Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez

7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez

1/158

T.C.SAKARYA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLI DEVLETNN KURULU DNEMNDEABDALN-I RUM (1300-1400)

YKSEK LSANS TEZ

HAM AHN

Enstit Anabilim Dal : TARH

Enstit Bilim Dal: : ORTAA TARH

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Mustafa DEMR

NSAN - 2001


2/158

T.C.

SAKARYA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLI DEVLETNN KURULU DNEMNDERUM ABDALLARI (1300-1400)

YKSEK LSANS TEZ

HAM AHN

Enstit Anabilim Dal : TARH

Enstit Bilim Dal: : ORTAA TARH

Bu tez ..../..... 200 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii/Oyokluuile kabul edilmitir.

...................................... ...................................... ...................................

Jri Bakan Jri yesi Jri yesi

NDEKLER


3/158

KISALTMALAR...........................................................................................................IV

ZET...............................................................................................................................VI

SUMMARY...................................................................................................................VII

NSZ ........................................................................................................................VIII

GR .......................................................................................................................... 1

I. BLMTARHSEL ARKA PLAN: TRKLERN SLAMA GRMESNDEN OSMANLI

DEVLETNN KURULUUNA KADAR DN HAYATA GENEL BR BAKI VE

ABDALAN-I RUM DNCESNN TEMELLER ................................................ 6

I.1. TERMNOLOJ ......................................................................................... 6

I. 1. 1. Abdal ....................................................................................... 6

I. 1. 2. Ahi ............................................................................................. 7

I. 1. 3. Ana ............................................................................................ 8I. 1. 4. Alp-Alp-Eren ............................................................................... 8

I. 1.5. Baba ............................................................................................. 9

I. 1. 6. Dede............................................................................................. 9

I. 1. 7. Pir................................................................................................ 10

I. 2. TRKLERN SLAMA GR VE LK FAALYETLER.................... 11

I. 3. BYK SELUKLU DEVLET ZAMANINDA DN HAYAT............. 13

I. 4. AHMED YESEV HAYATI VE ETKLER .......................................... 17

I. 4. 1. Hayat ....................................................................................... 17

I. 4. 2. Tesirleri........................................................................................ 21

I. 5. ANADOLU SELUKLULARI ZAMANINDA DN HAYAT............... 24

1.5.1. Siyasi Duruma Genel Bir Bak ................................................. 24

I. 5. 2. Babailer syan .......................................................................... 27

I. 5. 2. 1. Babailer syannn Sebepleri ..................................... 27

I. 5. 2. 2. syann Balamas ve Gelimesi ............................... 28I. 5. 3. Mevlana Celaleddin Rumi ......................................................... 32


4/158

I. 5. 4. ems-i Tebrizi ............................................................................ 38

I. 5. 5. Sadreddin Konevi........................................................................ 40

I. 5. 6. Evhadddin Kirmani................................................................... 40

I. 5. 7. Fahreddin Iraki. .......................................................................... 42

I. 5. 8. eyh Necmddin Daye ............................................................. 42

I. 5. 9. Hac Bekta Veli ........................................................................ 43

I.5. 10. Yunus Emre ............................................................................. 49

II. BLM

OSMANLI DEVLETNN KURULU DNEMNDE RUM ABDALLARI (1300-1400)

............................................................................................................................ 53

II. 1. SYAS VE KLTREL HAYAT......................................................... 53

II. 2. RUM ABDALLARI HAKKINDA GENEL BLGLER........................ 57

II. 2. 1. Rum Abdallarnn Genel zellikleri ....................................... 58

II. 2. 2. lk Osmanl Sultanlaryla likileri............................................. 62

II. 3. KUMRAL ABDAL ................................................................................. 67

II. 4. DOLU BABA......................................................................................... 69

II. 5. ABDAL MURAD..................................................................................... 71

II. 6. ABDAL MEHMED ............................................................................... 74

II. 7. KARACA AHMED ................................................................................ 76

II. 8. GEYKL BABA ..................................................................................... 79

II. 9. ABDAL MUSA SULTAN ..................................................................... 85

II. 9. 1. Hayat .................................................................................................. 85

II. 9. 2. Kiilii.................................................................................................. 91

II. 9. 3. Bektailikteki Yeri................................................................................ 93

II. 9. 4. Abdal Musa Trbesi ve Tekkesi ............................................... 94II. 9. 4. 1. Trbesi ..................................................................... 94

II. 9. 4. 2. Tekkesi ..................................................................... 96

II. 9. 5. Talebeleri ................................................................................. 98

II. 9. 5. 1. Kaygusuz Abdal .................................................... 98

II. 9. 5. 2. Budala Sultan ......................................................... 100

II. 9. 6. Abdal Musann Etkileri ........................................................ 101

II.10. POSTNPU BABA ............................................................................. 105


5/158

III. BLM

OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDA ETKL OLAN DER DN EVRELER

.............................................................................................................. 107

III. 1. BACYAN-I RUM ............................................................................... 107

III. 2. GAZYAN-I RUM .............................................................................. 111

III. 3. AHYAN-I RUM ................................................................................ 117

SONU ....................................................................................................................... 125

BBLYOGRAFYA ................................................................................................... 128

KISALTMALAR

a. g. e. : Ad geen eser

a.g.mk.: Ad geen makale

a.g.t.: Ad geen tez

ALHFD: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi


6/158

Bknl: Bakanl

Bsm: Basm

C. : Cilt

ev: eviren

DA : Diyanet slam Ansiklopedisi

DTCFD : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

EI : Encsklopedia of Islam 2. Bask

FFD : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

Haz: Hazrlayan

A : slam Ansiklopedisi

MEB: Milli Eitim Bakanl

TDA : Trk Dnyas Aratrmalar

TED: Tarih Enstits Dergisi

Terc: Tercme

TFA: Trk Folklor Aratrmalar

THEA : Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi

TTK: Trk Tarih Kurumu

S. : Say

ss.: Sayfa Says

Sad: Sadeletiren

SAFEFD: Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Dergisi

Y : Yl

Yay: Yaynlayan


7/158

ZETAkpaazde Tarihinde Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan drt unsurdan bahsedilir.

Bu unsurlar, Ahiyn- Rum, Baciyn- Rum, Gaziyn- Rum ve Abdaln- Rumdur. Bu

unsurlar uc blgesinde yeni kurulmakta olan Osmanl Devleti ierisinde etkili olmular,savalara katlmlar, yeni fethedilen blgelere, ssz yol geitlerine veya da balarna

yerleerek bu blgelerde yerleik yaamn temellerini atmlardr. Bunun yannda yerletikleri

blgelerde Trk ve slam nfuzunun artmasna da katk saladklar phesizdir.

Osmanl Devletinin kurulmasnda etkili olan zmrelerden birisi ve belki de en nemlisi

Abdaln- Rum zmresidir. Rum Abdallar deiik yaam tarzlar ve dnyaya alayc bakan

tavrlaryla ve slam dinini gebe yaam tarzyla badatrarak yaamalaryla dikkati

ekerler. Rum Abdallar Osmanl Devletinin kuruluuyla birlikte Osmanl lkesine gelerek

fetih hareketlerine girimiler ve Osmanl sultanlaryla yakn ilikiler kurmulardr. Rum


8/158

Abdallarnn kkeni Ahmed Yeseviye kadar uzanr. Orta Asyada gebe topluluklar

arasnda slam yayan Hoca Ahmed Yesevinin Anadoludaki temsilcileri Kalenderi,

Haydari, Yesevi, Cavlaki, Vefai, Babai gibi isimlerle adlandrlan Trkmen Babalardr.

Mool stilasndan kaarak Anadoluya yerleen bu derviler 1240 ylnda Anadolu Seluklu

idaresine kar Babailer syann kardlar. syandan sonra Anadolunun eitli blgelerine

kendi fikirlerini yaydlar. Bunlarn en nemlisi phesiz Hac Bekta Velidir.

Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan Rum Abdallar arasnda Osman Gazinin

kaynpederi eyh Edebaliyi, arkada Kumral Abdal, Orhan Gaziye devletinin uzun

mrl olaca mjdesini veren Geyikli Babay sayabiliriz. Hac Bektan halifesi ve

Bektailiin kurucusu Abdal Musa, kendilerine has kerametleriyle tannan Abdal Murad,

onun olu Abdal Mehmed, Postinpu Baba, Karaca Ahmed, Dolu Baba Osmanl Devletinin

kuruluunda etkili olan Rum Abdallarndandr. Bunlar etkisi gnmze kadar devam etmitir.

Rum Abdallarndan baka, Fatma Bac tarafndan kurulan Baciyan- Rum, Ahi Evrann

kurduu esnaf tekilat niteliindeki Ahiyan- Rum ve ilk Osmanl Sultanlarnn silah

arkadalar Konur Alp, Gazi Abdurrahman, Hasan Alp gibi Alp-gazilerin oluturduu

Gaziyan- Rum devletin kuruluunda pay sahibi glerdir.

SUMMARY

In the chronicle written by Apaazde is spoken of four elements influential at the

foundation of the Ottman State. These are Ahiyan- Rum, Baciyan- Rum, Abdalan- Rum and

Gaziyan- Rum respectively.

These elements became influentful by joining wars, inhabiting new captured areas and

mountainous fields and secured the settled life in the new ihhabited areas. However it is exact

that this elements helped to spread of Turcic and Islamic culture.

One of the elements influential in the foundation period of Ottoman State was the group of

Rum Abdals. Rum Abdals calls attention by their absurd espects, by their Asiatic characters

and nomadic featured. Rum Abdals came in to Anadolu at the foundation period of Ottoman

State and took part in the conquers of Osman Gazi, Orhan Gazi and Murad the second

according to the good relations with them. The origin of this Rum Abdals goes back to

Ahmed Yesevi. The misioners of Ahmed Yesevi that brought Islam into Turkish people of

Cenral Asia were tha Turkman Babas called as Kalenderi, Hayderi, Cavlaki, Vefai, Yesevi,

and Babai.


9/158

The heteredoks dervishes that escaped from Mogols invasion and inhabited into Anadolu

revolted to the Seljukhids. After revolt named Babai they spreaded their ideas by spreading

into a lot of areas. It is exact that the most important of them was Hadji Bektash.

It can be said that, Horasan Erens like eyh Edebali, Kumral Abdal and Geyikli Baba who

said that the Ottoman State would have long life influenced the foundation of the Ottoman

State . Abdal Musa who was the founder of the Bektashi Order and the caliph of Hadji

Bektash, Abdal Murad who was famous for his miracles, his son Abdal Mehmed , Postinpu

Baba, Karaca Ahmed and Dolu Baba were of the Rum Abdals influental in the foundation of

the Ottoman State. The influence of these lasted for the modern times.

The Baciyan- Rum founded by Fatma Bac, Ahiyan- Rum founded by Ahi Evran and the

arm friends of Osman Gazi and Orhan Gazi , Konur Alp, Gazi Abdurrahman, Hasan Alp were

groups that took part in the foundation of the Ottoman State.

NSZ

Osmanl Devletinin kuruluu meselesi hala tam olarakaydnlatlamamtr. Devletin kuruluunda etkili olan

unsurlar deiik nazariyelerle ifade edilmitir. Yaplanbtn almalara ramen Osmanl Devletininkuruluunda etkili olduu bilinen Abdalan- Rum, Ahiyan-

Rum, Gaziyan- Rum ve Baciyan- Rum tekilatlarnnkimlii, Osmanl Devleti iindeki rolleri yeterince

aydnlatlamamtr. Bu almada Osmanl Devletininkuruluunda etkili olan Abdallarn kimliklerini tespit

etmek, Osmanl Devleti iindeki ve gnmzdeki etkileriniincelemek, yaam tarzlarn vurgulamak amacgdlmektedir.

Osmanl Devletinde Rum Abdallar almashazrlanrken Osmanl Kronikleri, Seyahatnameler,Vefayatnameler, Vilayetnameler, ve Ariv Belgelerikullanlmtr. Ayrca, konuyla ilgili yaplan kitap ve


10/158

makale almalar ile gazete yazlarndan dayararlanlmtr.

Rum Abdallar, Osmanl Devletinin Kurulu dnemindeilk Osmanl Sultanlar, Osman Bey, Orhan Bey ve I.Muradla yakn ilikiler kurmular, fetihlere katlmlar,yeni fethedilen blgelere yerleerek Trkl ve slamyaymlardr. Abdallarn kendilerine mahsus bir yaam

tarzlar ve giyim tarzlar vardr. Onlar slam kitabiolmaktan ziyade Orta Asya Trk Dini ile badatrarak

bir sentez haline getirmiler ve kendilerine gre doruolan bu badatrmac slam yaamlar bulunduklarevreye yaymlardr. Abdallar iin Osmanl Sultanlar

tarafndan yaptrlan zaviyeler ilk Osmanl Sultanlarnnonlara verdikleri deeri gsteren eserler olarak kabul

edilebilir.

Burada, almalarmda bana en byk gveni veren,maddi ve manevi desteiyle her dakika yanmda

hissettiim ve bu almay ona borlu olduum kymetlihocam Prof. Dr. Mehmet Alparguya, yksek lisans

eitimim boyunca byk desteini grdm danmanhocam Yrd. Do. Dr. Mustafa Demire, tezimi yazarkenbenden kymetli fikirlerini esirgemeyen hocalarm Prof.Dr. Mustafa Karaya, Do. Dr. Azmi cana, Yrd. Do.

Dr. Ycel ztrke, Ahiler ile ilgili ksmda bykyardmn grdm Yrd. Do. Dr. Mehmet Topal hocama

ve alma boyunca benden yardmlarn esirgemeyenaileme ve arkadalarma sonsuz teekkr ederim.

GR

Konunun Genel Hatlar


11/158

Osmanl Devletinin kurulu dnemi zerinde pek ok aratrma yaplm olmasna ramen,

devletin kuruluunda etkisi olduu bilinen drt unsur (Abdalan- Rum, Gaziyan- Rum,

Ahiyan- Rum, Baciyan- Rum) zerinde yeterli derecede aratrma yaplmamtr. Tezimizin

konusu olan Abdalan- Rum veya Osmanl Devletinde Abdallar konusuyla ilgili almalar

ok azdr.

Rum Abdallarnn kkenini Trklerin slam dinine girmelerine kadar gtrebiliriz. Bunlarn

bu dnemde Abdal adn alp almadklar bilinmiyor. Trkler slam dinine toplu halde 751

ylndaki Talas Savandan sonra girdiler. Ancak bu sava kesin bir gei noktas deildi.

Daha nceki dnemde slam devletleriyle Trk devletleri arasnda siyasi mcadeleler olmu,

Abbasiler devrinde, Trkler hilafet ordusunda grev almlar, bu ekilde uzun sren bir

hazrlk devresi geirilmiti.

751 ylndaki savatan sonra Karahanllar, Gazneliler, bir sre sonra da Seluklular slam

dinini kabul ederek bu dinin en byk yaycs ve koruyucusu oldular. Seluklu Sultan

Turul Bey, Abbasi Halifeliini ii Bveyh Oullarnn basksndan kurtardktan sonra

dnyann ve hilafetin sultan ilan edildi. Yerine geen yeeni Alp Arslan Bizans Devletine

kar kazand Malazgirt Savann neticesinde Anadolunun kapsn Trklere at.

Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklular ve Anadolu Seluklu Devleti, siyasi manada

Snni slamn en byk koruyucusu ve yaycs oldular. Byk Seluklular zamannda Alp

Arslan ve Melikahn vezirliini yapan ran asll Nizaml-mlkn gayretleri neticesinde

Badat, Rey, sfahan gibi ehirlerde kurulan Nizamiye Medreseleri Snni slam inancn

Fatmi ve Bveyhi Devletleriyle Batni Mezhebi emsiyesi altnda ii propagandalarna kar

korumaya alt.

Seluklular dneminde Nizamiye Medreseleri ve Anadolu Seluklular zamannda da saray ve

evresi tarafndan muhafaza edilen kitabi slam, gebe geleneklerini devam ettiren, Trkmen

topluluklar arasnda daha farkl bir ekilde algland. Bunun neticesinde devletin siyasi

ideolojisinden farkl olarak halk arasnda deiik bir ekilde uygulanan slam anlay ortaya

kt.


12/158

slamn farkl anlalmasnn ve dolaysyla konumuz olan Rum Abdallarnn inancnn ve

yaantsnn temelini, yar gebe yaam sren Trk topluluklarnn karakterlerinde aramak

lazmdr. Orta Asya bozkrlarnda iklim ve corafya gerei olarak gebe bir yaam sren

Trkler slam dinine girdiklerinde bu yeni dine eski dinlerinden pek ok motifi de ilave

ettiler. Karahanllar devlet politikas olarak Snni inanc benimserken yerleik yaam

benimsememi olan Trkler blgede ii propagandas yapan ve Samani devletinin kuzey

snrnda yaayan teblicilerden etkilendiler.

Bu arada eyh Yusuf Hemedaninin halifesi Hoca Ahmed Yesevi, gebe Trkmenler

arasnda slam dinini yaymaya balad. Ahmed Yesevi Abdalan- Rumun fikir babasyd. O,

gebeler arasnda dolayor, onlarla birlikte yayor, onlar gibi davranyor bu arada slam

dininin propagandasn yapyordu. Ahmed Yesevi bu ekilde pek ok halife yetitirerek eitli

blgelere gnderdi. Onun etkisiyle mslman olan pek ok Trkmen babas, Orta Asyada

ba gsteren Mool tehlikesi karsnda yurtlarn terk ederek airetleriyle birlikte kendileri

gibi Trkmen olan Seluklu lkesine geldiler. Balangta Byk Seluklu ve daha sonra

Anadolu Seluklu sultanlar bu Trkmen airetlerini paralara ayrarak Anadolunun deiik

blgelerine ve darl-harbe en yakn uclara yerletirdiler. Seluklu Sultanlar bu yerletirme

politikasn kendi saltanatlarn ve mensup olduklar devleti gvence altna almak iin

yapyorlard. Zira, slamiyeti kitabi anlamyla benimsememi olan ve airetleri iinde dini

otoriteyi temsil eden Trkmen ulular hem dini hem de siyasi otorite olarak kabul

gryorlard. Bunun en belirgin rnekleri de Byk Seluklu Sultan Sencerin Trkmenler

tarafndan alkonulmas ve bu olaydan yaklak yz yl sonra 1240 ylnda meydana gelen

Babailer isyanyd.

Hoca Ahmed Yesevi tarafndan Anadoluya gnderilen Trkmenler gittikleri blgeleri

enlendirdiler, slam kltrnn yerlemesi ve yaylmasna katkda bulundular. Bunlarnkendilerine mahsus yaam tarzlar, inanlar ve herhangi bir ekilde denetim altna

alnamamalar dolaysyla sk sk idare ile ihtilafa dtkleri grlyordu. Anadolu Seluklu

devletinde idarenin zayfl, ekonomik bunalmlarn olmas, baz Seluklu sultanlarnn

saltanat uruna Moollarla ibirlii yapmalar vs. gibi sebepler dolaysyla 1240 ylnda Baba

Resulallah adn kullanan Baba shak evresine btn gayri memnun kitleyi toplayarak isyan

etti. Seluklu hkmeti bu isyan bastrmakla beraber etkilerini ortadan kaldramad. 1243

ylnda Moollara kar alnan Kseda malubiyetinden sonra Anadoluda siyasi dengetamamen bozuldu.


13/158

Bu dnem ayn zamanda Anadoluda dini hareketlenmelerin en yaygn olduu dnemdi.

Mevlana Celaleddin, ems-i Tebrizi, Evhadddin Kirmani, Sadreddin Konevi, Fahreddin

Iraki, Hac Bekta Veli, Yunus Emre, Necmddin Daye gibi ahsiyetler Anadoluyu farkl bir

kltrel ve dini havaya brndrdler.

Rum Abdallarnn bu dnemde ya isyana katlm ya da isyana katlanlarn talebesi olmu

kimseler olarak, isyan sonras yaplan kovuturma neticesinde Anadolunun uc blgelerine ve

ucta en etkili beylik olan Osmanl Beylii topraklarna girdiler. 1299 ylnda bamszln

ilan eden Osmanl Beyliinin kuruluunda Kadnck Ana tarafndan temeli atlan Baciyan-

Rum, Kadnck Anann kocas tarafndan temeli atlan Ahiyan- Rum, Alp-Gazilerden oluan,

ganimet ve yurtluk elde etmek amacyla Osmanl fetihlerine katlan Gaziyan- Rum etkili

oldu.

Abdalan- Rum adyla bilinen derviler de devletin kuruluunda nemli bir etkiye sahiptiler.

Yesevi fukarasndan olan ve Seyyid EbuVefa tarikatine bal olup Bursa ve negl

blgesinin iskannda nemli rol oynayan Geyikli Baba, Bektailik tarikatnn kurucusu olan

ve Yesevi dncesinin Anadolunun deiik blgelerinde (Bursa, Aydn, Manisa, Denizli,

Finike, Antalya, Elmal) ve Anadolu dnda, Msrda, halifesi Kaygusuz Abdal vastasyla

etkili olan Abdal Musa, cezbeci kiilikleriyle iskan ve kolonizasyonda nemli roller oynayan

Kumral Abdal, Abdal Murad, Abdal Mehmed, Postinpu Baba, Karaca Ahmed, Dolu Baba

gibi ahsiyetler ilk Osmanl Sultanlaryla yakn iliki iine girdiler. Sultanlarn kendileri iin

yaptrdklar zaviyeler vastasyla pek ok mrid topladlar. Bu derviler, Kalenderiyye,

Vefaiyye, Haydariyye, Cavlakiyye gibi tarikatlara mensuptular. Kendilerine mahsus deiik

kyafetleri, kaznm sa, ka ve sakallar, uzun byklar vard. Genellikle hayvan postuna

brnm ve dnyay bolayan kimseler olarak karmza kmaktaydlar. Bu dervilerOsmanl Sultanlar tarafndan iltifat gryor onlarn yaptrdklar zaviyelerinde kendi

dncelerini yayyorlard.

Kaynaklara Dair Bilgiler

Osmanl Devletinde Rum Abdallar konusunda bu gne kadar Ahmet Yaar Ocakn Trk

Folklorunda Rum Abdallar adl almasndan baka mstakil bir alma yaplmamtr. Busebeple bu almamz esnasnda dorudan bir kaynak kullanmaktan ziyade bu konuya atfta


14/158

bulunan veya dolayl olarak deinen almalar kullanld. Konu itibariyle, bu unsurlardan

bahseden ilk kaynak olan Akpaazde Tarihi konunun ana kayna olarak kabul edilebilir.

Ancak, Akpaazde Tarihinde bu konular hakknda ayrntl bilgiler verilmekten ziyade

isimleri zikredilmitir.

Bunun yannda, Oru Be Tarihi, Mneccimba Ahmed Dedenin Camiud-Dveli, Anonim

Tevarih-i Al-i Osman, Bayatl Mahmud, dris Bitlisi, Mehmed Neri, Hadidi, Ahmedi gibi ilk

dnem Osmanl kroniklerinden de faydalanlmtr. Bunun yannda Abdal Musa vakflar ve

Ahi zaviyeleri ile ilgili olarak Ariv Belgeleri kullanlmtr. Ayrca, kroniklerden sonraki

dnemde yazlm olan, Gelibolulu Mustafa Alinin Knhl-Ahbar adl eserinde Rum

Abdallar ile ilgili nemli bilgiler bulunmaktadr. Takprzdenin akaik-i Numaniyye adl

eserinde ve Mecdi Mehmed Efendinin buna yapt Hadaik-akaik adl zeyilde de bu

konuda nemli bilgiler ierir. Bunun yannda Selisi eyh Mehmedin hazrlad Ravza-i

Evliya adl vefayatnamede ve smail Beli Efendinin Tarih-i Brusa adl eserinde Rum

Abdallar ile ilgili bilgiler vardr.

Evliya elebi Seyahatnamesinde Rum Abdallarnn trbeleri ve trbelerin bulunduu evre

hakknda bilgi bulunmaktadr. Abdal Musa ile ilgili kaynaklar ve aratrmalar dier Rum

Abdallarna nazaran daha fazladr. Abdal Musaya ait bir Vilayet name Abdurrahman Gzel

tarafndan gnmz Trkesine uyarlanmtr.Abdal Musa ile ilgili Alevi guruplarca

karlan dergilerde pek ok makale bulunmaktadr. Fuad Kprlnn THEAde kan ve

daha sonra geniletilmi ekilde Trk Kltr dergisinde yaynlanan Abdal Musa adl

makalesi konuyla ilgili doyurucu bilgiler vermekle beraber baz eksiklikleri vardr. Musa

Seyircinin Abdal Musa adl kitab bilinenden farkl bir yorum ortaya koymamaktadr. Kitapta

Abdal Musa ile ilgili baz makaleler toplanmtr. Adil Ali Atalay tarafndan neredilen Abdal

Musa Sultan ve Vilayet namesi adl alma metot asndan eksiklerle dolu olmasna ramenAbdal Musa ile ilgili yazlan iirleri toplamas ve onun iire yansyn gstermesi

bakmndan nemlidir. smet Zeki Eybolu tarafndan neredilen Abdal Musa adl eser daha

ziyade mitolojik motifler tamaktadr.

Geyikli Baba ile ilgili olarak yukarda szn ettiimiz kaynaklarda bilgi bulmak

mmkndr. Bunlarn dnda Marcus Kbachn Toplumsal Tarih dergisinde yaynlanan

makalesi doyurucudur.


15/158

Tezimizde ayrca, Abdalan- Rumun tarihsel arka plann incelerken verdiimiz ksa

biyografilerde, biyografisini verdiimiz ahslarla ilgili kaynaklar ve bizzat ahslarn

kendilerine ait olan kaynaklar kullanlmtr. Bu balamda, Mevlana Celaleddinin Fihi Ma

Fih, Mecalis-i Seba adl eserleri, Evhadddin Kirmaninin Rubaileri, Yunus Emrenin

Divan, Ahmed Yesevinin Hikmetleri, Hac Bekta Velinin Vilayet namesi, Elvan

elebinin Menakb- Kudsiyyesi, zikredilebilir.

Baciyan- Rum ve Ahiyan- Rum konularnda Mikail Bayramn almalar konumuza k

tutmaktadr. Ayrca, Ahilikle ilgili temel kaynaklardan birisi kabul edilen bn-i Batuta

Seyahatnamesi de kullanlmtr. Gaziyan- Rumun anlatmnda Paul Wittekten, Gyula

Kaldy-Nagyden ve Richard J. Jenningsten faydalanlmtr. Yine Osmanl kronikleri de

Gaziler iin son derece nemli bilgiler vermektedirler.

I. BLM

TARHSEL ARKA PLAN : TRKLERN SLAMA GRMESNDEN OSMANLI

DEVLETNN KURULUUNA KADAR DN HAYATA GENEL BR BAKI VE

ABDALAN-I RUM DNCESNN TEMELLER

I.1. TERMNOLOJ

I. 1. 1. Abdal:

Abdal, Arapa b, d, lden gelen, karlk anlamndaki bedel kelimesinin ouludur. Abdalkavramnn slam dnyasnda hangi tarihte ortaya kt tam olarak bilinmemekle beraber,

zellikle iiler tarafndan ska kullanld bilinmektedir.(Ahmed Eflaki, 1995:729)

Kelimemin slam ncesi bir gelenein devam olduunu dnmek mmkndr.

Tasavvuf literatrnde abdal, Ricall-Gayb nazariyesiyle yakndan ilgilidir. Bu nazariyeye

gre Allah, dnyann manevi muhafazasna halkn bilmedii bir takm sevgili kullarn memur

etmitir. ( Kprl, 1935: 24) Bu zmrelerin kim olduu halk tarafndan bilinmedii iinbunlara Gayb ricali ad verilmitir. Abdallar tasavvuf hiyerarisinde ok nemli ve stn


16/158

mevkiye sahip olup evrenin dzeninin korunmasnda olduka kuvvetli bir etkiye sahiptirler.

(Goldziher, 1960: 94) Abdallarn saylarnn ka tane olduu ile ilgili farkl grler

mevcuttur. Bu say, bazen , bazen yedi, bazen krk bazen de yz olarak telakki

edilmektedir. bn-i Arabiye gre; Abdal yedidir. Bunlarn saylar ne artar ne de azalr. Her

Bedelin bir gk ve iklimi vardr. Onlarn velayeti idare ve hkm ona aittir. (bn-i Arabi;

1977: 166) Ancak, genel olarak abdallarn krk kii olduklar hususunda gr birlii vardr.

Krk saysnn Orta Dou kavimleri arasnda eskiden beri yaygn oluunun bunda byk etkisi

olsa gerektir. Abdallardan herhangi biri ld zaman saylarn krka tamamlamak iin baka

bir adam onun yerine geer. (Recber, 1374: 15) Abdallarn vazifeleri arasnda icab ettiinde

yamur yadrmak, felaketleri savmak, insanlarn iyilii iin Allaha yalvarmak, ve slam

ordularnn savalarn kazanmas iin dua etmek (Golziher, 1994: 4; Goldziher, 1960: 95)

gibi motifleri grmek mmkndr. Zira kendileri btn kt hallerden uzak (.Recber,

1374:16), nefislerini itaat altna alm, huy ve ahlaklarn dzeltmi ve bu zelliklerini

bulunduklar evreye de yanstm kimselerdir.

Trklerin slamiyeti kabul etmesiyle birlikte, OuzTrkleri arasnda, dou- bat gzergahnda abdal adn

tayan kimseler epeyce yaygnlamaya balad. Ancak bublgede yaayan abdallar tasavvuf literatrndeki abdal

tarifinden farkl bir mahiyet arz ediyorlard. OuzTrkleri arasnda abdal kelimesi, genellikle, budala,

sersem, akn, ahmak gibi manalariermekteydi.(Kprl, 1935: 23) Ouz Trkleri arasndayaayan Abdallar, serseri bir vaziyette dolaan, dilencilik

yapan, sokaklarda, meyhanelerde, daha dorusu kalabalk

olan her yerde halka nasihatler veren (a.g.e., 23; Birdoan,1990: 223) Trkmen ulularydlar. Szn ettiimiz

Trkmen ulular tpk eski amanlarda olduu gibi fizikseldurumdan ruhsal duruma da geebiliyorlard. Orta

Asyada meydana gelen siyasi-iktisadi sebeplerden dolayBu Trkmen dervilerinin byk bir ksm Horasandangeerek Anadoluya geldiler. Anadoluya gten sonra

Amasyaya yerleen Baba lyas tarafndan kurulan


17/158

Babailer tarikatnn en ileri gelen krk dervii de abdalolarak adlandrlyordu. (Kissling, 1960: 95; O.F. Kprl,

1988: 61) Bunlar da keramet sahibi kiilerdi ve ou

konumuz olan Rum Abdallarnn nderleridurumundaydlar. Abdal Musa tarafndan temelleri atlanBektai tarikatnn ulularna da abdal denmesi budevamlln en belirgin gstergesi olsa gerektir.

I. 1. 2. Ahi:

Ahi szc Arapa kardeim anlamna gelir. Ancak daha ziyade, Trke cmertlik anlamna

gelen Ak kelimesinden tretildii (aatay, 1989: IX; Kocada, 1996: 10) fikri geerli kabul

edilir. Ahiliin niteliine ve Ahilerin yaam tarzlarna baktmz zaman, onlarn, cmertlik,

yardm severlik, eli aklk gibi bir takm zelliklerinden dolay ikinci anlam tadklarn

kabul edebiliriz.

Ahilik ayn zamanda, XIII. Yzylda rgtlenmi sanat birliklerinin (bn-i Batuta, 1333-1335:

312) birliklerin mensup olduu topluluun da addr. Ahiler kendi aralarnda kaynan

ftuvvet anlayndan alan gl bir esnaf tekilat oluturmulardr.Bu tekilat XIII. Yzyln

ilk yarsndan balayarak XX. Yzyl balarna kadar Anadolu ehir, kasaba, hatta ky

hayatn ve buralardaki esnaf ve sanatkar kurulularnn eleman yetitirme ileyi ve

kontrollerini dzenlemitir. (aatay, 1989: 1; Kazc, 1988: 540-541) Ahiler ounlukla orta

ve gney Anadoluda oturmulardr. Ahiler kendilerine aralarndan birisini reis olarak

seerler. Ahi Baba ad verilen bykleri dergahta otururdu. Ahiler ileride de bahsedeceimiz

zere, Anadolu Seluklu Devletinde, Mool istilas srasnda ve zellikle de Osmanl

Devletinin kuruluunda olduka nemli derecede etkili olmulardr.

I.1.3. Ana:

Ana, Bektailikte zel bir yere sahiptir. Pirin veya eyhin hanmna Ana ad verilir (

Eybolu, 1970: 388), btn tarikat mensuplarnca ona ayr bir sevgi ve sayg duyulurdu.

Bunun en belirgin rnei Hac Bekta Velinin en nemli mridi, Abdal Musa ile birlikte

Bektailik tarikatnn kurucusu, Fatma Ana ya da dier bir deyile Kadnck Anadr.


18/158

Gnmz Alevilerinde Dedenin hanmna Ana bac denmektedir1. Anadolunun pek ok

yerinde herhangi bir kadna Ana eklinde hitap edildii herkese malumdur.

I.1.4. Alp-Alp eren:

Alp, Trke kkenli bir kelime olup, kahraman, yiit, cesur gibi anlamlar iermektedir.Alplik

slam ncesinde Ouz Trkleri arasnda yaygn bir motiftir. slamiyet in kabulnden sonra da

hem Orta Asyada hem de Anadoluda Trkler tarafndan kullanlm (Pritsak, 1960: 419);

slam ncesi dnemin sava Alp kiilii, slami cihaddaki eren motifiyle birleerek,

sava gazi-derviler anlamnda Alp-Eren kavram ortaya kmtr. Alp-Erenler

Anadolunun Trkleip slamlamasnda ok nemli grevleri yerine getirmilerdir.

slamiyet sonras pek ok Trk devletinde nemli devlet adamlarnn isimlerinin Alp

kelimesinden trediine ahit olmaktayz. Gazneliler Devletinin kurucusu Alp Tegin, Byk

Seluklu Sultan Alp Arslan ( Kprl, 1994a: 381; Kprl, 1989: 525), Seluklu

emirlerinden Alp Kush, Alp Aghadil, Alp Argu, Artruklulardan Nizameddin Alpi ( Prtsak,

1960: 419) ve Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan Aygut Alp, Turgut Alp, Hasan

Alp gibi ahsiyetleri bu noktada rnek olarak gsterebiliriz.

I. 1. 5. Baba:

Eski Trklerde Ata anlamnda kullanlan Baba kelimesi, mecazi olarak, sayg ve hrmete

layk yal kimse anlamndadr. Baba, XI. Yzyldan itibaren, ran ve Azerbaycan bata olmak

zere, slam lkelerinde yaygn olarak kullanlmaktayd. Trkler arasnda tasavvufun

yaylmaya balamasndan sonra Trk dervileri de baba ve ata unvanlarn kullanmaya

baladlar. (Gzel, 1991:22-23) Hakim Ata bunlarn en nemlilerinden olup, Ahmed

Yesevinin halifelerindendi. Harezmde oturmu ve evresindekileri irad ile uramtr. (F.Kprl, 1993: 88) Ata veya baba ad verilen derviler daha sonra Horasandan Anadoluya

doru ilerlerken Atann yerini daha arlkl olarak baba karlamaya balad. Seluklular

dneminde Anadoluda slamlam Trkmenlerin din ulularna baba veya dede deniyordu.

Baba ve dedeler dini ve siyasi zellikleri bir arada bulunduruyorlard ve pek ou ayn

zamanda birer boy beyiydiler. (Melikoff, 1994: 31) Baba lyas adnda bir Trkmen derviinin

kard isyan btn Anadoluyu etkilemi, Anadolu Seluklu Devleti bu isyan glkle

1 1996 ylnda Eskiehir caaddin Veli Kyne gittiimizde Tekkenin Dedebabas olan Nevzat Demirta bizebu bilgiyi vermiti.


19/158

bastrabilmitir. Bu isyan bize baba unvan tayan kimselerin ne kadar etkili bir nfuza sahip

olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir.

I. 1. 6. Dede:

Dede kelimesi de yukarda sz edildii zere, baba ve ata kelimelerine yakn, hatta ou

zaman onunla ayn anlamda kullanlmtr. Baba ve ata kavramlarnn lk Yesevi dervileri

tarafndan ve Anadolu^da kullanldndan yukarda bahsetmitik. Dede kelimesi de tpk

sz edilen baba ve ata gibi Orta Asya- Anadolu balamnda kullanlmtr. Trklerin nl

ozan Korkud Ataya ayn zamanda Dede Korkud da deniyor (Mansurolu, 1994: 506) ve o

daha ok bu ismiyle biliniyordu.

Dede kelimesi dini anlamda olduka nemli bir yere sahipti.zellikle Mevlevilik ve

Bektailikte Dedelik nemli, bir messesedir. Mevlevilikte ikrar verip bin bir gn hizmetini

bitirdikten sonra ile karm, dervilik payesine erierek dergahta hcre sahibi olmu salike

dede veya dervi ad verilmitir.(Uluda, 1991: 76)

Bektailik ve Alevilikte ise dede, ok nemli konuma sahip olan kiilere verilen addr.

Aleviler tabi olduklar din adamlarna dede derler. Alevilikte dedelik babadan oula geen bir

sistemdir. Alevilerde ayrca dede kelimesiyle e anlaml olarak pir, piro, mrid ve sercem

kelimeleri de kullanlr. (A. Yaman, 1998: 34-59) Bektailikte bu makam Dede baba

kelimesiyle karlanr. Alevi-Bektai inancnda dede slami grne brnm eski kam-

ozanlardr. Dedelerin seili ekillerinde, klk kyafetlerinde, grdkleri hizmetlerde

dualarnda bu benzerlikler gze arpar. (M. Erz, 1992: 14) Bu kam-ozan niteliindeki

dedeler tanrsal nitelikte olmakla kalmayp ayn zamanda tanrnn yer yznde tecelli etmi

ekli olarak kabul edilirler.(I. Melikoff, 1994: 154) Snni inancnda da dede, ulu kimse, yceevliya anlamlarn artrr. Onlara ok sayg ve hrmet beslenir. Anadolunun pek ok

yerinde dede ve baba kelimelerinden treyen yerleim yerleri mevcuttur. Gynkteki Dedeler

Ky; Krklarelindeki, Babaeski bunun en basit rnekleridir.

I. 1. 7. Pir:

Her tarikatn bir piri, kurucusu vardr. Pir, genellikle, tarikata adn veren ahsiyettir. Mesela;Kadiriyye tarikatnn piri; Abdlkadir Geylani, Nakibendiyye tarikatnn piri; Bahaddin


20/158

Nakibend, Vefaiyye tarikatnn piri Seyyid Ebul-Vefa el-Badadi, konumuz olan Rum

Abdallarnn ilk tarikat olan Yeseviyye tarikatnn piri de Hoca Ahmed Yesevidir.

Kurulmu olan tarikata daha sonra farkl bir yn veren kmsa buna pir-i sani, yani ikinci

pir denir. Genelde tarikat idare eden, sohbetlerde ve vaazlarda bulunan, mridlerini

etrafnda toplayarak onlara ders veren kii ise eyhdir. Bir tarikatta eyh (mrid) mutlaka

gereklidir. Tarikatlar kollara ayrlm olabilir. Bu durumda genellikle her kolda bir mrid

bulunur. eyh veya mrid iin tarikat silsilesi nemli bir yere sahiptir. eyhler soylarn Hz.

Genellikle Peygamber soyuna dayandrma gayreti iindedirler. Bu nedenle silsileler

ounlukla Hz.Aliye bazen de Hz. Ebubekire ularlar. (Kara, 1995: 240) Trk slam

tarihinde Soyun Peygambere karlma gayretinden dolay pek ok uydurma ecerelerin

yapld bilinmektedir.

Tarikatlarda, tarikatn yaantsna yn veren, birtakm fikri ve tasavvufi unsurlar da vardr.

Bu unsurlar genel olarak u ekilde belirtilebilir; ii mezhebine girmek anlamna gelen

teeyyu, tasavvufi dnce ile felsefenin birletii rakiye, i hakikatler anlamna gelen

Batnyye, harflerin hakikatleri ifade ettii iddiasyla ortaya kan Hurufiye, Melamiye, adab,

erkan, Ftvvet ve Ahilik ve ricall-gaybdr.(a.g.e., 257-260; Trer, 1995: 161-168)

Tarikatlarn maddi unsurlar ise unlardr; Tekke, Vakf, Kyafet, (Tac,Hrka), baz tarikat

kyafetleri (Alem, Gl, Haydariye, Habbe,Kekl, Kemer, Kepenek, Mtteka, Palheng, Post,

Tebeb, Tennure, ed), ve ortak dildir. Bu motifler tarikatlara gre farkllklar arz edebilirler.

Mesela, ekle nem vermeyen Haydariye, Kalenderiye, Melamiye bu snfa dahil edilebilir.

I. 2. TRKLERN SLAMA GR VE LK FAALYETLER

slamiyet, Hz. Peygamber tarafndan tebli edilmeye baland 622 ylndan itibaren hzl bir

yaylma gstermitir. Bu yaylma alanlar Arabistan yarmadas bata olmak zere, ran,

Suriye, Azerbaycan, Msr, Trkistan gibi blgelerdir. Trkler slamiyeti Trkistan ve

Azerbaycan Blgesinde zellikle Horasan civarnda meydana gelen siyasi ve ticari

mnasebetler neticesinde youn olarak kabul etmilerdir. Trklerin slamiyeti kabul etmeleri

slam tarihi asndan olduu kadar Trk ve dnya tarihi asndan da son derece nemlidir.

nk Trkler bundan sonra slamiyetin en byk yaycs ve koruyucusu durumunageleceklerdir.


21/158

Trkler ve Mslmanlar arasndaki ilk mnasebet 642 tarihinde yaplan Nihavend Savandan

sonra Mslmanlarn ran blgesine hakim olmalar ve Trklerle snr komusu olmalaryla

balar. (Kitap, 1994; Yldz, 1992: 17) Bu dnemde Trkler hemen slam kabul etmemi

uzun bir tanma devresi geirmilerdir. Emeviler devrinde Trkler Araplar arasnda, zellikle,

Hazar Devleti ile, ounlukla Hazarlarn kazand savalar yapmlardr. (Kurat, 1972: 39)

Abbasiler devrinde ilikiler daha da farkldr. Zira Abbasi Devleti Emevileri Trklerin de

byk desteiyle ortadan kaldrm bu yzden kendi devletleri iinde Trk unsura fazlasyla

yer vermilerdi. lerleyen dnemde younlaan yaknlk Talas savayla iyice pekiti. Trkler

bu tarihten itibaren youn bir biimde slam dinini kabul etmeye baladlar. zellikle Halife

Memun ve kardei Trk anneden doma olan Mutasm zamannda Abbasi Devleti iinde

zellikle askeri alanda Trklerden mteekkil birliklerin bulunduunu gryoruz. (Krkpnar,

1997: 85) Abbasilerin Maverannehir blgesinden Trk askerleri getirtip (Yldz, 1980: 76) ,

onlarn younluundan dolay Samarra adl bir ehir kurarak bu Trk askerlerine tahsis

ettiini hatta Halife Mutasmn Badat terk ederek filli bakent olarak uzun sre bu

Samarra ehrini kulland (Cahen, 1990: 167) tespit edilmektedir.

Kitle halinde mslman olan ilk Trk kavimleri Orta Volga blgesinin Bulgar Trkleri ve

Orta Asyada Kagar ile Balka Gl arasndaki alanda hkm sren Karahanl hanedannn

idaresi altndaki Trkler oldu.( nalck, 1992: 1) Sz edilen blge Trk dnyas iinde

ticaretin ve ehir hayatnn en yaygn olduu blge idi. slamiyetin zellikle bu blgelerde

hzla yaylp gelimesi de dikkat edilmesi gereken bir husustur. (Demir, 2000: 136) Trklerin

slamiyeti kabul ederek benimsemesinde ticari ilikilerin yan sra, slam dini ile eski Trk

dini arasndaki youn benzerlikler de etkili olmutur. Trklerin eskiden beri tek tanrya

inanmalar, Trklerde ahiret inancnn olmas, Trk geleneindeki Alplik motifinin,

slamdaki Erenlik motifiyle hemen hemen ayn anlam iermesi (Turan, 1994: 152-153) buhususlar arasnda gsterilebilir.

Trkler, slam kabul etmeleriyle beraber farkl dini akmlarn etkilerini de bnyelerinde

hissetmeye baladlar. Zira, Trk kavimlerinin slamiyeti toplu olarak kabul edildikleri

dnem ayn zamanda, slam tarihinde esas manada tarikatlarn ve mezheplerin ortaya kt

bir dneme rastlamaktayd. Temel olarak, Kuran ve snneti gnlk yaantlarda farkl bir

ekilde uygulama biiminde ortaya kan tasavvuf, Trklerin slam dinin kabul etmeleriylebirlikte, Trkler arasnda hzla yaylmaya balad. Bu konuda, Samanilerin, kuzey


22/158

snrlarndaki sufi ve ii etkisi tayan teblici ve mcahitlerin mcadelelerine izin vermeleri

(Spuler, 1988: 154) durumu daha da karmak hale getirdi. Bulgar Hanl ve Karahanllar

slam resmi olarak kabul eden ilk Trk devletleri olmalar hasebiyle slam kltrnn en

ince ve sahih biimlerinin (ortodoks) merkezi haline geldiler. . ( nalck, 1992: 1) slamn

Snni kanadna mensup olan Karahanllar, zaman zaman iilerle mcadele etmilerdir.

Karahanl hkmdar Bura Hann 1044-1045 ylnda ii smaililerle mcadele ederek onlar

etkisiz hale getirdiini grmekteyiz (Balolu, 1997: 213) Bu iki devleti daha sonra

Gazneliler devleti izledi. Gazneliler Snni slamn Hindistan blgesine yaylmasndaki en

nemli rol stlenmilerdi. (Meril, 1989)

I. 3. BYK SELUKLU DEVLET ZAMANINDA DN HAYAT

Yirmi drt Ouz boyundan Knk boyuna mensup olan Seluklu Trkmenleri, X. Yzylda

Seyhun nehri civarnda, Dokak Beyin idaresinde Ouz Yabgu Devletine bal olarak

yayorlard. Dokak Beyin lmnden sonra yerine geen olu Seluk Beyin Ouz Yabgusu

ile aras alnca Knklar byk Ouz kitlesinden ayrlarak Cend ehrine geldiler ve toplu

halde Mslman oldular. ( Ahmed bin Mahmud, 1977: 5; Gngr, 1994: 77; Ayan, 2000:

228) Seluk Be Mslman Samani Devletinin desteini yanna almak amacyla Ouz

Yabgu Devletine cihad ilan etti. Trkistandaki pek ok Ouz boyu ve hretini duyan Trk

gazileri kendiliklerinden onun yanna gelmeye baladlar. (Kymen, 1993: 26)

Seluklu Trkmenlerinin bana Seluk Beyin lmnden sonra yerine be olundan birisi

olan Arslan Yabgu geti. Bu arada Gazneliler ve Karahanllar ittifak kurarak Seluklu

devletinin hamisi konumundaki Samani devletini ortadan kaldrnca, Arslan Bey dorudan bu

iki devletin arasnda kald. Geri, bu durum Gazneliler ve Karahanllar iin de pek i ac

deildi. Zira, karlarnda yerleik halkn yaayna ayak uyduramayan, byk hayvansrleri peinde gebe hayat sren, bu sebeple ok geni bir sahay hkmleri altna alm

olan ve stelik bir de Trk Hakanlnn asl varislerinin kendileri olduklarn ne sren bir

topluluk vard. ( Gngr, 1994: 78)

Ancak, byk siyaset adam, Hindistan fatihi Gazneli Mahmud, Karahanllar dar bir alana

sktrarak blgedeki en byk siyasi g olmay baard gibi, Seluklu tehlikesini de

bertaraf etmesini bildi. Yapt bir davet neticesinde Arslan Yabguyu yakalatarak Kalincarkalesine hapsederek geride kalan Seluklu Trkmenlerini de Horasan blgesinden


23/158

uzaklatrd. (Meril, 1989: 34-35) Bu olay zerine Seluklu Trkmenleri Turul ve ar

Beylerin etrafnda toplandlar. 1018 ylnda ar Bey Anadoluya bir keif seferi dzenledi.

1030 ylnda Gazneli Sultan Mahmudun lmyle rahat bir nefes alan Seluklular hemen

Horasan blgesine szarak bu blgenin hakimiyetini ellerine geirdiler. 1040 ylnda yaplan

Dandanakan Savan kazandlar ve resmen bamsz bir devlet haline geldiler. (Ahmed bin

Mahmud, 1977: 15-30; Turan, 1997: 103-107) Gittike hzlanan ve artan Seluklu fetihleri

neticesinde, Turul Bey, Hilafetin en doudaki eyaletlerini denetimine almak ve Badat

halifesini ii Bveyh Oullarnn boyunduruundan kurtarmak suretiyle, halife tarafndan

kendisine verilen, Byk hinah, arkn ve Garbn Sultan, slamn Dirilticisi (Turan,

1997: 140) unvann kullanarak, hilafetin dnyevi gc ve Snni slamn koruyucusu

olduunu iddia edebilecek duruma geliyordu. (nalck, 1992: 1) Ayrca, Abbasi halifesinin

kzn kendisine nikahlayarak, slam dnyasnn siyasi idaresini tamamen eline geirmi oldu.

Turul Beyin lmnden sonra yerine geen yeeni Alp Arslan 1071 ylnda Bizans

mparatoru Romanos Diogenese kar kazand Malazgirt zaferiyle, ( Sevim, 1993: 78;

Azim, 1988: 19; Honingmann, 1970: 187; Turan, 1997: 177-188) Trk slam dnyasna

Anadoluyu ebedi yurt olarak kullanma imkan salam oldu. Malazgirt Zaferi, Seluklu

lkesine doudan byk bir g balatt. slamiyeti yeni kabul eden Trkmen zmreleri, Orta

Asyadan yola karak, cihad etmek ve ganimet almak amacyla Trkmen kardelerinin

lkesine kouyorlard. (Smer, 1971) Ancak, bu durum Seluklu idaresi iin problem tekil

etmeye balad. Trkmenlerin gebe olmalar evrensel egemenliin dnda bir snr

belirleme olana vermiyor ve bu Trkmenlerin aireti yaps slamn getirdii birlik

anlayyla eliecek bir yap arz ediyordu. (Tabakolu, 1994: 69) Dier yandan bu

Trkmenler, byk bir birlik halindeyken, birka gn iinde dank hale gelebildikleri gibi,

yine tamamen dank bir haldeyken ksa srede byk bir topluluk haline gelebiliyorlard.

Askeri harekette nderlik etmekten te yetkisi olmayan bir bakan, bir gn iinde benimseyipyine bir gn iinde ondan kopabiliyorlard.( Cahen, 1994: 23) Trkmenlerin bu durumunu ok

iyi bilen Alp Arslan, tpk amcas Turul Beyin ve kendi haleflerinin de yapt gibi,

devletin bekas iin potansiyel bir tehlike olabilecek bu Trkmenlerin gl airetlere sahip

olanlarn farkl ksmlara ayrarak, birbirinden uzak blgelere yerletirdi. (Smer, 1980: 102;

Turan, 1997: 309-310; Tabakolu, 1994: 69) Bu gn Anadoluda birbirinden ok uzak

blgelerde Knk, Avar, Bayndr, Dodurga, epni, Salur, Bayat, Alayuntlu, Alkaevli,

Dodurga gibi Ouz boylarnn isimlerini tayan kylere, ailelere birbirinden farkl yerlerde


24/158

tesadf edilmesi bu paralayarak yaplan iskan ynteminin sonulardr. (Smer, 1980; Ocak,

1996: 58; Tabakolu, 1994: 69)

1072 ylnda Alp Arslan ldrlnce yerine olu Melikah geti. Melikah dini bilgilerde ok

iyi bilgiye sahip olmamasna ramen samimi bir mslmand. Kendisi Snni inanta olmasna

ramen hibir yerde, inan bakmndan kovuturma yaptrmad. Hangi blgeyi fethettiyse

orada genel bir bar havas esmesi iin aba gsterdi. (Cahen, 1990: 238) Ayn zamanda Alp

Arslann da vezirliini yapm olan veziri Nizaml-mlk bu dnemde Seluklu merkezini

yerleik hayata daha ok altran ve Snni slam daha da pekitiren Nizamiye medreselerini

kurdu. lke yaplan fetihler sayesinde srekli genilerken, Nizamiye Medreseleri sayesinde

de kltr yuvas haline geldi. Bu medreselerin varl ia iin byk bir talihsizlik oldu. Zira

Nizamiye Medreselerinde yaplan mzakereler neticesinde, Snniliin inan ynn

belirlemek amacyla Eariler ile Maturidiler arasnda uzun sredir yaplan tartmalar sona

erdirildi. (a.g.e.: 239) Nizamiye medreseleri, Badat bata olmak zere, Merv, Herat, Belh,

Basra, Musul ehirlerinde kuruldu. Tefsir, fkh, hadis alanlarnda ilerlemeler kaydedildi.

Alanlarnda devrin en iyileri arasnda gsterilen, es-Semerkandi, el-Beavi, Ebu Sad es-

Semni, Ebu Hamid el-sfehni gibi alimleri yetitirdiler. (Topalolu, 1988)

Seluklu snrlar ierisinde bu gelimeler yaanrken, Alamut blgesinde ortaya kan Hasan

Sabbah nderliindeki ii-Batni hareketi slam ve Seluklu dnyasn kartrd. On iki

imamc iiliin nemli kalelerinden Kum ehrinde doan Hasan, ocukluundan itibaren

farkl alanlarda eitim grp iyi derecede yetitikten sonra, 1072 ylnda Fatmi halifesine biat

etti. (Lewis, 1995: 34) 1078 ylna kadar Msrda yaadktan sonra, rann en etin

corafyasna sahip olan, Deylem ve Mazenderan blgesinde faaliyetlere giriti. Daha sonra

Alamut Kalesine yerleerek Hahai tarikatn kurdu. Burada yetitirdii fedailerine haha

iirerek sarho ediyor, onlara cennet vaad ederek devrin ileri gelenlerine suikastdzenliyordu. (a.g.e.: 40) Seluklu idaresi kendileri iin byk tehlike arz eden Batnilere

kar Melikah idaresinde, 1092de iki defa sefer dzenlediyse de sonu alamad. Ayn yl

ierisinde Nizaml-mlk bir bir Batni fedaisi tarafndan hanerlenerek ldrld. (Cahen,

1990: 240; Lewis, 1995: 43)

Nizaml-mlkn ldrlmesi olaynn zerinden iki ay gemeden Sultan Melikahn, ei

Terken Hatun tarafndan zehirletilerek ldrlmesi (Turan, 1997: 219) devleti siyasikarklklarn ierisine srkledi.


25/158

Batni tehlikesi Sultan Berkyaruk dneminde de devam etti. Sultan Berkyarukun taht

mcadelesi srasnda ordusuna Batnilerden asker alarak onlarla ibirlii yapmas, kendisinin

de Batni olduu iddialarn ortaya karmasna ramen (zaydn, 1995: 184) hkmdar

olduu dnemde bizzat ordusunun banda sefere karak Batnilerin pek ounu katletmesi

ve bu sorunu kknden zmek istemesi bu iddiay rtmektedir. (a.g.e.: 185)

Berkyaruktan sonra yerine geen kardei Memhed Tapar Hallara kar Seluklu Devletini

baaryla mdafaa etti. Onun yerine geen kardei Sencerin dnemi, Seluklu Devletinin

refaha ulat bir dnem olarak kabul edilebilir. Sultan Sencer tahta kar kmaz lke

iindeki karklklar dzene koydu. (Kymen, 1954) slam dnyasnn kaderini tayin edecek

gayrimslim ark kavimlerine ve gebelerine kar Cend ve Man Klag uclarnda kurduu

sler ve mdafaa tekilat ve onlara kar kazand zaferler sayesinde Trk slam dnyasn

d tesirlerden korumu, o nedenle Kumanlar, doudaki Mslman lkelerine deil, Kafkasya

ve Rusya taraflarna gitmilerdir. (Turan, 1997: 239) Sultan Sancarn parlak dnemi 1141

ylnda Kara-htaylara kar ald Katvan yenilgisinden sonra sona erdi. (Barthold, 1990: 348;

Turan, 1997: 243; Smer, 1980: 113) Katvan Savann sonucunda Seluklu lkesine yeni bir

Trkmen g balad. Sencer, gebe hayatn devam ettiren Trkmenleri idare etmekten

aciz kalnca, bu Trkmenlerle giritii bir mcadele srasnda esir alnarak hapsedildi. Sancar

drt yl sonra yetmi yann zerinde olduu halde kaarak esaretten kurtulduysa da devletin

bana geemeden ld. Sencerin lmnden sonra Horasan blgesinde dalan Trkmen

zmreleri pek ok blgeyi yamalayarak batya doru ilerlemeye baladlar. ( Cahen, 1990:

242)

Seluklu devletinin sonlarna doru Orta Asyada birtakm tarikatlar ve bu tarikatlarn

mensubu olan mutasavvflar ortaya kmtr. Bu mutasavvflar ounlukla, Trkler arasnaslamiyetin ilk defa girdii Harezm, Horasan, Merv, Niabur, Herat gibi ehirlerde H. III.

Asrdan itibaren grlmeye baladlar. lahiler syleyen, iirler okuyan, Allah rzas iin

halka birok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren dervileri, Trkler,

eskiden dini bir kutsiyet verdikleri ozanlara benzeterek, hararetle kabul ediyorlar, onlarn

dediklerine inanyorlard. (Kprl, 1993: 19) Bu halk erleri Sultanlar tarafndan da iltifat

grmekteydi. Arslan Baba, eyh Yusuf Hemedani, Ahmed Yesevi ve onun halifeleri, Korkut

Ata, Mansur Ata, bunlarn nemlileridir. Sultan Sencer bu eyhlerden Yusuf Hemedaniye1110 ylnda bir mektup yazarak: Ashab- Kiramn yollarndan ayrlmayan byk eyhin


26/158

hayat tarzn bildirmelerini ve eyhten kendilerine bir Fatiha niyaz etmelerini dilemi ve

50.000 altn gndermitir. ( Kprl, 1993: 70) Zamanla daha da artan dervi ve babalar

kendi tarikatlarn yaymak, slami inan deerlerini ok daha geni evrelere ulatrabilmek

iin, dou-bat-kuzey- gney ynlerinde yaylarak dier Trk boylarn da kendi anladklar

tarzda slamiyete dahil etmilerdi.(Gr, 1993: 21)

I. 4. HOCA AHMED YESEVNN HAYATI VE ETKLER

I.4. 1. Hayat

Gebe Trkmen kitlelerinin slamiyeti kabul etmelerinde en etkili rol oynayan ve Trklerin

manevi hayatlar zerinde yzyllarca varln srdren Hoca Ahmed Yesevi, hacegan

silsilesine mensuptur. Bu dnemde Hace kelimesi, soylu kimselere, zellikle Peygamber

soyundan gelen kiilere verilen unvandr. (Coan, 1996: 41) Dolaysyla, soylu bir aileden

veya Peygamber soyundan gelmektedir. Ahmed Yesevi, inin Dou Trkistan blgesinde

Aksu sancana bal, imdiki im kent ehrinin dousundaki Sayram kasabasnda dodu. (F.

Kprl, 1993: 61; 1994b: 210) sficab veya Akehir isimleriyle de tannm olan bu ehir, o

sralarda slam kltrnn nemli bir merkezi durumunda olup bnyesinde Trk ve ranl

unsurlar barndryordu. ( Barthold-F. Kprl, Tarihsiz: 189; Eraslan, 1995: 799; Demir:

149) Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed Yesevinin babas eyh brahim dnemin

en ileri gelen eyhlerinden birisiydi. Hz.Ali soyundan olan eyh brahim, Ahmed Yesevi

henz yedi yandayken lmtr. Babasnn lmnden sonra Ahmed Yesevi ablasyla

birlikte Yesi ehrine gitti ve burada, bir gre gre (Ocak, 1996: 36-37) Melameti Kalenderi

eyhi olmas muhtemel olan; dier bir gre gre de Hz. Peygamberin ashabndan olan (

Eraslan, 1995: 801-802) ama her halkarda onu ok etkileyen Arslan Baba adl mehur bir

eyhin himayesine girdi. Trk menkbelerinde Ouz Hann payitaht olarak gsterilen Yesiehri o dnemde Orta Asyann en nde gelen ehirlerinden birisi durumundayd. (Kprl,

1994b: 210) Ahmed Yesevi, reniminin ilk devresini burada geirdikten sonra eyhi Arslan

Babann lm zerine Buharaya giderek eyh Yusuf Hemedaninin himayesi altna girdi.

Buhara bu dnemde Seluklulara tabi Karahanl devletinin himayesinde olup, slami ilimlerin

Maverannehirdeki en byk merkezi durumundayd ve Hanefi mezhebi bu ehirde

kurulmutu. Buharadaki medreselerde Hanefi mezhebinin temel felsefesi okutuluyordu. te

Ahmed Yesevi byle bir zamanda, byle bir ehre geldi ve eyh Yusuf Hemedaniye intisabetti. (Kprl, 1993: 65) . Yusuf Hemedani, hanefi mezhebine mensuptu. Kendisi, Badatta


27/158

Ebu shakdan Hanefi mezhebinin gereklerini renmi (Coan, 1996: 38), btn mrn

ilim, Kuran ve tasavvuf yoluna hasretmi, Merv, Herat, Semerkand, Buhara gibi dnemin en

byk kltr merkezlerinde dolaarak halk slam dinine inanmaya armtr. (Kprl,

1993: 66; Eraslan, 1995: 803)

Hoca Ahmed Yesevi, hanefi mezhebine sk skya bal olan eyh Yusuf Hemedaniye

Buhara ehrinde intisab etmi, ondan dini, riyazi ve Batni ilimleri renmi, hocasyla

beraber ehir ehir dolaarak Orta Asya halknn karakterini iyice tanm, bu blgeye

yaplacak tebliin usul ve erkann renmitir. eyh Yusuf Hemedaninin lmnden sonra

nc halifesi olarak 1160 ylnda eyhinin postuna oturmutur. Kendisinden nceki iki

halife ise: Hoca Abdullah Berki ve Hoca Hasan- Andakidir. (F. Kprl, 1993: 70) Ahmed

Yesevi posta oturur oturmaz hzla irad faaliyetlerine giriti. Kendisinin de eyh slalesinden

olmas hasebiyle evresindekilere kolayca etki edebiliyordu. Mridlerine mala deer

verilmemesi gerektiini, temizliin insann iine etki etmesi gerektiini, saf ve iyi niyetli

olunmas gerektiini tlyor ve kendi yaayyla bu konuda onlara rnek oluyordu.

(Feridedin Attar, 1998: 227-228)

Buharada bir sre bu ii devam ettirdikten sonra Yesiye geri dnen Ahmed Yesevi,

lmne kadar burada devaml talim ve irada devam etti. Mridleri srekli olarak artt ve

hreti Trkistan, Maverannehir, Horasan ve Harezmi sard. (Eraydn, 1995: 325) eyh

Yusuf Hemedaninin kendisi gibi Hanefi mezhebine ve Snni slama sk skya bal olan

halifesi, son derece sade bir yaaya sahipti. Gndzleri kak oyar bu iten kazand paray

mridleri arasnda paylatrrd. (Coan, 1996: 42) Akamlar hikmet adn verdii manzum

iirlerini yazar ve mridlerine bu iirlerin aklamalarn yapard.

Yaad dnem genel olarak din ve tasavvuf propagandasna ok elverili bir dnemdi. slamdnyasnda tarikatlarn kuvvetlendii ve her tarafta tekkelerin ykseldii bu dnemde Dou

Trkistanda da Ahmed Yesevinin etkisi hzl bir ekilde yaylmt. Kendisi Takent

evresinde, Sir-derya havalisinde hatta daha kuzeydeki bozkrlarda gebe Trkler arasnda

adrdan adra koarak slamiyeti Trke, Arapa ve Farsa dilleriyle hzla retiyor,

gnllere hitab eden tasavvufi hikmet iirleriyle, halkn inan ve duygu birliini

glendiriyordu. (F. Kprl, 1993: 74-75 ve 1994b: 211; Yaprak, 1989-1990: 101; Anadol,

1994)


28/158

Sir Derya ve Harezm tesindeki Trkmen kabileleri slam tam bir samimiyetle kabul

etmiler ve btn gereklerini aynen yerine getirmeye almlardr. Bunlar slam ilimlerini ve

ran edebiyatn bilmeyen saf inanl temiz Trkmen kylleriydiler. Ahmed Yesevi, slam

dinini bu Trkmenler arasnda onlarn anlayabilecei bir dile indirgeyerek yaymaya

almtr. (Kprl: 1994b: 211) Onlarn anlayabilecei bir dil ve tarzda hikmet adn

verdii manzumeler yazm bu manzumeleri yukarda da belirttiimiz zere onlara

aklamt. Ahmed Yesevinin lm ya kesin olarak bilinmemektedir. Bilinen u ki, 63

yanda, Hz. Peygamberin bu yata lmne duyduu zntnn sembol olarak, mescidinin

yanndaki bir yer alt hcresine tand ve mrnn geri kalan ksmn orada telkinlerine

devam ederek geirdi. Bu olay Divnnda u ekilde dile getirmektedir:

Mirac zre hak Mustafa ruhum grd

Ol sebebden altm de girdim yere

Hak Mustafa Cebrailden kld sul

Bu nice ruh tene girmez buldu kemal

Gz yalu halka balu kad hill

Ol sebebden altm de girdim yere

Cibril dedi mmet ileri size bir hak

Ge kub melaikden olur szde sebk

Alyana nle klar heftem tbak

Ol sebebden altm de girdim yere (Ahmed Yesevi: 1327:11)

Hcresinin yannda ailesinin yan sra eyhlerinin nasihatlarn dinlemeye gelmi olan pek ok

mrid yaad. (N. Nurmuhammedolu, 1991: 5) Kendisi 1166 ylnda Yesi ehrinde vefat

etmitir. Kendisinden sonra tarikat yaylarak varln devam ettirdi. Rivayete gre Hoca

Ahmed Yesevinin 99.000 mridi vard. Fakat ruhsatl olarak irad vazifesiyle etrafa

gnderilenler: Sufi Muhammed Danimend Zernuki, Sleyman Hakim Ata, Baba Main,

Emir Ali Hakim, Hasan Bulgani, mam Mergazi ve eyh Osman Maribidir. (F. Kprl,

1993: 34) Bu halifeler deiik Trk illerine dalarak Yeseviyye tarikatn yaymlar ve


29/158

zellikle uc boylarna yerleerek buralar enlendirmilerdir. Kendisinin brahim adnda bir

olu olmasna ramen soyu kz Gevher ehnaz tarafna izafe edilir.

Ahmed Yesevi dervilerine hikmet adn verdii risalelerinin tefsirini yaparak slamiyeti

anlatrd. Kendisinin yazm olduu Divan- Hikmet adl eseri XII. Yzyldan gnmze kadar

devam eden Yesevi kltrnn Trkistandan Balkanlara, Hindistandan Anadoluya

yaylmasn salayan ok nemli bir kaynaktr. Ahmed Yesevi burada, lahi ak, Allah

sevgisini, insan sevgisini, yaad devrin sosyal aksaklklarn incelemi, XII. yzyldaki

halkn yaantsndan, gnlk hayattan, sohbetlerden bahsetmi, aksaklklar olan ksmlar iin

zmler ortaya koymutur. (eker, 1996: 112-136; Cerhammed-Uli, 1996: 321-333) Ayrca,

tasavvufi hayat, tarikatlarn gerekleri, insan yaaynn temel gereklilikleri, ayet ve hadis

kaynakl olarak iirlerle ifade edilmitir. (Tahral, 1996: 401-420; ener, 1996: 353-373;

Ak, 1996: 375-398; Hakkulov, 1998) Ahmed Yesevinin Divan- Hikmetten baka Fakr-

name adl bir eserinin varl da bilinmektedir.

Ahmed Yesevinin lmnden yaklak iki yz otuz yl sonra 1396 ylnda, Timur tarafndan,

eyhlerin halk zerindeki manevi nfuzundan yararlanmak amacyla ( Aka, 1995: 163)

Yeside Ahmed Yesevi iin hala ihtiamn koruyan bir trbe yaptrlmtr. Trbenin giri

cephesi ise Buhara Han Abdullah Han tarafndan yaptrlmtr. (Ramazanolu, 1998: 33-38;

Nurmuhammedolu, 1991: 6)

I. 4. 2. Tesirleri:

Hoca Ahmed Yesevi, halifelerini Trkistann hemen her blgesine gndermiti. Bu nedenle

geni bir alanda etkisini hissettirmiti. Onun, Mslmanl Trkmenler arasna sistemli bir

ekilde ve derviane bir tarzda sokmu olmas bu genilemeyi daha da kolaylatrmtr.

Ahmed Yesevi, ilhamn yalnzca Allahn azab ve gazabndan korkmaya dayal zhditasavvufa deil; ayn zamanda ilahi aka ve cezbeye de dayanan, bu sebeple de geni bir

hogr ve insan sevgisine dayanan melameti bir davran da bnyesinde barndracak tarzda

her trl benlik duygusunu knayan (Ocak, 1996: 33) Yeseviyye tarikatn kurmutur.

Seyhun, Takent, Harezm, Maverannehir, Horasan, Azerbaycan ve Anadoluya yaylan bu

tarikat, Trklere mal edilmi Nakibendiliin ortaya kna kadar bu blgelerde hakim g

olmutur. Tarikatn bu blgelerde yaylmasna Ahmed Yesevinin halifelerinin katks ok

byk olmutur. Hoca Ahmed Yesevinin halifeleri vastasyla yaylan bu tarikat, amanist


30/158

unsurlar da bnyesinde tar. Rivayete gre, kadn ve erkeklerin bir arada zikir yapmalar bu

tarikatta serbesttir. (Kprl, 1970: 143)

Hoca Ahmed Yesevinin ilk halifesi, yukarda szn ettiimiz Arslan Babann olu Mansur

Atadr. kinci halife, Said Ata ve nc halifesi de Trkmenler arasnda en fazla tesire

sahip olan Sleyman Hakim Atadr. (Kprl, 1993: 87-88)

Hoca Ahmed Yesevinin tesirlerinin ve Yeseviyye tarikatnn yaylma alan olarak

blgeden bahsetmek mmkndr. Bu blgeler, gnmz Kazakistan, zbekistan, Tacikistan,

Trkmenistan ve Volga boylarn iine alan Orta Asya sahas, Hindistan sahas ile Anadolu

sahasdr. (Ocak, 1996: 38)

Orta Asya sahas bizzat Hoca Ahmed Yesevinin tesirli olduu ksmdr. Yukarda da

akladmz gibi bu blgede yaam, misyonunu yaym ve en cra kelere kadar nfuz

etmitir. zellikle Seyhun ve Harezm bozkrlarnda yaylm buradan Bulgar sahasna

gemitir. ( F. Kprl, 1994b: 213) 15. yzylda yaylan ve bu blgede Yeseviliin tesirini

bir dereceye kadar ortadan kaldran Nakibendilik ve Kbrevilik tarikatlar da Yesevilikten

etkilenmiler, silsilelerini Yeseviyyeden geirmilerdir. zellikle Nakibendi silsilesinde

Ahmed Yesevi ok nemli yer tutar. nk Yusuf- Hemedaniden dolay Nakibendilerce

tarikatn birinci piri olarak kabul edilir ve Ahmed Yesevi de onun halifesi sfatyla bu

silsilenin en nemli ksmnda yer alr. Nakibendiye tarikatnn organizatr ve tarikata ismini

veren Bahaddin Nakibend, Ahmet Yesevinin halifelerinin yannda yetimi ve onlardan

icazet almtr. (Coan, 1996: 14) Ahmed Yesevinin bu blgedeki halifeleri Bira b.Abra

Sfi, eyh Hidayettullah, Hoca Emir Kelal (F. Kprl, 1993:44) olduuna gre Bahaddin

Nakibend bu eyhlerden icazet alm olmaldr. Sz edilen youn Nakibendi tesiri

dolaysyla Yeseviliin etkisi byk lde azalm yerini bu tarikata ve daha sonra yaylanKbreviye tarikatna brakmtr. (Ocak, 1996:40) Orta Asyada Yesevilik Nakibendilik ile

bir arada anlmasna ramen baz blgelerde kendine has bir tesire sahip olmu olmaldr. Zira

bu blgede kurulan her tarikat Ahmed Yeseviyi silsilesine dahil etmeye almtr.

Yeseviliin Hindistan sahasnda yayl ile ilgili bilgiler snrldr. Yesevilik Hindistan

sahasna Haydari dervileri vastasyla girmitir. Hint tarihi ile uraan aratrmaclar

Hindistandaki Trk unsurunu yeterince inceleyememiler bu nedenle de bu tesiri fark

edememilerdir. (Ocak, 1996: 41 ve 1993: 17)


31/158

Yeseviyye tarikatnn konumuz itibaryla bizi en fazla ilgilendiren sahas Anadolu sahasdr.

Anadolu sahas, Yesevi etkisinin en fazla olduu ve en uzun srd blge olmas ve

Abdalan- Rumun etki alan olmas hasebiyle nem tar. Yeseviliin bu blgeye girii XIII.

Yzyln ikinci yars, yani Mool istilas sonrasdr. Mool basks sonucu ran, Horasan,

Azerbaycan taraflarna gelmiler, bu blgede youn bir faaliyet gsterdikten ve Mool

basksnn batya doru git gide ilerletmesinden sonra Anadoluya Yesevi kimliini

temsilen gelen Yesevi ve Haydari dervileri, Yesevinin vefatndan sonra geen yarm yzyl

zarfnda btn yazl ve szl gelenekleri Anadoluya yaydlar. Ahmed Yesevinin

Anadoluya gelen balca halifeleri; Baba lyas, eyh Edebali, Hac Bekta, Avar Dede, Pir

Dede, Akyazl Sultan, Baba Sultan, Geyikli Baba, Horos Dede, Otman Baba, Abdal Musa,

Sar Saltukdur. Bunlara ileride ayrntl bir ekilde deineceiz. Anadoluya gelen Yesevi

dervileri bu dnemde Anadoluda Vefailik ve Haydarilik tarikatlarna yaknlatlar. Bu

tarikatlar benimsediler. Ahmed Yesevinin Anadoludaki varisleri Seluklu ve Osmanl siyasi

ve kltrel hayatnda ok etkili olmulard. Ahmed Yesevi tarafndan ilk defa gebelerin

yaam tarzna uyarak ortaya karlan ve Anadoludaki halifeleri vastasyla Rum lkesine

tanan senkretik slam, ilerleyen dnemde pek ok halk hareketinin sebebi olmu, medrese

ulemas ile sufileri kar karya getirmi, siyasi ekimelerin temelini oluturmu hepsinden

nemlisi Anadoluda farkl bir yaam tarznn ortaya kmasna sebep olmutur. Horasanda

daha XIII. Yzylda Haydariye tarikatnda tesirli olan ve bu etkiyi Anadoluya kadar ulatran

Yesevi mridleri burada da Babailik ve Bektailik tarikat gibi Anadolunun fikri yapsn

fazlaca tesir eden iki tarikatn kurulmasn saladlar. (Kprl, 1993: 45 vd.)

I.5. ANADOLU SELUKLU DEVLETNDE DN HAYAT

I. 5. 1. Siyasi Duruma Genel Bir Bak

Anadoluya Trkler, slamiyetin kabulnden sonra, Horasanda Gazneli basksndan ylan

ar Beyin 1018 ylnda Dou Anadoluya yapt akn esnasnda gelmilerdir. ar Bey

ve arkadalar bu akn srasnda bu blgedeki siyasi zayfln yannda, blgenin bereketli

topraklara da sahip olduunu fark ettiler. Daha sonra Horasana geri dnen ar Beyblgenin bu elverili konumunu Turul Beye anlatmt. Gazneli Mahmudun Arslan


32/158

Yabguyu yakalatp Kalincar kalesine hapsetmesiyle bolukta kalan Seluklu Trkmenleri

Anadoluya gelip yerletiler. (Sevim, 1993: 41) Anadoluya daha sonra Turul Bey tarafndan

da birka akn dzenlendi. Byk Seluklu Sultan Alp Arslan Anadoluyu Seluklu

hakimiyet altna almak iin birtakm fetih hareketlerine giriti. Bu noktada Kars, Ani,

taraflarn ele geirdikten sonra Urfaya aknlar dzenledi. Anadoluda gelien Trkmen

tehlikesini fark eden Bizans mparatoru Romanos Diogenes, hazrlad orduyla Austos

1071de , Malazgirt Ovasnda Seluklu ordusunun karsna kt. Alparslan, Romanos

Diogenesi byk bir yenilgiye uratt ve esir ald. (Azim, 1988: 19) Sava sonucunda

Bizansta ortaya kan karklklar Trkmen fetihleri iin uygun bir siyasi ortam meydana

getirdi. Seluklular, fetihlerine Alparslann olu Sultan Melikah devrinde de devam ettiler.

Bu dnemde Anadoluda fetih hareketine girien Trkmen beyleri, burada kendi adlaryla

anlan fakat siyasi olarak Seluklulara tabi beylikler kurdular. Emir Danimend, Artuk Be,

Saltuk Be ve Mengcek Gazinin kurduklar beylikler bunlarn en nemlileridir. Bu

beylerden baka Emir Porsuk, Afin, ubuk, krm gibi Trkmen beyleri de Anadoluya

aknlarda bulunuyorlard. (Turan, 1980) Anadoluda Trkmen nfusunun bu kadar youn

olmasnn nedeni Anadolunun yerlemeye ve ganimete ok msait olmasnn yannda Byk

Seluklu Devletinin, artan Trkmen nfusu karsnda endieye kaplarak planl bir ekilde

Anadoluya, yani devlet merkezinden uzak bir blgeye gndermi olmalardr. Bu younluk

Anadoluda Trkmen nfuzunun artmasnda Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda

etkili oldu. Sultan Melikah tahta kt srada lkedeki birtakm karklklar arasnda

Kutlam olu Sleyman ah, kardeleri, Mansur, Alpilek ve Devlet ile birlikte Anadolunun

Frat rma boylarnda ve Urfa taraflarnda fetihlerine devam ettiler. (Sevim, 1993: 115)

Daha sonra bu blgede gl bir nfuzu olan Atsz bertaraf etmek iin Fatmi-ii devletini

resmen tanyarak bu devletle ittifak yaptlar. Ancak Atsz bu ittifak malup edince

Kutalmolu Sleyman ah Anadolunun kuzey taraflarna gelerek fetihlere balad. Yaplanfetihlerin sonucunda Anadolu Seluklu Devleti, Kutalm Olu Sleyman ah tarafndan 1075

tarihinde fethedilen znik ehrinin 1076 ylnda bakent ilan edilmesiyle resmen tarih

sahnesine km oldu. Sleyman ah Bizansn kark durumundan da faydalanarak ksa

srede Marmara, Karadeniz ve Akdeniz yrelerinde geniledi; Bursa ve Kocaeli blgesini ele

geirerek skdar ve Kadkye doru ilerledi. (a.g.e.: 118) Sleyman ah, daha sonra

ynn douya evirdi. Ancak Byk Seluklu emiri Tutula yapt sava kaydederek

yaamn yitirdi.


33/158

Kutalmolu Sleyman ahtan sonra devlet bir sre Byk Seluklu idaresinde kaldysa da

Melikahn lmnden sonra, I. Kl Arslan Anadoluya gelerek devletin bana geti ve

fetih faaliyetlerine giriti. I. Kl Arslan dnemi Trk ve slam tarihi asndan byk bir

neme sahiptir. Zira, bu dnemde Hallarla yaplan mcadeleler gaza ruhunu gelitirmi,

slam tarihinde menkbeleri anlatlan dervi gazilerin hallara ve Bizansa kar gsterdikleri

mcadeleler ortaya konmutur. Hal seferlerinde Kl Arslanla ortaya koyan Melik

Danimend Gazinin Anadoluda gaza ruhunun tm inceliklerini ortaya koyduu

bilinmektedir. (Turan, 1994: 210) Seluklu fetihleri yayldka blgeye yerleim artm,

kolonizasyon hareketi balam, Trkmen dervi gazilerin ncleri bu dnemden itibaren

Anadoluda yeni yerleim merkezleri oluturmaya ve slam tebli etmeye balamlardr. II.

Kl Arslan dneminde Danimendli Devletinin ortadan kaldrlmasyla, Danimendli

corafyasnda yaayan Trkmenler Seluklu topraklarna dahil olmu, 1176 ylnda

Anadoluyu bir daha asla vazgeilemeyecek Trk vatan haline getiren Miryakefalon

Savanda Bizans ar bir yenilgiye uratmt. (Khoniates, 1995: 130-132) II. Kl Arslan

devri, Anadolu Seluklularnn parlak saylabilecek dnemlerinden birisiydi. Bu parlaklk,

balangta aralarnda taht mcadelesi olmasna ramen oullar zamannda da devam etti. I.

Keyhsrev, Antalyay, I. Keykavus, Sinopu fethetti. ehir ve imar faaliyetlerine giriildi.

lkede pek ok imaret vakflar meydana getirildi. (Demir, 1998: 44-45) I. Alaeddin

Keykubad dneminde Seluklular ortal kasp kavuran Mool istilasna kar, Anadoluyu

baarl bir ekilde idare etmiler ve lkeyi Mool tehlikesinden uzak tutmulardr. Ancak,

Alaeddin Keykubadn 1230 ylnda Yass emen Savanda Celaleddin Harzemah

yenilgiye uratmas (Kerimddin Mahmud Aksarayi, 2000: 25) sonucunda Moollarla

Seluklular birbirlerine daha da yaklatlar. Keykubadn gen yata lm ve oullar

arasndaki taht mcadelesinden yararlanan Moollar, Anadolu zerindeki basklarn daha da

artrdlar. (bn-i Bibi, I, 1996: 413-416)

Bu tarihten itibaren doudan gelen Mool basksnn da etkisiyle youn bir Trkmen akn

balad. Ad geen Trkmenler Anadolunun dini, siyasi, kltrel yaantsna kendi

sluplarnca yn verdiler. Orta Asya Trk dini ve idari geleneklerini, gebe yaam tarznn

etkilerini, amanist dini yaantlarn Anadoluya tadlar. Youn Trkmen nfusu karsnda

onlar tam manasyla idare etmekten aciz kalan Anadolu Seluklu idaresi, Trkmenleri

kontrol altnda tutabilmek iin bir takm tedbirlere ba vurdu. Devletin nizam iin, bu

Trkmenlerin babozuk bir yaam srmeleri kabul edilemez bir durumdu. Bu sebeple,


34/158

Seluklu hkmetinin ald tedbirler arasnda Trkmen ileri gelenlerinin srgne

gnderilmesi, Trkmenlere kar uygulanan ar vergiler gsterilebilir.

Bu dnemde Sultan Gyaseddin Keyhsrevin Harezm Trkmenlerine kar ok ar cezalar

ve yaptrmlar uygulamas, Harezm Trkmenlerini Seluklularn aleyhine hareket etmeye

zorlad. Yukarda Szn ettiimiz zere, Alaeddin Keykubadn Harzemahlar ortadan

kaldrmas neticesinde yamaclk hareketine girien ok sayda gayri memnunlar zmresine

Seluklu Trkmenleri de katlmaya balaynca Anadoluda devlete kar gelen bir Trkmen

kitlesi meydana geldi. Bu Trkmenler Baba Resul adnda birisinin rgtlemesiyle devlete

kar bakaldrdlar. Trkmenlerin syan Anadolu Seluklular iin bir daha geri

dnlemeyecek bir servenin balangc haline geldi. (Turan, 1998: 55)

I. 5. 2. Babailer syan

Seluklu idarecilerinin siyasi ve ekonomik adan kontrolsz davranmalar sebebiyle,

Anadoluda byk bir sosyal patlama meydana geldi. Devlette merkeziyetin tamamen ortadan

kaybolmas, vezirlerin istilac Moollarla ibirlii yapmalar, isyan kanlmaz hale

getiriyordu.

I. 5. 2. 1. syann Sebepleri:

Babailer isyannn olumasnda temel olan etmenleri iktisadi, sosyal, dini ve siyasi sebepler

olarak drt ksma ayrmak mmkndr.

ktisadi sebepler bu isyann meydana gelmesinde nemli derecede yer alr. Anadolu Seluklu

Devletinin toprak sistemi Askeri ikta sistemine dayanyordu. Devlet bu iktalar baz askeriyetkililere ve baz Trkmen beylerine veriyordu. Devletin istikrar bozulmaya balaynca, bu

topraklar beyler tarafndan zel mlkiyet haline getirildi. (A.Ocak, 1996b: 38-39) Bu

mlkiyet sahipleri, birbirlerine kar nfuz mcadelesine giritiler. Aralarnda yaanan

kavgalardan yoksul halk daha fazla etkilendi. Bu toprak rejiminin bozulmas hem kylleri

devletten uzaklatrd hem de gebe Trkmenlerin otlak sknts ekmesine neden oldu.

(amurolu, 1999: 161) kinci iktisadi sebep ise vakf sistemi olmutur. ktalarn ounun

devlet arazisini kullanan ikta sahipleri tarafndan vakf haline dntrlmesi gittike artanTrkmen nfusunun toprak sknts ekmesine sebep oldu. Trkmenlerin hayat tarzlar da


35/158

Babailer syann sebepleri arasnda yer alyordu. Zira, youn olan nfus toprak ve yer kavgas

yznden birbirine dyordu. (Ocak, 1996b: 41)

Sosyal ve psikolojik sebeplerin banda, ehirde yaayan Trklerin, tpk kendileri gibi Trk

olan, ancak gebe yaam tarzn devam ettiren Trkmenleri aalamalar, onlara hor gzle

bakmalar geliyordu. Kken olarak kendileri de Ouz Trklerinden olan Seluklu

Sultanlarnn, devlet idaresinde Trkmenleri dlayp ran unsuruna yer vermeleri, her frsatta

Trkmenlerden uzaklamaya almalar Trkmen zmrelerinin tepkisine neden oluyordu.

(a.g.e., : 43-44)

Siyasi nedenlerin en nemlisi Gyaseddin Keyhsrevin yetersiz ynetimi olarak

gsterilebilir. Yukarda da belirttiimiz gibi balangta Trkmen geleneklerini yaayan

Anadolu Seluklularnn daha sonraki dnemde ranllamas, Harezmah Trkmenlerine

kar giritikleri ykc faaliyet ve Eyyubi devletinin Trkmen unsurlar tahrik etmesi

(amurolu, 1999: 164) siyasi nedenlerin dierleridir. Trkmenlerin yaantsndan

kaynaklanan kendi balarna buyruk airet yaplar, siyasi otorite altna girmek istememeleri

de siyasi nedenler arasnda gsterilebilir.

Babailer isyannn dinsel nedenlerinin banda, Anadoluya gelen Trkmenlerin, Orta

Asyadaki amanist unsurlar ihtiva eden slam anlayna sahip olmalar, Snni devlet

politikas gden Seluklu idaresinin bu inanca iddetle kar kmas gsterilebilir. Yukarda

anlatlan artlar ierisinde Orta Asyadaki inanlarn ilerinde barndran Trkmen kitleleri,

glerin balamasyla beraber, XI. Yzyldan itibaren Anadoluya geldiler ve birtakm

popler sufi evreleri temsil eden Trkmen babalar etrafnda odaklatlar. ( Ocak, 1996b: 45)

Anadoluya g eden Trkmenler ile buradaki ehirlerde yaayan halk arasnda bu ekilde bir

inan ayrm meydana geldi. Trkmenler, slamn ince, teorik ynn pek bilmeyen, hatta

pek ou okuma yazma dahi bilmeyen kimselerdi. Onlar tm iyi niyetlerine ramen slamnkitabi gereklerini yerine getiremiyorlard ve kendi anladklar tarzda hareket ediyorlard.

(a.g.e.: 46; amurolu, 1999: 165-166) Durum bu haldeyken, Baba lyas adndaki bir

Trkmen reisi ortamn msait olmasndan istifade ederek, peygamberliini ilan etti. Bylece

Babailer isyan balam oldu.

I. 5.2. 2. syann Balamas ve Gelimesi


36/158

syann ba Baba lyas, Mool istilasnn nnden kaarak Anadoluya gelmitir. Tam ad

Ebul-Baka Baba lyas bin Ali el-Horasni olan Baba lyas muhtemelen Harezm

Trkmenleriyle birlikte Anadoluya gelmitir. Baba lyas veya dier adyla Baba Resul

Anadoluya geldikten sonra Amasyaya yerleti. (Elvan elebi, 1995: XLV) bn-i Bibinin

anlattna gre, Baba Resul, Kefersud blgesindeki Smeysat adl kyde yaamaktayd.

Genlik yllarndan beri adam aldatmaya ve mrid toplamaya merak vard. (bn- Bibi, II,

1996:49) Ancak, onun bu blgede deil Amasyann at kasabasnda yaad anlalyor.

(Oru Be, Tarihsiz: 27) Kendisi bir gre gre Seyyid Ebul-Vefa tarikatndan

(Akpaazde, 1332: 1), dier bir gre gre ise, Dede arkn adnda bir Trkmen eyhinin

Anadoluya gnderdii halifelerindendir. (Elvan elebi, 1995: 15) slami kimliinin altnda,

ok derinlerde kalm tipik bir aman olma hviyetini henz kaybetmemi bir Trkmen

babasyd. (Ocak, 1996b: 96) Bu yzden o tpk amanlar gibi, sihir ve by yapabiliyor,

hastalar iyiletirebiliyor, tabiat kuvvetlerine hakim olabiliyor ve atee hkmedebiliyordu. (

Eliade, 1999; Roux, 1994; Ocak, 2000: 120-160; ener, 2000) Baba lyas bu grntsyle

olaan st zelliklere sahip birisiydi. evresindeki insanlara kolayca etki edebiliyor, ve

onlar lmsz olduuna inandrabiliyordu. Okuma yazma bilmeyen, sade gsterisiz bir

hayat yaayan, Trkmen kyllerini ksa srede etrafnda toplad. Baba lyas, zellikle

Trkmen nfusunun en youn olduu, ekonomik ynden en zayf ve dini cereyanlar

bakmndan en karmak blgelerde propaganda faaliyetlerini srdryordu. Bu blgeler:

kendi zaviyesinin bulunduu Amasya bata olmak zere, Tokat, orum, Sivas, Yozgat,

Adyaman, Malatya, Gney Dou Anadolu ve Kuzey Suriye blgeleriydi. ( Ocak, 1996b:

115-116) Baba lyas mridlerine, insanla tanr arasnda tam manasyla bir ayrlk olmadn,

insann tanrya, tanrnn da insana en yakn varlk olduunu anlatyordu. (Er, 1995: 18)

Mridlerinin saysnn yeterli ounlua ulatna inanan Baba lyas, isyana en msait

blgenin Gney Dou olduuna karar vererek buradaki mridi, Baba shak vastasyla isyan

balatt. syan ksa srede, Anadolunun byk blmn kaplad. syana ok farkl zmrelerkatlmt. Bunlar arasnda, Harezmah devletinin dalmasyla bolukta kalan Trkmenler,

Mool basks nedeniyle dorudan Orta Asyadan gelen ve Seluklu hkmetinin srgn

politikasna maruz kalan gebe Trkmenler, (amurolu, 1999: 171; Ocak, 1996b: 55-60) ,

maceraperest ve yamaclar, Bozkrlarda gebe, yar gebe hayat sren, Trkmenlerle

birlikte bulunan ve eski kam-ozanlara benzeyen babalar (Ocak, 1996b: 63) Kalenderiyye,

Yeseviyye, Haydariyye, Vefaiyye tarikat mensuplar bulunuyordu.


37/158

Babailer isyannda ilk saldr sanlann aksine Seluklu sultan Gyaseddin Keyhsrevden

geldi. Oru Bein naklettiine gre: Gyaseddin Keyhsrev bir sebebden dolay Baba

lyastan korkup asker gnderdi. Babaileri kltan geirdi (Oru Be, Tarihsiz: 28) Bunun

sebebi, Elvan elebinin anlattna gre: Kre Kad adndaki Anadolu Seluklu kadlarndan

birisi, Sultan Gyaseddin Keyhsreve Baba lyasn peygamberlik iddiasnda bulunarak,

devlete kar hayli asker topladn bildirmesi, halk isyana tevik etmesidir. (Elvan elebi,

1995: 40-41) Bu olay Nianc Mehmed Paada da: eyh Baba lyas- Acemin mridleri

gayet ok olman huruc ihtimali vardr deyu Sultan Gyaseddin katl-im itdi eklinde

belirtilmektedir. (Nianc Mehmed Paa, 1290: 110) Bu olay zerine, Kefersud veya

Adyaman blgesinde bulunan ve Baba lyasn ba mridi olan Baba shak, eyhinin

Amasyada bana gelenleri haber alr almaz, sultann bir vergi memurunun kendisine yapt

hakszl ve hareketleri bahane ederek, ayaklanmay balatmtr. (Elvan elebi, 1995: 47-48;

Ocak, 1996b: 126)

Baba shakn byk ounluu Trkmenlerden mteekkil ordusu ilk nce Kefersudu ele

geirdi. (Ebul-Ferec, ) bn-i Bibiye gre Baba shakn komutasndaki askerler:

... karnca ve ekirge gibi her keden harekete getiler, Ar kmesi gibi kaynayp

uuldamaya baladlar ... . nce ekyann doduu, taraftarlarnn, adamlarnn ve

mridlerinin topland o ky atee verdiler. Duman gibi evreyi ve etraf sardlar. O

melunun emri gereince davete uyarak arkalarna denlere hayat hakk verdiler. Onu

tanmayanlar, inkar edip kar gelenleri, hi korkup ekinmeden yok ettiler lerledike

o fitnelerin adamlarnn ve askerlerinin kalabal artmaya balad (ibn-i Bibi,

1996, II: 50).

Daha sonra srasyla, Adyaman, Gerger ve Kahta ele geirildi Byyen kalabaln kendizerine geldiini fark eden Malatya valisi Muhyiddin Ali ir, toplad askerlerle Baba

shakn karsna kt. Trkmenler Emir Ali irin ordusunu bozguna uratarak (

Gordlevski, 1988: 181)ilerlemeye devam ettiler.

Dier taraftan, Baba lyas Seluklu tazyikiyle skt Amasya kalesinden, Baba shaka iki

haberci gndererek, Amasya tarafna gelmemesini bildirdi. Ancak, Baba shak, yanndaki

Trkmenlerin peygamberlerini esaretten kurtarma hevesiyle geri dnmek istememelerindendolay elileri dinlemeyip Amasyaya doru hareketine devam etti. (Ocak, 1996b: 128) Baba


38/158

shak nc kuvvetleri vastasyla Sivasta Seluklu ordusunu yenilgiye uratt. Sivas, Tokat

yolundan Amasyaya doru ilerlediler. Saltanatndan endie duyan, Sultan Gyaseddin

Keyhsrev, Konyay terk ederek Kubadabad sarayna snd. Bu arada hala Amasya

kalesinde bulunan Baba lyas Hac Mbarezddin Armaan ah sktrd. Yanndaki

mridlerine, kendisine hibir ey olmayacan, nk kendisinin peygamber olduunu

srekli tekrar eden Baba lyasn yaralanmas yanndaki mridlerini hayal krklna uratt.

(a.g.e.; 132; Cahen, 1994:143) Daha sonra Hac Mbarezddin, Baba lyas yakalayarak

cesedini surlara ast. Amasyaya gelen Baba shak ve mridleri, eyhlerinin lm haberine

inanamadlar. Onun tanr katna gittiini syleyerek, Hac Mbarezddin Armaanahn

teslim olma teklifini reddederek savamaya devam ettiler. Yaplan etin arpmadan sonra

Hac Mbarezddini ldrdler. (amurolu, 1999: 176; Ocak, 1996b: 133; bn-i Bibi, 1996:

51) imdiki hedefleri Seluklu devletinin payitaht Konya idi. Armaanahn akbetini

duyan, Gyaseddin Keyhsrev derhal Erzurumdaki orduyu yardma ard. Emir Necmeddin

komutasndaki Seluklu ordusu Malya ovasnda Baba shakla karlat. Yaplan etin

arpmann sonucunda canla bala savaan (Elvan elebi, 1995: 55) )Baba shak ldrld.

Babai hareketine mensup olan kiiler lkenin her tarafnda takibata uratld. Bylece

Seluklu hkmetini aylardr uratran Babailer isyan bastrlm oluyordu.

Babailer syan Trk slam tarihi asndan nemli bir yere sahiptir. Siyasi adan Seluklu

ordusunun ve idaresinin zayfl ortaya km, Anadoluya girmek iin frsat kollayan

Moollar, isyandan sonra buradaki basklarn artrmlar, yl sonra da Kseda savanda

Seluklu ordusunu perian ederek, bu devletin idari hayatna son vermilerdir. (Babinger-

Kprl, 1996: 57)

syann dini ve kltrel sonularna baktmzda ise: Anadoluda mezhepler ayrmnn ortaya

ktn grrz. Eski geleneklerini srdren gebe Trkmen kitleleriyle, merkezi idareyibenimseyen devlet bakanlar arasndaki arpmann en byk rneini tekil etmi, ayrca,

ehirli- kyl ayrmn da ortaya koymutur. Gebe geleneklerini devam ettiren Trkmen

nfusun rejime kar bakaldrsnn sembol olmu, kendisinden sonra da yzyllarca devam

edecek isyanlarn dayanak noktalarndan birini tekil etmitir. Osmanllarn kuruluunda etkili

olan ve aada kendilerinden bahsedeceimiz, Rum Abdallar, Ahiler vs. dini gler ya

bizzat bu isyana katlmlar veya bu isyana katlan ahsiyetler tarafndan yetitirilmilerdir.

Bu adan bakacak olursak, Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan TrkmenlerleBabailer isyanna katlan Trkmenlerin ayn kkten gelmi olduklarn, belki de Selukludan


39/158

umduunu bulamadklar iin, Uta oluan ve Orta Asyadan gelen bu yeni teekkln

kendilerini daha iyi anlayacan dnen kimseler olabilecei aklmza gelmektedir. (Ocak,

1996b)

Ayrca Baba shakn isyana katlan epni Trkmenleri tarafndan ok sevilip saylmas (I.

Beldicianu-Steinher, 2000) ve bu epnilerin Hac Bekta Veli ile yakn dostluk kurarak onu

aralarna almalar da deinilmesi gereken bir konudur.

Seluklu Devleti Babailer syann bastrdktan yl sonra Kseda Savanda Moollara

malup olarak bu devletin vassal haline geldi. lhanl hkmdar Hlag ve olu Abaka

Anadoludaki siyasi kontrol ellerine almalarna ramen dini ve kltrel yaantya mdahale

etmediler. Anadolu bu dnemde siyasi mcadele asndan perian gnler yaarken dini ve

kltrel adan tam bir inan mozayii haline gelmiti. Anadoluda siyasi mcadelelerin

yaand bu dnemde, bir yandan Seluklu lkesinin msait olmas, bir yandan Mool

basks, bir yandan da halkn bnyesinde birikmi olan huzursuzluk ve gerginlik onlar

tarikatlara yneltti. (Glpnarl, 1999: 19) Mool akn Fahreddin Iraki, Evhadddin Hamid

el-Kirmni gibi nfuzlu alim, air ve eyhlerin Anadoluya g etmelerine sebep olmutu.

Anadoluda eitli tarikatlar ortaya kmt. Evhadddin Kirmani tarafndan temelleri atlan

Evhadiye tarikat, Babailer syanna katldktan sonra Anadolunun deiik blgelerine

dalan fedailerin mensup olduklar Haydariyye, Kalenderiyye tarikatlar, Muhyiddin bn-i

Arabinin talebeleri tarafndan oluturulan Ekberiyye tarikat bu tarikatler arasnda saylabilir.

Ayrca uc blgelerine giden Rum Abdallar, Gaziler ve esnaf gruplarnn bir araya gelerek

oluturduu Ahileri de bu zmreye dahil etmek gerekir. (Akpaazde, 1332: 205)

Mevlana Celaleddin-i Rumi, Sadreddin Konevi, Evhadddin Kirmani, Fahreddin-i Iraki,

Necmddin Daye, Burhaneddin Kanii, Hac Bekta Veli, Yunus Emre bu dnemde yaamolan ve zerinde durulmas gereken ahsiyetlerdir.

I.5.3. Mevlana Celaleddin Rumi:

Anadolu Seluklular Devrinin en nde gelen mutasavvflarndan olan Mevlana Celaleddin-i

Rumi 30 Eyll 1207de Belhde domutur. Babas Sultanl- Ulema unvann tayan

Bahaddin Veleddir. Kendisi Hatiboullar ad verilen soylu bir slaleye mensuptur.Bahaddin Veled, Mevlana yana gedii zaman, artan Mool basks nedeniyle Belhden


40/158

Niabura g etti. Burada Ferideddin-i Attarla karlatlar. Attar, bu srada yazm olduu

lahi name adl eserini, imdiden bir eyler sezdii Mevlanaya ithaf etti. (elebi, : 19 ;

Fruzanfer, : 97-99)

Bahaddin Veledin Belhden ayrlmadaki asl amac Mekkeyi ziyaret etmekti. Mekkede

hac farizasn yerine getirdikten sonra am yoluyla Anadoluya getiler. Belhden

Anadoluya kadar uzanan uzun yolculuk esnasnda uradklar her yerde ilim ve feyizlerini

yaymlar, kendileri de byk mutasavvflarla grerek onlarn feyizlerinden istifade

etmilerdi. Yolculuklar esnasnda, ilk nce, Niaburdan Badata gittiler. Badatta eyh

ihabddin Shreverdi ile grtkten sonra Kfe yoluyla Mekkeye, oradan Medineye,

am-Halep-Malatya yoluyla Erzincana geldiler. Malatyaya geldiklerinde 18 yanda olan

Mevlana, burada Gevher Hatunla evlendi. Daha sonra Sultan Alaeddin Keykubadn

davetiyle Konyaya yerleen Bahaddin Veled, ki yl sonra vefat etti.

Mevlana yandan yirmi yana kadar babasnn himayesinde yetimiti; ondan tasavvuf

dersleri ald. Onun lmnden sonra Burhaneddin Tirmizi-i Muhakkk Konyaya geldi ve

lmne kadar Mevlanay manevi himayesine ald. (Glpnarl, 1999: 45) Kalenderilerden

olan Burhaneddin Muhakkk herkesin gnlnden geenleri bilen, adn sylemeksizin emsin

geleceini Mevlanaya bildiren yce bir ahsiyettir ve dokuz yl Mevlanaya hocalk

yapmtr. ( a.g.e. : 46-48) eyh Burhaneddin Muhakkk Tirmizinin lmnden sonra, be yl

yalnz kalan Mevlana 642 ylnda emseddin Muhammed Tebrizi ile grt.

ems-i Tebrizi, Ebu Bekir Tebriz-i Selebafn mrididir. Seyr- slkunu tamamladktan

sonra vecd ve heyecann paylaabilecei bir dost aram ve diyar diyar dolam fakat bir

trl arad muhabbet ehli insan bulamamt. amda Evhadddin Kirmani ile gren

ems, onun tavsiyesiyle Mevlana ile grt. (Eflaki, II, 1995: 192-193) Bu grmedensonra, aralarnda tarifsiz bir muhabbet meydana geldi. Bu muhabbeti Mevlana u ekilde dile

getirmektedir:

ah ve dilber olan ems-i Tebrizi btn ahl ile

Bizim canmzn muhafz (candr) idi (A. Eflaki, I, 1995: 274)

Mevlana ile ems ilerleyen dnemde sk sk bir araya gelip sohbetlerde bulundular.

Talebelerin ikayeti hocalarnn kendileriyle ilgilenmemesinden doan ikayeti ve kandedikodular nedeniyle, bir gn ems-i Tebrizi aniden ortadan kayboldu. Bu olay zerine


41/158

Mevlanay byk bir hzn kaplad. rencileriyle ve halkla hi grmez oldu.

Mevlanann bsbtn perian bir hal almas ve kendisiyle hi grlemez olmas zerine,

olu Sultan Veled, amda ems-i Tebriziyi buldu, kendisinden af dileyerek onu geri

getirdi. ( Ritter, 1942: 275; Glpnarl, 1959) Ancak ksa sre devam eden bu huzurlu

gnlerden sonra ems aleyhinde yine dedikodular kmaya balad. Bir sre sonra da ems

yine ortadan kayboldu ve bir daha grnmedi. Kendisinin ehid edildii konusunda rivayetler

vardr. (Eflaki, II, 1995: 264-275; Glpnarl, 1999: 82-83) emsin kaybolmasndan sonra

Mevlana kendini ar derecede raks ve semaya veriyor ve bir sre sonra da, kaybolan ems-i

kendi iinde buluyordu.

Documents

Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez