คณะผจดทำ ดร.สรางคเธยรหรญ

นายธานพนแสง

นายนพพรตงจตตงาม

นางสาววรณาสมพรวงศ

นางสาวนรดาแปนนางรอง

นางสาวอจฉราภรณประเสรฐผล

ออกแบบรปเลม นางสาวนรดาแปนนางรอง

นายกองเกยรตแกวมหากาฬ

พมพครงท 1 กนยายน2553

จำนวน1,000เลม

พมพท โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย

โทร.0-2525-4807-9โทรสาร0-2525-4855

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 1

โครงการอนรกษและพฒนาดานความหลากหลายทางชวภาพไดดำเนนการ

มาตงแตป 2552 โดยใหชมชนมสวนรวมในการทำงานกบกรมปาไมทรวมกน

อนรกษและใชประโยชนความหลากหลายทางชวภาพปาไมอยางยงยน ผลจากการ

ทำงานรวมกนทผานมา กรมปาไมเหนความสำคญของความรความเขาใจใน

กระบวนการสำรวจและเกบขอมลความหลากหลายทางชวภาพของอาสาสมคร

ชมชนและเจาหนาทปาไมทจะตองมความรในวธการสำรวจและเกบขอมล ดงนน

สำนกงานความหลากหลายทางชวภาพดานปาไม กรมปาไม จงไดรวบรวมขอมล

และจดการองคความรทไดจากการทำงานทผานมาและเอกสารตางๆ ทเกยวของใน

เรองน โดยจดทำเปนคมอการเรยนรดวยตนเองของชมชนดานความหลากหลาย

ทางชวภาพ 6 ดาน คอ ดานพช ดานแมลง ดานสตว ดานเหดรา ดานไลเคน และ

ดานภมปญญาทองถนเพอใชในการฝกอบรมหลกสตร “ เทคนคการสำรวจความ

หลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถน ” ใหกบอาสาสมคร

ชมชนและเจาหนาทปาไม เพอใหสามารถปฏบตงานในกจกรรม

สำรวจและเกบขอมลความหลากหลายทางชวภาพปาไมได

อยางถกตองและมประสทธภาพ

สำนกงานความหลากหลายทางชวภาพดานปาไม

หวงเปนอยางยงวาหนงสอคมอการเรยนรดวยตนเองของ

ชมชนดานความหลากหลายทางชวภาพ “ดานแมลง”

เลมนจะเปนประโยชนตอการทำงานดานความหลาก

หลายทางชวภาพปาไม ตอไป

ดร.สรางค เธยรหรญ

ผอำนวยการสำนกงานความหลากหลายทางชวภาพดานปาไม

กรมปาไม

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง2

ความรเบองตน

- ความหมายของแมลงกบแมง 3

- ประโยชนของแมลง 4

- แมลงในระบบนเวศปาไม 5

- กลมแมลงทนาสนใจ 7

ขนตอนและวธการสำรวจแมลง - ขนตอนการสำรวจ 14

- เครองมอในการสำรวจ 17

- วธการสำรวจ 18

ตวอยางแมลง

- ตวอยางผเสอกลางวน 33

- ตวอยางผเสอกลางคน 34

- ตวอยางดวง 35

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 3

ตวอยางแมลง

ตวอยางแมง

ความรเบองตน

ความหมายของแมลงกบแมง

ลกษณะทบงบอกวาเปนแมลงนนใหสงเกตงาย ๆ

วา แมลงมขาทงหมด 6 ขา หรอ 3 ค มหนวด 1 ค ไว

รบสมผส ตวเตมวยแบงเปน 3 สวนชดเจน คอ สวนหว

สวนอก และสวนทอง คนทวไปมกเขาใจผดวา แมลง กบ

แมง เปนสตวจำพวกเดยวกน แทจรงแลวสตวทงสองพวกน

แตกตางกน พวกทเรยกวา “แมง” นน

จะมขา 8 ขา หรอ 4 ค ไมมหนวดและไมมปก ลำตว

จะมองเหนไดแค 2 สวน คอ สวนหวและสวนทอง

แมลงทพบไดในปานนมหลายชนด แบงตาม

ลกษณะการเคลอนไหวเปน 2 พวกคอ พวกใช

ขาเดนและพวกใชปกบน แมลงสามารถขยาย

พนธไดอยางรวดเรวและขยายพนธไดคราวละ

มาก ๆ มการลอกคราบเพอเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางในแตละชวงวย

วงจรชวตของแมลงโดยทวไปจะประกอบดวย ระยะไข ตวออน ดกแด และ

ตวเตมวย เราจะพบเหนแมลงอยทงบนบก บนฟา และในนำ แมลงบนบกคอ

พวกทอยในดนและตนไม เชน แมลงหางหนบ มด ปลวก แมลงสามงามปา

เพลยออน เพลยหอย แมลงบนฟาคอ พวกผเสอ ผง แมลงปอ หงหอย จกจน

และแมลงทอาศยอยในนำคอ พวกดวงดง มวนจงโจนำ และตวออนแมลง

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง4

ประโยชนของแมลง

ชวยผสมเกสรใหกบไมปา เพมความหลากหลายของพนธพช ไดแก

แมลงทกนนำหวานของดอกไมเปนอาหาร เชน พวกผเสอ มด

แมลงภ ผง และแมลงวนบางชนด หรอเกสรตดไปตามขาของ

แมลง เชน ดวง

เปนแหลงอาหารของมนษยและสตว ทงบรโภคไดโดยตรง เชน

แมลงกดจ ตกแตน ตวออนผง หนอนไมไผหรอหนอนรถดวน และ

แมลงทใหผลผลตทมประโยชน เชน นำผง ไขผงหรอขผง ครง

เปนตน

เปนตวหำ-ตวเบยนตามธรรมชาตชวยทำลายแมลงศตรพช เปน

ประโยชนตอระบบนเวศ

เปนตวบงชถงสภาพแวดลอมวาดหรอไม ไดแก สภาพนำและความ

อดมสมบรณของดน เชน ตวออนของแมลงหางดดและตวออนของ

หงหอยทอาศยอยแตในนำสะอาดเทานน ถาพบแมลงเหลานอาศย

อยกสามารถบอกไดวาแหลงนำนเปนแหลงนำทสะอาด หรอสามารถ

พบแมลงหางดดไดในดนทมความอดมสมบรณของอนทรยวตถสง

เปนผชวยยอยสลายในระบบนเวศ

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 5

400

5

แมลงในระบบนเวศปาไม

แมลงเปนสงมชวตทมความหลากหลายมากทสดในโลก และม

ววฒนาการทยาวนานกวาสตวทกชนด โดยคาดวานาจะมกำเนด

ตงแต 400 ลานปมาแลว กอนการกำเนดของไดโนเสาร แมลงเปนสงมชวต

ทพบอยทกระบบนเวศ โดยเฉพาะในหวงโซอาหารภายในระบบนเวศปาไม

แมลงเปนผบรโภคอนดบแรก และในขณะเดยวกนกเปนผถกบรโภคดวยเชนกน

รวมทงบางชนดยงทำหนาทเปนผยอยสลาย ไดแก ปลวก หรอดวงมลสตว

ผปรบปรงดน เชน มด ปลวก และสดทายเปนผลาเสยเอง คอ ตวหำ และ

ตวเบยน ซงตวหำคอผเขากน เขาหำหน ตวเบยน คอผเขาอาศยอยในพช

หรอสตว และกนเบยดเบยนจากพชและสตว

แมลงในระบบนเวศปาไม

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง6

ความสำคญ

แมลงในระบบนเวศปาไมมความสำคญมาก บทบาทหนาทตางๆ ของ

แมลงจะกอใหเกดทงโทษ ทำใหเกดโรคตางๆ เชน ยง และแมลงวน รวมทงเปน

ศตรพชทสรางความเสยหายตอผลผลตทางการเกษตรหรอปาไม ขณะเดยวกน

แมลงยงมประโยชนมากมาย ไดแก การผลตเสนไหม ชวยผสม

เกสร เปนอาหาร และเปนศตรธรรมชาต เชน ตวหำ และ

ตวเบยน หรอเปนทงโทษและประโยชนภายในอายขยเดยวกน

เชน ตวหนอนผเสอ ซงในระยะตวออนจะมพฤตกรรมกนใบ

พชปาไม เจาะลำตน เจาะเมลด รวมทงเปนตวหำ แตใน

ระยะตวเตมวยชวยในการผสมเกสรของพรรณไมตางๆ แมแตในระยะดกแด

สามารถนำปลอกดกแดมาผลตเปนเสนไหม เปนตน

แมลงหลายชนดทมบทบาทหนาทสำคญ ทเรยก “ชนดพนธกำกบการ ;

Keystone species” ภายในระบบนเวศ หากเกดการเปลยนแปลงของ

สงแวดลอม หรอปจจยตางๆ แมลงเหลานจะไดรบผลกระทบดวย

ซงจากการทแมลงมบทบาทหนาทสำคญน จงสามารถ

ใชเปนดชนบงชคณภาพของสงแวดลอมไดอยางด เชน การใช

แมลงในนำ ไดแก ตวออนของชปะขาว ตวออนของสโตนฟลาย

สำหรบประเมนคณภาพของแหลงนำ การใชปลวกหรอมดเปนตวชวดความ

อดมสมบรณของปา เปนตน ซงกลมของแมลงทมกถกนำมาใช จะพจารณาจาก

บทบาทหนาทภายในระบบนเวศนน รวมถงการแพรกระจายในพนทดวย

นอกจากนแมลงยงมประโยชนในดานเศรษฐกจ เชน การทองเทยว

เชงนเวศ อาหารและสนคา เปนตน

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง6

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 7

กลมแมลงทนาสนใจ

1. ผเสอกลางวน

ผเสอกลางวน “บตเตอรฟลาย (Butterflies)” คอ แมลงในอนดบ

เลปดอฟเทอรา (Lepidoptera) ซงมลกษณะเฉพาะ คอ แมลงทมปกปกคลมไป

ดวยเกลด (Scale) ทมขนาดเลก รปรางตางๆ ทำใหปกของผเสอเกดเปนสสน

และลวดลายตางๆ มากมาย ผเสอเปนสงมชวตทมความใกลชดกบมนษย และ

มความสำคญตอระบบนเวศอยางมากชวยในการผสมเกสรทำใหระบบนเวศ

มความสมดล

ปจจบนการวจยและพฒนามความเจรญกาวหนาขน จงมการนำผเสอ

มาใชเปนดชนบงชคณภาพของระบบนเวศ รวมถงการนำมาใชประโยชนเพอ

การทองเทยวเชงนเวศ

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 7

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง8

วงศผเสอขาวเหลองหรอหนอนกะหลำ

วงศผเสอขาหนาพ

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 9

3. มด

มดมบทบาทสำคญใน

การดำรงไวซงความสมดลตาม

ธรรมชาตในระบบนเวศ เนองจาก

มดมบทบาทและหนาทในหลายๆ

ดาน มดโดยสวนใหญมบทบาท

เปนผลาหรอกนซากสตว บางชนด

มการพงพาอาศยอยรวมกบพช

และสตวอน มดสามารถใชเปนดชนในการประเมนความหลากหลายหรอ

ตรวจสอบการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอม (Alonso et al., 2000)

2. ผเสอกลางคนบางกลม

ผเสอหางยาวตาเคยวปกลายหยก ผเสอหางยาวสตาปกลายตรง

ผเสอกลางคนคางคาวธรรมดา Lyssa zampa

ผเสอกลางคนคางคาวปกษใต Lyssa menoetius

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง10

4. ดวงมลสตว

มความสำคญในการเปนผทพทกษความสะอาด ทำหนาทกนซาก ไมวา

จะเปนมลสตว เศษซากพชทเนาเปอย ผลไมเนา ซากสตวตาย มบทบาทในการ

ชวยปรบปรงดน กอใหเกดการหมนเวยนของธาตอาหารในดนซงเปนผลด

ตอพชในปาเชนเดยวกบมดและปลวก นอกจากนยงชวยกระจายเมลดพนธพช

ทตดมากบมลสตวใหกลบลงสพนดนไดอกครง

ดวงขควายเขาช ดวงคางคกขายาวหนวดเหลอง

ดวง Copris sp. ดวง Onthophagus sp.

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 11

5. ดวงเขยวกาง

6. ดวงกวางและดวงแรด

ดวงกวางดาว

ดวงคมยราฟ Prosopocoilus (Cladognathus)

giraffa

ดวงคมกระทงดำใหญ Dorcus antaeus

ดวงคมเคอรวเดนส Dorcus curvidens

กวางดาวแพร Cheirotonus parryi

กวางดาวแพร Cheirotonus parryi

กวางดาวเกสทรอย Cheirotonus gestroi

ดวงคมฟนเลอยใต Serrognathus titanus

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง12

กวางหาเขา Eupatorus gracilicornis

กวางสามเขาเขาใหญ Chalcosoma atlas

ดวงกวาง

ดวงกวาง

กวางสามเขาจนท Chalcosoma caucasus

กวางชน Xylotrupes gideon

กวางหกระตาย Eupatorus birmanicus

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 13

7. ดวงหนวดยาว

ดวงหนวดยาว ลกษณะทใชในการจดจำแนก คอ หนวด

เปนแบบเสนดาย เรยวยาว ความยาวของหนวดจะมากกวาลำตวถง

0.5-2 เทา ลำตวยาวตงแต 2-60 มลลเมตร ดวงหนวดยาวสวนใหญ

ในระยะตวออนเปนหนอนเจาะเนอไม ซงเปนอนตรายตอตนไม ตวเตมวยหากน

ตอนกลางคนโดยเจาะเนอไมหรอกดกนรากตนไม บางชนดซอนตวเวลากลางวน

ในรของตนไมและตามกงกาน แตบางชนดกชอบออกมาบรเวณทมแสงแดด

ซงคนไทยเรยกวา “แมลงแมแดด” และ “แมลงแมฝน” ซงดวงชนดนจะชอบออก

มาเดนหรอบนเวลาฝนตก

8. ดวงเสอ

ดวงเสอมหลายชนด มสสนฉดฉาดสะดดตา บางชนดมสแดง

นำเงน เขยว บางชนดมสเหลองและดำ ดวงเสอเปนแมลงนกลาท

นากลว มนมเขยวยาวโคง นสยดราย ขายาว วงไดเรว ตวออนของ

ดวงเสอกดรายไมแพตวเตมวย ดวงเสอวางไขในดน ตวออนทฟก

ออกมาจะขดโพรงลกลงไปถง 60 เซนตเมตร และรอเหยออยใน

โพรง เมอพนดนสนสะเทอนแมเพยงเลกนอยมนจะรบพงออกมา

และลากเหยอลงไปกนในโพรง (วกพเดย สารานกรมเสร)

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง14

ขนตอนและวธการสำรวจแมลง

การสำรวจความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง เพอใหมทกษะและ

เกดความรเกยวกบแมลงในพนทปาของชมชน โดยการเขาไปสำรวจในพนทนน

ตองมความตอเนองและสมำเสมอ เพอทชมชนจะไดรขอมลวาพนทของตนเองม

แมลงอะไรอาศยอยบาง มความสมพนธอยางไรกบปาไมและตวเรา ซงจะเปน

ขอมลเบองตนททำใหชมชนทราบถงจำนวนและชนดพนธของแมลง เพอทจะนำ

ขอมลเหลานนมาใชประโยชนในการวางแผนจดการทรพยากรความหลากหลาย

ทางชวภาพดานแมลงของชมชน

ขนตอนการสำรวจ

ศกษาขอมลในพนทเชน แผนท ทบทวนเอกสาร ตรวจสอบเครองมอ

จดหา ผรภมประเทศในชมชนฯลฯ สำรวจในปา เชน แตงกายรดกม คดเลอก

พนทหรอเสนทางเดนปา สำรวจ เกบตวอยาง ถายรป จบพกดภมศาสตร ฯลฯ

จดทำขอมลและรายงานผล เชน จดกระทำกบตวอยาง สอบถามขอมลท

ยงไมครบ สรปตามแบบ สคล. ม 1 สคล. ม 2

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 15

แบบบนทกความหลากหลายทางชวภาพแมลง

............................................................................... ........................................................................... ............................. ................. ................

…………………………........................……… ……………………….................

..................................................................... ..............................................................................................

............................... .............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( )

( ) ( ) ( ) ...................................................................................... ......................................................................

............................................................................ ........................................................................ / / (Class/Order/Family)................................................................................................................................

/ ( ). ( ). / ......... ( ). ... ....... . ( ). ( ). / ( ). ............................

( ). ( ). ( ). ( ). / / / ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ..........................

.............................................................. ............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) .........

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ........................................... ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ..................................... ( ) ( ) ( ) ............. ( )

....................................................................... ............................................................................ ( 1 )

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

.................................................................................................................... ........................................

...........................................................................

.............................................................. ............................ .................

- .1

แบบ สคล. ม 1

............................................................................... ........................................................................... ............................. ................. ................

…………………………........................……… ……………………….................

..................................................................... ..............................................................................................

............................... .............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( )

( ) ( ) ( ) ...................................................................................... ......................................................................

............................................................................ ........................................................................ / / (Class/Order/Family)................................................................................................................................

/ ( ). ( ). / ......... ( ). ... ....... . ( ). ( ). / ( ). ............................

( ). ( ). ( ). ( ). / / / ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ..........................

.............................................................. ............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) .........

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ........................................... ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ..................................... ( ) ( ) ( ) ............. ( )

....................................................................... ............................................................................ ( 1 )

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

.................................................................................................................... ........................................

...........................................................................

.............................................................. ............................ .................

- .1

............................................................................... ........................................................................... ............................. ................. ................

…………………………........................……… ……………………….................

..................................................................... ..............................................................................................

............................... .............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( )

( ) ( ) ( ) ...................................................................................... ......................................................................

............................................................................ ........................................................................ / / (Class/Order/Family)................................................................................................................................

/ ( ). ( ). / ......... ( ). ... ....... . ( ). ( ). / ( ). ............................

( ). ( ). ( ). ( ). / / / ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ..........................

.............................................................. ............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) .........

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ........................................... ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ..................................... ( ) ( ) ( ) ............. ( )

....................................................................... ............................................................................ ( 1 )

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

.................................................................................................................... ........................................

...........................................................................

.............................................................. ............................ .................

- .1

............................................................................... ........................................................................... ............................. ................. ................

…………………………........................……… ……………………….................

..................................................................... ..............................................................................................

............................... .............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( )

( ) ( ) ( ) ...................................................................................... ......................................................................

............................................................................ ........................................................................ / / (Class/Order/Family)................................................................................................................................

/ ( ). ( ). / ......... ( ). ... ....... . ( ). ( ). / ( ). ............................

( ). ( ). ( ). ( ). / / / ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ( ). ..........................

.............................................................. ............................................................................. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) .........

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ........................................... ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ..................................... ( ) ( ) ( ) ............. ( )

....................................................................... ............................................................................ ( 1 )

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

.................................................................................................................... ........................................

...........................................................................

.............................................................. ............................ .................

- .1

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง16

บญชรายชอแมลง

- .2

แบบ สคล. ม 2

ลำดบ

ท

ชอสามญ

ไทย องกฤษ

ชอ

วทยาศาสตร

การใช

ประโยชน วงศ ภาพถาย

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 17

เครองมอในการสำรวจ

กลองถายรป

จพเอส

คมอในการจำแนกชนดของแมลง

แบบ สคล. ม 1

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง18

วธการสำรวจ

การสำรวจแมลงโดยกบดก

กบดกแมลง หมายถง อปกรณทประดษฐขนมาเพอใชดกหรอลอให

แมลงเขาไปตดในกบดก เพอสะดวกสำหรบการเกบหรอจบ โดยถกออกแบบ

ตามพฤตกรรมและแหลงทอยอาศยของแมลง

1. กบดกสำหรบแมลงผสมเกสร เชน ผง ตอ แตน ผเสอ และแมลงวน

กบดกมง (Malaise Trap)

กบดกมลกษณะเปนฉากผาสดำ เมอแมลงบนมาชนฉากผาแลว แมลง

สวนหนง เชน ดวงขนาดใหญ จะตกสพนดนและลอดกบดกไปได แตแมลงสวน

หนงจะบนขนทสงเพอหาทางออกบรเวณจดทสงทสดของกบดก โดยจะทำชอง

ไวสำหรบใหแมลงเดนเขาไปทขวดดกแมลงสวนทอยดานบน และตกลงมายง

ขวดทประกบอยดานลางซงบรรจแอลกอฮอล 70%

การเลอกพนท

กบดกมงตองเลอกสถานททไมทบหรอรก มชองทางบนของแมลง

อยใกลแหลงนำ ไมอยตดทางเดน

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 19

สวนประกอบ

1. ผามงตาขายละเอยดสดำ และสขาว กวาง 160 ซม. สง 105 ซม. และ

ความสงของดานทมขวดบรรจแอลกอฮอล 185 ซม.

2. ขวดพลาสตกดกแมลง 2 ขวด โดยมฝาของทงสองขวดตดกนเพอใหสามารถ

ลอคขวดใหตดกนและขวดดานลางจะเจาะชองสำหรบใหแมลงบนเขาได

3. หลกไมสำหรบยดโครงสรางของกบดก และหมดไมสำหรบตรงกบดก

4. เชอกสำหรบมดและยดกบดก

วธการ

ตดตงกบดกบนพนดนใหสงจากพนดน 5-10 ซม. โดยเลอกพนททม

ลกษณะคอนขางโลงไมทบหรอรกจนเกนไป มชองสำหรบใหแมลงสามารถบน

ผานไดอยางสะดวก ไมมสงกดขวาง เชน หญาหรอตนไมบดบงทางบน และอย

ใกลแหลงนำ เนองจากแมลงสวนใหญอาศยอยบรเวณทชมชน นำแอลกอฮอล

70% ใสในขวดดกแมลงปรมาณ 2-3 นว

การเกบตวอยาง

1 สปดาห/ครง

ถอดขวด

กรองแมลง

ใสปายประจำตวแมลง

เตมแอลกอฮอล

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง20

2. กบดกสำหรบดวงขนาดใหญ เชน ดวงกวาง และดวงมลสตว

กบดกบนชน (Flight intercept trap)

แมลงในกลมนมนำหนกตวคอนขางมาก เมอบนมาปะทะตาขาย

ไนลอนทเปนสดำขาของดวงจะไมสามารถเกยวกบตาขายได จงรวงลงสภาชนะ

ทรองรบ

การเลอกพนท

สถานทตองไมทบไมรก มชองทางการบน อยใกลแหลงนำ ไมอยตด

ทางเดน และเปนพนทราบ

สวนประกอบ

1. ตาขายไนลอนสดำขนาด 1.5x2.4 ม. พรอมหลงคา

2. ผาใบสำหรบปพนขนาด 2.6x1.0 ม. และถาด

ใสนำสบ เพอรองรบแมลงทจะตกลงไป

กบดกบนชน

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 21

วธการ

1. ตดตงกบดกในพนททคอนขางโลง มชองทางใหแมลงบนผาน และม

ความชน พนทคอนขางเรยบ

2. กางกบดกขวางทางบนใหสงจากพนดนประมาณ 10 ซม. สวนหลงคา

ผาใบหางจากขอบจอผา 30 ซม.

3. ปพนดวยผาพลาสตก วางถาดทใสนำสบความเขมขน 20 % ไวทฐาน

ของกบดก

4. ใชเวลาวางกบดกเปนเวลา 3-7 วน

การเกบตวอยาง

กรองแมลง

ลางดวยนำเปลา

บรรจถง

ใสปายประจำตวแมลง

เตมแอลกอฮอล

ไมควรเกน 24 ชม.

3. กบดกสำหรบผเสอกลางคน ดวงบางชนด เพลย ชปะขาว

กบดกแสงไฟ

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง22

กบดกแสงไฟ (Light traps)

ผเสอกลางคนและแมลงบางกลมจะมพฤตกรรมเขาหาแสงไฟ โดย

เฉพาะทมแสงในชวงคลนสน ประมาณ 380 nm ซงกคอ ในชวงทเรยกวา UV-A

สวนประกอบ

หลอดไฟ ทใชบอยคอ หลอดแบลคไลท ขนาด 20 หรอ 40 วตต ทใช

ในการลอแมลงโดยทวไป หรอหลอดแสงจนทร (Mercury vapour lamp)

ขนาด 125 วตต ซงเปนหลอดทผลตลำแสงทมชวงคลนสน คอ อลตราไวโอเลต

ทแมลง โดยเฉพาะผเสอกลางคนสามารถรบรไดอยางด

ฉากผาสขาวซงมขนาด 1.2x1.5 ม. หรอ 2x2 ม.

วธการ

ขงฉากผาสขาวใหตงในแนวดง หรอแนวนอนแลวแตวตถประสงค

แลวแตพนท นำหลอดไฟแขวนบนฉากผา เปดไฟตงแต 18.00 น. เปนตนไป

การเกบตวอยางจะตองเตรยมขวดแมลงขนาดเลก เพอเกบและฆาแมลงทนท

ไมควรใสแมลงในขวดเดยวกนหลายตว เพราะจะทำให

ตวอยางแมลงเสยหาย บางครงจะใชผาสขาวขนาดเลก

ปรองดานลางฉากผาสขาวอกท เนองจากแมลงบางตว

บนมาเลนไฟ แลวไมสามารถเกาะทฉากผาได กจะ

ตกลงไปทผาขาวทรองอยดานลาง และยงเปนการสะดวกใน

การเกบตวอยางดวย

การเลอกพนท

ดแหลงกำเนดไฟ พนทไมทบไมรก มชองใหแสงไฟสาดออก ใกลแหลงนำ

การเกบตวอยาง

เกบคนละ 2 ครง เลอกเวลาเกบ หากลมแมลงทศกษา เกบแมลง เตม

แอลกอฮอล บนทกขอมล

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 23

ตารางบนทกขอมลกบดกแสงไฟ

วนท ผ เกบ จานวนตว

หมายเหต 22.00 น. 06.00 น.

1 2 (ดวง) 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

ตารางบนทกขอมลกบดกแสงไฟ ทองท...................................................... ดกพ ................................ประจาเดอน.....................................

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง24

4. กบดกสำหรบแมลงทอาศย และหาอาหารอยบนพนดน เชน มด ดวง

ปลวก แมลงสาบ

กบดกหลมตก (Pitfall Trap)

แบบไมใชเหยอลอ (Unbait)

กบดกหลมตกทมเฉพาะสารละลายใชดกแมลงทเดนผานไปมา

แบบใชเหยอลอ (Bait)

กบดกหลมตกทมเหยอลอ เชน ปลาหมก เนอสตว มลสกร มลวว

มลควาย ภาชนะในหลมตกทมสารละลาย เมอแมลงมากนเหยอจงตกลงไปแลว

ไมสามารถบนหรอปนขนมาได

สวนประกอบ

ถวยพลาสตก ขนาดเสนผาศนยกลาง ประมาณ 9-10 ซม. ลก 15 ซม.

สารละลายเอทธลนไกลคอล 20 % (Ethylene Glycol 20%) หรอนำหลอเยน

เครองยนต หรอใชนำสบ 5 % กไดเชนกน แตจะตองไมมกลนเหยอ ขนอยกบ

วตถประสงคและกลมแมลงเปาหมาย เชน หากตองการดวงมลสตว จะตองใช

เหยอทเปนมลของสตว โดยเฉพาะมลของสกร จะดงดดไดดกวา มลวว มลควาย

หากตองการศกษากลมแมลงทวไปทหากนบนพนดนกไมจำเปนตองใชเหยอ

แผนพลาสตกสามเหลยมหรอสเหลยม ทมขนาดกวางและยาวกวา

ปากถวยพลาสตก

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 25

วธการ

ขดหลมใหมขนาดพอเหมาะกบถวยทจะใช กลบดนรอบถวยใหดน

เสมอกบปากถวย ใสสารละลาย 20 % เอทธลน ไกลคอล ประมาณ 1/4 ของถวย

ตงทงไว 1-5 วน กบดกใชเหยอ เชน เนอหรอปลาหมกทมกลน ใหใชลวดแขวน

เหยอใหเหยออยตรงกลางของถวย ตงกบดกทงไว 1-5 วน

กบดกดวงมลสตว เปนกบดกทดดแปลงมาจากขวดพลาสตกขนาด

980 มล. ตดเอาสวนคอขวดออกใชเปนกรวยวางปดปากขวด ขดหลมสำหรบ

วางกบดกลกประมาณ 15 ซม. วางกบดกใหปากขวดเสมอพนดน ใสเหยอมล

สกรสดปรมาณ 70 กรม ตงทงไว 1-5 วน

การเลอกพนท (Bait and Unbaiy)

ทกสภาพพนท

ควรวางเปนระบบ เชน 100 x 100 ม.

หลกเลยงทางนำไหล

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง26

กบดกวงเคลอร (Winkler method)

เปนอปกรณทใชแยกแมลงตางๆ ใหออกจากดนและเศษซากใบไม

บนดน โดยแมลงในดนจะพยายามแทรกตวหนลงไปในดนใหลกเทาทจะทำได

ซงดานลางของกบดกจะมขวดบรรจแอลกอฮอลรองรบอย เมอแมลงหนลงมา

ทางดานลาง จะตกลงสขวดทอยดานลาง

สวนประกอบ

ถงผารปสเหลยม กวาง 27 ซม. ลก 41 ซม. ใชเหลกเสน

ขนาด 2 หน เปนโครงเพอใหคงรปรางได สวนปลายทงสอง

ดานรวบเขาหากนดานลางเยบใหสอบแคบเขาหากน ทำหรด

ทปลายสำหรบมดขวดบรรจแอลกอฮอล เพอรองรบแมลง

ขวดบรรจแอลกอฮอล 70% สำหรบรองรบแมลง

ทหลนจากถงตาขาย

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 27

วธการ

ใสถงตาขายและแขวนไวภายในวงเคลอร ซง

1 วงเคลอรสามารถใสถงตาขายไดมากกวา 1 ถง ปลายข

องถงวงเคลอร ใสขวดแอลกอฮอล 70% ไว นำไปแขวน

ไวในทลมสงบ เปนเวลา 3 วน แมลงจะตกลงในขวด

แอลกอฮอลจนหมด นำแมลงทไดลางดวยแอลกอฮอล

70% จนสะอาด นำไปดองในแอลกอฮอล 70% เพอคด

แยกตอไป

การเกบขอมล

ตงกบดกทงไว 3-7 วน

การแยกแมลงจากเศษซากพช

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง28

การแยกแมลงจากเศษซากพช

รอนซากพชแลวนำไปใสในอปกรณแยกแมลง เพอใหแมลงออกมาจาก

ซากพชแลวตดในกบดก

ถงรอนแยกแมลง

ใชแยกแมลงจากดนหรอใบไม ดวยการรอนแบบหยาบๆ แมลงจะรวง

ตกลงในถงผาทอยดานลางของตะแกรงรอนพรอมดนและเศษใบไมขนาดเลก

สวนประกอบ

ถงตะแกรงรอนใชผาหนาเยบเปนถงกลม ปากถงขนาดเสนผาศนยกลาง

30 ซม. ปลายสอบลงและมหรดสำหรบมดขอบ ดานบนใสเหลกเสนเปนขอบ

และมทจบยนออกมา สวนตะแกรงรอนมขนาดเสนผาศนยกลาง 30 ซม. รของ

ตะแกรงมขนาด 1 x 1 ซม. มดามจบยนออกมาเชนเดยวกน ดานลางมหวง

เหลกเสนผาศนยกลางประมาณ 10 ซม. ถงตาขายขนาด 2 มม. เยบในถง

ขนาด 27 x 36 ซม. ใชสำหรบใสดนหรอเศษใบไม เพอนำไปแขวนไวภายในถง

วงเคลอร (Winkler sac)

วธการ

วางแปลงขนาด 1 x 1 ม. เกบรวบรวมหนาดนและเศษใบไม ลงในถง

รอน ซงมดปลายดานหนงไว ทำการรอนเพอใหแมลงและดนทมขนาดเลกกวา

1 ซม. ตกลงไป แลวจงคลายปมทผกไวออก นำดนและเศษใบไมทไดจากการ

รอนใสถงตาขายเพอนำไปแยกแมลง โดยใชอปกรณแยกแมลงแบบวงเคลอรตอไป

(กรณนำกลบมาแขวนทสำนกงาน จะบรรจลงถงผาดบขนาด 45 x 65 ซม.)

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 29

การเลอกพนท

ทกสภาพทมเศษซากพช (Litter)

หลกเลยงเศษซากพชทมความชนสง

หลกเลยงพนททเปนจอมปลวก

การเกบตวอยาง

เท Litter ใสถาด

ตก Litter ใสถงเหลอง

แขวน Litter ในถง Winkler

เตม แอลกอฮอลใสขวด

ทำปายประจำตวแมลง

2-3 วน เกบแมลงในขวด

ชอสถานท ..................................................................

ตำแหนง : พกด ........................................................

ชดอางอง ....................................................................

วนทวาง ......................................................................

วนทเกบ ......................................................................

ปายประจำตวแมลง (Label)

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง30

5. การใชสวงจบแมลงสำหรบแมลงกลมผเสอกลางวน

อปกรณ

สวงใชสำหรบจบผเสอ

ซองใสผเสอ เพอเกบตวอยางผเสอ

กลองถายรป

สมด ปากกา ดนสอ

หนงสอคมอผเสอ เพอใชจำแนกผเสอเบองตน

วธการ

กำหนดเสนทางในการสำรวจ ควรพจารณาหรอกำหนดเสนทางให

สามารถจบผเสอทอาศยอยในบรเวณปาไดอยางทวถง การจบผเสอนอกเสนทาง

ดานซายและขวาดานละไมเกน 5 เมตร

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 31

กำหนดระยะเวลาในการสำรวจ การจบผเสอในแตละครงควรเรม

ตงแตเวลา 10.00 น-12.00 น. เนองจากเปนชวงเวลาทพบผเสอไดมากและผเสอ

บนอยในระดบตำจงสามารถใชสวงจบไดงาย

การเกบตวอยางผเสอ เมอจบผเสอไดแลว ตองทำใหผเสอสลบโดย

การใชมอบบบรเวณหนาอกของผเสอประมาณ 15-20 วนาท สงเกตไดวาผเสอ

จะอยนง เมอผเสอสลบแลวนำผเสอเกบใสซองพบเปนรปสามเหลยม

การบนทกขอมลเมอเกบตวอยางผเสอไดทกครง ไวทซองใสผเสอ ดงน

ชอพนทปาทจบผเสอ

วน / เดอน / ป ททำการสำรวจ

เวลา ทจบผเสอ

ชอผจบ

การจบผเสอเมอครบเวลาทกำหนดแลวใหหยดทนท ในกรณทเวลายง

ไมหมดแตเดนมาถงจดเรมตน ใหเดนซำเสนทางเดมจนถงเวลาทกำหนด

นำผเสอทไดทงหมดจำแนกชนดเบองตน โดยใชคมอจำแนกผเสอ หรอ

สงใหผเชยวชาญตรวจสอบ

ในการเกบขอมลผเสอ ควรเกบขอมลพนทละ 1 ครง ตอ 1 เดอน

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง32

การเกบขอมลปลวก

อปกรณ

1. ขวดบรรจแอลกอฮอล 80%

2. คมปากแหลม

3. มด

4. ถาด

5. กระดาษบนทกขอมลประจำตวแมลง

วธการ

1. กำหนดเสนทางสำรวจ โดยพจารณาในพนทปาทสามารถพบปลวกได

2. เมอพบบรเวณทคาดวาปลวกอาศยอยใชจอบหรอมดเขย หรอขดเอาดน

เศษใบไมผมาเคาะคดแยกในถาดหรอกระบะ เพอหาปลวกวรรณะทหาร

3. เมอพบปลวกวรรณะทหารใชคมปากแหลมจบปลวกใสขวดทบรรจ

แอลกอฮอล 80% ไวจดละ 1 ขวด โดยเกบตวอยางปลวกจดละไมเกน

20 ตว ซงปลวกวรรณะทหารจะมลกษณะหวทใหญและมองเหนฟนกราม

ชดเจน เมอเปรยบเทยบกบวรรณะปลวกงาน

4. บนทกขอมลการพบปลวก คอ วน เดอน ป ชอพนทปา ลกษณะทพบของ

แตละขวดใหเรยบรอย

5. นำตวอยางปลวกทไดจำแนกชนดโดยใชคมอหนงสอเรองปลวก หรอสงตวอยาง

ใหผเชยวชาญจำแนกตอไป

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 33

ตวอยางผเสอกลางวน

ผเสอหางรวขาวใหญ Neomyrina nivea

ผเสอหางคสเงน Ancema blanka

ผเสอหนอนคนธรรมดา Catopsilia pomona Fabricius f.catilla

ผเสอเณรธรรมดา Eurema hecabe (Linnaeus)

ผเสอลายเสอฟาสคลำ Ideopsis vulgaris contigua

(Butler Talbot)

ผเสอหนอนมะนาว Papilio demoleus Wallace

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง34

ตวอยางผเสอกลางคน

ผเสอจรวด Acherontia styx medusa Moore

ผเสอเหยยวบอนยกษ Theretra nessus

ผเสอจรวด Thyas coronata (Fabricius)

ผเสอจรวด Agrius convolvuli (Linnaeus)

ผเสอจรวด Clanis titan Rothschild & Jordan

ผเสอจรวด Theretra latrellii

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 35

ตวอยางดวง

ดวงแรดมะพราว Oryctes rhinoceros Linnaeus

แมลงนน Apogonia sp.

ดวงหนวดยาวหนวดแบนยอย Rhytidodera grandis Thomson

แมลงนนเขยวธรรมดา Anomala grandis Thomson

ดวงบาหนามจดนนดำ Batocera rufomaculata (Degeer)

ดวงหนวดยาวกำมะถน Celosterna pollinosa sulphurea

(Heller)

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง36

ตวอยางดวง

แมลงเหนยง Hydrophilus bilineatus

Cashimirensis

ดวงดง Cybister sp.

ดวงหนวดปมจดเหลองดำ Aristobia approximator

คมอการเรยนรดวยตนเองของชมชน ดานความหลากหลายทางชวภาพดานแมลง 37

เอกสารอางอง

พสทธ เอกอำนวย. 2551. แมลงปกแขงในประเทศไทย (พมพครงท 2).

บรษท อมรนทรพรนตง แอนดพบลชชง จำกด, กรงเทพฯ. 495 น.

สรชย ชลดำรงคกล. 2553. บนทกผเสอ. สำนกวจยการอนรกษปาไมและ

พนธพช กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช. 286 น.

Alonso, L.E. , Kaspari, M. and Agosti, D. 2000. Ants as indicator of

diversity and using ants to monitor environvimental change. In

Agosti, D. , Alonso, L.E. , Majer, J.D. and Schultz, T.R. (eds),

Ant: Standard Method for Measuring and Monitoring

Biodiversity. Smithsonian Institution Press, Washington.

คณะผจดทำ ดร.สรางคเธยรหรญ

นายธานพนแสง

นายนพพรตงจตตงาม

นางสาววรณาสมพรวงศ

นางสาวนรดาแปนนางรอง

นางสาวอจฉราภรณประเสรฐผล

ออกแบบรปเลม นางสาวนรดาแปนนางรอง

นายกองเกยรตแกวมหากาฬ

พมพครงท 1 กนยายน2553

จำนวน1,000เลม

พมพท โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย

โทร.0-2525-4807-9โทรสาร0-2525-4855