอ “วด” ครผสอนคอ “พระภกษ”

• วชาทเรยกกมทงหนงสอไทย ขอม บาล วชาเกยวกบการปองกนตว การใชอาวธตางๆ และต าราพชยสงคราม ตลอดจนความรทางเวทมนตรคาถาตางๆ ดงทพลายแกว พลายงาม และพลายชมพลไดร าเรยน

• สวนเดกผหญงจะเรยนวชาแมบาน การเรอน การฝมอ การแกะสลก และการเยบปกถกรอย

• ตวอยาง กวบรรยายฝมอปกมานของนางลาวทอง ดงความวา ปกเขาสทศนสตภณฑ วนนตกการวกยคนธร ถดมาหาแถวแนวสมทร คงคาใสสดแลสลอน เปนละลอกกระฉอกชโลธร ฝงกนนรวทยามาอาบกน ปกเปนบวบานตระการตา ภมราบนรอนกระพอผน ปกเปนสตวจตบาทดาษดน กนรนรอนราอยเรยงราย • นางลาวทองปกมานเปนรปภเขา แมน า ดอกบว แมลงผง กนนร กนร และสตวตางๆ

สวยงาม ถงแมลาวทองจะไมใชหญงไทยแตกมความรวชาเยบปกถกรอยเชนเดยวกน

• นางวนทองไดแสดงฝมอปกมานอยางประณต ราวกบจะสอดแทรกอารมณและความรสกลงไปดวย จงดราวกบวามชวตจตใจ ดงทขนแผนชมวา

มานนฝมอวนทองท า จ าไดไมผดนยนตาพ เสนไหมแมนเขยนแนบเนยนด สนฝมอแลวแตนางเดยว เจาปกเปนปาพนาเวศ ขอบเขตเขาคลมชอมเขยว รกขชาตดาษใบระบดเรยว พรงเพรยวดอกดกระดะดวง ปกเปนมยราลงร ารอน ฝายฟอนอยบนยอดภเขาหลวง แผหางกางปกเปนพมพวง ชะนหนวงเหนยวไมชมอยตา

ปกเปนหมพานตตระหงานงาม อรามรปพระสเมรภผา วนนตกหศกนเปนหลนมา การวกอสนธรยคนธร อากาศคงคาชลาสนธ มจลนทหาแถวแนวสลอน ไกรลาศสะอาดเอยมอรชร ฝงกนนรคนธรรพวทยา ลงเลนน าด าดนอโนดาต ใสสะอาดเยอกเยนเหนขอบผา หมมงกรลอแกวแพรวพรายตา ทศนาร าลกถงวนทอง ................................................... ............................................... ถงมานชนสามดงามพรม ฝมอพมเจาท าพจ าได ยนพศมานนองตองตดใจ ฉลาดนกปกไวเปนคาว

จรดลดนดนอรญเวศ ถงกรงจนตประเทศบรศร สงหารผลาญหมสกณ เลอดอนทรแดงสาดลงดาษดน ปกเปนลงเลนในคงคา กบโฉมจนทรสดาอนเฉดฉน ลอยเสนเกศาในวารน หอมกลนผมตรลบผอบทอง ปกเปนเถาทศประสาทใจกลา มาลวงพานางพรากไปจากหอง ถวายทาวเมองอนใหชนครอง กระทบเรองวนทองใหเคองใจ อเถาศรประจนผมารดา เหมอนอเถาใจกลาหาผดไม ดพระยากใหชงยงคลงใจ เหมอนไอขนชางชงวนทองก • นอกจากนางวนทองจะมฝมอเปนเลศในทางเยบปกถกรอยแลว นางศรมาลากมฝมอในการ

ท าอาหาร โดยเฉพาะขนมเบอง นคอภาพสะทอนสวนหนงของหญงไทยในสมยกอน

• อาชพ • ผชายทไดรบการศกษาสวนมากจะเขารบราชการ เชน ขนชางและขนแผน • ถาไมไดเรยนหนงสอกท าอาชพหลก คอ การท าไรไถนา ดงทนางทองประศร มารดา

ของขนแผนมอาชพท านา ครานนทานยายทองประศร กบยายปลยายเปลอยเคหา ใหพวกเหลาบาวไพรไปไรนา ตามประสาเพศบานกาญจนบร

• เมอวางจากการท านากจะปนฝาย “ประตหบยบยงยนฟงไป เสยงแตไนออดแอดแรดแรแร รวาคนบนนนนงปนฝาย”

• นางศรประจนมารดาของนางพมกมไรฝาย สวนนางเทพทองมอาชพ “เกดมาแตนอยจนฟนหก รจกแตท านากบท าสวน ปลกเผอกปลกมนนนรดพรวน”