การใชสารสกดจากธรรมชาต (น ามนหอมระเหย) ในการยบย งการสงเคราะหอะฟลาทอกซนบ1

Inhibitory effect of nature extract (essential oil) on aflatoxin B1 ผวจย กฤตกา จนทะพนธ

อาจารยประจ าหลกสตรคณะสตวแพทยศาสตร ภาควชาสรระวทยาและเภสชวทยา คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ บทความนน าเสนอถงแนวทางในการยบยงการสงเคราะหสารพษชนดอะฟลาทอกซนบ1 (AFB1) จากเชอ

รา Aspergillus flavus และ Aspergiullus parasiticus ซง AFB1 นนถอเปนสารพษจากเชอราชนดท มความส าคญและมความเปนพษทรนแรงตอทงมนษยและสตว โดยในปจจบนนแมวาวธการตางๆ ทถกน ามาใชในการยบยง AFB1 จะมหลากหลาย แตกยงไมมวธใดวธหนงทสามารถก าจด AFB1 ไดทงหมด นอกจากนยงคงมการส ารวจพบ AFB1 ปนเปอนทงในอาหารมนษยและสตวรวมไปถงรายงานความเปนพษของ AFB1 ออกมาอยางตอเนอง ดงนนในบทความวชาการฉบบนจงน าเสนอถงขอมลและแนวทางเลอกใหมทนาสนใจในการยบยงการสงเคราะห AFB1 นนกคอการเลอกใชสารสกดจากธรรมชาตหรอน ามนหอมระเหย โดยจะอธบายถงหลกการและกลไกของน ามนหอมระเหยทสามารถเกดขนและมผลยบยงการสงเคราะห AFB1 ทมตอเชอรา ทงนเพอเปนแนวทางในการศกษาวจยถงชนดและองคประกอบส าคญหรอ สารออกฤทธส าคญของน ามนหอมระเหย เพอน ามาปรบใชในการลดปรมาณ AFB1 ใหไดประโยชนสงสดตอไปในอนาคต คาสาคญ : สารพษจากเช อรา, อะฟลาทอกซนบ1, น ามนหอมระเหย Abstract

This article is present about the way to inhibit the synthesis of aflatoxinB1 (AFB1) from Aspergillus flavus and Aspergiullus parasiticus. AFB1 is the most important and harmful mycotoxins which are effective both of human and animals. Therefore, many strategies have been developed to prevent fungal growth, subsequent AFB1 production. Even though various method has been used to control of AFB1, there are not completely remove AFB1 . In addition AFB1 is able to contaminate many kinds of food and feed. Moreover the toxic effect of AFB1 is still reported continuously. Thereby, in this article is presented the new way to use as a guide to control the quantity of AFB1 that is the natural plant extracts such as essential oils by focusing on the principles and mechanisms of essential oils that can be inhibiting the biosynthesis of AFB1 on fungi. Moreover, it can be the guideline for the future study of their components and active ingredient to reduce the amount of AFB1 to the maximum benefit in the future. Keywords : Mycotoxins AFB1 Essential oils Aspergillus

177

บทนา อะฟลาทอกซน (Aflatoxins) เปนสารพษจากเชอรา ซงสวนใหญถกสงเคราะหขนจากเชอราหลายชนด

แตชนดทมความส าคญไดแก Aspergillus flavus (A. flavus) และ Aspergillus parasiticus (A. parasiticus) โดยชอของอะฟลาทอกซนนนเปนชอทถกตงขนตามชอของ A. flavus ภายหลงจากทมการคนพบวามรายงานความเสยหายจากสารพษดงกลาวปนเปอนในกากถวลสงทน าเขาจากประเทศบราซลในปรมาณทสงมาก จนท าใหไกงวงในประเทศองกฤษกวาแสนตวทกนอาหารผสมกากถวดงกลาวลมตาย ในป 1961 และหลงจากนนกยงพบรายงานความเสยหายทมาจากการปนเปอนของอะฟลาทอกซนออกมาอยางตอเนอง ซงจากรายงานการศกษาเกยวกบอะฟลาทอกซนและความเปนพษทเกดขนนนพบวา ในกลมของอะฟลาทอกซนทงหมด อะฟลาทอกซนบ1

(AFB1) คอสารพษทมความรนแรงมากทสด โดยสถาบนวจยมะเรงนานาชาต (International Agency for Research on Cancer) ไดจดกลมของ AFB1 ใหเปนสารกอมะเรงกลมท 1 โดยถอเปนสารเคมทไดรบการยนยนวาเปนสารกอมะเรงในมนษย แตถงแมวาในปจจบนจะมการคนพบอะฟลาทอกซนเปนเวลากวา 60 ปแลว แตกยงไมมวธการใดทดทสดในการท าลายอะฟลาทอกซนไดโดยสมบรณ ซงวธการทนยมใชในการลดการปนเปอนของอะฟลาทอกซนในปจจบนไดแก วธการทางกายภาพ เชน การคดเลอดเมลดพช ทมความเสยหาย หรอแตกหก รวมไปถงการใชความรอนหรอการฉายรงส วธการทางเคม เชน วธการเลอกใชสารเคมเตมหรอเพมลงไปในผลตภณฑนนๆ วธการทางชววทยา เชน การน าจลนทรยทไมกอโรคมาใชเพอลดการปรมาณการปนเปอน หรอแมกระทงการเลอกใชสารดดซบเพอปองกนการดดซมของอะฟลาทอกซนเขาสรางกาย ซงจากวธการตางๆ ทไดกลาวมาขางตนนนพบวาในแตละวธยงมขอจ ากดในการใชอยมาก ทงในแงของราคาทสงและปญหาการดอยาทอาจเพมมากขน อกทงการใชสารเคมยงสามารถสงผลกระทบตอสงแวดลอมไดหลากหลาย ดงนนในปจจบนนจงไดมการพยายามคดคนวธการหรอแนวทางใหมๆ เพอน ามาใชในการลดการปนเปอนของอะฟลาทอกซนใหมประสทธภาพทดและลดผลกระทบทไมพงประสงคมากขน ซงในบทความฉบบนจงจะน าเสนอแนวทางเลอกทนาสนใจเพอน ามาใชในการลดปรมาณการปนเปอนของอะฟลาทอกซน อนไดแก การใชสารสกดจากธรรมชาตโดยเฉพาะในกลมของน ามนหอมระเหยทมรายงานถงฤทธในการลดปรมาณการปนเปอนหรอยบยงการสงเคราะหของ AFB1 ในเชอรา A. parasiticus และ A. flavus เพอสามารถน าไปปรบและประยกตใชตอในอนาคต เพอลดตนทนการผลต เปนมตรกบสงแวดลอม

รปท 1: โครงสรางพ นฐานของอะฟลาทอกซน (Aflatoxin)

ไดมาจาก : https://en.wikipedia.org/wiki/Aflatoxin

178

อะฟลาทอกซน (Aflatoxins) เปนสารพษทมความเปนพษรนแรงโดยความเปนพษหลกทเกดขนคอ ความพษตอเซลล (Cytotoxicity) และเปนพษตอระบบพนธกรรม (Genotoxicity) ของมนษยและสตว โดยพบวาในกลมของอะฟลาทอกซนทงหมด AFB1 เปนสารพษทมความเปนพษรนแรงมากทสด และความเปนพษทเกดขนนนจะขนอยกบหลายปจจย เชน อาย เพศ ปรมาณของอะฟลาทอกซนทไดรบ ชนดของสตว และสายพนธ รวมไปถงระยะเวลาทไดรบสารพษ สภาพแวดลอม และอาหารทสตวไดรบ รวมดวย จากขอมลความเปนพษทเกดขนของการไดรบอะฟลาทอกซน เมอศกษาถงการเปลยนแปลงของอะฟลาทอกซนภายหลงจากรบเขาสรางกายพบวารอยละ 80-90 ของ AFB1 จะถกขบออกจากรางกายทาง อจจาระ และปสสาวะ และสวนทเหลอรอยละ 10-20 จะถกดดซมเขาส รางกาย และไปสะสมอยในเนอเยอตบ ซงจะสงผลใหเกดเปนความเปนพษเกดขนเมอสารพษถกดดซมเขาสรางหาย โดยในเบองตนความเปนพษทเกดขนในสตวสวนมากมกแสดงอาการทวไปทไมจ าเพาะเจาะจง เชน ซม เบออาหาร น าหนกลด ไมมเรยวแรง และในกรณทไดรบอะฟลาทอกซนในปรมาณสง (lethal dose) สตวมกจะตายภายใน 72 ชวโมง แตในกรณทไดรบอะฟลาทอกซนในปรมาณทต า (Sublethal dose) แตเปนระยะเวลานานและตอเนอง จะท าใหสตวมอตราการเจรญเตบโตทต าลง พบภาวะภมคมกนบกพรองและความสมบรณพนธลดลงซงจะสงผลโดยตรงในทางธรกจและสขภาพของสตว นอกจากนในสวนความเปนพษตอมนษยนนพบวา อะฟลาทอกซนจะไปมผลตอระบบภมคมกน กอใหเกดภาวะขาดสารอาหาร และมรายงานถงการเพมขนของเซลลเยอบถงน าด การเกดเนอตายและการแทรกตวของชนไขมนในเนอเยอตบ อกทงยงฤทธของอะฟลาทอกซนยงมผลตอการท าลายเซลลเนอเยอตบโดยตรงหากไดรบในปรมาณมากและรบในระยะเวลานาน จนในทายทสดอาจกอใหเกดมะเรงในเซลลตบ (Hepatocellular carcinoma หรอ Cholangio carcinoma) ได

การลดปรมาณการปนเปอนของอะฟลาทอกซน จากผลของความเปนพษทรนแรงของอะฟลาทอกซนดงทไดกลาวมาแลวขางตนท าใหปจจบนทงภาครฐและเอกชนหนมาใหความส าคญกบความเปนพษของอะฟลาทอกซนมากขน โดยในแตละประเทศจะมการก าหนดระดบของการปนเปอนของอะฟลาทอกซนซงพจารณาจากขอมลทางดานพษวทยา และก าหนดใหมการปนเปอนของอะฟลาทอกซนในอาหารเอาไวแตกตางกนออกไป เชน องคการอาหารและการเกษตรแหงสหประชาชาต (FAO) รวมกบองคการอนามยโลก (WHO) ไดมการก าหนดใหมการควบคมระดบการปนเปอนอะฟลาทอกซน (Maximum permissible level) ในอาหารไดไมเกน 20 พพบ และส าหรบบางประเทศ เชน องคการอาหารและยาของประเทศสหรฐอเมรกา (USFDA) ไดก าหนดใหระดบการปนเปอนของอะฟลาทอกซนในอาหารมไดไมเกน 20 พพบ สหภาพยโรปหรอ EU ก าหนดคาการปนเปอนอะฟลาทอกซนและ AFB1 มไดไมเกน 10 พพบ และ 8 พพบ ตามล าดบ และในประเทศไทยเองกไดก าหนดใหมการควบคมระดบการปนเปอนอะฟลาทอกซนในอาหารขนเมอป 2540 โดยกระทรวงสาธารณสขไดออกประกาศก าหนดใหอะฟลาทอกซนปนเปอนในอาหารไดไมเกน 20 พพบ ซงจากขอก าหนดเหลานกอาจเปนตวชวดหนงวาการควบคมและปรมาณการปนเปอนของอะฟลาทอกซนนนเปนสงจ าเปนและควรหาแนวทางทจะสามารถลดการปนเปอนของอะฟลาทอกซนไดอยางเหมาะสม

เนองจากสภาพภมอากาศของประเทศไทยมความเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของเชอราสายพนธ Aspergillus ดงนนการปองกนไมใหเกดการปนเปอนของเชอราเกดขนเลยนนจงท าไดยาก เนองจากเชอราเหลานเปนเชอราทเจรญไดในดน จงท าใหงายตอการปนเปอนตอพชผลและวตถดบทางการเกษตรอกทงการใชยาฆาเชอราเพอก าจดเชอราออกไป หรอการท าลายเชอราดวยวธการตางๆ อาจไมไดหมายความวาไมมอะฟลาทอกซนในผลตภณฑเสมอไป เพราะหากวาเชอราเจรญเตบโตเตมทและมการสงเคราะหอะฟลาทอกซนเรยบรอยแลว การก าจดเชอราทเกดขนอาจไมไดหมายถงการท าลายอะฟลาทอกซนตามไปดวย

179

และในปจจบนไดมการน าวธการตางๆ มาใชในการลดปรมาณการปนเปอนอะฟลาทอกซนหลากหลายวธ ยกตวอยางไดดงตอไปน

1. วธทางกายภาพ ไดแก การคดเลอกเมลดพชทเกดความเสยหายหรอแตกหกและงายตอการบกรกของเชอราออก เพอลดความเสยงตอการปนเปอนของ AFB1 เชน การคดเลอกเมลดถวลสงทมความเสยหายออก การใชความรอนในการลดปรมาณอะฟลาทอกซน ซงมรายงานวาอะฟลาทอกซนนนจะสามารถถกท าลายไดประมาณ 43 – 83 เปอรเซนต ทอณหภม 270 องศาเซลเซยส แตการใชความรอนทอณหภมดงกลาวจะท าใหคณคาและคณภาพของอาหารของผลตภณฑนนๆ เสยไปดวย นอกจากนแสงแดดและการฉายรงสชนดแกมมายงถอเปนอกวธทางกายภาพหนงทยงถกน ามาใช แตพบวาการใชรงสแกมมาในการควบคมการปนเปอนของอะฟลาทอกซนนนหากใหรงสทระดบ 5.0 กโลเกรย จะมผลกระตนใหเกดการเจรญเตบโตของเชอราบนขาวโพด อกทงยงมตนสนทสงไมเหมาะสมทจะใชในทางเกษตรกรรมและยงยากในทางปฏบต

2. วธการทางเคม ซงวธการนถอเปนวธการทนยมใชกนโดยทวไป โดยเลอกใชสารเคมเตมหรอเพมลงไปในผลตภณฑนนๆ เพอลดปรมาณการปนเปอนของอะฟลาทอกซน และสารเคมทนยมใชมกเปนสารเคมในกลมคลอรน เชน โซเดยม ไฮโปคลอไรด (Sodium hypochlorite) คลอรน (Chlorine) สารในกลมออกซไดส ไดแก ไฮโดรเจน เพอรอกไซด (Hydrogen peroxide) โซเดยม ไบซลไฟต (Sodium bisulfite) หรอสารในกลมไฮโดรไลตก (Hydrolytic) เชน กรด ดาง หรอ แอมโมเนย โดยกลไกการออกฤทธของสารเคมเหลานจะเขาไปท าลายอะฟลาทอกซนไดโดยการเพมพนธะคเขาไปในสวนวงแหวนฟแรน (Furan ring) หรอเตมออกซเจนเขาไปเพอเปลยนเปนหมฟนอล (Phenol) ท าใหโครงสรางทางเคมของอะฟลาทอกซนนนเปลยนแปลงไป แตวธนมขอจ ากดมากเนองจากสารเคมบางอยางไมสามารถเตมลงในกระบวนการผลตอาหารได เนองจากอาจกอใหเกดความเปนพษ ตลอดจนเกดการสญเสยคณคาทางอาหารได อกทงการใชสารเคมอาจเกดการตกคางตอสงแวดลอมและมผลตอระบบนเวศน รวมไปถงอาจเกดการเหนยวน าใหมดอยาทเพมขนจนกลายเปนปญหาตอไปในอนาคต

3. วธการทางชววทยา คอ การน าจลนทรยทไมกอโรคมาใชเพอลดการปนเปอนของปรมาณอะฟลาทอกซนในอาหารมนษยและสตว โดยจลนทรยทน ามาใชไดแก กลมของแบคทเรยแอคตโนไมซสต, ยสต, เชอรา, และกลมของสาหราย นอกจากนในปจจบนยงมการน าเชอรา A. flavus สายพนธ NRRL 21882 ทไมมการสงเคราะหอะฟลาทอกซน (Nontoxic aflatoxigenic strain) มาใชในการลดการปนเปอนของปรมาณอะฟลาทอกซนหรอทรจกในชอของ Afla-guard ®

4. การใชสารดดซบอะฟลาทอกซน โดยในปจจบนการใชสารดดซบสารพษหรอยบยงอะฟลาทอก ซนถอเปนวธทไดรบความนยมเพมขน การเตมสารดดซบลงไปในอาหารจะชวยลดอนตรายแกสตวทเสยงตอการบรโภคอาหารทมการปนเปอนของอะฟลาทอกซนและปองกนไมใหเกดการดดซมเขาสรางกายในระบบทางเดนอาหาร โดยสารดดซบสารพษสามารถแบงเปนกลมใหญไดทงสน 4 กลมไดแก แอคทเวท ชารโคล (Activated charcoal) อะลมเนยมซลเกต (Aluminosilicates) ซงไดแกกลมของซโอไลท (Zeolites) HSCA เคลย (Clays) และ โพลเมอร (Polymers)

ซงจากขอมลเกยวกบวธการควบคมและลดการปนเปอนอะฟลาทอกซนทไดกลาวไปขางตนนนพบวา ในแตละวธนนยงมขอจ ากดอยมาก ทงในแงของราคาทสงและปญหาการด อยาทอาจเพมมากขน อกทงการใชสารเคมยงสงผลกระทบตอสงแวดลอมไดหลากหลาย เชน การท าลายสมดลของระบบนเวศน การสะสมของสารเคมในหวงโซอาหาร และยงสามารถทจะแพรกระจายไปสวงแวดลอมไดอยางกวางขวางจนในทสดสารเคมเหลานนกจะเกดการตกคางและสะสมอยในมนษยและสตวโดยไมตงใจ ดงนนการเลอกใชสารสกดจากธรรมชาตจงเปนอกทางเลอกหนงทนาสนใจทจะน ามาใชในการลดปรมาณอะฟลาทอกซนในอาหารและวตถดบอาหารสตวไดอยางมประสทธภาพ ลดตนทนการผลต และเปนมตรกบสงแวดลอมมากขน

180

น ามนหอมระเหย (Essential oils) คออะไร ? น ามนหอมระแหยจดเปนสารสกดจากพชทก าลงไดรบความสนใจทงในทางการแพทยและการถนอม

อาหารหรอแมกระทงการใชเปนสคนธบ าบด โดยลกษณะทวไปของน ามนหอมระเหยนนจะมลกษณะเหลวใส ไมมสหรอสออนๆ มกลนหอมเฉพาะตวและสามารถระเหยไดทอณหภมปกต อกทงยงมคณสมบตทแตกตางกนออกไปขนอยกบองคประกอบทางเคมของน ามนหอมระเหยนนๆ

น ามนหอมระเหยเปนของเหลวทไดจากการสกดน ามนจากพชซงเปนสารอนทรยทมองคประกอบซบซอนและเปนสารจ าพวกเมแทบอไลตทตยภม (Secondary metabolites) จากขบวนการเมแทบอลซม (Metabolism) ซงเมอถกสรางขนจะถกเกบไวตามสวนตางๆของพชเชน เมลด ดอก ใบ ผล เปลอก ล าตน หรอทรากและเหงาเปนตน โดยสวนประกอบในน ามนหอมระเหยนนจดเปนสารประกอบอะโรมาตก ( Aromatic compounds) ซง สามารถแบงออกเปน 4 ประเภทใหญๆ ตามโครงสรางทางเคมดงน ดงตอไปน

(1) อนพนธของเทอรปน (Terpene derivatives) เปนสารประกอบอนทรยทมโครงสรางเปนเสนตรงหรอเปนวงแหวน ประกอบดวยไอโซพรน (C5H8) ตงแต 2 หนวยขนไป

(2) สารประกอบอะลฟาตก (Aliphatic componds) เปนสารอนทรยทจดเรยงกนเปนสายโซยาวและมอนพนธของออกซเจนเปนองคประกอบ มจ านวนอะตอมของคารบอนตงแต 7-35 อะตอม เชน แอลกอฮอล (Alcohol) อลดไฮด (Aldehydes) อเทอร (Ethers) และเอสเทอร (Esters)

(3) อนพนธของเบนซน (Benzene derivatives) เปนสารอนทรยทมคารบอน 6 อะตอม มพนธะค 3 คเรยงกนเปนวง ซงเปนสารประกอบทส าคญในการปรงแตงกลนรสทพบตามธรรมชาต

(4) สารประกอบอนๆ (Other compounds) คอสารหอมในกลมอนๆ เชน กลมสารทมซลเฟอร (S) เปนองคประกอบหลก เชน กระเทยม มสตารด และหวหอม เปนตน

น ามนหอมระเหยเปนสารสกดจากธรรมชาตทมรายงานฤทธทางเภสชวทยาเอาไวหลายดานเชน ฤทธตานเชอจลชพ ฤทธตานอนมลอสระและ ฤทธตานเซลลมะเรง นอกจากเหนอจากนน ามนหอมระเหยยงมรายงานถงฤทธในทางเภสชวทยาทใชในการตานการเจรญเตบโตของเชอราและการสงเคราะหอะฟลาทอกซนโดยอาศยคณสมบตทางเคมทเปนองคประกอบเอาไวหลายชนด

การยบย งการเจรญเตบโตและการสงเคราะหอะฟลาทอกซนของเช อราดวยน ามนหอมระเหย จากรายงานการวจยทเกยวของหลายฉบบพบวา สารประกอบส าคญในน ามนหอมระเหยทมสวนยบยง

การสงเคราะห AFB1 นนสวนใหญเปนสารประกอบในกลม ฟนลโพรพานอยด (Phenylpropanoid) และ เทอรปนอยด (Terpenoid) ซงพบไดมากในน ามนหอมระเหย โดยสารประกอบเหลานมคณสมบตในการตานเชอราในกลม A. parasiticus และ A. flavus โดยกลไกในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนจะแตกตางกนออกไปในแตละชนด นอกจากนสารประกอบในน ามนหอมระเหยบางกลมยงไมสามารถทระบไดถงกลไกการออกฤทธทแนชด แตทงนอาจสรปไดจากการศกษาถงคณสมบตและฤทธในการตานจลชพของน ามนหอมระเหย ดงตอไปน

1) การมฤทธเปนสารตานอนมลอสระ ซงสงผลการตอรบกวนกระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนไดในเชอรากลม Aspergillus spp.

2) คณสมบตในการตานเชอจลชพ เนองจากองคประกอบของน ามนหอมระเหยสามารถทผานเขาสชนผนงเซลล (Cell wall) และเยอหมเซลล (Cell membrane) จากนนจะเขาไปมผลตอการรบกวนและท าลายระบบโครงสรางของชนผนงเซลลเชอรา รวมไปถงชนไขมนและโปรตนในชนผนงเซลลจนเหนยวน าใหเกดการหลดรอดของโมเลกลขนาดใหญ สงผลใหเกดภาวะเซลลแตก (Cell lysis) และเซลลตายไดในทสด (Cell death)

181

3) การเขาไปปรบเปลยนการไหลเขาออกของกระบวนการขนสงอเลกตรอนในไมโตคอนเดรยของเชอราในขณะเจรญเตบโต (Mitochondrial damage and prooxidant cytotoxic effects) ซงถอวาเปนการรบกวนกระบวนการสงเคราะหองคประกอบส าคญภายในเซลลทจ าเปนในด ารงชพ จากนนจะเหนยวน าใหเกดภาวะเซลลแตก (Cell lysis) และเซลลตาย (Cell death) ไดในทสด

4) การมฤทธจ าเพาะในน ามนหอมระเหยแตละชนด (Specificity of essential oils) โดยจะสามารถออกฤทธและเขาไปยบยงการเจรญเตบโตของเชอราและยบยงสงเคราะห AFB1 ไดอยางจ าเพาะขนเชน การไปมผลตอเอมไซมหรอมผลตอการแสดงออกของยนบางชนดทมความจ าเพาะเจาะจงในในกระบวนสงเคราะหทางชวภาพของ AFB1

ซงจากคณสมบตและฤทธในการตานจลชพของน ามนหอมระเหยทไดกลาวมาขางตนท าใหในปจจบนมงานวจยหลายฉบบทศกษาถงฤทธในการยบยงการเจรญของเชอราและการสงเคราะหอะฟลาทอกซนโดยมฤทธในการยบยงการเจรญเตบโตของเชอราและการสงเคราะหอะฟลาทอกซน (ตารางท 1) ทแตกตางกนออกไป ยกตวอยางเชน ในป 2008 ไดมการศกษาฤทธของน ามนหอมระเหยตางๆ เชน น ามนหอมระเหยกานพล อบเชย และตะไคร ในการยบยงการเจรญเตบโตของเชอราในกลมแอสเปอรจลลส และในป 2012 ไดมการการศกษาสารสกด คารวาคอล (Carvacrol) และ ไทมอล (Thymol) ทสกดจากน ามนหอมระเหยทของ Satureja hortensis L จนกระทงการศกษาไปถงองคประกอบหลกทอยในน ามนหอมระเหยทคาดวาจะเปนสารออกฤทธส าคญ เชน สารสกด Spiroethers จากน ามนหอมระเหยทสกดไดจาก German chamomile และสารสกด Methyl syringate ทสกดไดจากน ามนหอมระเหยของพชชนด Betula alba ในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนของเชอรา A. flavus และ A. parasiticus นอกจากนยงมรายงานวาน ามนหอมระเหยทสกดไดจากพชหลายชนดสามารถใชในการยบยงการเจรญเตบโตของเชอราและยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนได เชน น ามนหอมระเหยทสกดไดจากเมลดเทยนขาว (Cuminum cyminum) กลมของน ามนหอมระเหยไทม (Thymus vulgaris L.) โดยคาดวาสารออกฤทธหลกทนาจะมผลยบยงการเจรญเตบโตและยบยงการสงเคราะห AFB1 ไดคอ ซนนามอลดไฮด (Cinnamaldehyde) และในป 2017 ไดมรายงานการศกษาถง การใชน ามนระเหยของไทยในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนและการยบยงการเจรญเตบโตของเชอราในถวลสงซงถอเปนวตถอาหารสตวชนดหลกทนยมใชและถอเปนแหลงอาหารส าคญของเชอราในกลม Aspergillus sp. ซงจากผลการวจยพบวา (1) ก ร ะช าย (Boesenbergia rotunda (L.) Mansf) (2 ) ต น ส น (Pinus palustris) (3 ) ไ ม แ ด ง (Aniba rosaeodora) (4) ก ายาน (Styrax tonkeinensis) และ (6) กระดงงา (Conanga odorata) สามารถยบยงทงการเจรญเตบโตของเชอราและการสงเคราะหอะฟลาทอกซนจากเชอรา A. flavus และ A. parasiticus ได

จากรายงานการวจยและขอมลของน ามนหอมระเหยทยกตวอยางขางตนอาจสรปไดวา สารจากธรรมชาต เชน การใชน ามนหอมระเหย นนเปนอกทางเลอกหนงในการน ามาประยกตใชเพอลดปรมาณของ AFB1 ใหมประสทธภาพมากยงขน

182

ตารางท 1: น ามนหอมระเหยทสามารถยบยงการเจรญเตบโตของเชอราและการสงเคราะหอะฟลาทอกซน พช เช อรา เอกสารอางอง

Azadicarachta indica, A. flavus (Bankole, 1997) Morinda lucida Thyme A. flavus (Segvic Klaric et al., 2007) Lemongrass A. flavus (Paranagama et al., 2007) Lippia rugosa A. flavus (Tatsadjieu et al., 2009) Mahua (Madhuca indica Gmel)

A. flavus (Sidhu et al., 2009)

Satureja hortensis L. A. parasiticus (Razzaghi-Abyaneh et al., 2008)

Vanasushava pedata A. niger, A. flavus, C. albicans

Karuppusamy et al., 2009

Rosmarinus officinalis A. parasiticus Rasoli et al., 2008 Lavandula officinalis A. flavus Kumar et al., 2007 Mentha arvensis A. flavus Kumar et al., 2007 Ocimum canum A. flavus Kumar et al., 2007 Pogostemon cablin A. flavus Kumar et al., 2007 Matricaria chamomilla A.flavus, A. paraiticus Soliman and Badeaa, 2002 Calendula officinalis A.flavus, A. paraiticus Soliman and Badeaa, 2002 Achillea millefolium A.flavus, A. paraiticus Soliman and Badeaa, 2002 Curcuma longa Linn A.flavus, Prakash et al., 2012 Zingiber Officinale Rosc A.flavus Prakash et al., 2012 Boesenbergia rotunda (L.) Mansf

A.flavus, A. paraiticus Kittika et al., 2017

Pinus palustris A.flavus, A. paraiticus Kittika et al., 2017 Aniba rosaeodora A.flavus, A. paraiticus Kittika et al., 2017 Styrax tonkeinensis A.flavus, A. paraiticus Kittika et al., 2017 Conanga odorata A.flavus, A. paraiticus Kittika et al., 2017

จากขอมลขางตนท าใหเราทราบวามน ามนหอมระเหยหลายชนดทมคณสมบตทงในการยบยงการ

เจรญเตบโตของเชอรา และการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซน ดวยคณสมบตเฉพาะตวทางเคมทเปนองคประกอบในน ามนหอมระเหย แตจากทกลาวไปในขางตนวาน ามนหอมระเหยนนเปนสารเคมจากธรรมชาตทมองคประกอบทางเคมทซบซอน และมสารประกอบปะปนอยเปนจ านวนมาก ดงนนหากจะพจารณาถงกลไกในการออกฤทธตอเชอราและการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนจงมความจ าเปนทจะตองมการศกษาและวจยเพมเตมตอไปในอนาคตในแตละองคประกอบและแตละชนดของน ามนหอมระเหย เพอศกษาและระบถงสารส าคญในการออกฤทธและกลไกทใชในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนเพอน ามาประยกตใชเพอใหไดประโยชนสงสดตอไปในอนาคต

183

สรป จากขอมลการศกษาและรายงานการวจยเกยวกบน ามนหอมระเหยในการยบยงสงเคราะหอะฟลาทอก

ซนบ1 ท าใหทราบวาน ามนหอมระเหยถอเปนอกทางเลอกหนงทนาสนใจในการน ามาประยกตใชในลดกา รปนเปอนอะฟลาทอกซนในอาหาร โดยมผลการวจยทศกษาและยนยนถงฤทธและความสามารถในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนทสอดคลองกบหลกการและกลไกในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนจากเซลลของเชอราซงสามารถจ าแนกไดทงสน 3 กลไกดงตอน (1) การปรบเปลยนสภาพแวดลอมและปจจยทางชวภาพทมผลตอการกระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนของเชอรา (2) การขดขวางการสงสญญาณของยนทส าคญในกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพของสารอะฟลาทอกซน (3) ยบยงการท างานโดยตรงตอยนหรอเอมไซมทควบคมการสงเคราะหอะฟลาทอกซน โดยหากจะมการน าไปใชในการควบคมและลดปรมาณ AFB1 ในพนทจรงทางการเกษตรขอมลเหลานอาจเปนขอมลเบองตนทเปนประโยชนในการศกษาคนควาเพมเตมตอไปในอนาคต

เอกสารอางอง กรมสงเสรมการเกษตร. (2543). ค มอสมนไพรและเครองเทศ ชดท 3 พชสมนไพรและน ามนหอมระเหย

กรงเทพฯ. 12-13. กฤตกา จนทะพนธ. (2559). การยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนบ1 ของเชอราแอสเปอรจลลส พาราซตคส

และแอส เปอ รจลลส ฟ ลาวส โดย น ามนห อมระเหยของไท ย . วทย านพนธป รญ ญ าโท , มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. กรงเทพฯ.

จงกชพร พนจอกษร. (2540) การประยกตใชน ามนหอมระเหยในศาสตรการแพทยทางเลอก. ต าราสคนธบ าบด. หนา 315-353.

Alpsoy, L. (2010). Inhibitory effect of essential oil on aflatoxin activities. African Journal of Biotechnology, 9(17), 2417-2481.

Bakkali, F., Averbeck, S., Averbeck, D., & Idaomar, M. (2008). Biological effects of essential oils--a review. Food Chem Toxicol, 46(2), 446-475. doi:10.1016/j.fct.2007.09.106

Holmes, R. A., Boston Rs Fau - Payne, G. A., & Payne, G. A. Diverse inhibitors of aflatoxin biosynthesis. (0175-7598 (Print)).

K JANTAPAN., A POAPOLATHEP., K IMSILP., P SPOAPOLATHEP., P TANHAN., S KUMAGAI and U. JERMNAK. (2017).Inhibitory Effects of Thai Essential Oils on Potentially Aflatoxigenic Aspergillus parasiticus and Aspergillus flavus. Biocontrol Science. 22: 31-40.

Razzaghi-Abyaneh, M., Shams-Ghahfarokhi, M., Yoshinari, T., Rezaee, M. B., Jaimand, K., Nagasawa, H., & Sakuda, S. (2008). Inhibitory effects of Satureja hortensis L. essential oil on growth and aflatoxin production by Aspergillus parasiticus. Int J Food Microbiol, 123(3), 228-233. doi:10.1016/j.ijfoodmicro.2008.02.003

184

กระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนบ1 จากเชอรา Biosynthesis of Aflatoxin B1 ผวจย กฤตกา จนทะพนธ

อาจารยประจ าหลกสตรคณะสตวแพทยศาสตร ภาควชาสรระวทยา และเภสชวทยา คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ

บทความนน าเสนอถงกระบวนการสงเคราะหสารพษจากเชอราชนดอะฟลาทอกซนบ1 (AFB1) จากเชอรา ซง AFB1 นนถอเปนสารพษจากเชอราชนดทมความส าคญและมความรนแรงตอทงมนษยและสตว อกทงในปจจบนกนยงคงมรายงานความเปนพษของ AFB1 ออกมาอยางตอเนอง อกทงสารพษชนดดงกลาวยงคงเปนปญหาทสงผลกระทบตอเศรษฐกจทงภายในและธรกจการสงออกภายนอกประเทศทยงไมสามารถควบคมได ดงนนในบทความทางวชาการฉบบนจงไดน าเสนอถงรายละเอยดและความส าคญของสารพษจากเชอรา โดยเฉพาะสารพษชนด AFB1 โดยมงเนนไปทปจจยท มผลเหนยวน าตอการกระตนใหเกดการสงเคราะหสารเมแทบอไลตทตยภม (Secondary metabolite) และกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพของ AFB1 จากเชอรา Aspergillus spp. อนไดมาจากปฏกรยาทางเคมทซบซอน เพอใชเปนแนวทางในการหาวธควบคมปรมาณและ ยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนบ1 ตอไปไดในอนาคต ค าส าคญ : สารพษจากเชอรา, อะฟลาทอกซนบ1, กระบวนการสงเคราะหทางชวภาพ Abstract

This article is present about the biosynthesis of AflatoxinB1 ( AFB1) from fungi. AFB1 is the most important and harmful mycotoxins which are effective both of human and animals. However nowadays the toxic effect of AFB1 is still reported continuously. Furthermore, AFB1 is the uncontrolled problem that affects both of the import and export business. Therefore, in this article is present about the details of AFB1 by focusing on the induction factors that stimulation of secondary metabolites and biological synthesis from a complex chemical reaction of Aspergillus spp. for use as a guide to control the quantity of AFB1 and future possibilities that may be used for solving AFB1 contamination. Keywords : Mycotoxins AFB1 Biosynthesis บทน า ปญหาสารพษจากเชอราเปนปญหาแอบแฝงทสงผลตอสขภาพของมนษยและสตวมาเปนเวลานาน และยากทจะควบคมหรอหาแนวทางในการจดการปญหาไดอยางสมบรณ โดยเฉพาะอยางยงในประเทศไทยซงมทตงอยในเขตรอนชนใกลเสนศนยสตรซงถอเปนภมประเทศทมความเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของเชอราและเออตอการสรางสารพษจากเชอราไดหลายชนด จงท าใหในปจจบนมผลการวจยรายงานถงการปนเปอนสารพษจากเชอราทงในผลผลตทางการเกษตรและสนคาทางการเกษตรเปนจ านวนมาก ซงนอกจากจะสงผลกระทบตอธรกจการสงออกของประเทศแลว ปญหาการปนเปอนของสารพษจากเชอรายงถก

185

น ามาใชเปนเครองกดกนทางการคาซงสงผลกระทบโดยตรงตอเศรษฐกจและความเชอมนตอสนคาสงออก นอกจากนสารพษจากเชอราทปนเปอนในอาหารของมนษยและสตวยงสามารถกอใหเกดปญหาสขภาพจนอาจเปนอนตรายถงแกชวตได โดยในปจจบนมรายงานวาสารพษจากเชอรานนถกคนพบแลวมากกวา 300 ชนด โดยสารพษจากเชอราทกอใหเกดปญหาทงตอสขภาพของมนษยและสตว ไดแก อะฟลาทอกซน (Aflatoxin), ฟมนซน (Fumunisin), ดออกซนวาลนอล (Deoxynivalenol), ไทรโคทซน (Trichothecene) และซราลโนน (Zearalenone) เปนตน โดยจากกลมสารพษจากเชอราทงหมดพบวา อะฟลาทอกซนถอเปนสารพษจากเชอราทกอใหเกดปญหามากทสด โดยการแพรระบาดของอะฟลาทอกซนครงแรกนนเกดขนในป 1961 อนสบเนองมาจากสารพษดงกลาวปนเปอนอยในกากถวลสงทน าเขาจากประเทศบราซลในปรมาณทสงมาก จนท าใหไกงวงในประเทศองกฤษกวาแสนตวทกนอาหารผสมกากถวดงกลาวลมตาย และจากนนในป 1993 องคการวจยโรคมะเรงนานาชาต (International Agency for Research on Cancer) จงไดจดกลมของอะฟลาทอกซนบ1 (AFB1) ใหอยในกลมของสารเคมทไดรบการยนยนวาเปนสารกอมะเรงในมนษย (Confirmed Human Carcinogen) จงเปนขอบงชไดอยางชดเจนวา AFB1 เปนสารพษทมความรนแรงและมผลกระทบตอทงมนษยและสตวไดโดยตรง ดงนนการสรรหาวธและการพฒนาวธการตางๆ เพอน ามาใชในการลดการปนเปอนหรอท าลายอะฟลาทอกซนจงถกศกษาและพฒนามากขนตามล าดบ และหากตองการทจะควบคมหรอลดปรมาณการปนเปอน AFB1 ใหไดอยางมประสทธภาพนนจงมความจ าเปนเปนอยางยงทจะตองมความเขาใจถงกระบวนการการสงเคราะหสารพษจากเชอรา รวมไปถงปจจยทเกยวของทสามารถเหนยวน าใหเชอราสามารถผลตสารพษชนดนออกมาได ดงนนในบทความฉบบนจงจะน าเสนอถงปจจยทมผลตอการสรางและกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพ (Biosynthesis) ของ AFB1 เพอใหเกดความเขาใจและน าไปสการหาแนวทางในการยบยงและควบคมปรมาณการสรางสารพษจากเชอราชนด AFB1 ไดอยางม ประสทธภาพ เนอหา

สารพษจากเช อรา (Mycotoxins) เปนสารจ าพวกเมแทบอไลททต ยภ ม (Secondary metabolites) ของกลมเชอราทมเสนใย (Filamentous fungi) ซงสารในกลมนไมไดถกสรางขนเพอใชเปนองคประกอบส าคญในการด ารงชพของเชอรา แตจะถกสรางขนเพอปองกนตวเองเมออยในสภาวะทไมเหมาะสมตอการเจรญเตบโต จงอาจกลาวไดวากระบวนการเมแทบอไลตทตยภมนถกสงเคราะหขนเพอเปนกลไกปองกนตวเอง (Defense mechanism) ในการด ารงอยและมชวตรอด โดยการสงเคราะหสารพษจากเชอรานนพบวามกจะถกสงเคราะหขนในระหวางการเจรญเตบโตของเชอราในภมอากาศทเหมาะสม โดยเฉพาะอยางยงในประเทศไทยทสภาพภมอากาศแบบรอนชน โดยสารพษจากเชอราโดยสวนมากจะมน าหนกโมเลกลต าและมความเปนพษตอเซลลสง (Cytotoxicity) ซงในปจจบนมรายงานวาสารพษจากเชอรานนถกคนพบแลวมากกวา 300 ชนด และสารพษจากเชอราชนดทมความรนแรงมากทสดคอ อะฟลาทอกซน โดยความเปนพษทเกดขนนนจะขนอยกบชนดและปรมาณของอะฟลาทอกซนทไดรบเขาสรางกาย และจากกลมสารพษจากเชอราทงหมดมรายงานวา AFB1 เปนสารพษจากเชอราทกอใหเกดปญหามากทสด ความเปนพษทเกดขนในสตวสวนมากมกแสดงอาการซม เบออาหาร น าหนกลด และในรายทไดรบอะฟลาทอกซนในปรมาณสงมากสตวมกจะตายภายใน 72 ชวโมง และในกรณทไดรบอะฟลาทอกซนในปรมาณทต า (Sublethal dose) อยางตอเนองและเปนระยะเวลานานจะท าใหสตวมอตราการเจรญเตบโตทต าลง พบภาวะภมคมกนบกพรองและความสมบรณพนธลดลง นอกจากนยงสามารถแสดงความเปนพษทรนแรงในมนษย ไดแก ผลตอระบบภมคมกนเปนหลกและ กอใหเกดภาวะขาดสารอาหาร อกทงยงมผลใหเกดการ

186

เพมขนของเซลลเยอบถงน าด เหนยวน าใหการเกดเนอตายและการแทรกตวของชนไขมนในเนอเยอตบ และมฤทธตอการท าลายเซลลตบโดยตรง หากไดรบในปรมาณมากและรบในระยะเวลานาน จนกระทงกอใหเกดมะเรงในเซลลตบ (Hepatocellular carcinoma) ไดในทสด

รปท 1: โครงสรางพนฐานของอะฟลาทอกซน (Aflatoxin) (ไดมาจาก: https://en.wikipedia.org/wiki/Aflatoxin)

อะฟลาทอกซน (รปท 1) เปนสารพษจากเชอรา ซงสวนใหญถกสงเคราะหโดยเชอราหลายชนด แต

ชนดทมความส าคญคอ Aspergillus flavus (A. flavus) และ Aspergillus parasiticus (A. parasiticus) โดยเชอราชนด A. flavus นนจะสามารถสงเคราะห AFB1 และ AFB2 ในขณะท A. parasiticus จะสามารถสงเคราะหอะฟลาทอกซนทง 4 ชนดไดแก AFB1, AFB2, AFG1 และ AFG2 ซงจากขอมลดงกลาวท าใหเปนทเขาใจในอดตวา เชอราทเปนปญหาในเขตรอนและแถบเสนศนยสตรสวนใหญคอ A. flavus โดยอางองจากผลการรายงานทตรวจพบปรมาณของ AFB1 ในประเทศไทยทมอยเปนจ านวนมาก และจะพบเชอรา A. parasiticus นอยมากหรอไมพบเลยในเขตเอเชยตะวนออกเฉยงใต แตในป 2554 พบวามรายงานการศกษาจากมหาวทยาลยขอนแกนเกยวกบการตรวจพบปรมาณอะฟลาทอกซนทง 4 ชนด ในระดบใกลเคยงกนในตวอยางเดยวกน ซงจากขอมลดงกลาวอาจระบไดวาเชอ A. parasiticus เรมมการแพรระบาดในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใตเพมมากขนกวาทไดคาดการณไว

เชอรา A. flavus (รปท 2-3) และ A. parasiticus (รปท 4-5) เปนเชอราชนดทมความส าคญตอการสงเคราะหอะฟลาทอกซน เปนเชอราทอาศยอยในดนและถอเปนจลชพจ าพวกยอยอนทรยสารซงสามารถด ารงชวตอยไดโดยใชแหลงอาหารหลากหลายชนด โดยเชอราทงสองชนดนจดอยใน Phylum Ascomycota, Subdivision Deuteromycotina, Class Hyphoncetes ซงเมอเจรญเตบโตเตมทเสนใยจะเปลยนจากไมมสหรอสออนไปเปนสเขยวจนถงสเขยวเขมหรอสน าตาล โดยพบวาเชอราทงสองชนดนสามารถเจรญเตบโตไดรวดเรวและมการสบพนธแบบไมอาศยเพศ ซงเมออยในสภาพแวดลอมทเออตอการสรางสารพษ จะเหนยวน าใหเชอราสงเคราะหสารพษจากเชอราขน โดยปจจยส าคญท มผลตอการเจรญเตบโตของเชอรารวมถงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนนนไดแก อณหภมและความชน โดยชวงอณหภมทเชอราเจรญเตบโตไดอยในชวง 12 จนถง 48 องซาเซลเซยส แตพบวาอณหภมท เหมาะสมในการเจรญเตบโตของเชอรานนอยท 28-37 องศาเซลเซยส และความชนสมพทธ 80-85 % ตามล าดบ

187

รปท 2: A. flavus (ไดมาจาก: http://bioweb.uwlax.edu/bio203/s2013/ernst_ale2/)

รปท 3: A. flavus

(ไดมาจาก: http://www.pfdb.net/html/species/s10.htm)

รปท 4: A. parasiticus

(ไดมาจาก: http://carbonelab.org/Aspergillus%20parasiticus%20conidiophore)

188

รปท 5: A. parasiticus (ไดมาจาก: https://www.flickr.com/photos/iita-media-library/11190168794)

กระบวนการการสงเคราะหทางชวภาพของอะฟลาทอกซนของเชอรานน เกดขนจากปฏกรยา

ทางเคมทซบซอนซงจะถกกระตนใหสรางขนเมอมปจจยตางๆ เขามามผลเหนยวน าใหเกดการเปลยนแปลงจากการสงเคราะหสารเมแทบอไลตปฐมภม (Primary metabolism) ใหกลายเปนสารเมแทบอไลตทตยภม (Secondary metabolism) เมอมสภาพแวดลอมทเออตอการสงเคราะหสารพษ ทงนกระบวนการดงกลาวทเกดขนกเพอปองกนตนเองใหยงคงมชวตรอดและสามารถทจะสบพนธตอไปได นอกจากนยงพบวากระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนนนมกเกดขนในระยะทายของการเจรญเตบโตของเชอรา โดยในระยะทายของการเจรญเตบโตนนถอเปนชวงทเชอราเจรญเตบโตและมการสรางสปอรชาลง ซงกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพดงกลาวจะอาศยสารตางๆ ท เปนผลพลอยได (By product) ท เหลอจากการสงเคราะหสารเมแทบอไลตปฐมภม อนไดแก มาโลนล โคเอ (Malonyl Co-A), อะซตล โคเอ (Acetyl Co-A), กรดอะมโน มาเปนสารเรมตนของการสงเคราะหพอลคไทด (Polyketide) ใหกลายเปนอะฟลาทอกซนไดในทสด

โดยปจจยทเกยวของและมผลกระตนใหเชอราสามารถสรางสารพษชนดอะฟลาทอกซนนนประกอบไปดวยปจจยตางๆ หลายปจจย สามารถยกตวอยางไดดงตอไปน

1. เอมไซมซงถกควบคมโดยยนกลมใหญ (รปท 6) อยางนอย 27 ชนด โดยกลมยนเหลานถอเปนปจจยส าคญทสงผลตอการสงเคราะหอะฟลาทอกซนจากสารเมแทบอไลตปฐมภม (Primary metabolism) โดยกลมยนดงกลาวจะเขามามผลควบคมและกระตนกลไกบางอยาง (Unknown mechanism) จากนนจะเกดการเปลยนแปลงกระบวนการสงเคราะหสารเมแทบอไลตปฐมภม (Primary metabolism) ทจ าเปนตอการเจรญเตบโตของเสนใยเชอราใหผนกลบมาสงเคราะหสารเมแทบอไลตทตยภ ม (Secondary metabolism) เพอปกปองตนเอง (Defense mechanism) ในสภาพสภาวะแวดลอมทไมเหมาะสม

2. ปจจยดานสภาพแวดลอมและสารอาหารในระหวางเจรญเตบโต เชนแหลงของคารบอนทจ าเปนตอการเจรญเตบโต (Carbon source) ทไมเหมาะสมหรอไมเพยงพอ อณหภม หรอความชนทพอเหมาะตอการสงเคราะหสารพษ รวมไปถงสภาพคาความเปนกรด ดาง และแสงแดด ซงทงหมดนลวนแลวแตมผลตอการสงเคราะหอะฟลาทอกซน เชน ในสภาวะทไมมแสง A. flavus จะผลตอะฟลาทอกซนไดมากกวาสภาวะทมแสง

189

3. กลมของโปรตนทท าหนาทในการสงสญญาณระหวางเซลล ซงกลมโปรตนเหลานจะสามารถเหนยวน าใหเกดการสงเคราะหอะฟลาทอกซนรวมดวย ไดแก กลมของโปรตนจ (G-Protein casecade) และกลมโปรตน LaeA

4. ปจจยทมผลมาจากการเจรญและพฒนาของโคนเดย (Conidia) ซงพบวา หากเชอราทมการเจรญเตบโตของเสนใยทไมสมบรณถกท าลายหรอในชวงของการพฒนาของโคนเดย มความเสยหายในชวงการเจรญของเสนใย จนกอใหเกดเปนความเครยด โดยปจจยเหลานจะสามารถเหนยวน าใหเกดการสงเคราะหอะฟลาทอกซนเกดขนไดเชนเดยวกน

5. ปจจยอนๆ เชนภาวะ Oxidative stress ทเกดจากผลพลอยไดของปฏกรยาในกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพ และเหนยวใหเกดเปนสารในกลม Relative oxygen species (ROS) ซงอาจมผลกระตนกลไกบางอยางทสงผลใหมการสงเคราะห อะฟลาทอกซนเพมมากขน

หากจากปจจยทไดยกตวอยางไปในขางตนไดเกดขนเพยงปจจยใดปจจยหนงกสามารถทจะกระตนและสงผลตอกลไกการสงเคราะหอะฟลาทอกซนใหเกดขนได (รปท 7)

รปท 6: กลมของยนทควบคมการสงเคราะหทางชวภาพของอะฟลาทอกซน (ไดมากจาก: http://www.mdpi.com/2072-6651/4/11/1024/htm)

รปท 7: กลไกการควบคมการสงเคราะหอะฟลาทอกซนภายในเซลลของเชอรา

190

กระบวนการการสงเคราะหทางชวภาพของ AFB1 จากเชอรา ซงเมอปจจยทไดกลาวไปขางตนเกดขนจะสงผลใหเกดการกระตนทกลไกบางอยาง (Unknown

mechanism) จนท าใหเชอราเรมตนกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพใหไดเปนอะฟลาทอกซนเกดขน (รปท 8) โดยกระบวนการตางๆ จะถกควบคมโดยกลมยนเพอควบคมและสงเคราะหเอมไซมตางๆ เพอใหเกดเปนการสงเคราะหสารเคมชนดตางๆ อยางตอเนอง ทงสารประกอบทคงตวและสารประกอบทไมคงตว โดยสาร มาโลนล โคเอ (Malonyl Co-A), อะซตล โคเอ (Acetyl Co-A) และกรดอะมโน จะถกใชเปนสารตงตนในกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพใหกลายเปนสารจ าพวกพอลคไทด (Polyketide) โดยเรมตนจาก เฮกซานล โคเอ (Hexanoyl Co-A) ซงถอเปนสารเรมตนของการสงเคราะหอะฟลาทอกซน ซงจะอาศยปฏกรยาเคมในการเปลยนเปนสารประกอบตวแรกทไมเสถยรคอ เฮกซานล เตตระไฮดรอกซแอนโทรน (Hexanoyl tetrahydroxyanthrone) จากนนจะถกออกซไดสตอใหไดเปนเปนสารประกอบทมความคงตว

ตวแรก คอ กรดนอรโซโลรนก (Norsolorinic acid) โดยเอนไซม Fatty acid synthase α และ β ซงสงเคราะหจากยน aflA และ aflB ตามล าดบ โดยในการตรวจสอบยนยนวามการสงเคราะหอะฟลาทอกซนเกดขนหรอไมสวนใหญจะนยมตรวจหากรดนอรโซโลรนกเพอเปนการยนยนวาใน ณ ขณะนนเชอราก าลงอยในกระบวนการของการเรมตนสงเคราะหสารพษ

จากนนเอนไซม Reductase ซงสงเคราะหจากยน aflD จะเขามาชวยในการเปลยนกรดนอรโซโลรนกใหไดเปนอะเวอแรนตน (Averantin) และจากนนจะถก Cytochrom P-450 monooxygenase ซงสงเคราะหจากยน aflG เปลยนแปลงอะเวอแรนตนใหกลายเปน 5’-ไฮดรอกซอะเวอแรนตน (5’-Hydroxyaverantin) กอนจะถกออกซไดสตอโดยอาศย Alcohol dehydrogenase ซงสงเคราะหไดจากยน aflH ใหไดเปน 5’-ออกโซอะเวอแรนตน (5’-Oxoaveratin) จากนนจะเกดปฏกรยาตอเนองและถกเปลยนใหกลายเปน อะเวอรฟน (Averufin) โดยอาศยเอมไซม Cyclase ซงสงเคราะหจากยน aflK กอนจะถกเปลยนแปลงใหไดเปนสาร 2 ชนด ไดแก ไฮดรอกซเวอซคอโลโรน (Hydroxyversicolorone) ) และ เวอซโคนอล เฮมอะเซตอล อะซเตท (Versiconal hemiacetal acetate) โดยอาศย Cytochrom P-450 monooxygenase และ Monooxygenase ซงสงเคราะหไดจากยน aflV และ aflW ตามล าดบ ซงในระหวางทเกดปฏกรยาขนอยางตอเนองนนอาจท าใหเกดผลพลอยไดของปฏกรยา (By products) หรอสารในกลมของ ROS โดยสารในกลมนอาจไปมผลในการเหนยวน า หรอกระตนใหมการสงเคราะห AFB1 ทเพมขน

จากนนเวอซโคนอล เฮมอะซเตท (Versiconal hemiacetal acetate) นนจะถกเปลยนเปน เวอซโคนอล (Vericonal) และ เวอซโคโลรนบ (Versicolorin B) โดยอาศยเอมไซม 2 ชนดไดแก Esterase และ Cyclase ซงสงเคราะหจากยน aflJ และ aflK ตามล าดบ หลงจากนนสาระส าคญทจะถกเปลยนแปลงตอไปให ได เปนอะฟลาทอกซนกคอวสคอโลรนบ โดยวสโคโลรนบจะถกเปลยนไปเปนเวอซคอโลรนเอ (Versicolorin A) โดยอาศย Desaturase ซงสงเคราะหจากยน aflL ซงในขนตอนตอจากนจะมเอมไซมอยางนอย 4 ชนดทเขามามบทบาทในการเปลยนแปลงสารซงไดแก Dehydrogenase, Cytochrom P-450, Monooxygenase และ Oxidoreductase ซงสงเคราะหไดจากยน aflM, aflN, aflY และ aflaX เพอชวยในการเปลยนวสคอโลรนเอ (Viscolorin A) ให ได เปน ด เมททลสเตอรกมาโตซสทน (Demethyl-sterigmatocystin) ในทสด

191

จากนนในชวงทายของปฏกรยา ดเมททลสเตอรกมาโตซสทลจะเกดการเปลยนแปลงโดยอาศยปฏกรยา Methylation และเปลยนเปนสารสเตอรกมาโตซสตน (Sterigmatocystin) และโอเมทลสเตอรกมาโตซสทน (O-methylsterigmatocystin) และหลงจากนนเอนไซม Oxidoreductase ซงไดจากการสงเคราะหของยน aflQ จะเขามาเปลยน O-methylsterigmatocystin ใหไดเปน AFB1 ในทสด

สารอะฟลาทอกซนทถกสงเคราะหขนจากกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพนน ถอเปนสารประกอบ Heterocylic compound ในกลม Furanocoumarin ซงจะถกแบงตามโครงสรางทางเคมของสารไดเปนสองกลมใหญไดแก กลม Aflatoxin B และกลม Aflatoxin G โดยสารพษกลมทพบมากในธรรมชาต มท งส น 4 ชนด คอ AFB1 และ AFB2 ซงสารในกล ม นจะเรองแสงส น าเงนภายใตแสงอลตราไวโอเลต (UV) ในชวงความยาวคลน 256-365 นาโนเมตร ในขณะท AFG1 และ AFG2 จะเรองแสงสเขยวภายใตแสง UV ทชวงความยาวคลนเดยวกน ซงนอกจากสารอะฟลาทอกซนสองกลมหลกทพบไดในธรรมชาตแลวยงพบวา เมอรางกายไดรบ AFB1 หรอ AFB2 เขาสรางกาย อะฟลาทอกซนบางสวนจะถกเมแทบอไลตเพอเปลยนแปลงโครงสรางไปเปน AFM1 และ AFM2 จงกลาวไดวา AFM1 และ AFM2 นนถอเปนอนพนธของ AFB1 และAFB2 ทยงสามารถกอใหเกดความเปนพษในสตวได และสามารถพบไดในน านมของสตวเลยงลกดวยนมทไดรบอาหารทมการปนเปอนอะฟลาทอกซนเขาไป

จากกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพของ AFB1 ดงทไดกลาวไปในขางตนท าใหทราบวา กระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนทเกดขนนนเปนไปอยางซบซอน และยงมกลไกในบางสวนทยงไมสามารถอธบายไดอยางแนชด รวมไปถงการเขาไปควบคมยนกลมใหญทมผลตอการสงเคราะหอะฟลาทอกซนนนยงถอเปนเรองยากทในการควบคม อกทงปจจยทมผลเหนยวน าตอการสงเคราะหอะฟลาทอกซน เชน อณหภมและ ความชน ยงมความสอดคลองกบสภาพแวดลอมของประเทศไทยท าใหกระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนนนเกดขนไดงายและสามารถทจะปนเปอนไปกบผลตผลทางการเกษตร ดงนนการท าความเขาใจถงกระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนอยางละเอยดจะชวยใหการศกษาและหาแนวทางในการควบคมและยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนนนเปนไปไดอยางถกตองและไดประสทธภาพมากขน

สรป จากการศกษาถงกระบวนการสงเคราะหทางชวภาพของสารพษอะฟลาทอกซนบ1 นนท าใหทราบ

วาความเปนพษจากเชอราและสารพษจากเชอรานนเปนคนละสวนทจ าเปนจะตองท าความเขาใจอยางชดเจน โดยกระบวนการสงเคราะหสารพษทเกดขนนนจะประกอบไปดวยปจจยตางๆ หลากหลายปจจย ทงทสามารถควบคมได และไมสามารถควบคมได รวมไปถงกระบวนการสงเคราะหทเกดขนภายในเซลลนนยงมความซบซอนและสามารถแปรผนไดตลอดเวลา ดงนนการท าความเขาใจถงกระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซน อาจเปนแนวทางเพอใชในการควบคม ลดปรมาณ หรอการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนตอไปเพอใหไดประสทธภาพมากขน เพราะถงแมในปจจบนนจะมความพยายามสรรหาวธหรอพฒนาวธการตางๆ เพอน ามาใชในการลดการปนเปอนหรอท าลายอะฟลาทอกซนขนอยางตอเนอง เชน การปองกนการเจรญเตบโตของเชอรา การยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซน ดวยวธตางๆ เชน วธการทางเคม วธการทางกายภาพ หรอ หลกการทางชวภาพ แตกยงไมมวธการใดเลยททจะสามารถก าจดอะฟลาทอกซนไดโดยสมบรณไดดวยวธการใดวธการหนง อกทงการเลอกใชสารเคมเพอก าจดเชอราและสารพษจากเชอราซงถอเปนวธการทนยมใชมากอนนน มกกอใหเกดการตกคางในผลผลตทางการเกษตร รวมถงสามารถเหนยวน าใหเกดการดอยาของกลมเชอรา และมความคงทนตอสงแวดลอมทยากตอการท าลาย และในทสดกจะสงผลกระทบตอมนษยและสตว ดงนนการศกษาถงกระบวนการสงเคราะหอะฟลาทอกซนในครงนอาจเปนสวน

192

หนงในการในการหาแนวทางหรอการเลอกใชวธอนๆ เพอชวยในการยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซน หรอลดปรมาณของอะฟลาทอกซนใหไดมากขน เชน การคนหาสารทมความสามารถในการยบยงการสงเคราะห AFB1 หรอมผลตอยนทควบคมการสงเคราะห AFB1 การเลอกใชสารจากธรรมชาต หรอวธการทางชวภาพ เพอชวยในการยบยงการสงเคราะห หรอลดปรมาณการปนเปอนของอะฟลาทอกซน ทงนเพอชวยลดปญหาการดอยา และการตกคางของสารเคมตอไปไดในอนาคต

รปท 8: แผนภาพแสดงการสงเคราะหทางชวภาพของอะฟลาทอกซนบ1 (ไดมาจาก: http://www.cell.com/trends/biotechnology/fulltext/S0167-7799(09)00016-X)

193

เอกสารอางอง กฤตกา จนทะพนธ. (2559). การยบยงการสงเคราะหอะฟลาทอกซนบ1 ของเชอราแอสเปอรจลลส พาราซ

ตคสและแอสเปอรจลลส ฟลาวส โดยน ามนหอมระเหยของไทย . วทยานพนธปรญญาโท, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. กรงเทพฯ.

Godfrey, S. B., David, K., Lubega, A., Jasper, O.-O., William, W. A., & David, B. K. (2013). Review of the Biological and Health Effects of Aflatoxins on Body Organs and Body Systems. Available Source: http://www.intechopen.com/books/ aflatoxins-recent-advances-and-future-prospects/review-of-the-biological-and-health-effects-of-aflatoxins-on-body-organs-and-body-systems, 1 June 2017.

Holmes, R., Boston, R., & Payne, G. (2008). Diverse inhibitors of aflatoxin biosynthesis. Applied Microbiology and Biotechnology, 78(4), pp.559-572. doi:10.1007/ s00253-008-1362-0

Keller, N. P., Turner, G., & Bennett, J. W. (2005). Fungal secondary metabolism [mdash] from biochemistry to genomics. Nat Rev Micro, 3(12), pp.937-947.

K JANTAPAN., A POAPOLATHEP., K IMSILP., P SPOAPOLATHEP., P TANHAN., S KUMAGAI and U. JERMNAK. ( 2017) . Inhibitory Effects of Thai Essential Oils on Potentially Aflatoxigenic Aspergillus parasiticus and Aspergillus flavus. Biocontrol Science. 22: pp.31-40.

Sakuda, S. (2010). Mycotoxin production inhibitors from natural products. JSM Mycotoxins, 60 (2), pp.79-86. doi:10.2520/myco.60.79

Sakuda, S., Prabowo, D. F., Takagi, K., Shiomi, K., Mori, M., Omura, S., & Nagasawa, H. (2014). Inhibitory effects of respiration inhibitors on aflatoxin production. Toxins (Basel), 6(4), pp.1193-1200. doi:10.3390/toxins6041193

Yu, J., Chang, P. K., Ehrlich, K. C., Cary, J. W., Bhatnagar, D., Cleveland, T. E., . . . Bennett, J. W. (2004). Clustered Pathway Genes in Aflatoxin Biosynthesis. Applied and Environmental Microbiology, 70(3), 1253-1262.doi:10.1128/ aem.70.3.1253-1262.2004

Yu, J. (2012). Current understanding on aflatoxin biosynthesis and future perspective in reducing aflatoxin contamination. Toxins (Basel), 4(11),pp.1024-1057.doi: 10.3390/toxins4111024

194

ความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในมนษยและสตวเลยง Heart Rate Variability in Human and Animals ผวจย วรกาญจน บญเหาะ

อาจารยประจ าคณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน บทคดยอ

คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจ (Heart rate variability) เปนวธทใชในการวดการท างานของระบบประสาทอตโนวต (Autonomic nervous system) ซงอตราการเตนของหวใจจะถกก าหนดดวยระบบประสาทอตโนวต ปจจบนไดมการน าการวดคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจมาใชในการประเมนความเสยงในการเสยชวตของผปวยในโรงพยาบาล และการตอบสนองในการรกษา โดยจะมวธการหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจเปน 2 วธ นนกคอ วธโดเมนเวลา (time domain) และ วธโดเมนความถ (frequency domain) โดยคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบชวงความถสงและชวงความถต านนเปนคาทมนยส าคญในการศกษาโดยมความสมพนธเกยวของกบระบบหวใจและหลอดเลอด นอกจากนเมอน าคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบความถต ามาท าสดสวนกบความถสง (LF/HF) คานสามารถน าไปเปนพารามเตอรส าหรบการดคาความสมดลของระบบประสาทอตโนวตได (Berntson et al., 1997; Task-Force., 1996) และคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบชวงความถต าแบบอลตราและชวงความถต ามากนนจะมความสมพนธกบระบบการควบคมอณหภม (thermoregulation) และไต ระบบประสาทอตโนวตของสตวแตละสปขสไมเหมอนกน ดงนนชวงระยะความถทใชในการวดคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในแตละสปชสมความแตกตางกนไปดวย ค าส าคญ : ความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจ อตราการเตนของหวใจ หวใจ ประสาทอตโนวต Abstract

Heart rate variability (HRV) is a method to determine autonomic nervous system. Therefore, heart rate is controlled by autonomic nervous system. Currently heart rate variability has been introduced to many hospitals for analysis mortality risk of patients and progression of treatments. There are 2 main methods of heart rate variability; time domain and frequency domain. Thereby, low and high frequency components involve in cardiovascular system regulation, while the ratio of low to high frequency components (LF/HF) could represent sympatovagal balance (Berntson et al., 1997; Task-Force., 1996). Very and ultra-low frequency components relate to thermoregulation and renal system. Moreover autonomic nervous system of each species are not similar. Thereby, bands of frequency domain should be specific to each species. Key words : Heart rate variability Heart rate Cardiac Autonomic nervous system

195

บทน า การวดความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจ (Heart rate variability) เปนวธทใชในการวด

การท างานของระบบประสาทอตโนวต (Autonomic nervous system) อนไดแก ระบบประสาทซมพาเทตก (Sympathetic nervous system) และระบบประสาทพาราซมพาเทตก (Parasympathetic nervous system) คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจนนจะขนอยกบอตราการเตนของหวใจ (Heart rate) โดยอตราการเตนของหวใจจะถกก าหนดดวยระบบประสาทอตโนวต ในปจจบนไดมการน าการวดคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจมาใชในการประเมนและคาดคะเนความเสยงในการเสยชวตของผปวยทเปนโรคและภาวะเกยวของและไมเกยวของกบระบบหลอดเลอดและหวใจ (cardiovascular system) ตวอยางเชน ภาวะหวใจลมเหลว (Heart failure), โรคเบาหวาน (Diabetes mellitus), ภาวะเสนเลอดในสมองแตกเฉบยพลน (Stroke), โรคความจ าเสอม (Alzheimer’s disease) และโรคอนๆ อกมากมาย (Vanderlei, Pastre, Hoshi, Carvalho, & Godoy, 2009) รวมทงน ามาเปนคาในการวดการตอบสนองตอการรกษาส าหรบผปวยทอยในหองพกฟนผปวยวกฤต (intensive care unit) (Winchell & Hoyt, 1996) และนอกจากทมการศกษาในมนษยแลวยงมการศกษาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในสตวชนดตางๆ อกดวย

เนอเรอง ระบบประสาทอตโนวต (Autonomic nervous system) เปนระบบหลกในการควบคมอตราการ

เตนของหวใจ (heart rate) โดยม ระบบประสาทซมพาเทตก (Sympathetic nervous system) และระบบประสาทพาราซมพาเทตก (Parasympathetic nervous system) เปนตวสรางสมดล ซงจะมปลายประสาทมาเลยงบรเวณกลมของเซลลเพซเมกเกอร(Pacemaker cells) ทอยบนผนงหวใจของหวใจหองบนขวา (Sinoatrial node or SA node) ซงเปนตวสรางกระแสประสาท (action potential) และก าหนดจงหวะการเตนของหวใจอยทประมาณ 70 - 80 ครงตอนาทหากไมมระบบประสาทอตโนวตเขามาเกยวของ แตทวาในรางกายของมนษยและสตวนนมระบบประสาทซมพาเทตกและพาราซมพาเทตกเขามามสวนรวมในการก าหนดจงหวะการเตนของหวใจดวยเพอท าใหรางกายสามารถตอบสนองตอสงเราไดอยางทนถวงท ตวอยางเชน ขณะออกก าลงกาย หรอการเปลยนทาทางจากนอนเปนนง หรอจากนงเปนยน ระบบประสาทซมพาเทตกจะถกกระตนและสงกระแสประสาทมายงบรเวณกลมเซลลเพซเมกเกอรของหวใจ เพอท าใหกลมเซลลเพซเมกเกอรสรางกระแสประสาทเรวขนจงท าใหอตราการเตนของหวใจสงขนเพอทหวใจจะไดสบฉดเลอดไปเลยงอวยวะตางๆ ทวรางกายและคงระดบของความดนเลอดใหเหมาะสมตามสถานภาพตางๆ ของรางกาย ในขณะเดยวกนหากเปนการกระตนระบบประสาทพาราซมพาเทตก อนไดแก ขณะหลบ หรอยอยอาหาร ซงระบบประสาทพาราซมพาเทตกจะสงผลตอกลมเซลลเพซเมกเกอรท าใหสรางกระแสประสาทชาลง ใหอตราการเตนของหวใจลดลงดวย หากวารางกายอยในสภาวะปกตทวไประบบประสาทซมพาเทตกและพาราซมพาเทตกกจะมการสรางสมดลรวมกนซงจะท าใหอตราการเตนของหวใจนนไมอยนงทระดบเดยวตลอด โดยจะมตวแปรอนๆมารวมดวย เชน การหายใจ เปนตน (Robinson, Epstein, Beiser, & Braunwald, 1966) ดงนนในมนษยและสตวทมสขภาพดนน ในสภาวะปกตอตราการเตนของหวใจจะมการเปลยนแปลงชาเรวอยตลอดเวลาเนองมาจากการสรางสมดลของระบบประสาทซมพาเทตกและพาราซมพาเทตก (Sympatovagal balance) ทสงประแสประสาทลงมายงกลมเซลลเพซเมกเกอรทหวใจหองบนนนเอง

196

ความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจไดถกศกษาเกยวกบความสมพนธระหวางคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจกบความเสยงในการเสยชวตของผปวยจากโรคตางๆ อยางมากมาย โดยพบวาหากผปวยทมการลดลงของความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจจะมความสมพนธกบความเสยงทจะเสยชวตสงเนองดวยจากการขาดความสมดลของระบบประสาทซมพาเทตกและประสาทพาราซมพาเทตก (Vanderlei et al., 2009) โดยการวดคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจนนไดถกใชกบผปวยทอยในหองพกฟนผปวยวกฤตเพอดการตอบสนองตอการรกษา โดยพบวาผปวยทมคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจลดลงจะมอตราการเสยชวตสง (Winchell & Hoyt, 1996) โดยในปจจบนนทางดานสตวแพทยศาสตรนนกไดมการศกษาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในสตวหลายชนดมากขน ไดแก สนข, โค, สกร, แพะ, กระตาย เปนตน ซงการศกษาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจนนเปนการทดลองเพอศกษาสมดลของระบบประสาทอตโนวตทมความสมพนธกบทงดานกายภาพและความผดปกตทางระบบในรางกาย โดยรปแบบของจงหวะการเตนของหวใจปกต (Normal cardiac rhythm) จะเปนจงหวะไมสม าเสมอจากสมดลของระบบประสาทซมพาเทตกและพาราซมพาเทตก พบวาสวนใหญแลวในการเปลยนแปลงจงหวะการเตนของหวใจนนเกดจากระบบประสาทพาราซมพาเทตกท างาน (Malliani, Pagani, & Lombardi, 1995)

การหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจนนจะตองท าการวดอตราการเตนของหวใจในทกๆ จงหวะ (beat-to-beat) โดยจะมวธการหาคาแบงไดเปน 2 วธใหญๆ นนกคอ วธโดเมนเวลา (time domain) และ วธโดเมนความถ (frequency domain)

คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดเมนเวลาจะเปนการวเคราะหหาคาทางสถต (statistical analysis) ผลลพธทไดมาจากการวเคราะห RR interval ทปกต หรอเรยกอกอยางวา NN interval (Normal RR interval) ซงจะหาเปนคาเบยงเบนมาตรฐานของ NN interval (SDNN) และ คาเฉลยของ NN interval (Mean NN) โดยทขอมลคลนไฟฟาหวใจทจะน ามาใชในการหาแบบวธโดเมนเวลาจะใชขอมลของ NN interval จ านวนมากกวาวธโดเมนความถเพราะสตรทใชในการหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดเมนเวลานนจะเปนลกษณะทน าขอมลมาเฉลย จะขอยกตวอยางการหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบโดเมนเวลา เชน pNN50 เปนการศกษาของนาย Ewing และคณะในป 2002 โดยจะหาคา pNN50 จากการทคาเฉลยของ NN interval ทตางกนมากกวา 50 มลลวนาท ตอจ านวน NN interval ทงหมด (pNN50 = (NN50 count)/ (total NN count)) (Mietus, Peng, Henry, Goldsmith, & Goldberger, 2002) โดยจะตองท าการบนทกคลนไฟฟาหวใจไวตลอด 24 ชวโมงกอนน ามาค านวณคา pNN50 และพบวาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบ pNN50 นนสามารน ามาใชในการพยากรณความเปนไปของโรคไดในวงกวาง (Bigger et al., 1988)

คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดเมนความถนนจะนยมใชอยางแพรหลายในการวเคราะหความสมดลของระบบประสาทซมพาเทตกและพาราซมพาเทตก เนองจากใชจ านวนขอมลนอยกวาและใชเวลาในการวดคลนไฟฟาหวใจสนกวาแบบวธโดเมนเวลา โดยคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดมเมนความถนนสามารถแบงยอยชวงความถออกไดเปน 3 - 4 ชวงความถดงน ชวงความถต าแบบอลตรา (Ultra-low frequency) ชวงความถต ามาก (Very low frequency) ชวงความถต า (Low frequency) และชวงความถสง (High frequency) โดยจะน าขอมล NN interval จากการวดคลนไฟฟาหวใจจ านวนทก าหนดไว ตวอยางเชน 512 NN interval ในกระตายโดยจะไมนบจงหวะทไมใชจงหวะการเตนทปกตของหวใจ แลวน ามาเขาสตร Fast-Fourier Transformation (FFT) โดยจะเปนการเขาสตรเปลยนรปของลกษณะระยะลายเสนกราฟของคลนไฟฟาหวใจทท าการวดได (Tachogram) เขาสคลนความถทก าหนด ซงจะระยะความถทใชแตกตางกนไปในแตละสปชส เนองจากสงมชวตแตละชนดกตาง

197

มระบบประสาทอตโนวตทไมเหมอนกนทงหมด จงไมสามารถก าหนดระยะความถทใชในการหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดเมนความถไดเหมอนกนในทกชนดของสงมชวต แมกระทงสงมชวตทเปนสปชสเดยวกนแตแตกตางกนทางสายพนธกอาจจะตองใชระยะความถทแตกตางกนขนอยกบระบบประสาทอตโนวตของสงมชวตนนๆ

คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดเมนความถแตละชวงความถกตางมความสมพนธกบระบบการท างานของระบบประสาทอตโนวตและระบบอนๆ ทเกยวของ โดยชวงความถสงนนจะสมพนธกบการแสดงออกของระบบประสาทพาราซมพาเทตกและยงเกยวเนองกบการทหวใจเตนผดจงหวะเพราะการหายใจ (Respiratory sinus arrhythmia) (Berntson et al., 1997) ซงการทหวใจเตนผดจงหวะเพราะการหายใจนนเปนลกษณะของจงหวะการเตนของหวใจในสตวท มสขภาพดเพรามการแสดงออกของระบบประสาทพาราซมพาเทตกและซมพาเทตกนนเอง ในมนษยนนจะมการระบ ชวงของความถสงนไวชดเจนคออยระหวาง 0.15 ถง 0.40 เฮรต ในสวนของการหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในชวงของความถต าในมนษยจะมความสอดคลองกบการแสดงออกของการตอบสนองของBaroreflex โดยในมนษยจะก าหนดระยะชวงความถต าอยระหวาง 0.04 ถง 0.15 เฮรต (Berntson et al., 1997; Task-Force., 1996) แตทวายงมขอถกเถยงเกยวกบความสมพนธของระบบประสาทอตโนวตกบคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจชวงความถต า อาจจะเปนไปไดวาชวงความถต าทเกดขนจะสมพนธกบการแสดงออกของระบบประสาทซมพาเทตกกเปนได แตโดยทวไปแลวยงไมมผศกษาทานใดทมหลกฐานทางวทยาศาสตรทสามารถฟนธงวาความสมพนธของความถต ากบการแสดงออกของระบบประสาทซมพาเทตกเปนจรง โดยสวนใหญแลวนกวจยจะบอกไปในแนวทางเดยวกนวาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจความถต านนมกจะมความสมพนธกบทงสองระบบของระบบประสาทอตโนวตนนกคอ ทงระบบประสาทพาราซมพาเทตกและระบบประสาทซมพาเทตกนนเอง โดยยงไมสามารถแยกสองระบบนออกจากกนไดจากคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจชวงความถต า และยงมคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจชวงความถต าแบบอลตราและชวงความถต ามาก โดยสวนใหญแลวนกวจยมกจะศกษาในสวนของชวงความถต ามาก โดยจะแบงระยะความถ ามากของมนษยอยในชวง 0.00 ถง 0.04 เฮรต คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบชวงความถต าแบบอลตราและแบบชวงความถต ามากนนจะมความสมพนธกบระบบการควบคมอณหภม (thermoregulation) และ ในสวนของไต โดยเฉพาะในการท างานของระบบฮอรโมนเรนนน-แองจโอเทนซน-อลโดสเตอโรน (Renin-Angiotensin-Aldosterone system or RAAS) (Berntson et al., 1997; Task-Force., 1996)

การศกษาเกยวกบคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจชนดโดเมนความถนนจะพบวาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบชวงความถสงและชวงความถต านนเปนคาทมนยส าคญในการศกษาโดยมความสมพนธเกยวของกบระบบหวใจและหลอดเลอด นอกจากนเมอน าคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบความถต ามาท าสดสวนกบความถสง (LF/HF) คานสามารถน าไปเปนพารามเตอรส าหรบการดคาความสมดลของระบบประสาทอตโนวตทงการท างานของระบบประสาทพาราซมพาเทตกและระบบประสาทซมพาเทตกได (Berntson et al., 1997; Task-Force., 1996) หรอ สามารถใชเปนพารามเตอรส าหรบดการแสดงออกของระบบประสาทซมพาเทตกทสงผลตออตราการเตนของหวใจได (Manzo, Ootaki, Ootaki, Kamohara, & Fukamachi, 2009)

นอกจากการศกษาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในมนษยแลว ยงมการศกษาความแปรปรวนของอตรากรเตนของหวใจในสตวอยางหลากหลายชนด อาทเชน สนข สกร หนแรท กระตาย โค เปนตน โดยไดมการศกษาเปรยบเทยบความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในมนษย เทยบกบในสนข กระตาย และลกโค โดยท าการวดคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบวธโดเมนความถ พบวา

198

คาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในกระตายของการศกษาในครงนนนมคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจชวงความถต าและชวงความถสงมคาต ากวาอยางมนยยะส าคญเมอน ามาเปรยบเทยบกบคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจชวงความถต าและชวงความถสงของมนษย ในสวนของคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในชวงความถตางๆของสนขและลกโคตางกไมพบความแตกตางอยางมนยยะส าคญเมอน าคามาเทยบกบคาของมนษยในการทดลองน ผลสรปของการทดลองนคอสนขและลกโคนนอาจจะเปนสตวทดลองทใชแทนการทดลองในมนษยได (Manzo et al., 2009) แตทวาการทดลองทท าการเปรยบเทยบในมนษย สนข กระตาย และลกโคนนใชชวงระยะความถทกชวงเปนระยะเดยวกนทงหมด จงไมอาจจะสรปไดวาการทคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในกระตายและมนษยตางกนในการทดลองนนจะไมสามารถใชเปนสตวทดลองเพอแสดงออกแทนในสวนของมนษยได เพราะอยางทผเขยนทไดอธบายไปขางตนเรองระบบประสาทอตโนวตของสตวแตละสปขสไมเหมอนกนทงหมด และอตราการเตนของหวใจของแตละสปชสกมความแตกตางกนดวย โดยเฉพาะในกระตายและสตวทดลองทตวเลกจะยงมอตราการเตนของหวใจทสง ซงตางจากอตราการเตนของหวใจในมนษยอยแลว ดงนนระยะความถทใชในการวดคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในแตละสปชสกควรมความแตกตางกนไปดวย ในป 2011 ไดมการศกษาเพอหาระยะความถของความแปรปรวนของอตราของการเตนของหวใจทเหมาะสมในแตละสปชสซงท าการทดลองในหนแรท โดยผลสรปของผทดลองแนะน าวาใหตงคาระยะความถทงหมดไวรอยละ 95 ของความถสงสดทวดได สวนระยะความถต าของความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจใหเรมนบตงแตรอยละ 5 ของความถทงหมดจนถงรอยละ 95 ของความถทงหมด และระยะความถสงของความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจใหเรมนบตงแตรอยละ 95 จนถง 99.9 ของความถทงหมด (García-González et al., 2011)

สวนสรป จากการศกษาการหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในสงมชวตสปชสตางๆ นน

สามารถน าไปใชเปนตวแทนในการหาความสมพนธระหวางความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจกบความเสยงในการเสยชวตในผปวย และยงมความเกยวเนองกบการท างานของระบบประสาทอตโนวตกบการควบคมอตราการเตนของหวใจอกดวย โดยมทงวธโดเมนเวลาและโดเมนความถซงปจจยส าคญในการเลอกใชวธกคอปรมาณขอมลทสามารถเกบได หากมขอมลของคลนไฟฟาหวใจปรมาณมากกสามารถหาคาความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจแบบโดเมนเวลาได แตหากมขอมลจ ากดกสามารถเขาสตร FFT เพอหาคาแบบวธโดเมนความถได และคาระยะความถของความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจในแตละสปชสนนกมความแตกตางกนโดยไดมขอแนะน าในการแบงระยะความถโดยตงคาระยะความถทงหมดไวรอยละ 95 ของความถสงสดทวดได สวนระยะความถต าของความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจใหเรมนบตงแตรอยละ 5 ของความถทงหมดจนถงรอยละ 95 ของความถทงหมด และระยะความถสงของความแปรปรวนของอตราการเตนของหวใจใหเรมนบตงแตรอยละ 95 จนถง 99.9 ของความถทงหมด (García-González et al., 2011)

199

เอกสารอางอง Berntson, G. G., Bigger, J. T., Jr., Eckberg, D. L., Grossman, P., Kaufmann, P. G.,

Malik, M., . . . van der Molen, M. W. (1 997 ). Heart rate variability: origins, methods, and interpretive caveats. Psychophysiology, 34(6), 623-648.

Bigger, J. T., Jr., Kleiger, R. E., Fleiss, J. L., Rolnitzky, L. M., Steinman, R. C., & Miller, J. P. (1 9 8 8 ) . Components of heart rate variability measured during healing of acute myocardial infarction. American Journal of Cardiology, 61(4), 208-215.

García-González, MA., Fernández-Chimeno, M., Ferrer, J., Escorihuela, RM., Parrado, E., Capdevila, L., Benítez, A., Angulo, R., Rodríguez, FA., Iglesias, X., Bescós, R., Marina, M., Padullés, JM. and Ramos-Castro, J. (2010). New indices for quantification of the power spectrum of heart rate variability time series without the need of any frequency band definition. IFMBE Proceedings.25; 449-452.

Malliani, A., Pagani, M., & Lombardi, F. (1995). Power spectral analysis of heart rate variability and baroreflex gain. Clinical Science (London, England: 1 9 7 9 ) , 89(5), 555-556.

Manzo, A., Ootaki, Y., Ootaki, C., Kamohara, K., & Fukamachi, K. (2 0 0 9 ) . Comparative study of heart rate variability between healthy human subjects and healthy dogs, rabbits and calves. Laboratory Animals, 4 3 ( 1 ) , 4 1 -4 5 . doi:10.1258/la.2007.007085

Mietus, J. E., Peng, C. K., Henry, I., Goldsmith, R. L., & Goldberger, A. L. (2002). The pNNx files: re-examining a widely used heart rate variability measure. Heart, 88(4), 378-380.

Robinson, B. F., Epstein, S. E., Beiser, G. D., & Braunwald, E. (1 9 6 6 ). Control of heart rate by the autonomic nervous system. Studies in man on the interrelation between baroreceptor mechanisms and exercise. Circulation Research, 19(2), 400-411.

Task-Force. (1 9 9 6 ) . Heart rate variability. Standards of measurement, physiological interpretation, and clinical use. Task Force of the European Society of Cardiology and the North American Society of Pacing and Electrophysiology. European Heart Journal, 17(3), 354-381.

Vanderlei, L. C., Pastre, C. M., Hoshi, R. A., Carvalho, T. D., & Godoy, M. F. (2009). Basic notions of heart rate variability and its clinical applicability. Revista Brasileira de Cirurgia Cardiovascular, 24(2), 205-217.

Winchell, R. J., & Hoyt, D. B. (1996). Spectral analysis of heart rate variability in the ICU: a measure of autonomic function. Journal of Surgical Research, 63(1 ), 11-16. doi:10.1006/jsre.1996.0214

200

การระบาดของโรคไขเลอดออกในจงหวดกาญจนบร Epidemics of Dengue hemorrhagic fever in Kanchanaburi Province ผวจย ดร.กฤษณะ ตาอาย

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ โรคไขเลอดออกเปนโรคทมการระบาดและแพรกระจายอยางรวดเรวในประเทศไทย โดยมการ

รายงานจากระบบรายงานการเฝาระวงโรค กลมระบาดวทยา และการพยากรณโรคไขเลอดออก จากวธการทางสถตแบบอนกรมเวลา (Time series analysis) แบบ ARIMA โดยใชขอมลจ านวนผปวยยอนตงแตป พ.ศ. 2550 – 2559 ซงการวเคราะหผล คาดวาจะมผปวยโรคไขเลอดออกในป พ.ศ. 2560 มประมาณ 80,000 – 100,000 ราย โดยจ านวนผปวยเพมขนจากป 2559 ประมาณ 22 – 37% และอตราปวยตายอยในระดบไมเกนรอยละ 0.11 ทงนเกดจากการเปลยนแปลงของไวรสเดงกชนด DENV-2 ทมแนวโนมสงขน โดยกลมเสยงส าคญยงคงเปนกลมนกเรยน นกศกษา อยระหวางกลมอาย 5 – 24 ป (ประมาณรอยละ 50) และยงพบวาในจงหวดกาญจนบร (กลมเครอขายบรการสาธารณสขท 5) เปนจงหวดทมการระบาดสงของโรคไขเลอดออกในประเทศ และมอตราปวยสงมากตงแตป พ.ศ. 2501 – 2554 และมแนวโนมการเกดโรคสงขนในชวง 5 ปทผานมา และตดอยในกลม 10 อนดบแรกของโรคเฝาระวง

ขอมลลาสดปพ.ศ. 2560พบวาจ านวนอตราผปวยโรคไขเลอดออกในจงหวดกาญจนบรสงเปนอนดบท 4 ของประเทศไทย โดยมจ านวนผปวยทงหมด 640 ราย (ขอมลในชวงวนท 1 มกราคม – 30 พฤษภาคม พ.ศ. 2560) จากขอมลผลการรายงานดงกลาวน ามาสการวางแผนกลยทธ ในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกในจงหวดกาญจนบรตอไป

ค าส าคญ : โรคไขเลอดออก, การระบาด, จงหวดกาญจนบร Abstract

Dengue Hemorrhagic Fever (DHF) is endemic and spread rapidly in Thailand. It has been reported from the epidemiological surveillance, bureau epidemiology and prediction of DHF by using the Time Series analysis (ARIMA) with past recorded data between 20072016, the results demonstrated the expected number of patients with dengue fever is approximately 80,000100,000 cases in year 2017. The number of patients has been increased from 22% to 37% in 2016 and the mortality rate is within 0.11%, which may due to rising of the DENV-2 Dengue virus. The major risk group is student with age between 524 years old ( about 50% ) . In addition, Kanchanaburi Province (Health Service Network Group 5) is a highly outbreak of dengue fever with very high rates from 1958 to 2011 and the disease is likely to increase in the five years ago and placed within the top ten ranked in the country. Currently, Kanchanaburi Province showed the high rate of dengue cases with the fourth ranked in Thailand. The total numbers of patients are 640 (data from January 1 to May 30, 2017). The results of these reports can lead to further plan the strategy for prevention and control of the dengue hemorrhagic fever in Kanchanaburi Province, Thailand. Keywords : Deque hemorrhagic fever Endemic Kanchanaburi province

201

บทน า โรคตดเชอเดงก (Dengue illness) มสาเหตจากเชอไวรสเดงก ซงม 4 ชนด โดยมยงลายบาน (Aedes aegypti) (รปท 1) เปนพาหะน าโรคทส าคญ สามารถจ าแนกการปวยไดเปนกลมอาการดงน กลมอาการไขเดงก (Dengue Fever; DF) ไข เลอดออกเดงก (Dengue Hemorhagic Fever; DHF) และไขเลอดออกชอค (Dengue Shock Syndrom; DSS) ซงเปนกลมไขเลอดออกทมอาการรนแรงไขเดงก (dengue fever) เรมรจกครงแรกเมอประมาณ 200 กวาปทผานมา มอาการไมรนแรง ไมท าใหเสยชวต ตอมาในป พ.ศ. 2497 ไดพบการระบาดครงแรกของโรคไขเลอดออกเดงก (Emerging disease) ทประเทศฟลปปนส ซงนบวาเปนโรคอบตใหม ตอมาพบระบาดในประเทศไทยในป พ.ศ. 2501 และหลงจากนนไดมการระบาดไปยงประเทศตางๆ ทอยในเขตรอนของทวปเอเชย (ศรเพญ กลปยาณรจ และคณะ, 2556) ซงในขณะนนมเพยง 9 ประเทศทมการระบาดของโรคตดเชอเดงก แตในปจจบนมประเทศทมโรคไขเลอดออกเปนโรคประจ าถน (Endemic area) มากกวา 100 ประเทศ อยในแถบภมภาคเอเชย/ อเมรกา/ แอฟรกา เมดเตอรเรเนยน (the Eastern Mediterranean) และประเทศในแถบแปซฟกตะวนตก (Western Pacific regions) ซงในชวงทศวรรษทผานมาโรคไขเลอดออกมแนวโนมทเพมขนอยางเหนไดชด โดยองคการอนามยโลกไดคาดการณในแตละปจะพบผตดเชอไวรสเดงก จ านวน 50 – 100 ลานราย และเสยชวตประมาณ 22,000 ราย โดยโรคตดเชอเดงกจงเปนโรคตดตอทเปนปญหาทางดานสาธารณสขในประเทศแถบภมภาครอนชน (tropical/sub-tropical region) ไดแก ประเทศในแถบภมภาคอเมรกากลางและใต เอเชยตะวนออกเฉยงใต และแปซฟกตะวนตก (รปท 2) โดยในป พ.ศ. 2551 พบผปวยตดเชอเดงกทง 3 ภมภาค รวมกนมากกวา 1.2 ลานราย และป พ.ศ. 2556 พบผปวยมากกวา 3 ลานราย (World Health Organization, 2015) ในป พ.ศ. 2553 มการรายงานโรคไขเดงกครงแรกในประเทศฝรงเศส และโครเอเชย นอกจากนยงมการพบรายงานผปวยไขเดงกทตดเชอจากนอกพนท ( imported cases) อก 3 ประเทศในภมภาคน ตอมาในป พ.ศ. 2555 ไดเกดเหตการณการระบาด (outbreak) โรคไขเดงกในประเทศโปรตเกส พบผปวยมากกวา 2,000 ราย และพบผปวยตดเชอจากนอกพนทอก 10 ประเทศป พ.ศ. 2556 พบผปวยไขเดงกในรฐฟลอรดา ประเทศสหรฐอเมรกา และเมองยนนาน ประเทศจน โรคตดเชอเดงกเปนปญหาทางสาธารณสข อยางตอเนองในหลายประเทศของภมภาคอเมรกาใต โดยเฉพาะในเมองคอสตารกา ประเทศฮอนดรส และประเทศเมกซโกในภมภาคเอเชย พบวาประเทศสงคโปรมรายงานผปวยทเพมขนจากปทผานมาอยางชดเจน และเกดการระบาดทประเทศลาว และ ในป พ.ศ. 2557 มแนวโนมทจะพบผปวยไขเดงกสงในประเทศจน เกาะคก (Cook Island) ประเทศฟจ ประเทศมาเลเซย และวานอาต (Vanuatu) นอกจากนประเทศญปนมรายงานการระบาดของไขเดงกอกครงในรอบ 70 ปทผานมา นบจากป พ.ศ. 2488 ทไมพบผปวยไขเดงกเลยส าหรบประเทศสมาชก ASEAN ทงหมด 10 ประเทศ ไดแก ประเทศบรไน, กมพชา, ลาว, มาเลเซย, เมยนมาร, ฟลปปนส, สงคโปร, เวยดนาม และประเทศไทย เกอบทกประเทศมโรคไขเลอดออกเปนโรคประจ าถน โดยขอมลผปวยเฉลยปพ.ศ. 2547 – 2553 พบวาประเทศอนโดนเซยมผปวยเฉลยสงสด รองลงมาคอประเทศเวยดนาม, ไทย, ฟลปปนส, มาเลเซย, กมพชา และเมยนมาร โดยประเทศบรไน ลาว และสงคโปร มแนวโนมพบผปวยไขเลอดออกมากขนอยางตอเนอง (World Health Organization, 2012)

202

รปท 1 ยงลาย Aedes aegyoti พาหะน าโรคไขเลอดออก ทมา: https://www.bing.com/images/search?view=detailV2&ccid=FW0Dojfc&id=1EF37 C1BE67FA32F48CC0579E7639A3CC3D80A0D&thid=OIF.%2f9hwriI9XZnKYGG%2f%2bZ

รปท 2 ประเทศหรอพนททมการรายงานการตดเชอหรอมความเสยงไขเลอดออก

ทมา: WHO Map-World Health Organization, 2015 http://app.who.int/ithmap/ สถานการณไขเลอดออกในประเทศไทย

203

ส าหรบในประเทศไทยเกดโรคไขเลอดออกระบาดใหญครงแรกในป พ.ศ. 2501 ทกรงเทพฯ พบผปวยประมาณ 2,000 กวาราย อตราปวยตาย รอยละ 14 ในระยะ 5 ป ตอจากนนมากมรายงานผปวยโรคไขเลอดออก (รายงานรวมทงไขเดงก ไขเลอดออกเดงก และไขเลอดออกชอก) ทกป สวนใหญรายงานจากกรงเทพฯ และธนบร การระบาดเปนแบบปหนงสงและปถดมาลดต าลง หลงจากนนโรคไขเลอดออกไดแพรกระจายไปตามจงหวดตางๆ โดยเฉพาะทเปนหวเมองใหญ มประชากรหนาแนนและการคมนาคมสะดวก โรคไขเลอดออกแพรกระจายอยางรวดเรวจนในทสดกพบวามรายงานผปวยดวยโรคนจากทกจงหวดของประเทศไทย และรปแบบการระบาดของโรคไขเลอดออกกไดเปลยนแปลงไปจากเดมทเปนแบบปเวนป มาเปนแบบสง 2 ป แลวลดต าลงแลวเพมสงขน ซงประเทศไทยจดเปนประเทศในกลมทมการระบาดโรคสงเปนอนดบ 6 ใน 30 ประเทศขอมลทางระบาดวทยาของโรคไขเลอดออกในประเทศไทยมบนทก (ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง, 2558) (รปท 3)

รปท 3 จ านวนเฉลยของผปวยไขเลอดออกสงสด 30 ประเทศ

ทมา: จากรายงานองคการอนามยโลก ค.ศ. 2004 – 2010

204

รายงานผปวยตงแต ป พ.ศ. 2501 จนถงปจจบน ดงนน แบงชวงเวลาการเกดโรคออกเปนทศวรรษ (World Health Organization, 2012) ดงน

1. ทศวรรษท 1 (พ.ศ. 2501 – 2510) เปนชวงทมรายงานผปวยไมมากนก มผปวยเฉลย 3,114 รายตอป คดเปนอตราปวยเฉลย 10.77 ตอประชากรแสนคน โดยในปพ.ศ. 2508 มรายงานผปวยมากทสด คอ 7,663 ราย (อตราปวย 25.06 ตอประชากรแสนคน) มการระบาดแบบปเวนป ผปวยสวนใหญอยในจงหวดใหญๆ ในกรงเทพมหานครและเขตปรมณฑล เนองจากเปนศนยกลางการคมนาคม

2. ทศวรรษท 2 (พ.ศ. 2511 – 2520) เปนชวงทมรายงานผปวยเพมมากขน เฉลย 13,313 รายตอป คดเปนอตราปวยเฉลย 33.45 ตอประชากรแสนคน ในชวงทศวรรษทสองนป พ.ศ. 2520 มรายงานผปวยมากทสด คอ 38,768 ราย (อตราปวย 89.24 ตอประชากรแสนคน) มการระบาดแบบปเวน 2 ป ผปวยสวนใหญยงคงพบตามเมองใหญๆ ทมประชากรหนาแนนหรอเขตชมชนเมอง โดยเฉพาะจงหวดใหญๆ ทมการคมนาคมสะดวก การด าเนนงานควบคมโรคเปนรปแบบ vertical program เนนด าเนนการพนสารเคมเพอควบคมโรค (outbreak control) เปนหลก

3. ทศวรรษท 3 (พ.ศ. 2521 – 2530) ในชวงตนทศวรรษมรายงานผปวยใกลเคยงกบทศวรรษทผานมา แตในป พ.ศ. 2530 เกดการระบาดครงใหญทสดของโรคไขเลอดออกในประเทศไทย คอ มผปวยถง 174,285 ราย (อตราปวย 325.13 ตอประชากรแสนคน) ผปวยเสยชวต 1,007 รายโดยมจ านวนผปวยสงเปน 2 เทาของการระบาดครงกอนๆ ท าใหทศวรรษทสามนมรายงานผปวยเฉลยแลว 49,665 รายตอป คดเปนอตราปวยเฉลย 97.39 ตอประชากรแสนคน เปนชวงทโรคนไดแพรกระจายไปทวประเทศ จากเขตชมชนเมอง สเขตชนบท มรปแบบการระบาดทก 2 – 3 ป ในชวงทศวรรษนมการเปลยนแปลงการด าเนนงานควบคมโรคจาก vertical program เปนแบบ Integrated program และเรมมการด าเนนงานปองกนควบคกบการควบคมโรค โดยการใชทรายก าจดลกน ายงลาย

4. ทศวรรษท 4 (พ.ศ. 2531 – 2540) แมวาในชวงครงแรกของทศวรรษ สถานการณของโรคไขเลอดออกมแนวโนมวาจะลดต าลง เนองจากเกดความตนตวในการรวมกนแกไขปญหา (เชน โครงการรวมระหวางกระทรวงสาธารณสขและกระทรวงศกษาธการเพอการควบคมและปองกนโรคไขเลอดออกในสถานศกษาส าหรบเดกกลมอาย 5 – 14 ปทวประเทศ การเนนกลวธใหชมชนมสวนรวมในการปองกนและควบคมโรค เปนตน) แตมรายงานผปวยมากเกนกวา 35,000 รายเกอบทกป โดยในทศวรรษนเกดการระบาดของโรคสงมาก

5. ทศวรรษท 5 (พ.ศ. 2541 – 2550) ในปพ.ศ. 2541 เปนการระบาดใหญ ตดตอมาจากปพ.ศ. 2540 ในชวง พ.ศ. 2540 – 2541 กระทรวงสาธารณสขจงไดจดท าโครงการประชารวมใจปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกเฉลมพระเกยรต พ.ศ.2542 – 2543 โดยเปนการรวมมอจากหนวยงานทงภาครฐและองคกรเอกชน ตลอด 2 ปดงกลาว ซงผลการด าเนนการโครงการ สามารถลดอตราปวยในป 2542 – 2543 ลงเหลอเพยง 40.32 และ 30.14 ตอแสนประชากร ตามล าดบ อยางไรกตามอตราปวยในปพ.ศ. 2544 กลบเพมสงขนเปน 225.16 ตอแสนประชากร ซงนบวาเปนการระบาดครงใหญอกครงหนง และตอเนองไปจนถงปพ.ศ. 2545 ซงกลยทธทไดน าามาใชในชวงปพ.ศ. 2545 – 2546 คอการใชแนวความคดใหชมชนในระดบครวเรอนมสวนรวมในการก าาจดและท าลายแหลงเพาะพนธลกน ายงลายและการปองกนโรคในโรงเรยนทกลมอายผปวยสงสดเปนกลมนกเรยนระดบประถมศกษา ถงมธยมศกษาตอนตน นอกจากนนยงก าหนดแนวทางการขยายผลการปองกนโรคสชมชนโดยอาศยกลไกของนกเรยน ซงผลการด าาเนนการมสวนท าใหอตราปวยลดลงเหลอเพยง 101.14 ตอแสนประชากร ในปพ.ศ. 2546 ปพ.ศ. 2547 เหลอเพยง 62.59 ตอแสนประชากร และในปพ.ศ. 2548 – 2549 การแพรกระจายของโรคไขเลอดออกยงอยในเกณฑปกต จ านวนผปวยอยระหวาง 40,000 – 50,000 ราย จนกระทงในปพ.ศ. 2550 พบวามแนวโนมเพมสงขนท

205

65,581 ราย ซงเปนการทาทายความสามารถในเชงกลยทธทจะปองกนและควบคมโรคใหลดลง ระยะนไดเรมมการถายโอนบทบาทหนาทการควบคมโรคโดยการพนสารเคมไปยงหนวยงานทองถน

6. ทศวรรษท 6 (พ.ศ. 2551 – 2557) ในชวงทศวรรษน เปนชวงทมการระบาดใหญรองจากปพ.ศ. 2530 คอ ในปพ.ศ. 2556 พบวามจ านวนผปวยทงสน 154,444 ราย (อตราปวย 241.03 ตอประชากรแสนคน) เสยชวต 136 ราย (อตราปวยตาย รอยละ 0.09) กระทรวงสาธารณสขจงไดด าาเนนการเปดศนยปฏบตการตอบโตภาวะฉกเฉน เพอเรงรดด าเนนการในพนทเสยงและพนทเกดโรครวมทงขอความรวมมอการด าเนนการเฝาระวง ปองกน ควบคมโรค จากหนวยงานเครอขายตางๆ ท าใหสถานการณในปพ.ศ. 2557 มแนวโนมทดขน นอกจากการตอบโตภาวการณระบาดใหญในปพ.ศ. 2556 แลว ยงมการด าเนนงานอนๆ เพมขน ไดแก การพยากรณโรคและประเมนพนทเสยงในปถดไป เพอการก าหนดกจกรรมและพนทด าเนนการ, ผลกดนการด าเนนงานการจดการพาหะน าโรคแบบผสมผสาน (Integrated Vector Control: IVM) ผานนโยบายอ าเภอควบคมโรคเขมแขงแบบยงยน กรมควบคมโรค เนนการท างานรวมกนของภาคเครอขายในระดบอ าเภอ, การลงนามความรวมมอกบหนวยงานเครอขาย ไดแก กระทรวงสาธารณสข กระทรวงมหาดไทย กระทรวงศกษาธการ กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและส งแวดลอม และกรงเทพมหานคร

ประเทศไทยมรายงานการระบาดของโรคไขเลอดออกมานานกวา 58 ป และเรมมการรายงานการระบาดของโรคไขเลอดออกอยางชดเจนในปพ.ศ. 2501 โดยเฉพาะผปวยทตรวจพบในเขตกรงเทพมหานคร ตงแตนนมากมรายงานการระบาดกระจายออกไปทกภมภาคของประเทศโดยเฉพาะในปพ.ศ. 2530 มรายงาน ผปวยสงสดในประเทศไทยเทาทเคยมรายงานพบผปวยมจ านวน 174,285 รายเสยชวต 1,007 ราย ปจจบนโรคไขเลอดออก มการระบาดกระจายไปทวประเทศ ทกจงหวดและอ าเภอ การกระจายของโรคมการเปลยนแปลงตามพนทอยตลอดเวลา จงแสดงใหเหนไดชดวาในประเทศไทยนน การเกดโรคไขเลอดออกยงคงเปนปญหาหลกทางสาธารณสขทตองควบคม ปองกน และเฝาระวงอย อกทงเปนโรคทองคการอนามยโลก (World Health Organization; WHO) ใหความสนใจ และประกาศใหเปนโรคทควรเฝาระวงประเทศไทยอยในพนทเขตรอนชน จงพบการแพรกระจายของยงลายไดมาก อาจพบโรคนประปรายตลอดป โดยเฉพาะอยางยงในชวงฤดฝนคอเดอนพฤษภาคมถงกนยายน มฝนตกชกและมแองน าทวมขง ซงเปนเสมอนแหลงเพาะพนธยงลาย โดยสถตจากกรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสขของไทย ไดแสดงผลการรายงานผปวยและผเสยชวตเปรยบเทยบ 5 ปลาสด ณ ชวงเวลาเดยวกน (ขอมล ณ วนท 30 พฤษภาคม พ.ศ. 2560) (ส านกระบาดวทยา, 2560) (ตารางท 1) พบวามผปวยและผเสยชวตของโรคไขเลอดยงคงมจ านวนทสงมากอย โดยพบการระบาดของโรคมากทสดในบรเวณภาคใต และภาคกลาง ซงเปนทตงของกรงเทพมหานคร รวมทงเมองใหญทวปรมณฑลทมคนอาศยอยอยางหนาแนน ซงเออตอการแพรระบาดของโรค ดงนน โรคไขเลอดออกจงเปนโรคตดตอทมการประกาศเตอนใหเปนโรคเฝาระวงในประเทศไทย เพราะมอตราการปวยและการแพรระบาดคอนขางสง และมแนวโนมทางสถตทจะเพมสงขนอกเรอย ๆ รวมทงสถานการณการรายงานจ านวนผปวยโรคไขเลอดออกสะสมลาสดในปจจบน จากระบบรายงานการเฝาระวงโรค กลมระบาดวทยา ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข ไดรายงานวา ผปวยโรคไข เลอดออก (Dengue fever : DF, Dengue hemorrhagic fever : DHF, Dengue shock syndrome : DSS) สะสมรวม 11,797 ราย อตราปวย 18.03 ตอประชากรแสนคน มการรายงานจ านวนผปวยไขเลอดออกลดลงรอยละ 34.62 (0.65 เทา) เมอเทยบกบปพ.ศ. 2559 ณ ชวงเวลาเดยวกน ผปวยเสยชวต 21 ราย อตราปวยตายเทากบ รอยละ 0.18 การกระจายการเกดโรคไขเลอดออกตามกลมอายสวนใหญพบในกลมอาย 10 – 14 ป มอตราปวยสงสด คอ 57.04 ตอประชากรแสนคน รองลงมาไดแกกลมอาย 5-9 ป (38.65), อาย 15 – 24 ป (33.05) อาย 0 – 4 ป (22.80) และอาย 25 – 34 ป (17.70) ตามล าดบ

206

สดสวนอาชพทพบผปวยสงสดคอ นกเรยน รอยละ 46.17 รองลงมาไดแก รบจาง (รอยละ 19.22) และ ไมทราบอาชพ (รอยละ 17.78) ตามล าดบ ผปวยเพศชาย 6,058 ราย เพศหญง 5,739 ราย คดเปนอตราสวนเพศชายตอเพศหญงเทากบ 1 : 0.95 การกระจายการเกดโรคไขเลอดออกรายภาค พบวาภาคใตมอตราปวยสงทสดเทากบ 68.59 ตอประชากรแสนคน จ านวนผปวย 6,344 รายรองลงมา ไดแก ภาคกลางอตราปวย 13.39 ตอประชากรแสนคน จ านวนผปวย 2,947 รายภาคเหนออตราปวย 8.40 ตอประชากรแสนคนจ านวนผปวย 1,033 ราย และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ อตราปวย 6.73 ตอประชากรแสนคน จ านวนผปวย 1,473 ราย ตามล าดบ ในสวนของการพยากรณโรคไขเลอดออกในป 2560 ใชวธการทางสถตแบบอนกรมเวลา (Time series analysis) แบบ ARIMA โดยใชขอมลจ านวนผปวยยอนหลงอยางนอย 10 ป (ป พ.ศ. 2550 – 2559) ซงใหผลการวเคราะห คาดวาจะมผปวยโรคไขเลอดออกในป พ.ศ. 2560 ประมาณ 80,000 – 100,000 ราย (รปท 4) คาดวาจะมจ านวนผปวยเพมขนจากป 2559 ประมาณ 22 – 37% และอตราปวยตายอยในระดบไมเกนรอยละ 0.11 ทงนโดยมอทธพลจากการเปลยนแปลงของไวรสเดงกชนด DENV 2 ทมแนวโนมสงขน โดยกลมเสยงส าคญยงคงเปนกลมนกเรยน นกศกษา อยระหวางกลมอาย 5 – 24 ป (ประมาณรอยละ 50) (ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง และส านกระบาดวทยา, 2560) ตารางท 1 ขอมลสถานการณโรคไขเลอดออก ประจ าสปดาหท 21 ป 2560 (ขอมล ณ วนท 30 พฤษภาคม 2560)

2560 2559 2558 2557 2556 2555 ปวย (ราย) 11,797 18,044 18,431 8,836 42,540 13,495 ตาย (ราย) 21 16 10 4 37 9 อตราปวยตอแสน 18.03 27.58 28.30 13.60 66.39 21.00 อตราการตาย (%) 0.18 0.09 0.05 0.05 0.09 0.07

ทมา : ระบบรายงานการเฝาระวงโรค 506 ส านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค

รปท 4 ผลการพยากรณ ป 2560 เปรยบเทยบกบจ านวนผปวยไขเลอดออกรายเดอนป 2559 ทมา: รายงานพยากรณโรคไขเลอดออก ป 2560 ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง ส านกระบาดวทยา

กรมควบคมโรค

207

สถานการณไขเลอดออกในจงหวดกาญจนบร จงหวดกาญจนบร (เครอขายบรการสาธารณสขท 5) เปนจงหวดหนงทมการระบาดของโรค

ไขเลอดออกอยางตอเนอง โดยในปพ.ศ. 2546 ส านกงานสาธารณสขจงหวดกาญจนบรไดรายงานถงการระบาดของโรคไขเลอดออกวาม อตราปวย 86.5 ตอประชากรแสนคน ซงตองมคาอตราปวยนอยกวา 60 ตอประชากรแสนคน เปนคาทสงกวาเปาหมายของประเทศทตงไวมาก และตดอยในกลม 10 อนดบแรกของโรคเฝาระวง และมอตราปวยในภาพรวมของเขตสงกวาอตราปวยของประเทศเกอบทกปในประเทศไทยตงแตป พ.ศ. 2501 – 2554 และมแนวโนมการเกดโรคสงขนในชวง 5 ปทผานมา (ส านกงานปองกนควบคมโรคท 4, 2555) และจากการรายงานสถานการณลาสดขอมลตงแตวนท 1 มกราคม – 30 พฤษภาคม พ.ศ. 2560 (ตารางท 2) รายงานวา เครอขายบรการสาธารณสขท 5 ยงคงตดอนดบท 4 ของจ านวนอตราผปวยโรคไขเลอดออกสงสดในประเทศไทยอกดวย โดยมจ านวนผปวยทงหมด 640 ราย ดวยเหตผลน จงหวดกาญจนบรจงเปนจงหวดทเหมาะสมกบการศกษาการระบาดของโรคไขเลอดออก เนองจากมปจจยของลกษณะทางภมประเทศสวนใหญเปนปา ซงจะมทงปาดงดบและปาโปรง รวมถงเขตพนทของจงหวดกาญจนบรยงเปนเขตพนทชายแดนตดตอกบประเทศพมา จงเหมาะแกการเปนแหลงเพาะพนธและกระจายเชอไขเลอดออกไดด นอกจากนยงพบการศกษาวจยเกยวกบโรคไขเลอดออกในจงหวดกาญจนบรอกดวย ไดแก การประเมนผลเบองตนจากระบบการสารเคมในการควบคมกลไกการโรคของยงพาหะน าโรค โดยโครงการนเปนสวนหนงของโครงการวจยขนาดใหญท เขามาประเมนระดบเกณฑทางเคมส าหรบการแทรกแซงดวยวธ Push – Pull เพอไปลดความสมพนธของยงลายพาหะ Aedes aegypti กนมนษย เปนการศกษาเชงคณภาพโดยไดส ารวจความเขาใจในทองถนและกลยทธทเกยวของกบการควบคมยงภายในชมชนทสงผลตอการเกดโรคไขเลอดออกในประเทศเปรและประเทศไทย (กาญจนบร) กลมเปหมายถกน ามาใชเพอใหขอมลเบองตนทจะระบประเดนการยอมรบของสาธารณชนทเปนไปไดกบกลยทธ Push – Pull ในแตละพนททท าการศกษาในชวงระหวางเดอนกนยายน 2008 ถงเดอนมนาคม 2009 เพอตรวจสอบหา แนวทางการควบคมยงในปจจบน การรบรความสมพนธของมนษยกบยงตอการก าจดยงพาหะ และ การรบรเบองตนเกยวกบกบดกจบยง ผลการศกษาพบวากลยทธ Push – Pull ควรไดรบการยอมรบอยางดในทงสองพนททท าการศกษา โดยผลลพธตรงตามวตถประสงคทตงไว แลวสามารถไปเปนประโยชนส าหรบการพฒนามาตรการแทรกซมในอนาคต และเปนแนวทางในการใชยาฆาแมลงกลยทธในกลมกฏวทยาไดตอไป (Paz-Soldan VA et al., 2011) เชนเดยวกบการศกษาของ Therawiwat M et al. (2005) ไดศกษาการศกษาหาแนวทางในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกของแหลงชมชน ซงโครงการว จยไดด าเนนการในหมบานสองแหงในอ าเภอเมองจงหวดกาญจนบร เพอประเมนประสทธภาพจากคา Container Index (CI), House Index (HI), และ Breteau Index (BI) และผลลพธของกจกรรมในโครงการวจยเปนตวท านายทดทสดเมอสนสดโปรแกรม ผลจากการศกษาครงนพบวาโปรแกรมควบคมและปองกนโรคไขเลอดออกในระดบต าบล (DHF) ควรเปนเชงรก มงเนนในระดบหมบาน และควรท าอยางสม าเสมอ สดทายผลจาการศกษาทไดกจะน ามาปรบใชในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกของแหลงชมชนตอไป และนอกเหนอจากนยงมการการศกษาความเขมขนทมประสทธภาพของสารเคมตอการขบไลยงพาหะน าโรคไขเลอดออกในจงหวดกาญจนบรอกดวย (Achee N et al., 2012)

208

ตารางท 2 อตราปวยสะสมของโลดไขเลอดออก ตงแตวนท 1 มกราคม – 30 พฤษภาคม 2560 จ าแนกตามเครอขายบรการสาธารณสข โดยเรยงตามอตราปวยสงสด

ล าดบ เครอขายบรการ

จ านวนผปวย(ราย)

ผปวยตาย (ราย)

อตราปวย (ตอประชากร

แสนคน)

อตราตาย (ตอประชากร

แสนคน)

อตราปวยตาย

(รอยละ) 1 12 4,385 9 90.12 0.18 0.00 2 11 1,959 7 44.69 0.16 0.00 3 กทม. 1,181 0 20.74 0.00 0.00 4 5 640 1 12.29 0.02 0.16 5 6 685 0 11.65 0.00 0.00 6 1 539 1 9.32 0.02 0.19 7 2 296 1 8.46 0.03 0.00 8 4 441 1 8.45 0.02 0.23 9 9 540 0 8.01 0.00 0.00 10 8 366 0 6.64 0.00 0.00 11 3 198 1 6.57 0.03 0.51 12 10 292 0 6.37 0.00 0.00 13 7 275 0 5.45 0.00 0.00

ทมา : ระบบรายงานการเฝาระวงโรค 506 ส านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค การกระจายของชนดเชอไวรสเดงก

การกระจายของเชอไวรสเดงกในประเทศไทยตงแตป พ.ศ. 2516 พบวา มการกระจายของเชอทง 4 ชนดหมนเวยนกน ไดแก DENV 1, DENV 2, DENV 3 และ DENV 4 ซงจากการวเคราะหรวมกบอตราปวยในแตละป พบวาปทเกดการระบาดใหญ (อตราปวย 200ตอประชาแสนคนขนไป) สวนใหญจะพบ DENV 3 เปนชนดเชอทเดน โดยซงการเปลยนแปลงของชนดเชอไวรสในแตละปอาจจะสงผลตอจ านวนผปวยโรคไขเลอดออกได เนองจากประชาชนไมมภมตานทานตอเชอไวรสชนดนนๆ โรคไขเลอดออกทพบใน ประเทศไทยและประเทศใกลเคยงในภมภาคเอเซยอาคเนยเกดจากไวรสเดงก จงเรยกชอวา Dengue Fever (DF) หรอ Dengue Haemorrhagic Fever (DHF) ในปจจบนมการแพรระบาดของโรคอยางกวางขวางทวประเทศ โดยจะพบผปวยไดทกจงหวดและทกภาคของประเทศ ผปวยโรคไขเลอดออกเดงกพบไดในผปวยทกกลมอาย ปจจบนสวนใหญพบในกลมอาย 10 – 25 ป (รปท 5) และสวนใหญเปนนกเรยน (รปท 6) โดยปทผานมามรายงานในผปวยอายมากกวา 15 ปเพมมากขนมากเปนรอยละ 54 ซงพบผปวยไขเลอดออกอายสงสดคอ 92 ป และต าสดอาย 9 ชวโมง (ศรเพญ กลปยาณรจ และคณะ, 2556)

209

รปท 5 แผนภมแสดงจ านวนผปวยโรคไขเลอดออก จ าแนกตามกลมอาย ป 2559

ขอมล ณ วนท 8 พฤศจกายน 2559 ทมา: รายงานพยากรณโรคไขเลอดออก ป 2560 ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง ส านกระบาดวทยา

กรมควบคมโรค

รปท 6 แผนภมแสดงจ านวนผปวยโรคไขเลอดออก จ าแนกตามกลมอาย ป 2559

ขอมล ณ วนท 8 พฤศจกายน 2559 ทมา: รายงานพยากรณโรคไขเลอดออก ป 2560 ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง ส านกระบาดวทยา

กรมควบคมโรค

210

ยงพาหะ : ยงลาย (Aedes) DF/DHF เปนโรคตดเชอทมยงลายเปนพาหะซงมอย 2 ชนด คอ Ae. aegypti (ยงลายบาน) และ Ae. albopictus (ยงลายสวน) ยงลายทงเพศผและเพศเมยกนน าหวานเพอเปนอาหาร ยงลายเพศผจะไมกนเลอดคน ยงลายเพศเมยกนเลอดคนเพอใชเปนพลงงานในการวางไขและ เมอยงกนเลอดคนทมเชอไวรสไขเลอดออก เชอไวรสกจะเพมจ านวนในเซลลของยง และ บางสวนไปอยทตอมน าลายเมอยงกนเลอดอกคนหนงกสามารถแพรกระจายเชอไวรสตอไป เนองจากยงลายเพศผไมกนเลอดคนดงนนจงไมนาทจะตดเชอไวรสไดแตจากผลงานวจยของ Chung Youne Kow และคณะ (2001) ท าวจยโดย เกบตวอยางยงลายเพศผชนด Ae. aegypti จ านวน 600 ตว และชนด Ae. albopictus จ านวน 837 ตว จากพนทตางๆ ของประเทศสงคโปร ตรวจหาเชอไวรสไขเลอดออกโดยวธ Type-Specific PCR พบวายงลายเพศผชนด Ae. aegypti ตดเชอไวรสเดงก จ านวน 8 ตว (1.33 %) และยงลายเพศผชนด Ae. albopictus ตดเชอไวรสเดงก จ านวน 18 ตว (2.15%) งานวจยนไมไดตรวจหาเชอไวรส Chikungunya

เชอสาเหต : เชอไวรสเดงกเปน single stranded RNA virus จดอยใน Family Flaviviridae ม 4 serotypes, (DENV 1, DENV 2, DENV 3, DENV 4) ทง 4 serotypes ม antigen รวมบางชนดจงท าาใหม cross reaction และม cross protection ไดในระยะสนๆ กลาวคอเมอมการตดเชอชนดใดชนดหนงแลวจะมภมคมกนตอเชอไวรสชนดนนอยางถาวรตลอดชวต (permanent immunity) แตจะมภมคมกนตอไวรสเดงกอก 3 ชนดในชวงระยะสนๆ (partial immunity) ประมาณ 6 – 12 เดอน (หรออาจสนกวาน) หลงจากนจะมการตดเชอไวรสเดงกชนดอนๆทตางจากครงแรกได เปนการตดเชอซ า ( secondary dengue infection) ซงเปนปจจยส าาคญในการท าใหเกดโรคไขเลอดออกเดงก ดงนนผทอยในพนททมไวรสเดงกชกชมอาจมการตดเชอได 4 ครงตามทฤษฎ ไวรสทง 4 serotypes สามารถท าาใหเกด DF หรอ DHF ได ทงนขนอยกบปจจยอนๆ อกหลายประการ ทส าคญคออายและภมคมกนของผปวย

การตดตอ : มยงลายเปนพาหะน าโรค โรคไขเลอดออกตดตอกนไดโดยมยงลายบาน (Aedes aegypti) และยงลายสวน (Aedes albopictus) เปนพาหะน าโรคทส าคญโดยยงตวเมยซงกดเวลากลางวนและดดเลอดเปนอาหารจะกดเลอดผปวย ซงในระยะไขสงจะเปนระยะทมไวรสอยในกระแสเลอด เชอไวรสจะเขาสกระเพาะยง เขาไปอยในเซลลทผนงกระเพาะ เพมจ านวนมากขนแลวออกมาจากเซลลผนงกระเพาะ เดนทางเขาสตอมน าลายพรอมทจะเขาสคนทถกกดในครงตอไป ซงระยะฟกตวในยงนประมาณ 8 – 10 วน เมอยงตวนไปกดคนอนอก กจะปลอยเชอไวรสไปยงผทถกกดได เมอเชอเขาสรางกายคนและผานระยะฟกตวนานประมาณ 5 – 8 วน (สนทสด 3 วน – นานทสด 15 วน) กจะท าใหเกดอาการของโรคได ปจจยเสยงในการเกดโรคไขเลอดออก (DHF/DSS)

ทางดานระบาดวทยาตองพจารณาผปวย (Host) พาหะน าาโรค (Vector) ไวรส (Agent) และ สงแวดลอม (Environment) รวมกน (ส านกระบาดวทยา, 2558)

ก. ปจจยเสยงดานผปวย (host) 1. เดกมความเสยงทจะเกดโรค DHF มากกวาผใหญ ในกรณทมการตดเชอซ าเหมอนกน เดกจะ

มความเสยงสงกวา มขอมลจากการระบาดในประเทศควบา และประเทศบราซล ซงมผปวยอายมากกวา 30 ป เปนจ านวนมากแตพบ DHF/DSS ในเดกสงกวาในผใหญ

2. ภาวะโภชนาการ ผปวย DHF สวนใหญมภาวะโภชนาการดและดกวาเดกทตดเชออนๆ ผลการศกษาไดมาจากการศกษาเปรยบเทยบภาวะโภชนาการของเดกทเปน DHF กบเดกทเปนโรคตดเชออนๆ ไดแก ปอดอกเสบ และโรคอจจาระรวง เปนตน

3. เชอชาตและพนธกรรมจากการระบาดทประเทศควบา พบวาคนแอฟรกนผวสเปนโรค

211

DHF/DSS นอยกวาชนผวขาว จากการทไมมการระบาดของ DHF ในทวปแอฟรกาทงๆ ทมไวรสเดงก ทง 4 ชนด และมยงลาย ท าใหคดวานาจะมปจจยตานโรคในดานพนธกรรมหรอเชอชาตซงจะตองศกษากนตอไป การศกษาทางพนธกรรมในผปวยไทยนน พบวา Class I LLA-A2 haplotype มความสมพนธกบการเกด DHF ซงจะตองศกษาตอไปในวงกวางกวาน

4. เพศ พบวาในรายทเปน DSS และรายทตายจะพบเปนเพศหญงมากกวาเพศชาย ข. ปจจยเสยงดานไวรสและภมคมกน

1. พนทท มไวรสเดงกหลายๆ serotype และมภาวะ hyperendemicity หรอมเชอหลาย serotype เปนเชอประจ าถน ในชวงเวลาเดยวกน (simultaneously endemic of multiple serotype) ท าใหมโอกาสตดเชอซ าสง

2. มการระบาดของไวรสเดงกตอเนองกน (sequentially epidemic) พบวาการตดเชอซ าดวย DENV 2 และ DENV 3 มอตราเสยงสงในการทจะเกด DHF การศกษาทจงหวดระยองพบวา การตดเชอซ าดวย DENV 2 ตามหลง DENV 1 มความเสยงสงมากกวา sequence แบบอน

3. การตดเชอทตยภม (secondary infection) มความเสยงสงทจะเกด DHF มากกวาการตดเชอครงแรกประมาณ 160 เทาพบวารอยละ 87 – 99 ของผปวย DHF/DSS เปนผตดเชอครงท 2 สวนใหญของผปวย DHF ทเปนการตดเชอครงแรกเปนเดกอายนอยกวา 1 ป ทกรายมแอนตบอดยตอเชอเดงกจากแม

4. ความรนแรงในการกอโรค (virulence) ถงแมในปจจบนจะยงไมมวธตรวจหาความรนแรงในการกอโรคของไวรสเดงกไดโดยตรง แตจากความกาวหนาดานไวรสวทยาโมเลกล (molecular virology) ซง Rico Hesse ไดศกษา DENV 2 ทแยกไดจากผปวย DHF/DSS ในทตาง ๆ และไดเปรยบเทยบ nucleotide sequence จาก viral genome บรเวณรอยตอของยน E/NS1 สามารถจะจดแยก DENV 2 ออกไดเปน 5 กลม ตาม genetic subtype DENV 2 จากประเทศไทยนนอยใน 2 กลม ซงมกลมทเปนกลมเดยวกบ DENV 2 จากประเทศเวยดนาม ทนาสนใจคอ DENV 2 ทแยกไดจากผปวยทมอาการรนแรง (DHF/DSS) จากประเทศบราซล เวเนซเอลา โคลมเบย และเมกซโก กอยใน 2 กลมน ผศกษาสรปวา DENV 2 subtype จากเอเซยอาคเนย ใน 2 กลมนเปนไวรสทมความรนแรง ในการกอโรคหรอมความสามารถท าใหเกด DHF/DSS ไดสงและเชอวา DENV 2 subtype ทแยกไดจากผปวย DHF ในประเทศแถบทวปอเมรกาใตเหลาน มรกรากมาจาก subtype จากเอเซยอาคเนย มทางเปนไปไดท subtype เหลานถกน าาเขาไปในทวปอเมรกาในระยะหลงป 1980 ผศกษานสนบสนนวา การผลตวคซนปองกนโรคโดยใชไวรสเดงกทแยกไดจากประเทศไทยเหมาะสมอยางยง ทงน เพราะ DENV 2 subtype จากประเทศไทย อาจเปนตวทมศกยภาพสงในการท าใหเกด DHF

ค. ปจจยเสยงดานพาหะน าโรค (Vector) และสงแวดลอม (Environment) ยงลายบาน (Ae. aegypti) เปนพาหะน าโรคทส าคญ ถายงลายเหลานมปรมาณเพยงพอถงแม

จะมจ านวนไมมากกจะท าใหระบาดได ส าหรบยงลายสวน (Ae. albopictus) กสามารถแพรเชอได แตไมดเทากบ Ae. aegypti โดย Ae. albopictus มเพาะพนธตามแหลงน าขงตามโพรงตนไม หรอกระบอกไมไผ สวน Ae. aegypti เพาะพนธในภาชนะขงน าทคนท าขน ถาอณหภมและความชนเหมาะสม โดยเฉพาะในฤดฝน ยงลายเพยง 2 – 3 ตว อาจแพรเชอใหสมาชกทงครอบครวไดปจจยสงเสรมใหมผปวยมากขนในฤดฝนอกประการหนงนอกจากการมจ านวนยงมากขนแลว คอในชวงทฝนตกทงเดกและยงจะอยในบานหรอในอาคาร เดกจงมความเสยงทจะถกยงกดมากขน ในปจจบนยงไมทราบระดบความชกของยงทจะท าใหเกดการระบาดของ DHF ได แตความชกชมของยงลาย Ae. aegypti ในประเทศไทยไมวาจะใชตวชวดใดมาใชกจะสงมาก และอาจสงกวาประเทศอนๆ ปจจยทง 3 ดานนจะตองมสวนรวมกนในการท าใหเกดโรค DHF/DSS ขน การ

212

เพมจ านวนประชากรโดยเฉพาะการเพมของชมชนในเมอง จะเพมประชากรทงคนและยง การเดนทางตดตอสะดวกและเพมมากขนจะท าใหโรคกระจายไปในระยะไกลเพราะล าพงยงจะมระยะบนไดเพยง 50 – 100 เมตร การกระจายจงไปกบคนในชวงทม viremia กอนเรมมอาการของโรค ความเจรญกาวหนาทางดานคมนาคม จงเปนปจจยส าคญทท าใหมการแพรกระจายของโรค DHF ไปอยางกวางขวาง

อาการทางคลนกของโรคไขเลอดออก หลงจากไดรบเชอจากยงประมาณ 5 – 8 วน (ระยะฟกตว) ผปวยจะเรมมอาการของโรค ซงมความ

รนแรงแตกตางกนได ตง แตมอาการคลายไขเดงก (dengue fever หรอ DF) ไปจนถงมอาการรนแรงมากจนถงชอกและถงเสยชวตได โรคไขเลอดออกมอาการส าคญทเปนรปแบบคอนขางเฉพาะ 4 ประการ เรยงตามล าดบการเกดกอนหลงดงน (ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง, 2558)

1. อาการไข ผปวยโรคไขเลอดออกทกรายจะมไขสงเกดขนอยางเฉยบพลน สวนใหญไขจะสงเกน 38.5 องศาเซลเซยส ไขอาจสงถง 40 – 41 องศาเซลเซยส ซงบางรายอาจมชกเกดขนโดยเฉพาะในเดกทเคยมประวตชกมากอน หรอในเดกเลกอายนอยกวา 6 เดอน ผปวยมกจะมหนาแดง (flushed face) และตรวจดคอกอาจพบม injected pharynx ได แตสวนใหญผปวยจะไมมอาการน ามกไหลหรออาการไอ ซงชวยในการวนจฉยแยกโรคจากโรคหดในระยะแรกและโรคระบบทางเดนหายใจได เดกโตอาจบนปวดศรษะ ปวดรอบกระบอกตา อาการทางระบบทางเดนอาหารทพบบอย คอ เบออาหาร อาเจยน บางรายอาจมอาการปวดทองรวมดวย อาจปวดทชายโครงขวาในระยะทมตบโตสวนใหญไขจะสงลอยอย 2 – 7 วน ประมาณรอยละ 15 อาจมไขสงนานเกน 7 วน และบางรายไขจะเปนแบบ biphasic ได อาจพบมผนแบบ erythema หรอ maculopapular ซงมลกษณะคลายผน rubella ได

2. อาการเลอดออก ทพบบอยทสดคอทผวหนง โดยจะตรวจพบวาเสนเลอดเปราะ แตกงาย โดยการท า tourniquet test ใหผลบวกไดตง แต 2 – 3 วนแรกของโรค รวมกบมจดเลอดออกเลกๆ กระจายอยตามแขน ขา ล าตว รกแร อาจมเลอดก าเดาหรอเลอดออกตามไรฟน ในรายทรนแรงอาจมอาเจยนและถายอจจาระเปนเลอด ซงมกจะเปนสด า (melena) อาการเลอดออกในทางเดนอาหารสวนใหญจะพบรวมกบภาวะชอกในรายทมภาวะชอกอยนาน

3. ตบโต สวนใหญจะคล าพบตบโตไดประมาณวนท 3 – 4 นบแตเรมปวย ตบจะนมและกดเจบ 4. ภาวะชอก ประมาณ 1 ใน 3 ของผปวยไขเลอดออกจะมอาการรนแรง มภาวะการไหลเว ยน

ลมเหลวเกดขน เนองจากมการรว ของพลาสมาออกไปยงชองปอด/ชองทองมาก เกด hypovolemic shock ซงสวนใหญจะเกดขนพรอมกนกบมไขลดลงอยางรวดเรว เวลาทเกดชอกจงขนอยกบระยะเวลาทมไข อาจเกดไดตง แตวนท 3 ของโรค ผปวยจะมอาการแยลง เรมมอาการกระสบกระสาย มอเทาเยน ชพจรเบา เรว ความดนโลหตเปลยนแปลงโดยม pulse pressure แคบเทากบหรอนอยกวา 20 มม.ปรอท ผปวยทมภาวะชอกสวนใหญจะมความรสต พดรเรอง อาจบนกระหายน า บางรายอาจมอาการปวดทองเกดขนอยางกะทนหนกอนเขาสภาวะชอก ซงบางครงอาจท าใหวนจฉยโรคผดเปนภาวะทางศลยกรรม ถาไมไดรบการรกษา ผปวยจะมอาการเลวลง รอบปากเขยว ผวสมวงๆ ตวเยนชด จบชพจรและวดความดนไมได (profound shock) ความรสตเปลยนไป และจะเสยชวตภายใน 12 – 24 ชวโมงหลงเรมมภาวะชอกหากวาผปวยไดรบการรกษาชอกอยางทนทวงทและถกตองกอนทจะเขาสระยะ profound shock สวนใหญกจะฟนตวไดอยางรวดเรวในรายทไมรนแรง

213

การวนจฉยโรค การวนจฉยผปวยทนาจะเปนไขเดงก (Probable DF case) การตดเชอไวรสน โดยทวไปมกไม

แสดงอาการในการตดเชอครงแรก และผตดเชอจะสรางภมคมกนการตดเชอในเวลาตอมา แตในกรณการตดเชอครงแรกสวนใหญจะมอาการแสดงไมรนแรง ความรนแรงขนอยกบปจจยทควบคมการเกดพยาธสภาพระหวางการตดเชอครงแรกและการตดเชอถดไปมปจจยแตกตางกน รวมทงอายและสขภาพของผปวย ชนดเชอและปรมาณไวรสการตรวจวนจฉยโรคไขเดงกโดยใชอาการทางคลนกทมความแตกตางใหถกตองนน จงเปนเรองยากแตจากสถตขอมลอาการของผปวยไขเลอดออก ไดถกสรปวเคราะหเปนเกณฑการวนจฉยผปวยทนาจะเปนไขเดงก โดยอาการในผปวยตดเชอ DENV ทมอาการไขเฉยบพลนและสงลอย 2 – 7 วน มกมอาการ/สงตรวจพบรวมอยางนอย 2 ขอตอไปน ไดแก ปวดศรษะ, ปวดกระบอกตา, ปวดเมอยกลามเนอ, ปวดขอปวดกระดก, ผน หรอภาวะเลอดออก เปนตน

ในรายผปวยทนาจะเปนไขเดงกสามารถใชขอสนบสนนการวนจฉยไขเดงกผปวยจากผลทดสอบและ/หรอผลการตรวจทางหองปฏบตการมาใชรวมการวนจฉย เชน การตรวจหา DF viral Antibody สามารถทราบผลไดแตกตางกนไปแลวแตชนดของวธการตรวจสอบคอตงแตภายใน 24 ชวโมงจนถงหลายสปดาหวธทนยมใชอยในปจจบนคอ Hemagglutination inhibition assay, Enzyme immunesorbant assay (EIA, ELISA) และ Rapid test

ขอสรปและขอเสนอแนะ ภยจากโรคไขเลอดออกยงคงเปนปญหาหลกทส าคญระดบประเทศและทวโลก ดงนนการทราบถง

ความเคลอนไหวจากรายงานทางระบาดวทยา การพยากรณ ตางๆ เหลาน เพอทจะสามารถล าดบความส าคญของปญหา ประเมนความเสยงในระดบพนท รวามทงสามารถวางแผน ก าหนดมาตรการ และการใชทรพยากรไดอยางมประสทธภาพ และทนเวลา โดยเฉพาะในชวง Golden period

การควบคมลกน ายงลายในแหลงเพาะพนธยงลายทอยภายในบานและสภาพแวดลอมรอบบานอยางสม าเสมอและตอเนองจงเปนสงส าคญอยางยงในการปองกนการเกดโรคไขเลอดออก ดงนนความรวมมอของประชาชนทงในระดบครวเรอน และระดบชมชนทกภาคสวน ไดแก ชมชน โรงเรยน โรงพยาบาล และสถานทสาธารณะอน ๆ จงมความส าคญสงสดตอความส าเรจของการควบคมโรคไขเลอดออก รวมทงการปองกนตนเองจากการถกยงกด โดยเฉพาะยงลายซงมชวงเวลาออกหากนกลางวน เชน การสวมเสอผามดชด การใชยากนยง หรอยาทากนยง การใชมงกบเดกเลกทไมสามารถดแลตนเองได จะเปนสวนใหโอกาสการระบาดของโรคไขเลอดออกลดลง

เอกสารอางอง ศรเพญ กลยาณรจ, มกดา หวงวรวงศ, วารณ วชรเสว. แนวทางการวนจฉยและรกษาโรคไขเลอดออกเดงก

ฉบบเฉลมพระเกยรต 80 พรรษามหาราชน. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: กระทรวงสาธารณสข ; 2556.

ส านกงานปองกนควบคมโรคท 4 จงหวดราชบร คณะท างานขาวกรอง พยากรณโรคและภยสขภาพกระทรวงสาธารณสข. รายงานการพยากรณโรคไขเลอดออกพนทสาธารณสขเขต 4, 5 พ.ศ. 2555. ส บ ค น เ ม อ 30 พ ฤ ษ ภ าค ม , 2560. จ าก http://www.interfetpthailand.net/ forecast/files/report_2012/report_2012_11_no13.pdf

214

ส านกระบาดวทยา: ระบบเฝาระวงโรค (รายงาน 506) กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. สบคนเมอ 30 พฤษภาคม, 2560. จาก https://www.google.co.th/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&sorce= web&cd=5&ved=0ahUKEwiQyrCBzMLUAhWDpY8KHYZaCUAQFghBMAQ&url=http%3A%2%2Fwww.thaivbd.org%2Fn%2Fdengues%2Fdownload%2F1&usg=AFQjCNFk052sYbLTArgxLjzEhvfWnZq G6A

ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. คมอวชาการโรคตดเชอเดงกและโรคไขเลอดออกเดงกดานการแพทยและสาธารณสข ป พ.ศ. 2558. สบคนเมอ 30 พฤษภาคม, 2560. จาก https://drive.google.com/file/d/0B8Zl4XfjQfmFWTI4b2wxN3JhYUk/view

ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง และส านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. รายงานพยากรณโรค “ไขเลอดออก” ป 2558. สบคนเมอ 30 พฤษภาคม, 2560. จาก http://www.ato.moph.go.th/ sites/default/files/info/Dengue forecasting%202558%20_full_.pdf

ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง และส านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. รายงานพยากรณโรค “ไขเลอดออก” ป 2560. สบคนเมอ 30 พฤษภาคม2560. จาก http://www.thaivbd.org/ n/uploads/file/file_PDF/Dengue/2560/dengue_forecast_60.pdf

Achee N, Masuoka P, Smith P, Martin N, Chareonviryiphap T, Polsomboon S, et al. Identi-fying the effective concentration for spatial repellency of the dengue vector Aedes aegypti. Parasites & Vectors. 2012; 5: 300.

Chung Youne Kow, Lim Loo Koon and Pang Fung Yin. Detection of Dengue Viruses in Field

Caught Males Ae. Aegypti and Ae. albopictus in Singapore by Type - Specific PCR. J Med Entomol. 2001; 38(4): 475–9.

Paz-Soldan VA, Plasai V, Morrison AC, Rios-Lopez EJ, Guedez-Gonzales S, Grieco JP, Mundal

K, et al. Initial Assessment of the Acceptability of a Push-Pull Aedes aegypti Control Strategy in Iquitos, Peru and Kanchanaburi, Thailand. Am J Trop Med Hyg. 2011; 84(2): 208–17.

Therawiwat M, Fungladda W, Kaewkungwal J, Imamee N, Steckler A. Community-based ap-proach for prevention and control of denque hemorrhagic fever in Kanchanaburi Province, Thailand. Southeast Asian J Trop Med Public Health. 2005; 36: 1439–49.

World Health Organization. Global Strategy for Dengue Prevention and Control 2012-2020. France; 2012.

World Health Organization. Dengue and severe dengue. Geneva ( Switzerland) . February 2015 [http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs117/en/]

215

การก าจดเงอนไขการเกดยงลายเพอปองกนควบคมโรคไขเลอดออกในชมชน The Eradication of Condition of Aedes aegypti Sources for Prevention and Control of Dengue fever in Community ผวจย ผชวยศาสตราจารย ดร.เบญจวรรณ ตอตน

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน บทคดยอ

การส ารวจยงลายพาหะน าโรคไขเลอดออก ซงจะเนนทยงลาย Aedes aegypti เปนมาตรการ การเฝาระวงยงพาหะเพอน าขอมลมาใชสนบสนนงานควบคม ท าใหทราบถงสถานการณดานตาง ๆ ของยง ไดแก ความชกชม การเปลยนแปลงประชากรและการแพรกระจาย การด าเนนการส ารวจและเกบขอมล ควรจะไดด าเนนการอยางเปนระบบและตอเนอง ซงผลทไดคอ ท าใหทราบถงสถานททเสยงตอการระบาด ระดบและการเปลยนแปลงของประชากร รวมทงแหลงเพาะพนธทส าคญของยง เพอใชส าหรบด าเนนการควบคมและ ประเมนผลทงกอนและหลงการควบคมทไดด าเนนการไปในแตละพนทหรอหม บานไดอยางถกตอง เงอนไขทท าใหเกดการแพรหลายไขเลอดออกในชมชน คอการทยงคงมหลายชกชม โดยยงลายเปนพาหะน าเชอโรคไขเลอดออกไปสคน และการทยงคงมยงลายชกชมดงกลาวกเนองจากเงอนไขทส าคญ 2 ประการ คอการทชมชนยงมสภาพแวดลอมทเออตอการแพรพนธยงลายและการทคนในชมชนยงมพฤตกรรมทเออตอการแพรพนธยงลายและการถกยงลายกด โดยดานสภาพบานเรอนทอยอาศย ทางดานระบบสาธารณปโภค พบวามไฟฟา มระบบน าประปา แตในบางพนทมน าบอในบาน และน าฝน หากเดนส ารวจเขาไปในชมชนกจะพบวามตมส าหรบเกบน าดมน าใชอยในบาน ในบางพนทของชมชนจะเตมไปดวยขยะและสงปฏกลจากชมชน ขยะทสะสมอยในบางพนทกลายเปนแหลงคละเนาเหมน กลายเปนแหลงเพาะพนธยงลายเปนอยางด เมอถงฤดฝนน าไหลเออทนขนมายงพนทของชมชนและทวมขงแหลงขยะทมอยทวไปในชมชน การทราบคาก าหนดดชนความเสยงการแพรระบาดไขเลอดออก ไดแกคา HI, CI, BI,SI ของทงชมชนมคาไมมคาเสยงตอการแพรระบาดโรคไขเลอดออกเพราะมคาลดลงจากกอนมการด าเนนการก าจดเงอนไขการเกดยงลายโดยใช เทคนค PAR มความคลายคลงกบเทคนคการสงเกตแบบมสวนรวม (Participant Observation) ซงนกวจยตองเขาอาศยอยในชมชน มสวนรวมในกจกรรมตางๆ ในชมชน และเนนการศกษาชมชนโดยมองคนในฐานะสมาชกชมชน และพฤตกรรมของคนจะถกก าหนดโดยสภาพแวดลอมทางกายภาพ เศรษฐกจ สงคม การเมอง เปนตน เนนการสงเกต การสมภาษณ รวมถงการใชในชวตในชมชนเพอไดขอมลเฉพาะเรองอยางลกซง มการประยกตความรทางมนษยวทยามาประยกตใชในการพฒนา ท าใหเกดก าจดเงอนไขการเกดยงลายทเปนพาหะในโรคไขเลอดออกลดลงและมความเสยงในพนทลดลง ค าส าคญ : โรคไขเลอดออก, ชมชน, ยงลาย

216

Abstract A survey of mosquito-borne dengue fever. Which focuses on the mosquito

Aedes aegypti, a mosquito vector surveillance measures to bring information to support job control. The various aspects of mosquitoes are changing population abundance and distribution which conducting surveys and collecting data which should be conducted in a systematic and ongoing. The result is make note of where the risk of outbreaks. The level and dynamics of population as well as the breeding of mosquitoes which to be used for operation and control. The evaluation both before and after the control was carried out in each area or group. The house correctly conditions that cause hemorrhagic fever prevalent in the community which is that there are still many plentiful. The mosquito-borne dengue disease to people which that there are still mosquitoes abound such as critical condition two reasons for the community to have an environment that is conducive for breeding mosquitoes and people in the community, a behavior that is conducive to the breeding of mosquitoes. The condition of the residential homes. The electric utilities have found that a water supply system but in some areas have water in the house and if the rain went into the community survey also found a jar for storing drinking water in the home. In some areas, the communities are full of garbage and sewage from the community. The garbage collection in some areas has become a putrid mix which becoming mosquito breeding as well when it rains, water flows repulsed by the local community and flooding are common sources of waste in the community. The keeping in mind the preferences Risk Index, the spread of dengue, including the HI, CI, BI, SI of the community is no risk of spreading the disease because of the decline from the previous removal operation conditions, the mosquitoes. PAR designs using techniques similar to the techniques of participatory notes (participant observation), which researchers have to live in the community. The participate in activities in the community and on the community as a member of a community which the behavior of people is determined by the physical environment, economy, society, politics, the focus of the interview as well as the life of the community. Key Words : Mosquito, Community, Aedes aegypti บทน า

โรคไขเลอดออก (Dengue Haemorrhagic Fever หรอ DHF) เกดจากเชอไวรสเดงก (dengue virus) ซงเปน RNA virus ม 4 ชนด (serotypes) ไดแก DEN 1, DEN 2, DEN 3 และ DEN 4 เมอเปนไขเลอดออกชนดใดแลว จะมภมคมกนเฉพาะชนดนนไปตลอดชวต ฉะนนคนๆ หนงจงมโอกาสเปนไขเลอดออกได 4 ครง เชอนมยงลายเปนพาหะ และเปนปญหาของประเทศเกอบทวโลก ทงในทวปแอฟรกา เอเชย อเมรกากลาง หมเกาะแครบเบยน หมเกาะในมหาสมทรแปซฟกตอนใต ยโรป และทางตอนเหนอของทวปออสเตรเลยพบ DHF เปนครงแรกทประเทศฟลปปนสเมอ พ.ศ. 2497 ตอมาโรคนเรมระบาดเขามาในประเทศไทย เมอ พ.ศ. 2501 โดยเรมตนทกรงเทพแลวแพรกระจายไปตามตางจงหวด ปจจบนนมรายงาน พบผปวยโรคไขเลอดออกจากจงหวดตาง ๆ ทวประเทศ จ านวนผปวยสงสดในป พ.ศ.2530 เทากบ 174,285 คน รองลงมาในป พ.ศ. 2544 มจ านวนผปวย 139,355 คน จ านวน ขอมลเฝาระวงโรค ส านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข ป 2556 พบผปวย 152768 ราย จาก 77 จงหวด คดเปนอตราปวย 240.48 ตอแสนประชากร เสยชวต 132 ราย คดเปนอตราตาย 0.21 ตอแสนประชากร ขณะนวคซนส าหรบ

217

ปองกนโรคไขเลอดออก ก าลงอยระหวางการทดลองในภาคสนาม คาดวาตองใชเวลาอกระยะหนงจงจะทราบวาสามารถปองกนโรคไขเลอดออกไดคมคาหรอไม และเนองจากยงไมมยาทจะก าจดเชอไวรสเดงกได การรกษาจงเปนการรกษาตามอาการเทานน ความส าคญในการปองกนโรคไขเลอดออกจงอยทการควบคมยงพาหะเปนมาตรการหลก นอกจากนยงลายยงเปนพาหะของเชอไวรสชคนกนยาท าใหเกดโรคไขชคนกนยาหรอไขปวดขอยงลาย ในประเทศไทยการควบคมยงลายทเปนพาหะของโรคไขเลอดออกตองด าเนนการทงสองชนด ไดแก ยงลายบาน Aedes aegypti ซงเปนพาหะส าคญในเอเชยแตมถนก าเนดในทวปแอฟรกา และยงลายสวน Aedes albopictus ซงเปนพาหะรองลงมาและมถนก าเนดในทวปเอเชย การวางแผนควบคมยงพาหะ จ าเปนตองอาศยความรทไดปรบปรงใหเปนปจจบนเกยวกบชววทยาและนเวศวทยา ไดแก การเจรญเตบโต การแพรกระจาย การเปลยนแปลงของประชากรในแตละฤดกาล ความสามารถในการน าโรค แหลงอาศย เหยอทชอบกนเลอดตลอดจนพฤตกรรมอนๆ ทมประโยชนตอการควบคม

ดงนนการส ารวจยงลายพาหะน าโรคไขเลอดออก ซงจะเนนทยงลาย Aedes aegypti เปนมาตรการ การเฝาระวงยงพาหะเพอน าขอมลมาใชสนบสนนงานควบคม ท าใหทราบถงสถานการณดานตาง ๆ ของยง ไดแก ความชกชม การเปลยนแปลงประชากรและการแพรกระจาย การด าเนนการส ารวจและเกบขอมล ควรจะไดด าเนนการอยางเปนระบบและตอเนอง ซงผลทไดคอ ท าใหทราบถงสถานททเสยงตอการระบาด ระดบและการเปลยนแปลงของประชากร รวมทงแหลงเพาะพนธทส าคญของยง เพอใชส าหรบด าเนนการควบคมและ ประเมนผลทงกอนและหลงการควบคมทไดด าเนนการไปในแตละพนทหรอหม บานไดอยางถกตอง

คาดชนลกน าทใชวดแหลงพนธยงลาย (Larval Index) นนเปนการพจารณาถงปรมาณของแหลงเพาะพนธยงลายประกอบดวย ก) การวดคาจากจ านวนภาชนะ (Container Index: CI) เปนดชนทแสดงถงรอยละของจ านวนภาชนะทพบแหลงเพาะพนธยงลาย ในทางระบาดวทยาถอวาขอมลสวนนไมกอประโยชนมากนก เพราะหากจ านวนครวเรอนทมภาชนะทมลกน ามากกวา กอาจท าใหการท านายการระบาดของโรคคลาดเคลอนได ข) การวดคาจากจ านวนครวเรอน (House Index : HI) เปนดชนทแสดงถงรอยละของจ านวนครวเรอนทพบแหลงเพาะพนธยงลาย ซงถอวาเปนดชนทหยาบทสดในการท านายความเสยงของโรค เพราะไมไดค านงถงจ านวนภาชนะทพบลกน ายงลาย แตขอมลนกมประโยชนทจะทราบโอกาสเสยงตอการเปนโรคไขเลอดออกในแตละพนทได ค) (Breteau Index : BI) เปนดชนทแสดงถงจ านวนภาชนะทมยงลายใน 100 ครวเรอน ซงถอวาเปนดชนทดทสดในการประมาณความหนาแนนของลกน ายงลาย เพราะเปนการพจารณาทงจ านวนครวเรอนและภาชนะทพบลกน ายงลาย ง) การวดคาเฉลยความหนาแนน (The Larvel Density Index) เปนดชนทใชวดภาชนะทพบลกน ายงลายตอประชากร 1,000 คน เปนดชนทดตวหนง แตในทางปฏบตพบวาดชนตวนมปญหในดานการส ารวจลกน า เนองจากประชากรทถกส ารวจไมอยบาน เชน ไปท างาน หรอไมไดอยบานเปนระยะชวงเวลาหนง ท าใหคาของจ านวนภาชนะอาจคลาดเคลอนได อยางไรกตามในทางปฏบตของชมชนโดยทวไปนยมใชคาดชนทงคา BI HI และ CI เปนเกณฑในการพจารณาความเสยงของพนท

นอกจากน การเปลยนแปลงของสงแวดลอม เชน อณหภมทสงขนซงมผลโดยตรงตอวงจรชวตของยงทเจรญเตบโตจากไขเปนตวยงใหสนลง ปจจยดานสงคม เชน วถชวต ความหนาแนนของประชากรและพฤตกรรมของคนในชมชนกมผลตอการระบาดของไขเลอดออกเชนกน จากการศกษาพบวาชมชนทมสภาพบานเรอนแออดตดตอกนหนาแนน จะมโอกาสตอการแพรของโรคไดมากกวาชมชนทอยหางกน เนองจากระยะหางของบานเชอมโยงกบธรรมชาตการบนของยงบายทสามารถบนไดถง 50 – 100 เมตร โอกาสการบนของยงในแตละบานมากขน ในสวนของประเดนพฤตกรรมของคนนน ขยะและการจดการขยะ เปนสาเหตหนงทท าใหเกดยงลายทเปนพาหะการระบาดของโรคไขเลอดออก เพราะการก าจดขยะทไมถกวธเปน

218

สวนหนงของเงอนไขสงแวดลอมทท าใหโลกรอนและเกดแหลงเพาะพนธยง สาเหตทท าใหเกดขยะมลฝอย โดยทวไปเกดจากสงคมเมองทมชมชนอยอยางหนาแนน บานเรอนทมการผลตขยะจากคนในบานขาดจตส านกและทงขยะอยางมกงาย ไมค านงถงผลเสยทตามมา มพฤตกรรมการผลตหรอใชสงของทมากเกนจ าเปน เชน การผลตสนคาทมกระดาษหรอพลาสตกหอหมหลายชน การซอสนคาโดยหอแยกหรอใสถงพลาสตกหลายถง รวมถงการเกบและท าลายหรอน าขยะไปใชประโยชนอยางไมมประสทธภาพ ท าใหมขยะตกคางจ านวนมาก

จากประเดนทกลาวมาขางตน ไดขอสรปเบองตนวา เงอนไขทท าใหเกดการแพรหลายไขเลอดออกในชมชน คอการทยงคงมหลายชกชม โดยยงลายเปนพาหะน าเชอโรคไขเลอดออกไปสคน และการทยงคงมยงลายชกชมดงกลาวกเนองจากเงอนไขทส าคญ 2 ประการ คอการทชมชนยงมสภาพแวดลอมทเออตอการแพรพนธยงลายและการทคนในชมชนยงมพฤตกรรมทเออตอการแพรพนธยงลายและการถกยงลายกด โดยดานสภาพบานเรอนทอยอาศย ทางดานระบบสาธารณปโรค พบวามไฟฟา มระบบน าประปา แตในบางพนทมน าบอในบาน และน าฝน หากเดนส ารวจเขาไปในชมชนกจะพบวามตมส าหรบเกบน าดมน าใชอยในบาน ในบางพนทของชมชนจะเตมไปดวยขยะและสงปฏกลจากชมชน ขยะทสะสมอยในบางพนทกลายเปนแหลงคละเนาเหมน กลายเปนแหลงเพาะพนธยงลายเปนอยางด เมอถงฤดฝนน าไหลเออทนขนมายงพนทของชมชนและทวมขงแหลงขยะทมอยทวไปในชมชน

ในดานพฤตกรรมของคนในชมชนนน ตามหลกวทยาการระบาดทแสดงการเชอมโยงวงจรชวตยงและการเกดโรคไขเลอดออกทเกยวของกนระหวางคน เชอโรค และสงแวดลอมตามทกลาวมานน พฤตกรรมของคนเปนปจจยส าคญประการหนงทตองปรบเปลยนในการปองกนการเกดโรค โดยปองกนไมใหยงกด ทงการปองกนสวนบคคลโดยวธการตางๆ เชน ตองนอนในมงเมอนอนกลางวน การใชมงลวดในบาน การใชสมนไพรพนบาน เปนตน และการชวยก าจดแหลงเพาะพนธยงลาย การท าลายภาชนะเหลอใชทเปนแหลงเพาะพนธการปดภาชนะทเกบน า การเปลยนน าทอยในภาชนะเปดฝาทก 7 วน ซงเปนชวงเวลาของวงจรชวตยงลายจากไขยง ลกน า ตวโมง และเปนยงเตมวย

การควบคมโรคไขเลอดออกอยางมประสทธภาพจะตองอยทการก าจดยงลาย และการปองกนไมใหยงลายกดไปพรอมๆ กน โดยมเงอนไขทตองด าเนนการทงในระดบชมชนและระดบครวเรอน ในระดบครวเรอนไดแกการรณรงคใหครวเรอนตางๆ ก าจดแหลงเพาะพนธยงลายทมอยในแตละครว และการปองกนไมใหยงลายกดสมาชกในครอบครว แตวาระดบนไมใชเงอนไขชขาด เพราะพบวาทางราชการไดเคยเขามารณรงคในเรองน ซงในระยะตนไดผลสมควร แตผานไปสกระยะหนงชาวบานกกลบไปมพฤตกรรมเหมอนเดมเพราะวายงลายยงคงมมากเหมอนเดม อกทงชาวบานกไมสามารถจะอยในมงหรอในบานไดตลอดเวลา การถกยงกดจงยงคงมอยเปนปกต ทงนเพราะเงอนไขหลกคอการมขยะอยมากในชมชนทงในคลองหนาบานและพนททวไป ซงยงสายเกดขนมาจากแหลงขยะดงกลาว การควบคมโรคไขเลอดออกใหไดผลจงตองเรมตนจากการก าจดขยะใหหมดไปอยางถาวร พรอมๆ กบการแกไขในระดบครวเรอนใหหมดไปดวย การแกปญหาโรคไขเลอดออกทเกดขนในชมชนนนคอการก าจดยงลายและการปองกนยงลายกด ซงการแกปญหายงลายไดจะตองมองคประกอบตอไปน คอ 1) ตองท าใหขยะหมดอยางยงยน 2) ตองใหชาวบานทกกลมมพฤตกรรมการปองกนยงลายทเหมาะสมอยางยงยนและ 3) ตองมกลมหรอองคกรของชาวบานในการด าเนนการอยางจรงจง ดงแผนภมท 1 รปแบบการสรางสรรถนะชมชนในการแกปญหาโรคไขเลอดออกอยางยงยน (จรวย สวรรณบ ารง, 2557)

219

อยางไรกตามในปจจบนชาวบานสวนใหญยงไมตระหนกเรองนซงมความลกษณะ เชน บางกลมกยงไมเหนถงอนตรายของยงลาย บางกลมเหนถงอนตรายของยงลายแตกไมไดคดมากวายงลายเกดจากอะไร โดยเฉพาะเรองขยะ มกไมมใครพดถงเพราะทกคนลวนมสวนการทงขยะ บางกลมเหนอนตรายของยงลายและพอเขาใจวายงลายเกดจากอะไรแตกเหนวาไมใชหนาทของตนทจะแกปญหาหรอไมกเหนวาชาวบานไมสามารถจะท าอะไรได ภาพท 1 รปแบบการสรางสรรถนะชมชนในการแกปญหาโรคไขเลอดออกอยางยงยน

(จรวย สวรรณบ ารง, 2557)

เนอเรอง

220

ยงพาหะน าโรคไขเลอดออก ในประเทศไทย ยงลายทเปนพาหะหลกของไขเลอดออกคอยง Aedes aegypti สนนษฐานวา ม

ก าเนดในทวปแอฟรกา แลวแพรกระจายไปยงทวปตาง ๆ โดยมรายงานการพบยงลายชนดน ครงแรกในป พ.ศ. 2450 สวนในประเทศไทยยงไมมรายงานวาเขามาตงแตเมอใด คาดวาอาจเขามาโดยเปนไขตดมากบภาชนะดนเผาจากประเทศจน หรออาหรบในหลายศตวรรษกอน ในอดตจะพบยงลายชนดนเฉพาะในเขตเมองใหญ ๆ แตปจจบนปรากฏวาพบทงในเขตเมองและเขตชนบท ยงลาย Aedes aegypti เปนยงทมขนาดเลกสด า มลายขาวเหนไดชดทขา ทอง และ ล าตว โดยเฉพาะบนสนหลงอก จะมเกลดสขาวเปนรปเคยว 1 ค Aedes albopictus หรอยงลายสวน สามารถน าโรคไขเลอดออกไดเชนกน มก าเนดในทวปเอเชย โดยพบไดทวไปตงแตประเทศ อนเดย พมา ไทย มาเลเซย จนถง ญปน ปจจบนไดมการแพรระบาดไปยงสหรฐอเมรกา สนนษฐานวาตดไปกบยางรถยนตเกา ทน าเขาจากทวปเอเซย Aedes albopictus เปนยงทมขนาดเลกเทา ๆ กบยงลาย Aedes aegypti มสด า มลายขาวทขา ทอง และ ล าตว และมลกษณะทส าคญคอมเกลดสขาวเปนขดยาวอยกลางสนหลงอก

แหลงเพาะพนธและความชกชม การวดความชกชมของลกน ายงลายทท ากนมานานแลวใชวธ Conventional method ในการ

ส ารวจตองเกบตวอยางลกน าจากแหลงอาศยทงหมด ท าใหเสยเวลาในการส ารวจมากและท าไดยาก WHO/ARU ซงเปนหนวยวจยยงลาย (Aedes Research Unit หรอ ARU) ของWHO จงไดคดวธใหมส าหรบวดความชกชม เรยกวา Single-larva method ซงเกบตวอยางลกน าจากแหลงเพาะพนธเพยงภาชนะละตว ท าใหประหยดเวลาในการส ารวจ และประสทธภาพในการท างานดขน (Sheppard et al., 1969)

พ.ศ. 2509 - 2510 มการส ารวจแหลงอาศยของลกน ายงลาย 14 พนท ในชวงฤดกาลตางๆ เพอศกษาความสมพนธระหวางประชากรของยงลายกบอบตการณโรคไขเลอดออกWHO/ARU ไดแบงแหลงอาศยของยงลายเปน 6 ประเภท ไดแก

แหลงขงน าภายในบาน 1. ตมขงน าภายในบาน 2. จานรองขาตกนมด 3. ภาชนะขงน าอนๆ เชน บอคอนกรตในหองน า แจกนดอกไม จานรองกระถางตนไมขวดใสน า

ถาดรองน าจากตเยนและแอรคอนดชน แหลงขงน าภายนอกบาน 1. ตมขงน าภายนอกบาน 2. แหลงขงน าอนๆ เชน คอนกรตใสน าลางเทา ถงน ามนเกบน าใช กระปอง ไหแตก ถวยแตก หมอ

แจกนทศาลพระภม ภาชนะใสน าเลยงสตว รางน าฝน เรอยางรถยนต ถวยใสน ายางพารา 3. ภาชนะธรรมชาต เชน โพรงไม กะลา กาบใบไม เปลอกผลไม กระบอกไมไผ จากการส ารวจแบบ Single-Larva method แลวน าขอมลมาค านวณหาจ านวนทพบลกน ายงลาย

ใน 100 บาน และเปรยบเทยบขอมลในแตละพนทและในแตละฤดกาลพบวาจ านวนแหลงเพาะพนธแตกตางกนอยางมนยส าคญเมอพนทตางกน แตขอมลตางกนเพยงเลกนอยเมอฤดกาลตางกน พบวามการเพมจ านวนแหลงเพาะพนธเพยงเลกนอยเมอเปลยนจากฤดหนาวเปนฤดรอน และมการลดจ านวนเมอมการเปลยนแปลงจากฤดฝนเปนฤดหนาวอยางไรกตามการระบาดของโรคไขเลอดออกไมสามารถอธบายวาเกดจากการเพมจ านวนของยงลายในฤดฝนแตเพยงอยางเดยว (Tonn et al., 1969) เนองจากมปจจยอนเกยวของดวยซงจะตองศกษาตอไป

221

การศกษานเวศวทยาของยงพาหะโรคไขเลอดออกบนเกาะสมยขณะทมการระบาดของ DHF ในป พ.ศ. 2510 พบวา ประชากรยงลายบาน และยงลายสวน สมพนธโดยตรงกบปรมาณน าฝน (Gould et al., 1970) ผลแตกตางไปจากการศกษาทกรงเทพฯ ซงพบวาขนาดของประชากรไมสมพนธกบปรมาณน าฝนและอณหภม (Sheppard et al., 1969)

ในปเดยวกนมการศกษาการเปลยนแปลงของประชากรลกน ายงในแตละฤดกาลอกครงอยางละเอยดในกรงเทพฯ 3 พนทไดแก วดสามพระยา วดบรมนวาส และซอยสทธสารการส ารวจใชวธบนทกผลการพบหรอไมพบลกน ายงลายในแตละภาชนะ (Visual larval survey) ไมมการเกบลกน ายง เนองจากผลการศกษากอนหนานพบวาลกน ายงสวนใหญทเกบมาจากภาชนะขงน าสะอาดในบาน นอกบาน และภาชนะธรรมชาตบรเวณในเมอง เปนยงลายบานแทบทงหมด ส าหรบยงลายชนดอนมกพบนอกเมอง ในการส ารวจน แบงแหลงเพาะพนธเปน 2 ประเภท คอ ตม และภาชนะอนๆ ขอมลจากการส ารวจถกน ามาวเคราะหทางสถตพบวาแหลงเพาะพนธในแตละเดอน แตละพนทแตกตางกนอยางชดเจน โดยประชากรของลกน าลดลงระหวางฤดหนาว โดยทวไปลดลงรอยละ 11 - 26 สรปไดวา สภาพแวดลอมทเปลยนไปมผลอยางมากตอการเปลยนแปลงประชากรของยงลาย (Tonn et al., 1970)

การศกษาเกยวกบการเจรญเตบโตของยงลายทวดสามพระยา กรงเทพฯ ระหวางป พ.ศ.2509-2510 พบวา การเปลยนแปลงจ านวนยงทเกดใหมเปนผลจากการตายในระหวางการเจรญเตบโตขณะทเปนตวออน มากกวาทจะเปลยนแปลงเนองจากจ านวนไขทวาง การตายทแตกตางกนอยางมนยส าคญเกดขนระหวางการเจรญเตบโตในชวงตน และชวงปลายของการเปนลกน ายง โดยการตายในชวงตนเกดจากความหนาแนนของลกน าและการขาดอาหาร สวนในตอนตนฤดรอน (มนา คม) อตราการอยรอดในชวงระยะแรกของลกน ามนยส าคญท าใหมตวเตมวยออกมามาก ระหวางเดอนเมษายนถงกรกฎาคม และมการปรากฏของโรคไขเลอดออกในเดอนมถนายน นอกจากนยงอาจมปจจยอนทเกยวของกบการปรากฏของโรคเชน อตราการตดเชอในยง อตราการกดและอายของตวยง (Southwood et al., 1972) ซงตองมการศกษาวจยในแตละเรองตอไป

ตอมามรายงานพบผปวยดวยโรคไขเลอดออกในชนบทของประเทศไทย จงไดมการส ารวจการแพรกระจายและความชกชมของยงลายบาน และยงลายสวนในหลายพนทของประเทศไทยโดยใชวธ Single-Larva method ผลการส ารวจพบยงลายบานในแหลงเพาะ-พนธคลายคลงกบในกรงเทพฯ (Yasuno, l969) แตพบยงลายสวนในแหลงเพาะพนธแบบเดยวกบยงลายบานดวย นอกจากนยงพบยงลายสวนในแหลงเพาะพนธอนทตางกนกบแหลงเพาะพนธของยงลายบานตามชนบท

ผลการส ารวจแหลงเพาะพนธของยงลายบานในแหลงอาศยธรรมชาต และเกบตวอยางลกน ามาทดลองเลยงในหองปฏบตการ พบวาลกน ายงลายบานสามารถอยรอดเปนตวเตมวยไดโดยไมตองใหอาหาร และพบยงลายบานไกลทสดจากบานคอ 10 เมตร (ประคอง, 2514)การส ารวจแหลงเพาะพนธของยงลายในกรงเทพฯ-ธนบร พบวาภาชนะขงน าทเปนแหลงเพาะพนธของยงลายบาน ไดแก ตมน าในบานและนอกบานรอยละ 64 ขาตกนมดรอยละ 18 และภาชนะอนๆ รอยละ 18 คาเฉลยจ านวนภาชนะขงน าตอบานเทากบ 5 และรอยละ 20 มลกน ายงลายตลอดป จ านวนภาชนะขงน าตางๆ มลกน ายงลายบานในครงหลงของปมากกวาครงแรกของป ยกเวนขาตกนมด ซงพบตลอดป โดยพบลกน ายงลายบานในขาตกนมดรอยละ63.5 ขณะทตมน าพบลกน ายงลายบานรอยละ 30-35 (ประคอง และบญลวน, 2519)

222

การเฝาระวงยงลาย การเฝาระวงยงลายท าใหทราบวามพาหะชนดนหรอไม ความชกชมและการแพรกระจายเปน

อยางไร ขอมลเหลานชวยใหผทมหนาทควบคมทราบวาจะควบคมพาหะทไหน เมอไรและจะมการระบาดของโรคหรอไม (Chan, 1985) การเฝาระวงยงลายทแพรหลายทสดคอการเฝาระวงลกน า นอกจากนมการเฝาระวงตวเตมวย และการเฝาระวงไขยง

การเฝาระวงลกน ายงลายม 3 วธ 1. All larvae หรอ All-larvae-per container method - เกบลกน าทงหมด 2. Single larva หรอ One-larva-per container method - เกบลกน าหนงตว 3. Visual larval survey - สงเกตวาม/ไมมลกน า วธ All larvae ในการส ารวจตองเกบลกน าทงหมดจากภาชนะแตละอน มกใชในพนทซงมความชกชมของลกน า

ยงลายต า และมยงลาย 2 ชนดอยในแหลงเพาะพนธเดยวกน วธ Single larva ในการส ารวจจะเกบลกน า 1 ตวจากภาชนะแตละอน มกใชวธนในพนทซงมความชกชมของลกน า

สง เชน กรงเทพฯ บรไน มาเลเซย เวยดนามใต การทจะใชวธใดนนขนอยกบวตถประสงคของการส ารวจ หากตองการส ารวจพนทกวาง จ านวน

บานมาก มแหลงเพาะพนธหลายแบบ ควรใชวธ Single larva ถาตองการรายละเอยดดานความชกชมของลกน า ความสมพนธระหวางลกน าตางชนด กตองใชวธ All larvae

ในการส ารวจลกน ายงลาย หากเปนหมบานเลกควรส ารวจทกหลงคาเรอน แตถาเปนหมบานใหญ ควรใชวธสมตวอยาง อยางนอย 40 หลงคาเรอน (จตต และคณะ, 2540) น าผลการส ารวจมาวเคราะหหาดชนการส ารวจลกน ายงลาย (Larva indices)

วธ Visual larva WHO/ARU พบวาลกน ายงทเกบจากภาชนะขงน าสะอาดและภาชนะธรรมชาตสวนใหญเปนยงลาย

ชนด Ae. aegypti ในการส ารวจตอมาจงไมเกบตวอยางลกน ายง เพยงแตบนทกผลวาพบหรอไมพบลกน ายงในภาชนะตางๆ ท าใหสะดวกในการส ารวจความชกชมของลกน ายงลายในพนทซงมความชกชมสง (Tonn et al., 1970)

ดชนการส ารวจลกน ายงลาย 1. House Index หรอ Premise Index (HI) หมายถง จ านวนบานเปนรอยละทส ารวจพบลกน า

ในการวเคราะหผล คา HI >10 จดเปนพนทเสยงสงตอโรคไขเลอดออก สวนพนทเสยงต า คา HI จะต ากวา 1 2. Container Index หรอ Receptacle Index (CI) หมายถง จ านวนภาชนะเปนรอยละทส ารวจ

พบลกน า House Index และ Container Index ถกน ามาใชเปนครงแรกโดย Cornor และ Monrae ในป พ.ศ. 2466 (Brown, 1973)

3. Breteau Index (BI) หมายถง จ านวนภาชนะทส ารวจพบลกน าใน 100 บาน คานเสนอโดย Breteau เมอป พ.ศ. 2497 (Brown, 1973)

ในบรรดาดชนทง 3 น Chan (1985) สรปวา Breteau Index เปนคาทดทสด เพราะจะท าใหทราบความชกชมของยงลายทเกยวของกบจ านวนบาน เนองจากรวม House Indexและ Container Index เขาดวยกน ในการวเคราะหผลทวไป คา BI > 50 จดเปนพนทเสยงสงBI < 5 จดเปนพนทเสยงต า

อยางไรกดคาดชนเหลาน บอกไดแตความถในการพบ แตไมทราบจ านวนลกน าทแนนอน

223

4. Larval Density Index หมายถง จ านวนลกน าทส ารวจพบตอบานเสนอโดย Chan (1985) ดชนนสอดคลองกบ House Index และ Breteau Index แตไมสอดคลองกบคา Container Index ท าให Chan มความเหนวาไมควรใช Container Indexในการเฝาระวงยงลาย

5. Stegomyia Index หมายถง จ านวนภาชนะทส ารวจพบลกน าตอประชากร 1,000 คน เสนอโดย Bang et al. (1981) ซงไดน าจ านวนภาชนะทพบลกน ามาสมพนธกบจ านวนประชากรของคน ซงเปนขอดในทางระบาดวทยา แตในการปฏบตมกไดขอมลทไมแนนอน

6. Larvitrap Density Index หมายถง จ านวนลกน าทส ารวจพบในกบดกลกน า(Larvitrap) ซงท าดวยกระปองนมสด า เจาะรใกลปากกระปอง ปดรดวยผาเพอใหน าลนออกไปโดยทไมใหไขหรอลกน าหลดไป ในการส ารวจวธนใหเตมน าลงไปในกบดกลกน าครงหนงน าไปวางในทเหมาะสมรอบบาน ตรวจดลกน าและตวโมงทกสปดาห มประโยชนตอการส ารวจลกน ายงลายในพนทซงมความชกชมของยงลายระดบต า

7. Stegomyia Larval Density Index หมายถง จ านวนลกน าตอประชากร 1,000 คนคานจะบอกความสมพนธระหวางประชากรยงกบประชากรคนได

การเฝาระวงยงตวเตมวย จ าเปนตองใชคนเปนเหยอลอจบยง (Human bait collection) เนองจากยงลายชอบกนเลอดคน

นอกจากนอาจจะใชสวง (mosquito net) หลอดดด (aspirator) และ BG Trap จบยงลายซงเกาะพกอยในบาน แตไมควรใชกบดกแสงไฟ (Light trap) หรอกบดกคารบอนไดออกไซด(CO2 trap) กบยงลาย เนองจากไมคอยไดผลดตางจากการดกยงร าคาญ

ดชนการส ารวจยงตวเตมวย 1. House Density Index หมายถง จ านวนยงตวเมยตอบานตอ 15 นาท ทจบโดยใชหลอดดด

และสวง 2. Biting Rate Index (BR) หมายถง จ านวนยงตวเมยตอคนตอชวโมงทจบไดโดยใชคนเปนเหยอ

คา BR > 2 จดเปนพนทเสยงสง สวนพนทเสยงต าคา BR < 0.2 3. Net Index จ านวนยงตวเมยตอคนตอชวโมงทจบโดยใชสวง House Density Index ใชไดดกบยงลายบาน ซงหากนและเกาะพกอยในบาน ท าใหสามารถจบยง

ไดทกตวโดยใชหลอดและสวง เหมาะส าหรบพนทซงมยงนอย เชน สงคโปร ส าหรบทอนซงมยงชกชม เชน ไทย เวยดนาม ใช Biting Rate Index จะดกวา

Biting Rate Index ใชไดทงยงลายบาน และยงลายสวน เปนการจบยงใชคนเปนเหยอควรจะใชคน 3 คน นงจบในชวงเวลาการกดของยงลาย

Net Index จบยงโดยใชสวง ใชไดดกบยงลายสวน ซงหากนนอกบาน ผจบควรมความช านาญเพอจะไดไมมความแตกตางระหวางผจบโดยใชเทคนคน

ในบรรดาดชนทงสามน Biting Rate Index เปนทนยมมากกวาอก 2 วธ เนองจากใชไดกบยงทง 2 ชนด ท าใหเปรยบเทยบความชกชมได

224

สรป การส ารวจยงลายพาหะน าโรคไขเลอดออก ซงจะเนนทยงลาย Aedes aegypti เปนมาตรการ การ

เฝาระวงยงพาหะเพอน าขอมลมาใชสนบสนนงานควบคม ท าใหทราบถงสถานการณดานตาง ๆ ของยง ไดแก ความชกชม การเปลยนแปลงประชากรและการแพรกระจาย การด าเนนการส ารวจและเกบขอมล ควรจะไดด าเนนการอยางเปนระบบและตอเนอง ซงผลทไดคอ ท าใหทราบถงสถานททเสยงตอการระบาด ระดบและการเปลยนแปลงของประชากร รวมทงแหลงเพาะพนธทส าคญของยง เพอใชส าหรบด าเนนการควบคมและ ประเมนผลทงกอนและหลงการควบคมทไดด าเนนการไปในแตละพนทหรอหม บานไดอยางถกตอง ซงกลวธในการปองกนและควบคมโรคตงแตอดตจนถงปจจบนจงใหความส าคญไปทการควบคมและก าจดยงพาหะ ซงนอกจากจะใชวธจดการกบสภาพแวดลอม (Environmental management) เพอปองกนและยบยงการขยายพนธของประชากรยงแลว การด าเนนมาตรการตอยงพาหะโดยตรงเพอก าจดและลดจ านวนยง ลดการแพรกระจายของยง และลดการสมผสกบยง กสามารถท าไดหลากหลายวธ ไดแก การควบคมโดยกลวธ (Mechanical control) เชน การใชกบดกแมลงหรอใชเครองมอตกเกบลกน ายงจากแหลงเพาะพนธมาท าลายทง, การควบคมโดยชววธ (Biological control) เชน การใชสงมชวตอน ไดแก ลกน ายงยกษ ปลาหางนกยง และตวออนแมลงปอมากนลกน ายงในแหลงเพาะพนธ , การควบคมโดยวธทางเคมและฟสกส (Chemical and physical control) เชน การใชผลตภณฑเคมฉดพน ใชสารเคลอบผวน าและสารก าจดลกน ายง เชน ทรายอะเบทใสลงในแหลงเพาะพนธ , การควบคมโดยวธทางพนธศาสตร (Genetic control) เชน การปลอยยงตวผทผานการดดแปลงทางพนธกรรมไปผสมกบยงตวเมยในธรรมชาตและถายทอดยนทถกดดแปลงจากรนสรน และการประยกตใชหลายๆ วธมาประกอบกน (Integrated control) ซงวธการเหลานมผลควบคมยงพาหะไดทงระยะตวเตมวยและลกน า ส าหรบวธการจดการสงแวดลอมเพอควบคมยงพาหะ หมายถง การวางแผน การจดองคกรด าเนนการ และการก ากบกจกรรมตางๆ เพอใหมการปรบปรง หรอเปลยนแปลงองคประกอบของสงแวดลอมซงเกยวเนองถงมนษย โดยมวตถประสงคเพอปองกน หรอลดปรมาณ ของยงพาหะลง ตลอดจนลดการตดเชอไขเลอดออก การจดการสงแวดลอมนมทงชนดทท าใหเกดการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมทถาวร เชน การเผาขยะ การระบายน า การกลบถม การปรบระดบผวดน การตดตงระบบน าประปา หรอท าใหเกดการเปลยนแปลงชวคราว โดยท าใหยงพาหะไมชอบวางไขในแหลงน านน เชน การเปลยนแปลงความเปนกรด-ดางของน า การระบายน าทงเมอพบลกน า การปรบปรงสงแวดลอมอยางถาวรจะตองมการลงทนคอนขางสง แตผลทไดมกยงยนและควบคมยงพาหะไดอยางมประสทธภาพ

225

เอกสารอางอง คณะผเชยวชาญควบคมยงพาหะน าโรค. 2537. การควบคมยงพาหะน าโรค. รายงานวชาการ กรมควบคม

โรคตดตอ, กระทรวงสาธารณสข (เอกสารอดส าเนา). จตต จนทรแสง และคณะ. 2540. การส ารวจความชกชมของยงลายแบบเลอกตวอยางเชงสมเพอการเฝา

ระวงโรคไขเลอดออก, วารสารวชาการสาธารณสข 6(1): 82-90. จตต จนทรแสง และคณะ. 2542. การส ารวจยงลายทหมบานท มผปวยโรคไขเลอดออกในเขตภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ, วารสารกระทรวงสาธารณสข 7(18): 21-29. นรนาม. 2543. ชววทยาและนเวศวทยา 2000, กลมงานกฏวทยา, กรมวทยาศาสตรการแพทย, 76 หนา. ประคอง พนธอไร และคณะ. 2528. การส ารวจความชกชมของยงลายพาหะน าเชอไวรสไขเลอดออกโดย

อาศยนกเรยนป พ.ศ. 2525-2526, ว. กรมวทย. พ. 27(1): 17-26. สจตรา นมมานนตย. 2540. ไขเลอดออก. พมพครงท 3, โรงพมพดไซร , กรงเทพฯ, 106หนา. สมเกยรต บญญะบญชา และ บรรยง มาตยค า. 2529. แหลงเกาะพกของยงลายภายในบานเรอน จงหวด

ระยอง, ว. กรมวทย. พ. 28(4): 379-85. องอาจ เจรญสข และคณะ. 2528. ความชกชมของลกน ายงลายในโองซเมนตขนาดใหญและถงคอนกรตเกบ

น าฝน, วารสารโรคตดตอ 11(3): 247-63. องอาจ เจรญสข และ สมบต แทนประเสรฐสข. 2532. การศกษายอนหลงการส ารวจความชกชมของยงลาย

ในประเทศไทย พ.ศ. 2511-2530. วารสารโรคตดตอ 15(3): 289-303. อภวฏ ธวชสน และ อษาวด ถาวระ. 2540. การก าจดลกน าและตวโมงของยงพาหะโดยใช Oil Surfactant.

วารสารกระทรวงสาธารณสข, 16 (7-9): 75-82. อษา อษาวด ถาวระ และประคอง พนธอไร. 2524. ผลของสารละลายปนแดงตอการตายของลกน ายงลาย

(Aedes aegypti L.) ในหองปฏบตการ, ว. กรมวทย. พ. 23(3): 135-41. อษาวด ถาวระ. 2533. การศกษาชววทยาและนเวศวทยาของยงลายในประเทศไทยใน: การทบทวน

เทคโนโลยและรปแบบการควบคมพาหะน าโรคไขเลอดออกในประเทศไทยพ.ศ. 2510 -2532, กองกฏวทยาทางแพทย, หนา 5-16.

Bang, Y.H., Bown, D.N., and Onwabiko, O. 1981 . Prevalence of larvae of potential yellow fever vectors in domestic water containers in south-east Nigeria. Bull. Wld Hlth Org., 46(4): 554-58.

Barry J. Beaty and William C. Marquardt. 1 9 9 6 . The Biology of DiseaseVectors. University Press of Colorado: p. 85-97.

Curtis, C.F. 1 9 9 1 . Control of disease vectors in the community. Department of Medical Parasitology, London School of Hygiene and Tropical Medicine, England: 103-17.

Chan, K.L. 1 9 7 1 . Life table studies of Aedes albopictus. In sterillity principle of insect control or eradication. International Atomic Energy Agency, Vienna, SM-138/19: 131-34.

Gould, D.J. et al. 1970. Ecology and control of dengue vectors on an island in the gulf of Thailand. J. Med. Ent. 7(4): 499-508.

Hawley, W.A. 1 9 9 8 . The biology of Aedes albopictus. J Am Mosq Control Assoc, (Supplement 1), 4: 1-40.

Pant, C.P. et al. 1 9 7 3 . Prevalence of Aedes aegypti and Aedes albopictus and observations on the ecology of dengue haemorrhagic fever in several areas of Thailand. S.E. Asian J. Trop. Pub. Hlth. 4(1): 113-21.

226

Phan-Urai. 1 9 7 0 . The feeding habits and host preferences of Aedes aegypti , Aedes albopictus and Aedes scutellaris in Central Thailand. A Thesis submitted in partial fulfilment of Master of Sciences. Mahidol University.

Rozendaul, J.A. 1 9 9 7 . Vector control: Methods for use by individuals and communities. World Health Organization, Geneva.

Scanlon, J.E. 1 9 6 5 . The distribution of Aedes aegypti in Thailand. Mosquito News. 25(2): 199-203.

Scanlon, J.E. and Esah, S. 1 9 6 5 . Distribution in altitude of mosquitoes in northern Thailand. Mosquito News. 25(2): 137-44.

Sheppard, P.M. et al. 1 9 6 9 . A new method of measuring the relative prevalence of Aedes aegypti . Bull. WId HIth Org., 40: 467-68.

WHO. 1 9 9 5 . Guidelines for dengue surveillance and mosquito control, WHO, Regional office for the Western Pacific, Manila.

WHO. 1996. Report of the WHO informal consultation on the evaluation and testing of insecticide. Geneva.

WHO. 1 9 9 7 . Dengue haemorrhagic fever: Diagnosis, Treatment, preventionand control. second edition Geneva.

Yasuno, M. et al. 1 9 6 9 . Distribution of Aedes aegypti and Aedes albopictus in Thailand. Initial study. WHO/VBC/69.157.

227

เปรยบเทยบผลของการใชสารนาบาบดในการรกษาโรคลาไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสในสนข Comparison of fluid therapy in canine parvoviral enteritis ผวจย มกดาศจ มหากนก

อาจารยประจ าคณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ โรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสในสนข เปนโรคตดตอรายแรงและมการแพรระบาดของโรคอยาง

กวางขวางโดยเฉพาะอยางยงในประเทศไทย สตวทตดเชอจะแสดงอาการทางคลนกทงแบบรนแรงนอย เชน ซม ไมกนอาหาร และแบบรนแรงมาก เชน อาเจยน ทองเสย เปนเลอด เปนตน สนขทแสดงอาการอยางรนแรงจะเกดภาวะขาดน าในรางกาย และอาจโนมน าใหเกดภาวะชอกเนองจากการขาดน าได การรกษาโรคโดยการใหสารน าบ าบดจงมความส าคญอยางยง โดยจากการศกษาเปรยบเทยบผลการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสในสนข ดวยการใหสารน าบ าบด พบวาชนดของสารน าทเหมาะสมในการรกษาโรคล าไสอกเสบ คอสารน าประเภท crystalloids เนองจากสารน าชนดนมคณสมบตทเหมาะสมในการทดแทนน าในสวนทสญเสยไปจากการอาเจยน และทองเสยอยางรนแรง นอกจากนการเลอกวธการใหสารน าควรพจารณาจากอาการทางคลนก โดยสตวปวยทแสดงอาการทางคลนกไมรนแรงมากนก สามารถใหสารน าเขาทางใตผวหนงได ในขณะทสตวปวยทแสดงอาการทางคลนกรนแรง จ าเปนตองใหสารน าเขาหลอดเลอดด ากอน เพอปรบสภาพสตวปวยและชวยใหสตวปวยพนจากภาวะวกฤต และเมอสตวปวยอาการดขน และอยในสภาวะทคงทแลว อาจเปลยนการรกษามาใหสารน าเขาใตผวหนงแทนได คาสาคญ : ลาไสอกเสบ พารโวไวรส สารนาบาบด Abstract

Canine parvoviral enteritis is highly contagious disease and epidemic worldwide, especially in Thailand. The infected dogs can show the clinical signs in different, such as depress and anorexia in mild cases and vomit and hemorrhagic diarrhea in severe cases. The severe cases may become severe dehydrate and can progress to be hypovolemic shock. The fluid therapy is very important for treatment. The study of comparison of fluid therapy in canine viral enteritis shows that the most appropriate fluid is crystalloids. Because of the efficiency for replacement of the fluid loss due to vomiting and severe diarrhea. Furthermore, choosing the route of fluid therapy should consider from the clinical signs. The mild cases can give subcutaneous route of fluid. But the severe cases need intravenous route of fluid first, for correction of dehydration and rescue from the critical situation. If the infected dogs become better and more stable, then we can change to give subcutaneous route instead. Keywords : Enteritis, Parvovirus, Fluid therapy

228

บทนา โรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส เปนโรคตดตอรายแรงในสนข ในประเทศไทยพบการระบาดของ

โรคอยางกวางขวาง และยงคงมอตราการปวย และอตราการตายทสงมาก โดยเฉพาะในสนขอายนอย แนวทางการรกษาโรคนมหลายรปแบบ ขนอยกบสภาพอาการทางคลนกของสตวปวย และดลยพนจของสตวแพทยผท าการรกษา อยางไรกดการรกษาแตละแบบอาจใหผลการรกษาทแตกตางกน โดยเฉพาะการรกษาดวยการใหสารน าบ าบด ซงเปนหวใจส าคญของการรกษาสตวปวยโรคล าไสอกเสบ เพราะสตวมกจะมภาวะขาดน าคอนขางมาก จนถงขนรนแรง อาจท าใหสตวปวยชอคเสยชวตได ในบทความนไดศกษาเปรยบเทยบการใหสารน าบ าบดในแงของชนดของสารน าทเลอกใช และต าแหนงและวธการใหสารน า วามผลแตกตางกนมากนอยเพยงไร และมขอดขอเสยแตกตางกนอยางไร อนจะเปนประโยชนตอการเลอกแนวทางการรกษาตอไปในภายภาคหนา

สาเหตของโรค โรคล าไสอกเสบตดเชอไวรสในสนข หรอ Canine viral enteritis มสาเหตมาจากเชอไวรสทชอวา

พารโวไวรส (Parvovirus) ซงเปนเชอไวรสในแฟมล Parvoviridae ลกษณะของเชอไวรสมพนธกรรมเปนแบบดเอนเอสายเดยว (single-stranded DNA) และไมมชนหมดานนอก (nonenveloped)

เชอพารโวไวรส มรายงานการพบเชอชนดนครงแรกในป ค.ศ. 1967 โดยตรวจพบเชอในอจจาระของสนขทตดเชอและแสดงอาการทางคลนก และถกตงชอวา Minute virus canines และมรายงานการอบตขนของโรคนขนในป ค.ศ. 1978 ซงพบการตดโรคทงในกลมสนขโตและสนขเดก มอตราการปวยและอตราการตายสงมาก แตในปจจบนพบวามกกอโรคในสนขเดก โดยเฉพาะอยางยงในชวงอาย 6 สปดาห ถง 6 เดอน อาจเนองจากวาสนขทโตแลวมภมคมกนตอโรคทอาจเกดจากการตดเชอทางธรรมชาตมากอน หรอเกดจากการท าวคซนปองกนโรคล าไสอกเสบ ในรายทตดเชอแตไมแสดงอาการ และตรวจพบเชอในรางกายมกพบไดบอยในสนขโตทไมไดท าวคซน ส าหรบแมสนขทมภมคมกนตอเชอพารโวไวรส ซงอาจเกดจากการตดเชอหรอการท าวคซน จะมการสงผานภมคมกนจากแมสลกไดในชวงสปดาหแรกๆ ซงเรยกภมคมกนชนดนวา maternal antibody โดยลกสนขจะไดรบภมคมกนจากแมผานทางนมน าเหลอง (colostrum) แตเนองจาก maternal antibody มคาครงชวตประมาณ 10 วน ซงระดบไตเตอรของแอนตบอดจะลดลงเรอยๆ จนถงระดบทไมสามารถปองกนเชอโรคได ซงสงผลใหลกสนขในระยะนมโอกาสตดเชอและกอโรคไดงาย ดงนนจงตองมการท าวคซนเพอกระตนภมคมกนในลกสนขใหอยในระดบทสามารถปองกนโรคได อยางไรกตามจะมชวงทเปนชองวางทกอใหเกดโรคได ทเรยกวา Window of susceptibility คอเปนระยะทระดบของ maternal antibody ยงคงสงอยและจะขดขวางการตอบสนองทางภมคมกนของรางกายจากการท าวคซน ท าใหการท าวคซนไมไดผลในการปองกนโรค

ปจจยเสยงทท าใหเกดการตดเชอไวรสในลกสนข ไดแก การขาดภมคมกนตอโรค การเลยงทไมถกสขลกษณะ การเลยงรวมกนหลายตว และการมปรสตภายในรางกาย นอกจากนยงมปจจยทเกดจากขาดการท าโปรแกรมวคซนทเหมาะสม

พยาธกาเนด

การตดเชอพารโวไวรส ตดตอไดจากการรบเชอเขาทางปาก ทเรยกวา Fecal-oral route of transmission ภายใน 2 วนหลงจากทเชอเขาสรางกายสตว เชอไวรสจะเขาไปเพมจ านวนทบรเวณคอหอยรวมปาก (oropharynx) และเนอเยอน าเหลอง (lymphoid tissue) ในบรเวณใกลเคยง หลงจากนนเชอจะ

229

เขาสกระแสเลอด (viremia) ในวนท 3 ถง 5 หลงการตดเชอ ซงเชอพารโวไวรสจะชอบกลมเซลลเปาหมายทมการแบงตวของเซลลอยางรวดเรว ไดแก เนอเยอน าเหลอง เซลลเยอบผนงล าไส ไขกระดก และหวใจ ซงจะท าใหเกดภาวะกลามเนอหวใจอกเสบ หรอภาวะ Myocarditis โดยเฉพาะในลกสตวแรกเกดทอายนอยกวา 2 สปดาห เนองจากเซลลกลามเนอหวใจยงคงมการเพมจ านวนอยางรวดเรว

หลงจากทเชอไวรสเขาสกระแสเลอดแลวจะเขาไปยดเกาะทเยอบของผนงล าไสและเพมจ านวนทเซลลของเยอบล าไสทเรยกวา intestinal crypt cells และท าใหเกดการท าลายเยอบผนงล าไส สงผลใหล าไสไมสามารถดดซมน าและสารอาหารได และยงโนมน าใหเกดภาวะทองเสยเปนเลอด หรอทเรยกวา Hemorrhagic diarrhea ภายในระยะเวลา 4-5 วนหลงการรบเชอเขาสรางกาย

ลกษณะอาการทางคลนก อาการทางคลนกของโรคล าไสอกเสบจะเรมจากอาการทไมจ าเพาะ เชน ซม เบออาหาร และมไข

ลกสตวสวนใหญจะมอาการทรนแรงมากขน ไดแก อาเจยน และถายเหลวภายใน 24 – 48 ชวโมงหลงจากทเรมแสดงอาการทางคลนก ท าใหเกดการสญเสยน าและโปรตนเปนจ านวนมากไปกบทางเดนอาหาร ซงสงผลท าใหเกดภาวะขาดน าอยางรนแรง อาจโนมน าใหเกดภาวะชอกในลกสตวได ทเรยกวา Hypovolemic shock อาการแสดงทางคลนกทบงบอกภาวะน เชน การไหลเวยนของเลอดทสวนปลายท าไดชาลง (prolonged capillary refill time), อตราการเตนของหวใจเรวขน (tachycardia), ชพจรเตนเบา (poor pulse quality) ความดนเลอดต า (hypotension) ปลายมอปลายเทาเยน (cool extremities) และอณหภมรางกายทวดจากชองทวารหนกลดต าลง (low rectal temperature) อาการแสดงทางคลนกของโรคจะทวความรนแรงขนในลกสตวทมภาวะภมคมกนโรคต า มการตดเชออนรวมดวย มภมคมกนจากแมนอย หรออยในสงแวดลอมทท าใหเกดความเครยด

นอกจากนสตวมกจะมอาการปวดทองอนเนองมาจากภาวะกระเพาะล าไสอกเสบแบบเฉยบพลน (acute gastroenteritis) หรอจากภาวะล าไสกลนกน (intussusception) ซงจะสามารถรไดจากการตรวจรางกาย ถาพบวาสตวมภาวะล าไสกลนกนจะตองรบท าการรกษาดวยการผาตดโดยทนท เนองจากมความเสยงสงทสตวจะเสยชวตได โดยสามารถวนจฉยจากการคล าตรวจชองทอง การถายภาพดวยรงส (Radiography) และการตรวจการท าอลตราซาวน (Ultrasonography) ซงจากภาพถายดวยรงสอาจพบวามแกสและของเหลวอยภายในล าไสเปนจ านวนมาก

ผลการตรวจทางหองปฏบตการ โดยสวนใหญจะพบวาสตวทตดเชอพารโวไวรสจะมภาวะเมดเลอดขาวชนดลมโฟไซตต ากวาปกต หรอทเรยกวาภาวะลมโฟพเนย (lymphopenia) แตในรายทกอโรครนแรงมากจะพบวาเมดเลอดทกชนดต ากวาปกต หรอทเรยกวาภาวะแพนลวโคพเนย (panleukopenia) การตรวจคาชวเคมของเลอดจะไมพบความผดปกตทเดนชด แตอาจพบในบางรายทมภาวะ prerenal azotemia และคาเอนไซมทบงบอกการท างานของตบขน อนเปนผลเนองจากภาวะขาดน าทรนแรงและเลอดไปหลอเลยงเนอเยอไดนอยกวาปกต นอกจากนอาจตรวจพบวาอลบลมนในเลอดต ากวาปกต หรอทเรยกวาไฮโปอลบลมนเมย (hypoalbuminemia) เนองจากมการสญเสยโปรตนไปกบทางเดนอาหาร และภาวะโพแทสเซยมในเลอดต า หรอทเรยกวาไฮโปแคลลเมย (hypokalemia) ซงเกดขนจากการสญเสยไปกบอจจาระในทางเดนอาหารและสตวไดรบจากอาหารไดไมเพยงพอ สงผลใหสตวเกดภาวะขาดสารอาหารและภาวะตดเชอในกระแสเลอดตามมาอกดวย

230

การวนจฉย การวนจฉยการตดเชอพารโวไวรส โดยสงเกตจากอาการแสดงทางคลนก สตวจะเรมมอาการ

อาเจยน ทองเสย อนเนองจากภาวะล าไสอกเสบเฉยบพลน และมไข การตรวจวนจฉยเพอยนยนการตดเชอพารโวไวรส ท าไดโดยการตรวจหาเชอในอจจาระของสตวทตดเชอ โดยการตรวจทางซรมวทยา (serology) หรอการตรวจโดยการผาชนสตรซากแลวเกบตวอยางเพอไปตรวจทางพยาธวทยา (histopathology)

สตวแพทยตามคลนกสามารถตรวจวนจฉยการตดเชอพารโวไวรสไดโดยใชชดตรวจหาเชอไวรส หรอ test kit ซงอาศยหลกการตรวจดวยวธ enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) โดยเกบตวอยางจากอจจาระของสตว เนองจากสตวทไดรบเชอจะมการแพรเชอออกมากบอจจาระประมาณวนท 3 – 12 หลงการสมผสเชอ และจะตรวจพบเชอไดสงสดในชวงวนท 4 – 7 หลงการตดเชอ

แนวทางการรกษา การรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสนนท าไดโดยการรกษาแบบพยงอาการ (supportive

treatment) โดยวธการรกษาทเปนมาตรฐานส าหรบการรกษาโรคน คอการใหสารน าบ าบด และการใหสตวปวยงดน างดอาหารเปนเวลาอยางนอย 12 – 24 ชวโมง เพอใหทางเดนอาหารทมการอกเสบไดพก ไมตองท างานหนก โดยเฉพาะอยางยงสตวทมอาการอาเจยนอยางรนแรง การใหกนน าและอาหารจะยงท าใหสตวแสดงอาการทางคลนกมากขนและทางเดนอาหารมการอกเสบเพมมากขน อยางไรกตามเมอสตวมอาการดขน ไมคอยอาเจยนแลวกอาจมการปอนอาหารใหกบสตวปวยโดยใหทละนอยแตบอยครง

การใหสารน าในสตวปวยทเปนโรคล าไสอกเสบตดเชอมความส าคญมาก เนองจากสตวมกจะมภาวะอาเจยน และทองเสยอยางรนแรง ท าใหเกดภาวะขาดน าอยางรนแรงและอาจโนมน าใหเกดภาวะ hypovolemic shock ดงทไดกลาวไวขางตน ซงสารน าทใชในการรกษาโรคล าไสอกเสบตด เชอนนมหลากหลายประเภท

ในปจจบนสามารถแบงประเภทของสารน าออกไดเปน 3 กลม ไดแก 1. เลอดและผลตภณฑทไดจากเลอด (Blood and blood products) 2. สารน าประเภท Crystalloids เชน Lactated Ringer’s solution, Acetar, 0.9% NaCl และ

5% dextrose in water 3. สารน าประเภท Colloids เชน Haemacel, Dextran 40, Dextran 70, Pentastrach และ

Hetastrach

สารนาประเภท Crystalloids Crystalloids คอ สารน าทมองคประกอบของอเลคโทรไลท หรอ น าตาลกลโคสในปรมาณความเขมขนตางๆ สามารถแบงประเภทของ crystalloids ไดเปน 3 กลมยอยตามความเขมขนดงน

1. Isotonic fluids คอสารน าท มความเขมขนเทากบความเขมขนของเลอดในรางกายสตว เชน 0.9% NaCl,

Lactated Ringer’s solution และ Acetar เปนตน สารน าประเภทนเปนสารน าทนยมใชในการแกไขภาวะขาดน าในรางกายจากสาเหตตาง ๆ รวมทงใชในการแกไขภาวะสมดลของอเลคโทรไลททผดปกตในรางกาย แตขอควรระวงคอ หากใชสารน าประเภทนตอเนองกนเปนเวลานานมากเกนไป อาจกอใหเกดภาวะโซเดยมในรางกายสงกวาปกตได สารน าประเภทนจะคงคางภายในหลอดเลอดประมาณ 25% สวนทเหลออก 75% จะเคลอนตวไปอยระหวางเซลลภายนอกหลอดเลอด (interstitial space) ภายหลงจากการให 45 นาท

231

2. Hypotonic fluids คอสารน าทมความเขมขนต ากวาเลอด เชน 0.45% NaCl, 0.45% NaCl ใน 2.5% dextrose และ

5% dextrose ในน า สารน าทม dextrose เปนองคประกอบมคณสมบตเปน isotonic ขณะอยภายในขวด แตเมอเขาสรางกายแลวน าตาลจะถกเมตาโบไลทอยางรวดเรวท าใหเหลอเฉพาะน าแตเพยงอยางเดยวจงจดสารน าในกลมนเปน hypotonic fluids สารน าประเภทนนยมใชในสตวทมการสะสมของโซเดยมและน าในรางกายมากเกนไป เชน ภาวะหวใจวาย และภาวะตบวาย นอกจากนยงสามารถใหในรายทมภาวะโซเดยมในกระแสเลอดสงเกนปกต (hypernatremia) ไดเชนเดยวกน

3. Hypertonic fluids คอสารน าทมความเขมขนสงกวาในกระแสเลอด เชน 3% และ 7% NaCl สารน าประเภทนจะม

คณสมบตในการดงน าจากภายนอกหลอดเลอดเขาสภายในหลอดเลอด ดงนนจงนยมใชในการแกไขภาวะ hypovolemia เนองจากใชในปรมาณนอย (3 – 7 มลลลตร/กโลกรม เขาทางหลอดเลอดด า) ควรใหรวมกบสารน าประเภท colloids ในขนาด 10 มลลลตร/กโลกรม เพอเพมประสทธภาพในการดงน าใหคงอยในหลอดเลอดใหนานมากยงขน และปองกนการเกดภาวะแทรกซอนภายหลงจากการใช เชน ภาวะบวมน าในรางกาย (interstitial edema)

คณสมบตของสารนาประเภท crystalloids ทใชเปนประจาในทางคลนก Lactated Ringer’s Solution (LRS) และ Acetar Lactated Ringer’s solution มองคประกอบคอ โซเดยม, คลอไรด, โพแทสเซยม, แคลเซยม และ

แลคเตท (lactated Ringer’s solution) หรอ อะซเตท (Acetate) โดยเมอแลคเตท หรอ อะซเตทเขาสรางกายจะถกเปลยนเปน ไบคารบอเนท (bicarbonate) สามารถใชในกรณทตองการเพมปรมาณเลอดในรางกาย และภาวะทรางกายเปนกรดได เนองจากมองคประกอบเหมอนพลาสมา ราคาถก และสามารถใหไดในปรมาณสงโดยไมเกดอนตรายรนแรงตอตวสตว ยกเวนในกรณทสตวมภาวะ pulmonary edema, cerebral edema, congestive heart failure และ oliguric หรอ anuric renal failure

5% Dextrose in water 5% Dextrose มองคประกอบคอ น าตาลกลโคส และ น า ไมควรใชสารน าชนดนในกรณทตองการ

เพมปรมาณเลอดในรางกาย เนองจากน าตาลจะถกน าไปใชอยางรวดเรวภายหลงจากการใหเขาสกระแสเลอด ท าใหมน า (free water) ในหลอดเลอดปรมาณมาก สารน าชนดนจะคงอยภายในหลอดเลอดเพยง 8% ของปรมาณทให ภายหลงจากการใหประมาณ 30 นาท สวนทเหลอจะแพรจากหลอดเลอดเขาส interstitial space และ intracellular space ท าใหเกดการบวมน าในเซลล โดยเฉพาะอยางยงเซลลของระบบประสาทไดโดยงาย

0.9% NaCl Normal saline ประกอบไปดวย โซเดยม และ คลอไรด สามารถใชในการเพมปรมาณเลอดใน

รางกายได แตเนองจากสารน าชนดนไมมโพแทสเซยม และ สารตงตนของไบคารบอเนตเปนองคประกอบ จงไมควรใชในสตวทมภาวะโพแทสเซยมในรางกายต ากวาปกต หากจ าเปนตองใชควรมการเสรมโพแทศเซยมในสารน ากอนทจะน าไปใช นอกจากนอาจกอใหเกดภาวะรางกายเปนกรด (metabolic acidosis) และ โซเดยมในกระแสเลอดสงกวาปกต ภายหลงจากการใหตอเนองเปนเวลานานได

232

สารนาประเภท Colloids Colloids คอสารน าทมความสามารถในการดงน าใหคงอยภายในหลอดเลอดโดยการเพม oncotic pressure ภายในหลอดเลอด ใชในกรณทตองการรกษาปรมาณเลอดในหลอดเลอดใหคงท เชน

1. ภาวะทมการเสยเลอดรนแรง (haemorrhage) 2. สญเสยพลาสมา จากภาวะชองทองอกเสบ, ตบออนอกเสบ และ แผลไหม 3. ภาวะทมการสญเสยน า และ อเลคโตรไลท ในปรมาณมาก เชน อาเจยน และ ทองเสยอยาง

ตอเนอง 4. ภาวะโปรตนในกระแสเลอดต ากวาปกต (hypoproteinaemia) 5. ใชในกรณทมภาวะปอดบวมน า หรอ สมองบวมน า ในปจจบนมสารน าในกลม colloids หลายชนด โดยความสามารถในการดงน าใหคงอยในหลอด

เลอดขนอยกบขนาดของโมเลกลของสารทเปนองคประกอบ ยงโมเลกลมขนาดใหญมากกสามารถดงน าใหคงอยในหลอดเลอดไดดกวา โดยสารทมน าหนกโมเลกลต ากวา 70,000 ดาลตน จะคงอยในหลอดเลอดไดไมนานกถกขบออกทางไตไดโดยงาย

คณสมบตของสารนาประเภท colloids ทใชเปนประจาในทางคลนก

Haemacell Haemacell มองคประกอบเปนพวกเจลาตน มน าหนกโมเลกลประมาณ 35,000 ดาลตน หลงจากใหสารน า ประมาณ 30% ของ haemacell จะสญเสยไปยงบรเวณ extravascular space สวนอก 70% ทเหลอจะคงอยในหลอดเลอด haemacell จะถกยอยออกเปนเปปไทด (peptides) ขนาดเลก และ กรดอะมโน (amino acids) โดยอาศยเอนไซมทยอยสลายโปรตน (proteolytic enzymes) เชน ทรปซน (trypsin) และ พลาสมน (plasmin) เนองจาก haemacell มโมเลกลขนาดเลกท าใหมประสทธภาพในการท างานเพยงระยะสนเพยง 2 – 3 ชวโมง เนองจากถกขบออกทางโกลเมอรลส (glomeruli) อยางรวดเรว ดงนนจงเหมาะกบการใชในการรกษาปรมาณเลอดในขณะวางยาสลบหรอผาตด แตไมควรใชในระยะยาวส าหรบการแกไขภาวะโปรตนต าในกระแสเลอด นอกจากนการให haemacel เขาหลอดเลอดด าแบบรวดเรวอาจกระตนใหเกดการหลงสารฮสตามน (histamine) ซงเปนสารทกอใหเกดอาการแพได

Dextran 70, Dextran 40 Dextran 70 เปน colloids ทผลตมาจาก sugar beet มน าหนกโมเลกลประมาณ 70,000 ดาลตน เนองจากมโมเลกลขนาดใหญ จงคงอยในหลอดเลอดไดนานประมาณ 12 – 18 ชวโมง มเพยง 30% ทสญเสยทางไตภายหลงจากการใหประมาณ 6 ชวโมง การให dextran อาจรบกวนกระบวนการแขงตวของเลอด และการท างานของเกลดเลอด นอกจากนอาจเหนยวน าใหเกดภาวะ anaphylactic shock ได Dextran 40 มน าหนกโมเลกลประมาณ 40,000 ดาลตน ท าใหประสทธภาพในการท างานสนกวา แตผลขางเคยงภายหลงจากการใหเหมอนกบ dextran 70

Pentastarch และ Hetastarch Pentastarch และ hetastarch มน าหนกโมเลกลประมาณ 250,000 – 400,000 ดาลตน ท าใหคงอยในหลอดเลอดไดนานกวา colloids ชนดอน ๆ โดยอยในหลอดเลอดไดนานประมาณ 24 – 36 ชวโมง นอกจากนยงมผลขางเคยงนอยกวาการให dextran อยางไรกตาม สารน าประเภท colloids สามารถใชในการเพมปรมาตรเลอดได แตไมมสารกระตนการแขงตวของเลอด (clotting factor) และ เกลดเลอด (platelets) เปนองคประกอบ นอกจากนยง

233

ปราศจากความสามารถในการขนสงออกซเจนดวย ดงนน จงใชไดในกรณทตองการเพม intravascular volume เทานน แตไมสามารถใชทดแทนผลตภณฑทมาจากเลอดได นอกจากช น ด ขอ งสารน าแ ล ว ต าแ ห น งแล ะว ธ ในการ ให ส า รน า (Routes of Fluid Administration) กมผลตอการรกษาสตวปวยทแตกตางกน ซงต าแหนงทใชในการใหสารน าแบงออกไดเปน 5 ชนดดงน

1. หลอดเลอดดา (intravenous) โดยปกตการใหสารน าทางหลอดเลอดด าเปนวธทดทสด เนองจากสามารถน าไปใชไดอยาง

รวดเรวในการแกไขภาวะชอกไดทนท โดยต าแหนงทนยมใช ไดแก jugular vein, cephalic vein และ saphenous vein ในกรณทสารน ามความเขมขนไมเกน 600 mOsm/L เชน สารพวก crystalloids และ colloids โดยทวไป สามารถใหไดในหลอดเลอดทกประเภท แตหากมความเขมขนเกน 600 mOsm/L เชน การใหสารอาหารเขาทางหลอดเลอด ควรจะใชหลอดเลอดด าขนาดใหญ เชน jugular vein เนองจากการใหในหลอดเลอดขนาดเลกจะกอใหเกดโอกาสเสยงตอภาวะ thrombophlebitis ได

2. กระดก (intraosseous) การใหสารน าเขากระดกเหมาะส าหรบลกสตวหรอสตวขนาดเลกทไมสามารถใหสารน าเขาทาง

หลอดเลอดด าได สามารถใหยาตาง ๆ เชน adrenaline, atropine, sodium bicarbonate, antibiotics และ corticosteroid เขาทางวธนไดเชนเดยวกน ต าแหนงทนยมใชคอ tibial tuberosity, proximal medial tibia, wing of ilium หรอ ischium, greater tubercle of the humerus และ trochanteric fossa of femur

3. ใตผวหนง (subcutaneous space) การใหสารน าเขาใตผวหนงบรเวณชวงหลงคอจะเปนบรเวณทสะดวกในการจดการ เนองจาก

สามารถใหในปรมาณมากโดยใชระยะเวลาไมนาน แตใหไดเฉพาะรายทขาดน าแบบไมรนแรงเทานน เนองจากหากสตวมการขาดน าอยางรนแรงจะท าใหเกดการหดตวของหลอดเลอดสวนปลายสงผลใหการดดซมน าในบรเวณนแยลง และไมสามารถใหในการแกไขภาวะฉกเฉนได เพราะตองใชเวลานานในการดดซมไปใช

4. ใหเขาทางชองทอง (intraperitoneal) การใหสารน าในชองทองจะถกดดซมไดอยางรวดเรว แตอาจท าใหเกดการทมทะลอวยวะภายใน

ชองทองได อาจใหในกรณทเปนลกสตวขนาดเลก และไมสามารถใหสารน าเขาทางหลอดเลอดด า หรอทางกระดกได

5. ใหโดยการกน (oral administration) สามารถใหสารน าโดยการกนได หากการท างานของล าไสยงปกตดอย ควรใหในปรมาณครงละ

นอย ๆ แตแบงใหจ านวนหลาย ๆ ครงตอวน จากการศกษาเรองการใหสารน าบ าบด จะพบวาชนดของสารน าท เหมาะสมทสดในการใช

ประกอบการรกษาสตวทปวยเปนโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส ไดแก สารน าประเภท crystalloids เนองจากสารน าชนดนมคณสมบตทเหมาะสมในการทดแทนน าในสวนทสญเสยไปจากการอาเจยน และ/หรอ ทองเสยอยางรนแรง เพอปองกนการเกดภาวะขาดน าในรางกาย โดยชนดของสารน าทเหมาะในกรณน ไดแก Lactated Ringer’s solution หรอ Acetar

234

นอกจากนยงพบวาต าแหนงทใชในการใหสารน าทเหมาะสมและเปนมาตรฐานของการรกษาภายในโรงพยาบาลสตว คอการใหสารน าเขาหลอดเลอดด า เพราะเปนวธทสามารถแกไขภาวะขาดน าไดรวดเรวและมประสทธภาพสง และยงสามารถใหสารอาหาร วตามน และยาบางชนดทระคายเคองและแสบมากเวลาฉดเขาใตผวหนง หรอฉดเขากลาม ชวยลดความเจบปวดแกสตวจากการฉดยาได

จากการศกษาของ Venn และ คณะ (2017) ไดศกษาเปรยบเทยบรปแบบการรกษาระหวางสนขปวยทรกษาตวอยประจ าในโรงพยาบาล (inpatient) กบ สนขปวยทพกรกษาตวอยนอกโรงพยาบาล (outpatient) ซงมผลตอระยะเวลาการรกษา และการรอดของสนขปวยจากโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส โดยสนขทงสองกลมไดรบการตรวจวนจฉยจากอาการทางคลนก และการตรวจดวยวธ ELISA ตอเชอพารโวไวรสใหผลบวก (positive) กบการทดสอบ ซงสนขทงหมดจะไดรบการตรวจรางกายอยางละเอยด ไดแก การตรวจวดอณหภม การวดชพจร การวดอตราการหายใจ และสภาวะการขาดน า (% dehydration) ไดรบการตรวจเลอด โดยมการตรวจวเคราะหคาเมดเลอด หรอ complete blood count (CBC), blood gas และ อเลคโทรไลต, คาเมดเลอดแดงอดแนน (packed cell volume) และพลาสมาโปรตน (plasma protein) นอกจากนยงท าการตรวจอจจาระดวยเทคนค double centrifugal fecal floatation

สนขทงสองกลมในตอนแรกกอนทจะเขาสกระบวนการทดลอง จะไดรบการรกษาทโรงพยาบาลเบองตนกอน โดยท าการแทงเขมใหน าเกลอเขาเสน เพอปรบสภาพรางกายโดยการใหสารน าชนด crystalloid ซงปรมาณของสารน าทใหจะอยทประมาณ 15 – 45 มลลลตร/กโลกรม โดยประเมนจากการตรวจทางคลนก และปรมาณทสญเสยไปจากการอาเจยน ทองเสย ในรายทมภาวะน าตาลในเลอดต า (hypoglycemia) จะมการเตม 25% dextrose ปรมาณ 1 – 2 มลลลตร/กโลกรม เขาหลอดเลอดด า จนเมอสตวอยในสภาวะคงทแลว (stable) และมสญญาณชพดขน ซงพจารณาจากอตราการเตนของหวใจ ความแรงของชพจร สภาพจตใจ สเยอเมอก และ capillary refill time จากนนสตวทงสองกลมจะเรมเขาสกระบวนการทดลองตอไป การแบงกลมสนขท าโดยวธการสมเลอก (random)

สนขปวยในกลม Inpatient (IP) จะไดรบการรกษาโดยการใหสารน าชนด crystalloid เขาหลอดเลอดด า (Intravenous) ดวยปรมาณของสารน าส าหรบการรกษาสตวปวยคอ 120 มลลลตร/กโลกรม/วน โดยค านวณไดจากปรมาณสารน าดงตอไปน

1. ปรมาณสารน าทสตวตองการในการรกษาสภาพปกตในรางกายตอ 1 วน (maintenance fluid) ซงโดยปกตประมาณ 40 – 60 มลลลตร/กโลกรม/วน

2. ปรมาณน าทสญเสยแบบตอเนอง (ongoing loss) ประเมนจากปรมาณและความถของการอาเจยน และ ทองเสย

3. เปอรเซนตการขาดน าในรางกาย (% dehydration) ส าหรบสนขปวยทอยในกลม outpatient (OP) ซงจะไดรบสารน าชนด crystalloid ในปรมาณ

120 มลลลตร/กโลกรม/วน เชนเดยวกนกบสนขปวยในกลม inpatient แตตางกนตรงวธและต าแหนงของการใหสารน า โดยสนขในกลม outpatient จะไดรบสารน าเขาใตผวหนง (Subcutaneous) โดยแบงใหครงละ 30 มลลลตร/กโลกรม ทก 6 ชวโมง

ผลการศกษาพบวาอตราความส าเรจโดยรวมของรปแบบการรกษาของสนขในกลม inpatient อยท 90% (จ านวนสนขทรอดชวต 18 ตวจากสนขทงหมด 20 ตว) และส าหรบในกลม outpatient อตราความส าเรจอยท 80% (จ านวนสนขทรอดชวต 16 ตว จากสนขทงหมด 20 ตว) ซงผลการศกษาไมมความแตกตางอยางมนยส าคญทางสถต (P = 0.66)

235

อยางไรกตามการใหสารน าทเหมาะสมกบสตวปวยมผลตอความส าเรจในการจดการและการรกษาสตวปวยทตดเชอพารโวไวรส โดยจะเหนไดวาสตวปวยทงสองกลมจะตองไดรบการใหสารน าโดยการใหน าเกลอเขาหลอดเลอดด ากอนเพอปรบสภาพสตว เพราะการดดซมน าเกลอทบรเวณใตหนงจะมประสทธภาพนอยมากในสตวปวยทมสภาวะขาดน าอยางรนแรง เนองจากหลอดเลอดสวนปลายเกดการหดตว (peripheral vasoconstriction) แตการใหน าเกลอเขาหลอดเลอดกอนจะชวยใหการดดซมน าเกลอใตผวหนงมประสทธภาพมากยงขน นอกจากนอณหภมของรางกายกมผลตอการดดซมน าเกลอใตผวหนง เนองจากภาวะอณหภมรางกายต า (hypothermia) ท าใหหลอดเลอดสวนปลายหดตว สงผลใหการดดซมและการกระจายตวของน าเกลอใตผวหนงท าไดลดลง

ซงการศกษานไดสอดคลองกบการศกษาของ Prittie และ คณะ (2004) ซงไดกลาวถงสนขทตดเชอพารโวไวรสแตแสดงอาการของโรคไมรนแรงมาก สามารถใหการรกษาแบบ outpatient ได โดยการใหสารน าเขาใตผวหนง ในขณะทสนขทตดเชอพารโวไวรสและแสดงอาการทางคลนกรนแรง เชน อาเจยน และทองเสยเรอรง มภาวะขาดน าอยางรนแรง มไขสง ปวดเกรงทอง สนขกลมนควรไดรบการรกษาแบบ inpatient โดยการใหสารน าเขาหลอดเลอดด า เนองจากการใหสารน าเขาใตผวหนงในสนขกลมนไมคอยมประสทธภาพ รางกายดดซมน าเกลอไดไมด และสตวปวยยงมการสญเสยน าจากรางกายไปกบอาเจยน และทองเสย ดงนนจงสงผลเสยท าใหอาการของสตวปวยทรดลง และในบางกรณมภาวะภมคมกนบกพรองมาก การใหน าเกลอใตหนงอาจสงผลใหเกดการตดเชอตรงบรเวณทใหน าเกลอได และสารน าทคณะผศกษาแนะน าใหใชในการรกษาโรคล าไสอกเสบ คอ สารน าชนด crystalloids เชน lactated Ringer’s solution เนองจากชวยทดแทนการขาดน าและปรบสมดลของอเลคโทรไลตไดอยางมประสทธภาพ

ขอสรปและขอเสนอแนะ การใหสารน าบ าบดในการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสจะตองพจารณาจากสภาพอาการทางคลนกของสตวปวย รวมถงการตรวจเลอดและคาชวเคมของเลอด เพอชวยในการประเมนความรนแรงของโรค และวางแผนการรกษาตอไป โดยสตวตดเชอทไมไดแสดงอาการทางคลนกรนแรงมากนก อาจพจารณาใหสารน าเขาใตผวหนงแทนได เนองจากสภาพรางกายยงคงดอย การดดซมน าจากบรเวณใตผวหนงเขาสรางกายยงคงมประสทธภาพด ซงวธการรกษาแบบน สตวปวยไมจ าเปนตองนอนรกษาตวอยทโรงพยาบาลซงคาใชจายในการรกษาคอนขางสง จงเหมาะกบเจาของสตวทมปญหาเรองคาใชจายและเปนอกทางเลอกหนงในการรกษา ส าหรบสนขตดเชอทแสดงอาการทางคลนกรนแรง ควรพจารณาใหสารน าบ าบดเขาหลอดเลอดด าในเบองตน เพอปรบสภาพสตวปวยและชวยใหสตวปวยพนจากภาวะวกฤต และเมอสตวปวยอาการดขนและอยในสภาวะทคงทแลว อาจเปลยนการรกษามาใหสารน าเขาใตผวหนงแทนไดเชนเดยวกน นอกจากนควรเลอกชนดของสารน าใหเหมาะสมกบสภาวะของสนขในขณะนน โดยทวไปแนะน าใหใชสารน าชนด crystalloids ในการรกษาสภาวะขาดน าและปรบสมดลของอเลคโทรไลตใหปกต

236

เอกสารอางอง รงโรจน โอสถานนท. การใหสารน าอยางถกตองและเหมาะสม ส าหรบสตวแพทย. สมาคมผประกอบการ

บ าบดโรคสตวแหงประเทศไทย. หนา 35 – 43 Kalli I, Leonidas LS, Mylonakis ME, et al. Factors affecting the occurrence, duration

of hospitalization and final outcome in canine parvovirus infection. Res Vet Sci 2012; 155: 1 – 12.

Prittie J. Canine parvoviral enteritis : a review of diagnosis, management, and prevention. J Vet Emerg Crit Care 2004; 14(3): 167 – 176.

Tiwari SK, Kashyap DK, Kaushal GD. Haemato-Biochemical evaluation and Therapeutic Management of Canine Parvo Virus (CPV) Infection – A report of three puppies. Intas Polivet 2013; 14(1): 157 – 159.

Venn EC, Preisner K, Boscan PL, et al. Evaluation of an outpatient protocol in the treatment of canine parvoviral enteritis. J Vet Emerg Crit Care 2017; 27(1): 52 – 65.

237

ผลกระทบของการฉดฮอรโมนเพอคมก าเนดตอภาวะมดลกอกเสบในสนขและแมว Effects of contraceptive hormonal abuse on canine and feline pyometra ผวจย วศณ วงษถา อาจารยประจ า คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

ดร.กฤษณะ ตาอาย อาจารยประจ า คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ

ปจจยทสงผลตอการเกดภาวะมดลกอกเสบ ไดแก การผสมพนธ การสอดทอผสมเทยม สตวแก แตสาเหตหลกทเปนปญหาสวนใหญ คอการฉดฮอรโมนโปรเจสเตอโรนหรอท เรยกวาการฉดยาคมเพอวตถประสงคในการคมก าเนดชวคราวและความเขาใจทคลาดเคลอนในการใชฮอรโมนโปรเจสเตอโรนทผดวธสงผลกระทบใหสตวเลยงในประเทศไทยเกดภาวะนเปนจ านวนมาก จนเปนปญหาทพบไดเปนประจ า ดงนนบทความนจะชใหเหนถงปญหาการใชฮอรโมนโปรเจสเตอโรนเพอควบคมประชากรสตวเลยง ซงถาใชผดวธกจะสงผลกระทบและเหนยวน าท าใหเกดภาวะมดลกอกเสบไดในทสด และหากจ าเปนตองใชจะใชอยางไรใหเกดผลขางผลขางเคยงนอยทสด ซงการคมก าเนดแบบถาวรหรอการท าหมนคอทางออกทดทสดและลดอตราการเกดเนองอกเตานมและลดปญหาจากพฤตกรรม เชน การปลอยกลน การปสสาวะไมเปนท ลดอาการกาวรานและพฤตกรรมหนเทยวนอกบานไดอกดวย ค าส าคญ : การฉดฮอรโมน คมก าเนด อกเสบ บทน า

มดลกอกเสบ (Pyometra) เปนภาวะในทางคลนกทพบไดบอยทงในสนขและแมวทมผลกระทบโดยตรงตอความสมบรณพนธของสตว แตสตวกยงสามารถมวงรอบการเปนสดตามปกต บางทเรยกวา “Pyometritis” เปนผลทตยภมทเกดขนจากกระบวนการตดชอภายในมดลก เกดการสะสมหนองภายในโพรงมดลก พบไดท งในลกษณะเฉยบพลนและเรอรง ในชวง Diestrus โรคนมกพบรวมกบ Cystic endometrial hyperplasia (CEH) ใ น ร ป แ บ บ Cystic endometrial hyperplasia – pyometra complex โดยล า พงของ CEH อาจพบวาท า ให เกดความผดปกต ในรปของ Hydrometra ห รอ Mucometraเทานน โพรงมดลกเปนหนองนโดยทวไปจะพบในสนขอายมาก สวนใหญจะมากกวา 6 ป แตอาจพบไดตงแตอายประมาณ 2 ปขนไป

อาการทางคลนก โพรงมดลกเปนหนอง แบงออกเปน 2 แบบคอ 1. แบบปากมดลกเปด (Open / Overt pyometra) จะม discharge ไหลออกมาทางชอง

คลอด ซงอาจจะพบวามสเปนเลอดปนมกหนองเปนแบบทพบไดเปนสวนใหญ 2. แบบปากมดลกปด (Closed / Covert pyometra) จะพบนอยกวาแบบแรก (15–30%) ไม

พบสงคดหลงไหลออกมาทางชองคลอด แตอนตรายทเกดขนในสตวปวยจะมากกวาแบบแรกเนองจากมการ

238

คงคางของ สงคกหลงในโพรงมดลก มผลท า ใหเกดการดดซมพษไดมากขนและยงมโอกาสเกดกรณมดลกแตกไดงายกวามากสตวปวยจะเรมอาการภายใน 1–12 สปดาหหลงจากระยะเปนสด ซงอาการปวยจะรนแรงเพยงใดขนอยกบ

1. ระยะเวลาของการปวย 2. รปแบบของโรควาเปนแบบปากมดลกปดหรอเปด 3. ความรนแรงของการตดเชอแบคทเรย (ชนดของเชอแบคทเรย โดยเฉพาะทมการขบสารพษ

ออกมา เปนตน) 4. ภาวะตดเชอในรายทไมไดรบการรกษาจะพบภาวะแทรกซอนอยางรายแรงจากภาวะกรวยไต

อกเสบ แบบทตยภมและภาวะไตวาย

อาการทวไป คอมกมเมอกไหลออกจากชองคลอด ซงปรมาณน าเมอกทไหลออกจากชองคลอดขนอยกบความ

เปดกวางของปากมดลก ลกษณะของน า อาจจะเปนหนองขนสเหลอง เหลอง เขยว เหลองเทาหรอน าตาล อาจจะมเลอดปนเปนสช าเลอดซ าหนอง และมกลนเหมน ชองทองขยายตง มดลกขยายใหญและมสภาพรางกายขาดน า จะเปนอาการทพบเหนเปนสวนใหญ นอกจากนจะพบวาอณหภมรางกายจะสงมากในรายทเปนแบบมดลกปด แตแบบปากมดลกเปดมกจะปกต แตในรายทเกดโลหตเปนพษอยางรนแรงหรอมภาวะเลอดตดเชอ เนองจากการตดเชอแบคทเรยแทรกซอนแลวตามดวยอาการชอก อณหภมรางกายอาจต ากวาปกต ซม เบออาหารออนเพลย อาเจยน ทองเสย ดมน ามาก ปสสาวะบอย ชอบปสสาวะตอนกลางคน น าหนกลดลงอวยวะเพศภายนอกบวมน าหรอขยายใหญ โลหตจาง โลหตเปนพษ (มภาวะรางกายขาดน าอยางรนแรง โคมา และตายในทสด)ในการตรวจโดยการคล า ผานผนงหนาทอง จะตองท า ดวยความระมดระวง เพราะมดลกในระยะนคอนขางเปอย อาจท า ใหบาดเจบและฉกขาดงาย

พยาธก าเนด ในภาวะทสนขไมไดตงทอง ระยะ Diestrus ปกตของสนขจะมระยะเวลาประมาณ 70 วน มดลกจะ

อยภายใตอทธพลของฮอรโมนโปรเจสเตอโรน ทสรางมาจากคอรปสลเตยมของรงไขโปรเจสเตอโรนมผลท า ใหตอมตาง ๆ ของเยอบมดลก (Endometrial gland) เจรญ และสะสมอาหารไวในมดลก (Uterine milk) เพอใหตวออนเจรญเตบโต ในกรณทมการฝงตวของตวออนเยอบมดลกจะเกดการหนาตว (Endometrial hyperplasia) เพอเตรยมไวใหรกเกาะตว มดลกจะไมมการบบตวและปากมดลกปดลง CEH เกดขนเนองจากความผดปกตของมดลกทตอบสนองตอฮอรโมนโปรเจสเตอโรนและ/หรอโปร เจสเตอโรนในลกษณะทมากเกนไป ในระยะเวลานาน หรอไมเหมาะสม มขอสงสยวาท า ไมสนขบางตวจงมการตอบสนองในดานทเกดเปนพยาธสภาพในขณะทตวอนกลบไมเปนอะไร ระดบความเขมขนของโปรเจสเตอโรนในซรมระหวงสตวปวยกบสตวปกตกไมไดมความแตกตางกน ดวยเหตนจงเกดแนวคดวา CEH อาจจะสมพนธกบความผดปกตในตวรบทกลามเนอชน Endometrium ตอฮอรโมนเอสโตรเจน และ/หรอ โปรเจสเตอโรน Endometrial hyperplasia สามารถเกดขนโดย มเอสโตรเจนรวมหรอไมรวมกบโปรเจสเตอโรนกได แตในทางกลบกนเอสโตรเจนเพยงอยางเดยวกไมสามารถท า ใหเกด CEH ทงในสนขและแมวได การใชเอสโตรเจนเพอปองกนการตงทองทไมพงประสงคกยงเปนสงทนาเชอถอ ถาใหในระยะเวลาทเหมาะสม จากการศกษาพบวาถาหากใหเอสโตรเจน (ECP) ในระยะ Diestrus ในสนขจะเกดโพรงมดลกเปนหนองถงรอยละ 25 ซงสถานการณนจะพบในแมสนขทไดรบการผสมชาในชวงเปนสดแลวน า มาพบสตวแพทยใน 1 หรอ

239

2 วนตอมาเพอท า Mismating Endometrial hyperplasia จะพบบอยในแมวทอายมากกวา 3 ปทยงไมเคยไดรบการผสมและแมวทอายมากกวา 5 ป ส าหรบแมวโดยลกษณะทางระบบสบพนธ จะไมใชปจจยทท า ใหเกดEndometrial hyperplasia อยางไรกตามลกษณะ Hyperplasia, Hypertrophy ของตอมตาง ๆ ในเยอบมดลกชน Endometrium มการสรางและอาจสะสมของเหลวทปลอดเชอในตอมและภายในโพรงมดลกในลกษณะ Mucometra หรอ Hydrometra ซงสตวจะแสดงอาการชองทองขยายและหรอมสงขบถายเปนเมอก ผานออกมาทางชองคลอดเทานน โดยไมมอาการปวยทางระบบใหเหนมการแทรกตวของลมโฟไซตและพลาสมาเซลลเขาไปในเยอบมดลก มดลกในลกษณะนไมเหมาะส าหรบการเจรญเตบโตของตวออน และพบวามดลกมมกสแดง ขบออกมาทางชองคลอด เมอสนสดระยะ Diestrus ระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนลดลง CEH จะคอยๆ สลายตวไป ภายใตอทธพลของฮอรโมนโปรเจสเตอโรน จะท า ใหกลามเนอเรยบทมดลกลดการบบตวลง จงเชอวาเปนภาวะทเอออ า นวยตอการตดเชอแบคทเรยแทรกซอนไดงายขน หากมการตดเชอแบคทเรย ซงนาจะเกดการตดเชอผานขนมาจากชองคลอดในชวงทปากมดลกเปดในชวงทเปนสดในภาวะทมมกปรมาณมากและสงคดหลงจากขบวนการอกเสบสะสมท า ใหสงทอยภายในโพรงมดลกผดปกตไปจนเกดโพรงมดลกเปนหนองขน เชอทตดมาจากชองคลอดจะเปนเชอทพบไดตามปกตในบรเวณด งกล าวอย แล ว ซ ง เช อท พบมากท ส ด ค อ E. coli รองลงมาไดแ ก Hemolyticstreptococcus, Staphylococcus, Klebsiella, Pasteurlla, Pseudomonas, Proteus, Moraxella และแบคทเรยหลายชนดรวมกน โพรงมดลกเปนหนองในแมวมกจะไมมความสมพนธกบการตดเชอFeline Leukemia Virus หรอ Feline Immunodeficiency Virus

พยาธก าเนดทไต สาเหตทกอความผดปกตในการท า งานของไตในโรคโพรงมดลกเปนหนอง ยงไมเปนทเขาใจนกแต

เทาททราบ คอ เกดจากปจจยกอนทจะมาสไต และภาวะของโรคไตทสตวไดประสบอยกอนแลว ตวอยางเชน ภาวะการขาดน าของโรคนอาจจะมสาเหตมาจากการขาดการไหลเวยนของเลอดผานไต แลวมผลท า ใหเกด Prerenal azotemia เกดเปน Membrano- prolifeative glomerulonephropathy ทสมพนธกบโพรงมดลกเปนหนอง มผลท า ใหเกดการเกาะยดของImmune- complex ในผนงหลอดเลอดฝอยของกรวยไต (Glomerular capillary wall) และนอกจากนยงมการรบกวนจากสารพษทสรางจากแบคทเรย ซงจะไปมผลตอการท า งานของทอไต สวนรอยโรคทเกดขนทกรวยไตจะไมรนแรงเพยงพอทจะเปนสาเหตของภาวะไตวายเรมแรก อาการทสตวมความพยายามทจะปสสาวะบอย ๆ และการหายใจถขน เปนผลมาจากความไมสมดลยในการขบปสสาวะทมความเขมขนออกจากรางกาย ซงสามารถสงเกตไดจากการลดลงของ Renal concentration capacity แ ม ว าระด บ ข อ ง ADH ใน ก ระแ ส เล อ ด ม อย าง เพ ย งพ อ Medullay hypertonicity ทไตเสยไป ปสสาวะจะม Osmolarity ลดลง (ความถวงจ า เพาะต ากวา 1.010) รอยโรคทกรวยไตและความผดปกตอน ๆ จะกลบสภาวะปกต ถาโรคของมดลกไดรบการรกษาเรยบรอยแลว

พยาธสรรวทยาของโรคในระบบอน ๆ การสะสมของนวโทรฟลในมดลก ซงเปนผลมาจากการสรางเมดเลอดขาวเพมขนมามากท าใหเกด

สภาวะความเปนพษอยางรนแรงในสตว ซงจะเปนสาเหตน า ของ Non-regenerative anemia ตามมา เนองจากมการกดการท า งานของไขกระดก การเพมขนของระดบ Myeloiderythroid ratio ท า ใหเกดการงอกเกนของ Myeloid element สวน Extrame-dullary myelopoiesis อาจเกดขนทตบ มาม และตอม

240

หมวกไต เพราะมความตองการเพมจ านวนนวโทรฟลอยางมาก ในรายทเกดความเปนพษจะมผลท าใหชน Cortex ของตอมหมวกไตฝอไปและเกดเลอดออกในชน Medulla

พยาธคลนก คาทางโลหตวทยาและผลการตรวจปสสาวะสามารถใชตรวจหาความผดปกตของขบวนการเมตาโบ

ลซมทสมพนธกบการตดเชอทมดลกและ ภาวะตดเชอในเลอด และใชประเมนการท างานของไตในรายทเปน CEH อยางเดยว คา CBC อาจจะปกตเพราะไมมการตดเชอ โรคนจะมผลกระทบตอจ า นวนเมดเลอดขาว แตจ านวนเมดเลอดขาวรวมมกจะมความผนแปรมากและยงมความผนแปรในแตละรายอกดวย โดยจะพบตงแตภาวะทเมดเลอดขาวต าไปจนถงมเมดเลอดขาวสงผดปกต ดงนนการประเมนสภาพสตวจากคานเพยงอยางเดยวจะไมเพยงพอ โดยทวไปมกเปนแบบ Suppurative หรอ Purulent inflammation เมดเลอดขาวโดยเฉพาะ นวโทรฟล และโมโนซยตมกจะเพมขน และมลกษณะ Left shift โดยเฉพาะในรายทเปนแบบปากมดลกปด จะมจ านวนเมดเลอดขาวรวมอาจจะสงถง 100,000–200,000 เซลลตอลกบาศกมลลเมตร และ Left shift แตในรายทมภาวะเลอดตดเชอ เมดเลอดขาวอาจจะปกตหรอนอยกวาปกต ซงจะแสดงถงอนตรายทเกดขนหลงจากผาตดเอามดลกเพอรกษาโพรงมดลกเปนหนองออกไปแลว พบวาเมดเลอดขาวทมจ านวนมากมายกอนการผาตดจะยงคงสงอยหลายวนกอนทจะลดลงเปนปกต ทง นเพราะเกดจาก Medullary และ Extramedullary myelopoiesis ยงมผลตอเนอง สภาพ Normocytic, Normochromic nonregenerative anemia ในระดบออนถงปานกลางจะพบไดเกอบทกราย ในบางรายทเปนระดบออนอาจจะไมสามารถบงบอกไดชดเจนนก เพราะสตวมกจะมรางกายสญเสยน ารวมดวย ในกรณของแมวจะมความผดปกตทางชวเคมในซรมนอยกวา 1/3 เทานน โดยทวไปทงสนขและแมวจะมโปรตนในกระแสเลอดสงเกนกวาปกตในระดบปานกลาง โดยคาโปรตนรวมจะประมาณ 7.5–10.00 กรม/ดล. โดยเฉพาะกลอบลนในเลอดจะสงขน เปนผลมาจากภาวะรางกายสญเสยน าและเกดจากการกระตนของแอนตเจนอยางเรอรงของระบภมคมกนโรคของรางกายในสนขจะพบโปรตนปนออกมากบปสสาวะ ทงสนขและแมวจะมภาวะ Azotemia ซงคา BUN หรอ creatinine ในซรมอาจจะสงขน เพราะภาวะรางกายสญเสยน าและการรบกวนการท างานของไต นอกจากนอาจจะพบการตดเชอของทอทางเดนปสสาวะดวยและอาจจะพบวาเอนไซม Alanine aminotransferase และ Alkaline phosphatase เพมขนในระดบเลกนอยถงปานกลาง (พบไมบอยนก) เนองจากมการท า ลายเซลลตบ ภาวะเลอดเปนพษ และการไหลเวยนของเลอดภายในตบลดลง ท าใหเซลลขาดออกซเจนไปเลยง เปนผลมาจากรางกายมภาวะการขาดน า ซงจะพบไดเปนสวนใหญในสนข

การวนจฉย โพรงมดลกเปนหนองในสนขจะวนจฉยไดงายกวาในแมว และขอส าคญของการวนจฉยแยกโรคคอ

ตองแยก CEH และโพรงมดลกเปนหนอง ออกจากลกษณะการตงทองปกต โดยเฉพาะระยะแรก ๆ ของการตงทอง

1. ประวตสตวปวย อาการทางคลนกทเรมขนในชวงเวลาทไดรบการกระตนจากฮอรโมนโปรเจสเตอโรนและผลการตรวจกายภาพตาง ๆ

2. การถายภาพทางรงส โดยปกตเราสามารถเหนมดลกไดจากภาพถายทางรงส ในสตวปกตทตงทองได 4 สปดาหจนกระทงหลงคลอดแลว 2-3 เดอน ถาหากเหนมดลกในชวงเวลาอนๆทนอกเหนอจากนจะถอวาเกดความผดปกต ซงจากการถายภาพทางรงสบรเวณชองทองจะพบลกษณะ Homogeneous

241

tubular structure ของเหลวทอยภายในมดลกจะทบรงส และจะเหนขดของล า ไสถกดนไปขางหนา ดงรปท 7 หากพจารณาจากขนาดมดลก บางรายงานกลาววาขนาดของมดลกทเปนโพรงมดลกเปนหนองจะมขนาดใหญกวาขนาดของมดลกทตงทองตามปกต ณ ระยะเวลาเดยวกน ในกรณทสงสยวาจะเกดโพรงมดลกเปนหนอง วธนกเปนอกวธหนงทใชประกอบการตรวจวนจฉยไดเชนกน แตในสภาวะทเปนจรงการยนยนจากขนาดมดลกเพยงอยางเดยวกไมอาจแยกแยะความแตกตางได ดงนนการดภาพถายทางรงสจะตองค านงถงประวตสตวปวย อาการทางคลนกและรายละเอยดของขอมลในสวนอน ๆ ซงควรจะรวมไปถงผลการตรวจทางพยาธคลนกดวย ดงในกรณทเกดมดลกแตกแลวเกดเยอบชองทองอกเสบตามมา หรอโพรงมดลกเปนหนองแบบปากมดลกเปด หนองจะไหลออกมาทางชองคลอด อาจจะท า ใหมองไมเหนหรอมดลกไมชดเจนจากภาพถายทางรงส นอกจากนลกษณะภาพทางรงสในกรณทมดลกแตกอาจจะท า ใหสบสนกบในรายทเปนทองมาน

3. การใชอลตราซาวด ลกษณะภาพจะสามารถแยกความแตกตางระหวางตวออนและของเหลวทสะสมอยในโพรงมดลกได เพราะถาหากเปนการตงทองจรงเครองมอชนดนสามารถตรวจไดโดยเฉพาะในชวง 10 วนแรกหลงผสมและยงบงบอกการมชวตรอดของลกในมดลก โดยดจากการเตนของหวใจและการเคลอนไหวหลงจากวนท 24 และ 30 ตามล าดบ นอกจากนยงใชตรวจลกษณะทเปน CEH และสภาวะทองมารทเกดจากมดลกแตกไดเชนกน

4. คาทางพยาธคลนกตาง ๆ

การรกษา การรกษาโพรงมดลกเปนหนองควรท า โดยเรวทสดเทาทสภาพสตวจะกระท า ได และตองท าดวย

ความระมดระวง เพราะภาวะเลอดเปนพษ หรอ Endotoxemia สามารถเกดขนกบสตวไดทกขณะ การรกษามอย 2 แบบ คอ การรกษาทางอายรกรรมและทางศลยกรรม ทงนขนอยกบสภาพพนฐานของอาการทางคลนกของสตวปวย และความตงใจของเจาของในการทจะเกบสตวไวเพอขยายพนธตอไป

1. การรษาทางอายรกรรม การรกษาดวยวธนจะใชในรายทสตวปวยเปนแมพนธทเจาของตองการจะเกบไวเพอขยายพนธตอ ไปแตตองอธบายขนตอนในการรกษาใหเจาของสตวปาเขาใจเสยกอนวา ผลการรกษาอาจจะไมไดผลกไดและถงแมจะหายจากโรคกมแนวโนมทจะเกดปญหาในระบบสบพนธตามมาซงมโอกาสผสมตดยาก และใชเวลานานในการรกษา วธจะใหผลเปนทนาพอใจโดยเฉพาะในรายทเปนโพรงมดลกเปนหนองแบบปากมดลกเปด โดยกอนจะลงมอรกษาตองบ ารงสตวใหดและปรบสภาพรางกายสตวใหพรอม โดยการแกไขภาวะรางกายขาดน าโดยการใหสารน าทางเสนเลอดและเรมการใหยาปฏชวนะเสยกอน

ขนตอนในการรกษา มอย 3 ขอ ไดแก 1. การระบายและชะลางโพรงมดลก ยาทใชไดแก

1.1 ฮอรโมนเอสโตรเจน จะมฤทธท า ใหปากมดลกเปด กระตนใหกลามเนอมดลกหดตวมการขบหนองออกจากโพรงมดลก และยงชวยเพมความตานทานของมดลกตอการตดเชอแบคทเรย โดยอาจจะให Diethylstilbestrol (DIE) ในขนาด 1.0 มก. วนละ 2 ครง นาน 7 วนแลวใหในขนาดเดมวนละครง นาน 3 สปดาห สวนใหญอาการจะดขน แตในรายทเปนอยางรนแรงมกจะตองท า OVH หรออาจจะให Estradiol cypionate (ECP) มรายงานพบวา ECP จะมประสทธภาพในการรกษามากกวา DIE

1.2 ออกซโตซนและเออรกอตแอลคาลอยด ควรใชรวมกบเอสโตรเจนซงจะมฤทธเสรมกนในการเพมการบบตวของกลามเนอมดลกใหมการขบหนองออกโพรงมดลก โดยใหออกซโตซนขนาด 0.5 หนวย

242

สากล/กก. ฉดวนละครง และเออรกอตแอลคาลอยด (Ergonovinemaleate) ขนาด 0.2 มก. ฉดวนละ 2 ครง นาน 10 วน หรอจนกวาหนองจะถกขบออกจนหมด

1.3 พรอสตาแกลนดน (PGF 2α ) ซงจะมทงแบบทมาจากธรรมชาตและแบบสงเคราะห แบบทมาจากธรรมชาตในสนขจะใหในขนาด 0.25 มก./กก. สวนในแมว 0.1–0.25 มก./กก ฉดเขาใตผวหนงวนละ 1–2 ครง ตดตอกนนาน 3–5 วน จนกวามดลกจะปกต ซงจะดจากผลการถายภาพทางรงส พยาธคลนก และไมมน าเมอกไหลออกจากมาทางชองคลอด พรอสตาแกลนดนโดยปกตจะออกฤทธตามขนาด โดยตรงตอกลามเนอเรยบบรเวณ Myometrium เปนอนดบแรก รองลงมาคอบรเวณทางเดนอาหารทางเดนหายใจ และกระเพาะปสสาวะ จงหามใชในรายทตงทอง เปนโรคหอบหด (Asthma) และความผดปกตในทางเดนหายใจอน ๆ นอกจากนกยงมฤทธเกดการสลายของคอรปสลเตยมอกดวย จงเปนประโยชนในการรกษาโพรงมดลกเปนหนองในการก าจดแหลงโปรเจสเตอโรน ความไวของคอรปสลเตยมตอโพรสตาแกลดนจะขนอยกบอายของคอรปสลเตยมขนาดของพรอสตาแกลนดนทใหและระยะเวลาในการรกษา โดยคอรปสลเตยมในระยะแรก ๆ จะไมตอบสนองตอพรอสตาแกลนดน และยงพบวามความผนแปรในการตอบสนองในสตวแตละตวอกดวย ส าหรบสนขจะมคาครงชวต (LD50 )=5.13 มก./กก แตในแมวไมมรายงาน เพยงแตมขอมลวา ถาใหในขนาด 5 มก./กก. แมวจะมอาการหายใจล า บาก อยางรนแรงรวมกบ Ataxia พรอสตาแกลนดนทมประสทธภาพสงอยางเชน Cloprostenol หรอ Fluprostenol กยงไมไดมการศกษาอยางเพยงพอถงความปลอดภยทจะใชกบแมว จากการใชยาในขนาดรกษาอาจพบอาการซงเปน ผลขางเคยงของการใชพรอสตราแกนดน

ผลขางเคยงของการใชพรอสตราแกนดน เชน Restlessness ตกใจงาย อาเจยน ไมรทศทาง กลามเนอสนพลว ปวดเบง ทองเสย หอบ มานตาขยาย/หดตว ถายอจจาระ มพฤตกรรมการสรางรง และโดยเฉพาะแมวจะมอาการสงเสยงรองบอย ๆ เลยขน สงเสยงคราง ซงจะพบไดบอยในระยะประมาณ 2–3 ชวโมงทนทหลงจากฉด แตในแมวจะสามารถพบภายใน 15 นาทหลงจากฉดและมกจะคอย ๆ ดขนภายใน 1 ชวโมง นอกจากนอาจเปนสาเหตท าใหมดลกฉกขาดได อยางไรกตามอาการไมพงประสงคดงกลาวจะลดลงในการฉดครงตอๆ ไป

ขอควรค านง ในการใชพรอสตาแกลนดนในการรกษา CEH-pyometra ในแมว มความส าคญมากกวาใน

สนขมอย 3 ประการ คอ 1. มดลกแตกแลวเกดเยอบผนงชองทองอกเสบตามมา จะเปนกรณทพบในแมวกอนไดรบ

การรกษาโพรงมดลกเปนหนองประมาณ 4% 2. กรณทเกดโพรงมดลกเปนหนองแลวมสภาวะมดลกบดรวมดวย ซงจะพบไดนอยมาก

ลกษณะเชนนจะเอออ า นวยใหมดลกแตกไดอยางมาก 3. สงทขบออกมาจากมดลกในแมวทเปนโพรงมดลกเปนหนอง มโอกาสทจะมลกษณะ

เหนยวเปนยาง ท า ใหขบออกไดยาก การรกษาโดยใชพรอสตาแกลนดนบางครงอาจจะตองใหนานมากกวา 5 วน ซงมขอสงเกต

อกอยางหนงคอ ในรายทตองใชระยะเวลาในการรกษานานขน หรอในรายทตองรกษาซ ากลบมพยากรณดานสขภาพและความสมบรณพนธดกวากลมทรกษานานเพยง 5 วน ภายหลงจากใหยาขนาดของมดลกควรจะลดลง มการขบสงขบหลงออกมามากขน แตในรายทเปน CEH รวมดวย ขนาดของมดลกอาจจะยงไมลดลงเปนปกตสามารถตรวจโดยการถายภาพทางรงส การใชอลตราซาวด หรอการตรวจคล า ผนงชองทองโดยเฉพาะในแมว ในกรณทขนาดของมดลกลดลง แตกลบไมมการขบสงขบหลงออกมาเพม และสตวแสดง

243

อาการปวดทอง จะบงบอกวามดลกอาจจะเกดการแตกมการฉกขาด นอกจากนอาจจะพจารณาจากปรมาณเมดโลหตขาว ซงจะกลบเปนปกตภายใน 10–14 วน และถาพบสงคดหลงจากชองคลอด เปนเวลา 10–14 วนหลงจากรกษาถอวาปกต หากอาการไมดขนและมดลกยงคงขยายอยควรรกษาซ าในชวง 2 เดอนถดมา ประมาณรอยละ30 ของสนขทผานการรกษาในครงแรก ตองรกษาดวยพรอสตาแกลนดนซ าในครงทสอง และประมาณครงหนงของแมสนขทผานการรกษาดวยวธนสามารถใหลกไดอก อยางไรกตามจากการเกบตวอยางเนอเยอจากแมวและสนขทประสบความส า เรจจากการรกษาโพรงมดลกเปนหนองดวยพรอสตาแกลนดน และสามารถตงทองได จะพบ CEH การเปลยนแปลงนอาจจะเกดขนในระหวางทเกดวงรอบการเปนสด มสนขอยนอยรายมากทเปนโพรงมดลกเปนหนองและตงทองไปดวย ในกรณนควรพจารณาใหยาปฏชวนะเพอชวยชวตลกและชะลอการรกษาโพรงมดลกเปนหนองไปจนกระทงถงเวลาคลอด

1.4 Mucolytic agent, Alevaire โดยการใชทอสอดผานปากมดลกแลวฉดสารชนดนเขาไปในโพรงมดลก ซงจะสะดวกมากส าหรบในรายทเปนแบบปากมดลกเปด เพอลดความเหนยวขนของหนองในมดลก จากนนจะชะลางดวยสารละลายปลอดเชออนๆ หลายๆ ครง ในรงสดทายใหลางดวยสารละลายยาปฏชวนะ สวนในรายทปากมดลกปดอาจจะตองใชเครองมอถางปากมดลกชวยขยาย นอกจากนยงมขอควรค านงในการท า คอ ตองระมดระวงการสอดทอหรอเครองถางปากมดลก ใหปฏบตอยางนมนวลเพราะเนอเยอโดยตลอดจะยยและฉกขาดไดงาย ซงอาจจะถงขนทะลผนงมดลกหรอปากมดลก จนเกดเยอบชองทองอกเสบตามมาไดงาย

2. การก าจดเชอแบคทเรยแทรกซอนในมดลก โดยใหยาปฏชวนะทไดจากการน าหนองไปเพาะเชอและทดสอบหาความไวของยา ซงนอกจากจะใหการรกษาทางระบบแลว สามารถใหเขาทางมดลกได

3. การก าจดแหลงของการสรางโปรเจสเตอโรน ซงเปนสาเหตน าของการเกดโรค ยาและออรโมนทจะใชในการรกษาคอ

3.1 พรอสตาแกลนดน (F series) นอกจากจะมฤทธท า ใหกลามเนอเรยบหดตวแลวฤทธทส าคญของพรอสตาแกลนดนอกอยางหนง คอ การสลายคอรปสลเตยม

3.2 เทสโทสเตอโรน จดประสงคทใชคอ การท า ใหรงไขฝอตว แตอาจจะผดวตถประสงคในแงของการรกษาประสทธภาพของการสบพนธ โดยให ในขนาด 25 มก. สปดาหละ 2 ครง มรายงานผลการรกษาวาสนขทปวย ประมาณ 70% มอาการดขนภายใน 3 สปดาห 30% ไมตอบสนองตอการรกษา

การประเมนความส าเรจในการรกษา ความส าเรจในการรกษาทางอายรกรรม จะพจารณาโดยรวมจาก

1. อาการลดลง (ปรมาณหนองทขบออกมา โดยเฉพาะในรายทปากมดลกเปดและขนาดของมดลกลดลง) มรายงานวาสนขและแมวทเปนแบบปากมดลกเปดประสบผลส าเรจ 93–100% สวนแบบปากมดลกปดในสนขประสบผลส า เรจ 34% แตในแมวไมมขอมล และถาหากรกษาภายใน 5 วน แลวอาการยงไมดขนหรออาการเกดซ าหลายสปดาห จะถอวาการรกษาดวยวธนไมประสบผลส าเรจ แนะน าวาใหรกษาดวยการผาตดเอามดลกและรงไขออก (Ovariohysterectomy, OVH)

2. ความสมบรณพนธของสตวปวยภายหลงการรกษา แบบปากมดลกเปดในสนขพบวามอตราการตงทอง 55–87 % และหลายรายยงสามารถมลกไดมากกวา 1 ครอกกอนจะกลบมาเปนอก ในแมว 71–86 % สวนแบบปากมดลกปด ในสนขมอตราการตงทองเพยง 34 %เทานน แตในแมวไมมขอมล

244

ในสนขภายหลงจากการท า การรกษาแลว หากสนขเปนสดแนะน า วาผสมพนธเลย เพราะสตวจะอยภายใตอทธพลของฮอรโมนโปรเจสเตอโรนครงหนง ในชวงระยะเวลาประมาณ 2 เดอนถาหากไมไดรบการผสม ซงจะเสยงตอการเกด CEH และโพรงมดลกเปนหนอง แตส าหรบในแมวอาจจะมความส า คญนอยลงไป เพราะในทางทฤษฏจะมการผลตฮอรโมนโปรเจสสเตอโรนออกมากตอเมอไดรบการกระตนใหเกดการตกไขเทานน

2. การรกษาทางศลยกรรม หลกส าคญของการรกษาดวยวธน คอ การเตรยมตวสตวใหพรอมแลวท า การผาตดเอารงไขและ

มดลกออก (Ovario-hysterectomy, OVH) ซงถอวาเปนทางเลอกในการรกษาโพรงมดลกเปนหนอง การยดระยะเวลาในการผาตดออกไปเพยงเพอรกษาพยงอาการ ซงจะกระท า กนในระยะสนเพอใหสภาพสตวดขนบาง สตวปวยเกอบทกรายมกจะตองรกษาดวยวธน มกใชในรายทไมใชขยายพนธตอไปในอนาคต และโดยเฉพาะสวนใหญในสนขทกลบเปนโรคนอกหลงจากรกษาและในแมวทผานการรกษาทางอายรกรรมมาแลว นอกจากนยงเปนทางเลอกทเหมาะสมทสดเพยงวธเดยวส าหรบสตวทปวยในขนวกฤต ปญหาอยางหนงทพบวาเปนสาเหตท า ใหสตวทเขารบการผาตดมอตราการตายสง คอ สตวไมไดรบการแกไขภาวะ Azotemia ใหเปนทเรยบรอยเสยกอนการผาตด

ขนตอนในการรกษามดงน คอ 1. การปรบสภาพรางกายสตว ตองรบแกไขสภาวะรางกายขาดน าโดยเรว (ภายใน 1–2 ชวโมง)

หากเปนไปไดควรจะตรวจหาอเลคโตรไลตในซรมและคาความเปนกรด-ดางเพอทจะใหสารละลายไดถกตอง แตถาไมสามารถตรวจกอนกอาจจ า เปนตองใชสารน าชนดมอเลคโตรไลตรวมในการให โดยการใหสารน าทางเสนเลอดด า เพอวตถประสงคทส า คญคอแกไขและปองกนภาวะชอคโดยมหลกอย 3 อยางคอ

1.1 ใหสงตาง ๆ (น าและแรธาตตาง ๆ) ตามความตองการ 1.2 รกษาระดบการไหลเวยนโลหตไปยงเนอเยอตาง ๆ ใหเพยงพอ โดยเฉพาะความจ า เปนท

จะตองรกษาระดบของการไหลเวยนเลอดผานไต (Renal blood flow, RBF) ใหสงทสด 1.3 ชวยลดภาวะแทรกซอนของไตและชวยใหการท า งานของไตดขน ท า ใหคงระดบอตราการ

กรองของกรวยไต (Glomerular filtration rate, GFR) ไว การใหยาในกลมยาขบปสสาวะ(Osmotic diuresis) เชน Hypertonic mannitol ขนาด 0.5–1.0 กรม/กก. เขาทางเสนเลอดด าสามารถเพมหรอรกษาระดบ RBF และ GFR เปนตน และการให 20–25% Mannitol ในระหวางหรอหลงผาตด อาจจะชวยปองกนภาวะไตวายอยางเฉยบพลนอยางไรกตามจะตองค า นงถงของเหลวและแรธาตทสญเสยไปในระหวางใหยาในกลมนเปนอยางมาก เพราะรางกายของสตวปวยเองกมสภาวะทรางกายขาดน าอยแลว

2. การควบคมการตดเชอหลกและการตดเชอแทรกซอน คอการใหยาปฏชวนะทออกฤทธกวางแบบฆาเชอ ทมประสทธผลตอเชอ E. coli จนกวาจะทราบผลทดสอบเชอทแนนอนรวมดวยซงอาจจะให Ampicillin ขนาด 20 มก./กก. ทก 8 ชวโมง หรอกน Cephalexin ขนาด 20–40 มก./กก. ทก 8 ชวโมง หรอ Cephalothin 15–25 มก./กก. (IV,IM หรอ SC) ทก 8 ชวโมงTrimethoprim-Sulfa 15–30 มก./กก. (PO, SC หรอ IV) ทก 12 ชวโมง

นอกจากนยงมยาปฏชวนะชนดอน ๆ ทไดผลดกบการตดเชอ E. coli ในระบบสบพนธ เชน Tetracycline, Chloramphenicol, Quinolones และ Aminoglycosides เปนตน แตยาเหลาน กลบไมคอยใหผลเปนทนาพอใจในโพรงมดลกเปนหนองในแมวส า หรบรายทเปนแบบรนแรงอาจใหยากลม Aminoglycoside (Amikacin หรอ Gentamicin) รวมกบ Penicillin หรอ Cephalexin เปนตน โดยปกตการใหยาปฏชวนะในการรกษาจะใหตดตอกนนาน 2–3 สปดาห ขอควรค า นงในกรณทใหยากลม

245

Aminoglycoside ควรใหหลงจากแกไขภาวะรางกายขาดน าแลว และใหเพยง 3–5วน อาการปวยหลงจากผาตดพบไดประมาณ 4–20% ในแมวอาการทนอกเหนอจาก เบออาหารคออาการทเกดจากภาวะโลหตเปนพษ

ภาวะแทรกซอนในการรกษาทางศลยกรรม ทอาจเกดขนจากการรกษาดวยวธน คอ 1. เยอบผนงชองทองอกเสบ เนองจากมการรวไหลของของเหลวในโพรงมดลกลงสชองทอง ซง

อาจจะเกดขนกอนหรอในระหวางผาตด จ า เปนตองลางชองทองดวยสารละลายปลอดเชออน ๆ ใหสะอาดแลวตามดวยสารละลายยาปฏชวนะลางชองทองอกครงหนงกอนเยบปด ในแมวพบวาเปนสาเหตถงตายประมาณ 26% ซงประมาณ 5 ใน 8 ราย จะตายทนทหลงจากผาตด โดยจะมความผดปกตของโรคทตบ ไต และภาวะโลหตจางรวมดวย

2. Stump granuloma หลงจากระยะฟนตว อาจมอาการอณหภมรางกายต ากวาปกตหรอ อตราการเตนของหวใจผดจงหวะ หรอทงสองอยางอยหลายวน ซงโดยทวไปสามารถแกไขโดยดแลแบบพยงอาการ (ใหสารน าและยาปฏชวนะ) มรายงานการเกด Uterine stump pyometra ในสนขทผานการรกษาโดยการท า OVH มากอน โดยสตวแสดงอาการซม เบออาหารและอวยวะเพศขยายใหญขน ภาพทปรากฎจากการตรวจดวยเครองอลตราซาวดคอ พบลกษณะคลายถงน าทบรเวณทตดกบกระเพาะปสสาวะ ผลการตรวจทางจลพยาธวทยาพบวาเนอเยอมลกษณะเชนเดยวกบรอยโรคทพบในโพรงมดลกเปนหนองในรายทปวยไมมากอาจจะท า การผาตดไดเลย โดยในขณะทท า การผาตดการใหสารน า Lactated Ringer’s ผสมกบโซเดยมไบคารบอเนต 7.5% 10 มล. ในสารละลาย 1 ลตร ในขนาด 15–25 มล.ตอปอนด นอกจากนควรใหเดกซาเมธาโซน 1.0–3.0 ตอปอนด หรอเพรดนโซโลนโซเดยมซคซเนต 2.5–5.0 มก. ตอปอนด เพอปองกนการชอค

การพยากรณโรค หากสตวปวยไดรบการรกษาอยาวถกวธและทนเวลามกจะมโอกาสทจะมอาการดขนเปนล าดบจน

กระทงหายเปนปกตด ซงทงนจะตองอาศยความเอาใจใสดแลของเจาของสตวในการสงเกตพบความผดปกตแตเนนๆ และความช า นาญของสตวแพทยทท า การตรวจรกษา เพราะสตวปวยสวนหนงทเขารบราชการรกษามกจะเปนมานานหลายรายทอาจจะมสภาไมคอยดนกจนตองท า ใหสญเสยความสามารถในการสบพนธไปในทสด และสตวทพบวามภาวะเปนเมดโลหตขาวต าและ Left shift หรอเกด Leukemoid reaction จะจดวาอยในสภาพทมโอกาสเสยงสงมาก

สาเหตหรอปจจยทมผลท าใหเกดภาวะมดลกอกเสบ 1. การผสมพนธ 2. การสอดทอผสมเทยม 3. เมอสตวมอายมากขนมดลกมกจะมความออนแอจงเปนสาเหตโนมน า ใหเกดการตดเชอไดงายขน 4. การไดรบฮอรโมนชนดตาง ๆ โดยเฉพาะโปรเจสเตอโรน

ซงในปจจบนสาเหตหรอปจจยโนมน าทท าใหเกดภาวะมดลกอกเสบเปนสวนมากคอการฉดฮอรโมน

โปรเจสเตอโรน เพอวตถประสงคในการคมก าเนดแบบชวคราว การใชฮอรโมนสงเคราะหโปรเจสเตอโรน (progesterone) หรอยาคมก าเนดทเราคนเคยกนเปนอยางในทางสตกรรมเพอวตถประสงคในการคมก าเนดแบบชวคราวในสนขและแมวเพศเมยนน ดเหมอนจะเปนเรองงายๆของเจาของสตว แตเปนเรองหนกใจของหมอเพราะกลวอาการขางเคยงทตามมา จนเราเชอกนวาการฉดยาคมก าเนดเปนยาตองหาม สตวแพทยไมควรใชเพอการคมก าเนดสนขและแมวอยางเดดขาด อยางไรกตามแมการผาตดท าหมนจะเปนวธคมก าเนดถาวรทดทสดทแนะน าใหเจาของสตวเลยง แตสตวแพทยคงปฏเสธไมไดวาเจาของสตวเลยงจ านวนหนงไม

246

ตองการผาตดท าหมนสนขและแมวดวยเหตผลทหลากหลายทงในดานความเชอ ศาสนา ทศนคตตอการท าหมนหรอ คาใชจาย เปนตน การใชฮอรโมนเพอคมก าเนดสนขและแมวเพศเมยแบบชวคราวจงเปนอกหนงทางเลอก การทหมอปฏเสธทจะใชยาคมทกกรณและไมใหขอมลทถกตองกบเจาของสตว ท าใหเจาของสวนหนงหาซอยาคมก าเนด (progesterone) ซงหาซอไดทวไปไมยงยาก เชนเดยวกบการซอวคซนมาฉดใหสตวเลยงเองทบาน การฉดยาคมใหกบสตวเองอยางรเทาไมถงการณโดยเจาของสตวทขาดความรความเขาใจในการใชยา กอใหเกดผลขางเคยงทรนแรงจนอาจท าใหสตวถงชวตได ปญหาทสตวแพทยพบไดบอย เชน การฉดยาคมใหสนขและแมวทตงทอง ท าใหไมเกดการคลอดเมอครบก าหนด ลกตายและเนาในทองตามมา หรอการฉดยาคมทนทเมอเหนสนขและแมวแสดงอาการเปนสด นบวาเปนการใชยาคมทเสยงตอการเกดภาวะมดลกอกเสบเปนหนองอยางมาก

โดยทวไปการใชฮอรโมนเพอควบคมการท างานของระบบสบพนธเปนเรองซบซอนแตไมยงยาก หากเขาใจถงกลไกการท างานของฮอรโมนทงระบบทเกยวของกน hypothalamo-pituitary-gonadal axis ซงมหลกการคลายคลงกนในสตวเลยงลกดวยนมและเปนพนฐานของการท างานดานระบบสบพนธ ดงนนกอนการตดสนใจเลอกใชฮอรโมนสงเคราะหแตละตวจงตองเขาใจถงกลไกการท างาน ต าแหนงทฮอรโมนสงเคราะหนนไปออกฤทธและผลขางเคยง (ระยะสนและระยะยาว) นอกจากนนสงทควรค านงถงตอมา คอ

1. ชนดของฮอรโมนสงเคราะหทเลอกใช ฮอรโมนกลมเดยวกน แตถามสตรโครงสรางทางเคมทตางกนกมประสทธภาพตางกนรวมไปถงระดบความรนแรงของผลขางเคยงทอาจเกดขนกแตกตางกนดวย

2. ประสทธภาพในการออกฤทธ ฮอรโมนสงเคราะหบางตวมประสทธภาพในการออกฤทธสงกวาฮอรโมนธรรมชาตนบสบหรอนบรอยเทา การเลอกใชจงควรทราบขอมลเบองตนดงกลาวเพอเลอกใชไดอยางเหมาะสม

3. ระยะเวลาในการออกฤทธ การใชฮอรโมนสงเคราะหบางชนด เชน GnRH agonist ในระยะสน (short-term) จะใหผลแตกตางกบการใชระยะยาว (long-term) ขนอยกบวตถประสงคในการใช

4. รปแบบการใช เชน ยาฉด ยากน หรอการฝงเขาใตผวหนง แตละรปแบบจะท าใหความถในการบรหารยาตางกนไป เชน ยากนหรอยาฉดอาจตองใหทกวน ในขณะทรปแบบการฝงใตผวหนงจะออกฤทธไดนานหลายเดอน

5. ปรมาณทใช ขนาดฮอรโมนทใชตอน าหนกตวสตวมความส าคญอยางมาก จ าเปนตองชงน าหนกสตวและค านวนขนาดการใชยาอยางถกตอง การใหปรมาณนอยเกนไปอาจไมไดผลและในทางตรงขามการใชมากเกนไปกจะเปนผลเสย ผลขางเคยงมความรนแรงเพมมากขนตามบรเวณทใชและอาจท าใหสตวเสยชวตได เชน การฉด oestradiol ปรมาณมากเกนไปในกรณ mismating จะมผลกดการท างานของไขสนหลงอยางมากและสตวอาจเสยชวตจากภาวะโลหตจางอยางรนแรง

6. ชวงของวงรอบการเปนสตว (anestrus proestrus estrus หรอ diestrus) นนมความส าคญอยางมากกบการพจารณาใชฮอรโมนสงเคราะหทกชนด เชน การฉดโปรเจสตน (progestins) เพอคมก าเนดจ าเปนตองทราบระยะของวงรอบการเปนสดเสมอโดยการซกประวต การตรวจรางกาย และการตรวจเซลลเยอบชองคลอดควบคกน การใหฮอรโมนสงเคราะหเขารางกายสตวจะไปมผลกระทบตอระบบฮอรโมนปกตในรางกายอยางหลกเลยงไมได ซงอาจสงผลเสรมฤทธกนมากเกนไปหรอหกลางกน มความเสยงทจะเกดผลขางเคยงสงขน

7. ระยะเวลาทใชอยางตอเนอง การใชฮอรโมนสงเคราะหอยางตอเนองเปนเวลานานไมเปนผลด เชน ไมแนะน าใหฉด progestins เพอคมก าเนดในสนขเพศเมยตดตอกนทก 5–6 เดอน เกน 3 เขม หรอใชนานเกน 2 ป เนองจากจะมความเสยงตอการเกดผลขางเคยงสงมาก (เนองอกเตานมและซสตทผนงเยอบโพรงมดลก)

247

โปรเจสเตอโรน การฉดโปรเจสเตอโรนสงเคราะหจะท าใหเกดการยบยงการหลง GnRH จาก hypothalamus และgonadotrophins โดยเฉพาะ FSH จาก pituitary gland ท าใหไมเกดการกระตนการท างานของรงไข progestins ทมใชทางสตวแพทยมหลายชนด แตทนยมใชในสตวเลกและสามารถหาไดไมยากนกในประเทศไทยคอ medroxyprogesterone acetate (MPA) และ proligestone ซงเปนรปแบบยาฉด MPA นนถกผลตออกมามชอการคาทแตกตางกน ในตางประเทศ MPA ทไดรบการจดทะเบยนใหใชเพอการคมก าเนดสนขเพศเมย เชน Promone-E แตในประเทศไทย MPA ทใชกนนนเปนตวยาทสามารถหาซอไดทวไปในรานขายยาคน โดยทวไป MPA จะมความเขมขน 50 mg/ml และอาจบรรจ 1 หรอ 3 ml ตอขวด ส าหรบ proligestone ตวทไดรบการจดทะเบยนในประเทศไทยเพอใชในสนขและแมว คอ Covinan® โดยเปนโปรเจสเตอโรนสงเคราะหทผานการวจยในสนขแลววาสามารถลดความเสยงของผลขางเคยงจากโปรเจสเตอโรนลงได ปจจยในการเลอกใช MPA หรอ proligestone นอกจากความเสยงของผลขางเคยงแลว ปจจยดานราคาของยาและรปแบบการฉดเพอใหไดผลกเปนสงทเจาของสตวค านงถง อยางไรกตามสตวแพทยควรใหขอมลทงหมด อธบายผลขางเคยงทอาจเกดขนและเลอกใชยาทปลอดภยกบสตวมากทสด ขนาดยาทใชในตารางท 1 ควรใชตามน าหนกสตวเสมอ การประมาณการใช MPA ทม เชน ใหฉด 1 ml ตอตว จะท าใหสตวขนาดเลกไดรบยามากเกนความจ าเปน และเนองจากผลขางเคยงของโปรเจสเตอโรนขนกบขนาดยาทใช ดงนนการใชยาคมเกนขนาดจะเปนผลเสยตอสตว มรายงานการเกด alopecia และ discoloration ของขนบรเวณทฉด การใช MPA จงมค าแนะน าใหฉดเขากลามมากกวาฉดเขาใตผวหนง ผลขางเคยงทอาจเกดขนจากการใชโปรเจสเตอโรน

1. ผลตอระบบสบพนธ เชน การเจรญทผดปกตของเยอบผนงมดลก (cystic endometrial hyperplasia; CEH) (รปท 1) และการเกดกอนเนองอกทเตานมโดยการเกดกอนผดปกตท เตานมนมอบตการณสงและอาจพฒนาเปน malignant tumour ตอไป

2. ผลตอรางกายทวไป เชน การกนอาหารเพมขน น าหนกตวเพม กนน ามากขน นสยเชองขน glucose intolerance เปนตน โดยผลเหลานจะหมดไปเมอหมดฤทธของยา ตารางท 1 ขนาดการใช Medroxyprogesterone acetate และ Proligestone ในสนขเละแมว

Bitch Queen 1. Medroxyprogesterone acetate

2.5 – 3 mg/kg IM every 5-6 months

2 mg/kg IM every 5 months

2. Proligestone 10-33 mg /kg SC every 3,4,5,5 months

10 mg/kg SC every 3,4,5,5 months

248

รปท 1 แสดงมดลกทมการเกดถงน าในเยอบโพรงมดลกในสนขพนธชส อาย 13 ป

หากจ าเปนตองใชจะใชอยางไรใหเกดผลขางผลขางเคยงนอยทสด 1. หามใชตดตอนานเกน 2 ป หรอฉดตดตอกนทก 5–6 เดอน เกน 3 เขม เนองจากการใชเปน

ระยะเวลานานจะกอใหเกดผลขางเคยงไดมาก หากเจาของตองการคมก าเนดสตวตอเนองเกน 2 ป ควรแนะน าใหผาตดท าหมน

2. หามใชในสนขอายมาก เนองจากสนขเพศเมยอายเกน 5–6 ปขนไป จะมอบตการณของการเกด CBH สงการใชยาคมจะท าใหพยาธสภาพรนแรงขน

3. หามฉดยาคมในสตวทองเนองจากจะท าใหสตวไมสามารถคลอดไดเมอครบก าหนดคลอดควรซกประวตใหมนใจวาสตวไมไดรบผสมมากอนและตรวจทองใหแนใจเสมอวาสนขหรอแมวไมตงทองแตในทางปฏบตการตรวจทองระยะตนอาจท าไดยากเจาของอาจพาแมวมาฉดยาคมเมอเหนแมวแสดงอาการเปนสดและมกไมทราบประวตการผสม แมวทเลยงในประเทศไทยซงมอทธพลของแสงคอนขางมากจะท าใหแมวเปนสดตลอดทงป (เดอนละ 1 ถง 2 )ครงดงนนการฉดยาคมในแมวจงมโอกาสสง มากทจะฉดในแมวตงทองนอกจากนนการใชยงอาจมผลใหลกสตวในทองเกด fetal development defect ไดอกดวย

4. หามฉดยาคมในสนขทอยในระยะ diestrus ของวงรอบการเปนสดควรฉดในระยะ anestrus เทานน เนองจากเมอหมดอาการเปนสด สนขจะเขาสระยะ diestrus (60 วน) ซงมการสรางโปรเจสเตอโรนจาก Corpus luteum โดยฮอรโมนจะไปมผลตอการเจรญของเยอบผนงมดลกลดการบบตวของมดลก เเละการเจรญของตอมน านมการฉดยาคมจะไปเพมฤทธของฮอรโมนดงกลาวท าใหเกดผลขางเคยงตามมาไดมากขนการซกประวตเพอทราบระยะของวงรอบการเปนสดกอนการใชยาเปนสงส าคญอยางมาก

5. หามฉดยาคมในสนขหรอแมวทมความผดปกตพบของเหลวปนเลอดหรอหนองออกจากชองคลอดทกกรณ

6. หามใช ในสตวท มอาการโรคเบาหวาน (diabetes melitus) เนองจากมผลตอglucose metabolism เเละการเกดภาวะ glucose intolerance จากการใช progestins

7. หามใชในสตวทมอาการทองเทยม (Pseudopregnancy) แมวาการใชจะท าใหอาการทองเทยมบรรเทาลงแตเมอหมดฤทธยาอาการทกลบมาจะรนแรงกวาเดม

8. หามฉดยาคมในสนขกอนวยเจรญพนธเนองจากจะท าใหแมวเกดภาวะ chronic mammary hyperplasia ตามมาได

249

หากจ าเปนตองฉดยาคม 1. ท าการซกประวตอายการผสมพนธประวตโรคเบาหวานและชวงเวลาทสตวแสดงอาการเปนสด

ครงสดทายเพอประมาณระยะของวงรอบการเปนสด 2. ท าการตรวจรางกายโดยทวไปตรวจทอง ความผดปกตของเตานม vaginal cytology เเละ

abnormal vulvar discharge 3. พดคยใหขอมลกบเจาของความจ าเปนของการใชผลขางเคยงทอาจเกดขน (CEHและเนองอกเตา

นม) หามใชยาตอเนองเปนเวลานานหากตองการคมก าเนดเปนเวลานานมากกวา 2 ปควรแนะน าใหผาตดท าหมน

4. เลอกชนด progestins ทมผลขางเคยงตอสตวนอยทสด 5. ใชยาตามขนาดตวสตว ไมใชยามากเกนความจ าเปน เนองจากผลของ progesterone ตอการเกด CEH จงดเหมอนวาการใช progesterone เพอ

คมก าเนดนาจะท าใหสนขและแมวมความเสยงตอการเกด pyometra สงขน (เเต CEH ไมเกยวของกบการเกด pyometra )ในปจจบนความเสยงของโรค pyometra จากการใช progestins นนยงไมสามารถระบไดอยางชดเจนเนองจากยงคงมผลการศกษาทขดแยงกน จากการศกษา Niskanen เเละ Thrusfield ตพมพใน Veterinary records ป 1998 เกบขอมลจากสนข จ านวนมากถง 10,843 ตว พบวาการใช MPA อยางถกตองเพอคมก าเนดชวคราวในขนาด 2–5 mg/kg เเละฉดเพยง 1ครงเทานน ไมมผลเพมความเสยงตอการเกด pyometra เมอเปรยบเทยบกบอตราการเกด pyometra ในกลมสนขทไมไดรบการฉด MPA หากการใช progestins จะมผลท าใหความเสยงในการเกด pyometra เพมสงขนกนาจะเปนจาก”การใช”ทไมเหมาะสมมากกวา”ตวยา”เองและการใชทไมเหมาะสมคอ

1) การฉดเกนขนาดทก าหนด 2) การฉดในขณะทสนขอยในระยะอนทไมใชระยะ anestrus 3) จ านวนครงของการฉดตดตอกนเกน 3 ครง 4) การฉดตดตอกนเปนเวลานานเกนกวา 2ป

สรป การฉดฮอรโมนโปรเจสเตอโรนมผลท าใหเกดภาวะมดลกอกเสบ โดยการคมก าเนดสนขและแมวทด

ทสดคอการผาตดท าหมนเพราะมขอดคอ ลดอตราการเกดเนองอกเตานมและลดปญหาจากพฤตกรรม เชน การปลอยกลน การปสสาวะไมเปนท นสยรนแรงและพฤตกรรมหนเทยวนอกบาน และถาท าหมนตงแตยงเปนลกสตวเพศเมยทมอาย 6 เดอนขนไปยงชวยลดการเกดของประชากรสนขและแมวทไมตองการ รวมทงการผาตดในลกสตวยงสามารถท าไดงาย รวดเรวและเสยคาใชจายนอยกวาการท าหมนเมอสตวโตเตมวยแลว เนองจากการวางยาสลบและการผาตดใชเวลานอยลง ดงนนผลขางเคยงจากการผาตดจงลดลงดวยและการฟนจากยาสลบและการหายของแผลกยงใชเวลานอยกวาในสตวโตอกดวย รวมทงยงชวยลดความเครยดและลดคาใชจายจากการท าหมนชวงเปนสด การตงทองและการผาตดมดลกอกเสบอกดวย

250

เอกสารอางอง Bhatti SF, Rao NA, Okkens AC, Mo JA, Duchateau L, Ducatelle R, et al. Role of

progestin-induced mammary-derived growthhormone in the pathogenesis of cysticendometrial hyperplasia in the bitch. Domest Anim Endocrinol. 2007; 33(3): 294-312.

De Bosschere H, Ducatelle R, Vermeirsch H, Van Den Broeck W, Coryn M. Cystic endometrial hyperplasia-pyometracomplex in the bitch: should the two entitiesbe disconnected? Theriogenol. 2001; 55(7): 1509-19.

Rao NA, van Wolferen ME, Gracanin A, Bhatti SF, Krol M, Holstege, et al. Gene expression profiles of progestin-induced canine mammary hyperplasia and spontaneous mammary tumors. J. Physiol. Pharmacol. 2009; 60(Suppl. 1): 73-84.

Romagnoli S. Clinical use of hormones in the control of reproduction in bitches and queens. In: Proceedings of the Veterinary Sciences Congress, SPCV, Oeiras, 2002: 162-66 pp.

Sontas HB, Dokuzeylu B, Turna O, Ekici H. Estrogen-induced myelotoxicity in dogs: A review. Can Vet J. 2009; 50: 1054–58.

The Journal of Thai Veterinary Practitioners (2012) / วารสารสตวแพทยผประกอบการบบ าบดโรคสตวแหงประเทศไทย (2555) 24/2, 15-23

Wanke MM, Loza ME, Rebuelto M. Progestin treatment for infertility in bitches with short interestrus interval. Theriogenology. 2006; 66(6-7): 1579-82.

Bhatti SF, Rao NA, Okkens AC, Mol JA, Duchateau L, Ducatelle R, van den Ingh TS, et al. Role of progestin-induced mammary-derived growthhormone in the pathogenesis of cysticendometrial hyperplasia in the bitch. Domest Anim Endocrinol. 2007; 33(3): 294-312.

.

251

การลดระดบการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอราในวตถดบอาหารสตว Reduction of Multi-mycotoxins Contaminated in Feedstuffs ผวจย จฑามาศ ประภาพรรณพงศ

อาจารยประจ าคณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน บทคดยอ

สารพษทสรางจากเชอรามความเปนพษและกอใหเกดปญหาทางดานสขภาพทงในมนษยและสตว ซงปญหานสรางความเสยหายใหกบฟารมเลยงสตวทงในดานสขภาพสตวและความเสยหายทางเศรษฐกจในฟารม ในอตสาหกรรมการผลตอาหารและอาหารสตวไดมความกงวลในการปองกนไมใหสารพษทสรางจากเชอราเหลาน เขาสหวงโซอาหาร เนองจากวตถดบทน ามาท าอาหารสตว เชน ขาวสาล ขาว ขาวโพด เหลานไวตอการปนเปอนสารพษเชอรามาก สารพษเชอราสามารถปนเปอนไดทกกระบวนการตงแตในแปลงปลกพช ระหวางการเกบเกยว การเกบรกษา กระบวนการผลต ซงไดมการคดคนหาวธการในการลดการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอราขนมามากมาย อาทเชน วธการทางกายภาพ วธการทางเคม วธการทางชวภาพ และวธการอนๆ ค าส าคญ : การลดการปนเปอน, สารพษทสรางจากเชอรา, วตถดบอาหารสตว Abstract

Mycotoxins are toxic associated health disorders in humans and animals have been recognized as a major health and economical losses problem. Industries food and feed are concern to preventing them from entering the food chain. The feedstuffs used in feed, such as wheat, rice and maize are susceptible to mycotoxins contaminated. Mycotoxins can be form on crop in the field, During harvest, Storage, processing, feeding. Many method for preventing and decontaminating mycotoxins in feedstuffs such as physical, chemical and biological treatment of decontaminated. Key Words : Decontamination Mycotoxins Feedstuffs บทน า

เปนททราบกนโดยทวไปวาเชอราและสารพษทสรางจากเชอราเปนสงทกอใหเกดปญหาในหวงโซอาหารอยางหลกเลยงไมได กลาวคอไมสามารถบอกไดอยางชดเจนวาในวตถดบอาหารสตวเหลานปราศจากสารพษทสรางจากเชอรา เพราะการทมองไมเหนเชอรานนไมไดหมายความถงการไมมสารพษทสรางจากเชอรา สารพษทสรางจากเชอรากอใหเกดปญหาตอการผลตปศสตว ทงกอปญหาทางตรงตอสขภาพสตว ไดหลากหลายรปแบบเชน ท าใหเบออาหาร กอปญหาตอระบบทางเดนอาหาร ระบบสบพนธ มความเปนพษตอตบและไตโดยตรง สวนปญหาทางออม เชน การกดภมคมกนในตวสตว ท าใหสตวภมคมกนต างายตอการตดเชอแทรกซอน ผลผลตลดลงอตราการเจรญเตบโตลดลง อกทงยงตกคางเขาสหวงโซอาหาร และสรางความเสยหายทางเศรษฐกจแกเจาของฟารมเอง ดงนนการปองกนและลดความเปนพษของสารพษทสราง

252

จากเชอราจงเปนสงจ าเปน ทจะชวยในการลดความเสยงในการเกดปญหาเหลานขน ซงแนวทางในการลดความเปนพษในวตถดบอาหารสตว ในบทความนจะกลาวถงวธการทางกายภาพ ชวภาพ เคมและวธอนๆทจะชวยลดการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอรา

เนอเรอง

สารพษจากเชอรา (Mycotoxins) คอ สารพษจากเชอราเปนสารเมทาบอไลท (Secondary metabolite) ทสรางขนจากเชอรา เมอม

สภาพแวดลอมทเหมาะสม โดยเชอราบางชนดสามารถผลตสารพษได และเชอราแตละชนดจะความจ าเพาะตอชนดของสารพษจากเชอราทแตกตางกน โดยมการคาดกนวาสารพษจากเชอรามมากกวา 300 ชนด แตมสารพษจากเชอราไมกชนดทสงผลกระทบตอกระบวนการผลตสตว ซงเปนอนตรายทงตอสตวและมนษยทบรโภคเขาไป (CAST, 2003) สามารถพบการปนเปอนไดในทกระยะของกระบวนการผลตและการเกบรกษา หากแบงการเจรญเตบโตของเชอราในแตละชวงการผลตแลว อาจแบงไดเปน 2 ชวง คอ เชอราทเจรญเตบโตในทงหญา ( Field Fungi ) เชน เชอรา Fusarium sp. สามารถเจรญเตบโตไดในชวงแรกของผลผลตไปจนถงเกบเกยวผลผลต และเชอราท เจรญเตบโตในระหวางการเกบรกษา ( Storage Fungi) เชน Aspergillus sp. และ Penicillium sp. ทเชอราจะเขามารกรานผลผลตเมลดธญพชในระหวางการเกบรกษาผลผลต ลกษณะทวไปของสารพษจากเชอรา กลาวคอ สารพษจากเชอราไมตดตอกนระหวางฝงสตวดวยกน ไมมยารกษา คลายสารพษแตไมมยาถอนพษ โรคทเกดขนจะแสดงอาการไดทงแบบเฉยบพลบ กงเฉยบพลนและเรอรง การไดรบจะเปนไปในรปแบบการปนเปอนไปกบผลผลตซงยากทจะปองกนได

ปจจยทสงเสรมใหเกดการสรางสารพษขนมาของเชอรา ทงนในเขตรอนชนเชน ประเทศไทย เปนเขตภมอากาศทเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของเชอรา

และสงเสรมการสรางสารพษจากเชอราหลายชนด การปนเปอนของสารพษทสรางจากเชอราในอาหารคนและอาหารสตวเปนสงทหลกเลยงและคาดการณไดยากมาก เนองจากการสรางสารพษขนอยกบปจจยของสภาพแวดลอมซงแปรผนตามชนดของเชอราทเขาท าลาย รวมถงสภาพอากาศทเพาะปลกวธการเกบเกยว การจดการกอนและหลงการเกบเกยวและการเกบรกษา ซงการสะสมของสารพษจากเชอราสามารถเกดขนไดในแปลงปลก ระหวางเกบเกยวหลงการเกบเกยว และโดยเฉพาะระหวางการเกบรกษาการจดการอยางระมดระวงและการจดการสขาภบาลทดในระหวางการเกบเกยวและการเกบรกษาและกระบวนการแปรรปจะชวยลดจ านวนการเนาเสยของผลผลตจากเชอรา และลดการสรางสารพษจากเชอรา การเกบในสภาพทเหมาะสมเพอปองกนการเกดความชนภายใตบรรจภณฑนน (Jackson and Taher, 2008)

การปนเปอนสารพษทสรางจากเชอราในวตถดบอาหารสตว (Mycotoxins in feedstuff ) บอยครงทพบวามการปนเปอนของเชอราและสารพษทสรางจากเชอราในอาหารสตวมากกวาหนง

ชนด เนองจากสารพษจากเชอราหลายชนดสามารถเจรญเตบโตไดในสภาวะแวดลอมเดยวกน นอกจากนแหลงทมาของวตถดบอาหารสตวกมแหลงทมาทแตกตางกน และมการผสมเมลดธญพชตางๆเขาไวดวยกน ท าใหอาจพบการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอราไดหลายๆชนดรวมกน ท าใหสตวมโอกาสสมผสสารพษทสรางจากเชอราหลายๆชนดรวมกน (Avantaggiato et al.,2007)

253

ความเปนพษของสารพษทสรางจากเชอราทเกดขนในสตว ผลกระทบจากสารพษทสรางจากเชอราในรางกายสตว ขนอยกบชนดของเชอรา ปรมาณทไดรบ

ระยะเวลาในการสมผส และปจจยในตวสตวเอง เชน อาย เพศ ระดบความเครยด ซงสารพษจากเชอราเหลานกอใหเกดปญหาตอผลผลตทางปศสตวเปนอยางมากมาย (Whitlow, 2002) ปญหาเหลานไมคอยพบอบตการณแบบเฉยบพลนทไดรบในปรมาณมากแลวท าใหสตวเสยชวตในทนท แตสวนมากจะเปนปญหาแบบเรอรง คอ การไดรบสะสมทกวน ซงการไดรบจะเปนไปในรปแบบการปนเปอนไปกบผลผลตซงยากทจะปองกนได สงผลกระทบโดยตรงตอสขภาพสตว รวมถงผลกระทบทเกดความเสยหายทางเศรษฐกจตอผเลยงเอง และยงอาจตกคางเขาสหวงโซอาหารสวนผลกระทบตอมนษยผบรโภคอาหารเหลาน ดวย ในการวนจฉยโรคทเกดจากสารพษทสรางจากเชอรามความยงยาก เนองจากการมองขามหรอการคาดไมถงวานนคอผลกระทบทเกดสารพษทสรางจากเชอรา เพราะอาการอาจคลายคลงกบโรคอนๆ การตรวจวเคราะหมความยงยาก การตอบสนองทจ าเพาะในสตวแตละชนดมความแตกตางกน (Whitlow, 2002) โดยรปแบบการเลยงสตวในประเทศไทยจะแบงเปน 2 รปแบบ คอ การเลยงสตวแบบพนบานเปนการเลยงเปนสวนเสรมกบอาชพเพาะปลกของเกษตรกร รปแบบการเลยงจะเปนแบบผสมผสานหลายชนด แตจ านวนสตวไมมากนกในครวเรอน และการเลยงสตวในเชงการคา เปนรปแบบการเลยงสตวในเชงอตสาหกรรมทเนนใหผลผลตสง การเจรญเตบโตอยางรวดเรว มการใหอาหารและการจดการโรคทเปนระบบ ซงหากในการเลยงสตวเหลานไดรบสารพษจากเชอราเขามาปนเปอนกจะเกดปญหาตอสขภาพสตวทงในเรองสขภาพ ผลผลตทไดลดลง เกดความสญเสยทางเศรษฐกจตอผเลยง

วธการในการปองกนและลดความเปนพษของสารพษจากเชอราในวตถดบอาหารสตว มวธการหาทางปองกนเพอลดความเปนพษและลดการปนเปอนสารพษจากเชอราในอาหารสตวทง

ในวธการตางๆหลากหลายรปแบบ ซงการปองกนและลดระดบการปนเปอนสารพษจากเชอราทงหญา (Prevention of plant contamination mycotoxin at the field level) ดวยวธการตางๆ เชน การปลกพชหมนเวยน การไถเตรยมดนการใสปยบ ารงดน การวางแผนจดตารางความเหมาะสมในการการลงวนปลกพช การพฒนาพนธพชใหมความตานทานตอการตดเชอรา การปรบปรงพนธและดดแปลงพนธกรรมพชใหทนตอการตดเชอรา การควบคมแมลง เจาะแทะเพอลดโอกาสเมลดแตกหกเสยหาย ซงเปนปจจยโนมน าใหตดเชอราในเมลดธญพช ควบคมและก าจดวชพช การท าเกษตรอนทรย การสรางแบบจ าลองความเสยงจากการไดรบสารพษจากเชอราในทงหญาโดยจ าลองบางสวนของตวชวดเขากบสภาพภมอากาศ ซงท าใหเกดประโยชนคอสามารถใชเปนขอมลประวตการเกดสารพษจากเชอราในทงหญานนๆ ในสวนของการลดความเปนพษและลดการปนเปอนของสารพษจากเชอราในระหวางเกบเกยวและหลงเกบเกยวผลผลต (Harvest and Post-harvest control of mycotoxin) มวธการตางๆ เชน เลอกชวงระยะเวลาทเหมาะสมทสดในการเกบเกยวผลผลต การตดการเกบเกยวผลผลตในระดบความสงขนไปอกจะชวยลดโอกาสในการปนเปอนสปอรของเชอราจากดน ระดบความชนทงกอนและในระหวางการเกบรกษาธญพช อณหภมในการเกบรกษา (Jouany, 2007) นอกจากนยงมวธการอนๆ ซงแยกไดเปนวธการทางกายภาพ เคมและชวภาพ ดงน

1. วธทางกายภาพในการชวยลดการปนเปอนสารพษเชอราในวตถดบอาหารสตว (Physical treatment of decontaminated feedstuffs) 1.1 Sorting คอการคดออก คดแยกเมลดทเสยหาย แตกหกออก ตวอยางเชน เมลดขาวโพดท

แตกหก มกมการปนเปอนของ Fumonisin ในระดบ 10 เทาของเมลดทไมเสยหาย การลดหรอเลยงการปนเปอนสปอรของเชอราโดยการท าความสะอาดบรเวณผวรอบๆของเมลดธญพช และก าจดเมลดทเสยหายออก จะเปนการลดการปนเปอนไปสเมลดทดๆ ไดอกวธหนง (Balzar et al., 2004) พบวาการก าจดเมลดท

254

เสยหาย ชวยลดปรมาณสารพษจากเชอรา DON และ ZEN ในขาวโพดและขาวสาล (Jackson and Bullerman, 1999)

1.2 Washing คอการลางเมลด การลางดวยน าประปาภายใตความดน สามารถลดการปนเปอนของสารพษจากเชอรา และการปนเปอนเชอราไดอยางมนยส าคญ (Wilson et al., 2004)

1.3 Dehulling สารพษจากเชอราโดยทวไป จะอยในสวน bran fraction ของเมลด ซงถาเอาสวนทเปนดานนอกของเมลดออก สามารถลดระดบการปนเปอนสารพษจากเชอรา DON และ ZEN ไดถง 34% ประสทธภาพของ วธการนขนกบการรกรานของเชอรา (Fandohan et al., 2005)

1.4 Thermal treatment สารพษทสรางจากเชอราสวนมากจะคงตอสภาวะความรอน Dupuy et al., 1993 ไดรายงานวา FB1 เกด first order decomposition kinetic เมออณหภมเพมขน และยงมหลายการทดลองทยนยนความเปนไปไดในการลดการปนเปอนสารพษจากเชอราทปนเปอนในอาหาร เชน fumonisins,ZEN และ moniliformin ในระหวางกระบวนการผลตอตสาหกรรมทเกยวของกบความรอน (Meister and springer, 2004) มการทดลองทพบวา FB1 และ FB2 สญเสยไปเกน 70% ในขาวโพดทปนเปอนสารพษจากเชอราในระดบ 2.5 mg./kg หลงจากใหความรอนทอณหภม 1900C นาน 60 นาท และถง100% เมอใหความรอนทอณหภม 220 0C นาน 25 นาท (Scott and Lawrence, 1994) มรายงานทบงชวาการใช mixing screw ในระหวาง extrusion ในขาวโพดทมการปนเปอนของ FB1 สามารถชวยลดสารพษไดเมอเปรยบเทยบกบการท non-mixing screw แตอยางไรกตามเปนทนาสงเกตวาการลดลงของสารพษทสรางจากเชอรา ลดไดโดยการเกดปฏก รยารวมของ food matrix ท าใหยากทจะวเคราะหสารพษจากเชอรา (Castell et al., 2005)

1.5 Grain milling คอ การสเมลด ซงการส ไมไดมผลกระทบโดยตรงตอปรมาณสารพษจากเชอราในเมลด แตไปชวยเปลยนแปลงการกระจายของสารพษจากเชอรา พบวาการสเมลดพชท าใหการปนเปอนสารพษจากเชอราในบรเวณพนผวอยในระดบต ากวาในสวนของจมกขาวและร าขาว (Saunder et al., 2001)

1.6 Irradiation คอการฉายรงส รงสแกมมาไดถกใชทดสอบเพอลดปรมาณการปนเปอนของสปอรในเมลดธญพช อาหารคนและอาหารสตว เพอลดสารพษทสรางจากเชอรา รงสแกมมาทขนาด 5 kGray สามารถยบยงการเจรญเตบโตของเชอรา Fusarium sp.และการสรางสารพษจากเชอราในเมลดพช (Aziz and Moussa, 2004) การฉายรงส Electron beam ชวยลดการตดเชอราในขาวบารเลยทขนาดสงกวา 4 kGay ดงนนพบวาการฉายรงสชวยในการก าจดการปนเปอนสปอรของเชอรา แตไมสามารถในการท าใหสารพษจากเชอราทปนเปอนในอาหารสตวหมดไป (Kottapalli et al., 2003)

2. วธทางเคมในการชวยลดการปนเปอนสารพษเชอราในวตถดบอาหารสตว

(Chemical treatment of decontaminated feedstuffs) 2.1 กระบวนการ Ammoniation ใช ammonium hydroxide หรอ กาซแอมโมเนย ซงไดรบ

การยอมรบวาเปนวธการท มประสทธภาพในการลดการปนเปอนของ Aflatoxin ในอาหารสตว เมอประยกตใชกบการปนเปอนของ Fumunisin ในขาวโพด การ ammoniation 4 วนทอณหภม 500c ภายใตความดนบรรยากาศ พบวาสามารถลดการปนเปอน FB1ลงได 30-45% แตไมเปลยนแปลง ความเปนพษในหนแรท (Norred et al., 1991)

2.2 กระบวนการ Nixtamalization เปนกระบวนการทมบเมลดขาวโพดใหเปนชนเลกๆ แชเมลดใน Ca(OH)2 ไมมประสทธภาพนก เพราะมนผลต FB1 hydrolyzed ซงมความเปนพษ (Park et al., 1996)

255

2.3 การใชความรอนรวมกบการใช NaHCO3 และ H2O2 อยางเดยว หรอรวมกบ Ca(OH)2 ชวยลดการปนเปอนสารพษจากเชอรา FB1 ในขาวโพดได 100% (100 mg/kg) (Park et al., 1996)

2 .4 ส า ร เ ค ม ต ว อ น ๆ เ ช น Hydrochloric acid, Hydrogen peroxide, Sodium hypochlorite, Ascorbic acid และ Ammonium carbonate ซงสงเหลานไมมประสทธภาพในการตอตานกบ DON

2.5 การใชโอโซนทมความเขมขนในหองปฏบตการม ถกน ามาใชในการลดสารพษจากเชอราและลดความเปนพษจากสารพษทสรางจากเชอรา (McKenzie et al., 1997)

3. วธทางชวภาพในการชวยลดการปนเปอนสารพษเชอราในวตถดบอาหารสตว

(Biological treatment of decontaminated feedstuffs) 3.1 พบวามการน า Eubacterium isolate จากกระเพาะหมกรเมนของววมา พบวามผลในการ

ลดความเปนพษของสารพษจากเชอราอยางมนยส าคญ Bacterium referred to as BBSH 797 ถกน าไปใชเปน feed additive เพอผลของ Trichothecenes (Binder et al., 2000)

3.2 มการน ายสตท isolated ไดจาก hindgut ของปลวก genus Trichosporon ใหผลทดในการ deactive สารพษจากเชอรา ZEN ในอาหารสตว (Molnar et al., 2004)

4. วธการอนๆ ซงหนงในวธการทนยมใชในปจจบนนเพอลดการปนเปอนสารพษจากเชอราโดยการใชสารดดซบ

สารพษ (Adsorbent) เปนสารเสรมเตมลงไปในอาหาร และในปจจบนมผลตภณฑท มตวดดซบสารพษจากเชอรามากมายออกมาจ าหนายในทองตลาด เพอหวงผลในการลดการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอราในอาหาร ซงผลตภณฑเหลานมความหลากหลายทงในโครงสรางทางเคมและประสทธภาพในตวสตว ซงความหลากหลายทางดานโครงสรางทางเคม สงผลในดานการจบ กบสารพษจากเชอรา สงส าคญของตวดดซบสารพษคอการใสตวดดซบสารพษจากเชอราลงไปในอาหาร เพอไปจบอยางแขงแรงกบสารพษจากเชอราหวงผลในการปองกนการเกดปฏกรยาในการเกดความเปนพษในรางกายสตว และปองกนการดดซมสารพษทสรางจากเชอราเขาสระบบทางเดนอาหาร (Galvano et al., 2001) ซงตวดดซบสารพษมมากมายหลายชนด เชน ผงถานกมมนต (Activated Carbon) อะลมโนซลเคท (Aluminosilicates เชน Clay, Bentonite, Montmorillonite, Zeolite, Phyllosilicates เปนตน) กลมคารโบไฮเดรตเชงซอนทไมสามารถยอยได ตวอยางเชน เซลลโลส, โพลแซคคารไรดในผนงเซลลของยสตและแบคทเรย เชน Glucomannas, Peptidoglycans และอนๆ และกลมโพลเมอรสงเคราะห เชน Cholestryamine, Polyvinylpyrrolidone และอนพนธ โดยประสทธภาพของตวดดซบและขอกงวลของตวดดซบสารพษจากเชอราคอ ขอมลยงมขดจ ากด ในการทดลองในหองปฏบตการ (In Vitro) พบวามประโยชนในการตรวจคดกรองประสทธภาพคราวๆของผลตภณฑตวดดซบสารพษ ดความชอบในการจบและความสามารถในการจบ สวนขอมลการทดลองในสตวจรง (In Vivo) เปนการศกษาเพอวดประสทธภาพของตวดดซบสารพษจากเชอรา ในสวนประสทธภาพของตวดดซบสารพษ ขนอยกบโครงสรางทางเคมของทงสารพษทสรางจากเชอราและโคงสรางทางเคมของตวดดซบสารพษจากเชอรา โครงสรางทางกายภาพทส าคญของตวดดซบสารพษ เชน ประจไฟฟารวม, การกระจายของประจไฟฟา, ขนาดของร และบรเวณพนทผวทเขาจบได ในทางกลบกนคณสมบตของสารพษจากเชอราเองกมบทบาทส าคญเชนกน เชน ความเปนขว, ความสามารถในการละลาย, รปราง และการกระจายของประจไฟฟา (Huwig et al., 2001)

256

เนองจากสารพษทสรางจากเชอราสามรถทนความรอนไดสง ความรอนจากการแปรรปวตถดบอาหารทวไปไมสามารถท าลายสารพษเหลานได การลดการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอรานอกจากวธการทางเคม กายภาพทกลาวมาแลว ยงมหนงวธการทชวยในการลดความเปนพษของสารพษทสรางจากเชอรา คอ กระบวนการ เอกซทรด (Extrusion cooking) ซงเปนกระบวนการแปรรปวตถดบและอาหารสตว ทมการศกษาแลวพบวาสามารถชวยลดการปนเปอนของสารพษทสรางจากเชอราได ซงเทคโนโลยการอดขนรป (Extrusion technology) เปนทนยมใชกนอยางแพรหลายในอตสาหกรรมการผลตอาหารธญพชตางๆ ขนมขบเคยวส าหรบมนษย และรวมถงอตสาหกรรมอาหารสตว (Scudamore et al., 2008) โดยกระบวนการเอกซทรดเปนกระบวนการใชอณหภมสงในระยะเวลาอนสน โดยวตถดบเมอผานกรระบวนการจะถกอดเฉอนอยางรนแรงจนมผลในการเปลยนแปลงโมเลกลและปฎกรยาทางเคม ซงการเปลยนแปลงเหลานรวมไปถงการเจลลาตไนซของแปง การสญเสยสภาพของโปรตน การยบยงเอนไซม รวมถงการลดจ านวนของจลนทรย ในระหวางกระบวนการบบอด ของผสมทเกดจากการผสมแปงขาวสาลจะถกบงคบภายใตสภาวะความดนสง โดยเครองเอกซทรดจะเปนการรวมกระบวนหลายๆชนดอยในเครองเดยวกนใหเคลอนผานทอโลหะหรอถงบารเรลโดยการหมนเพลาสกรซงท าใหเกดความรอนเพมขนในรปแบบของไอน าและถกสรางขนดวยพลงงานกลในการหมนสกรและแรงเสยดทานของถงบารเรล สงผลใหอณหภมสงมาก (มากกวา 150 องศาเซลเซยส) (Castells et al., 2005) ซงอณหภมในทอบารเรลในระหวางการเอกซทรดจะอยในชวง 100-200 องศาเซลเซยส และความชนจะอยท 13-30% ซงขนอยกบคณสมบตของผลตภณฑสดทายทตองการ (Scudamore et al., 2008) วธในการเอกซทรดไดรบความสนใจมากขนเนองจากมขอดมากกวาวธการแบบเดม ถงแมวาจดประสงคหลกของวธการนไมไดมขนเพอลดการปนเปอนของสารพษจากเชอราโดยตรง แตกลบใหผลในการลดสารพษจากเชอราในธญพชตางๆเชนขาวโพด ขาวสาลและขาวไดด (Castells et al., 2005) โดยขอดของวธการเอกซทรด คอ กระบวนการผลตสารถท าไดอยางตอเนอง, มประสทธภาพสง, ผลผลตทได เชน ธญพช ปลายขาว แปง จะคอนขางแหงคอมความชนประมาณรอยละ20, เปนการเพมเนอสมผสและรสชาตของอาหาร, เปนการควบคมการเปลยนแปลอณหภมขององคประกอบในอาหารและเปนการใชสวนประกอบทแปลกใหม, ลดการสรางน าเสย , เครองมอนมประสทธภาพและมประโยชนในการลดระดบสารพษทสรางจากเชอราในอาหารทมขาวโพดเปนองคประกอบ (Hameed, 1993) ซงการลดลงของปรมาณสารพษจากเชอราในกระบวนการเอกซทรดขนอยกบหลายปจจย เชน ระดบความเขมขนของสารพษทสรางจากเชอรา ทปนเปอน การจบกนของสารพษทสรางจากเชอรา ความชน ความรอนทใช ความดน และระยะเวลาทอยในบารเรล รวมถงอตราเรวในการในการน าวตถดบอาหารสตวใสเขาไปในเครอง รวมไปถงสารเสรม (Additive) ทใสเขาไปในกระบวนการกสงผลใหมความแตกตางอยางมนยส าคญทางสถต (Accerbi et al. 1999) พบวากระบวนการในการเอกซทรดมศกยภาพในการชวยลดการปนเปอนสารพษทสรางจากเชอราในธญพชทน ามาใชเปนวตถดบอาหารสตวได โดยพบวสามารถลดสารพษทสรางจากเชอรา Fumonisins ได 100%, ลดสารพษทสรางจากเชอรา Aflatoxins 95%, ลดสารพษทสรางจากเชอรา Zearelenone ได 83% ในธญพช ในขณะเดยวกนกมสารพษทสรางจากเชอราบางกลมพบวาหลงจากกระบวนการเอกซทรดลดลงไมมากนก เชน สารพษทสรางจากเชอรา Deoxynivalenol ระดบสงสดทลดลงไดไมเกน 55%, สารพษทสรางจากเชอรา Ochratoxin A ระดบสงสดทลดลงไดไมเกน 40%, สารพษทสรางจากเชอรา Moniliformin ระดบสงสดทลดลงไดไมเกน 30%,

257

บทสรป ดงทไดกลาวมาจะเหนไดวา สารพษจากเชอราไดสงผลกระทบตอทงสขภาพสตวเองและกอใหเกด

ความเสยหายทางเศรษฐกจคอนขางมาก สารพษจากเชอรา จงมความส าคญทเราควรใหความสนใจในการบรหารจดการเพอหาวธการปองกน ลดการปนเปอนและท าใหเกดความเปนพษนอยทสด เพอชวยบรรเทาความเสยหายทเกดขนในกระบวนการผลต ซงในการปองกนและลดความเปนพษของสารพษจากเชอรา เราสามารถเขาไปจดการไดหลายๆชวง ทงกระบวนการกอนการเกบเกยว กระบวนการหลงเกบเกยว กระบวนการเกบรกษาผลผลต รวมถงกระบวนการแปรรปผลผลตเพอมาสผบรโภค ใหมการตดเชอราหรอการสรางสารพษจากเชอราใหนอยทสดเทาทจะท าได ซงเราจะตองทราบในแตละชวงของการผลต วาเราสามารถเขาไปจดการในสวนใดไดบาง

เอกสารอางอง ณฐชนก อมรเทวภทร. (2553). การผลตอาหารสตว. กรงเทพฯ : ม.ป.พ. Accerbi, M., Rinaldi, V., & Ng PKW. (1999). Utilization of highly deoxynivalenol-

contaminated wheat via extrusion processing. J Food Prot.62, pp.1485–1487. Avantaggiato, G., Havenaar, R., & Visconti, A. (2007). Assessment of The Multi-

mycotoxin-binding Efficacy of a Carbon/Aluminosilicate-Base Product in an In Vitro Gastrointestinal Model. Agric. Food Chem. 55, pp. 4810-4819.

Binder, E. (2007). Managing the risk of mycotoxins in modern feed production. Animal feed science and technology. 133, 149-166.

CAST. (2003). Mycotoxins: Risks in Plant, Animal, and Human Systems. In: CAST Report 139, pp. 4-29.

Castells, M., Marin, S., Sanchis, V., & Ramos, A. ( 2005) . Fate of mycotoxins in cereal during extrusion cooking: A review. Food additive and contaminant. 22(2), pp. 150-157.

Galvano, F., Piva, A., Ritieni, A., & Galvano, G. (2001). Dietary strategies to counteract the effects of mycotoxin: A Review. J Food Prot. 64, pp.120-131.

Huwig, A., Freimund, S., Kappeli, O., & Dultler, H. 2001. Mycotoxin detoxification of animal feed by different adsorbents. Toxicol. Lett. 122, pp. 179-188.

Jackson, L.S., & Al-Taher, F. (2 0 0 8 ). Factors affecting mycotoxin production in fruits. In: Mycotoxins in Fruits and Vegetables ( R. Barkai-Golan, N. Paster, ed.), Elsevier, California, USA, 75–104.

Jouany, J. P (2007). Methods for preventing Decontaminating and Minimizing the Toxicity of Mycotoxins in Feed. Animal feed science and technology. 137, pp. 342-362.

Scudamore, K., Guy, R., Kelleher, B., & MacDonald, S. 2008. Fate of Fusarium mycotoxins in maize flour and grits during extrusion cooking. Food additive and contaminant. 25, pp. 1374-1384.

Whitlow, L.W. (2002). Evaluation of mycotoxin binders. Department of animal science north Carolina state university, USA, pp. 132-143.

258

การปนเปอนของเชอแบคทเรยกอโรคในอาหารสนข Contamination of pathogenic bacteria in dog food. ผวจย สวภา นอยจาก

อาจารยประจ าคณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ ในชวง 10 ปทผานมามรายงานพบการปนเปอนแบคทเรยกอโรคในอาหารสนข และมการเรยกคน

สนคาอยหลายครง รวมไปถงมรายงานพบผปวยทมสาเหตมาจากแบคทเรยทปนเปอนในสนขดวยเชนกน แบคทเรยทส าคญคอ salmonella ซงกอใหกอโรค Salmonellosis ทท าใหผตดเชอปวยเสยชวตได น อ ก จ าก น ย ง พ บ โรค Campylobacteriosis ม ส า เห ต จ า ก เช อ Campylobacter jejuni แ ล ะ Campylobacter coli และโรค Listeriosis ทมสาเหตจาก Listeria monocytogenes การปนเปอนเชอแบคทเรยในอาหารสนข เกดไดจากหลายสาเหต เชน การปนเปอนจากผลตภณฑทน ามาผลตอาหารสนขส าเรจรป การปนเปอนจากน าทใชในกระบวนการตางๆ การปนเปอนจากเครองมอและอปกรณตางๆ การปนเปอนจากผเลยงสนข และการปนเปอนเชอแบคทเรยจากอากาศ ซงไมวาจะเกดจากสาเหตใดหากมการปนเปอนแลว กจะน ามาซงอนตรายตอตวสตว ผเลยง และอาจตดตอไปยงบคคลรอบขางไดอกดวย

ค าส าคญ : แบคทเรยกอโรค, อาหารสนข, การปนเปอน Abstract

The past recorded data in the last decade, it always has been reported with the contamination of pathogenic bacteria in dog food. Moreover, some patients were also infected with the pathogenic bacteria contaminate. There were Salmonellosis, Campylobacteriosis and Listeriosis that cause by Salmonella spp. , Campylobacter jejuni and Campylobacter coli, and Listeria monocytogenes, respectively. There are several factors of pathogenic bacteria contamination in dog food. For instance, ingredient, water, equipment and air. Consequently, after the contamination was occurred. Animals, owner and involving people cloud be in dangerous to their health. Key Words : Ppathogenic bacteria Dog food Contamination บทน า

สนขบาน (domestic dog) (Canis familiaris) เปนสตวชนดแรกทน ามาเลยงโดยมนษย สนขบานเปนสตวเลยงทมนษยน าไปดวยเมอมการเดนทางไกลหรอยายถนฐาน วตถประสงคของการเลยงสนขโดยมนษยในแตละพนทมความแตกตางกนขนอยกบวถชวต สงคม และวฒนธรรม เชน เพอลาสตวหรอควบคมฝงปศสตวสตว ปกปองสงของ น าทาง คนหาสงของ เปนแหลงอาหาร แหลงเครองนงหม (จากขน) และสตวทดลองทางวทยาศาสตร (วภ, 2015) นอกจากนประเทศในเขตขวโลกยงเลยงสนขไวเพอใชแรงงานในการลากเลอนน าแขง และยงนยมเลยงสนขไวเปนเพอน หรอเปรยบเสมอนสมาชกภายในครอบครวอกดวย จากขอมลสถตระหวางป 2558 – 2559 ของสมาคมผลตภณฑสนคาสตวเลยง (American Pet Products

259

Association หรอ APPA) พบวา 65 เปอรเซนต ของจ านวนครวเรอนทงหมดในอเมรกา หรอประมาณ 79.7 ลานครวเรอนมสตวเลยงอยางนอย 1 ชนด โดยสนขเปนสตวเลยงทไดรบความนยมสงสดมครอบครวอเมรกนทเลยงสนขทงสน 54.4 ลานครอบครว รองลงมา ไดแก แมว 42.9 ลานครอบครว ปลาสวยงามน าจด 12.3 ลานครอบครว นก 6.1 ลานครอบครว สตวเลยง ขนาดเลก 5.4 ลานครอบครว สตวเลอยคลาน 4.9 ลานครอบครว มา 2.5 ลานครอบครว และปลาน าเคม 1.3 ลานครอบครวตามล าดบ (ส านกงานสงเสรมการคาระหวางประเทศ ไมอาม สหรฐอเมกา, 2559) แบคทเรยกอโรคบางชนดสามารถตดตอระหวางสตวและมนษยได (Guardabassi, Schwarz and Loyd, 2004) การปนเปอนนสามารถเกดขนไดในระหวางขนตอนการผลต การจดเกบวตถดบทไดจากสตวหรอธญพชทใชกนอยางแพรหลายในการผลตอาหารสตว หรอแมกระทงในระหวางอตสาหกรรม และบรรจภณฑของผลตภณฑสดทายทมขายในทองตลาดดวย Girio และคณะ (2012) ไดรายงานวาในตวอยางอาหารสนขทมการแบงบรรจจ าหนายมการปนเปอนของเชอรา และเชอแบคทเรย Salmonella sp. ทปนเปอนในอาหารสตวเปนแบคทเรยซงมอนตราย ทท าใหเกดโรคในระบบทางเดนอาหารไดทงในสตวและในมนษย เนองจากอาหารสตวเปนแหลงส าคญแหลงหนงในการแพรกระจายของ Salmonella sp. ไปสอาหารอนๆ และเขาสรางกายของมนษยได Salmonella sp. เปนจลนทรยบงชทส าคญในการประเมนคณภาพของอาหารสตว ซงเปนแบคทเรยกลมโคลฟอรมททนความรอน ในป 2006-2007 มรายงานจาก 21 รฐของสหรฐอเมรกาพบผปวย 79 รายทตดเชอจากการปนเปอนของอาหารสนข ซงนบเปนครงแรกทอาการเจบปวยจากเชอแบคทเรย Salmonella enterica ทปนเปอนอยในอาหารสตวท ท ามาจากพช และมรายงานการระบาดของเช อSalmonella Montevideo และ Salmonella Give ในสนขทหาร ซงมสาเหตมาจากการปนเปอนเชอดงกลาวจากอาหารสนขส าเรจรป ท าใหสนขเกดการเจบปวยเขาขนวกฤต ในกระบวนการผลตอาหารแหงส าหรบสนขและแมวท าใหเกดการแพรกระจายของเชอโรคได นอกจากนการแพรกระจายของเชอยงมสาเหตมาจาก เจาของสนขดวยเชนกน ปจจบนมการพบการตดเชอ Salmonella มากกวา 70 สายพนธ ทงในมนษยและสตว และกอปญหาทงดานสขภาพและเศรษฐกจใหกบผเลยงสนขจ านวนมาก

ชนดของอาหารสนข (Types of pet food) บรษทผผลตอาหารสนขทมคณภาพและผลตออกมาในหลายๆ รปแบบ และจะแบงอาหารสนขท

วางจ าหนายในทองตลาดออกเปนประเภทตางๆ ไดดงน (ส านกงานสงเสรมการคาระหวางประเทศ ไมอาม สหรฐอเมกา, 2559)

1. อาหารแหง (Dry Food) หรอ “Kibble” มปรมาณความชนระหวาง 6 – 10 เปอรเซนต เปนทนยมมากในกลมผเลยงสนขและแมว เนองจากราคาถกกวาอาหารเปยก และไมตองเกบในตเยน

2. อาหารกงเปยก (Semi-Moist Food) มปรมาณความชนระหวาง 25 – 35 เปอรเซนต ไมจ าเปนตองเกบในตเยน

3. อาหารเปยก/อาหารกระปอง (Wet Food/ Canned Food) มปรมาณความชนระหวาง 60 – 90 เปอรเซนต มปรมาณโปรตนมากกวาแบบแหงและแบบกงเปยกเมอเปรยบเทยบโดยมวล มกจะบรรจในรปแบบกระปองหรอแบบถง

4. อาหารแชแขง (Frozen หรอ Freeze –Dried) อยในรปแบบอาหารสดหรอปรงสก ใหคณคาทางอาหารแกสนขและแมวมากกวาอาหารแหงและอาหารเปยก ตองเกบรกษาในตแชแขง

5. อาหารแหงแบบดดความชน (Dehydrated) อยในรปอาหารสดหรอปรงสก ผานกรรมวธ ในการดงน าออกจากอาหาร ตองเตมน าอนเมอจะใชงาน

260

6. อาหารปรงสดแช เยน (Fresh/ Refrigerated Food) ส าห รบผ เลย งส นขห รอแมวท ให ความส าคญกบคณคาทางอาหารแตไมมเวลาปรงอาหารเองทบาน ผลตโดยกระบวนการ Pasteurization เพอรกษาคณคาอาหารและความสด สามารถเกบรกษาในตเยนได 2- 4 เดอน

7. อาหารมงสวรต (Vegetarian) ใชสวนผสม เชน ขาวโอต ถว มน แทนโปรตนจากเนอสตว ส าหรบผเลยงทเครงศาสนาหรอสตวเลยงทมขอจ ากดดานสขภาพ เชน แพอาหารประเภทโปรตนหรอเนอสตวบางชนด เปนตน

นอกจากนในปจจบนยงมอาหารทผเลยงนยมใชเลยงสนขอก 2 ประเภท คอ (Mook, 2014) - อาหารสดหรออาหารดบ (raw) ทไดสมดล และปรงเองในครวเรอน อาหารปรงเองทผเลยงม

ความเชอวาเปนอาหารทดทสด เนองจากสามารถคดสรรวตถดบทงเนอสตว ผก ผลไมตางๆ เพอใหไดคณคาทางโภชนาการเหมาะสมกบสนข ทเรยกวา BARF (Biologically Appropriate Raw Food) อาหารสดหรอดบดกวาตรงทไมผานความรอนท าใหเอนไซมและวตามนเกลอแรตางๆ ครบถวน

- อาหารสดทท าขายในทองตลาด (Raw food diet) ขอส าคญคอเรองของความสมดลของอาหาร เพราะมหลายยหอทไมไดรบการรบรองมาตรฐานวามคณคาทางโภชนาการครบถวน สงเกตไดวาทฉลากมกเขยนวา "For supplementation or intermittent feeding" แตถาเปนอาหารสดทดนนจะเขยนระบทฉลากชดเจนวา "This food has been proven to be nutritionally complete or adequate for all life stages."

วตถดบทใชในการผลตอาหารสนขไมวาจะเปนประเภท dry dog foods, semi-moist dog foods หรอ canned dog foods กตามจะใชวตถดบทคลายกน ถงแมวาปรมาณโภชนะในอาหารจะมความแตกตางกนกตาม วตถดบเหลานไดแก เนอสตว เมลดธญพช เมลดถว โปรตนจากพช ผลตผลพลอยไดจากถวเหลอง เปลอกหมเมลดถว (hull) เปน ตน ปจจบนในอตสาหกรรมการผลตอาหารสนขไดมการน าเมลดธญพช เมลดถวมาใชทดแทนเนอสตวในบางสวน โดยทโภชนะในอาหารยงคงมพอเพยงส าหรบสนข การใชประโยชนไดของโภชนะในอาหารสนขจะขนอยกบความสามารถในการยอยได (digestibility) ของโภชนะ สนขสามารถยอยและดดซมคารโบไฮเดรตจากขาว (white rice) ไดหมด ในขณะทสามารถยอยเมลดพชอนไดเพยง 80 เปอรเซนต แตอยางไรกตาม ถาเมลดธญพชหรอเมลดถวถกน าไปท าใหสก (cook) จะท าใหการยอยไดของโภชนะเพมมากขน ในสวนของเปลอกหมเมลดถวทใชเปนวตถดบในอาหารสนขนน กเพอเพมปรมาณเยอใยแตไมไดเพมคณคาทางโภชนะ (วารณ และคณะ, 2548)

ในขบวนการขนตอนการผลตอาหารสนขจะแตกตางกนตามประเภทของอาหาร คอ อาหารประเภท dry dog foods จะผลตได 2 วธคอ

วธทหนง จะน าวตถดบตางๆ มาผสมกน แลวจงน าเขา เครอง expander หรอ extruder พรอมกบเตมไอน าหรอน ารอน แลวจงใหความรอนและความดนแกอาหาร (heat and pressure system) หลงจากนนปลอยใหอาหารแหง แลวจงสเปรยดวยน ามนเพอใหอาหารมความนากน

วธทสอง การอบอาหารทผสมแลวทอณหภมสง เมออาหารสกแลวจะมความนากน โดยทไมตองสเปรยน ามน สวนการผลตอาหารประเภท canned dog foods จะตองน าวตถดบทงหมดมาบดและผสมกบสารเสรม ท าใหสก และบรรจในกระปองพรอมทงผนกฝากระปอง ตอจากนนจงน าไปผานขบวนการฆาเชอจลนทรยดวยวธ Sterilization (Animal Protection Institute, 2004)

ประเทศไทยไดก าหนดมาตรฐานของปรมาณเชอแบคทเรยในอาหารสตวตามพระราชบญญตควบคมคณภาพอาหารสตวป 2558 ไวดงตารางท 1

261

ตารางท 1 เกณฑมาตรฐานพระราชบญญตควบคมคณภาพอาหารสตว ปงบประมาณ 2560 (อางองตาม พ.ศ. 2558) วตถดบอาหารสตว/อาหารสตว คามาตรฐาน หมายเหต ปรมาณเชอแบคทเรย ไมเกน 8.0 x 106 CFU/g ยกเวนสารเสรมชวนะผสมอย ปรมาณเชอรา ไมเกน 1.0 x 105 CFU/g ยกเวนในขาวโพดปนตองไมเกน 5.0

x 105 CFU/g และ ยกเวนสารเสรมชวนะผสมอย

Salmonella spp. ห า มพ บ Salmonella spp. ในตวอยางอาหารสตว 25 กรม

ทมา : ส านกตรวจสอบคณภาพสนคาปศสตว กรมปศสตว การปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรคในอาหาร

การปนเปอนเชอแบคทเรยในอาหารสนขจากโรงงานและครวเรอนมสาเหตดงน (อมเอบ, 2549) 1. การปนเปอนจากตวสตว เชอแบคทเรยทปนเปอนจากตวสตวทส าคญ ไดแก แบคทเรยพวกโคล

ฟอรมทอาศยอยในอวยวะตางๆ ในระบบทางเดนอาหาร เชน ล าไส กระเพาะ ทอน าเหลอง ของสตว ถามการท าความสะอาดไมเพยงพอจะท าใหมเชอหลงเหลออยและเมอน ามาผลตเปนอาหารสนขกจะท าใหเกดการปนเปอนเชอในอาหารได หรอการน าเนอสตวทมการปนเปอนของเชอมาประกอบอาหารใหสนขเอง เชน เนอสตวทมการปนเปอนของเชอ Escherichia coli (E. coli O157:H7) ทน าไปปรงอาหารโดยใชความรอนไมเพยงพอทจะท าลายเชอกจะท าใหเนอสตวนนไมปลอดภย และอาจเกดโรคทเกดจากเชอดงกลาวได

2. การปนเปอนจากน าใช น าใชในกระบวนการตางๆ เชน น าทใชในการลางอปกรณ หรอลางเครองมอตาง ๆ จะมจลนทรยปนเปอนอย ในขนตอนตางๆ จะตองมปรมาณตองมคลอรนเหลออยในปรมาณทสามารถลดหรอปองกนการเจรญของจลนทรยได เชน น าทใช ส าหรบลางวตถดบควรมคลอรนเหลออย 3-5 ppm น าลางโตะปฏบตงานและน าลางพนควรมคลอรนเหลออย 25-30 ppm และ 100-200 ppm ตามล าดบ (อมเอบ, 2549) รวมถงน าทใชในครวเรอนทน ามาประกอบอาหาร ลางอปกรณการใหอาหารของสนขกจะตองมปรมาณคลอรนทเพยงพอตอการฆาเชอเชนเดยวกน

3. การปนเปอนจากเครองมอและอปกรณตางๆ เครองมอและอปกรณตางๆ เชน มด เลอย ทใชในการช าแหละและตดแตงซาก รวมทงเครองมอและเครองใชอน ๆ ทใชในขนตอนการผลตอาหารสนข รวมถงเครองบรรจทใชในแตละขนตอนไปจนถงผลตภณฑสดทายทไดอาจจะมการปนเปอนจากแบคทเรยอย นอกจากนยงรวมถงอปกรณทใชในการประกอบอาหารและใหอาหารสนข จงควรท าการตรวจสอบและท าความสะอาดทกวน มการฆาเชอวสดและอปกรณทสมผสกบเนอสตวและผลตภณฑ และจดเกบในทปลอดเชอตลอดเวลา

4. การปนเปอนจากผปฏบตงานและผเลยงสนข ผปฏบตงานในโรงงานและผเลยงสนขทมอนามยสวนบคคลไมดจะเปนสาเหตของการปนเปอนได โดยเฉพาะมอจะเปนแหลงทน าไปสการแพรกระจายของเชอทส าคญ และเปนสาเหตของการปนเปอนของเชอแบคทเรย นอกจากนเสอผา เครองแตงกายของทสมผสกบเนอสตวกเปนสาเหตของการปนเปอนดวยเชนกน ดงนนควรปฏบตตามหลกสขลกษณะสวนบคคลทด โดยลางมอดวยน าผสมคลอรนหรอน ายาฆาเชอทกครงกอนและหลงการปฏบตงาน หรอการใหอาหารสนข 5. การปนเปอนจากอากาศ การปนเปอนจากอากาศรอบซากหรอเนอหรอในโรงงาน ทงในขนตอนการผลตจนถงผลตภณฑทบรรจเสรจสนแลว อาจปนเปอนจากแบคทเรยทมอยในอากาศตามธรรมชาตได

262

ดงนน จงควรมสขาภบาลของหองตางๆ ทด และผเลยงสนขควรจดการดานสขาภบาลทอยอาศยใหปลอดภยจากการปนเปอนในอากาศมากทสด

6. การปนเปอนจากกระบวนการผลต การปนเปอนจากกระบวนการผลตเกดขนไดจากสภาพตางๆ ขณะแปรรป หรอประกอบอาหาร เชน การบดเนอสตว การผสมสวนประกอบ การปรงอาหาร และขนตอนบรรจผลตภณฑ จงตองปองกนและตรวจสอบในทกขนตอน

แบคทเรยกอโรคในอาหาร แบคทเรยกอโรคในอาหาร หมายถง กลมของเชอแบคทเรยทกอโรคในคนซงตดตอมาส คนผานทาง

อาหารเปนหลก ท าใหเกดโรคในกลมทเรยกวา โรคจากอาหาร (Foodborne diseases) โดยอาการทางคลนกสวนใหญ คอ ทองเสย คลนไส อาเจยน มไข และอาจม อาการขางเคยงอนๆ เชน ปวดเมอยตามรางกาย ขออกเสบ เปนตน โรคหรอความผดปกตเนองจาก แบคทเรยในอาหาร เกดขนได 2 ลกษณะ คอ

1. โรคอาหารเปนพษ (Foodborne intoxication) เกดจากการทเชอแบคทเรยในอาหารสราง และ/หรอ ปลดปลอยสารพษออกมาสะสมอยในอาหาร ท าใหเกดอาการผดปกตไดอยางรวดเรวหลงจากบรโภค โดยทวไประยะฟกตว (incubation period) ของโรคอาหารเปนพษจะนอยกวา 7 ชวโมง เนองจากแบคทเรยไมจ าเปนตองเพมจ านวนในทางเดนอาหารของผบรโภคกอนทจะท าใหเกดอาการผดปกต ตวอยางของแบคทเรยทสามารถสรางสารพษในอาหารไดแก Staphylococcus aureus, Clostridium botulinum เปนตน

2. โรคตดเชอจากอาหาร (Foodborne infection) เกดจากเชอแบคทเรยในอาหารเขาไปเพมจ านวนในทางเดนอาหาร แลวท าใหเกดความผดปกตขน ซงอาจรวมถงการสรางสารพษดวย แตแตกตางจากโรคอาหารเปนพษตรงทแบคทเรยเหลานตองใชเวลาการเพมจ านวน และสารพษจะถกสรางขนเมอแบคทเรยเขาสรางกายผบรโภคแลว โดยทวไปจะมระยะฟกตวของโรคนานกวา 7 ชวโมง นอกจากสรางสารพษแลวเชอแบคทเรยในกลมนอาจท าใหเกดความผดปกตของการท างานของระบบทางเดนอาหาร บางชนดทมความรนแรงสามารถแทรกซมผานผนงล าไสเขาสกระแสเลอดท าใหเกดการตดเชอในกระแสเลอด (septicemia) ซงอาจเปนอนตรายถงชวตได ตวอยางแบคทเรยในกลมน ไดแก Salmonella spp., Campylobacter spp., Escherichia coli O157:H7 (ภาวน, 2547)

โรคจากอาหารทส าคญทเกดจากเชอแบคทเรยในสตว (ภาวน, 2547) โรค Salmonellosis เชอทเปนสาเหตคอ Salmonella แบงไดเปน 2 สปชส (species) คอ Salmonella bongori และ

Salmonella enterica ซง S. enterica ยงสามารถแบงเปนเชอสายยอยได 7 ซบสปชส (subspecies) ไดแก I, II, IIIa, IIIb, IV, V และ VI โดย S. enterica subspecies I พบไดในคน และสตวเลอดอน สวน S. enterica subspecies I, II, IIIa, IIIb และ IV พบไดในสตวเลอดเยน และสงแวดลอม ในทางการแพทยถอวา salmonella ท กอใหเกดโรค สวนมากเปน S. enterica สงถงรอยละ 95 (ยทธนา และคณะ, 2555) ลกษณะทส าคญของเชอ เปนเชอแบคทเรยแกรมลบ เจรญไดดในอณหภมหอง และสามารถเจรญในภาวะขาดออกซเจนได ระยะฟกตว: 6-48 ชวโมง บางครงอาจนานถง 4 วน อาการหลกทพบคอ มไขปวดหว คลนไสอาเจยน ปวดทอง และทองเสย อาการอนๆ ไดแก ขออกเสบ โลหตเปนพษ ถงน าดอกเสบ เสนเลอดแดงอกเสบ ล าไสใหญอกเสบ osteomyeli tis, reiter disease และ rheumatoid syndrome ชวงเวลาทแสดงอาการตงแตไมกวนถง 1 สปดาหบางครงอาจนานถง 3 สปดาห สตวหลายชนดเปนตวอมโรค ไดแก สตวปก สกร โค สตวแทะ สตวเลอยคลาน รวมถงสตวเลยง เชน สนขและแมว การตดเชอมกมสาเหตมาจากการ

263

บรโภคอาหารทปนเปอนเชอจากสตวทตดเชอ หรอจากผประกอบอาหาร สตวเลยง หรอการขาดสขลกษณะทดในการประกอบ อาหาร เชอทปนเปอนในอาหารอาจเพมจ านวนขนหากเกบรกษาในอณหภมทเหมาะสมแกการเจรญเตบโต

โรค Campylobacteriosis เชอทเปนสาเหต Campylobacter jejuni และ Campylobacter coli ลกษณะทส าคญของเชอ

คอ มรปรางเปนแทงโคง หรอเปนเกลยว ไมสรางสปอร ตดสแกรมลบ เคลอนท ไดและไมทนตอออกซเจน สามารถเจรญเตบโตไดดทออกซเจนต าและมคารบอนไดออกไซด ความเปนกรดดาง 6.5-7.5 และอณหภม 42- 45 องศาเซลเซยส (ไมสามารถเจรญไดทอณหภมต ากวา 28-30 องศาเซลเซยส) นอกจากนเชอนไมทนตอความรอน ความเคม ความเปนกรดสง (pH<6.5) และความแหง สามารถด ารงชวตไดดทอณหภมต ากวาอณหภมหอง มระยะฟกตว 1-11วน (สวนใหญ 2-5 วน) อาการทมกพบคอเปนไขปวดทองอยางรนแรง คลนไสและมอาการทองเสย ซงมความรนแรงตงแตเลกนอยไปจนถงทองเสยแบบเปนน ามเลอด หรอมกปน อาการอนๆ ทอาจเกดตามมาจะพบเพยงรอยละ 2-10 ของผปวย ซงไดแก reactive arthritis, Gullian-Barre’ syndrome, haemolytic uraemic syndrome, meningitis, pancreatitis, cholecystitis, colitis, endocar ditis, erythema nodosum ผปวยอาจแสดงอาการไดนานถง 10 วน และสามารถ แพรเชอไดนาน 2-3 สปดาห สตวทเปนตวอมโรคคอ สตวเลยง ไดแก สนข และ แมว ปศสตว ไดแก สกร โค แกะ นก และสตวปก การตดตอมกเกดจากการกนอาหารทปนเปอนเชอนอย ซงอาหารทปนเปอนสวนใหญ ไดแก น านมดบ และอาหารจากสตวปกท ไมไดปรงสก และเชอนยงสามารถปนเปอนไปยงอาหารอนๆ และน า อาจตดตอโดยการ สมผสกบสตวปก หรอสตวอนๆ การตดตอจากคนสคนสามารถตดตอได

โรค Listeriosis เชอทเปนสาเหต Listeria monocytogenes ลกษณะทส าคญของเชอ เปนเชอแบคทเรยทมรปร

างเปนแทง ไมสรางสปอร ตดสแกรมบวก และด ารงชวตแบบใชหรอไมใชออกซเจนกได (facultative anaerobic) สามารถเจรญเตบโตไดทอณหภมตงแต 3-42 องศาเซลเซยส แตชวงทเหมาะสมมากทสด คอ 30-35 องศาเซลเซยส ความเปนกรดดางทเหมาะสมตอการเจรญเตบโต คอ pH 5.0-9.0 ซงคา pH และคา water activity (aw) ทต าทสดทเจรญไดคอ 4.4 และ 0.92 ตามล าดบ นอกจากนยงสามารถ เจรญเตบโตไดทระดบความเคมรอยละ 10 มระยะฟกตว 2-3 วน ถงหลายสปดาห อาการทพบคลายอาการของไขหวดใหญ เชน มไขปวดหว และบางครงอาจแสดงอาการของระบบทางเดนอาหาร ผลทตามมาจากการตดเชอไดแก สมองและเยอหมสมองอกเสบ โลหตเปนพษในทารก และท าใหหญงมครรภแทงได การแสดงอาการไดตงแตหลายวนจนถงหลายสปดาห สตวทเปนตวอมโรค/แหลงรงโรค น า ดน ขยะ ผก อจจาระของสตวปาและสตวเลยง หรออาจเกดจากคน หรอสตวทตดเชอกได การตดตอผปวยดวยโรคนสวนใหญเกดจากการบรโภคอาหาร เชน อาหารทมสวนผสมของน านมดบ เนยแขง เนอบด ผกดบ โรคนมอตราการปวยตายประมาณรอยละ 30 แตในผปวยทไมไดรบการรกษาอยางถกตองจะมอตราการปวยตายสงถงรอยละ 70 ผทไวตอการตดเชอ ไดแก หญงตง ครรภและทารกในครรภ ผสงอาย ผทอยใน ภาวะภมคมกนต า ซงรวมถงผทไดรบการรกษา โรคมะเรง

โรคตดเชอ Escherichia coli เชอทเปนสาเหตคอ Enteropathogenic E. coli (EPEC) Enterotoxigenic E. coli (ETEC) สราง

สารพ ษ ท งช น ดท นความ รอน (ST) และไม ท นค วามรอน (LT) Enteroinvasive E. coli (EIEC) Verocytotoxinproducing E. coli (VTEC) หรอ Enterohaemorrhagic E. coli (EHEC) ลกษณะทส าคญของเชอ อยในวงศ Enterobacteriaceae ม รปรางเปนแทง ไมสรางสปอร ตดสแกรมลบ และด ารงชวตแบบใชหรอไมใชออกซเจนกได (facultative anaerobic) สามารถเจรญเตบโตไดทอณหภมตงแต 7-10

264

องศาเซลเซยส ไปจนถง 50 องศาเซลเซยส แตชวงทเหมาะสมมากทสด คอ 37 องศาเซลเซยส ความเปนกรดดางทเหมาะสมตอการเจรญเตบโต คอ pH 4.4-8.5 ซงคา aw ทต าทสดทเจรญได คอ 0.95 เชอแบคทเรย E. coli สวนใหญมกไมเปนอนตราย และสามารถถกยบยงไดในทางเดนอาหารของคน แตกยงมบางชนดทสามารถท าใหเกดโรคได เชอ EPEC มระยะฟกตว 1-6 วน อาจสนเพยง 12-36 ชวโมง ETEC 1-3 วน อาจสนเพยง 10- 12 ชวโมง EIEC 1-3 วน อาจสนเพยง 10-18 ชวโมง EHEC 3-8 วน (คามธยฐาน 4 วน) อาการทพบของเชอชนด EPEC เชอจะยดตดกบผนงล าไส และลดความสามารถในการดดซม ท าใหอาเจยน ทองเสย มไขและปวดทอง เชอ ETEC จะพบอาการจากสารพษท าใหทองเสยตงแตออนๆ จนถงรนแรงแตไมมเลอดหรอเมอกปน ปวดทอง อาเจยน อาจท าใหขาดน าอยางรนแรงถงชอคได อาการของการตดเชอ EIEC เชอจะไชเขาไปเพมจ านวนในชน mucosa และ submucosa ของล าไสใหญ ท าใหเปนไข ปวดทองอยางรนแรง อาเจยน และถายเหลวเปนน า เชอ EHEC จะแสดงอาการปวดทอง ทองเสยเปนน า หรอเปนเลอด อาจมอาการไข หรออาเจยนรวมดวย EPEC ETEC และ EIEC เปนสาเหตส าคญของโรคขาดอาหารในทารกในประเทศทก าลงพฒนา EHEC อาจท าใหเกดอาการแทรกซอนทท าใหผปวยเสยชวต ไดแก Haemolytic uraemic syndrome (HUS) ซงอาจพบไดถง รอยละ 10 ของผปวย โดยเฉพาะในเดกเลก และผสงอาย กลมอาการ HUS นไดแก acute renal failure haemolytic anaemia และ thrombocytopenia สวนอาการอนๆ ทอาจพบได เชน Erythema nodosum และ thrombotic thrombocytopenic purpura ชวงเวลาทแสดงอาการตงแตหลายวน จนถงหลายสปดาห สตวทเปนตวอมโรคคอ โค เปนแหลงของ EHEC ทส าคญ EPEC ETEC และ EIEC พบ ในคน การตดตอของเชอ EPEC ETEC และ EIEC มกตดตอโดยการบรโภคอาหารทปนเปอนอจจาระ หรออาหารอนๆ ในระหวางขบวนการผลต การตดตอจากคนสคน และสวนใหญจะพบมรายงาน ผปวยของโรคนในชวงฤดรอน

สภาวการณของการปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรคในอาหารสนข ในชวงระยะเวลา 10 ปทผานมาน มรายงานเกยวกบการปนเปอนและการเรยกคนสนคาทมการ

ปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรคในอาหารสนข อยหลายครง รวมถงรายงานการระบาดของเชอ Salmonella ทมสาเหตจากการปนเปอนในอาหารสนขทงจากทวปยโรป และประเทศสหรฐอเมรกา และจากรายงานลาสดขององคการอาหารและยาแหงสหรฐอเมรกา (FDA) ตงแตเดอนมถนายน ค.ศ. 2016 ถงเดอน พฤษภาคม ค.ศ. 2017 องคการอาหารและยาแหงสหรฐอเมรกา (FDA) ไดเรยกคนอาหารสตวและอาหารสนขทมการปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรค ถง 5 ครงดวยกน ซงแบคทเรยทมการปนเปอนไดแก เชอ Salmonella, Listeria และ Listeria monocytogenes ดงแสดงในตารางท 2

265

ตารางท 2 ขอมลการเรยกคนสนคา ของ The United states food and drug administration (FDA) ตงแตเดอน มถนายน 2016 ถงเดอน พฤษภาคม 2017

วนท รายละเอยดผลตภณฑ ปญหาทตรวจพบ

05/05/2017 Dog and cat food Salmonella

03/20/2017 Dog treat- Pig Ears Salmonella

01/13/2017 Raw Dog and Cat food Listeria monocytogenes

12/08/2016 Pet Food Salmonella, Listeria

06/23/2016 Raw cat food Salmonella Listeria monocytogenes

ทมา : The United states food and drug administration (2017) ในป 2014 หนวยงาน Veterinary Laboratory Investigation and Response Network (Vet-

LIRN) Food Emergency Response Network (FERN) และ Microbiology Cooperative Agreement Program (MCAP) ของสหรฐอเมรกาไดรวมกนตรวจสอบเชอแบคทเรย Listeria, Salmonella, และ Escherichia coli จากการเกบตวอยาง 1056 ตวอยาง ในระยะเวลา 2 ป และตรวจสอบคณภาพทางจลชววทยา โดยตรวจพบเชอ Salmonella 16 ตวอยาง พบเชอ Listeria greyii 1 ตวอยาง พบเชอ Listeria monocytogenes 32 ตวอยาง แตตรวจไมพบเชอ Escherichia coli O157:H7 enterohemorrhagic E. coli และสารพษ Shiga toxin จาก E. coli (STEC) ซงแบคทเรยดงกลาวเปนอนตรายตอสตวเลยงและมนษย ในป 2005 J. Scott, Joyce และ L. Arroyo ไดรายงานผลการวจยการตรวจพบเชอแบคทเรย และโคลฟอรม ในอาหารสดของสนขและแมวทวางจ าหนายทางการคาทง 25 ตวอยาง โดยมคาอยในชวง 3.5 x 103 ถง 9.4 x 106 CFU/g (คามาตรฐานอยท 1.9 x 106) โดยตรวจพบเชอ Escherichia coli ใน 15 ตวอยาง แตไมพบเชอ E. coli O157 ตรวจพบเชอ Salmonella spp. ใน 5 ตวอยาง ตรวจพบแบคทเรยทส รางสปอร 4 ต วอย าง ต รวจพ บ เช อ Clostridium perfringens ใน 5 ต วอย าง ตรวจพบ เช อ Staphylococcus aureus ใน 1 ตวอยาง แตไมพบเชอ Campylobacter spp. โดยจ านวนตวอยางทใชทงหมดคอ 25 ตวอยาง ในป 2006-2007 มรายงานจาก 21 รฐของสหรฐอเมรกาพบผปวย 79 รายทตดเชอจากการปนเปอนของอาหารสนข ซงนบเปนครงแรกทอาการเจบปวยจากเชอแบคทเรย Salmonella enterica ทปนเปอนอยในอาหารสตวทท ามาจากพช ซงกระบวนการผลตอาหารแหงส าหรบสนขและแมวท าใหเกดการแพรกระจายของเชอโรคได มการพบการตดเชอ Salmonella กวา 70 ชนด เมอรางกายไดรบเขาไปอาจท าใหเกดอาการปวดทอง อาเจยน เปนไข และมอาการเฉอยชาได โดยพบในหลายรฐ เชน Pennsylvania, Georgia, Texas และ New York สวนใหญพบในเดกทอายต ากวา 2 ขวบ แบคทเรยจะแพรกระจายไดถาอาหารมาสมผสกบเครองครวหรอกบเดกซงมระบบภมคมกนทยงออนแออย เมอ 27 ตลาคม 2008 ทผานมา บรษท Mars Petcare ไดเรยกคนสนคาอาหารสนขแบบแหงจากมลรฐ 15 รฐ และแจงเตอนตอผเลยงสนขวาอาหารสนขเหลานอาจเปนสาเหตของความเจบปวยได และใหลกคาน าอาหารสตวมาแลกเงนคนไดจากรานทซอไป ในเวลา 3 ปทผานมา หลายๆ บรษทในสหรฐฯ มการเรยกคนอาหารสตว

266

อยางนอย 135 ชนด ไดแก อาหาร อาหารเสรม เนองจากปนเปอนเชอแบคทเรย Salmonella ดงกลาว แตไมมรายการการเจบปวยในชวงเวลานน ทงนยงไมมความชดเจนถงผลของเชอแบคทเรยตอรางกายคนและสตว เนองจากสตวเลยงกอาจเจบปวยไดเมอไดรบเชอดงกลาว ทงนมการตรวจสอบจากองคการอาหารและยาของสหรฐฯ แลววาเชอนท าใหเกดการบาดเจบได มสนขและแมวกวา 8,500 ตวทปวยและตายในป 2007 หลงจากกนอาหารทเกดการปนเปอนเขาไป โดยสารทมกจะปนเปอนนอกจากเชอแบคทเรยแลวยงม สารเมลามน สารประกอบของไนโตรเจนทใชในพลาสตก ซงพบในบรษทผผลตจากจนทใสสารเหลานลงไปเพอเพมหมฟงกชนทคลายกบหมฟงกชนของโปรตนใหมระดบสงขน ท าใหมเดกจ านวน 10,000 คน เกดความเจบปวย และมเดกทเสยชวตดวย (http://sawangpattaya.org, 2016) ในป 2006 Ulrich และคณะ ไดมรายงานพบการระบาดของ เชอ Salmonella ซงมสาเหตการตดเชอจากอาหารสนขส าเรจรป ในศนยฝกสนขทหารของประเทศเยอรมน สงถง 63.8 เปอรเซนต โดยการเกบอจจาระของสนขน าไปตรวจทางจลชววทยา และอณชววทยา ระยะเวลาทใชในการเกบตวอยางเพอน าไปตรวจวเคราะหเพอหาสาเหตของการตดเชอ Salmonella คอ 231วน และจ านวนตวอยางอจจาระทเกบมาตรวจวเคราะหคอ 265 ตวอยาง จากสนขทงหมด 80 ตว โดยพบสนขทมการตดเชอ Salmonella ถง 51 ตวจากสนขทงหมด 80 ตว และเมอน า เชอ Salmonella ไปจ าแนกสายพนธดวยวธ Pulsed-field Gel Electrophoresis (PFGE) สามารถจ าแนกไดเปน 2 สายพนธ คอ Salmonella Montevideo แยกไดจาก 66 ตวอยาง และ Salmonella Give แยกไดจาก 13 ตวอยาง นอกจากนยงมการน าอาหารสนขส าเรจรปทใหสนขรบประทานมาท าการตรวจวเคราะหและคดแยกสายพนธของเชอ Salmonella พบวามการปนเปอนของเชอ Salmonella Montevideo ในอาหาร 2 ชนด และ Salmonella Give พบปนเปอนในอาหารส าเรจรปแบบเกลด

สรป แบคทเรยกอโรคทปนเปอนในอาหารสนขทส าคญ ไดแก Salmonella sp. ซงท าใหเกดโรค

Salmonellosis เช อ Campylobacter jejuni แ ล ะ Campylobacter coli เป น ส า เห ต ข อ ง โร ค Campylobacteriosis เช อ Listeria monocytogenes เป นส า เห ต ข อ ง โรค Listeriosis แ ล ะ เช อ Enteropathogenic E. coli (EPEC) Enterotoxigenic E. coli (ETEC) สรางสารพษทงชนดทนความรอน (ST) และไมทนความรอน (LT) Enteroinvasive E. coli (EIEC) Verocytotoxinproducing E. coli (VTEC) หรอ Enterohaemorrhagic E. coli (EHEC) เปนสาเหตของโรคตดเชอ Escherichia coli การปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรคดงกลาวยงเกดไดจากหลายสาเหต ทงจากผลตภณฑทน ามาผลตอาหารสนขส าเรจรป การปนเปอนจากน าทใชในกระบวนการตางๆ การปนเปอนจากเครองมอและอปกรณตางๆ การปนเปอนจากผเลยงสนข และการปนเปอนเชอแบคทเรยจากอากาศ และในป ค.ศ. 2517 องคการอาหารและยาแหงสหรฐอเมรกา (FDA) ไดเรยกคนอาหารสตวและอาหารสนขทมการปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรค ท มสาเหตจากการตรวจพบการปนเปอนของเชอกลม Salmonella กลม Listeria และเชอ Listeria monocytogenes อยอยางตอเนอง และยงมรายงานวจยทงในทวปยโรปและอเมรกาถงการตรวจพบการปนเปอน และการระบาดของเชอแบคทเรยกอโรคดงกลาว โดยเฉพาะเชอในกลมของ Salmonella ทพบไดบอยกวาเชอแบคทเรยกอโรคชนดอน เชอแบคทเรยกอโรคทพบการปนเปอน เปนอนตรายตอสนขและผเลยง จงควรมการปองกนและควบคมไมใหมการปนเปอนเชอแบคทเรยกอโรคดงกลาว เพราะหากมการปนเปอนแลวอาจจะท าใหเกดอนตรายถงชวตได

267

เอกสารอางอง ภาวน ผดงทศ. (2547). แบคทเรยกอโรคในอาหาร. เชยงใหมสตวแพทยสาร. V.2, 51-65. ยทธนา ชยศกดานกลม, นดารตน ไพรคณะฮก และอบลวรรณ จตรพาห . (2555). การเฝาระวงโรค

Salmonellosis ในสนคาปศสตว. ส านกควบคม ปองกนและบ าบดโรคสตว. กรงเทพฯ. วารณ พานชผล, วโรจน วนาสทธชยวฒน, วลยกานต เจยมเจตจรญ และ จระวชร เขมสวสด . (2548).

การศกษาการผลตอาหารสนข. รายงานผลงานวจยประจ าป 2548. กองอาหารสตว กรมปศสตว กระทรวงเกษตรและสหกรณ. หนา 328 – 342.

วภ กตะนนท. (2015). ตนก าเนดของสนขบานหลกฐานทางโบราณคดและพนธศาสตร. Thai J. Genet. 8(1) : 1–11.

ส านกตรวจสอบคณภาพสนคาปศสตว กรมปศสตว. (2560). เกณฑมาตรฐานพระราชบญญตควบคมคณภาพอาหารสตว ปงบประมาณ 2560 (อางองตาม พ.ศ.2558). http://qcontrol.dld.go.th/index.php. 1 มถนายน 2560.

ส านกงานสงเสรมการคาระหวางประเทศ ไมอาม สหรฐอเมกา, (2559). รายงานภาวะสนคาอาหารสนขและแมวในสหรฐฯ (HS 230910). http://www.ditp.go.th. สบคน 1 มถนายน 2560.

อ ม เ อ บ พ น ส ด . (2549). ก า รป น เป อ น แ ล ะก าร เส อ ม เส ย ข อ ง เ น อ ส ต ว แ ล ะ ผ ล ต ภ ณ ฑ . http://elearning.nsru.ac.th. สบคน 1 มถนายน 2560.

Animal Protection Institute. (2004). What’s Really in Pet Food. http://www.api4animals. org/79.htm. สบคน 26 พฤษภาคม 2560.

Bischoff, K.& Rumbeiha, W. (2012). Pet food recalls and pet food contaminants in small Animals. Veterinariy Clinics of North America: Small Animal Pracice, 42(2), 237-250.

Girio, T. M. S., Filho, A. N., Junior, O. D. R., Amaral, L. A., & Girio, R. J. S. (2012). Microbiological Quality of Dog Feed Sold in Sealed Packages and in Bulk. Ars Veterinaria Clinica per Animali da Compagnia, 28(1), 36-40.

J. Scott Weese, Joyce Rousseau and L. Arroyo. (2005). Bacteriological evaluation of commercial canine and feline raw diets. Can Vet J. Volume 46, 513-516.

Mook Zaa. (2557). เกรดอาหารสนข. http://mukzaa.blogspot.com. สบคน 1 มถนายน 2560. Sarah M. Nemser, Tara Doran, Michael Grabenstein, Terri McConnell, Timothy McGrath, Ruiqing Pamboukian, Angele C. Smith, Maya Achen, Gregory Danzeisen, Sun Kim, Yong

Liu,Sharon Robeson, Grisel Rosario, Karen McWilliams Wilson, and Renate Reimschuesse. (2 0 1 4 ). Investigation of Listeria, Salmonella, and Toxigenic Escherichia coli in Various Pet Foods. Foodborne Pathogens and disease. V.11. 706-709.

The United states food and drug administration. (2017). Recalls & Withdrawals. https://www.fda. สบคน 1 มถนายน 2560.

Ulrich Schotte, Dorit Borchers, Christiane Wulff and Lutz Geue. (2007). Salmonella Montevideo outbreak inmilitary kennel dogs caused by contaminated commercial feed, which was only recognized through monitoring. Veterinary Microbiology. V.119. 316–323. https://www.microbiologyinpictures.com. สบคน 18 มถนายน 2560.

268

ผลของยาปฏชวนะตอการตงทองและการใหนมของแมสนข Effect of antibiotic on gestation and lactation in bitches ผวจย สาโรจน แรเพชร อาจารยประจ า คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน

บทคดยอ ในปจจบนการใชยาปฏชวนะกนอยางแพรหลายในสตวเลยง โดยเฉพาะสนขทมอาการปวยจากการ

ตดเชอแบคท เรย หรอจลชพท เปนสาเหตกอโรคโดยตรง บางครงก ใช เพอหวงผลในการปองกนภาวะแทรกซอนจากเชอแบคทเรยฉวยโอกาสจากสาเหตการปวยหลกจากการตดเชอไวรส สารเคม หรอการบาดเจบจากสาเหตตางๆ โดยสนขทกชวงอายมโอกาสจะไดรบการรกษาโดยยาปฏชวนะ แตในสนขตงทองและระยะใหนมอาจมผลกระทบ หรอผลขางเคยงจากการใชยาแตกตางจากสนขทวไป เพราะอาจมผลตอกระบวนการสรางพฒนาของตวออนในระยะเอมบรโอหรอระยะฟตสผานทางรก รวมถงลกสนขท ไดรบยาผานทางน านม

จากการศกษา ในหองแลป(in vitro)หรอการศกษาในสตวทดลอง(in vivo)พบวายาปฏชวนะในทกๆกลม สามารถผานทางรกและทางน านมเกอบทกกลม แตการสงผลกระทบตอตวออนหรอลกสตว ในแตละกลมสงผลแตกตางกนไป โดยพบวายาปฏชวนะในกลม Penicillinและ Cephalosporin คอนขางมความปลอดภยเมอใชในแมสนขตงทอง หรอระยะใหนมลก ถามประวตแพยากลมดงกลาว ควรเปลยนเปนยากลม Clindamycin หรอ Macrolide เชน Erythromycin และ Azithromycin ค าส าคญ:ยาปฏชวนะ,สนขตงทองและระยะใหนม,ฟตส,รก,น านม,ลกสนข, บทน า

การใชยาปฏชวนะในสนขมการใชอยางแพรหลาย และใชทกชวงวย ทงใชในการรกษาจากการตดเชอจากเชอแบคทเรย หรอใชปองกนการตดเชอฉวยโอกาสจากเชอแบคทเรยโดยมสาเหตการกอโรคเหนยวน า เชนจากการตดเชอไวรส การบาดเจบจากสาเหตตางๆ รวมถง สารเคม เปนตน สนขในระหวางตงทองและระยะใหนมมโอกาสใชยาปฏชวนะเมอเกดภาวะเจบปวย โดยยาปฏชวนะทนยมใชในปจจบนแบงออกไดเปนกลมดงน

• กล ม Penicillin ได แ ก amoxicillin ampicillin augmentin (amocillin+clavulanic) cloxacillin dicloxacillin penicillinG penicillinV Tazocin (piperacillin+tazobactam)

• กลม Aminoglycosides ไดแก amikacin gentamycin streptomycin

• กลม Cephalosporin ไดแก cefazolin cefixime sulperazole (cefoperazone+sulbatam) cefotaxime ceftazidime ceftriaxone cephalexin

• กลม Macrolide ไดแก azithromycin clarithromycin erythromycin roxythromycin

• ก ล ม Tetracyclines ได แ ก doxycycline oxytetracycline(ส ว น ป ระ ก อ บ ข อ ง ย า terramycin ointment)

• กลม Quinolones ไดแก ciprofloxacin enrofloxacin norfloxacin ofloxacin

269

• ก ล ม sulphonamide ไ ด แ ก cotrimoxazole (sulfamethoxazole+trimethoprim) sulfasalazine

• กลม colistin ไดแก polymyxin

• กลม lincomycin ไดแก lincomycin clindamycin

• กลม Nitroimidazole ไดแก metronidazole

• กลม chloramphenicols ไดแก chloramphenicol

ในยาปฏชวนะในแตละกลมออกฤทธตอเชอแบคทเรย มความจ าเพาะตอเซลลเปาหมายภายในรางกายสตวแปรผนตามหลกเภสชจลศาสตรและเภสชกลศาสตรของยาแตละกลม สามารถน าผานรกและน าผานน านมไดแตกตางกน ซงสามารถสงผลกระทบหรอสงผลตอตวออนผานรก หรอลกสนขผานน านมได การเลอกใชยาในแตละชนดจงจ าเปนตองระมดระวงและเลอกใชยาทสงผลตอตวออนและลกสนขใหนอยทสด เนอหา

การศกษาการผลของยาปฏชวนะตอการตงทองและการใหนมของแมสนข ตองศกษาหลกเภสชพลศาสตร-เภสชจลศาสตร ความสามารถการกระจายตวและการขบออกของยาผานรกและน านม และผลของยาทสงผลตอตวออนหรอลกสนข โดยศกษาผลของยาแตละกลมทนยมใชในปจจบน

กลม Penicillin เปนยาปฏชวนะในกลม β-lactam class ออกฤทธตอเชอแบคทเรยในวงกวาง โดยทวไป ยากลมนออกฤทธตานเชอกรมบวกเชน streptococci และ Grampositive anaerobes ยบยงหรอขดขวางการสงเคราะหผนงเซลลของแบคทเรย ยาในกลมประกอบไปดวย ampicillin, amoxycillin (amoxicillin), cloxacillin, piperacillin ส าหรบ amoxycillin ไดมการเตม clavulanate สารเหลานเปน

-lactamase inhibitor ทโดยทว ไปมเพยงฤทธ ยบยงเอนซยม -lactamase เทานน ไมมฤทธตานเชอ

แบคทเรย การเพม -lactamase inhibitor เขาไป ท าให ampicillin และ amoxycillin มฤทธตานเชอ S. aureus และแบคทเรยกรมลบไดดขน ยากลม Penicillin สามารถผานรกสตวออนและผานน านมไดในปรมาณคอนขางนอย ยนยนจากเลอดของตวออนระยะฟตสและ amniotic fluid แตไมพบการกอใหเกดความผดปกตของตวออนในสนขและในมนษยและไมพบผลเสยตอลกสนขทกนนมสามารถใหไดตลอดระยะการตงครรภ อาจพบผลขางเคยงของการใชยาไดบาง เชน ภมแพ ผนตามผวหนง ไขสง คลนไส อาเจยน ทองเสย แตพบไดนอย อาจพบไดจาก penicillin G และ ampicillin ไดบาง อยางไรกตาม ยากลม Penicillin เปนยาล าดบแรกทควรเลอกใชในสนขตงทองและระยะใหนม

กลม Cephalosporins แบงยากลมนออกเปนรนตามขอบเขตการออกฤทธตานเชอคอ รนท 1 จะออกฤทธตานเชอกรมบวกรวมทง S. aureus ไดด อาจตานเชอกรมลบไดเลกนอย ยาในรนท 1 เชน cefazolin เปนยาฉด และ cephalexin เปนยากน cephalosporin รนท 2 ตานเชอกรมลบไดดกวารนท 1 ทมใชในขณะนคอ cefuroxime และ cefoxitin และมฤทธตานเชอ anaerobes ไดดวย แตจดออนของ

cefoxitin คอทนตอ -lactamase ไมดและชกน า ใหเชอดอยาไดบอยจงไมเปนทนยมใชและหากใชไมควรใชตดตอกนเปนเวลานาน สวน cephalosporins รนท 3 แบงเปนกลมทตานเชอกรมบวกไดตานเชอกรมลบโดยทวไปไดดมาก ซงมท งยาฉด(ceftriaxone และ cefotaxime)และยากน(cefditoren, cefdinir, cefpodoxime, และ cefixime) ถดจ ากนน ม าเปน cephalosporin รนท 4 ซงเปน anti-pseudomonal cephalosporin ทมฤทธเชอกรมบวกไดดวย เชนcefepime และ cefpirome ยากลม Cephalosporins

270

เปนกลม β-lactam class มหลกเภสชจลศาสตรคลายกบกลมPenicillin ขดขวางการสงเคราะหผนงเซลลของแบคทเรยเชนกน สามารถผานรกสตวออนได และขบออกทางน านมในปรมาณนอย ไมพบความผดปรกตของตวออนในสนขและในมนษย ไมพบขอมลการเพมความเสยงการเกดวรปในตวออนหรอลกสนขกนนม ผลข างเคยงอาจเกด อาการแพ ผ นตามผ วหนง จนถ งชอค แตพบ ได นอย ในยากล ม Cephalosporins รน 2และรน3 มรายงานวาพบอาการ Immune haemolytic reactions การท าลายของเมดเลอดแดง และความผดปรกตของใขกระดก ควรหลกเลยงในยากลมน เชน cefuroxime, Cefdinir, Cefixime ยากลม Cephalosporins เปนยาทถกเลอกใชเปนล าดบตนๆคมากบยากลม Penicillin ในการรกษาสนขตงทองและระยะใหนม

กลม Macrolide ออกฤทธทยบยงการสงเคราะหโปรตน เปนbacteriostatic เชอแบคทเรยกรมบวกเชน streptococci และstaphylococci ยงไวตอยาอยพอสมควรแมจะมอตราการดอยาสงอยบางรวมไ ป ถ ง chlamydia, mycoplasma and legionella, campylobacter coxiella, bartonella, corynebacteria และ mycobacterium species ยาในกลมนไดแก erythromycin, roxithromycin, azithromycin, clarithromycin ยากลม Macrolide เปนทางเลอกทจะใชในกรณทสตวปวยแพยากลมpenicillin ยา erythromycin คอนขางปลอดภยสงในการใชกบแมสนข ยาอนๆในกลม อาจท าใหเกดความผดปรกตของระบบทางเดนอาหารไดบาง แตไมพบเลยในตวทใช erythromycin อยางไรกตามมรายวาผลขางเคยงของ erythromycin อาจมพษตอตบ และตอมน าด ในตวแมสนข ในการใหยาตดตอกน สองสปดาหระหวางการตงทอง ควรใชดวยความระมดระวงยาสามารถผานรกไดนอย แตพบสะสมในน านม ควรเลอกใช Erythromycin และ Azithromycin

กลม Lincosamines เชน lincomycin and clindamycin เปนกลมยาทออกฤทธ ไวตอเชอแบคทเรย เหมอนกบกลม Macrolide ผานสายรกได แตไมพบความผดปกตของตวออนในสตวทดลองและในมนษยในจ านวนทมากพอจะสรปไดวาเกดจากยา ขบออกทางน านมและยงไมพบผลเสยตอทารก โปรดใชดวยความระมดระวง

กล ม Aminoglycosides ควบคม เช อแบคท เรยในวงกวางตอเชอก รมลบ จดอย ในกล ม bactericidal อ อ ก ฤ ท ธ ท ย บ ย ง ก า ร ส ง เ ค ร า ะ ห โ ป ร ต น ย า ใ น ก ล ม น ไ ด แ ก amikacin,gentamicin,kanamycin, neomycin,netilmicin, paromomycin, spectinomycin, streptomycin และ tobramycin ยากลมนมพษสงตอหและระบบประสาทการไดยนในสตวอายนอย หรอสตวทใชยาในระยะยาว เมอใหยา kanamycin and streptomycin ระหวางตงทอง อาจพบการเสยหายของ cranial nerve คท 8 ในตวออนระยะฟตส จากการศกษาพบวาอาจเกดความเสยงตอความผดปรกตของการสรางตวออนเมอใชยา neomycin และ gentamycin ในระหวางการตงทอง และสงผลตอระบบการไดยนในลกสนขหลงคลอด ซงยาสามารถผานรกและสะสมในน านมได จงไมแนะน าใชยาในกลมนในระหวางตงทองและระยะใหนมลก

กลม Metronidazole and derivates ออกฤทธยบยงการสงเคราะ ดเอนเอ ของแบคทเรยทไมใชออกซเจนในวงกวาง เชน bacteroides fragilis and protozoans (amoebas and lamblia) และ trichomonas เปนตน ผลคางเคยงอาจพบ ความผดปรกตตอทางเดนอาหาร ความผดปรกตของคาเลอด และภมแพ สงผลตอลกสตวมากกวาแมสตว ผานสายรกและขบออกทางน านมได แตไมพบความผดปกตของตวออนในสตวทดลอง แตไมแนะน าใหใชในระยะแรกของการตงทอง เนองจากยาจะเพมความเสยงตอการเกดความพการแตก าเนดของทารก ควรหลกเลยงใชยาในกลมน

271

กลม Sulfonamides and cotrimoxazole มยาเดยวทเคยใชในอดต เชน sulfadiazine แตในทางปฏบต ยานกตองใชรวมกบยาอน คอ pyrimethamine ส าหรบการรกษา เปนยาทยบยงการสงเคราะหสารตงตนในกระบวนการสงเคราะหกรดนวคลอก อยในกลม bacteriostatic เปน broad-spectrum antibiotics ควบคมเชอไดกวางทง กรมบวกและกรมลบ เชน Nocardia , Brucella,กรมบวกบางตว อาท Streptococcus, Toxoplasma gondii,Pneumocystis carinii และเชอ coccidias อนๆ นยมใชส าหรบรกษาโรคตดเชอของระบบขบถายปสสาวะ ระบบทางเดนหายใจ และตอมลกหมาก ผลขางเคยงจากการใชยาในแมสนขอาจพบ ตบอกเสบเฉยบพลน อาเจยน เกรดเลอดต า และตาแหงได พบวาผานรกและสามารถสะสมไดในน านม เพราะมฤทธเปนเบสออน จงจบกบน านมซงมคณสมบตเปนกรด จงไมแนะน าไหใชกบสนขตงทองและระยะไหนมลกเพราะเสยงตอการคลอดกอนก าหนดและภาวะ bilirubin concentration ในลกสนข

กลม Tetracyclines ยบยงการสงเคราะหโปรตน เปน bacteriostatic จดเปน broad-spectrum class of antibiotics ออกฤทธตอเชอแกรมบวกเปนสวนใหญ แตคอนขางดอตอยาไดงาย นยมใช ในการรกษาโรคตดเชอ Rickettsia ยาในกลมนไดแก tetracycline, doxycycline ผลขางเคยงอาจพบความเปนพษตอตบ และความผดปรกตของฟน ยาผานรกได แตขบออกจากน านมไดนอย ไมแนะน าใหใชในสนขตงทอง เพราะยาจะไปสะสมทกระดกและฟนท าใหฟนและกระดกมสเหลองหรอสน าตาล มกระดกและสมองเจรญผดปกต เพมความเสยงของการ เกดทารกวรป อาจใชไดในแมสนขใหนมลกเนองจากยาขบออกผานทางน านมนอยมาก แตตองใชดวยความระมดระวง

กลม Fluoroquinolole ยาทขดขวางกระบวนการแบงตวและการถอดรหสพนธกรรม อยในกลม bacteriocidal เปน broad-spectrum class of antibiotics ออกฤทธไดกวางทงเชอกรมบวก และ กรมลบ รวมถงPseudomonas aeruginosa, Pasteurella spp. Staphylococcus spp. E. coli เปนตนโอกาสดอยานอย ยาทนยมใช เชนenrofloxacin , marbofloxacin ,norfloxacin, ofloxacin, ciprofloxacin, ละลายไดดในไขมน จงนยมใชในโรคทตดเชอในระบบ เนอเยอออน ระบบขบถายปสสาวะ และสบพนธ และระบบทางเดนอาหารสวนปลาย ผลขางเคยงอาจพบ คลนไสอาเจยนจากใหยาในขนาดสง มรายงานวาอาจเกดอาการชกเมอใหรวมกบ NSIAD และท าใหสตวอายนอยกวา 6 เดอน ทไดรบยามปญหาเกยวกบกระดกเจรญผดปรกต ผานสายรกไดเนองจากยามโมเลกลขนาดเลก พบความผดปกตจากการศกษาในตวออนและในแมสนขตงทองไดบาง ไมแนะน าใหใช มขนาดโมเลกลเลกจงอาจผานน านมได และยาอาจสงผลขางเคยง เชน ทองเสย และเกดการเจรญผดปรกตของกระดกไดในลกสนขได จงไมแนะน าไหใช

กลมchloramphenicols เปน bactiostasis โดยจบกบ 50s ribosomal subunit ของเชอแบคทเรย ยบยงการสงเคราะหโปรตน ออกฤทธครอบคลมทงเชอแบคทเรยกรมลบและกรมบวก รวมทง แบคทเรยทไมอาศ ย อ อก ซ เจน เช น Clostridium spp. แ ล ะ Bacteroides fragilis เช อ แ บ ค ท เ รย ท ไวต อ ย า chloramphenicols เชน Chlamydia spp. Mycoplasma spp. และ Rickettsia spp. ผลขางเคยงทอาจท าใหเกดการกดไขกระดก ท าใหเกดเลอดจาก คลนไส อาเจยน และเกดผนแดงตามผวหนง ผานรกไดและน านม จงไมแนะน าใหใชในสนขตงทองและระยะใหนม เพราะอาจท าไหตวออนหรอลกสนขมภาวการณกดการท างานของไขกระดก เลอดจางได

กลมPolymyxin B เปนยาตานแบคทเรยกลม cationic ออกฤทธยบยงแบคทเรยกรมลบไดด กรมบวกมกดอยา กลไกการออกฤทธโดยท าลายผนงเซลลดานนอกของแบคทเรยกรมลบ ท าใหแบคทเรยตายอยางรวดเรว มประสทธภาพสงในการรกษาการตดเชอภายนอก จาก Pseudomonas เชนกระจกตาอกเสบ หชนนอกอกเสบ มความเปนพษสง และไมถกดดซมจากทางเดนอาหาร จงมกใชส าหรบภายนอกเทานน ผลขางเคยงจากจายยาทางเสนเลอดอาจพบ วงเวยน กลามเนอออนแรง ชก หายใจล าบาก ไตอกเสบ คลนไส อาเจยน เกลอแรในรางกายขาดสมดล มขอมลการศกษาในสตวทดลอง ยงไมพบรายงานการใชยานกบและ

272

ในมนษยจ ากด จงไมแนะน าใหใช อยางไรกตามหากใชเปนยาใชภายนอกอาจสามารถใชได ยงไมพบรายงานวาผานทางน านมไดหรอไมเพราะใชเฉพาะภายนอก

ตาราง:สรปผลของยาปฏชวนะตอการตงทองและการใหนมของแมสนข กลมยาปฏชวนะ แมสนขตงทอง แมสนขใหนม ขอแนะน า

กลม Penicillin ไดแก ampicillin, PenicillinG, Amoxicillin/clavulanate amoxycillin cloxacillin, piperacillin

ผานสายรกได แตไมพบวา กอใหเกดความผดปกตของตวออนในสตวทดลองและในมนษย

ขบออกทางน านมปรมาณนอยและยงไมพบผลเสยตอลกสนข

เปนยาล าดบแรกทควรเลอกใชในสนขตงทองและระยะใหนม

กลมCephalosporinไดแก cefazolin, cephalexin, cefuroxime และ cefoxitin, ceftriaxone, cefditoren, cefdinir

ผานสายรกได ไมพบวากอใหเกดความผดปกตของตวออนในสตวทดลองและในมนษย และไมพบขอมลการเพมความเสยงในการเกดทารกวรป

ขบออกทางน านมปรมาณนอยและยงไมพบผลเสยตอลกสนขยกเวนยา Cefdinir, Cefixime ไมพบขอมลความปลอดภยโปรดระวงการใช

เปนยาทถกเลอกใชเปนล าดบตนๆ คมากบยากลมPenicillin ในการรกษาสนขตงทองและระยะใหนม

กลม Macrolide ไดแก erythromycin, roxithromycin, azithromycin

Erythromycin และAzithromycin พบวา มความปลอดภยเนองจาก ผาน รกไดนอย ไมกอให เกดความผดปกตของตวออนในสตวทดลองไมมรายงานการเพมความเสยงของการเกดวรปสวนยาทเหลอในกลมนไมแนะน าใหใชเนองจากอาจกอใหเกดอนตรายแกทารกได

พบยาสะสมในน านม มขอมลความปลอดภยในลกสตวจ ากด

โปรดใชดวยความระวง ถาเปนตองใช ควรเลอกใช Erythromycin และ Azithromycin เทานน

กลม Lincosamines ไดแกเชน lincomycin and clindamycin

ผานสายรกได แตไมพบความผดปกตของตวออนในสตวทดลองและในมนษยในจ านวนทมากพอจะสรปไดวาเกดจากยา

ขบออกทางน านม และยงไมพบผลเสยตอทารก

โปรดใชดวย ความระมดระวง

273

กลมยาปฏชวนะ แมสนขตงทอง แมสนขใหนม ขอแนะน า กล Aminoglycosides ไดแก amikacin,gentamicin,kanamycin, neomycin, netilmicin, paromomycin, spectinomycin,streptomycin และ tobramycin

ยาสามารถผานรกได อาจพบการเสยหายของ cranial nerve คท 8 ในตวออนระยะฟตส จากการศกษาพบวาอาจเกดความเสยงตอความผดปรกตของการสรางตวออนเมอใชยา neomycin และ gentamycin

สะสมในน านมสงผลตอระบบการไดยนในลกสนขหลงคลอด

ไมแนะน าใหใช

กลม Metronidazole and derivates

ผานสายรกได อาจท าใหเกดวรปในตวออน

ขบออกทางน านม โปรดใชดวยความระมดระวง

ไมแนะน าใหใช

กลม Sulfonamides and cotrimoxazole

ผานสายรกได อาจท าใหเกดการคลอดกอนก าหนด

สะสมไดในน านม อาจท าใหเกดbilirubin -concentration ในลกสนข

ไมแนะน าใหใช

กลม Tetracyclines ไดแก tetracycline, doxycycline

ผานรกไดยาจะสะสมในฟนและกระดกของทารก ท าใหฟนของเดกมสเหลองหรอสน าตาลไปตลอดชวต มกระดกและสมองเจรญผดปกต เพมความเสยงของการเกดตวออนวรป

อาจใชไดในแมสนขใหนมลก เนองจากยาขบออกผานทางน านมนอยมาก โปรดใชดวย ความระมดระวง

ไมแนะน าใหใช

กลม Fluoroquinolole ไดแก enrofloxacin, marbofloxacin, norfloxacin, ofloxacin, ciprofloxacin

ผานสายรกไดเนอง จาก ยามโมเลกลขนาดเลกพบความผดปกตจากการศกษาในตวออนและในสนขตงทองไดบาง

มขนาดโมเลกลเลกจงอาจผานน านมได และยาอาจสง ผลขางเคยง เชน ทองเสย และเกดพษ ไดในทารก

ไมแนะน าใหใช

กลมchloramphenicols

ผานสายรกได อาจท าใหเกดความผดปรกตของลกสนขได

ยาขบออกทางน านมได อาจท าใหลกสนขเลอดจางใด

ไมแนะน าใหใช

กลม Polymyxin B มขอมลการศกษาในสตวทดลองและในมนษยจ ากด จงไมแนะน าใหใช

ยงไมพบรายงานการใชยานกบสนขใหนมลก

ไมแนะน าใหใชอยางไรกตามหากใชเปนยาใชภายนอกอาจสามารถใชได

274

สรป ยาปฏชวนะทกกลมสามารถผานรกและสะสมในน านมได ยากลม Penicillin และกล ม

Cephalosporin ขบออกทางน านมไดคอนขางนอย และคอนขางปลอดภยเมอใชในสนขตงทองและลกสนขกนนม ถามประวตแพยากลมดงกลาว ควรเปลยนเปนยากลม Clindamycin หรอ Macrolide เชน Erythromycin และ Azithromycin สวนยาในกลมอนไมแนะน าใหใชเพราะอาจเกดความผดปรกตตอตวออนและลกสนข สตวแพทยตองระมดระวงในการจายยาปฏชวนะรกษาโรคตดเชอแบคทเรยในกลมทมผลขางเคยงสงและสามารถผานทางรกและทางน านมได

เอกสารอางอง ชนญญา สขโสภณ. (2557). ยาฆาเชอกบการตงครรภและใหนมบตร. คนเมอ 7 มถนายน 2560,จาก

http://www.pharmacy.mahidol.ac.th/th/knowledge/article/238 วรา พาณชเกรยงไกร, ศรนทร หยบโชคอนนต, ปยะรตน จนทรศรพรชย(2551)การใชยา A to Z ส าหรบ

สตวแพทย. 4 th ed. กรงเทพฯ. ทวโชตการพมพ Donald C. Plumb, Pharm.D. (2008). Plumb’ Veterinary Drug Handbook 6 th ed.Iowa

50014-8300. Pharma Vet inc. Ioannis Mylonas. 9 August 2010 . Antibiotic chemotherapy during pregnancy and lactation

period. Arch Gynecol Obstet (2011) 283:7–18 Marcela R.,Maria E. Loza. (2010) Antibiotic Treatment of Dogs and Cats during Pregnancy.

Published online. Retrieved June 7,2017, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3021871/

275

Histopathological findings on gold fish (Carassius auratus)

after treated with commercial garlic (Allium sativum)

extract (Bioviv®) Kannawee SWANGNEAT1, Kunakorn CHUAYSRI2, Shinpei WADA3, Osamu KURATA3 1. Faculty of Veterinary Medicine Western University, Kanchanaburi, Thailand 2. Faculty of Veterinary Medicine Khankaen University, Khonkaen, Thailand 3. Department of Aquatic Medicine, College of Veterinary Science, Nippon Veterinary and Life Science University, Tokyo, Japan

Introduction Aquaculture has become a major global industry which maintains a rapid growth over the last decades [1]. However, infectious disease outbreaks caused by bacteria, viruses, parasites and fungi are now threatening the sustainable growth of aquaculture [2]. Enhancement of the immune system seems to be the most promising method for preventing fish diseases [3]. Food additives using plants or plants extracts can be considered as a novel trend for control of fish diseases and hoping to achieve the same results as in the use of antibiotics and to overcome the problem of antibiotic resistance [4].

Garlic (Allium sativum) is a perennial bulb-forming plant that belongs to the genus Allium in the family Liliaceae, which has been used for centuries as a flavouring agent, traditional medicine and a function food to enhance physical and mental health [5]. Previous research indicated that selenizing garlic polysaccharide could significantly enhance murine immune response and protective rate of ND vaccine [6] and [7]. In Schistosoma mansoni infected mice, garlic oil extract can directly or indirectly stimulate macrophages nitric oxide production in an additive manner. [8] The NO secretion of peritoneal macrophages was significantly higher in Garlic polysaccharide groups and could improve immune function by stimulating peritoneal macrophages to secrete tumor necrosis factor (TNF-α) and interleukin-6 (IL-6) (Gao et al.). Macrophages are key players in the innate immune system, contributing to the responses such as fighting infection, inflammation and in the promotion of wound healing [9], [10] and [11]. Currently, in case of the garlic and its effects on fish macrophage are still unclear. Thus, the present study was performed to investigate the effects of commercial garlic extract on some phagocytic quantity and activity in the Gold fish (Carassius auratus). Obviously, overuse of chemical agents and antibiotics in aquaculture against infectious disease because of limitation of effective disease protection can lead to antimicrobial resistance, environmental pollution and economical loss. thus, garlic extract could be an alternative choice as

276

cheap, effective, and no-harmful immunopotential agent by determination on enhancing of gold fish macrophage quantity, phagocytic and opsonization activity.

Purpose of study

To study of efficacy of commercial garlic extract on gold fish macrophage quantity, phagocytic and opsonization activity to find a new choice of natural immunopotential agent.

Research design

1. fish maintenanceThe 6 gold fishes (Carassius auratus) are allowed to acclimatize for 9 days prior to the

experiment and during this period they are treated with Chlorine dioxide (ClO2) 1 tablespoon / 100 L for White spot disease treatment and without feeding. Fishes will be randomly divided to 2 groups ascontrol (C) and Garlic extract treatment (G) group, 3 fishes each.

2. diet preparationCommercial garlic extract (Bioviv ®) from Continuum aquatics, FL, USA will be mixed with

fish diet 5% W/V The experimental diet will be fed to fish in the first group individually after acclimatization and starvation for 9 days and control group will be fed the same amount of normal fish diet. After this, normal fish diet will be feed for 3 days, 2 times / day in both group following 24-hstarvation period, weighting and immunological examination.

Fig. 1: Commercial garlic extract (Bioviv ®)(Left), 5% garlic extract in mashed fish diet is prepared in tuberculin syringe and put with feeding tube (Middle), Anesthetized fish is being feed (Right).

3. Dissection procedure

277

Cut the operculum, pelvic fins, pectoral fins by surgical scissor, Dissect by surgical blade from fish anal fin cranially to caudodorsal part of skull, then dissect pass through abdominal cavity [fig 2.]. The internal organs such as liver and kidney were dissected and done histopathological preparation.

fig.2: Dissection of goldfish, note that internal organ have been removed.

4. Histopathological procedure 4.1 Chemical fixation

Formalin was used as standard chemical fixative. Fixation times for very small specimens are at least 3 days or above.

Fig. 3: formalin fixation (Right) and automatic rotary tissue processing machine (Citadel 1-3422R) 4.2 Processing

Put in automatic tissue processing chamber. Then, run in alcohol chamber in each concentration, Xylene is used in the last dehydration phase instead of alcohol. This process is

278

generally automated and done overnight. The wax infiltrated specimen is then transferred to an individual specimen embedding container. Finally, molten wax is introduced around the specimen in the container and cooled to solidification so as to embed it in the wax block. This process is needed to provide a properly oriented sample sturdy enough for obtaining a thin microtome sections for the slide.

Once the wax embedded block is finished, sections will be cut from it and usually placed to float on a waterbath surface which spreads the section out. Making choices which parts of the specimen microtome wax ribbon to place on slides. A number of slides will usually be prepared from different levels throughout the block. After this the thin section mounted slide is stained and a protective cover slip is mounted on it.

4.3 Staining of processed histology slidesUsing of combination of hematoxylin and eosin (often abbreviated H&E) for normal

histopathological finding. Perls' Prussian blue and Ziehl-Neelsen stining, used to demonstrate iron deposits and lipid deposition or granulation such as fish tuberculosis or diseases like Hemochromatosis.

Fig. 4: Determination of stain using flowchart. Firstly, H&E was initially used for overall tissue structure findings. If any lesion are still unclear e.g. hemosiderin or MMC suspected, Prussian blue and Ziel-Neelsen would be used for classification respectively.

Result

Histopathological diagnosis

Histopathological diagnosis has been done in each group to indicate the pathologic lesions

279

Fig. 5: Control group’s Liver, Prussian blue (Left) Hematoxylin and Eosin (Right)

Fig. 6: Control group’s kidney, Prussian blue (Left) Hematoxylin and Eosin (Right)

Fig. 7: Control group’s liver, Ziehl-Neelsen stainingControl group histopathological diagnosis

280

: Moderate sub-chronic non-infective hemosideriotic hepatitis

Fig. 8: Treatment group’s Liver; Prussian blue (Left) Hematoxylin and Eosin (Right)

Fig. 9: Treatment group’s Kidney, Prussian blue (Left) Hematoxylin and Eosin (Right)

281

Fig. 10: Treatment group’s liver, Ziehl-Neelsen staining

Treatment group histopathological diagnosis : Severe chronic non-infective hemosideriotic cirrhotic hepatitis

Discussionin mouse and rat

1.1 selenizing garlic polysaccharide could significantly enhance murine immune response and protective rate of ND vaccine [6] and [7].In Schistosoma mansoni infected mice, garlic oil extract can directly or indirectly stimulate macrophages nitric oxide production in an additive manner. [8]

1.2 The NO secretion of peritoneal macrophages was significantly higher in Garlic polysaccharide groups and could improve immune function by stimulating peritoneal macrophages to secrete tumor necrosis factor (TNF-α) and interleukin-6 (IL-6). (Gao et al.)

In contrast, our study, the results of garlic treatment seem to be lower in Macrophages activity by using zymosan as phagocytic indicator

1.3 The garlic lectin increased the phosphorylation of ERK and p38 MAPK in macrophages. Furthermore, specific pharmacological inhibitors of ERK kinase (U0126) and p38 MAPK (SB203580) the production of IL-12 induced by garlic lectin. The present findings suggest that garlic lectin induces IL-12 production via activation of p38 MAPK and ERK in mouse macrophages, which, in turn, stimulates IFN-γ production through an increase in IFN-γ mRNA in the spleen cells. [12]

1.4 Garlic oil dose dependently able to inhibit DSS-induced ulcerative colitis in rats, may be

282

through its anti-oxidant, anti-inflammatory and immunomodulatory properties.[13]

in fish 2.1 feeding the Caspian roach fry with 1% garlic significantly increased skin mucus

antibacterial activity, alkaline phosphatase activity and protein levels. Furthermore, dietary garlic is a beneficial dietary supplement for improving growth performance while no significant effects on survival rate and resistance to salinity stress. [14]

2.2 In more recent work, the value of dietary dosages of garlic in promoting immune response, disease resistance and survival in various fishes following bacterial challenge has been documented e.g. Aeromonas hydrophila in the Nile tilapia (O. niloticus) [15], A. hydrophila in the rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) [16], A. hydrophila in the Rohu (Labeo rohita) [17] and Vibrio harveyi in the barramundi (L. calcarifer). [18]

2.3 Treatment of monogenean infection in the guppy by garlic immersive treatment and as an in feed additive. Parasites may exist in populations at low levels without reaching epizootic levels therefore low dose treatments of garlic may effective for control of monogeneans. [19]

Our results indicated that using garlic extract could lowered immune function e.g. phagocytic number, activities which might not caused from garlic treatment but from fish condition itself.

Fish pathologic lesion e.g. hemosideriosis, granulomatous cirrhotic liver might not caused from our experiments but from fish condition itself as well. So, This study should done more in fish number, fish quarantine and aseptic condition

Acknowledgement

First of all, we would like to thanks Associate Professor Dr Jeerasak Jiyachan, President of, Western University, Instructure Ditsuwarn Sampeenong, Vice president of administrative affairs and their staff for their budget support, opportunity, help and advice for us which make us available to finish this work and practice in Nippon veterinary and life science university (NVLU), Tokyo, Japan.

We would like to thank Professor Dr Shinpei Wada, Professor Dr Osamu Kurata for valuable guidance and supports.

We would like to thank Takeshi Komine, Michiuchi, Niitsu, Shiori, students of Laboratory of aquatic medicine, Nippon veterinary and life science university (NVLU), Tokyo, Japan for preparation of histopathological slides

We would like to thank Hanako Fukano, PhD. Student for her labouratory guidance, help and kindness.

Also would like to say thank you to all student beyond of Laboratory of aquatic medicine, NVLU for their kindness, friendship, help and interested lunchtime and talking.

283

We also would like to present a great gratitude and thankful to all NVLU staff and professor for their helping, support and giving opportunity of being exchange students.

Conclusion

This might has adverse effect for the fish such as induce higher susceptibility, hemolytic anemia or hemosideriosis in visceral organ but still unclear. Therefore, Benefit of using Garlic extract as immunopotential agent is still doubtful.

Reference [1] O. Evensen, J.A. Leong. DNA vaccines against viral diseases of farmed fish. Fish Shellfish

Immunol., 35 (2013), pp. 1751–1758 [2] A.K. Dhar, S.K. Manna, F.C. Thomas Allnutt. Viral vaccines for farmed finfish Virusdisease, 25

(2014), pp. 1–17 [3] M. Soltani, N. Sheikhzadeh, H.A. Ebrahimzadeh-Mousavi, A. Zargar.

Effects of Zataria multiflora essential oil on innate immune responses of common carp (Cyprinus carpio). J. Fish. Aquatic Sci. (2010), pp. 1–9

[4] H.M.R. Abdel-Khalil, R.H. Khalil. Evaluation of two phytobiotics, Spirulina platensis and Origanumn valgare extract on growth, serum antioxidant activities and resistance of Nile tilapia (Oreochromis niloticus) to pathogenic Vibrio alginolyticus. Int. J. Fish. Aquatic Stud., 1 (5) (2014), pp. 250–255

[5] D.H. Lee, C.S. Ra, Y.H. Song, K.I. Sung, J.D. Kim. Effects of dietary garlic extract on growth, feed utilization and whole body composition of juvenile starlet sturgeon (Acipenser ruthenus). Asian-Australasian J. Animal Sci., 25 (4) (2012), pp. 577–583

[6] S.L. Qiu, J. Chen, T. Qin, Y.L. Hu, D.Y. Wang, Q. Fan, et al. Effects of selenylation modification on immune-enhancing activity of garlic polysaccharide. PLoS ONE, 9 (1) (2014), p. e86377

[7] T. Qin, J. Chen, D.Y. Wang, Y.L. Hu, J. Zhang, M. Wang, et al. Selenylation modification can enhance immune-enhancing activity of Chinese angelica polysaccharide Carbohydr. Polym. 95 (2013), pp. 183–187

[8] [9] A.W. Segal, A. Abo. The biochemical basis of the NADPH oxidase of phagocytes Trends Biochem.

Sci., 18 (1993), pp. 43–47 [10] J.Y. Song, S.K. Han, E.H. Son, S.N. Pyo, Y.S. Yun, S.Y. Yi. Induction of secretory and tumoricidal

activities in peritoneal macrophages. by ginsan. Int. Immunopharmacol., 2 (2002), pp. 857–865 [11] J. MacMicking, Q.W. Xie, C. Nathan. Nitric oxide and macrophage function. Annu. Rev.

Immunol., 15 (1997), pp. 323–350 [12]

284

[13] D. Qing, T. Sugira, Y Toyohira, Y Yoshida, N Yanagihara, Y Karasaki. Stimulation of IFN-γ production by garlic lectin in mouse spleen cells: Involvement of IL-12 via activation of p38 MAPK and ERK in macrophages. Phytomedicine, 18, 4, (2011), pp. 309–316

[14] M. S. Ghehdarijani, M. Salmanian, A. Hajimoradloo. The effects of garlic-supplemented diets on skin mucosal immune responses, stress resistance and growth performance of the Caspian roach (Rutilus rutilus) fry. Fish & Shellfish Immunology, 49, (2016), pp. 79–83

[15] S.M. Aly, G.O. El Naggar, M.F. Mohamed, W.E. Mohamed. Effect of garlic, echinacea, organic green and vet-yeast on survival, weight gain, and bacterial challenge of overwintered Nile tilapia fry (Oreochromis niloticus). J. Appl. Aquac., 22 (2010), pp. 210–215

[16] E.J. Nya, B. Austin. Use of garlic, Allium sativum, to control Aeromonas hydrophila infection in rainbow out, Oncorhynchus mykiss (Walbaum). J. Fish Dis., 32 (2009), pp. 963–970

[17] S. Sahu, B.K. Das, B.K. Mishra, J. Pradhan, N. Sarangi. Effects of Allium sativum on the immunity and survival of Labeo rohita infected with Aeromonas hydrophila. J. Appl. Ichthyol., 23 (2007), pp. 80–86

[18] A.D. Talpur, M. Ikhwanuddin, Dietary effects of garlic (Allium sativum) on haemato-immunological parameters, survival, growth, and disease resistance against Vibrio harveyi infection in Asian sea bass, Lates calcarifer (Bloch). Aquaculture, 364 (2012), pp. 6–12

[19] S. Fridman, T. Sinai, D. Zilberg. Efficacy of garlic based treatments against monogenean parasites infecting the guppy (Poecilia reticulata (Peters)). Veterinary Parasitology, 203 (2014), pp. 51–58

285

Garlic (Allium sativum) phytoextract efficacy on

immunological activities of gold fish (Carassius auratus) Kannawee SWANGNEAT1, Kunakorn CHUAYSRI2, Shinpei WADA3, Osamu KURATA3 1. Faculty of Veterinary Medicine Western University, Kanchanaburi, Thailand 2. Faculty of Veterinary Medicine Khankaen University, Khonkaen, Thailand 3. Department of Aquatic Medicine, College of Veterinary Science, Nippon Veterinary and Life Science University, Tokyo, Japan

Introduction Aquaculture industry has been grown rapidly worldwide, especially in China, with the rising of the aquaculture since the 1980s[1]. However, the environmental contamination problems caused by application of pharmaceuticals in the aquaculture industry have been increasingly serious in recent years [2]. In thailand, pollution occurred from excessive using of antibiotic, antiseptic, disinfectant etc. in aquaculture has risen [3]. Food additives using plants or plants extracts could be considered as new immunostimulant as a fish feed additive [4].

Garlic (Allium sativum) is a perennial bulb-forming plant that belongs to the genus Allium in the family Liliaceae, which has been used for centuries as a flavouring agent, traditional medicine and a function food to enhance physical and mental health [5]. Previous research indicated that selenizing garlic polysaccharide could significantly enhance murine immune response and protective rate of ND vaccine [6] and [7]. In Schistosoma mansoni infected mice, garlic oil extract can directly or indirectly stimulate macrophages nitric oxide production in an additive manner. [8] The NO secretion of peritoneal macrophages was significantly higher in Garlic polysaccharide groups and could improve immune function by stimulating peritoneal macrophages to secrete tumor necrosis factor (TNF-α) and interleukin-6 (IL-6) (Gao et al.). Macrophages are key players in the innate immune system, contributing to the responses such as fighting infection, inflammation and in the promotion of wound healing [9], [10] and [11]. Currently, in case of the garlic and its effects on fish macrophage are still unclear. Thus, the present study was performed to investigate the effects of commercial garlic extract on some phagocytic quantity and activity in the Gold fish (Carassius auratus). Obviously, overuse of chemical agents and antibiotics in aquaculture against infectious disease because of limitation of effective disease protection can lead to antimicrobial resistance, environmental pollution and economical loss. thus, garlic extract could be an alternative choice as cheap, effective, and no-harmful immunopotential agent by determination on enhancing of gold fish macrophage quantity, phagocytic and opsonization activity.

286

Purpose of study

To study of efficacy of commercial garlic extract on gold fish macrophage quantity, phagocytic and opsonization activity to find a new choice of natural immunopotential agent.

Research design

1. fish maintenanceThe 6 gold fishes (Carassius auratus) are allowed to acclimatize for 9 days prior to the

experiment and during this period they are treated with Chlorine dioxide (ClO2) 1 tablespoon / 100 L for White spot disease treatment and without feeding. Fishes will be randomly divided to 2 groups ascontrol (C…) and Garlic extract treatment (G…) group, 3 fishes each.

2. diet preparationCommercial garlic extract (Bioviv ®) from Continuum aquatics, FL, USA will be mixed with

fish diet 5% W/V The experimental diet will be fed to fish in the first group individually after acclimatization and starvation for 9 days and control group will be fed the same amount of normal fish diet. After this, normal fish diet will be feed for 3 days, 2 times / day in both group following 24-hstarvation period, weighting and immunological examination.

Fig. 1: Commercial garlic extract (Bioviv ®)(Left), 5% garlic extract in mashed fish diet is prepared in tuberculin syringe and put with feeding tube (Middle), Anesthetized fish is being feed (Right).

3. kidney macrophage collection

287

The kidney macrophage sample were collected at the end of trail according to Secombes et al.with slightly modified, dissect out the head kidney from gold fish, put through a 100 um nylon mesh with 4 ml fatal bovine serum, centrifuge at 2300 rpm, 5 min then discard supernatant. Repeat centrifugation twice then isolate RBC and WBC by 1 ml water with 4 ml bovine serum media, centrifuge at 2300 rpm, 5 min. Discard supernatant and replace with 2 ml bovine serum media. Test tubes will be put obliquely 200 for 1 night. WBC count will be held by hemocytometer to evaluate the density of macrophage per 1 ml.

Fig. 2: kidney macrophage collection; dissect out the head kidney from gold fish (Left), put through a 100 um nylon mesh with 4 ml fatal bovine serum of macrophage per 1 ml.(Right).

Fig. 3: kidney macrophage diluent preparation; Centrifuge at 2300 rpm, 5 min then discard supernatant. Repeat centrifugation twice then put obliquely 20 degree for 1 night (Left). WBC countedby hemocytometer (Right).

then isolate RBC and WBC by 1 ml water with 4 ml bovine serum media, centrifuge at 2300 rpm, 5 min. Discard supernatant and replace with 2 ml bovine serum media.

4. mixture preparation 4.1 1% Zymosan® mixture preparation

Zymosan® will be weight 1% W/V to 1 ml MEM, mix well and centrifuge at 10,000 rpm, 2 min. Discard the supernatant and fill with 1 ml MEM again, mix well.

288

4.2 plasma preparation Blood with heparin will be prepared for each gold fish, centrifuge at 3000 rpm, 2 min. Plasma will be separate over the blood solid content.

4.3 macrophage slide smear preparation After evaluation of macrophage density, put the adjusted amount of 1x106 cells of

macrophage mixture to 2 microtube as two group, first group with 10 μl Zymosan and 10 μl plasma (Zymosan® + plasma group, ZP) and another with 10 μl zymosan (Zymosan® only group, Z) respectively, incubate at 250 C, 1 h. Smear on the slide and fix with Dip Quick® and air dry, soak with syrine and cover by cover glass and dry in room temperature for 24 h. 5. macrophage activity evaluation Macrophage activity will be evaluated in two points which are;

6.1 average number of phagocytosed Zymosan® Average number of phagocytosed Zymosan® will be done by counting of average

number of phagocytosed Zymosan® in each macrophage. 6.2 opsonizetion effect

Opsonizetion effect will be evaluated in comparison of average number of phagocytosed Zymosan in each ZP group and Z group.

Result

3. Macrophage quality evaluations 3.1 average number of phagocytosed Zymosan® and opsonizetion effect of large cells

Zymosan number

289

Control Treatment Group Graph2. Shows different number of phagocytic Zymosan of Large cell in each group PC = Control group + Plasma, ZC = Control group, No Plasma, PT = Treatment group + Plasma, ZT = Treatment group, No Plasma. Note that control group had higher number than Treatment group and plasma group has higher number than no plasma group

Zymosan number

14

14

9.26

8.9

6.4

8.37

5

7 6.6

6.6 7

6 6.2

PC1 ZC1

PC2 ZC2

PC3 ZC3

PT1 PT1

PT2 ZT2

PT3 ZT3

290

Graph2. Shows different number of phagocytic Zymosan of Small cell in each group PC = Control group + Plasma, ZC = Control group, No Plasma, PT = Treatment group + Plasma, ZT = Treatment group, No Plasma. Note that control group had higher number than Treatment group and plasma group has higher number than no plasma group

Discussion

in mouse and rat 1.1 selenizing garlic polysaccharide could significantly enhance murine immune response

and protective rate of ND vaccine [6] and [7]. In Schistosoma mansoni infected mice, garlic oil extract can directly or indirectly stimulate macrophages nitric oxide production in an additive manner. [8]

1.2 The NO secretion of peritoneal macrophages was significantly higher in Garlic polysaccharide groups and could improve immune function by stimulating peritoneal macrophages to secrete tumor necrosis factor (TNF-α) and interleukin-6 (IL-6). (Gao et al.)

In contrast, our study, the results of garlic treatment seem to be lower in Macrophages activity by using zymosan as phagocytic indicator

1.3 The garlic lectin increased the phosphorylation of ERK and p38 MAPK in macrophages. Furthermore, specific pharmacological inhibitors of ERK kinase (U0126) and p38 MAPK (SB203580) the production of IL-12 induced by garlic lectin. The present findings suggest that garlic lectin induces IL-12 production via activation of p38 MAPK and ERK in mouse macrophages, which, in turn, stimulates IFN-γ production through an increase in IFN-γ mRNA in the spleen cells. [12]

2.5

2.87

1.93

2.6

2.13

1.93

2.25

2.1

1.8 2.

03 2.4

1.81

PC1 ZC1

PC2 ZC2

PC3 ZC3

PT1 ZT1

PT2 ZT2

PT3 ZT3

291

1.4 Garlic oil dose dependently able to inhibit DSS-induced ulcerative colitis in rats, may be through its anti-oxidant, anti-inflammatory and immunomodulatory properties.[13]

in fish

2.1 feeding the Caspian roach fry with 1% garlic significantly increased skin mucus antibacterial activity, alkaline phosphatase activity and protein levels. Furthermore, dietary garlic is a beneficial dietary supplement for improving growth performance while no significant effects on survival rate and resistance to salinity stress. [14]

2.2 In more recent work, the value of dietary dosages of garlic in promoting immune response, disease resistance and survival in various fishes following bacterial challenge has been documented e.g. Aeromonas hydrophila in the Nile tilapia (O. niloticus) [15], A. hydrophila in the rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) [16], A. hydrophila in the Rohu (Labeo rohita) [17] and Vibrio harveyi in the barramundi (L. calcarifer). [18]

2.3 Treatment of monogenean infection in the guppy by garlic immersive treatment and as an in feed additive. Parasites may exist in populations at low levels without reaching epizootic levels therefore low dose treatments of garlic may effective for control of monogeneans. [19]

Our results indicated that using garlic extract could lowered immune function e.g. opsonisation activities which might not caused from garlic treatment but from fish condition itself.

Acknowledgement

First of all, we would like to thanks Associate Professor Dr Jeerasak Jiyachan, President of, Western University, Instructure Ditsuwarn Sampeenong, Vice president of administrative affairs and their staff for their budget support, opportunity, help and advice for us which make us available to finish this work and practice in Nippon veterinary and life science university (NVLU), Tokyo, Japan.

We would like to thank Professor Dr Shinpei Wada, Professor Dr Osamu Kurata for valuable guidance and supports.

We would like to thank Takeshi Komine, Michiuchi, Niitsu, Shiori, students of Laboratory of aquatic medicine, Nippon veterinary and life science university (NVLU), Tokyo, Japan for preparation of histopathological slides

We would like to thank Hanako Fukano, PhD. Student for her labouratory guidance, help and kindness.

Also would like to say thank you to all student beyond of Laboratory of aquatic medicine, NVLU for their kindness, friendship, help and interested lunchtime and talking.

We also would like to present a great gratitude and thankful to all NVLU staff and professor for their helping, support and giving opportunity of being exchange students.

292

Conclusion

None of any parameter represents positive effect of commercial garlic extract. Commercial garlic extract is not essential for enhancing the immunopotential in term of phagocytic quality such as phagocytosis activity.

Reference [1] O. Evensen, J.A. Leong. DNA vaccines against viral diseases of farmed fish. Fish Shellfish

Immunol., 35 (2013), pp. 1751–1758 [2] Z. He, X. Cheng, George Z., K Fu. Pharmaceuticals pollution of aquaculture and its management in

China. Journal of Molecular Liquids, Vol. 223, 2016, pp. 781-789 [3] S. Satumanatpan, R. Pollnac. Factors influencing the well-being of small-scale fishers in the Gulf of Thailand Original Ocean & Coastal Management, Vol. 142, 2017, pp. 37-48 [4] H.M.R. Abdel-Khalil, R.H. Khalil. Evaluation of two phytobiotics, Spirulina platensis and Origanumn valgare extract on growth, serum antioxidant activities and resistance of Nile tilapia (Oreochromis niloticus) to pathogenic Vibrio alginolyticus. Int. J. Fish. Aquatic Stud., 1 (5) (2014), pp. 250–255 [5] D.H. Lee, C.S. Ra, Y.H. Song, K.I. Sung, J.D. Kim. Effects of dietary garlic extract on growth, feed

utilization and whole body composition of juvenile starlet sturgeon (Acipenser ruthenus). Asian-Australasian J. Animal Sci., 25 (4) (2012), pp. 577–583

[6] S.L. Qiu, J. Chen, T. Qin, Y.L. Hu, D.Y. Wang, Q. Fan, et al. Effects of selenylation modification on immune-enhancing activity of garlic polysaccharide. PLoS ONE, 9 (1) (2014), p. e86377

[7] T. Qin, J. Chen, D.Y. Wang, Y.L. Hu, J. Zhang, M. Wang, et al. Selenylation modification can enhance immune-enhancing activity of Chinese angelica polysaccharide Carbohydr. Polym. 95 (2013), pp. 183–187

[8] [9] A.W. Segal, A. Abo. The biochemical basis of the NADPH oxidase of phagocytes Trends Biochem.

Sci., 18 (1993), pp. 43–47 [10] J.Y. Song, S.K. Han, E.H. Son, S.N. Pyo, Y.S. Yun, S.Y. Yi. Induction of secretory and tumoricidal

activities in peritoneal macrophages. by ginsan. Int. Immunopharmacol., 2 (2002), pp. 857–865 [11] J. MacMicking, Q.W. Xie, C. Nathan. Nitric oxide and macrophage function. Annu. Rev.

Immunol., 15 (1997), pp. 323–350 [12] [13] D. Qing, T. Sugira, Y Toyohira, Y Yoshida, N Yanagihara, Y Karasaki. Stimulation of IFN-γ

production by garlic lectin in mouse spleen cells: Involvement of IL-12 via activation of p38 MAPK and ERK in macrophages. Phytomedicine, 18, 4, (2011), pp. 309–316

[14] M. S. Ghehdarijani, M. Salmanian, A. Hajimoradloo. The effects of garlic-supplemented diets on

293

skin mucosal immune responses, stress resistance and growth performance of the Caspian roach (Rutilus rutilus) fry. Fish & Shellfish Immunology, 49, (2016), pp. 79–83

[15] S.M. Aly, G.O. El Naggar, M.F. Mohamed, W.E. Mohamed. Effect of garlic, echinacea, organic green and vet-yeast on survival, weight gain, and bacterial challenge of overwintered Nile tilapia fry (Oreochromis niloticus). J. Appl. Aquac., 22 (2010), pp. 210–215

[16] E.J. Nya, B. Austin. Use of garlic, Allium sativum, to control Aeromonas hydrophila infection in rainbow out, Oncorhynchus mykiss (Walbaum). J. Fish Dis., 32 (2009), pp. 963–970

[17] S. Sahu, B.K. Das, B.K. Mishra, J. Pradhan, N. Sarangi. Effects of Allium sativum on the immunity and survival of Labeo rohita infected with Aeromonas hydrophila. J. Appl. Ichthyol., 23 (2007), pp. 80–86

[18] A.D. Talpur, M. Ikhwanuddin, Dietary effects of garlic (Allium sativum) on haemato-immunological parameters, survival, growth, and disease resistance against Vibrio harveyi infection in Asian sea bass, Lates calcarifer (Bloch). Aquaculture, 364 (2012), pp. 6–12

[19] S. Fridman, T. Sinai, D. Zilberg. Efficacy of garlic based treatments against monogenean parasites infecting the guppy (Poecilia reticulata (Peters)). Veterinary Parasitology, 203 (2014), pp. 51–58

294

Efficacy of commercial garlic extract (Allium sativum) on

gold fish (Carassius auratus) hematocrit and leucocytic

quantity Kannawee SWANGNEAT1, Kunakorn CHUAYSRI2, Shinpei WADA3, Osamu KURATA3 1. Faculty of Veterinary Medicine Western University, Kanchanaburi, Thailand 2. Faculty of Veterinary Medicine Khankaen University, Khonkaen, Thailand 3. Department of Aquatic Medicine, College of Veterinary Science, Nippon Veterinary and Life Science University, Tokyo, Thailand

Introduction Many feed supplement or feed additive has been used wildly in fish farming[1]. Such as using of probiotics is a strategy employed to improve fish health status and to prevent infectious diseases [2]. Moreover, phytoextract such as sea weed extracts are excellent source of antimicrobial compounds [3]. Food additives using plants or plants extracts can be considered as a novel trend for control of fish diseases and hoping to achieve the same results as in the use of antibiotics and to overcome the problem of antibiotic resistance [4].

Garlic (Allium sativum) is a perennial bulb-forming plant that belongs to the genus Allium in the family Liliaceae, which has been used for centuries as a flavouring agent, traditional medicine and a function food to enhance physical and mental health [5]. Previous research indicated that selenizing garlic polysaccharide could significantly enhance murine immune response and protective rate of ND vaccine [6] and [7]. In Schistosoma mansoni infected mice, garlic oil extract can directly or indirectly stimulate macrophages nitric oxide production in an additive manner. [8] The NO secretion of peritoneal macrophages was significantly higher in Garlic polysaccharide groups and could improve immune function by stimulating peritoneal macrophages to secrete tumor necrosis factor (TNF-α) and interleukin-6 (IL-6) (Gao et al.). Macrophages are key players in the innate immune system, contributing to the responses such as fighting infection, inflammation and in the promotion of wound healing [9], [10] and [11]. Currently, in case of the garlic and its effects on fish macrophage are still unclear. Thus, the present study was performed to investigate the effects of commercial garlic extract on some phagocytic quantity and activity in the Gold fish (Carassius auratus). Obviously, overuse of chemical agents and antibiotics in aquaculture against infectious disease because of limitation of effective disease protection can lead to antimicrobial resistance,

295

environmental pollution and economical loss. thus, garlic extract could be an alternative choice as cheap, effective, and no-harmful immunopotential agent by determination on enhancing of gold fish hematocrit and macrophage leucocytic quantity.

Purpose of study

To study of efficacy of commercial garlic extract on gold fish hematocrit and macrophage leucocytic quantity.

Research design

1. fish maintenanceThe 6 gold fishes (Carassius auratus) are allowed to acclimatize for 9 days prior to the

experiment and during this period they are treated with Chlorine dioxide (ClO2) 1 tablespoon / 100 L for White spot disease treatment and without feeding. Fishes will be randomly divided to 2 groups as control (C…) and Garlic extract treatment (G…) group, 3 fishes each.

2. diet preparationCommercial garlic extract (Bioviv ®) from Continuum aquatics, FL, USA will be mixed with

fish diet 5% W/V The experimental diet will be fed to fish in the first group individually after acclimatization and starvation for 9 days and control group will be fed the same amount of normal fish diet. After this, normal fish diet will be feed for 3 days, 2 times / day in both group following 24-h starvation period, weighting and immunological examination.

Fig. 1: Commercial garlic extract (Bioviv ®)(Left), 5% garlic extract in mashed fish diet is prepared in tuberculin syringe and put with feeding tube (Middle), Anesthetized fish is being feed (Right). 2. macrophage quantity evaluation

296

Blood was smeared on glass slides Macrophage and other leucocytes will be counted on Olympus® BX51TF microscope for macrophage percentage evaluation

3. hematocrit examination Blood collected in hematocrit capillaries in every sample in each group, centrifuge at 2300

rpm, 5 min. then put on hematocrit reader for reading.

Fig. 4: Blood collecting from the caudal vein using lateral approach by needle and syringe (Left).,Blood smear for macrophage ratio evaluation (Middle)., Hematocrit examination (Right).

4. data analysis Chi-square was used for statistical analysis in all aspect.

Result

Macrophage quantity evaluation

Table1. Shows no significant difference between control group and treatment group in number of WBC

2. Hematocrit result

WBC type Control No.1

Control No.2

Control No.3

Treatment No.1

Treatment No.2

Treatment No.3

Lymphocyte 79 68 83 74 80 84

Monocyte 2 8 3 7 11 5

Granulocyte 14 12 11 9 9 11

297

Graph1. The different result of hematocrit has been evaluate between control and treatment group Discussion

in mouse and rat 1.1 selenizing garlic polysaccharide could significantly enhance murine immune response

and protective rate of ND vaccine [6] and [7]. In Schistosoma mansoni infected mice, garlic oil extract can directly or indirectly stimulate macrophages nitric oxide production in an additive manner. [8]

1.2 The NO secretion of peritoneal macrophages was significantly higher in Garlic polysaccharide groups and could improve immune function by stimulating peritoneal macrophages to secrete tumor necrosis factor (TNF-α) and interleukin-6 (IL-6). (Gao et al.)

In contrast, our study, the results of garlic treatment seem to be lower in Macrophages activity by using zymosan as phagocytic indicator

1.3 The garlic lectin increased the phosphorylation of ERK and p38 MAPK in macrophages. Furthermore, specific pharmacological inhibitors of ERK kinase (U0126) and p38 MAPK (SB203580) the production of IL-12 induced by garlic lectin. The present findings suggest that garlic lectin induces IL-12 production via activation of p38 MAPK and ERK in mouse macrophages, which, in turn, stimulates IFN-γ production through an increase in IFN-γ mRNA in the spleen cells. [12]

1.4 Garlic oil dose dependently able to inhibit DSS-induced ulcerative colitis in rats, may be through its anti-oxidant, anti-inflammatory and immunomodulatory properties.[13]

05

10152025303540

Control Treatment

RBC count %

298

in fish 2.1 feeding the Caspian roach fry with 1% garlic significantly increased skin mucus

antibacterial activity, alkaline phosphatase activity and protein levels. Furthermore, dietary garlic is a beneficial dietary supplement for improving growth performance while no significant effects on survival rate and resistance to salinity stress. [14]

2.2 In more recent work, the value of dietary dosages of garlic in promoting immune response, disease resistance and survival in various fishes following bacterial challenge has been documented e.g. Aeromonas hydrophila in the Nile tilapia (O. niloticus) [15], A. hydrophila in the rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) [16], A. hydrophila in the Rohu (Labeo rohita) [17] and Vibrio harveyi in the barramundi (L. calcarifer). [18]

2.3 Treatment of monogenean infection in the guppy by garlic immersive treatment and as an in feed additive. Parasites may exist in populations at low levels without reaching epizootic levels therefore low dose treatments of garlic may effective for control of monogeneans. [19]

Our results indicated that using garlic extract could lowered immune function in term of phagocytic number. Therefore, fish health condition in term of cell mediated immunological (CMI) are not promoted by using of garlic extract.

The result may be varied by many causes. E.g. too short in supplement feeding duration in this experiment due to limitation of time, too few fish in each experimental group.

Fish health condition was uncontrollable due to all experimental fishes were collected from local market. Dispelling all of these major problems would be the best way to acquire more standard and trustful results.

Acknowledgement

First of all, we would like to thanks Associate Professor Dr Jeerasak Jiyachan, President of, Western University, Instructure Ditsuwarn Sampeenong, Vice president of administrative affairs and their staff for their budget support, opportunity, help and advice for us which make us available to finish this work and practice in Nippon veterinary and life science university (NVLU), Tokyo, Japan.

We would like to thank Professor Dr Shinpei Wada, Professor Dr Osamu Kurata for valuable guidance and supports.

We would like to thank Takeshi Komine, Michiuchi, Niitsu, Shiori, students of Laboratory of aquatic medicine, Nippon veterinary and life science university (NVLU), Tokyo, Japan for preparation of histopathological slides

We would like to thank Hanako Fukano, PhD. Student for her labouratory guidance, help and kindness.

Also would like to say thank you to all student beyond of Laboratory of aquatic medicine,

299

NVLU for their kindness, friendship, help and interested lunchtime and talking. We also would like to present a great gratitude and thankful to all NVLU staff and

professor for their helping, support and giving opportunity of being exchange students.

Conclusion

Garlic extract could not induce any phagocytic quantity such as Lymphocytic, Monocytic and granulocytic count. Therefore, fish health condition in some cell mediated immunological (CMI) are not promoted by using of garlic extract.

Reference [1] O. Evensen, J.A. Leong. DNA vaccines against viral diseases of farmed fish. Fish Shellfish

Immunol., 35 (2013), pp. 1751–1758 [2] T.L. Nguyen, C.I. Park, D.H. Kim. Improved growth rate and disease resistance in olive flounder,

Paralichthys olivaceus, by probiotic Lactococcus lactis WFLU12 isolated from wild marine fishOriginal Research Article

Aquaculture, Volume 471, 20 March 2017, Pages 113-120 [3] S. Thanigaivel, N. Chandrasekaran, Amitava Mukherjee, J. Thomas. Investigation of seaweed

extracts as a source of treatment against bacterial fish pathogen. Original Research Article Aquaculture, Vol. 448, 2015, pp. 82-86 carp (Cyprinus carpio). J. Fish. Aquatic Sci. (2010), pp. 1–9

[4] H.M.R. Abdel-Khalil, R.H. Khalil. Evaluation of two phytobiotics, Spirulina platensis and Origanumn valgare extract on growth, serum antioxidant activities and resistance of Nile tilapia (Oreochromis niloticus) to pathogenic Vibrio alginolyticus. Int. J. Fish. Aquatic Stud., 1 (5) (2014), pp. 250–255

[5] D.H. Lee, C.S. Ra, Y.H. Song, K.I. Sung, J.D. Kim. Effects of dietary garlic extract on growth, feed utilization and whole body composition of juvenile starlet sturgeon (Acipenser ruthenus). Asian-Australasian J. Animal Sci., 25 (4) (2012), pp. 577–583

[6] S.L. Qiu, J. Chen, T. Qin, Y.L. Hu, D.Y. Wang, Q. Fan, et al. Effects of selenylation modification on immune-enhancing activity of garlic polysaccharide. PLoS ONE, 9 (1) (2014), p. e86377

[7] T. Qin, J. Chen, D.Y. Wang, Y.L. Hu, J. Zhang, M. Wang, et al. Selenylation modification can enhance immune-enhancing activity of Chinese angelica polysaccharide Carbohydr. Polym. 95 (2013), pp. 183–187

[8] [9] A.W. Segal, A. Abo. The biochemical basis of the NADPH oxidase of phagocytes Trends

Biochem. Sci., 18 (1993), pp. 43–47 [10] J.Y. Song, S.K. Han, E.H. Son, S.N. Pyo, Y.S. Yun, S.Y. Yi. Induction of secretory and

tumoricidal activities in peritoneal macrophages. by ginsan. Int. Immunopharmacol., 2 (2002),

300

pp. 857–865 [11] J. MacMicking, Q.W. Xie, C. Nathan. Nitric oxide and macrophage function. Annu. Rev.

Immunol., 15 (1997), pp. 323–350 [12] [13] D. Qing, T. Sugira, Y Toyohira, Y Yoshida, N Yanagihara, Y Karasaki. Stimulation of IFN-γ

production by garlic lectin in mouse spleen cells: Involvement of IL-12 via activation of p38 MAPK and ERK in macrophages. Phytomedicine, 18, 4, (2011), pp. 309–316

[14] M. S. Ghehdarijani, M. Salmanian, A. Hajimoradloo. The effects of garlic-supplemented diets on skin mucosal immune responses, stress resistance and growth performance of the Caspian roach (Rutilus rutilus) fry. Fish & Shellfish Immunology, 49, (2016), pp. 79–83

[15] S.M. Aly, G.O. El Naggar, M.F. Mohamed, W.E. Mohamed. Effect of garlic, echinacea, organic green and vet-yeast on survival, weight gain, and bacterial challenge of overwintered Nile tilapia fry (Oreochromis niloticus). J. Appl. Aquac., 22 (2010), pp. 210–215

[16] E.J. Nya, B. Austin. Use of garlic, Allium sativum, to control Aeromonas hydrophila infection in rainbow out, Oncorhynchus mykiss (Walbaum). J. Fish Dis., 32 (2009), pp. 963–970

[17] S. Sahu, B.K. Das, B.K. Mishra, J. Pradhan, N. Sarangi. Effects of Allium sativum on the immunity and survival of Labeo rohita infected with Aeromonas hydrophila. J. Appl. Ichthyol., 23 (2007), pp. 80–86

[18] A.D. Talpur, M. Ikhwanuddin, Dietary effects of garlic (Allium sativum) on haemato-immunological parameters, survival, growth, and disease resistance against Vibrio harveyi infection in Asian sea bass, Lates calcarifer (Bloch). Aquaculture, 364 (2012), pp. 6–12

[19] S. Fridman, T. Sinai, D. Zilberg. Efficacy of garlic based treatments against monogenean parasites infecting the guppy (Poecilia reticulata (Peters)). Veterinary Parasitology, 203 (2014), pp. 51–58

301

ตวยาทมความส าคญในการรกษาโรคไรขเรอนเปยกในสนข

Effective drugs for Demodicosis treatment in dogs ภรภค อรรถปณยวนช และสดา จายหลวง

Phorapak Adthapanyavanich and suda jailuang

บทคดยอ

โรคผวหนงเปนหนงปญหาทสรางความหนกใจกบเจาของสนขและแมว ทงยงท าความร าคาญใหกบตวสตว

สตวเลยงทมปญหาโรคผวหนงจะแสดงอาการตางกนออกไป เชน ผวหนงแดงอกเสบ คน ขนรวง มตมหนองตามตว

และเกา มสะเกดผวหนงหลดลอก บางครงสงกลนเหมน โรคบางชนดสามารถตดตอมาสคนได โรคผวหนงมสาเหต

มาจากหลายประการ อาจเกดจากการตดเชอ หรอไมตดเชอกได โรคผวหนงบางชนดมรอยโรคทคลายคลงกน แต

มสาเหตแตกตางกน และในบางรายพบรอยโรคไมเหมอนกน แมวามสาเหตการเกดโรคแบบเดยวกน นอกจากน

โรคผวหนงมสาเหตหลายๆ อยางรวมกน เชน โรคผวหนงจากเชอรา, โรคผวหนงจากการตดเชอแบคทเรย, ปรสต

ภายนอก, โรคผวหนงจากฮอรโมน, โรคผวหนงจากพนธกรรม รวมไปถงการขาดสารอาหาร ขเรอน ทมสาเหตมา

จากไรขเรอน เปนโรคผวหนงเรอรงซงพบไดในสตวหลายชนด ในประเทศไทยพบการระบาดของขเรอนในสนข

จรจดเปนสวนใหญ อยางไรกตามสนขทมเจาของหรอสนขทเลยงตามบานกมปญหาการเกดขเรอนเชนเดยวกนถา

เจาของสนขไมใหความสนใจเอาใจใสสนขทเลยง หรอปลอยสนขออกไปเลนนอกบานซงโอกาสทจะไปสมผส

โดยตรงกบสนขจรจดทเปนขเรอน หรอแมกระทงสนขของบานอนทเปนขเรอน ตดตอกนไดงายจากการสมผส

โดยตรง กบสนขทเปนขเรอน เนองจากขเรอนเปนโรคผวหนงทเกดแบบเรอรง และสวนใหญพบวาไมรายแรงถงขน

ท าใหเสยชวต จงท าใหผเลยงสนขไมคอยสนใจ ขเรอนในสนขบางชนดรกษาใหหายไดยาก เชน ขเรอนไรขเรอน

เปยกโดยเฉพาะในรายทเกดลกลามทวทงตวหรอในรายทเปนมากและเปนมานาน

นอกจากนพบวาหลงจากการรกษาจนหายแลวกอาจกลบมาเปนขนใหมไดอก ในทางการรกษาถงแมวา

โรคไรขเรอนเปยกนจะไมสามารรกษาใหหายขาดไดแตกสามารถรกษาใหอาการดขนไดโดยการใชยา คอ Amitraz

, Moxidectin, ivermectin, Advocate, Milbemycin Oxime, Doramectin และ Fluralaner หรอชอการคา

คอ Bravecto เปนตน

302

บทน า

โรคผวหนงเปนหนงปญหาทสรางความหนกใจกบเจาของสนขและแมว ทงยงท าความร าคาญใหกบตวสตว

สตวเลยงทมปญหาโรคผวหนงจะแสดงอาการตางกนออกไป เชน ผวหนงแดงอกเสบ คน ขนรวง มตมหนองตามตว

และเกา มสะเกดผวหนงหลดลอก บางครงสงกลนเหมน โรคบางชนดสามารถตดตอมาสคนได โรคผวหนงมสาเหต

มาจากหลายประการ อาจเกดจากการตดเชอ หรอไมตดเชอกได โรคผวหนงบางชนดมรอยโรคทคลายคลงกน แตม

สาเหตแตกตางกน และในบางรายพบรอยโรคไมเหมอนกน แมวามสาเหตการเกดโรคแบบเดยวกน นอกจากน โรค

ผวหนงมสาเหตหลายๆ อยางรวมกน เชน โรคผวหนงจากเชอรา, โรคผวหนงจากการตดเชอแบคทเรย, ปรสต

ภายนอก, โรคผวหนงจากฮอรโมน, โรคผวหนงจากพนธกรรม รวมไปถงการขาดสารอาหาร

โรคขเรอนขมขนหรอขเรอนเปยกในสนข (canine demodicosis) เปนโรคผวหนงทส าคญทางสตวแพทย

เพราะเปนโรคผวหนงทรกษาใหหายไดยากและพบอบตการณของการเกดโรคอยเสมอ (Hugnet et al., 2001)โรค

ไรขเรอนแหงเกดจากปรสต พวกไรทส าคญคอ Demodex canis ไรชนดนอาศยอยในรขมขนของสนข ทงนใน

สนขทสภาพแขงแรงโดยทวไปจะไมเกดโรคนเนองจากมสมดลของจ านวนตวไรในรขมขน แตเมอใดทสมดลนเสยไป

ซงมขอสนนษฐานวาอาจเกดจากหลายสาเหตเชน ระบบภมตานทานบนผวสนขต าลง สภาพแวดลอมบนผวหนง

เปลยนแปลง หรอภาวะโภชนาการทไมเหมาะสม จะท าใหไรชนดนเพมจ านวนขนอยางมากมายจนกอใหเกดรอย

โรคบนผวหนง(Shipstone,2000;Singhetal.,2011)

โรคไรขเรอนรขมขน มกพบอยในรขมขน เปนโรคผวหนงทพบมากในสนขปจจบน ท าใหเกดอาการคนและ

เกดอาการอกเสบทผวหนงของสนขไดแบงเปน2ประเภทคอ

1.โรคขเรอนแหง

เกดจาก Sarcoptes scabiei อาศยอยในผวหนงชน stratum corneum โดยชอบอยตามขอบใบห ใต

ทอง ขอศอกและขอเทาของขาหลงดานนอก จงท าใหสนขเกดอาการคนและเกาอยางรนแรง จนท าใหเกด

ความเครยด เบออาหาร น าหนกลด บางรายอาจเกดผวหนงอกเสบ ขนรวง ตมแดง สะเกดรงแค เกดคราบสะเกด

แหงกรงหรอเกดลกษณะผวหนงแหงหนารวมดวย

2.โรคขเรอนเปยก

เกดจากการเจรญเพมจ านวนของ D. Canis, D.Iinjai หรอ D. Cornei ตวไรขเรอนเหลาน มกอาศยอย

ในรขมขน บรเวณใบหนา หว รอบตา ล าตว ขา ฝาเทา และองเทา และเยอบของรขมขนเปนอาหาร ท าใหสนขเกด

อาการขนรวง มเมดตม หนอง ผวหนงเยมแฉะ มแผลหลม มแผลโพรงทะล มกลนตว (กลนคาวปลาเคม) เกดรขม

ขนอกเสบ ตามมาได ไรขเรอนเปยกในสนขทวโลกเทาททราบในปจจบนจะประกอบดวย 3 ชนดspeciesซงไดแก

1. Demodex canis ซงเปนสาเหตท าใหเกดการอกเสบของรขมขน และ furunculosis ในสนข

2. Demodex injai (long tailed Demodex) ท าใหเกดผวหนง และขนบนล าตวของสนขปกคลมดวย

น ามน

3. Demodex cornei (short tailed Demodex) ท าใหเกดโรคผวหนงทมอาการคนในสนข (pruritic

skin disease)

303

สามารถจ าแนกไดเปน

Phylum Arthropoda

Class Arachnida

Order Acarina

Genus Demodex spp.

Species Demodex canis, Demodex injai, Demodex cornei

ลกษณะทวไป

ไรขเรอนเปยกจดอยในกลมแมลงทเปนปรสตภายนอก มขนาดเลก ล าตวมลกษณะเรยวยาวคลายตว

หนอน ล าตว ประกอบดวยสวนหวซงเปนทตงของปาก สวนอกมขา ลกษณะอวนสนจ านวน 8 ขา และสวนทอง

ยาวเรยว มลายตามขวางบนพนผวดานบนและดานลางของสวนทอง สวนปากประกอบดวย chelicerae

pedipalp และ hypostomy vulva ตงอยทางดานลางของล าตว เพศเมยมขนาดความยาว 300 ไมโครเมตร สวน

เพศผขนาดความยาว 250 ไมโครเมตร ไรขเรอนอาศยอยในรขมขน เปนสวนใหญและพบไดบางทตอมไขมนของ

ผวหนงโดยกนซบมและเซลลเนอเยอทตายแลวของเยอบรขมขนเปนอาหาร

วงจรชวต

วงจรชวตของไรชนดนประกอบไปดวย 4 ระยะทส าคญคอ ไข (egg), ตวออน (larva), ตวกลางวย

(nymph) และตวเตมวย (adult) เรมจากตวเตมวยเพศผ และเพศเมยผสมพนธกนและออกไขซงมลกษณะเปนรป

กระสวย (fusiform) จากนนไขจะฟกออกเปนตวออน (larva) ทมลกษณะเรยวยาวและมขา 6 ขา ตอมาตวออนจะ

ลอกคราบกลายเปนตวกลางวย (nymph) ทม 8ขา ทระยะนตวกลางวยจะลอกคราบอก 2 ครงเพอกลายเปนตว

เตมวย(adult) และพฒนาตอจนผสมพนธออกไขในรนตอไป วงจรชวตของไรชนดนใชเวลาเพยง 3 สปดาหในการ

พฒนาจากไขจนถงตวเตมวยทสมบรณพรอมออกไขในรอบตอไป ซงถอวาเปนวงจรชวตทสนมากๆและงายตอการ

แพรขยายจ านวนเพอกอโรคในสตว

304

รปท 1 แสดงลกษณะไขของ Demodex spp.

ทมา : Sakulploy และ Sangvaranond (2010)

รปท 2 แสดงลกษณะเพศของ Demodex spp.

ทมา : Sakulploy และ Sangvaranond (2010)

รปท 3 แสดงลกษณะของ Demodex spp. ตวเตมวย

ทมา : Sakulploy และ Sangvaranond (2010)

การกอโรค

- ตวไรขเรอนดโมเดกซ (Demodex spp.) เปนเชอทพบไดปกตบนผวหนงของสนข แมในสนขทไมเปนข

เรอนหรอโรคผวหนงกตามทไมกอโรคเพราะมเชอจ านวนนอยและสนขแขงแรงมภมคมกน

305

- ในสนขทมไรจ านวนมาก ตวไรจะไชเขาท าลายรขมขน ท าใหเกดอาการขนรวง ผวหนงแดง คนและเกา ม

เมดตม มตมหนอง ผวหนงเยมแฉะ มแผลหลม ผวหนงอกเสบ มเลอดออก มกลนตว เกดรขมขนอกเสบ

(Folliculitis)ความรนแรงของการตดไรขเรอนเปยกแบงเปน2ระดบคอ

1. แบบเฉพาะท (พบรอยโรค 1-5 จด) มกพบทบรเวณแกม เหนอคว ขาหนา โดยสนขจะมขนรวง ผวหนง

แดง คนและเกา มแผลอกเสบเปนตมแดงๆ เลกๆ ซงอาจหายไดเองถาสนขแขงแรงและมภมคมกนดพอ หรออาจ

ลกลามจนกลายเปนแบบกระจายทวตว

2. แบบกระจายเปนบรเวณกวาง (พบรอยโรคมากกวา 5 จด) สนขตวจะมการอกเสบของผวหนงรนแรง

มาก ขนรวง ตมหนองแตกออก เปนแผลคนเกา มเลอดออก ผวหนงมลกษณะหนาตวและมสคล าขน พบไดตงแต

ใบหนา ล าตว ขา และเทา โดยเฉพาะอยางยงทบรเวณองเทาทเกดการบวม อกเสบ แดง มตมหนอง และท าให

สนขเจบปวดมากเวลาเดนหรอลงน าหนก

รปท 4 แสดงรอยโรคเฉพาะท

ทมา: ภาควชาปรสตวทยา คณะสตวแพทยศาสตรมหาวทยาลยเกษตรศาสตร (2015)

รปท 5 แสดงรอยโรคทวทงตว

ทมา: ภาควชาปรสตวทยา คณะสตวแพทยศาสตรมหาวทยาลยเกษตรศาสตร(2015)

การตรวจวนจฉย

หากสนขทบานเรมมอาการคลายกบทกลาวไปแลว ควรพาไปพบสตวแพทยเพอวนจฉยโรค ซงสตวแพทยจะ

306

ท าการขดตรวจผวหนงดวยใบมดในระดบทลกพอสมควรจนกอใหเกดเลอดออกซบๆ (deep skin scrapings) หรอ

ท าการตดชนเนอผวหนงไปตรวจ (biopsy) เพอไปสองตรวจหาตวไรภายใตกลองจลทรรศน

รปท 6 แสดงการขดผดหนงทมเชอ Demodex spp.

ทมา : Sakulploy และ Sangvaranond (2010)

การรกษา

การรกษาโรค Demodicosis นนมหลายวธ โดยสตวแพทยสามารถเลอกใหเหมาะสมกบสตวปวยแตละตว

รวมถงควรใหค าแนะน าแกเจาของสตวอยางถกตองเกยวกบการปองกนโรค เพราะไมมยาชนดใดทสามารถปองกน

การเกดโรค Demodicosis ได 100%และควรท าความเขาใจกบเจาของสตวกรณเกดผลขางเคยงจากการใชยาเพอ

รกษาโรค

1.Amitraz

มชอทางเคมคอ IUPAC : N-methylbis (2,4-xylyliminomethyl) amin สตรเคม :C19H23N3 น าหนกโมเลกล

: 293.4 ลกษณะทางเคมและกายภาพ : ผงครสตลสเหลอง จะละลายในน านอยกวา 0.1 มลลกรมตอลตร และ

ละลายไดดในสารละลายอนทรย เชน อะซโตน โทลอน และไซลน ละลายไดมากกวา 300 กรมตอลตร

มกลไกการออกฤทธ : จะมผลตอระบบประสาททต าแหนงตวรบออคโตพามน (Octopamine receptors) ของ

เหบ ท าใหระบบประสาทท างานมากกวาปกต และยงท าใหเหบไมสามารถเกาะกบตวสตวได

Amitraz เปนยาในรปสารละลายทใชภายนอกส าหรบรกษาโรคไรขเรอนแหง โดยใชผสมน าในอตราสวน

ตามทผลตภณฑก าหนดแลวเชดทต าแหนงวการหรอใชส าหรบจมแชเฉพาะท นอกจากนยงใชเปนสวนประกอบ

หนงของการออกฤทธในปลอกคอส าหรบปองกนเหบหมดของสนขอกดวย ส าหรบการเกดพษในสตวเลยงสามารถ

เกดขนไดทงจากการดดซมของยาผานเขาทางผวหนง การเลยกนตวยาโดยตรง และกลนกนบางสวนของปลอกคอ

ทยาผสมอย

อาการ

จะมผลตอระบบประสาทเปนหลกโดยท าใหสตวเลยงแสดงอาการ ซม อาเจยน มนงง สญเสยการทรงตวและ

การท างานของกลามเนอไมสมพนธกน ซงหากไมไดรบการแกไขอยางทนทวงทอาการจะรนแรงเพมมากขน โดยจะ

พบอตราการเตนของหวใจเรวผดปกต ความดนเลอดและอณหภมรางกายลดต าลง และมการซดของเยอเมอก

307

ตางๆรวมดวย

การปฐมพยาบาลเบองตน

กรณไดรบโดยการกน

1. กระตนการอาเจยนใหเรวทสด และหากเกดจากการกนปลอกคอปองกนหบหมดใหพยายามน าชนสวนท

กนเขาไปออกมาใหไดมากทสด

2.ปอนผงถานเพอชวยดดซบสารพษทกๆ 3-4 ชม.กรณไดรบโดยการดดซมลางบรเวณดงกลาวดวยน าอนท

สะอาดและสบหลายๆครง เพอเจอจางความเขมขนของยาทต าแหนงดงกลาว ทงนผทท าการลางควรสมถงมอยาง

ในขณะทลางดวย จากนนใหรบน าตวสตวปวยสงโรงพยาบาลใหเรวทสด

วธใช

อาบลางตวสนขทก 2 สปดาห ดวยความเขมขนท 0.025% ไมควรอาบใหสนขทมผวหนงเปนแผลอกเสบ

รนแรง ควรอาบยานในบรเวณทมอากาศระบายไดด ใชฟองน าชบใหชมแลวทาลงบนตวสนข และปลอยทงไวให

แหงเอง ในสนขขนยาวปานกลางหรอขนยาวมากควรตดขนใหสนกอน ผลขางเคยงคอ น าตาลในเลอดสง หวใจเตน

ชา ซมเศรา งวงซม กนน ามาก ปสสาวะมาก อาเจยน และทองเสย ยาทปองกนผลขางเคยงของ amitraz คอ

atipamezol 0.1mg/kg IM 1ครง และ yohimbine 0.1 mg/kg PO ทกวน เปนเวลา 3 วน

2.Ivemectin

วธใช เปนยากลม extralabel use ขนาดทแนะน า คอ ขนาด 0.3-0.6 mg/kg/day PO ผลขางเคยงตอ

ระบบประสาทอยางรนแรงได เชน งวงซม สน เดนเซไปมา มานตาขยายจนถงอาการโคมา และตายในบางกรณ

ดงน นขนาดของยาทควรจะเรมตน จะตองเรมท0.05 -0.1 mg/kg PO และเพมขนาดเปน 0.3-0.6 mg/kg PO

ในชวง 4 วนแรกของการกนยา ควรระมดระวงในการใชในสนขสายพนธ herding breed รสชาตของ

ivermectinจะคอนขางขมซงสามารถใหสนขกนผสมกบน าเชอมหรอไอศกรมได

3.Advocate

เปนยาหยดหลงส าหรบก าจดปรสตภายนอกและภายในส าหรบสนขและแมวซงมตวยาออกฤทธคอ

imidracloprid และ moxidectin ซงใชก าจดหมด ตวออนหมด รกษาโรคผวหนงจากการแพน าลายหมด รกษาไร

ขเรอนแหง ไรขเรอนเปยก ไรห ปองกนพยาธหนอนหวใจ รกษาการตดพยาธตวกลมนะบบทางเดนอาหาร

วธใช

1. ปองกนปรสตภายในและภายนอก ใหหยดหลงเดอนละครงอยางตอเนอง

2. รกษาไรหและไรขเรอนแหง ใหหยดหลงเดอนละครงตดตอกน 2 เดอน (ควรรกษาสนขตวอนๆในบาน

ทงหมดพรอมกนเพอปองกนการตดเชอซ า)

3. ควบคมไรขเรอนเปยก ใหหยดหลงเดอนละครงตอเนองอยางนอย 4 เดอน กรณทเปนขเรอนเปยกแบบ

เรอรงและกระจายทวตวอาจพจารณาหยดยาถขนเปนสปดาหละครงโดยใหตอเนอง 16 สปดาห

4. ในกรณทสนขน าหนกไมเกน 10 กก. ใหหยดบรเวณหลงคอ 1 ต าแหนง และ สนขน าหนกเกน 10 กก.

308

ใหหยดบรเวณล าคอและตามแนวกลางหลง 3-4 ต าแหนง

4. Moxidectin

ใหกนขนาด 0.2-0.5 mg/kg/day PO ผลขางเคยงทอาจพบจะคลายคลงกบ ivermectin นอกจากน

moxidectin มผลตภณฑทใชหยอดหลงได (spot-on)และมสวนผสมรวมกบ imidacloprid (10% moxidectin

และ 2.5% imidacloprid)

5. Milbemycin Oxime

ใหกนขนาด 1.5-2 mg/kg/day PO มผลขางเคยงนอยกวา ivermectin

6. Doramectin

ฉดเขาใตผวหนงขนาด 0.6 mg/kg/week ไมควรใชกบสนขสายพนธ herding breed

7. Fluralaner หรอชอการคาคอ Bravecto

ใหกน ตามปรมาณน าหนกตว ครงละ 1 เมดอยได 3 เดอน พบวาปจจบนมการใชยาตวนมากขน แตมราคา

แพง

309

สรป

ปจจบนยารกษามประสทธภาพดขน สนขปวยเปนขเรอนเปยกแบบกระจายทวตวมโอกาสหายขาดได จะม

ในบางรายเทานนทตองใหยาควบคมไปตลอด และมโอกาสกลบมาเปนไดอกหลงจากหยดใหยา เมอสนขรบยาจน

ไมมอาการผดปรกตอะไรแลว ตองพาสนขมาขดผวหนงตรวจซ าอกครง วามตวเรอนเปยกอกหรอไมในรอยโรคเดม

ซงตองขดตรวจอยางนอย 5 จดของรางกายเพอใหผลยนยนไดอยางชดเจน ถาขดผวหนงตรวจแลวไมพบ หลงจาก

ทหยดยานานกวา 2 เดอนนนแสดงวาสนขหายจากโรคนแลว อยางไรกตาม สนขตวทปวยเปนโรคเรอนเปยก

เจาของตองหมนพาไปตรวจรางกาย แตถาเรมมตมคลายสวขนแบบกระจายตว ขนเรมรวงและสนขคนเกาตองรบ

พาไปพบสตวแพทยทนท

เรองการรกษาตามความเชอแบบแปลกๆ ทเคยไดยนมา เชน น าก ามะถนทาทงตวสนขหรอบรเวณทเปน

รอยโรค ในรายทเปนเรอนเปยกแบบรนแรงกระจายทวตวไมควรใชแลวครบ ควรพาไปใหสตวแพทยรกษาดวยยา

แผนปจจบนดกวา บางรายหนกยงกวาใชน ามนเครองทาตวหมาบาง น าน าหนอไมดองมาอาบใหบาง ไมควรใชครบ

โรคนควรไดรบการรกษาอยางถกตองเทานน ทส าคญโรคนเปนแลวหายชาอยแลว การรกษาตามความเชอทผดๆ

อยางนคงสงผลไมดแน

ซงปจจบนมการใชยาทหลากหลายมากขน ตวยาทนยมใชในปจจบนไดแก Fluralaner หรอชอการคาคอ

Bravecto เปนยาสงเคราะหใหมในกลม Isoxazoline ฆาเหบและหมด ออกฤทธนานอยได 12 สปดาหหรอ 3

เดอน ใชรกษา demodex, sarcoptic mange, otodectes mites ได โดยกนแค 1 เมด พบวาหลงกน 1 เดอน

ขดตรวจไมพบ กรณเหบ เชน Brown Dog Tick เรมออกฤทธฆาภายใน 2 ชม. เหบตาย 100% ท 12 ชม. และ

หมด เรมออกฤทธฆาภายใน 2 ชม. หมดตายภายใน 8 ชม 100% ยามฤทธคงอยยาวนาน 3 เดอน ซงใหผลดเยยม

ในการควบคมFAD (Flea Allergy Dermatitis) ลกษณะยาเปน chewable ทานงาย รสตบ แตมราคาทสง ยา

advocate เปนยาหยดหลงในกรณทสนขน าหนกไมเกน 10 กก. ใหหยดบรเวณหลงคอ 1 ต าแหนง และ สนข

น าหนกเกน 10 กก. ใหหยดบรเวณล าคอและตามแนวกลางหลง 3-4 ต าแหนง, Amitraz อาบลางตวสนขทก 2

สปดาห ดวยความเขมขนท 0.025%, Ivemectin เปนยากลม extralabel use ใหขนาด 0.3-0.6 mg/kg/day

ทางการกน, Moxidectin ใหกนขนาด 0.2-0.5 mg/kg/day ใหทางการกน , Milbemycin Oxime ใหกนขนาด

1.5-2 mg/kg/day ใหทางการกน , Doramectin ฉดเขาใตผวหนงขนาด 0.6 mg/kg/week ดงนนเราสามารถใช

ยาทเหมาะสมและดตอการก าจดโรคไรขเรอนเปยกทหลายหลายในการรกษาได

310

บรรณานกรม

ภาควชาปรสตวทยา คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. (2015). ไรขเรอนเปยก/ ไรขเรอนรขมขน สบคนเมอ 9 กรกฎาคม 2558. จาก http://kuvim.vet.ku.ac.th/?page_id=97.

Sakulploy, R. and A. Sangvaranond. 2010. Canine Demodicosis caused by Demodex

canis and short opisthosomal Demodex cornei in Shi Tzu dog from Bangkok

Metropolitan Thailand. Kasetsart Veterinarians 20(1):27-35

Mueller RS et al., 2011.Treatment of demodicosis in dogs: 2011 clinical practice guidelines.

Veterinary Dermatology.

Yu-Jen Tsai et al., 2010. The dog mite, Demodex canis: Prevalence, fungal co-infection,

reactions to light, and hair follicle apoptosis. Taiwan: 536-2442

Yugal Raj Bindari et al., 2012. Prevalence of Mange Infestation in Canines

of Kathmandu Valley. Kathmandu Valley. Inter J Vet Sci, 1(1): 21-25.

Zoetis. (2015). DEEP SKIN SCRAPING. สบคนเมอ 9 กรกฎาคม 2558. จาก

https://www.zoetisus.com/Conditions/Pages/Dermatology/deep-skin-

scraping.aspx.

311

การใชวคซนใน exotic mammals

Vaccination of exotic mammals

นางสาวภรภค อรรถปณยวนช

Miss Phorapak Adthapanyavanich

บทคดยอ

exotic mammals มความไวตอโรคตดเชอตางๆเชนเดยวกบสตวเลยงลกดวยนมในครวเรอนทวไป อยางไรก

ตาม การใชวคซนใน exotic mammals มกเปนแบบ extra-label uses คอยงไมไดรบการรบรองใหใชไดอยางถกตอง

และปลอดภย โปรแกรมวคซนทเหมาะสมใน exotic mammals มกคอนขางมขอมลจ ากด เนองจากมความยากใน

การศกษาจากหลากหลายสายพนธสตว ปจจยเสยงในดานตางๆของแตละสายพนธ ความแตกตางของระดบภมคมกน

ระดบการปองกน อตราการปวยและการตาย ระดบการปองกนของวคซน ปจจยเสยงตอการเกดโรคทงทเกดจากเชอตาม

ธรรมชาตและโรคทเกดจากวคซน ดงนนโปรแกรมวคซนทมการแนะน าใหท า จงเปนวคซนทมกแนะน าใหท ากบ exotic

mammals ทเลยงไวในศนยอนรกษ สวนสตว หรอทน ามาเปนสตวเลยงในครวเรอน โดยพจารณาจากหลากหลายปจจย

เสยง วคซนทมกนยมท าโดยทวไป เชน canine distemper virus, canine parvovirus, feline calicivirus, feline

panleukopenia virus และ rabies virus ซงเปนวคซนหลกเพอปองกนอนตรายจากการตดเชอและการแพรกระจายเชอ

ออกไปภายนอก

ค าส าคญ : วคซน, โปรแกรมวคซน, สตวตางถน, สตวเลยงลกดวยนม

Abstract

Exotic mammals are susceptible to many of the same infectious diseases that affect domestic

mammals. However, vaccination of these species is often extra-label, because vaccines are tested and

approved for use only in domestic species. Vaccination protocols recommended for exotic mammals

are therefore based on limited published information, relative risk of disease to the species from the

infectious agent or vaccination itself. Lack of information of antibody production, sustained protection,

312

and induction of the disease resulting in morbidity and mortality in a variety of species, Regardless,

vaccination should be considered in captive wildlife and conservation programs based on a number of

factors. Many diseases preventable by core vaccination such as canine distemper virus, canine

parvovirus, feline calicivirus, feline panleukopenia virus, and rabies virus have caused population

declines or reduced host fitness in critically endangered mammals. Core vaccines are designated as

those that protect captive animals from life-threatening, globally distributed diseases. these vaccines

deserve full consideration for inclusion into vaccination regimens for captive exotic mammals.

Keyword : exotic mammals, vaccine, vaccination protocols, infectious disease

บทน า

ปจจบน exotic mammals ไดรบความนยมในการน าเขามาเพอเปนสตวเลยงมากขนตามล าดบ ท าใหตองม

การค านงถงความปลอดภยของตวสตวและมนษยเกยวกบการเกดโรค ตดโรค หรอแพรกระจายโรคทสามารถเกดขนได

exotic mammals ไมวาจะเปนสตวทน ามาเปนสตวเลยงหรอมการน าเขามาในประเทศ รวมทงสตวทอาศยอยตาม

ธรรมชาต ลวนแตมความเสยงในการเกดโรคไดทงนน เนองจากสตวเหลานมความไวตอโรคตดเชอตางๆเชนเดยวกบสตว

เลยงลกดวยนมในครวเรอนทวไป อยางไรกตาม การใชวคซนใน exotic mammals มกเปนแบบ extra-label uses คอ

ยงไมไดรบการรบรองใหใชไดอยางถกตองและปลอดภย โปรแกรมวคซนทเหมาะสมใน exotic mammals มกคอนขางม

ขอมลจ ากด เนองจากมความยากในการศกษาจากหลากหลายสายพนธสตว ความแตกตางของระดบภมคมกน อตราการ

ปวยและการตาย ระดบการปองกนของวคซน ปจจยเสยงตอการเกดโรคทงทเกดจากเชอตามธรรมชาตและโรคทเกดจาก

วคซน ดงนนโปรแกรมวคซนทมการแนะน าใหท า จงเปนวคซนทมกแนะน าใหท ากบ exotic mammals ทเลยงไวในศนย

อนรกษ สวนสตว หรอทน ามาเปนสตวเลยงในครวเรอน โดยพจารณาจากหลากหลายปจจยเสยง วคซนทมกนยมท า

โดยทวไป เชน canine distemper virus, canine parvovirus, feline calicivirus, feline panleukopenia virus

และ rabies virus ซงเปนวคซนหลกเพอปองกนอนตรายจากการตดเชอและการแพรกระจายเชอออกไปภายนอก

Exotic mammals

Exotic mammals หมายถง สตวเลยงลกดวยนมทเปนสตวตางถน อาจรวมถงสตวปาประจ าถน ทงทอยในธรรมชาต หรอเปนสตวทถกน ามาเลยงอยในสวนสตว ศนยอนรกษพนธสตว หรอแมกระทงน ามาเลยงเปนสตวเลยงภายในครวเรอนทวไป ประกอบดวยสตวหลายสายพนธ ดงตารางท 1

313

ตารางท 1 ประเภทของ Exotic mammals

Dog-like Animals (Canids & Hyenas) Camels & Camel-like Animals (Camelids)

Marsupials

Cats Of All Sizes (Felines) Horse-like Animals (Equines) Bats

Raccoons & Raccoon-like Animals (Procyonids)

Giraffes & Okapis Rodents & Rabbits

Weasel-like Animals (Mustela & Mongoose)

Pig-like Animals (Suids) Birds

Civet-like Animals (Viverrids) Tapirs Dolphins

Bears Rhinoceros Domestic Ferrets

Monkeys, Apes & Prosimians (Primates) Hippos Domestic Skunks

Large Cow-like Wildlife (Bovids) Elephants Goat And Sheep-like Animals (Caprids) Giant Pandas Deer-like animals (Cervids) Seals, Sea Lions & Walrus (Pinnipeds) ทมา : http://www.2ndchance.info/vaccination.htm

โรคตดเชอทสามารถเกดขนใน Exotic mammals ทนยมท าวคซน มดงน

1. Canine distemper โรคไขหดสนข เกดจากการตดเชอ canine distemper virus (CDV) อาการของโรคไขหดสนขมหลากหลาย สตวท

ตดเชออาจไมแสดงอาการใหเหน หรอแสดงอาการไมรนแรง ไปจนถงประเภทรนแรง และตามดวยอาการทางประสาทไปจนถงตาย อาการทพบ เชน ไขสง และลดลงมาเปนปกตในวนท 7-14 ระยะตอมามน าตาใส ๆ และกลายเปนหนองขน ไมกนอาหาร บางครงอาเจยนเนองจาก ทอนซลอกเสบ มน ามกใสตอมากลายเปนมกหนอง ระยะตอมาจะไอและหายใจล าบาก ทองเสยเปนมก หรอปนเลอด และอาเจยน พบตมหนองตามผวหนง ฝาเทาแขงมกพบในรายเรอรง บางรายพบปลายจมกแขง ทตาพบแผลหลมทกระจกตา สตวปวยสญเสยการมองเหน เนองจากประสาทตาอกเสบ กลามเนอกกหสนกระตก กลามเนอขากระตก ขาหลงออนแรง เดนโซเซ เดนวน เดนเอยง ตากรอก ชกแบบเคยวปาก

พบวาสตวในกลม canids, procyonids, mustelids, viverrids, Large felids เชน เสอและสงโต มความไวตอการตดเชอชนดน โดยอาการทปรากฏมกพบในรปแบบอาการทางประสาท (neurologic form) เชอโรคนถอเปนวคซนหลกทจ าเปนตองท าโดยเฉพาะอยางยงในกลม captive canids and captive exotic felids

โดยทวไป แนะน าใหท าวคซนในลกสตวหลงหยานม และกระตนวคซนอกครงใน 1 เดอนถดมา หลงจากนนแนะน าใหท าวคซนเปนประจ าทกป

2. Canine Parvovirus โรคล าไสอกเสบในสนข เกดจากการตดเชอ Canine Parvovirus (CPV) เปนโรคตดตอทเกดขนอยางรวดเรวและ

รนแรงในสตวตระกลสนข พบบอยในลกสตวอายตงแต 2 ถง 6 เดอน หลงจากไดรบเชอโรคไปแลวประมาณ 5-7 วน ลกสตวจะไมกนอาหาร มไขสงๆ ต าๆ แสดงอาการอาเจยนบอยครง ตอมาไขจะสงขน นอนซมหมดแรง เพราะอาเจยนอยางมาก พรอมกนนจะเรมมอาการทองรวง ถายออกมาเปนน าเหลวสโอวลตน หรอสแดง เพราะมเลอดสดๆปนออกมา มกลน

314

เหมนคาวมาก ไวรสจะเขาไปยงกลามเนอหวใจ ท าใหเกดอาการชอค (shock) และเสยชวตไดอยางรวดเรว อตราการตายของสตวจะสงมาก

3. Feline Panleukopenia โรคไขหดแมวหรอโรคล าไสอกเสบในแมว เกดจากการตดเชอ Feline Panleukopenia virus (FPV) เปนโรคตดตอท

เกดขนอยางรวดเรวและรนแรงในแมว ความรนแรงของอาการทแสดงออกมาขนอยกบตวสตวและจ านวนของเชอไวรสทสตวไดรบเขาไป สามารถแบงออกเปน แบบไมแสดงอาการ แสดงอาการเลกนอย แบบรนแรง และแบบเฉยบพลน

อาการทส าคญคอ มไข เบออาหาร ขาดน า ซม อาเจยน ทองเสย เมดเลอดขาวในเลอดลดลง และมอตราการตายสง หากตดเชอขณะตงทองจะท าใหแทงได ในลกสตวทตดเชออาจท าใหตายไดทนท หรอ เกดการท างานของกลามเนอทไมสมพนธกน (ataxia or incoordination)

สตวจ าพวก Canidae, Felidae, Mustelidae, Procyonidae และ Viverridae จงมความไวตอการเกดโรคทงสอง โดยเฉพาะในหมขอจะไวตอ Feline Panleukopenia เปนพเศษ

เนองจากลกษณะการกอโรคและพนธกรรมทใกลเคยงกนของ Canine Parvovirus และ Feline Panleukopenia virus ดงนนทง Feline Panleukopenia และ Canine Parvovirus จงถกจดเปนวคซนหลก โดย feline panleukopenia เปนวคซนหลกในสตวกลม exotic felids สวน canine parvovirus เปนวคซนหลกในสตวกลม exotic canids

4. Feline Calicivirus โรคหวดแมว เกดจากการตดเชอ Feline Calicivirus (FCV) เปนโรคตดเชอในทางเดนหายใจทคอนขางรนแรง

อาการทพบไดแก จาม ไอ มน ามกน าตาไหล ตอมามไขสง เบออาหาร น าตาปละน ามกมหนองขน ลนเปนแผลหลม สตวจะซมและไมกนอาหาร เกดการบวมเจบบรเวณขอ โรคนถกจดเปนวคซนหลกส าหรบสตวในกลม exotic felids

5. Rabies โรคพษสนขบา เกดจากการตดเชอ Rabies virus (RV) เปนโรคตดตอรายแรงทสดทสามารถพบไดในสตวเลยงลกดวย

นมทกชนด สามารถตดไปยงมนษยได วคซนชนดนจดเปนวคซนหลกทตองท าในสตวเลยงลกดวยนมทกชนด ไมวาจะเปน exotic mammals หรอไมกตาม โดยอาการเรมแรกจะมไขสง พฤตกรรมเปลยนแปลงไปจากปกต ตอมาอาการจะเปลยนไปใน 2 รปแบบคอ 1.แบบดราย (the furious form) โดยสตวจะมการตอบสนองตอสงกระตนทกชนดมากกวาปกต กดทกสงทเคลอนทอยขางหนาและจะกดมากขนถาถกกระตนดวยแสง เสยง ความสนสะเทอน วงอยางไรจดหมาย ตอมาจะมการชก เปนอมพาตและตายในทสด 2.แบบอมพาต (the dump or paralytic form) สตวจะไมกดแตมจะเกดอมพาตตามกลามเนอ ขากรรไกรคาง ลนหอย ปกตอาการจะแสดงใน 3-8 สปดาหหลงจากตดเชอ แตบางครงอาจมากกวา 8 เดอน ขนอยกบต าแหนงทตดเชอ

วคซน rabies ทใชใน exotic mammals เปนชนดเชอตายเทานน และตองฉดเขาทางกลามเนอชนลก ซงวคซนเชอเปนทใชโดยทวไปในสตวเลยงไมสามารถน ามาใชได เนองจากมความรนแรงเกนไป อาจกอใหเกดโรคหรอการตายได อยางไรกด ในหลายประเทศไดมการใชเหยอผสมวคซนพษสนขบาใหกนในสตวปา เพอปองกนการเกดโรค ซงวธนไมสามารถใชไดในสตวเลยง

315

6. Leptospirosis โรคฉหน เกดจากการตดเชอแบคทเรยในสกล Leptospira เปนโรคตดตอทเกดกบสตวหลายชนด รวมทงในมนษย

ดวย ซงท าใหเกดความเสยหายกบตบและไตเปนส าคญ อาการทพบมหลายรปแบบขนกบชนดและความรนแรงของการตดเชอ เชน เจบปวดกลามเนอ ไมคอยเคลอนไหว มไข ซม เบออาหาร มภาวะดซาน หากไตเสยการท างาน จะมอาการทองเสย อาเจยน มแผลหลมในปาก ขาดน าและตายในทสด

ใน exotic mammals มกพบโรคนไดบางในสตวกลม exotic Canidae, Procyonidae, Viverridae, Ursidae, Mustelidae, Suidae, primates, Tayassuidae, Cervidae ruminants of the families Bovidae, Artiodactyla, Perisodactyla, Proboscidae, Camelidae, Giraffidae

อยางไรกด วคซนโรคนไมไดถกจดไวในกลมวคซนหลกทจ าเปนตองท า ทงนขนอยกบการพจารณาปจจยเสยงในแตละสภาพแวดลอมของสตวในแตละพนท

จากตวอยางโรคทกลาวมา จะเหนไดวา แตละโรคมความส าคญและกอใหเกดอนตรายรายแรงไดหากไมไดรบการปกปองดวยการท าวคซน ดงนนการมโปรแกรมวคซนทเหมาะสมในแตละกลมชนดสตวจงเปนสงส าคญมาก ในปจจบนมโปรแกรมวคซนทเหมาะสมกบ exotic mammals ในแตละกลมดงตารางท 2

ตารางท 2 วคซนทแนะน าใน Exotic mammals แบงตามประเภทของสตวแตละกลม

Animal Group Disease or Vaccine Vaccine Typea

Vaccination Frequency

Primates (especially Pongidae): monkey, ape Poliomyelitis MLV Annual Measles MLV Annual Mumps MLV Annual Rubella MLV Annual DPTb or tetanus K Annual Canidae: fox, wolf, coyote, wild dog Canine distemper Vectored,

MLVd Annual

Canine adenovirus 2 MLV Annual Canine parvovirus K Annual Canine parainfluenza MLV Annual Leptospira bacterin-CIc K Annual Felidae: exotic cats Feline panleukopenia K/MLVd Annual Feline rhinotracheitis K/MLV Annual Feline caliciviruses K/MLV Annual Mustelidae/Viverridae/Procyonidae: raccoon, skunk, ferret, coati, genet, otter, weasel, mink, kinkajou

Canine distemper K/MLV, Vectoredd

Annual

Feline panleukopenia K/MLV Annual Canine adenovirus 2

bacterin-CI K/MLV Annual

Leptospira bacterin-CI K Annual Ursidae: bear Canine adenovirus 2 K Annual Leptospira bacterin-CI K Annual Hyaenidae: hyena, aardwolf Canine distempere K/MLV Annual Feline panleukopeniae K/MLV Annual Artiodactyla/ Ruminantia: deer, sheep, cattle, goat, antelope, camelids

BVDf (in endemic areas)

K Annual

8-way Clostridium K Annual

316

bacterin 5-way Leptospira

bacterin K Annual or

every 6 mo Parainfluenza 3 MLV Annual Perissodactyla Equidae: ass, zebra Tetanus K Annual EEEg K Annual WEEh K Annual Equine

rhinopneumonitis K Every 4 mo

West Nile virus K, DNA Annual Influenza K Annual Suidae/Tayassuidae: pigs, peccaries 5-way Leptospira

bacterin K Annual

Erysipelas bacterin K Annual a MLV = modified live virus; K = killed b DPT = diptheria, pertussis, and tetanus c Canicola or Icterohaemorrhagiae d Not ferret origin; recombinant canarypox origin preferred e Controversial; some believe hyaenids are not susceptible f BVD = bovine viral diarrhea g EEE = Eastern equine encephalomyelitis h WEE = Western equine encephalomyelitis ทมา : http://www.msdvetmanual.com/exotic-and-laboratory-animals/vaccination-of-exotic-mammals/overview-of-vaccination-of-exotic-mammals

ตวอยางโปรแกรมวคซนทนยมใน Exotic mammals บางชนดทน ามาเปนสตวเลยงในไทย

1.โปรแกรมวคซนใน ferret

โรคไขหดสนขในเฟอรเรท Canine distemper virus (CDV)

เฟอรเรทมความเสยงในการเกดโรคสงมาก และมอตราการตายสงถง 100% จงแนะน าใหท าวคซนเพอปองกนโรคไขหดสนข ในเฟอรเรท ทกตว

ชนดของวคซนทไดรบอนญาต ใหใชในเฟอรเรท โดย USDA

PUREVAX ® Ferret Distemper วคซนทผลตโดย บรษท เมเรยล จ ากด เปนเพยงชนดเดยวทอนญาตใหใชได ในเฟอรเรท (USDA)

ขอแนะน าในการใชวคซนไขหดสนข

วคซนเปนชนดผงแหง พรอมน ายาละลายวคซน ฉดเขาใตผวหนง จ านวน 1 มลลลตร ในเฟอรเรททมสขภาพด ทอาย 8, 11 และ 14 สปดาห (ระยะหาง 3 สปดาห) และ กระตนวคซนซ าทกๆป

ลกเฟอรเรท (Kits) ในกรณลกเฟอรเรททอายนอยกวา 14 สปดาห (3.5เดอน) ทไดมาจากแมทไมทราบประวตแนชด, ประวตการท าวคซนไมตอเนอง หรอ พนระยะทก าหนดใหมารบวคซน หรอ ลกเฟอรเรทเอง ไมทราบประวตการท าวคซนมากอน ใหปฏบตดงน

317

- ใหวคซนแกเฟอรเรท จ านวน 3 ครง และ มระยะหางในการให 3 สปดาห จากนนกระตนวคซนซ าทกๆป ในกรณทอยในพนทระบาดของโรค (เชน ในประเทศไทย) ลกเฟอรเรท ควรไดรบวคซนเขมแรกตงแตอาย 6 สปดาห ตอมาให เขมท 2 ทอาย 10 สปดาห และ กระตนซ าอกครงท อาย 14 สปดาห จากนนกระตนวคซนซ าทกป

เฟอรเรท ขนาดโตเตมวย (Adults) เฟอรเรททอาย มากกวา 14 สปดาห ทไมทราบประวตวคซน, พนระยะเวลาฉดวคซนมาแลว หรอ ไมทราบขอมลใดๆเลย เกยวกบการฉดวคซน ใหปฏบตดงน - ใหวคซนจ านวน 2 ครง หางกน 3 สปดาห และ กระตนวคซนซ าทกๆป - หามฉดวคซนแกแมเฟอรเรททก าลงตงทอง

ลกเฟอรเรท และ เฟอรเรทขนาดโตเตมวย ทมประวตวคซนปองกนโรคอยแลว

ใชวคซนตามทระบไวทฉลาก ทอาย 8, 11 และ 14 สปดาห และกระตนวคซนซ าทกๆ ป

วคซนพษสนขบา (Rabies) ในเฟอรเรท ส าหรบกรณทเฟอรเรทอาจถกกดหรอสมผสเชอพษสนขบาจากสตวอนๆ และเพอปองกนเหตในกรณทเฟอรเรทอาจจะกดเจาของ หรอบคคลอนๆ

วคซนพษสนขบา ทอนญาตใหใชในเฟอรเรท โดย USDA

IMRAB® 3 ผลตโดยบรษท เมเรยล จ ากด

ขอแนะน าในการใชวคซนพษสนขบา

ฉดวคซนปองกนเมออาย 12 สปดาห และกระตนซ าทกๆป

ทมา : ส านกเทคโนโลยชวภณฑสตว กรมปศสตว ผลขางเคยงทพบภายหลงจากการท าวคซน บางครงอาจรนแรงถงขนตายได โดยอาจพบอาการกระวนกระวาย

บรเวณใบหเกดปนแดง หายใจตดขด อาเจยน (บางครงพบเลอดปน) ทองเสย (สวนใหญพบเมอกหรอเลอดปน) ซม หมดความรสก โคมา และอาจจะเสยชวตในทสด ดงนนจงมความจ าเปนทจะตองใหเฟอรเรทอยรอสงเกตอาการเพอสงเกตความผดปกตทโรงพยาบาลสตวหรอคลนก อยางนอย 20 นาท ภายหลงการท าวคซน

หามใชวคซนในเฟอรเรททก าลงตงทอง เจาของเฟอรเรทควรท าวคซนหรอกระตนวคซนอยางนอย 1 เดอนกอนท าการผสมพนธ เพอปองกนการตดเชอระหวางการเขาคผสมพนธ และ ผลดจากการท าวคซนของแมเฟอรเรทจะสงผานระบบภมคมกนไปยงลกเฟอรเรทผานทางนมน าเหลองและนมทลกกนไดดวย ซงจะท าใหลดอตราและความเสยงในการเกดโรคตางๆ

วคซนทสามารถใชไดในเฟอรเรท American Ferret Association (AFA) ไดยอมรบเฉพาะวคซนทเปน monovalent หรอ วคซนเดยว (single agent) เทานน ซงบรษททผลตวคซนสวนมากจะมงการผลตวคซน CDV ส าหรบใชในสนข ซงสวนใหญเปน multivalent หรอ combination vaccine โดยทาง American Ferret Association (AFA) หามใชชนดของวคซนรวมตางๆแกเฟอรเรท ส าหรบ วคซน Galaxy® D (Schering-Plough Animal Health) ในประเทศไทย วคซนชนดน คอ Quantum Dog D ทเปน monovalent CDV vaccine ทสตวแพทยนยมใชเพอการปองกนโรคไขหดสนขในเฟอรเรทนน เปนการใชนอกเหนอทก าหนดไวในฉลาก หรอ off-label use รวมทงไมมการรบรองผลของวคซนอยางเปนทางการ จากผผลตวคซนในดานประสทธภาพ และ ความปลอดภยของวคซน รวมทง ไมไดรบอนญาตใหใชไดในเฟอรเรท

318

2.โปรแกรมวคซนในกระตาย

กระตายมโรคทส าคญทกอใหเกดความสญเสยเปนจ านวนมาก ไดแก Pasteurellosis และ Rabbit Haemorrhagic Disease ซงเกดจากการตดเชอแบคทเรย Pasteurella multocida และ Rabbit haemorrhagic disease virus (RHDV) ตามล าดบ ในปจจบน มการพฒนาวคซนเปน bivalent vaccine ทมความปลอดภยตอกระตายทกชวงอาย รวมถงในกระตายตงทองอกดวย โดยการท าวคซนนนแนะน าใหท าเมอกระตายมอายประมาณ 50 วน ผลของวคซนไดผลด แมใหเพยงครงเดยวกตาม

สรป

การท าวคซนใน Exotic mammals มความส าคญและจ าเปนในปจจบน เนองจากมโรคตดเชอหลายโรคทอนตรายรายแรงถงชวตและสามารถตดตอมายงมนษยได ดงนน การปองกนโรคทดดวยการท าวคซนเปนสงทพงกระท า ทงนเพอใหเกดความปลอดภยตอทงมนษยและสตว โปรแกรมวคซนทแนะน าส าหรบ exotic mammals แตละชนดมความแตกตางกนไปตามความเหมาะสมของแตละสายพนธ อยางไรกตาม ควรมการพจารณาถงปจจยเสยงในแตละพนททอาจมความแตกตางกนไป ซงท าใหการใชวคซนมความแตกตางกนได

เอกสารอางอง

พชน ศรงาม.,2006. สรรวทยาทางสตวแพทย.คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน.

วชรนทร หนออน.,2008. โปรแกรมวคซนในเฟอรเรท. ส านกเทคโนโลยชวภณฑสตว กรมปศสตว.

อารยาพร มคธเพศ.,2008. อายรศาสตรทางสตวแพทย.คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน.

R. Peshev and L. Christova., 2003. The Efficacy of a Bivalent Vaccine Against Pasteurellosis and Rabbit Haemorrhagic Disease Virus. American Association of Zoo Veterinarians, Volume 27, Issue 6: 433–444

Tara M. Harrison et al.,2007, Systemic Calicivirus Epidemic in Captive Exotic Felids.Journal of Zoo and Wildlife Medicine. 38(2):292-299

http://www.2ndchance.info/vaccination.htm#S2

http://www.msdvetmanual.com/exotic-and-laboratory-animals/vaccination-of-exotic-mammals/overview-of-vaccination-of-exotic-mammals

319

เปรยบเทยบการเลอกใชยาปฏชวนะในการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสในสนข

Comparative study of Antibiotic selection for treatment of canine parvoviral enteritis

นางสาวมกดาศจ มหากนก1

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน, จงหวดกาญจนบร 71170, ประเทศไทย

บทคดยอ

การศกษาเปรยบเทยบการเลอกใชยาปฏชวนะในการรกษาสนขทปวยเปนโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส เพอปองกนการตดเชอแบคทเรยแทรกซอนและลดอตราการตายในสนขปวย พบวาแบคทเรยทกอโรคในทางเดนอาหารโดยสวนใหญจะเปนแบคทเรยแกรมลบในกลมบาซลไลและแบคทเรยทไมใชออกซเจน ซงยาปฏชวนะทสามารถออกฤทธไดดกบแบคทเรยกลมนและนยมใชในการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสในภาวะปจจบน ไดแก ยาปฏชวนะในกลม third generation Cephalosporin เชน Cefoxitin, Ceftriaxone และ Cefovecin นอกจากนยงนยมใชยาในกลม Fluoroquinolone หรอ/และรวมกบ Aminoglycoside อยางไรกตามการเลอกใชยาปฏชวนะควรพจารณาเปนรายกรณไปเนองจากความรนแรงของโรค และอาการแสดงของโรคทแตกตางกน รวมถงบางกรณอาจมการตดเชอแทรกซอนดวยโรคอน

ค าส าคญ : ล าไสอกเสบ พารโวไวรส ยาปฏชวนะ

Abstract

The comparative study of antibiotic selection for treatment and prevention of the secondary bacterial infection in dogs with parvoviral enteritis and lead to decreasing the mortality rate of the infected dogs. Almost pathogenic bacteria in gastrointestinal tract are gram-negative bacilli and anaerobic bacteria. The effective antibiotics that sensitive of these bacteria are third generation Cephalosporin such as Cefoxitin, Ceftriaxone and Cefovecin. A combination of Fluoroquinolone and Aminoglycoside can use effectively against these bacteria. However, the antibiotic selection should consider case by case due to difference of severity and clinical signs. Including some cases have the complication with secondary infection.

บทน า โรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส เปนโรคตดตอรายแรงในสนข ในประเทศไทยพบการระบาดของโรคอยาง

กวางขวาง และยงคงมอตราการปวย และอตราการตายทสงมาก โดยเฉพาะในสนขอายนอย แนวทางการรกษาโรคนหลายรปแบบ ขนอยกบสภาพอาการทางคลนกของสตวปวย และดลยพนจของสตวแพทยผท าการรกษา อยางไรกดการรกษาแตละแบบอาจใหผลการรกษาทแตกตางกน โดยหลกการของการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอไวรส คอการรกษาแบบพยงอาการ (support treatment) ดวยการใหสารน าบ าบด (fluid therapy) รวมกบการใหยาปฏชวนะเพอปองกนการตดเชอแบคทเรยแทรกซอน (secondary bacterial infection) และการใหยาอน ๆ ตามอาการแสดงทางคลนก

320

(symptomatic treatment) เชน ยาแกอาเจยน (emetic drugs) เปนตน การศกษาในครงนเพอเปรยบเทยบแนวทางการเลอกใชยาปฏชวนะในปจจบน ตลอดจนขอควรพจารณาในการเลอกใชยาปฏชวนะอยางถกตองและเหมาะสม สาเหตของโรค

โรคล าไสอกเสบตดเชอไวรสในสนข หรอ Canine viral enteritis มสาเหตมาจากเชอไวรสทชอวา พารโวไวรส (Parvovirus) ซงเปนเชอไวรสในแฟมล Parvoviridae ลกษณะของเชอไวรสมพนธกรรมเปนแบบดเอนเอสายเดยว (single-stranded DNA) และไมมชนหมดานนอก (nonenveloped)

เชอพารโวไวรส มรายงานการพบเชอชนดนครงแรกในป ค.ศ. 1967 โดยตรวจพบเชอในอจจาระของสนขทตดเชอและแสดงอาการทางคลนก และถกตงชอวา Minute virus canines และมรายงานการอบตขนของโรคนขนในป ค.ศ. 1978 ซงพบการตดโรคทงในกลมสนขโตและสนขเดก มอตราการปวยและอตราการตายสงมาก แตในปจจบนพบวามกกอโรคในสนขเดก โดยเฉพาะอยางยงในชวงอาย 6 สปดาห ถง 6 เดอน อาจเนองจากวาสนขทโตแลวมภมคมกนตอโรคทอาจเกดจากการตดเชอทางธรรมชาตมากอน หรอเกดจากการท าวคซนปองกนโรคล าไสอกเสบ ในรายทตดเชอแตไมแสดงอาการ และตรวจพบเชอในรางกายมกพบไดบอยในสนขโตทไมไดท าวคซน ส าหรบแมสนขทมภมคมกนตอเชอพารโวไวรส ซงอาจเกดจากการตดเชอหรอการท าวคซน จะมการสงผานภมคมกนจากแมสลกไดในชวงสปดาหแรกๆ ซงเรยกภมคมกนชนดนวา maternal antibody โดยลกสนขจะไดรบภมคมกนจากแมผานทางนมน าเหลอง (colostrum) แตเนองจาก maternal antibody มคาครงชวตประมาณ 10 วน ซงระดบไตเตอรของแอนตบอดจะลดลงเรอยๆ จนถงระดบทไมสามารถปองกนเชอโรคได ซงสงผลใหลกสนขในระยะนมโอกาสตดเชอและกอโรคไดงาย ดงนนจงตองมการท าวคซนเพอกระตนภมคมกนในลกสนขใหอยในระดบทสามารถปองกนโรคได อยางไรกตามจะมชวงทเปนชองวางทกอใหเกดโรคได ทเรยกวา Window of susceptibility คอเปนระยะทระดบของ maternal antibody ยงคงสงอยและจะขดขวางการตอบสนองทางภมคมกนของรางกายจากการท าวคซน ท าใหการท าวคซนไมไดผลในการปองกนโรค

ปจจยเสยงทท าใหเกดการตดเชอไวรสในลกสนข ไดแก การขาดภมคมกนตอโรค การเลยงทไมถกสขลกษณะ การเลยงรวมกนหลายตว และการมปรสตภายในรางกาย นอกจากนยงมปจจยทเกดจากขาดการท าโปรแกรมวคซนทเหมาะสม พยาธก าเนด

การตดเชอพารโวไวรส ตดตอไดจากการรบเชอเขาทางปาก ทเรยกวา Fecal-oral route of transmission ภายใน 2 วนหลงจากทเชอเขาสรางกายสตว เชอไวรสจะเขาไปเพมจ านวนทบรเวณคอหอยรวมปาก (oropharynx) และเนอเยอน าเหลอง (lymphoid tissue) ในบรเวณใกลเคยง หลงจากนนเชอจะเขาสกระแสเลอด (viremia) ในวนท 3 ถง 5 หลงการตดเชอ ซงเชอพารโวไวรสจะชอบกลมเซลลเปาหมายทมการแบงตวของเซลลอยางรวดเรว ไดแก เนอเยอน าเหลอง เซลลเยอบผนงล าไส ไขกระดก และหวใจ ซงจะท าใหเกดภาวะกลามเนอหวใจอกเสบ หรอภาวะ Myocarditis โดยเฉพาะในลกสตวแรกเกดทอายนอยกวา 2 สปดาห เนองจากเซลลกลามเนอหวใจยงคงมการเพมจ านวนอยางรวดเรว

หลงจากทเชอไวรสเขาสกระแสเลอดแลวจะเขาไปยดเกาะทเยอบของผนงล าไสและเพมจ านวนทเซลลของเยอบล าไสทเรยกวา intestinal crypt cells และท าใหเกดการท าลายเยอบผนงล าไส สงผลใหล าไสไมสามารถดดซมน าและสารอาหารได และยงโนมน าใหเกดภาวะทองเสยเปนเลอด หรอทเรยกวา Hemorrhagic diarrhea ภายในระยะเวลา 4-5 วนหลงการรบเชอเขาสรางกาย ลกษณะอาการทางคลนก

อาการทางคลนกของโรคล าไสอกเสบจะเรมจากอาการทไมจ าเพาะ เชน ซม เบออาหาร และมไข ลกสตวสวนใหญจะมอาการทรนแรงมากขน ไดแก อาเจยน และถายเหลวภายใน 24 – 48 ชวโมงหลงจากทเรมแสดงอาการทางคลนก ท าใหเกดการสญเสยน าและโปรตนเปนจ านวนมากไปกบทางเดนอาหาร ซงสงผลท าใหเกดภาวะขาดน าอยางรนแรง อาจโนมน าใหเกดภาวะชอกในลกสตวได ทเรยกวา Hypovolemic shock อาการแสดงทางคลนกทบงบอก

321

ภาวะน เชน การไหลเวยนของเลอดทสวนปลายท าไดชาลง (prolonged capillary refill time), อตราการเตนของหวใจเรวขน (tachycardia), ชพจรเตนเบา (poor pulse quality) ความดนเลอดต า (hypotension) ปลายมอปลายเทาเยน (cool extremities) และอณหภมรางกายทวดจากชองทวารหนกลดต าลง (low rectal temperature) อาการแสดงทางคลนกของโรคจะทวความรนแรงขนในลกสตวทมภาวะภมคมกนโรคต า มการตดเชออนรวมดวย มภมคมกนจากแมนอย หรออยในสงแวดลอมทท าใหเกดความเครยด

นอกจากนสตวมกจะมอาการปวดทองอนเนองมาจากภาวะกระเพาะล าไสอกเสบแบบเฉยบพลน (acute gastroenteritis) หรอจากภาวะล าไสกลนกน (Intussusception) ซงจะสามารถรไดจากการตรวจรางกาย ถาพบวาสตวมภาวะล าไสกลนกนจะตองรบท าการรกษาดวยการผาตดโดยทนท เนองจากมความเสยงสงทสตวจะเสยชวตได โดยสามารถวนจฉยจากการคล าตรวจชองทอง การถายภาพดวยรงส (Radiography) และการตรวจการท าอลตราซาวน (Ultrasonography) ซงจากภาพถายดวยรงสอาจพบวามแกสและของเหลวอยภายในล าไสเปนจ านวนมาก

ผลการตรวจทางหองปฏบตการ โดยสวนใหญจะพบวาสตวทตดเชอพารโวไวรสจะมภาวะเมดเลอดขาวชนดลมโฟไซตต ากวาปกต หรอทเรยกวาภาวะลมโฟพเนย (lymphopenia) แตในรายทกอโรครนแรงมากจะพบวาเมดเลอดทกชนดต ากวาปกต หรอทเรยกวาภาวะแพนลวโคพเนย (panleukopenia) การตรวจคาชวเคมของเลอดจะไมพบความผดปกตทเดนชด แตอาจพบในบางรายทมภาวะ prerenal azotemia และคาเอนไซมทบงบอกการท างานของตบขน อนเปนผลเนองจากภาวะขาดน าทรนแรงและเลอดไปหลอเลยงเนอเยอไดนอยกวาปกต นอกจากนอาจตรวจพบวาอลบลมนในเลอดต ากวาปกต หรอทเรยกวาไฮโปอลบลมนเมย (hypoalbuminemia) เนองจากมการสญเสยโปรตนไปกบทางเดนอาหาร และภาวะโพแทสเซยมในเลอดต า หรอทเรยกวาไฮโปแคลลเมย (hypokalemia) ซงเกดขนจากการสญเสยไปกบอจจาระในทางเดนอาหารและสตวไดรบจากอาหารไดไมเพยงพอ สงผลใหสตวเกดภาวะขาดสารอาหารและภาวะตดเชอในกระแสเลอดตามมาอกดวย การวนจฉย

การวนจฉยการตดเชอพารโวไวรส โดยสงเกตจากอาการแสดงทางคลนก สตวจะเรมมอาการอาเจยน ทองเสย อนเนองจากภาวะล าไสอกเสบเฉยบพลน และมไข การตรวจวนจฉยเพอยนยนการตดเชอพารโวไวรส ท าไดโดยการตรวจหาเชอในอจจาระของสตวทตดเชอ โดยการตรวจทางซรมวทยา (serology) หรอการตรวจโดยการผาชนสตรซากแลวเกบตวอยางเพอไปตรวจทางพยาธวทยา (histopathology)

สตวแพทยตามคลนกสามารถตรวจวนจฉยการตดเชอพารโวไวรสไดโดยใชชดตรวจหาเชอไวรส หรอ test kit ซงอาศยหลกการตรวจดวยวธ enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) โดยเกบตวอยางจากอจจาระของสตว เนองจากสตวทไดรบเชอจะมการแพรเชอออกมากบอจจาระประมาณวนท 3 – 12 หลงการสมผสเชอ และจะตรวจพบเชอไดสงสดในชวงวนท 4 – 7 หลงการตดเชอ แนวทางการรกษา

การรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรสนนท าไดโดยการรกษาแบบพยงอาการ (supportive treatment) ไดแกการใหสารน าบ าบด ยาแกอาเจยน (Antiemetic drugs) สารอาหารและวตามนบ ารง เปนตน นอกจากนการรกษาดวยยาปฏชวนะ (Antibiotic therapy) กมความส าคญในการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส เนองจากเยอบผนงล าไสซงท าหนาทเปนเกราะปองกนจลชพกอโรคทอยในทางเดนอาหารนนถกท าลายโดยเชอไวรส สงผลใหเกดใหเกดการเคลอนยายของจลชพกอโรคทอยในทางเดนอาหารเขาสกระแสเลอด (bacterial translocation) ซงแบคทเรยกอโรคนจะสรางและปลอยสารพษออกมา (endotoxemia) และกอใหเกดภาวะตดเชอในกระแสเลอด (Septicemia) และภาวะตดเชอทวรางกาย (Sepsis) ตามมาได ซงเมอท าการตรวจเลอดมกจะพบวามภาวะเมดเลอดขาวชนดนวโทรฟลต ากวาปกตมาก หรอทเรยกวา นวโทรพเนย (Neutropenia) ดงนนจงควรใหการรกษาดวยยาปฏชวนะเพอปองกนภาวะ

322

ตดเชอในกระแสเลอด โดยเฉพาะอยางยงควรพจารณาเลอกยาปฏชวนะทออกฤทธฆาเชอแบคทเรย (bacteriocidal antibiotics) และออกฤทธกวาง (broad spectrum) เพอใหเกดประสทธภาพสงในการรกษา

การแบงประเภทของยาปฏชวนะออกเปนกลม แบงไดหลายแบบ ทงนขนอยกบหลกเกณฑในการจ าแนก ดงน แบงตามสตรโครงสรางทางเคม

1. เบตา-แลคแทม แอนตไบโอตค (Beta-lactam antibiotics) เชน เพนนซลลน (penicillins) เซฟาโลสปอรน (Cephalosporins)

2. แมคโครไลด (macrolides) เชน อรโทรมยซน (Erythromycin) 3. ลนโคซาไมด (lincosamides) เชน ลโคมยซน (Lincomycin) 4. อะมโนกลยโคไซด (aminoglycosides) เชน เจนตาไมซน (Gentamicin) 5. เตตราซยคลน (tetracyclines) เชน เตตราซยคลน (tetracyclines) 6. โพลเปปไทด (polypentides) เชน แวนโคมยซน (Vancomycin) 7. ซลโฟนาไมด (sulfonamides) เชน ซลฟาไดอะซน (Sulfadiazine) 8. ฟลออโรควโนโลน (fluoroquinolones) เชน เอนโรฟลอกซาซน (Enrofloxacin) 9. กลมอนๆ เชน คลอแรมเฟนคอล (Chloramphenicol) ไนโตรฟแรนโตอน (Nitrofurantoin)

แบงตามขอบเขตการออกฤทธ 1. Broad spectrum ยาตานจลชพทออกฤทธตอแบคทเรยทงแกรมบวกและแกรมลบ เชน แอมพซลลน

(ampicillines) หรอออกฤทธทงตอแบคทเรยทไมใชออกซเจนดวย ไดแก Chloramphenicol นอกจากนยงอาจครอบคลมทงโปรโตซว และรกเกตเซย ไดแก Tetracyclines

2. Medium spectrum ยาตานจลชพทออกฤทธตอแบคทเรยแกรมบวกและแกรมลบบางชนดเทานน ไดแก Sulfonamides

3. Narrow spectrum ยาตานจลชพทออกฤทธตอแบคทเรยบางชนด มฤทธสวนใหญตอแบคทเรยแกรมบวก ไดแก Cloxacillin หรอมฤทธสวนใหญตอแบคทเรยแกรมลบ ไดแก Aminoglycosides)

แบงตามฤทธตอจลชพ 1. Bactericidal หมายถง ยาตานจลชพทมฤทธฆาหรอท าลายเชอจลชพ โดยทวไปมกมกลไกการออกฤทธตอ

ผนงเซลล และตอเซลลเมมเบรนของแบคทเรย 2. Bacteriostatic หมายถง ยาตานจลชพทมฤทธยบยงการเจรญเตบโตของเชอจลชพ มกมกลไกการออกฤทธ

ยบยงการสรางโปรตน ดงนนจงตองการระบบภมคมกนเซลลเมดเลอดขาวเพอเกบกนเชอจลชพ ถาเพมขนาดยามากขนยาตานจลชพเหลานอาจออกฤทธฆาหรอท าลายเชอจลชพ

แบงตามกลไกการออกฤทธ 1. กลมทออกฤทธยบยงการสรางผนงเซลลของแบคทเรย (Inhibition of Cell Wall synthesis) 2. กลมทออกฤทธยบยงการสรางโปรตนของแบคทเรย (Inhibition of Protein synthesis) 3. กลมทออกฤทธยบยงการสรางหดเอนเอของแบคทเรย (Inhibition of DNA synthesis) 4. กลมทออกฤทธยบยงการสรางอารเอนเอของแบคทเรย (Inhibition of RNA synthesis) 5. กลมทออกฤทธยบยงเมตาบอลซมของแบคทเรย (Inhibition of Metabolism)

323

ตารางท 1 แสดงการแบงกลมยาปฏชวนะโดยแบงตามกลไกการออกฤทธ Antibiotic Grouping By Mechanism

Cell Wall Synthesis Penicillins Cephalosporins Vancomycin Beta-lactamase inhibitors Carbopenems Aztreonam Polymycin Bacitracin

Protein Synthesis Inhibitors Inhibit 30s Subunit Aminoglycosides (gentamicin) Tetracyclines Inhibit 50s Subunit Macrolides Chloramphenicol Clindamycin Linezolid Streptogramins

DNA synthesis inhibitors Fluoroquinolones Metronidazole

RNA synthesis inhibitors Rifampin Mycolic Acid synthesis inhibitors Isoniazid Folic Acid synthesis inhibitors Sulfonamides

Trimethoprim ทมา : Moore D. (2013) การตดเชอพารโวไวรสอยางรนแรงทบรเวณล าไส ท าใหเกดการท าลายของเยอบผนงล าไส และเกดการเคลอนของแบคทเรยเขาสกระแสเลอด สงผลท าใหเกดการตดเชอแบคทเรยแทรกซอน (secondary bacterial infection) และเกดการกระตนกระบวนการอกเสบทวรางกาย (systemic inflammatory reponse) และสตวอาจเสยชวตในเวลาตอมา การตดเชอแทรกซอนของแบคทเรยจากล าไสมกเกดจากเชอทกอโรคในทางเดนอาหาร ไดแก แบคทเรยในกลมโคลฟอรม (Coliform) เชน Citrobacter, Enterobacter, Klebsiella และ Escherichia นอกจากนแบคทเรยในกลมอนๆ เชน ซลโมเนลลา (Sulmonellae), คลอสตรเดยม (Clostridium) และ แคมไพโรแบคเตอร (Campylobacter) ซงมรายงานพบการตดเชอแทรกซอนโดยแบคทเรยเหลานในการตดเชอพารโวไวรส ตวอยางแบคทเรยทกอโรคในทางเดนอาหารดงแสดงในตารางท 2

324

ตารางท 2 แสดงชนดของเชอแบคทเรยในกลมทกอโรคในทางเดนอาหาร Gram Negative Bacilli

Enterics Escherichia coli Salmonella typhi Salmonella enteridis Shigella dysenteriae Klebsiella pneumoniae Serratia Proteus Campylobacter jejuni Vibrio cholerae Vibrio parahaemolyticus/nulnificus Helicovacter pylori Pseudomonas aeruginosa Bacteroides fragilis

ทมา : Moore D. (2013) การเลอกใชยาปฏชวนะเพอปองกนและรกษาภาวะตดเชอแบคทเรยแทรกซอนในสนขทตดเชอพารโวไวรสนน ควรเลอกยาปฏชวนะทออกฤทธไดดกบแบคทเรยไดหลายชนด โดยเฉพาะอยางยงแบคทเรยแกรมลบ (gram-negative bacteria) ซงมกพบกอโรครนแรงในทางเดนอาหาร ยากลมทนยมเลอกใชในการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอไวรสนน เชน ยาในกลมเซฟาโลสปอรน (Cephalosporins) ยาในกลมฟลออโรควโนโลน (Fluoroquinolones) และกลมอะมโนไกลโคไซด (Aminoglycosides) ดงแสดงในตารางท 3 ตารางท 3 แสดงชนดของยาปฏชวนะในแตละกลมและขอบงชในการใชกบแบคทเรยชนดตาง ๆ

Inhibits Cell Wall Synthesis Penicillins

(Bactericidial: block cross linking via competitive inhibition of the transpeptidase enzyme) Class/Mechanism Drugs Indications (**Drug

of choice) Toxicity

Penicillin Penicillin G Aqueous Penicillin G Procaine Penicillin G Benzathine Penicillin G Penicillin V

Strep. Pyogenes (Grp.A)** Strep. Agalactiae (Grp.B)** C. Perfringens (Bacilli)**

Hypersensitivity reaction Hemolytic anemia

Aminopenicillin Ampicillin Amoxycillin

Above+ Gram-negative E. faecalis** E. coli**

Above

Penicillinase-resistant-penicillins

Methicillin Naficillin

Above+ Above+ Interstitial Nephritis

325

Oxacillin Cloxacillin Dicloxacillin

PCNase-producing Staph. aureus

Antipseudomonal penicillins

Carbenicillin Ticarcillin Piperacillin

Above+ Pseudomonas aeroginosa

Above

Cephalosporins (Bactericidial: inhibit bacterial cell wall syntheis via competitive inhibition of the transpeptidase enzyme)

1st generation Cefazolin Cephalexin

Staph. aureus Staph. Epidermidis** Some Gram-negatives: E. coli Klebsiella

Allergic reaction Coombs-positive anemia (3%)

2nd generation Cefoxitin Cefaclor Cefuroxime

Above+ Gram-negative

Allergic reaction ETOH Disulfiram reaction

3rd generation Ceftriaxone Cefoxtaxime Ceftaxidime Cefepime (4th generation)

Above+ Gram-negative Pseudomonas

Allergic reaction ETOH Disulfiram reaction

Other Cell Wall Inhibitors Vancomycin Vancomycin MRSA**

PCN/Ceph allergies** S. aureus S. Epidermidis

Nephrotoxicity Ototoxicity

Beta-lactamase inhibitors Clavulanic acid Sulbactam Tazobactam

S. aureus S. Epidermidis E. coli Klebsiella

Hypersensitivity reaction Hemolytic anemia

Carbapenems Imipenem Meropenem Doripenem Ertapenem

Broadest activity of any antibiotic (accept MRSA, Mycoplasma)

Aztreonam Aztreonam Gram-negative rods Aerobes Hospital-acquired infections

326

Polymyxins Polymyxin B Polymyxin E

Topical gram-negative infection

Bacitracin Bacitracin Topical gram-positive infection

Protein Synthesis Inhibition Anti-30S Ribosomal Subunit

Aminoglycosides Gentamicin Neomycin Amikacin Tobramycin Strptomycin

Aerobic Gram-negatives Enterobacteriaceae Pseudomonas

Nephrotoxicity Ototoxicity

Tetracyclines Tetracycline Doxycycline Minocycline Demeclocycline

Rickettsia Mycoplasma Spirochetes (Lyme’s disease)

Hepatotoxicity Tooth decoloration Impaired growth

Anti-50S Ribosomal subunit Macrolides (bacteriostatic)

Erythromycin Azithromycin Clarithromycin

Streptococcus H. influenzae Mycoplasma pneumonia

Coumadin interaction (cytochrome P450)

Chloramphenicol (bacteriostatic)

Chloramphenicol H. influenzae Bacterial meningitis Brain abscess

Aplastic anemia Gray baby syndrome

Lincosamide (bacteriostatic) Clindamycin Bacteroides fragilis S. aureus Coagulase-negative Strep & Staph

Pseudomembranous colitis Hypersensitivity reaction

DNA Synthesis Inhibition Fluoroquinolones

(bactericidal: inhibit DNA gyrase enzyme) 1st generation Nalidixic acid Streptococcus

Mycoplasma Aerobic Gram+

Phototoxicity Achilles tendon rupture Impaired fracture healing

2nd generation Ciprofloxacin Norfloxacin Enoxacin Ofloxacin Levofloxacin

As above + Pseudomonas

As above

327

3rd generation Gatifloxacin As above + Gram-positive

As above

4th generation Moxifloxacin Gemifloxacin

As above + Gram-positive Anaerobes

As above

Other DNA Inhibitors Metronidazole (bactericidal) Metronidazole Anaerobes Seizures

Cerebellar dysfunction ETOH disulfram reaction

RNA Synthesis Inhibitors Rifampin (bactericidal)

Rifampin Staphylococcus Mycobacterium (TB)

Body fluid discoloration Hepatoxicity (with INH)

Mycolic Acids Synthesis Inhibitors Isoniazid Isoniazids TB

Latent TB

Folic acid Synthesis Inhibitors Trimethoprim/Sulfonamides (bacteriostatic)

Trimethoprim/Sulfamethoxazole (SMX) Sulfisoxazole Sulfadiazine

UTI organisms Proteus Enterobacter

Thrombocytopenia Avoid in third trimester of pregnancy

ทมา : Moore D. (2013)

จากการศกษาของ Venn และ คณะ (2017) ไดศกษาเปรยบเทยบรปแบบการรกษาระหวางสนขปวยทรกษาตวอยประจ าในโรงพยาบาล (inpatient) กบ สนขปวยทพกรกษาตวอยนอกโรงพยาบาล (outpatient) ซงมผลตอระยะเวลาการรกษาและการรอดของสนขปวยจากโรคล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส โดยสนขทงสองกลมไดรบการตรวจวนจฉยจากอาการทางคลนก และการตรวจดวยวธ ELISA ตอเชอพารโวไวรสใหผลบวก (positive) กบการทดสอบ

ส าหรบการเลอกใชยาปฏชวนะในการรกษา ในกลม inpatient เลอกใชยา Cefoxitin ซงเปนยาปฏชวนะในกลม Cephalosporin และออกฤทธไดดกบแบคทเรยแกรมลบชนดบาซลไล (gram-negative bacilli) และแบคทเรยกลมทไมใชออกซเจน (anaerobic bacteria) ซงเหมาะสมในการรกษาแบคทเรยกอโรคในทางเดนอาหาร โดยใหปรมาณยาทสงและใหความถของยาหลายครง ขนาดยาทเลอกใช (drug dose) คอ 22 มลลกรมตอกโลกรม เขาเสนหลอดเลอด า ทก ๆ 8 ชวโมง สวนในกลม outpatient เลอกใชยา Cefovecin ซงเปนยาปฏชวนะในกลม third-generation Cephalosporin และออกฤทธไดนาน (long acting) ซงสามารถออกฤทธควบคมการตดเชอไดนานถง 14 วน จงเหมาะสมส าหรบสนขปวยในกลม outpatient ซงสตวปวยจะพกรกษาตวอยทบานโดยความดแลสวนใหญเปนความรบผดชอบของเจาของสตว จงไมสะดวกในการฉดยาปฏชวนะใหสตวไดทกวน และการใหยาปฏชวนะโดยรปแบบการกนกไมเหมาะสมในการรกษาสนขปวยล าไสอกเสบตดเชอพารโวไวรส โดยเฉพาะอยางยงในชวงทมการอกเสบของล าไสคอนขางมาก และสตวยงมภาวะอาเจยน ทองเสยอยางรนแรง

328

นอกจากนยงมการศกษาของ Tiwari และคณะ (2013) ซงท าการประเมนผลการรกษาสนขปวยโรคล าไสอกเสบตดเชอไวรสในลกสนขจ านวน 3 เคส โดยยาปฏชวนะทเลอกใชคอ ยา Ceftriaxone หรอ Ciprofloxacin หรอรวมกบ Metronidazole

นอกจากนในรายทมการตดเชอคอนขางรนแรงมาก อาจพจารณาเลอกใชยาปฏชวนะมากกวา 1 ชนด (combination) เชน การใช Ampicillin ขนาดยา 22 มลลกรมตอกโลกรม ฉดเขาหลอดเลอดด า วนละ 3 ครง รวมกบ Gentamicin ขนาด 6 มลลกรมตอกโลกรม ฉดเขาหลอดเลอดด า วนละ 1 ครง หรอ Enrofloxacin ขนาด 5 มลลกรมตอกโลกรม ฉดเขาหลอดเลอดด า วนละ 1 ครง เพอใหเกดประสทธภาพสงสดในการควบคมการตดเชอ โดยใหยาออกฤทธไดครอบคลมทง gram-negative bacteria และ anaerobic bacteria ดงเชนในการศกษาของ Kalli และคณะ (2010) ซงไดเลอกใชยาปฏชวนะ คอ Ampicillin ฉดเขาหลอดเลอดด า ทกๆ 8 ชวโมง รวมกบ Enrofloxacin ฉดเขาหลอดเลอดด า หรอใตผวหนง ทก ๆ 24 ชวโมง สวนสรป การเลอกใชยาปฏชวนะในการรกษาโรคล าไสอกเสบตดเชอไวรสในสนข นอกจากการพจารณาจากชนดของแบคทเรยกอโรคในทางเดนอาหารรวมกบคณสมบตการออกฤทธของยาปฏชวนะในแตละกลมแลว ควรพจารณาจากความรนแรงของโรค และสภาพรางกายของสตวรวมดวย เนองจากบางรายมความรนแรงของโรครนแรงมากอาจตองพจารณาเลอกใชยาปฏชวนะรวมกนมากกวา 1 ชนด หรอบางรายมการตดเชอแทรกซอนจลชพชนดอนรวมดวย เชน การตดเชอราแทรกซอนในระบบรางกาย การตดเชอพยาธเมดเลอด เปนตน ซงอาจตองพจารณาเลอกใชยาปฏชวนะในกลมอนทนอกเหนอจากการศกษาทกลาวไวขางตน เอกสารอางอง พรนศ สวรรณกล. “Retional use antibiotics” การใชยาอยางสมเหตสมผลในทางอายรกรรม. กรงเทพฯ :

จฬาลงกรณมหาวทยาลย 2541. หนา 262 – 263 Moore D. Antibiotic Classification and Mechanism. Orthobullets.com 2013. Kalli I, Leonidas LS, Mylonakis ME, et al. Factors affecting the occurrence, duration of

hospitalization and final outcome in canine parvovirus infection. Res Vet Sci 2012; 155 : 1 – 12.

Prittie J. Canine parvoviral enteritis : a review of diagnosis, management, and prevention. J Vet Emerg Crit Care 2004; 14(3) : 167 – 176.

Tiwari SK, Kashyap DK, Kaushal GD. Haemato-Biochemical evaluation and Therapeutic Management of Canine Parvo Virus (CPV) Infection – A report of three puppies. Intas Polivet 2013; 14(1) : 157 – 159.

Venn EC, Preisner K, Boscan PL, et al. Evaluation of an outpatient protocol in the treatment of canine parvoviral enteritis. J Vet Emerg Crit Care 2017; 27(1) : 52 – 65.

.

329

ความพร�อมในการผลตของเกษตรกรผ�เลยงโคนมภายใต�”โมเดลไทยแลนด�4.0”

The availability of production of dairy farmers under

“Modal Thailand 4.0”

นางสาววรญญา ภ'ทยกล

น.สพ.กณวร� สว'างเนตร

บทคดย'อ

บทความฉบบนจะกล �าวถง ความเหมาะสมในการปรบแผนพฒนาเศรษฐกจของภาครฐภายใต( “โมเดลไทย

แลนด-4.0” และ ความพร (อมในการผลตของเกษตรกรผ (เลยงโคนม โดยดจากสถานการการเลยงและการผลต พบได (ว�าเศรษฐกจของภาครฐภายใต ( “โมเดลไทยแลนด-4.0”มความเหมาะสมในการนามาใช(ปรบปรงการเลยงโคนมในประเทศ

ไทย และ จากสถานการณ -การเลยงและการผลตโคนม ในป7ทผ �านๆมาคดว�าเกษตรกรผ (เลยงโคนมมความพร (อมต �อการ

ปรบปรงตามยทธศาสตร-“โมเดลไทยแลนด-4.0”เนองด (วยจานวนโคนม ผลผลตนานมดบ ความต (องการบรโภค การ

ส �งออกผลตภณฑ-นมมอตราเพมขน และการนาเข(ามอตราลดลง รวมทงภาครฐมความกระตอรอร (นในการสนบสนน

คาสาคญ : โคนม การผลต โมเดลไทยแลนด-4.0

บทนา

จากสถานการณ -เศรษฐกจในป?จจบนมการเปลยนแปลงโดยเฉพาะมการเป@ดเขตเสรทางการค(า โดยเกษตรกรโคนมกหนงในนนทได (ร บผลกระทบจากสถานการณ -ด งกล �าว ถงแม (ว�ารฐบาลจะให(การสนบสนนตลอดมา อาท ตลาดประชาคมเศรษฐกจอาเซยนหรอเออซ (AEC) และการเป@ดตลาดเสรระหว�างไทยกบประเทศอนๆ เช�น การทา ข(อตกลงการเป@ดเสรการค(ากบประเทศออสเตรเลย และประเทศนวซแลนด- ขณะเดยวกนประเทศผ (นาเข(าส �วนใหญ �ยงได(ออกกฎระเบยบและเงอนไขควบคมการนาเข(าเข(มงวดมากขน ทงยงหยบยกมาตรการทมใช�ภาษขนมาเปIนเครองมอกดกนทางการค(าด (วย เกษตรกรผ (เลยงโคนมไทยจงจาเปIนต(องปรบตวเพอเตรยมความพร (อมในการรบผลกระทบทจะเกดขน ทาให(ร ฐบาลป?จจบนปรบแผนพฒนาเศรษฐกจโดยใช(แผนการพฒนาประเทศไทย4.0 และ แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห�งชาตฉบบท 12 ซงม �งเน(นการปรบเปลยนจากการเกษตรแบบดงเดมไปส �การเกษตรสมยใหม � เปลยนจากขบเคลอนประเทศด (วยภาคอตสาหกรรมไปส �การขบเคลอนด (วยเทคโนโลยและความคดสร (างสรรค- และเปลยนจากเน(นภาคการผลตสนค(าไปส �การเน(นการบรการ ตามแนวคด “ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” การศกษาสถานการการเลยง การผลต การส �งออก และป?ญหาของเกษตรกรผ (เลยงโคนมในป?จจบน นามาวเคราะห- ประเมน เพอให(ทราบว�าสถานการการเลยง การผลต ของเกษตรผ (เลยงโคนมมความพร (อมหรอไม � มากเพยงใด ตลอดจนข(อปรบปรงและพฒนาเพอเข(าส �แผนพฒนาประเทศไทย4.0 ตลอดจนเตรยมความพร (อมในการแข�งขนกบนานาประเทศในเขตการค(าเสร

โมเดลไทยแลนด�4.0 ไทยแลนด- 4.0 เปIนวสยทศน-เชงนโยบายการพฒนาเศรษฐกจของประเทศไทย หรอ โมเดลพฒนาเศรษฐกจของ

รฐบาล ภายใต (การนาของพลเอกประยทธ- จนทร -โอชา นายกรฐมนตรและหวหน(าคณะรกษาความสงบแห�งชาต (คสช.) ทเข(ามาบรหารประเทศบนวสยทศน-ท ว�า “มนคง มงคง และยงยน” ทมภารกจสาคญในการขบเคลอนปฏรปประเทศด(าน

330

ต �าง ๆ เพอปรบแก( จดระบบ ปรบทศทาง และสร (างหนทางพฒนาประเทศให(เจรญ สามารถรบมอกบโอกาสและภยคกคามแบบใหม � ๆทเปลยนแปลงอย�างเรว รนแรงในศตวรรษท 21 ได(

เปIนโมเดลเศรษฐกจทจะนาพาประเทศไทยให(หลดพ(นจากกบดกประเทศรายได (ปานกลาง กบดกความเหลอมล (า และกบดกความไม �สมดล พร (อมๆกบเปลยนผ �านประเทศไทยไปส � ประเทศในโลกทหนง ทมความมนคง มงคง และยงยน ในบรบทของโลกยค The Fourth Industrial Revolution อย�างเปIนร ปธรรม ตามแนวทางทแผนยทธศาสตร -ชาต 20 ป7ได (วางไว( ด (วยการสร (างความเข(มแขงจากภายใน ควบค�ไปกบการเชอมโยงกบประชาคมโลก ตามแนวคด “ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” โดยขบเคลอนผ �านกลไก “ประชารฐ”

พฒนาการของประเทศไทย หลายประเทศกาหนดโมเดลเศรษฐกจรปแบบใหม �เพอสร (างความมงคงในศตวรรษท 21 อาท สหรฐอเมรกาพด

ถง A nation of Makers องกฤษกาลงผลกดนประเทศส � Design of Innovation จนประกาศโมเดล Made in China 2025 ส �วนอนเดยกาลงขบเคลอน Made in India หรอเกาหลใต (วางโมเดลเศรษฐกจเปIน Creative Economy และมองมาประเทศใกล (อย�างลาวยงประกาศโมเดลเศรษฐกจเปIน Power of ASEAN

ประเทศไทยในอดตทผ �านมา มการพฒนาด (านเศรษฐกจเปIนไปอย�างต �อเนอง ตงแต � ประเทศไทย 1.0 ยคทองของเกษตรกรรม เช�น ผลตและขาย พชไร � พชสวน หม หมา กา ไก� เปIนต (น ประเทศไทย 2.0 ยคอตสาหกรรมเบา เช�น การผลตและขายรองเท(าเครองหนง เครองดมเครองประดบ เครองเขยน กระเปlา เครองน�งห�ม เปIนต(น และยคป?จจบน คอ ประเทศไทย 3.0 เปIนอตสาหกรรมหนก เช�น การผลตและขาย ส �งออกเหลกกล(า รถยนต - กลนนามน แยกกmาซธรรมชาต ปนซเมนต - เปIนต (นนบตงแต �ประเทศไทยขบเคลอนเศรษฐกจของประเทศด (วยนโยบายต �าง ๆ พบว�า มการอตราการขยายตวทางเศรษฐกจสงสดเฉลยถง 7% ต �อป7 แต �มาถงหลงป7 2540 อตราการขยายตวทางเศรษฐกจลดลงมาเปIน 3-4% ต �อป7เหตผลสาคญคอ ไทยไม �เคยปรบโครงสร (างเศรษฐกจอย�างจรงจงมาก�อน ไม �เคยมการพฒนาเทคโนโลยของตวเอง และ แรงงานยงมทกษะไม �ด พอจนกลายเปIนป?ญหาความเหลอมลาของโอกาส

ด (วยเหตน รฐบาลพล.อ.ประยทธ- จนทร -โอชา จาเปIนต(องปรบเปลยนทศทางการขบเคลอนของประเทศด (วยแนวความคดประเทศไทย 4.0 เพอผลกดนประเทศให(หลดพ(นกบดก 3 กบดกทกาลงเผชญคอ กบดกประเทศรายได (ปานกลาง (Middle Income Trap) กบดกความเหลอมลา (Inequality Trap) และกบดกความไม �สมดลของการพฒนา (Imbalance Trap)

ประเทศไทย 4.0 ยคเศรษฐกจทขบเคลอนด (วยนวตกรรม ประเทศไทย 4.0 จะปรบเปลยนโครงสร (างเศรษฐกจจากทกล �าวมาข(างต (นไปส � ยคเศรษฐกจทขบเคลอนด�วย

นวตกรรมหรอ Value–Based Economy โดยมฐานคดหลก คอ เปลยนจากการผลตสนค(าโภคภณฑ-ไปส �สนค(าเชงนวตกรรม เปลยนจากการขบเคลอนประเทศด (วยภาคอตสาหกรรมไปส �การขบเคลอนด (วยเทคโนโลย ความคดสร (างสรรค- และนวตกรรม และ เปลยนจากการเน(นภาคการผลตสนค(าไปส �การเน(นภาคบรการมากขน ดงนน ประเทศไทย 4.0 ประเทศไทยจะต (องเปลยนผ �านทงระบบใน 4 องค-ประกอบสาคญ คอ

1. เปลยนจากการเกษตรแบบดงเดมในป?จจบน (Traditional Farming) ไปส �การเกษตรสมยใหม � ทเน(นการบรหารจดการและเทคโนโลย (Smart Farming) โดยเกษตรกรต (องรารวยขน และเปIนเกษตรกรแบบเปIนผ (ประกอบการ (Entrepreneur)

2. เปลยนจาก Traditional SMEs หรอ SMEs ทมอย�และรฐต (องให(ความช�วยเหลออย�ตลอดเวลาไปส �การเปIน Smart Enterprises และ Start ups ทมศกยภาพสง

3. เปลยนจาก Traditional Services ซงมการสร (างมลค�าค�อนข(างตาไปส � High Value Services 4. เปลยนจากแรงงานทกษะตาไปส �แรงงานทมความร ( ความเชยวชาญ และทกษะสง

331

5 กล �มเทคโนโลยและอตสาหกรรมเปwาหมายส �ประเทศไทย 4.0 ประเทศไทย 4.0 ถอเปIนการพฒนาเครองยนต-เพอขบเคลอนการเตบโตทางเศรษฐกจชดใหม � (New Engines

of Growth) ด (วยการเปลยนแปลง ความได (เปรยบเชงเปรยบเทยบของประเทศทมอย� 2 ด (าน คอ ความหลากหลายเชงชวภาพ และ ความหลากหลายเชงวฒนธรรม ให(เปIนความได(เปรยบในเชงแข�งขน โดยการเตมเตมด (วยวทยาการ ความคดสร (างสรรค- นวตกรรม วทยาศาสตร - เทคโนโลย การวจยและพฒนา แล (วต�อยอดความได (เปรยบเชงเปรยบเทยบเปIน 5 กล �มเทคโนโลยและอตสาหกรรมเปwาหมาย ประกอบด (วย

1. กล �มอาหาร เกษตร และเทคโนโลยชวภาพ (Food, Agriculture & Bio-Tech) อาท เทคโนโลยการเกษตร (Agritech) เทคโนโลยอาหาร (Foodtech) เปIนต(น

2. กล �มสาธารณสข สขภาพ และเทคโนโลยทางการแพทย- (Health, Wellness & Bio-Med) อาท เทคโนโลยสขภาพ (Healthtech) เทคโนโลยการแพทย- (Medtech) สปา (Spa) เปIนต(น

3. กล �มเครองมอ อปกรณ -อจฉรยะ ห�นยนต - และระบบเครองกลทใช(ระบบอเลกทรอนกส-ควบคม (Smart Devices, Robotics & Mechatronics) อาท เทคโนโลยห �นยนต - (Robotech) เปIนต(น

4. กล �มดจตอล เทคโนโลยอนเตอร -เนตทเชอมต �อและบงคบอปกรณ-ต �างๆ ป?ญญาประดษฐ-และเทคโนโลยสมองกลฝ ?งตว (Digital, IOT, Artificial intelligence & Embedded Technology) อาท เทคโนโลยการเงน (Fintech) อปกรณ -เชอมต �อออนไลน-โดยไม �ต(องใช(คน (IoT) เทคโนโลยการศกษา (Edtech) อ-มาร-เกตเพลส (E-Market place) อ-คอมเมร -ซ (E-Commerce) เปIนต(น

5. กล �มอตสาหกรรมสร (างสรรค- วฒนธรรม และบรการทมมลค�าสง (Creative, Culture & High Value Services) อาท เทคโนโลยการออกแบบ (Designtech) ธรกจไลฟ�สไตล - (Lifestyle Business) เทคโนโลยการท�องเทยว (Traveltech) การเพมประสทธภาพการบรการ (Service Enhancing) เปIนต(น

3 กลไกขบเคลอนประเทศไทย 4.0 กลไกขบเคลอน (Engines of Growth) ชดใหม � ประกอบด (วย

1. Productive Growth Engine เปwาหมายสาคญเพอปรบเปลยนประเทศไทยส �ประเทศทมรายได(สง (High Income Country) ทขบเคลอนด (วย

นวตกรรม ป?ญญา เทคโนโลย และความคดสร(างสรรค- กลไกดงกล �าว ประกอบไปด (วย การสร (างเครอข�ายความร �วมมอในรปแบบประชารฐ การบรหารจดการสมยใหม � และการสร (างคลสเตอร -ทางด (านเทคโนโลย การพฒนาขดความสามารถด (านการวจยและพฒนา การพฒนาโมเดลธรกจทขบเคลอนด (วยนวตกรรม กจการร �วมทนรฐและเอกชนในโครงการขนาดใหญ � รวมถงการบ�มเพาะธรกจด (านเทคโนโลย เปIนต (น ซงถอเปIนการตอบโจทย-ความพยายามในการก(าวข(ามกบดกประเทศรายได (ปานกลาง ทไทยกาลงเผชญอย�

2. Inclusive Growth Engine เพอให(ประชาชนได(รบประโยชน-และเปIนการกระจายรายได ( โอกาส และความมงคงทเกดขน กลไกน

ประกอบด (วย การสร (างคลสเตอร -เศรษฐกจระดบกล �มจงหวด การพฒนาเศรษฐกจระดบฐานรากในชมชน การส �งเสรมวสาหกจเพอสงคม เพอตอบโจทย-ประเดนป?ญหาและความท(าทายทางสงคมในมตต �างๆ การสร (างสภาพแวดล (อมทเอออานวยต �อการทาธรกจ การส �งเสรมและสนบสนนให(วสาหกจขนาดกลางและขนาดย�อมเข(มแขงและสามารถ แข�งขนได (ในเวทโลก การสร (างงานใหม �ๆ เพอรองรบการเปลยนแปลงในอนาคต การยกระดบขดความสามารถ การเสรมสร (างทกษะและการเตมเตมศกยภาพของประชาชนให(ทนกบพลวตการ เปลยนแปลงจากภายนอก และการจ�ายภาษให(แก�ผ(ทมรายได (ต ากว�าเกณฑ-ทกาหนดแบบมเงอนไข (Negative Income Tax) เพอแก(ไขกบดกความเหลอมลาทเกดขนในป?จจบน

3. Green Growth Engine การสร (างความมงคงของไทยในอนาคต จะต (องคานงถงการพฒนาและใช(เทคโนโลยทเปIนม ตรต �อสงแวดล (อม

เพอตอบโจทย-การหลดออกจากกบดกความไม �สมดลของการพฒนาระหว�างคนกบสภาพ แวดล (อม กลไกนประกอบด (วย การม �งเน(นการใช(พลงงานทดแทน การปรบแนวคดจากเดมทคานงถงความได (เปรยบเรองต (นทน (Cost Advantage) เปIน

332

หลกมาส �การคานงถงประโยชน-ทได (จากการลดความสญเสยทเกดขนทงระบบ (Lost Advantage) หวใจสาคญอย�ทการพฒนากระบวนการผลตให(ส�งผลกระทบต �อสงแวดล (อมน(อยทสด อนจะเกดประโยชน-กบประเทศและประชาคมโลกด (วยในเวลาเดยวกน

ทง 3 กลไกขบเคลอน ประเทศไทย 4.0 ถอเปIนการปฏรปประเทศไทยไปส �ความมงคงอย�างมนคงและยงยน เพอให(หลดพ(นจากกบดกประเทศทมรายได (ปานกลาง ซงถอเปIนเปลยนโมเดลเศรษฐกจจากการพงพาการลงทนต �างประเทศ มการลงทนการวจยและพฒนาตวเองน(อยมากโดยม �งเน(นการพฒนาการศกษาคน สร (างการวจยและพฒนา โครงสร (างเศรษฐกจ ให(ไทยสามารถอย�ได (ในศตวรรษท 21 ซงรฐบาลต (องกล (าพอทจะถอดกบดกจากการดงเงนลงทนต �างประเทศ เอาเทคโนโลยของต �างชาตมา และต (องยนอย�บนขาตวเองในระดบหนง

แผนการพฒนาเกษตรกรททนสมย (Smart Farmers) การยกระดบภาคการเกษตรไทยเพอเข(าส � Thailand 4.0 จาเปIนต(องอาศยการขบเคลอนโดยเกษตรกรท

ทนสมย เกษตรกรททนสมย หมายถง เกษตรกรทใช(การตลาดนาการผลต มจตวญญาณของการเปIนผ (ประกอบการ ร (จ ก

ใช(การบรหารจดการและเทคโนโลย ทงในการผลต การแปรรป และบรการ แปลงออกมาเปIนโมเดลธรกจทางการเกษตรสมยใหม � มความเปIนผ (นา ร (เท�าทนการเปลยนแปลงของโลกและให(ความสาคญกบความยงยน

ระบบนเวศน-เพอการพฒนา Smart Farmers มอย� 5 องค-ประกอบสาคญ คอ 1. การศกษาและการฝ �กอบรม พฒนาองค-ความร (ทงในด (านทฤษฎและปฏบต การปรบเปลยนทงในส �วนของ

กรอบความคด ทกษะ และพฤตกรรม 2. การเข(าถงแหล �งเงนทน ประกอบไปด (วย กองทนระหว�างการศกษา ได (แก� กองทนก(ย มเพอสมาร -ทฟาร-ม

เมอร- (ก.ย.ส.) และ กองทนระหว�างการประกอบอาชพ ได (แก� Risk Management และ Mitigation ,Angel Fund และ Venture Capital Funds

3. ข(อมลและระบบสารสนเทศทางการเกษตร (Big Data) ประกอบไปด (วย - ศนย-ข(อมลด (านความเหมาะสมของพนทผลต

- ศนย-ข(อมลประมาณการผลผลตสนค(าเกษตร

- ศนย-ข(อมลสภาวะการตลาดและการค(า - ศนย-ข(อมลบญชรายชอ Smart Farmers และผ (ประกอบการด (านต �าง ๆ

- ศนย-ข(อมลบญชรายชอหน�วยงานของรฐและเอกชนทให(บรการสนบสนนข(อมลขนตอนด (านต �าง ๆ ตลอดห�วงโซ�

- ระบบบรหารจดการความร (ด(านการเกษตร

4. การเชอมโยงห�วงโซ�ผ (ผลตส �ห�วงโซ�ผ (บรโภค ประกอบไปด (วย - ป?จจยการผลต เช�น สายพนธ- เมลดพนธ- - ช�วงการเพาะปลก เช�น Feed Technology เครองจกรกลการเกษตรสาหรบเกษตรกรรายย�อย

Precision Farming ห�นยนต -เพอการเกษตร IoT ภาคเกษตร

- หลงการเกบเกยว เช�น ระบบการคดคณภาพ Food Processing Technology บรรจภณฑ- ลอจสตกส-ทงระบบ Cool Chain และ Cold Chain การเกบรกษาและระบบการตรวจสอบย(อนกลบ Zero-Waste Technologies

- การตลาด เช�น E-Commerce

5. การพฒนา Platform for Collaboration ประกอบไปด (วย - พฒนาโครงสร (างพนฐานเพอการแบ�งป?นข(อมลและความร (

333

- พฒนาระบบสหกรณ -แบบใหม �ทเปIน Marketing Arms ให(กบเกษตรกรทเปIน Smart Farmer และการพฒนาคลสเตอร-

- พฒนาระบบการเงนและบญชสหกรณ-

- สนบสนน Smart Farmers ให(เปIนผ(บรหารสหกรณ-

- พฒนากลไกโครงสร (างแบบ JA (Japan Agricultural Cooperatives) Group

กล �มเปwาหมายทจะพฒนาเปIน Smart Farmers เกษตรกรพนธ-ใหม � (New Breeds) สร (างคนร �นใหม �ไปกระต (นให(เกดการเปลยนแปลงในระดบ ชมชน (Agent

of Change) ต (องขยายโมเดลไปยงสถานศกษาต �างๆ เพอให(ม คนร �นใหม �มากพอทจะเกดผลกระทบ (Impact)1 ประเดนท(าทายของคนกล �มน คอ ความด (อยประสบการณ- ส �วนใหญ �ม กม ป?ญหาด (านเงนทน ดงนนต (องใช(ระยะเวลาในการพฒนา

เกษตรกรร �นใหม � (Young Farmers) คนร �นใหม �จากต �างสาขาอาชพทต (องการทาธรกจเกษตร (เกษตรกรหน(าใหม �) สามารถดาเนนการได (ในแทบทกจงหวด คนกล �มนส �วนใหญ �จะอย�ในอาเภอเมองซงมความพร (อมอย�แล(วในระดบหนง การดาเนนการพร (อมกนในหลายจงหวดจะเกดผลกระทบ (Impact) ได(

เกษตรกรป?จจบน (Existing Farmers) ซงมอย�เปIนจานวนมาก แต �ขบเคลอนยากมากเพราะ อายมาก ไม �ม สรรพกาลงและไม �ชอบการเปลยนแปลง ดงนน ในการขบเคลอนจะใช(แนวทางค�ขนาน โดย พฒนา Young Farmers ทมอย�ในทกจงหวดให(เปIน Smart Farmers และพฒนา New Breed และทาการจบค�เกษตรกรร �นใหม �น กบ Existing Farmers ทมความพร (อมและผ �านการคดเลอก

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห�งชาต ฉบบท 12 ทเกยวเนองต �อภาคการเกษตร ภาคเกษตรเปIนแหล �งผลตและส �งออกสนค(าเกษตรทสาคญของประเทศ การพฒนาจะใช(ยทธศาสตร -ท 3การ

สร (างความเข(มแขงทางเศรษฐกจและแข�งขนได (อย�างยงยน โดยมเปwาหมายการพฒนาคอ สร (างความเข(มแขงให(เศรษฐกจรายสาขาให(รายได (ประชาชาตต �อครวเรอนจาก 196240 บาท ในป7 2557 เปIน264704 บาท ในป7 2564 สนแผนแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห�งชาต ฉบบท 12 ภายใต (เงอนไขอตราการขยายตวของ GDP คอ 3.3 และมแนวทางการพฒนา โดยพฒนาแหล �งนา ขยายโอกาสในการเข(าถงพนททากนเสรมสร (างขดความสามารถการผลตในห�วงโซ�อตสาหกรรมเกษตร เร �งขยายผลแนวคดการทาเกษตรตามหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงและพฒนาป?จจยสนบสนนการบรหารจดการภาคเกษตร

จากข(อมลข(างต (น การผลตโคนมอย�กล�มอาหาร เกษตร และเทคโนโลยชวภาพ ภายใต (กระบวนการพฒนา

ประเทศภายใต (แนวคด ประเทศไทย 4.0 ซงม �งเน(นการเปลยนประเทศทมรายได (ปานกลางส �ประเทศทมรายได (ส งโดยการ

ปรบเปลยนจากการเกษตรแบบดงเดมไปส �การเกษตรสมยใหม � (Smart Farming) ตามแนวคด “ปรชญาเศรษฐกจ

พอเพยง” นอกจากนได (นาแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห�งชาต ฉบบท 12 โดยใช(ย ทธศาสตร -ในการสร(างความ

เข(มแขงทางเศรษฐกจและแข�งขนได (อย�างยงยน โดยพบว�าในป72560 กรมปศสตว-ม แผนส �งเสรมและพฒนาสนค(าปศสตว-

เพอช�วยลดต (นทน เพมผลผลตทมคณภาพ เชอมโยงเครอข�ายตลาดรองรบทแน�นอน พฒนารายได (ต�อครวเรอนให(เพมขน

การพฒนาการบรหารจดการนมโรงเรยน ตลอดจน จดตงหน�วยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม (DHHU) ช�วยแก(ไขป?ญหาการผลตนานมดบอย�างครบวงจร และยกระดบฟาร-มให(ได(รบมาตรฐาน

สถานการณ�การเลยงโคนม การเลยงโคนมเปIนงานทต (องทาประจาทกวนอย�างไม �ม วนหยด เช�น การรดนม ปกตผ (เลยงรดนมโค วนละสอง

ครง สปดาห-ละเจดวน ป7ละสามร(อยหกสบห(าวนไม �ม วนหยด แม �โคนมเปIนสตว-ทค(นเคยกจวตรประจา การเปลยนแปลงกจวตรประจา เช�น รดนมผดเวลา มเสยงดงหรอคนแปลกหน(ารบกวนตอนรดนม อาจจะทาให(ปรมาณนมทรดได (ลดลง

นอกจากนคอกโคและคอกรดนมจะต (องรกษาความสะอาดอย�เสมอ การกาจดมลในคอกทเลยงผกยนโรงจะต (องหมนทา เพราะความสกปรกเปIนแหล �งของเชอจลนทรย- ซงมผลกระทบต �อสขภาพโคและการผลตนมทสะอาด งานเลยงโค

334

นมเปIนงานทต (องใช(แรงงาน ทงปรมาณและคณภาพ เพราะมงานละเอยดทต (องเอาใจใส �หลายอย�าง เช�น งานรดนม งานจดบนทก หรอช�วยจาการเปIนสด การผสมพนธ-และการให(นมของแม �โค อย�างไรกตาม ผลตอบแทนจากการเลยงโคนมทงทางตรงและทางอ(อมเมอรวมกนแล (วอาชพเลยงโคนมจดเปIนอาชพทมผลตอบแทนทงทเปIนต วเงนและความสขทางใจ

ข(อดของการเลยงโคนมทน�าสนใจคอ 1.ให(รายได (ทกวนตลอดป7 2.มงานให(ทาตลอดป7สมาชกในครอบครวไม �ต (องหางานทานอกบ(าน สร (างความอบอ�นในครอบครว 3.สามารถใช(เศษเหลอทางการเกษตรให(เกดประโยชน-เปIนอาหารโคนม ข(อด (อยของกจการโคนม คอ 1.การลงทนเบองต (นค�อนข(างสงในการซอโคและสร (างโรงเรอน 2.ผ (เลยงต (องการประสบการณ -และฝ �กอบรมก�อนเรมอาชพ 3.ผ (เลยงต (องใช(เวลาค�อนข(างนานในการพฒนาคณภาพโคให(ด ขน ผ (เลยงโคนมในเขตร (อน สามารถจาแนกออกได (เปIน 3 กล �มใหญ � ได (แก� 1.เกษตรรายย�อย ใช(แรงงานในครวเรอนเลยงโคนมเปIนหลก แต �ละครวเรอนมแม �โคไม �เกน 10 ตว 2.ผ (เลยงโคนมขนาดกลาง ขนาดของฝงโคนมมจานวนหลายสบตว การดาเนนกจการเปIนธรกจ ชดเจน

ผ (ประกอบการมกจะมความชานาญในการเลยงโคนม 3.ผ (เลยงโคนมหลายใหญ � ส �วนมากจะเปIนการเลยงในรปบรษท หรอห(นส�วน วธการเลยงของทงสามกล �มมกจะมลกษณะรปแบบทคล (ายกน โดยมระบบการเลยงแบบใดแบบหนง ดงต �อไปน 1. เลยงแบบผกยนโรงแม �โคนมถกเลยงผกในโรงเรอนเกอบตลอดเวลา อาจจะปล �อยให(เดนออก กาลงกายบ(าง

ในบางครง โคจะกน นอน ถกรดนม และคลอดลกในซองทเลยงผกเอาไว( 2. เลยงปล �อยอสระในคอก วธเลยงเช�นน แม �โคสามารถเดนไปไหนมาไหนได (ภายในบรเวณทจากด พนท

บางส �วนจะเกบไว(ให(เปIนทนอน และทกนอาหาร ส �วนการรดนมนนแม �โคจะถกนาไปรดนมในพนทหรอในโรงเรอนทจดเอาไว(โดยเฉพาะ

3. การเลยงแบบกงขงกงปล �อย แม �โคจะถกเลยงผกยนโรง หลงรดนมตอนเช(าจงจะปล �อยโคออกเลม หญ (าในแปลง และต (อนกลบมาเลยงผกยนโรงในตอนเยนอกครงหนงจนกว�าจะถงเวลาปล �อยในตอนเช(าของวนร �งขน ระหว�างทแม �โคถกผกยนโรงในคอก หรอปล �อยในบรเวณทจากด ผ (เลยงจานาหญ(าและอาหารมาเลยงโค

ข(อมลเกษตรกรผ (เลยงโคนม จานวนเกษตรกร ในป7 2558 มเกษตรกรผ (เลยงโคนมทงหมดจานวน 16,248 ครวเรอน ซงส �วนใหญ �อย�ในพนท

เขต 7 จานวน 5,124 ครวเรอน (ร (อยละ 31.54) รองลงมาคอเขต 1 จานวน 4,190ครวเรอน (ร (อยละ 25.79) และเขต 3 จานวน 2,846 ครวเรอน (ร (อยละ 17.52) ตามลาดบ รายละเอยดตามตารางท 1 ตารางท 1 จานวนเกษตรกร รายเขตปศสตว�

เขตปศสตว� จานวน ร�อยละ รวม 16,248 100.00 เขต1 4,190 25.79 เขต2 797 4.91 เขต3 2,846 17.52 เขต4 1,202 7.40 เขต5 1,749 10.76 เขต6 210 1.29 เขต7 5,124 31.54 เขต8 210 0.75 เขต9 8 0.05

335

ทมา : ศนย-สารสนเทศ กรมปศสตว- 2558 จานวนเกษตรกรผ (เลยงโคนม ส �วนใหญ �เกษตรกรเลยงโคนมมากกว�า 20 ตว จานวน 9,881 ครวเรอน (ร (อยละ 60.81) รองลงมาเลยงโคนม 11-20 ตวจานวน 3,844 ครวเรอน (ร (อยละ 23.66) เลยงโคนม 6-10 ตวจานวน 1,539 ครวเรอน (ร (อยละ 9.47) ขณะทมเกษตรกรเลยงโคนม 1-5 ตว เพยง 984 ครวเรอน (ร (อยละ 6.06) รายละเอยดตามแผนภมท 1 แผนภมท 1 จานวนเกษตรกรผ�เลยงโคนม

ทมา : ศนย-สารสนเทศ กรมปศสตว- 2558 จานวนเกษตรกรผ (เลยงโคนม เปรยบเทยบป7 2557 – 2558 พบว�าเกษตรกรผ (เลยง โคนมลดลง จานวน 386 ครวเรอน โดยในพนทเขต 2 ลดลงมากทสด จานวน 202 ครวเรอน รองลงมา คอเขต 3จานวน 121 ครวเรอน และเขต 5 จานวน 101 ครวเรอน ตามลาดบ ในพนทเขต 7 เพมขนมากทสด จานวน 49 ครวเรอน รองลงมาคอเขต1 จานวน 30 ครวเรอน และเขต4 จานวน20 ครวเรอน ตามลาดบ รายละเอยดตามตารางท2 ตารางท2 เปรยบเทยบจานวนเกษตรกรผ�เลยงโคนม ปG 2557-2558

ทมา : ศนย-สารสนเทศ กรมปศสตว- 2558

สถานการณ�การผลตโคนม สาหรบประเทศไทยป7 2555-2559 จานวนโคนมทงหมดมอตราการเพมขน 1.79 เปอร -เซนต - โดยในป7 2559 (ณ

วนท 1 มกราคม) มจานวน 616,420 ตว เพมขนจากป7 2558 ซงมจานวน 608,367 ตว ประมาณ 1.32 เปอร -เซนต - และจานวนแม �โครดนมมอตราเพม 0.38 เปอร -เซนต -ต�อป7 โดยป7 2559 มแม �โครดนม 236,200 ตว เพมขนจาก 232,115 ตว ของป7 2558 ประมาณ 1.76 เปอร-เซนต- ส �วนผลผลตนานมดบในช�วงป7 2555-2559 มอตราเพม 1.58 เปอร -เซนต -ต�อป7 โดยป7 2559 มผลผลต

336

1,111,247 ตน เพมขนจาก 1,084,162 ตน ของป7 2558 ประมาณ 2.50 เปอร -เซนต - เนองจากลกโคนมเกดใหม �ในรอบป7 และจานวนแม �โครดนมเฉลยในรอบป7ม จานวนเพมขนจากแม �โคสาวทเข(ามาทดแทน รวมถงการกาหนดมาตรฐานการรบซอนานมโค ป7 2558 มการปรบเพมราคารบซอนานมดบหน(าโรงงานตามคณภาพนานมโค จงจงใจให(เกษตรกรมการพฒนาการเลยงโคนม โดยการบรหารจดการฟาร-มทเปIนระบบมาตรฐานฟาร -มทด และมประสทธภาพในการเลยง ทาให(อตราการให(นานมสงขน และนานมดบมคณภาพดขน รายละเอยดตามตารางท 3 และ รายละเอยดตามแผนภมท 2 ตารางท 3 จานวนโคนมและผลผลตนานมดบของไทย

หมายเหต : *ข(อมลเบองต (น **ประมาณการ ทมา : โครงการพฒนาโคนมและคณภาพนานม 2560 แผนภมท 2 จานวนโคนมและปรมาณการผลตนานมดบของไทยปG พ.ศ. 2551-2558

ทมา : กองส �งเสรมและพฒนาการปศสตว- 2559

การตลาดโคนมของประเทศไทย ความต (องการบรโภคในป7 2555-2559 ความต (องการบรโภคนมพร (อมดมมอตราเพมขน 1.67 เปอร -เซนต - โดยป7

2559 มปรมาณการบรโภค 1,077,910 ตน เพมขนจาก 1,046,216 ตน ของป7 2558 ประมาณ 3.03 เปอร -เซนต-รายละเอยดตามตารางท 3

การส'งออกผลตภณฑ�นม ไทยมการส �งออกผลตภณฑ-นมหลายชนด แต �ส�วนใหญ �ได (จากการนาเข(าผลตภณฑ-นม เพอนามาใช(ผลตผลตภณฑ-นมประเภทอนๆ แล (วส�งออก สนค(าส �งออกส �วนมากมสภาพเปIนครมหรอนมผงในรปของเหลวหรอข(นเตมนาตาล เนยทได (จากนม นมผงขาดมนเนย นมข(นหวาน นมเปรยว โยเกร-ต เปIนต(น และเปIนการส �งออกไปยงประเทศใกล(เคยง เช�น กมพชา สงคโปร - ฟ@ล ปป@นส - สปป.ลาว และเมยนมาร - โดยในป7 2559 มการส �งออกผลตภณฑ-นมทงหมด 163,804 ล (านตน มลค�า 6,995 ล (านบาท เพมขนจากป7 2558 ทส �งออก 149,754 ตน มลค�า 6,591 ล (านบาท ประมาณ 9.38 เปอร -เซนต - และ 6.14 เปอร -เซนต - ตามลาดบ รายละเอยดตามตารางท 4 ตารางท 4 ปรมาณและมลค'านมและผลตภณฑ�นมส'งออกของไทย

337

ทมา : โครงการพฒนาโคนมและคณภาพนานม 2560

การนาเข�าผลตภณฑ�นม ไทยนาเข(านมและผลตภณฑ-ต�างๆ ในแต �ละป7เปIนจานวนมาก นมผงขาดมนเนยเปIน

ผลตภณฑ-นมนาเข(าทสาคญ และยงคงมสดส �วนการนาเข(าสงกว�าผลตนมนาเข(าอนๆ เพราะสามารถนามาใช(เปIนประโยชน-ได (หลายอย�าง เช�น ผลตภณฑ-นมพร (อมดม นมข(น ขนมป?ง ไอศครม โยเกร -ต นมข(นหวาน ลกกวาด และชอกโกแลต เปIนต (น

ในป7 2558 มการนาเข(าผลตภณฑ-ทงหมด 240,769 ตน มลค�า 20,429 ล (านบาท เปIนนมผงขาดมนเนย 77,507 ตน มลค�า 6,955 ล (านบาท โดยนาเข(าผลตภณฑ-นมทงหมด เมอเปรยบเทยบกบป7 2557 ซงนาเข(า 213,371 ตน มลค�า 25,937 ล (านบาท ปรมาณเพมขนประมาณ 12.84 เปอร -เซนต - แต �ม ลค�าลดลงประมาณ 21.24 เปอร -เซนต - เนองจากราคานมและผลตภณฑ-นมในท(องตลาดปรบตวลดลง รายละเอยดตามตารางท 5 ตารางท 5 ปรมาณและมลค'านมและผลตภณฑ�นมนาเข�าของไทย

ทมา : สานกวจยเศรษฐกจการเกษตร สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, สตว-เศรษฐกจ 2559

ในป7 2559 มการนาเข(าผลตภณฑ-นมทงหมด 231,002 ตน มลค�า 16,473 ล (านบาท เปIนนมผงขาดมนเนย

54,693 ตน มลค�า 4,009 ล (านบาท โดยนาเข(าผลตภณฑ-นมทงหมด เมอเปรยบเทยบกบป7 2558 ซงนาเข(า 243,344 ตน มลค�า 19,814 ล (านบาท ลดลง 5.07 เปอร -เซนต - และ 16.86 เปอร -เซนต - ตามลาดบ เนองจากปรมาณนานมดบในประเทศมจานวนเพยงพอ ทาให(ปรมาณการนาเข(าลดลง ด (านมลค�านาเข(าทลดลงมากกว�าปรมาณ เปIนผลมาจากราคานมและผลตภณฑ-นมในตลาดปรบตวลดลงด (วย รายละเอยดตามตารางท 6 ตารางท 6 ปรมาณและมลค'านมและผลตภณฑ�นมนาเข�าของไทย

ทมา : โครงการพฒนาโคนมและคณภาพนานม 2560

ราคาในป7 2558 ราคานานมดบทเกษตรกรขายได(เฉลยกโลกรมละ 17.75 บาท เพมขนจาก 16.91 บาท ของป7 2557 ประมาณ 4.97 เปอร -เซนต - เนองจากมการปรบเพมราคากลางรบซอนานมดบหน(าโรงงาน จากกโลกรม 18.00

338

บาท เปIนกโลกรมละ 19.00 บาท ตามมตคณะรฐมนตรเมอวนท 25 พฤศจกายน 2557 ซงจากการทต(นทนของเกษตรกรปรบตวสงขน รายละเอยดตามตารางท 7 ตารางท 7 ต�นทนการผลตนานมดบและราคาของไทย

หมายเหต : 1/มการปรบราคากลางรบซอนานมหน(าโรงงานระหว�างป7 2/ประมาณการ ทมา : สานกวจยเศรษฐกจการเกษตร สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, สตว-เศรษฐกจ 2559

ราคาในปG 2559 ราคานานมดบทเกษตรกรขายได (เฉลยกโลกรมละ 18.01 บาท เพมขนจากกโลกรมละ 17.74 บาท ของป7 2558 ประมาณ 1.52 เปอร -เซนต - เนองจากเกษตรกรมการปรบปรงคณภาพนานมดบให(ดขน เปIนผลจากการกาหนดมาตรฐานการรบซอนานมโค ในป7 2558 มการปรบเพมราคารบซอนานมดบหน(าโรงงานตามคณภาพนานมโค รายละเอยดตามตารางท 8 ตารางท 8 ต�นทนการผลตนานมดบและราคาของไทย

หมายเหต : *มการปรบราคากลางรบซอนานมหน(าโรงงานระหว�างป7 **ประมาณการ ทมา โครงการพฒนาโคนมและคณภาพนานม 2560 แนวโน�ม ปG 2558-2560

แนวโน(มป7 2558 การผลตของไทย คาดว�าจานวนโคนมและผลผลตนานมดบจะมแนวโน(มเพมขน จากการขยายตวตามธรรมชาตของฝงโค และประเทศเวยดนามเรมชะลอการนาเข(าแม �โคนมจากประเทศไทยตงแต �ช�วงปลายป72557 ทาให(จ านวนโคนมในประเทศเพมขน อกทงการเลยงโคนมในป?จจบนมการบรหารจดการฟาร-มทเปIนระบบตามมาตรฐานฟาร -มทดและมประสทธภาพในการเลยง ส �งผลให(นานมดบมคณภาพและปรมาณสงขนโดยในป7 2558 คาดว�ามจานวนโคนมทงหมด (ณ วนท 1 มกราคม) 618,153 ตว เพมขนจาก 605,120 ตวของป7 2557 ร (อยละ 2.15 และมจานวนแม �โครดนม 234,668 ตว เพมขนจาก 230,100 ตว ของป7 2557ร (อยละ 1.99 ส �วนผลผลตนานมดบในป7 2558 คาดว�ามปรมาณ 1,096,369 ตน เพมขนจาก 1,067,452 ตนของป7 2557 ร (อยละ 2.71

การตลาดด (านความต (องการบรโภค คาดว�าความต (องการบรโภคนมพร (อมดมจะเพมขน แม (ว�าตลาดนมโรงเรยนซงเปIนตลาดหลกจะมปรมาณค�อนข(างคงท แต �การบรโภคนมในตลาดนมพาณชย-มแนวโน(มเพมขน โดยในป7 2558 คาดว�ามปรมาณการบรโภค 1,052,514 ตน เพมขนจาก 1,025,181 ตน ของป7 2557ร (อยละ 2.67

การส �งออก - การนาเข(า คาดว�าการส �งออก - นาเข(าจะมปรมาณเพมขน ราคา ป7 2558 คาดว�าราคานานมดบทเกษตรกรขายได (จะเพมขนจากป7 2557เนองจากราคากลางรบซอนานม

ดบหน(าโรงงานจะปรบเพมขนตามต (นทนของเกษตรกรทปรบตวสงขน

339

แนวโน(ม ป7 2559 การผลตป7 2559 ของไทย คาดว�า จานวนโคนมและผลผลตนานมดบมแนวโน(มเพมขน จากการขยายตวตามธรรมชาตของฝงโค อกทงการเลยงโคนมในป?จจบนมการบรหารจดการฟาร -มทเปIนระบบตามาตรฐานฟาร -มทดและมประสทธภาพในการเลยง ส �งผลให(นานมดบมคณภาพและปรมาณสงขน โดยป7 2559 คาดว�า มจานวนโคนมทงหมด (ณ วนท 1 มกราคม) 616,420 ตว เพมขนจาก 608,367 ตว ของป7 2558 ประมาณ 1.32 เปอร -เซนต - และมจานวนแม �โครดนม 236,200 ตว เพมขนจาก 232,115 ตว ของป7 2558 ประมาณ 1.76 เปอร -เซนต - ส �วนผลผลตนานมดบในป7 2559 คาดว�า ปรมาณ 1,111,247 ตน เพมขนจาก 1,084,162 ตว ของป7 2558 ประมาณ 2.50 เปอร -เซนต-

ความต (องการบรโภคในป7 2559 คาดว�า การบรโภคนานมและผลตภณฑ-นมของโลกลดลง เนองจากความต (องการนาเข(ามแนวโน(มลดลงในหลายๆ ประเทศ ตามภาวะเศรษฐกจโลกทชะลอตว โดยเฉพาะประเทศจน ซงเปIนผ(นาเข(าหลก การส �งออกและนาเข(า ป7 2559 คาดว�า การส �งออกและนาเข(าจะมปรมาณเพมขน เนองจากผ (ประกอบการในตลาดนมพาณชย-มการขยายการผลตเพมขน ขณะทราคาป7 2559 คาดว�า ราคานานมดบทเกษตรกรขายได (จะเพมขนจากป7 2558 เนองจากเกษตรกรมการปรบปรงคณภาพนานมดบให(ด ขน เปIนผลจากการกาหนดมาตรฐานการรบซอนานมโคป7 2558 มการปรบเพมราคารบซอนานมดบหน(าโรงงานตามคณภาพนานมโค

แนวโน(ม ป7 2560 การผลตป7 2560 ของไทย คาดว�า จานวนโคนมและผลผลตนานมดบมแนวโน(มเพมขน จากการขยายตวตามธรรมชาตของฝงโค อกทงการเลยงโคนมในป?จจบนมการบรหารจดการฟาร -มทเปIนระบบตามมาตรฐานฟาร -มทดและมประสทธภาพในการเลยงมากขน ส �งผลให(นานมดบมปรมาณเพมขนและมคณภาพดขน ประกอบกบมการประกาศใช(มาตรฐานการรบซอนานมโค ณ ศนย-รวบรวมนานมดบ ควบค�กบการประกาศราคากลางรบซอนานมโค ณ ศนย-รวบรวมนานมดบโดยมผลบงคบใช(ต งแต �วนท 1 ตลาคม 2559 เปIนต(นมา กเปIนอกแรงจงใจหนง โดยในป7 2560 คาดว�า มจานวนโคนมทงหมด (ณ วนท 1 มกราคม) 626,216 ตว เพมขนจาก 616,420 ตว ของป7 2559 ประมาณ 1.57 เปอร -เซนต - มจานวนแม �โครดนมทงหมด 241,824 ตว เพมขนจาก 236,200 ตว ของป7 2559 ประมาณ 2.38 เปอร -เซนต - ส �วนผลผลตนานมดบในป7 2560 คาดว�า มปรมาณ 1,126,513 ตน เพมขนจาก 1,111,247 ตน ของป7 2559 ประมาณ 1.37 เปอร -เซนต-

ความต (องการบรโภค ป7 2560 คาดว�า ความต (องการบรโภคนมพร (อมดมจะเพมขนเลกน(อย เนองจากตลาดนมโรงเรยน ซงเปIนตลาดหลกมปรมาณคงท และการบรโภคนมในตลาดนมพาณชย-เพมขนเลกน(อย โดยในป7 2560 คาดว�า ปรมาณการบรโภค 1,087,085 ตน เพมขนจาก 1,077,910 ตน ของป7 2559 ประมาณ 0.85 เปอร -เซนต-

การส �งออกและนาเข(าป7 2560 คาดว�า การส �งออกและนาเข(าจะมปรมาณเพมขน เนองจากผ (ประกอบการในตลาดนมพาณชย- มการขยายการผลตเพมขน เพอรองรบปรมาณผลผลตนานมดบทมแนวโน(มเพมขนอย�างต �อเนอง

ราคาป7 2560 คาดว�า ราคานานมดบทเกษตรกรขายได (จะเพมขนจากป7 2559 เนองจากมการประกาศใช(มาตรฐานการรบซอนานมโค ณ ศนย-รวบรวมนานมดบ ควบค�กบประกาศราคากลางรบซอนานมโค ณ ศนย-รวบรวมนานมดบ โดยมผลบงคบใช(ต งแต �วนท 1 ตลาคม 2559 เปIนต(นมา ซงเปIนแรงจงใจให(เกษตรกรมการปรบปรงคณภาพ

นานมดบให(ด ขน ป?ญหาและป?จจยทมผลกระทบ ขาดแคลนแม �พนธ-โคนมทมคณภาพ และเกษตรกรยงไม �ให(ความสาคญในการคดทงแม �โคนมคณภาพตาออกจาก

ฝง เกษตรกรผ (เลยงโคนมส �วนใหญ �เปIนรายย�อย มขนาดฟาร -มน(อยกว�า 10 ตว ประมาณ 40% และขนาดฟาร -ม

ระหว�าง 10 – 20 ตว ประมาณ 32% ทงอย�กระจดกระจาย ต (องเสยค�าใช(จ�ายใน การรวบรวมและขนส �งนานมดบสง รวมทงต (องเสยค�าใช(จ�ายในการบรการผสมเทยมและการปwองกนรกษาโรคสง

ฟาร -มเลยงโคนมของเกษตรกรส �วนใหญ �ย งไม �ได(รบการรบรองมาตรฐาน และต (องเสยค�าใช(จ�ายในการปรบปรงค�อนข(างสง เงนทนของตนเองมไม �เพยงพอ ต (องก(ย มจากแหล �งเงนทน

ขาดแคลนท�งหญ (า แหล �งอาหารหยาบทมคณภาพ และสถานทเลยงมขนาดพนทจากด รวมถงอาหารข(นมราคาแพงขน

340

เจ(าหน(าทมไม �เพยงพอในการส �งเสรม การให(บรการผสมเทยม การปwองกนรกษาโรค และการให(ความร (แก�ผ (ปฏบตงานของสหกรณ -ด(านศนย-รวบรวมนานม

การจดทาระบบฐานข(อมลโคนมและเกษตรกรผ (เลยงโคนมของประเทศยงไม �สมบรณ- คนไทยยงมการบรโภคนมพร (อมดมค�อนข(างตา และมอตราการเพมในการบรโภคไม �มาก ยงตากว�าอตราการ

เพมปรมาณนานมดบ แต �การแข�งขนทวความรนแรงมากขนทงระหว�างผลตภณฑ-นมด (วยกนเอง และเครองดมประเภทนาผลไม ( หรอชาเขยว

การเป@ดเสรการค(า และลดอตราภาษนาเข(าผลตภณฑ-นมจากต �างประเทศตากว�าข(อผกพน โดยเฉพาะนมผงขาดมนเนย ทเกบอตราภาษในโควตาร(อยละ 5 ทาให(ผ(ประกอบการต (องการนาเข(านมผงจากต �างประเทศมากยงขน เพราะต (นทนการนาเข(ายงตากว�าการใช(นานมดบและบรหารจดการง�ายกว�า ส �งผลกระทบต �อปรมาณการรบซอนานมดบภายในประเทศอาจถงขนต (องมการเทนมทง

การแข�งขนในตลาดนมโรงเรยน และตลาดนมพาณชย- จะรนแรงขน เพราะเปIนตลาดเสร ไม �กาหนดเขตพนท ผ (ทแขงแรงกว�า และมกลยทธ-ดกว�าจะได(เปรยบ

ต (นทนการผลตเพมขน เนองจากค�าแรงงานทปรบสงขนประกอบกบราคาอาหารสตว-ทสงขนอย�างต �อเนองในขณะทนานมดบหน(าโรงงานอย�ทกโลกรมละ18.00 บาท ตงแต �เดอนมนาคม 2554 ส �งผลให(เกษตรกรแบกรบภาระไม �ได(เลกเลยงจานวนมาก ประกอบกบในช�วงทผ �านมาโคเนอมราคาทสง ทาให(เกษตรกรตดสนใจขายโคนมเปIนโคเนอ เนองจากรายได (ด กว�า

ภาวะภยแล (ง มผลกระทบทาให(ผลผลตพชอาหารสตว-ได(รบความเสยหายและอาจเกดการขาดแคลนซงจะส �งผลให(ราคาสตว-ปรบตวสงขน อกทงคณภาพอาหารหยาบทได (ย งไม �เหมาะสม สาหรบการเลยงโคนม เกษตรกรอาจต (องมการปรบสตรอาหาร เพอรกษาระดบผลผลต ซงจะส �งผลให(ต(นทนการผลตนานมโคของเกษตรกรเพมขน

การเข(ามาซอโคเปIนจานวนมากของพ�อค(าจากต �างประเทศ ตงแต �ช�วงปลายป7 2556 เปIนต(นมา และราคาโคเนอทมระดบสง ทาให(เกษตรกรตดสนใจขายโคนมไปเปIนโคเนอ ส �งผลให(จ านวนโคนมและปรมาณนานมดบในประเทศลดลง ถงแม (ในป?จจบนการเข(ามาซอโคนมจะลดลง แต �ปรมาณแม �โครดนมและผลผลตนานมดบทคาดว�าจะเพมขนในป7 2559 กยงไม �เพยงพอต �อความต(องการของผ (ประกอบการ ดงนน เกษตรกรควรจะมการบรหารจดการฟาร -มทมประสทธภาพ เพอเพมอตราการให(นานมและคณภาพของนานม

การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ทาให(ช�วงอากาศเยนยาวนานในป7 2559 ส �งผลให(ผลผลตนานมดบของเกษตรกรเพมขนเปIนจานวนมาก จงมการคาดการณ -ว�า ในป7 2560 ผลผลตนานมดบจะเพมขนเช�นเดยวกน ส �งผลให(ป?จจบนเกดป?ญหานานมดบไม �ม แหล �งรบซอ เนองจากตลาดนมโรงเรยนมปรมาณจากด ในขณะทปรมาณนานมดบเพมขน ทาให(ภาระไปตกหนกทผ (ประกอบการนมพาณชย-ทต (องช�วยนบซอ จงควรกาหนดแนวทางและมาตรฐานการแก(ไขป?ญหาผลผลตนานมดบของเกษตรกรทเพมขน

ป?ญหาด (านโรคต �างๆ เช�น ป?ญหาเต (านมอกเสบ ทาให(คณภาพนานมดบตากว�าเกณฑ-มาตรฐาน ซงจะส �งผลต �อราคานานมดบทเกษตรกรได (ร บ และโรคปากเท(าเป��อยซงยงพบการระบาดอย�เปIนระยะๆ แม(จะมมาตรการ เพอควบคมและปwองกน แต �กยงไม �สามารถควบคมไม �ให(เกดโรคในฟาร -มเกษตรกรได (ทงหมด

จากข(อมลข(างต (น การเลยงโคนมป?จจบน มจดเด �นคอ เกษตรกรจะมงานทามรายได (ทกวนตลอดป7 และสามารถ

ใช(เศษเหลอทางการเกษตรให(เกดประโยชน-เปIนอาหารโคนม แต �อย�างไรกตาม การเลยงโคนมยงประสบป?ญหาในหลายด (านได (แก� ด (านกายภาพ คอ ฟาร -มเลยงโคนมยงไม �ได (ร บการรบรองมาตรฐาน ป?ญหาการขาดแคลนแม �พนธ-โคนมทมคณภาพ ขาดแคลนแหล �งอาหารหยาบทมคณภาพ และสถานทเลยงมขนาดพนทจากด การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ และป?ญหาด(านโรคต �างๆ ตลอดจน เจ(าหน(าทมไม �เพยงพอในการให(บรการ และการปwองกนรกษาโรค และ ด (านการผลตและการตลาด คอ ต(นทนการผลตเพมขน การเป@ดเสรการค(า การลดอตราภาษนาเข(าผลตภณฑ-นมจากต �างประเทศ การเข(ามาซอโคเปIนจานวนมากของพ�อค(าจากต �างประเทศ ตลอดจนผ (เลยงต (องใช(เวลาค�อนข(างนานในการพฒนาคณภาพการเลยงโคนม

341

สถานการณ -ของเกษตรกรผ (เลยงโคนมพบว�า ในป7 2558 เมอเปรยบเทยบกบป7 2557 พบว�าเกษตรกรผ (เลยงโค

นมในป7 2558 มปรมาณทลดลง การผลตในป7 2555-2559 จานวนโคนมทงหมด และ ผลผลตนานมดบ มอตราการ

เพมขน ความต (องการบรโภคในป7 2555-2559 พบว�า ความต (องการบรโภคนมพร (อมดมและปรมาณการบรโภค มอตรา

เพมขน การส �งออกผลตภณฑ-นมไทย ในป7 2557-2559 มอตราเพมขน การนาเข(าผลตภณฑ-นมของไทยโดย นมผงขาดมน

เนยเปIนผลตภณฑ-นมนาเข(าทสาคญโดยในป7 2558 มปรมาณการนาเข(าผลตภณฑ-เพมขนเมอเปรยบเทยบกบป7 2557

ส �วนในป7 2559 มการปรมาณการนาเข(าผลตภณฑ-ลดลง ด (านราคานานมดบในป7 2557-2559 มอตราการเพมขน ดงนน

จงคาดว�า จานวนโคนมและผลผลตนานมดบมแนวโน(มเพมขน จากการขยายตวตามธรรมชาตของฝงโค การเลยงโคนมใน

ป?จจบนมการบรหารจดการฟาร -มทเปIนระบบตามมาตรฐานฟาร -มทดและมประสทธภาพในการเลยงมากขน อกทงด (านราคาทเพมขน ความต (องการบรโภคนมพร (อมดมจะเพมขนเลกน(อย การบรโภคนมในตลาดนมพาณชย-เพมขนเลกน(อย

ตลอดจนการส �งออกและนาเข(าจะมปรมาณเพมขน เนองจากผ (ประกอบการในตลาดนมพาณชย- มการขยายการผลต

เพมขน เพอรองรบปรมาณผลผลตนานมดบทมแนวโน(มเพมขนอย�างต �อเนอง และด (านราคา คาดว�า ราคานานมดบท

เกษตรกรขายได (จะเพมขน เนองจากมการประกาศใช(มาตรฐานการรบซอนานมโค ณ ศนย-รวบรวมนานมดบ ควบค�กบ

ประกาศราคากลางรบซอนานมโค ณ ศนย-รวบรวมนานมดบทเพมขน

ดงนน แผนพฒนาเศรษฐกจของภาครฐภายใต ( “โมเดลไทยแลนด-4.0”มความเหมาะสมในการนามาใช(เปIน ยทธศาสตร -ในการปรบปรงการเลยงโคนมในประเทศไทย ตลอดจนการยดหลก“ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง”ตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห�งชาต ฉบบท 12 และ จากสถานการณ -การเลยงและการผลตโคนม ในป7ทผ �านๆมาคดว�าเกษตรกรผ (เลยงโคนมมความพร (อมต �อการปรบปรงตามยทธศาสตร-“โมเดลไทยแลนด-4.0”เนองด (วยจานวนโคนม ผลผลตนานมดบ ความต (องการบรโภค การส �งออกผลตภณฑ-นมมอตราเพมขน และการนาเข(ามอตราลดลง รวมท �งภาครฐมความกระตอรอรนในการสนบสนน แต �อย�างไรกตาม การพฒนาจะเกดขนได (นน จะต (องขนอย�กบความร �วมมอ

ของเกษตรกรกบภาครฐ และมการแก(ป?ญหาข(อจากดต �างๆ เช�น แหล �งเงนทน หลกความร (ทถกต (อง เปIนต(น

บรรณานกรม

กองบรหารงานวจยและประกนคณภาพการศกษา(2559) Thailand 4.0ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก www.libarts.up.ac.th/v2/img/Thailand-4.0.pdf

กองส �งเสรมและพฒนาการปศสตว- (2559) แนวทางการส'งเสรมการปศสตว� ค(นคนวนท 24 พฤศจกายน 2559 จาก

extension.dld.go.th/th1/images/stories/projects/project2017/.../plan2016120101.pdf

กล �มบรษทดชมลล-(2558) เกษตรกรผ (เลยงโคนมควรพฒนาการเลยงโคนมอย�างไรในยค AEC ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จากwww.dutchmill.co.th/uploads/news/Dutchmilldairyfarm[1].pdf

กล �มสารสนเทศ กรมปศสตว- (2558) ข�อมลเกษตรกรผ�เลยงโคนม รายเขตปศสตว� ปG งบประมาณ 2558 ค(นคนวนท 24 พฤศจกายน 2559 จาก ict.dld.go.th/th2/images/stories/stat_web/yearly/2558/3.milkcow_region.pdf

โครงการพฒนาโคนมและคณภาพนานม (2559) โคนม 59 พฒนาคณภาพดนราคานมขน

ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก http://dairydevelopmentprogram.weebly.com/blog-

36153634361936603617362636403586/-59

342

โครงการพฒนาโคนมและคณภาพนานม (2560) โคนม 60 พฒนาคณภาพดนราคานมขน ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก http:// http://dairydevelopmentprogram.weebly.com/blog-36153634361936603617362636403586/-60

ภทรภร ทศพงษ- คณะเกษตรศาสตร - มหาวทยาลยนเรศวร (2553) การผลตและการจดการโคนม ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จากwww.agi.nu.ac.th/science/.../บทท%2010%20การผลตและการจดการโคนม.pdf

ทวาพร อดมแก(ว (2554) ปTญหาการเลยงโคนมในประเทศไทย สาระสงเขปออนไลน- ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก https://eve20004.wordpress.com/category/โคนม/ป?ญหาการเลยงโคนมในปร/

ธรวทย- ขาวบบผา(2557) ความพร�อมของเกษตรกรผ�เลยงโคนมในพนทตดต'อกบประเทศเพอนบ�านเพอรองรบการเข�าส'ประชาคมเศรษฐกจอาเซยน (AEC) กรณศกษาในจงหวดสรนทร� ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จากhttp://pvlo- sur.dld.go.th/2556/userfiles/file/The%20availability%20of%20dairy%20farmers%20in%20the%20contact%20area%20with%20neighboring%20countries..pdf

สวทย- เมษนทรย - (2559) ประเทศไทย 4.0 โมเดลพฒนาเศรษฐกจใหม' สาระสงเขปออนไลน- ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก http://www.drborworn.com/articledetail.asp?id=16223

สดปฐพ เวยงส (2559) ร�จกประเทศไทย 4.0 โมเดลพฒนาเศรษฐกจใหม' สาระสงเขปออนไลน- ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก https://www.gotoknow.org/posts/612666

สานกพฒนาระบบและรบรองมาตรฐานสนค(าปศสตว- (2559) กรมปศสตว�รกขบเคลอนภาคปศสตว�ไทยปG 60 ก�าวส'ไทยแลนด� 4.0 ยกระดบมาตรฐานสนค�าปศสตว�-รกขยายตลาดส'งออก (59/2560) สาระสงเขปออนไลน- ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จากhttp://secretary.dld.go.th/index.php/informationdld/newsdld/2412-17-1-60

สานกวจยเศรษฐกจการเกษตร (2558) สถานการณ�สนค�าเกษตรทสาคญและแนวโน�ม ปG 2558 ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก www.oae.go.th/download/document_tendency/journalofecon2558.pdf

สานกวจยเศรษฐกจการเกษตร (2558) สถตการเกษตรของประเทศไทย ปG 2558 ค(นคนวนท 4 พฤษภาคม 2560 จาก www.oae.go.th/download/download_journal/2559/yearbook58.pdf

สานกวจยเศรษฐกจการเกษตร (2560) สถานการณ�สนค�าเกษตรทสาคญและแนวโน�ม ปG 2559 ค(นคนวนท 4

พฤษภาคม 2560 จาก www.oae.go.th/download/document_tendency/journalofecon2559.pdf

343

1

การพยากรณปรมาณ เชอบาซลลส ซเรยส ในนานมพาสเจอรไรส Prediction of the amount of Bacillus cereus in Pasteurized Milk

สภาพ มโชค

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน ต.สระลงเรอ อ.หวยกระเจา จ.กาญจนบร 71170

บทคดยอ

เชอ B.cereus เปนแบคทเรยแกรมบวก รปรางเปนทอนตรง ขนาด ประมาณ 0.9 ไมครอน เจรญเตบโต

ไดในทมออกซเจนและไมมออกซเจน และสรางสปอรไดภายในระยะเวลา 2-3 วน บางสายพนธสามารถเจรญไดด ใน

อณหภมตากวา 5 องศาเซลเซยส แตอณหภมทเหมาะสมในการเจรญเตบโต คอ ระหวาง 30 – 40 องศาเซลเซยส ม

คาความเปนกรดเปนดางมากกวา 4.3 และตองการปรมาณนาทเชอสามารถใชประโยชนได (water activity)

มากกวา 0.91 เชอ B.cereus เปนจลนทรยกอใหเกดโรคอาหารเปนพษ โดยสารสารพษประเภท Enterotoxin และ

Emetictoxin และยงพบวาสปอรของ เชอ B.cereus มการปนเปอนในนานมพาสเจอรไรส จงมการใชองคความร

ทางดานการเจรญเตบโตของจลนทรย และอาศยองคความรทางดานจลชววทยามาใชในการทานายการเจรญเตบโต

ของเชอ B.cereus ในนานม โมเดลทนยมใช Primary model, secondary model and Tertiary model ขนอย

กบปจจยตางทเราทาการศกษา

คาสาคญ : การพยากรณ , เชอ B.cereus และ นมพาสเจอรไรส

344

2

Prediction of the amount of Bacillus cereus in Pasteurized Milk

SUPAP MEECHOK Faculty of Veterinary, Western University, Salongrua Sub-district, Huaykrachao District, Kanchanaburi Province

71170

ABSTRACT

Bacillus Cereus is 0.9 micron rod shape, gram positive bacteria. It can growth

in both the presence of oxygen and no oxygen, and can create spores within 2-3

days. Some species can live under minus 5 degree Celsius, though the best range of

temperature for growing is between 30 and 40 degree Celsius. Its PH value is more

than 4.3, and requires water activity value more than 0.91. Bacillus Cereus is

microorganism that causes food poisoning as it contains Enterotoxin and Emetictoxin.

It is also found that its spores contaminates in pasteurized milk. This study aims to

embody the knowledge of microorganism and exploit to predict the growth of

Bacillus Cereus in pasteurized milk. Popular models used for prediction are Primary

model, Secondary model, and Tertiary model, depending on the affective factors.

Key Words: Prediction, B. Cereus, and Pasteurized Milk

345

3

บทนา

ผลตภณฑนานมพาสเจอรไรส คอ นานมทผานกรรมวธฆาเชอดวยความรอนไมตากวา 63 องศาเซลเซยส

ไมนอยกวา 30 นาท หรอไมตากวา 72 องศาเซลเซยส ไมนอยกวา 15 นาท แลวทาใหเยนลงทอณหภม 5 องศา

เซลเซยส เปนผลตภณฑนานมพรอมดมทผบรโภคสามารถดมไดทนท โดยไมตองผานกรรมวธใดๆอก เปนแหลง

อาหารทมคณคา ประกอบดวย โปรตนหรอกรดอะมโนและวตามนแรธาตทจาเปนครบถวนตามทรางกายตองการ

ดงนนรฐบาลจงมการสงเสรมใหมโครงการนมโรงเรยน เพอใหเดกนกเรยนไดดมนานมพาสเจอรไรส และแนวโนม

การบรโภคนานมของประเทศกสงขน พบวา นานมพาสเจอรไรสมสวนแบงการตลาดของผลตภณฑนมพรอมดม 9

เปอรเซนต จากนมพรอมดมทงหมด จะเหนไดวาการบรโภคนาพาสเจอรไรสยงนอยอยเมอกบผลตภณฑนมอน

เนองจากการเกบรกษานานมพาสเจอรไรสไมสามารถเกบไดนานและในนานมพาสเจอรไรสยงมการปนเปอนของ

จลนทรย ซงเปนสาเหตหนงททาใหนานมพาสเจอรไรสเนาเสย ผบรโภคยงขาดความรเรองการเกบรกษานานมพาส

เจอไรส และระบบการขนสงนมนานมพาสเจอรไรสไมไดมาตรฐาน โดยเฉพาะอณหภม ทาใหจลนทรยในนานม

เจรญเตบโตได สทธทศน ทองคาใส และคณะ, (2556) รายงานวา สภาวะการปนเปอนเชอ B.cereus(เชอบาซลลส

ซเรยส, Bacillus cereus) ในนมพาสเจอรไรส สาหรบโรงเรยน ในเขตจงหวดชลบร โดยเกบตวอยางนมพาสเจอร

ไรส 24 ตวอยาง พบนมพาสเจอรไรสทพบเชอ B.cereus 3 ตวอยางคดเปน 12.5% และ Griffiths and Phillips,

(1990) รายงานวา เชอ B.cereus ยงพบในนานมหลงจากการพาสเจอไรส เกบทอณหภม 6-12 องศาเซลเซยส

นาน 12 วน พบ เชอ B.cereus 11 % ศนยบรการทางการแพทยนครราชสมา, (2550) รายงานวา พบเชอ

B.cereus 3 % จาก 74 ตวอยาง ของนามพาสเจอรไรส ณ จดบรโภค ESR, (2001) รายงานวา พบเชอ B.cereus

ในนานมพาสเจอรไรส 54 % ทผานกรรมวธฆาเชอดวยความรอนไมตากวา 63 องศาเซลเซยส ไมนอยกวา 30 นาท

และพบเชอ B.cereus ในนานมพาสเจอรไรส 61 % ทผานกรรมวธฆาเชอดวยความรอนไมตากวา 80 องศา

เซลเซยส ไมนอยกวา 15 นาท Larsen and Jorgensen, (1997) รายงานวา พบเชอ B.cereus ในนานมพาสเจอร

ไรส 120 ตวอยาง จากตวอยางทงหมด 257 ตวอยาง ดงนนในนานมพาสเจอไรสยงมการปนเปอนเชอ B.cereus

เชอ B.cereus เปนจลนทรยชนดหนงทเปนสาเหตของโรคอาหารเปนพษในมนษยพบมากทเกดจาก

นานมพาสเจอรไรส เราจงไดหาแนวทางในการประเมนเชอ B.cereus โดยใชองคความรทางจลชววทยามาใชในการ

ทานายการเจรญเตบโต (predictive microbiology)

เชอบาซลลส ซเรยส (เชอ B.cereus , Bacillus cereus )

346

4

เชอ B.cereus เปนแบคทเรยแกรมบวก รปรางเปนทอนตรง ขนาด ประมาณ 0.9 ไมครอน เจรญเตบโต

ไดในทมออกซเจนและไมมออกซเจน และสรางสปอรไดภายในระยะเวลา 2-3 วน (ศภชย, 2549) บางสายพนธ

สามารถเจรญไดด ในอณหภมตากวา 5 องศาเซลเซยส แตอณหภมทเหมาะสมในการเจรญเตบโต คอ ระหวาง 30 –

40 องศาเซลเซยส มคาความเปนกรดเปนดางมากกวา 4.3 และตองการปรมาณนาทเชอสามารถใชประโยชนได

(water activity) มากกวา 0.91 เชอ B.cereus เปนจลนทรยกอใหเกดโรคอาหาเปนเปนพษ โดยสารสารพษ

ประเภท Enterotoxin และ Emetictoxin Kotiranta et al , (2000) รายงานวา ในระหวางป ค.ศ. 1973-1985

จานวนคนทเกดโรคอาหารเปนพษทเกดจากเชอ B.cereus พบในประเทศ ฟนแลนด 17.8 % ,ประเทศเนธอร

แลนด 11.5%, ประเทศสกอตแลนต 0.8% และกระทรวงสาธารณสขของประเทศไตหวนไดรายการระบาดของโรค

อาหารเปนพษทมสาเหตจากแบคทเรยในป ค.ศ. 1994 มสาเหตจากเชอ B.cereus ถง 14.9 % (Pan et al, 1994)

และในทวปอเมรกาเหนอมรายงานถงการระบาดของโรคอาหารเปนพษตามโรงเรยนตางๆในระหวางป ค.ศ. 1998-

2000 มสาเหตจากเชอ B.cereus ถง 7% เชอ B.cereus เปนเชอแบคทเรยทสามารถตรวจพบไดในสงแวดลอม

สาหรบการเลยงสตว เชน ดน หญา นา และอาหาร ในการเลยงโคนมพบวา เชอ B.cereus สามารถปนเปอนขาม

จากสงแวดลอมมาสนานมดบได (ESR.2001; Notermas et al.,1998; Lin et al.,1999) เมอเขากระบวนการพาส

เจอรไรสอณหภมและเวลาทใชในกระบวนการพาสเจอรไรสไมสามารถทาลายสปอรของเชอB.cereus และ สปอร

ของเชอ B.cereus สามารถทนรงสแกมมาทใชในการฆาเชอได (Kotirant, 2000) เนองจากสปอรของ เชอ

B.cereus ทนตออณหภมและเวลาทใชในกระบวนการผลตนมพาสเจอรไรส กระบวนการผลตนมพาสเจอรไรสเปม

กรรมวธฆาเชอนานมดวยความรอนทอณหภมไมเกน 100 องศาเซลเซยสโดยใชอณหภมไมตากวา 63 องศาเซลเซยส

คงทไมนอยกวา 30 นาทแลวทาใหเยนลงทนททอณหภม 5 องศาเซลเซยส หรอตากวา หรอ อณหภมไมตา 72 องศา

เซลเซยส คงทไมนอยกวา 15 วนาทแลวทาใหเยนลงทนททอณหภม 5 องศาเซลเซยส และนมพาสเจอรไรสตองเกบ

ไวทอณหภมไมเกน 8 องศาเซลเซยส ตลอดระยะเวลาหลงบรรจจนถงผบรโภค อายเกบรกษาไมเกน 10 วน ตองไม

พบจลนทรยกอโรคและแบคทเรยตองนอยกวาหรอเทากบ 104 เซลลตอมลลตรทจดผลต และตองตรวจพบ

แบคทเรยตองนอยกวาหรอเทากบ 5*104 เซลลตอมลลตร (ประกาศกระทรวงสาธารณสข, 2545) และ ผลตภณฑ

นมพรอมบรโภคชนดเหลวท ผานกรรมวธการฆาเชอดวยความรอน โดยวธพาสเจอรไรสพบ เชอ B.cereus ไดไมเกน

100 ใน 1 มลลลตร (cfu/ml) (ประกาศกระทรวงสาธารณสข, 2556) แตมรายงาน Notermans et al.,(1997)

รายงานวา การเกบรกษานานมพาสเจอไรสทอณหภม 6-12 องศาเซลเซยส เปนเวลา 12 วนพบวามการปนเปอน

ของเชอ B.cereus อย 11 % พรเพชร, (2546) รายงานวานานมพาสเจอรไรสทเกบในตเยนทด (< 45 องศาฟาเรน

347

5

ไฮร) มการเกบรกษาเฉลย 12-16 วน แตถาเกบทอณหภมมากกวา 45 องศาฟาเรนไฮร โดยเฉลยอายการเกบรกษา

จะสนลง อณหภมในอดมคตทใชการเกบ รกษาและผลตภณฑนม คอ 34-38 องศาฟาเรนไฮร และภายใตอณหภมน

นานมพาสเจอไรส จะยงคงเกบไวไดอก บรการทางการแพทยนครราชสมา, (2550) รายงานวา มการสมตวอยางนม

พาสเจอรไรส ในจงหวดนครราสมาพบวา มการปนเปอนเชอ B.cereus อยรอยละ 3 จากทงหมด 74 ตวอยาง

Lasen and Jorgensen (1997) ศกษาปรมาณ เชอ B.cereus ในนานมพาสเจอไลสในประเทศเดนมารก พบวา ใน

นานมดบ 115 ตวอยาง พบ Psychrotropic B.cereus 29 ตว โดยพบอยในชวง 103 และ 3 *105 CFU/Ml

สาหรบนานมพาสเจอรไรส พบ เชอ B.cereus 120 ตวอยาง จาก 257 ตวอยาง

การเจรญเตบโตของแบคทเรย

การเจรญเตบโตของแบคทเรยสามารถแบงไดเปนระยะได 4 ระยะ คอ

1.ระยะเตรยมการ (lag phase) เปนชวงทแบคทเรยมการเปลยนแปลงเพอเตรยมความพรอมสาหรบการแบง

เซลล

2. ระยะเพมจานวน ( log phase )คอระยะทแบคทเรยจะแบงจาก 1 เซลลเปน 2 เซลล จาก 2 เปน 4 เซลล

และเปนทวคณไปเรอยๆทาใหอตราการเพมจานวนคงท

3. ระยะคงท (Stationary phase) อตราการเพมจานวนกบอตราการตาย เนองจากความหนาแนนของเซลล

และของเสยทปลอยออกมา

4.ระยะตาย (Death phase) เปนระยะทแบคทเรยสงกวาอตราการเพมจานวน (สพจน, 2545. และศนย

วทยาศาสตรการแพทยภเกต, 2550)

ปจจยทมผลตอการเจรญเตบโตของเชอบาซลส ซเรยส

1. อณหภม ( Temperature ) แบคทเรยสวนใหญเจรญเตบโตไดดทอณหภม 25 - 40 องศาเซลเซยสแตเชอ

B.cereus อณหภมทเหมาะแกการเจรญเตบโตอยท 30-40 องศาเซลเซยส Afhain, (2008) เชอ B.cereus เปน

แบคทเรยกลม Thermophhilic ถง กลม Psychrophilic bacteria หรอ Psychrophiles สามารถจรญเตบโตไดท

อณหภม 55 องศาเซลเซยสและสปอรของเชอ B.cereus สามารถเจรญเตบโตในอณหภม 5 องศาเซลเซยส

2. เวลา ( Time ) แบคทเรยใชเวลาในการเจรญเตบโตแตกตางกนขนอยกบ ชนดของแบคทเรย ชนดของ

อาหารทแบคทเรยใช และปจจยอน ๆ การอยในสภาวะทเหมาะสมทาใหแบคทเรยเจรญไดดและมระยะเวลาทใชใน

การเจรญ (Generation time) เชน ความสมพนธเวลาและอณหภมในการเกบรกษานมพาสเจอรไรส

348

6

ตารางท 1 ความสมพนธเวลาและอณหภมในการเกบรกษานมพาสเจอรไรส

อณหภม(องศาเซลเซยส) อายการเกบรกษา

0 24

4.4 10

7.2 5

10 2

15.5 1

21.1 0.5

26.6 0.5

ทมา: พรเพชร, 2546

3. อากาศ ( Oxygen ) แบคทเรยแตละชนดมความตองการอากาศทแตกตางกน เราสามารถแบง

ประเภทของแบคทเรยตามความตองการออกซเจนได ดงน

3.1 Aerobes เปนแบคทเรยทตองการ ออกซเจนในการเจรญเตบโต สรางพลงงานโดย

กระบวนการ respiration ซงเปนการสรางพลงงานโดยใชออกซเจน

3.2 Facultative anaerobes เปนแบคทเรยทสามารถเจรญไดทงในสภาวะทมหรอไมมออกซเจน

แบคทเรยกลมนสรางพลงงานไดจากกระบวนการ respiration และยงสามารถสรางพลงงานจากกระบวนการ

fermentation ซงเปนการสรางพลงงานโดยไมใชออกซเจน โดยกระบวนการ respiration จะใหพลงงานมากกวา

กระบวนการ fermentation และยงทาใหแบคทเรยเจรญเตบโตไดเรวกวาดวย

3.3 Aerotolerant anaerobes เปนแบคทเรยทไมสามารถใชออกซเจนไดเพราะไมมสารตงตนระ

บวนการ respiration แตออกซเจนกไมทาใหแบคทเรยกลมนตายได Strictly anaerobes ออกซเจนจะเปนพษ กบ

แบคทเรยกลมน ทาใหแบคทเรยกลมน ไมสามารถเจรญไดในสภาวะทมออกซเจน

4. ความเปนกรดดาง ( pH ) ความเปนกรด-ดาง ของสภาวะแวดลอมมผลตอการเจรญของ

แบคทเรย แบคทเรยสวนใหญเจรญไดดในชวง pH 6 – 8 อยางไรกด โดยทวไปแบคทเรยจะเจรญในชวง pH

ทเปนดาง ( คา pH มากกวา 7 )ไดดกวา ชวง pH ทเปนกรด( คา pH นอยกวา 7 ) แตกมแบคทเรยบางกลม เชน

เชอ B.cereus เจรญเตบโตไดดในคาความเปนกรดเปนดาง มากวา 4.3 (ESR.2001; notermas et al.,1998)

5.สารอาหาร สารอาหารเปนสงจาเปนสาหรบแบคทเรย แบคทเรยเจรญไดดทสดเมอไดรบสารอาหาร

ทเหมาะสมซงจะแตกตางกนไป แบคทเรยบางชนดตองการอาหารทมทง กรดอะมโน โปรตน วตามนและนาตาล

349

7

แตอาหารชนดเดยวกนนอาจทาใหแบคทเรยอกกลมตายได นาตาล เปนสารอาหารทชวยเพมอตราการเจรญเตบโต

แตกชวยทาใหแบคทเรยตายเรวขนเชนกนเพราะการใชนาตาลจะสรางกรดทจะทาใหเซลลแบคทเรยตาย ในอาหารท

มเฉพาะ กรดอะมโนกบวตามนจะทาใหการเจรญในชวง Lag phase นานกวาปกต และทาใหอตราการเจรญเตบโต

ของแบคทเรยชาลง

6. ความเขมขนของเกลอ แบคทเรยหลายชนดสามารถเตบโตไดในสภาวะทมเกลอมากนอย

ตางกน แบคทเรยบางชนดไมสามารถเจรญไดแมมอยอยเพยงเลกนอย แบคทเรยบางชนดตองการเกลอปรมาณหนง

ในการเจรญแตแบคทเรยบางกลมอาจเจรญไดแมอยในสภาวะมมเกลอมาก ๆ เราเรยกแบคทเรยกลมนนวา

halophilic bacteria

การทานายการเจรญเตบโตของเชอจลนทรย (predictive microbiology)

การทานายการเจรญเตบโตของเชอจลนทรย (predictive microbiology) วธทมจดประสงคเพอการ

ประมาณเชงคณภาพของการเจรญเตบโตหรอการลดจานวนลงของเชอจลนทรยในอาหารโดยใชตวแบบทาง

คณตศาสตร ( mathematical modeling ) ผลทไดจากการประเมนสามารถไปใชเพอสนบสนนการตดสนใจหรอ

กาหนดมาตรฐานการการผลตและการเกบรกษาอาหารได อกทงเปนทยอมรบใหใชกนโดยทวไป เนองจากความ

ยงยากในการตดตามสายการผลตทกขนตอนจนถงผบรโภคและสนเปลองงบประมาณในการจดทา การทานายการ

เจรญเตบโตของเชอจลนทรยเปนการนาอทธพลภายนอกและภายในของอาหารทมผลตอการเจรญเตบโตของเชอมา

คานวณรวมกนทงความรทางนเวศนจลชววทยาและคณสมบตทางเคมของสงแวดลอม เชน คาความเปนกรดดาง

อณหภม ปรมาณนาทเชอใชประโยชนได ตวแบบทใชมหลายชนดขนอยกบรปแบบทใชจาแนก แตทนยมและสะดวก

ในการจดแบง คอ primary models, secondary models และ tertiary models ( Baker and Griffiths,1993;

Cassin et al.,1998 ; Langeveld and Cuperus, 1993)

รปแบบของ predictive models ทนยมใช คอ

1. Primary models คอ โมเดลทใชศกษาตวแปรของปจจยทเกยวของกบจลศาสตรการเจรญเตบโตของ

เชอ(growth kinetic parameter) ถงการเปลยนแปลงของจานวนเชอในหนวยเวลาภายใตบางสภาวะของ

สงแวดลอมหรอการเพาะเลยงเชอเฉพาะท เพอหาคาการเจรบเตบโตของเชอ เชน เวลาทเชอเพมขนจานวน 1 เทา

(generation time ) ระยะการเจรญเตบโตแบบชาๆ (lag phase) อตราเจรญเตบโต (growth rate ) และปรมาณ

เชอหนาแนนสงสด (maximum population density ) บางครงอาจเรยกวาเปนการทานายการเจรญของเชอใน

350

8

ระยะ log phase ตวแบบในลกษณะน เชน exponential model, gamma model, Gompertz function,

logistic model, Baranyi model เปนตน

2. Secondary models คอ โมเดลทใชศกษาตอเนองโดยใชผลของตวแปรทไดจาก primary model

เพอวเคราะหถงการเปลยนแปลงของปรมาณเชอภายใตปจจยสงแวดลอมตางๆทเปลยนไป เพอเปลยนใหอยในรปตว

แบบทสะดวกในการนาไปใชคานวณ เชน Belehradey model, Ratkowsky model, Arrhenius model,

probability model เปนตน

3. Tertiary model คอ การศกษาของตวแบบขางตน นามาประยกตใชในรปโปรแกรมสาเรจรป เพอ

ความสะดวกในการใชคานวณ เชน PMP ( USDA Pathogen modeling program) เปนตน

Zwietering และ Notermans (1996) ใชตวแบบทานายการเจรญเตบโตของเชอ B.cereus

เปรยบเทยบกบการทานายโดยโปรแกรม Food MicroModel และ pathogen Modeling Program และใชหาง

นมผงทาพาสเจอรไรสเพอเกบรกษาทอณหภม 6-12 องศาเซลเซยส โดยกาหนดใหมปรมาณเชอเรมตน 10 เซลลใน

นม 1 ลตร พบวาทอณหภม 7 องศาเซลเซยสเกบนมไดไมเกน 7 วน ตอมา Chorin และคณะ (1997) ใช

Gompertz function ประเมน lag time และ growth rat ของเชอ B.cereus โดยการศกษาในหองปฏบตการดวย

การปรบความเปนกรดดางใหมคาระหวาง 5-7.5 ปรมาณนาทใชเพอนาไปใชประโยชน 0.95-0.99 และอณหภม 20-

30 องศาเซลเซยส ไดสมการของ lag time และ growth rate เพอนาไปใชตอไป ในป 1999 larsen และ

Jorgensen (1999) ศกษาการเจรญเตบโตของเชอ โดยใชนมพาสเจอรไรสจากโรงงาน 3 แหง ในประเทศเดนมารก

แลวนามาเกบทอณหภม 7, 5 องศาเซลเซยส นาน 9 วน พบวา วนท 9 ตรวจพบเชอ B.cereus จานวน 21 ตวอยาง

จากทงหมด 2 ตวอยางพบเชอปรมากวากวา 10 3 เซลลตอมลลตร และรายงานวาเชอม generlation time ใน

นานมเพยง 8-24 ชงโมงเทานน และValiK และคณะ, (2003) ใชตวอยางนมพาสเจอรไรสนามาเกบรกษาทอณหภม

5,7,9,11 และ 13 องศาเซลเซยส ทานายระยะเวลาการเกบรกษาทเชอ B.cereus ไมเกนปรมาณทกาหนดโดยใช

สมการเกบรกษาไดไมเกน 7 วน จะเหนวาการกาศกษาขางตนมความแตกตางในการจดปจจยตางๆทมผลตอการ

เจรญโตของเชอตามสภาพแวดลอมของแตละประเทศ และ สภาพ, ( 2556) ไดศกษาการเปรยบเทยบการประมาณ

ปรมาณเชอ B.cereus ในนมพาสเจอรไรสทจดบรโภค ดวยวธจลชววทยาพยากรณกบหองปฏบตการ โดยการเกบ

ตวอยางทง 210 ตวอยาง และเกบรกษาทอณหภม 4 และ 8 องศาเซลเซยส นาน 0, 4, 7, 10 วน และนาผลทได

จากหองปฏบตการมาเปรยบกบผลทไดจากการพยากรณตามสมการของ Zwietering และ Notermans พบวา

ปรมาณเชอทไดจากหองปฏบตการและจากการพยากรณไมมความแตกตางกนอยางมนยสาคญทางสถต

351

9

สรป

เชอ B.cereus เปนแบคทเรยแกมบวก รปรางเปนทอนตรง ขนาด ประมาณ 0.9ไมครอน เจรญเตบโตได

ในทมออกซเจนและไมมออกซเจน และสรางสปอรไดภายในระยะเวลา 2-3 วน(ศภชย, 2549) บางสายพนธสามารถ

เจรญไดด ในอณหภมตากวา 5 องศาเซลเซยส แตอณหภมทเหมาะสมในการเจรญเตบโต คอ ระหวาง 30 – 40

องศาเซลเซยส มคาความเปนกรดเปนดางมากกวา 4.3 และตองการปรมาณนาทเชอสามารถใชประโยชนได (water

activity)มากกวา 0.91 เชอ B.cereus เปนจลนทรยกอใหเกดโรคอาหาเปนเปนพษ โดยสารสารพษประเภท

Enterotoxin และ Emetictoxinและมการปนเปอนในนานม โมเดลทนยมใชในการพยากรณการเจรญเตบโตไดแก

Primary model ,secondary model and Tertiary model

บรรณานกรม

ประกาศกระทรวงสาธารณสข. 2545. ฉบบท 226. http://www.fdamoph.go.th./go.th./fda-

net/html./product./food./ntfmoph./nt266.htm/7/6/2560 ประกาศกระทรวงสาธารณสข. 2556. ฉบบท 364. http:// http://elib.fda.moph.go.th/fulltext2/364.pdf พรเพชร ศกดศรชยศลป. 2546. การศกษาอายการเกบรกษานานมพาสเจอรไรสทอณหภมไมเกน 8

องศาเซลเซยสและสภาพเสยงของนานมพาสเจอไรสในโรงงานตนแบบ.กรงเทพมหานคร. ภาควชาจลชวทยา คณะวทยาศาสตร คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

สภาพ มโชค. การเปรยบเทยบการประมาณปรมาณเชอบาซลลส ซเรยส ในนมพาสเจอไรสทจดบรโภค ดวยวธจลชววทยาพยากรณกบหองปฏบตการ. การประชมวชาการและนาเสนอผลงานวจยระดบชาต มหาวทยาลยเวสเทรน. กรงเทพฯ. เลมท 5 สาขาวทยาศาสตรสขภาพ; 2556 หนา 77- 83

ศภชย เนอนวลสวรรณ. 2549. ความปลอดภยของอาหาร. กรงเทพมหานคร. ภาควชาสตวแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ศนยวทยาศาสตรการแพทยนครราชสมา. http://www.dmsc.moph.go.th 1/2/2556 ศนยวทยาศาสตรการแพทยภเกต. จลนทรยกอโรคในอาหารและนา. กรมวทยาศาสตรการแพทย. http://www.MDSD.moph.go.th สทธทศนทองคาใส, กนกวรรณ สงหอาษา, ธารณ ทบทม, กลชย นาคบปผา, เตอนตา ชาญศลป สรกญญ กาหย.

ผลของระยะเวลาการเกบรกษาทอณหภม 32.5oC ตอปรมาณเชอบาซลส ซเรยส ในนมยเอชทสาหรบโรงเรยน ในจงหวดชลบร. คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลภาคตะวนออก : 2556

สพจน ใชเทยมวงศ. 2545. จลชววทยา. กรงเทพมหานคร. ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง Afichain A.L,Carlin.F., Nguyen-the.C,and I.Albert. Improving quantitative exposure assessment

by considering genetic diversity of Bacillus cereus cooted pasteurized and chill food. Int Food microbiology 2008: 128; 165-173

Baker.J.M., and Griffiths M.W. predictive modeling of psychotrophic Bacillus cereus. J. food

352

10

prot 1993;56:684-688 cassin M.H., Paoli G.M., and Lammering A.M. Simulation modeling for microbial risk assessment J. food prot 1998;61:1560-1566. Chorin E., Thuault D., Clert J.J.,and Bourgeois C.M. Modeling Bacillus cereus growth. Int J .food Microbial 1997:38:229-254 ESR. Microbial pathogen data sheet: bacillus cereus (online). Available from:

http://www.nzfsa.govt.nz(October,2001). Griffiths , M.W and Phillips,J. D. Incidence , Sources and some properties of psychotrophlic

Baciilus Spp. found in raw and Pasteurized Milks, J. Soc Dairy Technal. 1990 :43 ; 62-70

Kotiranta A, Lounatmaa K, Haapasalo M. Epidemiology and pathogenesis of Bacillus cereus infections. Microbes Infect. 2000. Feb;2(2):189-98.

Langeveld L.P.M., and Cuperus F. Aspects regarding the application of predictive model for growth of Bacillus cereus in pasteurized milk. Bull Int. Dairy Fed 1993;287:6-10.

Larsen H.D., and Jorgensen K. The occurrence of Bacillus cereus in Danish pasteurized milk. J.food microbial 1997;34:179-186 Lin S., Schraft H., Odumer J.A., and Griffiths M.W. Identification of contamination sources of Bacillus cereus . Int J Food Microbiol 1999;46:173-176 Notermans S., DuFrenne J., Teunis P., Beumer R., Te Giffel M.C., and Peeters W.P.A risk assessment study of Bacillus cereus present in pasteurized milk . Food Microbiol 1997; 14: 143-151 Notermans S., and Batt C.A. A risk assessment approach for food-borne Bacillus cereus and its

toxins. J Appl Microbiol Symp Suppl 1998; 84: 51-61. Pan, T.M., Chiou, C.S., Hsu, S.Y., Huang, H.C., Wang, T.K., Chiu, S.I., Yea, H.L. and Lee, C.L. (1994).

Food-borne disease outbreaks in Taiwan. Journal of the Formosan Medical Association, 95, 417–420.

Valik L., Gorner F., and Laukova D. Growth dynamics of Bacillus cereus and Shelf-life of pasteurized milk. Czech J Food 2003;21:195-202 Zwietering M.W., Wit J.C., and Notermans S. Application of predictive microbiology to estimate

the number of Bacillus cereus in Pasteurized milk at the point of consumption. Int J Food Microbiol 1996; 30:55-70.

353

1

ผลการใชโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย ต าบลหวยกระเจา อ าเภอหวยกระเจา จงหวดกาญจนบร The effects of developing self-capability program to prevent accidental falls in the elderly households in Hui Krachao sub-district, Hui Krachao district, Kanchanaburi province ผวจย ธนวรรธน อมสมบรณ

ศรกญญา ฤทธแปลก สาขาวชา สาธารณสขศาสตร มหาวทยาลยเวสเทรน บทคดยอ การศกษาผลการใชโปรแกรมการสรางเสรมสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย ต าบลโพนงาม อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ ในครงน เปนการศกษาแบบกงทดลอง มวตถประสงคเพอเปรยบเทยบผลของโปรแกรมพฒนาสมรรถนะสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอายภายในกลมและระหวางกลม ในกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ ทงระยะกอนทดลอง หลงทดลองทนทและระยะตดตาม เพอศกษาระดบการประเมนตนเอง ความตระหนกและปฏบตตวในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย และศกษาความพงพอใจของผสงอายตอการเขารวมโปรแกรม กลมตวอยางไดแก ผสงอายทมอาย 60-70 ป ทอาศยอยในต าบลโพนงาม อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ โดยการสมตวอยางอยางงายจ านวน 60 คน ออกเปน 2 กลมคอกลมทดลอง จ านวน 30 คน กลมเปรยบเทยบจ านวน 30 คน โดยกลมทดลองจะไดรบโปรแกรมพฒนาสมรรถนะสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย เกบรวบรวมขอมลโดยใชแบบสมภาษณ วเคราะหขอมลดวยสถต รอยละ คาเฉลย สวนเบยงเบนมาตรฐาน, One sample t-test, Paired samples t-test และ Independent sample t-test ผลการศกษา พบวา หลงทดลองผสงอายกลมทดลองมการประเมนตนเอง ความตระหนกและการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนเพมขนมากกวากอนทดลองและมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทระดบ 0.05 ผสงอายกลมทดลองมการคาดการณ/การประเมนตนเองและสงแวดลอม ความตระหนก และการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนเพมมากขนกวากอนทดลองและมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทระดบ 0.01 และผสงอายทเขารวมโปรแกรมพงพอใจตอโปรแกรมมากวารอยละ 80 อยางมนยส าคญทระดบ 0.001 ฉะนนจงควรน าโปรแกรมนไปประยกตใชเพอปองกนการเกดอบตเหตหกลมในผสงอายใหมากขน ค าส าคญ : ผสงอาย/ อบตเหตหกลมในครวเรอน / การพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหต

354

2

Abstract THE EFFECTS OF PROMOTING SELF-CAPABILITY PROGRAM TO PREVENT ACCIDENTAL FALLS IN THE ELDERY HOUSEHOLDS IN HUI KRACHAO SUN-DISTRICT HUI KRACHAO DISTRICT, KANCHANABURI PROVINCE The effect of developing self-capability program to prevent falls at home for elderly in Hui Krachao sub-district, Krachao district, Kanchanaburi province was a quasi-experimental study. The study aimed to compare the estimative of self-care operation, falls awareness and practice of prevention of falls at home between before intervention, after intervention and 2 weeks ; within experimental group, and between a comparison group and an experimental group. And, it was aimed to determine the effect size of a program. The subjects were 60 older people, 60-70 years of age who live in Ponngam Sub district. They were divided in two groups, an experimental group and a comparison group, e comprised of 30 persons. The experimental group was participated in the promotion self-capability program. Data were collected by interviewing questionnaires. Data were analyzed by percentage, mean, standard de One sample t-test, Paired samples t-test and Independent sample t-test.

The result showed that mean score of the estimative of self-care operation, the falls awareness and practice of prevention of falls at home improved after experiment, and was higher than the comparison group at the level of P<0.05. After the intervention. Two weeks after intervention, mean score of the estimative of self-care operation, the falls awareness and practice of prevention of falls at home improved after experiment, and was higher than the comparison group at the level of P<0.01. Therefore, this self-capability program could be expanded to other areas to prevent household accident. Key Word (s) : ELDERY/ HOUSHOLD FALL ACCIDENT/ PROMOTING SELF-CAPABILITIES

บทน า การเกดอบตเหตจากการหกลมเปนปญหาสขภาพส าคญทพบในผสงอาย สงผลใหกระดกหก

มความพการ ทพลภาพ ทงดานรางกาย และจตใจ สญเสยสถานภาพทางสงคม ตองอยตดบาน เปนภาระตอ ครอบครว และความสญเสยทางเศรษฐกจ และสงคมโดยรวม (อาร ปรมตถากร และคณะ, 2553 : หนา64) ส าหรบประเทศไทยผสงอายเกดอบตเหตพลดตกหกลมพบมากทสด รอยละ 40.4 เปนสาเหตอนดบ 1 ทท าใหผสงอายบาดเจบ (ส านกงานส ารวจสขภาพประชาชนไทย, 2552 : หนา 9) การเกดอบตเหตในผสงอายท าใหเกด อนตรายมากกวากลมอน เนองจากการหายของรางกายทเกดจากอบตเหตจะใชเวลานาน เกดโรค แทรกซอนไดงาย ท าใหอาการรนแรง ผลของอบตเหตยงน าไปสความพการทางรางกายและผลเสย ทางดานจตใจท าใหขาดความมนใจ กอใหเกดปญหาตอผสงอายเองและยงเปนภาระตอญาต ผดแล ครอบครว และสงคม ดงนนจะเหนไดวาการปองกนไมใหเกดอบตเหตในผสงอายจงเปนเรองทส าคญยง ซงบางครงอาจท าใหผดแลผสงอายตอง สญเสยรายไดไปและจากการทผสงอายเจบปวยบอยท าใหตองสญเสยคารกษาพยาบาล ส าหรบผสงอายมากขนทกป (สถาบนเวชศาสตรผสงอาย, 2554 : หนา 23) จากรายงานผปวยอบตเหตทมารบบรการทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลหวยกระเจา ผปวยอบตเหตสงอายมแนวโนมสงขน ในป พ.ศ. 2557-2558 มผสงอายทอาศยในต าบลหวยกระเจาไดรบอบตเหตจากการพลดตกหกลม คดเปนรอยละ 33.93 ของผสงอายทงหมด ในพนทต าบลหวยกระเจา อ าเภอหวยกระเจา จงหวดกาญจนบร มผสงอาย

355

3

ทงหมดจ านวน 1,146 คน ผปวยอบตเหตสงอายในป 2558 เปนผสงอายไดรบอบตเหตมากทสดคอการหกลม รองลงมาคอแมลงสตวกดตอย (โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลหวยกระเจา, 2558) ซงสอดคลองกบการส ารวจการเฝาระวงสถานะสขภาพของ ผสงอายไทยในชนบท พ.ศ. 2552 พบวา การหกลมของผสงอายในบานสวนใหญเกดทหองน า ซงหองน ารอยละ 86.3 ไมมราวจบ (ส านกสงเสรมสขภาพ กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข, 2559) จากปญหาดงกลาว กจกรรมของการสงเสรมสขภาพของผสงอายนนตองเปน กระบวนการเพมสมรรถนะใหผสงอายมศกยภาพในการดแลตนเองเพมมากขน ซงจะสงผลใหผสงอายม สขภาพดทงทางดานรางกาย จตใจ และสงคม (สรชย อยสาโก, 2550 : หนา 30)

การสรางเสรมสมรรถนะในการปองกนอบตเหตตามแนวคดของโอเรม (Orem, 2001 : p. 36) กลาววา “ความสามารถในการปฏบตการพฒนาความสามารถการดแลตนเอง (Capabilities for self-care operations) เปนความสามารถทจ าเปนตอง ใชในการดแลตนเองในขณะนนทนท” องคประกอบส าคญประกอบดวยความสามารถ 3 ประการ ประการทแรก คอ ความสามารถในการตรวจสอบสถานการณและองคประกอบในตนเองและสงแวดลอม ประการท สอง คอ ความสามารถในการตดสนใจเกยวกบสงทสามารถกระท าเพอสนองตอบตอความตองการ ในการดแลตนเองทจ าเปน และประการสดทาย คอ ความสามารถในการปฏบตกจกรรมตาง ๆ เพอ สนองตอบตอความตองการดแลตนเอง (จฬาภรณ โสตะ, 2552 : หนา 61) แมวามงานการศกษาบางสวนทเกยวของกบการปองกนอบตเหตในผสงอาย แตไมพบวามงานศกษาทประยกตใชโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมใน ครวเรอนของผสงอาย ท าใหผวจยสนใจพฒนาโปรแกรมเพอพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย และน าผลจากการวจยครงไปใชเปนแนวทางในการวางแผนเพอพฒนางานดแลสขภาพผสงอายระยะยาวตอไป จดมงหมายของการวจย

การวจยครงน ด าเนนการเพอศกษาผลของโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกน อบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย โดยมวตถประสงคดงตอไปน 1. เพอเปรยบเทยบความสามารถในการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอน ในกลมทดลอง ระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม 2. เพอเปรยบเทยบความสามารถการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอน ระหวางกลมทดลองและ กลมเปรยบเทยบ กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม 3. เพอเปรยบเทยบความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนภายในกลมทดลอง ระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม 4. เพอเปรยบเทยบความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ระหวางกลมทดลองและ กลมเปรยบเทยบ กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม 5. เพอเปรยบเทยบการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ภายในกลมทดลอง ระหวาง กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม 6. เพอเปรยบเทยบการปฏบตตอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ระหวางกลมทดลองและ กลมเปรยบเทยบ กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม

356

4

กรอบแนวคดในการท าการวจย การทดลอง ผลทดลอง การคาดการณตนเองและสงแวดลอมเพอปองกน

อบตเหตหกลมในครวเรอน - โปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน

ความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน

- การใหบรการตามปกต การปฏบตเพอการปองกนอบตเหตหกลมใน

ครวเรอน ความพงพอใจตอโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะ

ในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน วธการวจย การศกษาครงนเปนการศกษากงทดลอง (Quasi-experimental research) แบบ 2 กลม คอ กลมทดลอง (Experimental group) และกลมเปรยบเทยบ (Comparison group) วดผลกอนการทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม (Two Group Pretest – posttest Design) โดยกลมทดลองจะไดรบโปรแกรมการพฒนามรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย ทผวจยพฒนาขน สวนกลมเปรยบเทยบไดรบการบรการตามปกต ด าเนนการวจยชวงเดอนมนาคม – เมษายน 2560 ใชเวลาในการด าเนนการกจกรรมทงหมด 8 สปดาห โดยมรปแบบการวจยดงน

กลมทดลอง O1 X1 O2 O3 O4 O5 (R)

กลมเปรยบเทยบ O6 X2 O7 O8 O9 O10 O1, O6 คอ การเกบรวบรวมขอมลกอนการทดลอง ของกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ โดยใช

แบบสมภาษณทสรางขน ประกอบดวย ขอมลทวไป หมวดความสามารถในการคาดการณ หมวดความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน หมวดการปฏบตเพอปองกน อบตเหตหกลมในครวเรอน

O2, O3, O4, O5 คอ การเกบรวบรวมขอมลหลงการทดลองทนทในกลมทดลอง โดยใชแบบสมภาษณทสรางขน ประกอบดวย ขอมลทวไป หมวดความสามารถในการคาดการณ หมวดความตระหนกในการปองกนอบตเหตลกลมในครวเรอน หมวดการปฏบตเพอปองกน อบตเหตหกลมในครวเรอน และแบบสมภาษณความพงพอใจในการเขารวมโปรแกรม

O7, O8, O9, O10 คอ การเกบรวบรวมขอมลกลมเปรยบเทยบ โดยใชแบบสมภาษณทสรางขน ประกอบดวย ขอมลทวไป หมวดความสามารถในการคาดการณ หมวดความตระหนกในการปองกนอบตเหตลกลมในครวเรอน หมวดการปฏบตเพอปองกน อบตเหตหกลมในครวเรอน

X1 คอ การใหโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของ ผสงอาย โดยประยกตใชแนวคดการพฒนาสมรรถนะในการดแลตนเอง

357

5

X2 คอ การใหบรการตามปกต (R) คอ การสมตวอยางเขากลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ เกณฑคดเลอกกลมตวอยาง มดงน

1. เปนผสงอาย อาย 60 - 90 ป 2. มสตสมปชญญะสมบรณ สามารถมองเหน รบฟง และสอสารภาษาไทยได ผวจยคดเลอกกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบทมลกษณะตามเกณฑทก าหนดจากทะเบยนรายชอ

โดยการสมแบบงายเลอกกลมทดลอง 30 คน กลมเปรยบเทยบ 30 คน การก าหนดขนาดของกลมตวอยาง ผวจยไดค านวณขนาดกลมตวอยางโดยใชวธการเปดตารางวเคราะหคา อ านาจทดสอบ (Power analysis) ประมาณขนาดกลมตวอยางโดยก าหนดระดบนยส าคญท .05 อ านาจการทดสอบ (Power) ก าหนดท .80 และขนาดของความสมพนธของตวแปร (Effect size) ท .50 เมอเปดตารางไดคาประมาณขนาดกลมตวอยางอยางนอยจ านวน 29 คน (Polit & Hungler, 2004 : p. 512)

โปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย ทผวจยพฒนาขนประกอบดวยกจกรรมทพฒนาผสงอายในการดแลตนเอง 3 ประการคอ (1) การคาดการณตนเองและสงแวดลอมเพอปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน กจกรรมทด าเนนการคอ การประเมนความสามารถของผสงอายในการประเมนตนเองและสงแวดลอมในบานทเสยงตออบตเหตหกลมในครวเรอน และประเมนความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย โดยใชแนวคดความสามารถในการปฏบตการเพอการดแลตนเอง ด าเนนการในสปดาหท 1 – 3 (รายละ 1 ชวโมง) (2) สรางความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน กจกรรมทด าเนนการคอ ท ากจกรรมกลมในการสรางความตระหนกและปรบเปลยนทศนคตตอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน โดยการแลกเปลยนเรยนรในกลมยอย กลมละ 6 คนจ านวน 5 กลม และน ามาสรปในกลมใหญ (1 ชวโมง) ด าเนนการในสปดาหท 4 (3) การปฏบตเพอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน กจกรรมทด าเนนการ คอ การใหความร ฝกการใชชวตประจ าวนและทกษะการใชหองน า หองนอน หองครว และการขนลงบนได โดยแบงเปนฐานการฝก 4 ฐาน หลงจากท ากจกรรมในฐานตางๆ ครบแลว ใหกลมทดลองรวมกนก าหนดแนวทางในสนบสนนทางสงคมและการสนบสนนใหเกดพฤตกรรมการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนจนเกดเปนนสยตอไป มการตดตามเยยมบาน ด าเนนการในสปดาหท 5 - 8 เพอใหก าลงใจ กระตนเตอนโดยอาสาสมครประจ าหมบาน(อสม.) ท าทกวนศกรของสปดาห (ครงละ 1 ชวโมง) เครองมอทใชในการวจย ประกอบดวย โปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย แผนการท ากจกรรมกลม แบบบนทกพฤตกรรมการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนการเดนขนลงบนได การใชหองน า การใหหองครว การใชหองนอนทท าใหเกดความปลอดภย ตรวจสอบความตรงของเนอหาโดยผทรงคณวฒ จ านวน 3 ทาน ไดคา Content validity index (CVI) เทากบ 0.80, 1.00, 0.80 ตามล าดบ การตรวจสอบความเทยง (Reliability) ของแบบสมภาษณทไดปรบปรงแกไขภาษาและตรวจสอบความตรงของเนอหา น าไปทดลองใช (Try out) กบผสงอายซงมลกษณะคลายคลงกบประชากรทจะศกษา วเคราะหหาความเทยง สวนท 2 ถงสวนท 4 โดยใชสมประสทธแอลฟาของ ครอนบราค ในสวนของการประเมนการคาดการณตนเองและสงแวดลอมเพอปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนไดคาเทากบ 0.70, ในสวนของการประเมนความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ไดคาเทากบ 0.71 และในสวนของการปฏบตเพอการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนไดคาเทากบ 0.70

358

6

ผล/สรปผลการวจย 1. ขอมลทวไปของกลมตวอยาง ขอมลทวไปของกลมตวอยางประกอบดวย เพศ อาย สถานภาพสมรส การศกษา ลกษณะครอบครว

ประวตการเกดอบตเหตหกลมในรอบปทผานมา โดยมกลมตวอยางกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ กลมละ 30 เทากน ดงน 1. เพศ กลมทดลองมหญงมากกวาชาย จ านวน 22 คน (73.33%) สวนกลมเปรยบเทยบ มผหญงมากกวาผชาย จ านวน 17 คน (56.7%) 2. อาย สวนมากกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ มอายระหวาง 63-65 ป จ านวน 16 คน (53.33%) และ จ านวน 15 คน (50.00%) ตามล าดบ 3. สถานภาพสมรส สวนมากทงในกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบสถานภาพสมรสค จ านวน 25 คน (83.33%) และ จ านวน 23 คน (76.67%) ตามล าดบ 4. การศกษา สวนใหญจบการศกษาสงสดระดบประถมศกษา ทงในกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ จ านวน 19 คน (63.33%) และจ านวน 25 คน (83.33%) ตามล าดบ 5. ลกษณะครอบครว สวนมากอยกนกบสาม/ภรรยา ทงสองกลมจ านวน 16 คน (53.33%) และ จ านวน 17 คน (56.67%) ตามล าดบ 6. ประวตการเกดอบตเหตหกลม กลมทดลองเคยไดรบอบตเหตหกลมในรอบปทผานมาจ านวน 1 คน (3.33%) กลมเปรยบเทยบ ไดรบอบตเหตหกลมในรอบปทผานมาจ านวน 3 คน (10%)

2. เปรยบเทยบการสามารถในการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอน ในกลมทดลอง

ระหวางกอน หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม การเปรยบเทยบการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอน ในกลมทดลองพบวากอนการทดลองมคะแนนเฉลย 18.01 คะแนน (คะแนนเตม 30 คะแนน)สวนเบยงเบนมาตรฐาน 3.12 คะแนน หลงทดลองทนทมคะแนนเฉลย 27.32 คะแนน สวนเบยงเบนมาตรฐาน 2.68 คะแนน ในระยะตดตามมคะแนนเฉลย 28.02 คะแนน สวนเบยงเบนมาตรฐาน 2.87 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางคะแนนการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอน พบวา หลงการทดลองทนทมคะแนนเพมขนจากกอนการทดลอง 9.31 คะแนน อยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 และในระยะตดตามเพมขนจากกอนการทดลองและหลงทดลองทนท 9.43 คะแนน และ 0.70 คะแนน อยางมนยส าคญทางสถต p<0.01 และ p=0.019 ตามล าดบ ดงตารางท 1 ตารางท 1 แสดงการเปรยบเทยบการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอน ระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตามของกลมทดลอง

ตวแปร จ านวน S.D. S.D.d t p กอนการทดลอง 30 18.01 3.12 9.31 6.22 12.53 .01 หลงการทดลองทนท 30 27.32 2.68 กอนการทดลอง 30 18.01 3.12 9.43 4.65 13.96 .01 ระยะตดตาม 30 28.02 1.95 หลงการทดลองทนท 30 27.32 2.68 0.70 1.64 2.73 .019 ระยะตดตาม 30 28.02 1.95

3. เปรยบเทยบการคาดการณตนเองและสงแวดลอม ระหวางกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม จากการศกษาวจยพบวา คะแนนเฉลยของผลตางการคาดการณตนเองและสงแวดลอมหลงการทดลองทนทกบกอนการทดลอง พบวากลมทดลอง มคะแนนเฉลยเพมขน 9.31 คะแนน กลมเปรยบเทยบม

359

7

คะแนนเฉลยเพมขน 0.43 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบ พบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 คะแนนเฉลยของผลตางการคาดการณตนเองและสงแวดลอมระยะตดตามกบกอนการทดลอง พบวากลมทดลอง มคะแนนเฉลยเพมขน 9.43 คะแนน กลมเปรยบเทยบ มคะแนนเฉลยเพมขน 0.42 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบพบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 คะแนนเฉลยของผลตางการคาดการณตนเองและสงแวดลอมระยะตดตามกบหลงการทดลองทนท พบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขน 0.70 คะแนน กลมเปรยบเทยบมคะแนนเฉลยเพมขน 0.43 คะแนนเมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบ พบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 ดงตารางท 2 ตารางท 2 แสดงการเปรยบเทยบผลตางดานการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอนของผสงอาย กอนทดลองหลงทดลองทนทและระยะตดตาม ระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบ

ตวแปร d S.D.d t p หลงการทดลองทนทกบกอนทดลอง กลมทดลอง 9.31 6.22 8.89 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.43 2.27 ระยะตดตามกบกอนทดลอง กลมทดลอง 9.43 4.65 9.15 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.42 2.64 ระยะตดตามกบหลงทดลองทนท กลมทดลอง 0.70 1.64 4.16 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.43 2.30

4. เปรยบเทยบความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมภายในกลมทดลอง ระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม จากการศกษาวจยพบวา กอนการทดลองมคะแนนเฉลย 28.01 คะแนน (คะแนนเตม 35 คะแนน)สวนเบยงเบนมาตรฐาน 3.12 คะแนน หลงทดลองทนทมคะแนนเฉลย 33.32 คะแนน สวนเบยงเบนมาตรฐาน 0.85 คะแนน ในระยะตดตามมคะแนนเฉลย 33.38 คะแนน สวนเบยงเบนมาตรฐาน 0.33 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางคะแนนความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลม พบวาหลงการทดลองทนท มคะแนนเพมขนจากกอนการทดลอง 5.31คะแนน อยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 และในระยะตดตามเพมขนจากกอนการทดลองและหลงทดลองทนท 5.37 คะแนน และ 0.47 คะแนน อยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 และ P=0.015 ตามล าดบ ดงตารางท 3

360

8

ตารางท 3 แสดงการเปรยบเทยบความตระหนก ระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตามในกลมทดลอง

ตวแปร จ านวน S.D. S.D.d t p กอนการทดลอง 30 28.01 3.12 5.31 3.92 7.98 .01 หลงการทดลองทนท 30 33.32 0.85 กอนการทดลอง 30 28.01 3.12 5.37 4.45 7.16 .01 ระยะตดตาม 30 33.38 0.33 หลงการทดลองทนท 30 33.32 0.85 0.47 0.64 2.73 .015 ระยะตดตาม 30 33.78 0.33

5. เปรยบเทยบความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลม ระหวางกลมทดลองและ กลมเปรยบเทยบ กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม จากการศกษาวจยพบวาคะแนนเฉลยของผลตางความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมหลงการทดลองทนทกบกอนทดลอง พบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขน 5.31 คะแนน กลมเปรยบเทยบมคะแนนเฉลยเพมขน 0.65 คะแนน และพบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถต p<0.001 คะแนนเฉลยของผลการตางความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมระยะตดตามกบกอนการทดลอง พบวากลมทดลอง มคะแนนเฉลยเพมขน 5.37 คะแนน กลมเปรยบเทยบ มคะแนนเฉลยเพมขน 0.44คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบพบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 คะแนนเฉลยผลตางความตระหนกตอการปองกนอบตเหตหกลมระยะตดตามกบหลงทดลองทนท พบวากลมทดลอง มคะแนนเฉลยเพมขน 0.47 คะแนน กลมเปรยบเทยบ มคะแนนเฉลยเพมขน 0.83 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบพบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p = 0.013 ดงตารางท 4 ตารางท 4 ผลการเปรยบเทยบ ผลตางดานความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมของผสงอาย กอนทดลองหลงทดลองทนทและระยะตดตาม ระหวางกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ

ตวแปร d S.D.d t p หลงการทดลองทนทกบกอนทดลอง กลมทดลอง 5.31 3.92 5.98 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.65 2.01 ระยะตดตามกบกอนทดลอง กลมทดลอง 5.37 4.45 6.13 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.44 2.08 ระยะตดตามกบหลงทดลองทนท กลมทดลอง 0.47 0.64 2.96 .013 กลมเปรยบเทยบ 0.83 1.96

361

9

6. เปรยบเทยบการปฏบตตอการปองกนอบตเหตหกลมภายในกลมทดลอง ระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม จากการเปรยบเทยบการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมภายในกลมทดลองพบวากอนการทดลองมคะแนนเฉลย 47.11 คะแนน (คะแนนเตม 60 คะแนน) สวนเบยงเบนมาตรฐาน 3.92 คะแนน หลงทดลองทนทมคะแนนเฉลย 53.32 คะแนน สวนเบยงเบนมาตรฐาน 2.85 คะแนน ในระยะตดตามมคะแนนเฉลย 56.38 คะแนน สวนเบยงเบนมาตรฐาน 1.85 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางคะแนนการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลม พบวา หลงการทดลองทนทมคะแนนเพมขนจากกอนการทดลอง 7.21คะแนน อยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 และในระยะตดตามเพมขนจากกอนการทดลองและหลงการทดลองทนท 10.27 และ 3.06 คะแนน อยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 ตามล าดบ ดงตารางท 5 ตารางท 5 แสดงการเปรยบเทยบการปฏบตการปองกนอบตเหตระหวางกอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม ในกลมทดลอง

ตวแปร จ านวน S.D. S.D.d t p กอนการทดลอง 30 46.11 3.92 7.21 4.92 10.58 .01 หลงการทดลองทนท 30 53.32 2.85 กอนการทดลอง 30 46.11 3.92 10.27 4.45 13.16 .01 ระยะตดตาม 30 56.38 1.85 หลงการทดลองทนท 30 53.32 2.84 3.06 0.64 5.73 .01 ระยะตดตาม 30 56.38 1.85 7. เปรยบเทยบการปฏบตตอการปองกนอบต เหตหกลม ระหวางกล มทดลองและ กลมเปรยบเทยบ กอนทดลอง หลงการทดลองทนท และระยะตดตาม คะแนนเฉลยของผลตางการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมหลงการทดลองทนทกบกอนทดลอง พบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขน 7.91 คะแนน กลมเปรยบเทยบมคะแนนเฉลยเพมขน 0.55 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบ พบวา กลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถต p<0.01 คะแนนเฉลยของผลการตางการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมระยะตดตามกบกอนการทดลอง พบวากลมทดลอง มคะแนนเฉลยเพมขน 8.36 คะแนน กลมเปรยบเทยบ มคะแนนเฉลยเพมขน 0.34 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบพบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 คะแนนเฉลยผลตางการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมระยะตดตามกบหลงทดลองทนท พบวากลมทดลอง มคะแนนเฉลยเพมขน 0.99 คะแนน กลมเปรยบเทยบ มคะแนนเฉลยเพมขน 0.83 คะแนน เมอเปรยบเทยบผลตางระหวางกลมทดลองกบกลมเปรยบเทยบพบวากลมทดลองมคะแนนเฉลยเพมขนมากกวากลมเปรยบเทยบอยางมนยส าคญทางสถตท p<0.01 ดงตารางท 6

362

10

ตารางท 6 แสดงการเปรยบเทยบ ผลตางดานการปฏบตตวในการปองกนอบตเหตหกลมของผสงอาย กอนทดลองหลงทดลองทนทและระยะตดตาม ระหวางกลมทดลองและกลมเปรยบเทยบ

ตวแปร d S.D.d t p หลงการทดลองทนทกบกอนทดลอง กลมทดลอง 7.91 3.59 9.28 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.55 2.01 ระยะตดตามกบกอนทดลอง กลมทดลอง 8.36 3.34 10.17 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.34 2.26 ระยะตดตามกบหลงทดลองทนท กลมทดลอง 0.99 2.44 2.86 .01 กลมเปรยบเทยบ 0.83 2.91 อภปรายผล

1. ความสามารถการคาดการณในการคาดการณตนเองและสงแวดลอมในครวเรอนของผสงอายกลมทดลอง หลงการทดลองทนทและในระยะตดตามผล กลมทดลองมคะแนนเฉลยการคาดการณเพมขน เนองจากการไดรบโปรแกรมพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย ท าใหกลมทดลองไดรบความร สามารถรบรปจจยเสยงทท าใหเกดอบตเหตหกลมทงปจจยภายในตวของผสงอาย และปจจยดานสงแวดลอม จงท าใหระดบความคาดการณเพมขนซงเปนไปตามแนวคดของโอเรม (Orem, 2001 : p. 35) เรองการคาดการณ (Estimative) เปนความสามารถในการปฏบตเพอดแลตนเองในการตรวจสอบสถานการณและองคประกอบในตนเองและสงแวดลอมทส าคญ เปนความสามารถทสามารถเรยนรเพอประเมนสถานการณ และสอดคลองกบการศกษาของนภารตน ศรรกษ (2557 : หนา 62) พบวาการพฒนารปแบบและแนวทางการจดการสขภาพของตนเองของผสงอายเปนพนฐานท ส าคญของแตละองคประกอบของการดแลสขภาพตนเอง คอ การสนบสนนดานขอมลขาวสารจากครอบครวและเพอน อาย การสนบสนนทางอารมณ พฒนาการรบรและความสามารถเลอกประเภทและกจกรรมในการปฏบตตนของผสงอายในการปฏบตตน เพอการจดการดแลสขภาพของตนเอง

2. ความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ภายหลงการทดลองทนทและในระยะตดตามผล กลมทดลองมคะแนนเฉลยความตระหนกในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย เพมขนเนองจากการไดรบความรตามโปรแกรมสรางเสรมสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย สงผลใหกลมทดลองเกดความตระหนกในการปองกนอบตเหตในการหกลมในครวเรอน ซงเปนไปตามแนวคดของโอเรม (Orem, 2001 : p. 37) ความรความเขาใจ เกดความตระหนกสงผลใหเกด ความปรบเปลยน(Transitional) และสามารถตดสนใจทจะปฏบตหรอจดการกบสงนนๆไดอยางเหมาะสมสอดคลองกบการศกษาของ ธนวรรษน ส าก าปง (2554 : หนา 61-69) ทพบวา ปจจยพนฐานทส าคญของแตละองคประกอบของการดแลสขภาพตนเองเพอปองกนอบตเหต คอ ความรการรบรและความสามารถในการเลอกประเภทและกจกรรมในการปฏบตตนของผสงอายในการปฏบตตนเพอจดการดแลสขภาพของตนเอง รวมทงการสรางเจตคตสรางความตระหนกมความสมพนธกบพฤตกรรมการสงเสรมสขภาพในผสงอาย

363

11

3. การปฏบตการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ภายหลงการทดลองทนทและในระยะตดตามผล กลมทดลองมคะแนนเฉลยการปฏบตในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอาย เพมขนเนองจากกลมทดลองสามารถคาดการณ เกดความตระหนก สงผลใหกลมทดลองสามารถปฏบตตวในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอน ซงเปนไปตามแนวคดของโอเรม (Orem, 2001 : p.97) การลงมอปฏบต(Productive operation) เปนความสามารถในการปฏบตกจกรรมตาง เพอสนองตอบตอความตองการในการดแลตนเองทจ าเปน ซงในระยะตดตามผลมคะแนนเฉลยการปฏบตเพมขนจากระยะหลงทดลองทนท เนองจากในโปรแกรมมการตดตามเยยมใหค าแนะน าทงกลมตวอยางและผดแลทบาน สอดคลองกบการศกษาของ สขเกษม รวมสข. (2553 : หนา 74) ทพบวา พนฐานทส าคญของแตละองคประกอบของการดแลสขภาพตนเอง คอ การรบร การตระหนกรตนเองในการเลอกประเภทและกจกรรมในการปฏบตตนของผสงอายในการปฏบตตนเพอจดการดแลสขภาพของตนเอง ขอเสนอแนะ จากผลการวจยพบวาโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอายทไดพฒนาและน ามาทดลองใชทต าบลหวยกระเจา อ าเภอหวยกระเจา จงหวดกาญจนบร โดยประยกตใชแนวคดความสามารถในการปฏบตการเพอการดแลตนเอง (Capabilities for self-care operations) จากการไดรบการพฒนาสมรรถนะในการปองกนการเกดอบตเหตหกลม สงผลใหผสงอายมการปรบเปลยนการคาดการณความสามารถของตนเองและสงแวดลอม การปองกนการหกลมไดอยางเหมาะสมอยางตอเนองและยงยน จงมขอเสนอแนะเพอน าผลการศกษาไปใชดงน 1. โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล สามารถน าโปรแกรมการพฒนาสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมในครวเรอนของผสงอายไปประยกตใชในการเพมสมรรถนะของผสงอายในการปองกนอบตเหตหกลมโดยอาจบรณาการในกจกรรมสงเสรมสขภาพ การเยยมบาน หรองานสขศกษา 2. น าผลการศกษาทไดไปขอความรวมมอจากหนวยงานอนๆ ทเกยวของ เชน องคกรปกครองสวนทองถน เปนตน 3. น าผลการศกษาทไดมาจดท าแผนพฒนาการดแลสขภาพผสงอายในระยะยาวตอไปในชมชน นอกจากนมขอเสนอแนะในการท าการศกษาครงตอไป คอการศกษาโดยเนนการมสวนรวมของผดแลผสงอาย เชน ญาต อาสาสมคร สาธารณสขประจ าหมบาน (อสม.) จตอาสาดแลผสงอาย เปนตน เกยวกบการสรางเสรมสมรรถนะในการปองกนอบตเหตหกลมของผสงอาย เอกสารอางอง จฬาภรณ โสตะ. (2552). แนวคดทฤษฎการประยกตใชโปรแกรมเพอใชในการพฒนาพฤตกรรม สขภาพ. ขอนแกน : ภาควชาสขศกษา คณะสาธารณสขศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. ธนวรรษน ส าก าปง. (2554). ปจจยทมความสมพนธกบการเกดอบตเหตในผสงอาย ต าบลขามปอม อ าเภอ พระยน จงหวดขอนแกน. วารสารส านกงานปองกนควบคมโรคท 7 ขอนแกน ปท 18 ฉบบท 1 (ตลาคม 2554 – มนาคม 2555). หนา 61-69. นภารตน ศรรกษ. (2557). ผลของโปรแกรมการสงเสรมสขภาพผสงอายในชมรมผสงอายบานน าขาว ต าบลกายคละ อ าเภอแวง จงหวดนราธวาส. ยะลา : วทยานพนธสาธารณสขศาสตร มหาบณฑต สาขาวชาสาธารณสขศาสตร มหาวทยาลยราชภฎยะลา.

364

12

โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลหวยกระเจา. (2558). สรปผลงานโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพ ต าบลหวยกระเจา จงหวดกาญจนบร. กาญจนบร : โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบล หวยกระเจา. สถาบนเวชศาสตรผสงอาย. (2554). แนวทางเวชปฏบตการจดการทางกายส าหรบผสงอายกบโรคไม ตดตอ. กรงเทพฯ : ชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย. สขเกษม รวมสข. (2553) พฤตกรรมการดแลสขภาพตนเองของผสงอาย จงหวดอ านาจเจรญ. อบลราชธาน : วทยานพนธหลกสตรสาธารณสขศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการสรางเสรม สขภาพ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยราชภฏอบลราชธาน. สรชย อยสาโก. (2550). พฤตกรรมการดแลตนเองของผสงอาย ในชมรมผสงอายเทศบาลเมอง ทาเรอ- พระแทน อ าเภอทามะกา จงหวดกาญจนบร. กรงเทพฯ : วทยานพนธศลปศาสตรมหา บณฑต มหาวทยาลยศลปากร. ส านกงานส ารวจสขภาพประชาชนไทย. (2552). รายงานการส ารวจสขภาพคนไทย. พมพครงท 3. นนทบร : กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข. ส านกสงเสรมสขภาพ กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข. (2559) รปแบบการดแลผสงอายระยะยาว http://hp.anamai.moph.go.th/ (เขาถงเมอ 6 ธนวาคม 2559) อาร ปรมตถากร และคณะ. (2553). การปองกนการหกลมในผสงอาย. นครราชสมา : ศนยวจยสงเสรม สขภาพผสงอาย ศนยอนามยท 5 นครราชสมา. Orem, D.E. (2001). Nursing: Concept of practice (6th ed.) St. Louis : Mosby Year Book.

365