Açık Ocak Maden-Açık İşletmelerde Kazı ve Yükleme Teçhizatının Seçimi.pdf

8/11/2019 Ak Ocak Maden-Ak letmelerde Kaz ve Ykleme Tehizatnn Seimi.pdf

1/38

Ak letmelerde Kaz ve Y kleme

Tehizatnn SeimiYazan : T. ATKINSON* eviren : mr NVER**

(Institution of Mining and Metallurgy, Transactions, July 1971 saysndan)

Z E T :

Ak iletmelerde detayl planlama ve projelendirmede kaz tehizatnn seimi, ou zamanak iletme projelendirmesinde balang noktasdr. Ancak, tehizat seimi bir ok deikenetabi olduundan, seim bamsz bir ekilde dnlemez. Makalede takdim edilen bir ok tek-nik deerler imalatlarn katalok deerleri ile uyumamakla birlikte, yazar tarafndan tedarikedilen hakiki deerler imalat saylarna yaklak bir durum gsterdii durumlarda imalat- literatrne atf yaplmtr. Tedarik edilen verileri kullanmda dikkatli olmak gerekir. Buradairdelenen ak iletme makinalan yazarn bilgi ve tecrbesi dahilinde elan tehizattr. Makinalarn mekanik ve elektrik ynleri ele alnmamtr. Verilen bilgilerin byk bir ksm son onbe se-neden beri Avrupa, Kuzey Amerika, Gney Amerika, Kuzey Afrika ve Uzak Doudaki eitlimadencilik faaliyetlerinden derlenmi olup, tam olarak mull olduu iddia edilemez. Madenprojecisi ve plancs mhendislerin bu makalede verilen doneleri kendi faaliyetlerindeki hakikideerlerle deerlendirmeleri tavsiye edilir.

Madencilik faaliyetlerinde ana operasyonyonlar : arazinin dzenlenmesi, kaz ve yk-leme, nakliye ve cevher hazrlama, olarakmtala edilir ve bu faaliyetler birbiriyle ba

mld'r.

Optimum maliyete genellikle her operas-yondaki iletme masraflarn minimize ede-rek ulalamaz. te bu sebeptendirki ak i-letme tehizatn seerken, seilecek makinay bamsz bir ekilde dnmek iyi bir tat-bikat deildir. Patlayc maddenin fazla birekilde tketimi ile ykleme, nakliye vekrma masraflarnda tasarruflar salamakmmkndr. Bu tasarrufla ou zamanpatlama masraf larndaki art kapyarak

baz msbet maliyet unsurlarn yarat-mak imkan dahilindedir. Byle bir hususphesiz kaz ve ykleme tehizatnn seimin-de bariz bir faktr olacaktr. Ancak faktrle-rin hepsini dikkate alarak bir makalenin kap-samna sokmak imkanszdr (muhtemelen byLelbir konu bir kitap kapsamna dahil edilebi-lir). Ekskavatr veya loaderin seimi ak i-

letmecilikte en nemli husustur. nk bazykleme tehizat d:er ak iletme tehi-zatlarna etkide ^bulunacak ve iletme sistemi-ne tesir edecektir. Ak iletme tehizatnn

uygun seimi, dk maliyetli istihsalin anah-tardr. Bu makalenin ak iletme optimizasyonu, dekapaj, nakliye, vs., ile birlikte d-nlmesi gerektiini belirtmek gerekir.

Formasyonun dudumu kazlabilirlik dere-cesi (diggability) ksz tehizatnn seimindeana unsurdur : Bu husus birak faktre ba-ldr; rnein, (a) kayann mukavemeti, (b)genel olarak kayalarn yk tama kabiliye-ti, (c)cevherli ksmlarn andrma zellik-leri, (d) kayann kesafeti, (e) gevetilmi

kayann akma zellii, yapkanlk derecesi,vs., ( f ) kayay gevetme veya paralama de-recesi.

*D.I. C, C.Eng.F. I.Min Eng.,F. I. E. E.,M. I. Mech. E., M. . M. M.,Royal School of Mines, Imperial Collage Lon-don.

** Maden Yksek Mhendisi T.K.t. Kurumu,EtdProje Ankara.

Madflncflik36


2/38

Halihazrda kazlabilirlin genel olarakkantitatif bir ls olmamakla birlikte, g-

venili r bi r ekilde tahmin aada belir tilenfaaliyetlerle yaplabilir.

(1) blgede faaliyet gsteren benzer kaz-lardan, (2) pilot ocaklarda yaplan fizikseldeneylerden (mostralardan veya zeri ala-rak alnan numunelerden karot numunelerinebyk fiziksel farkllklar gsterir. En yaygntestler uniaxial veya triaxial mukavemet, kes-me mukavemeti ve sertlik testleridir. Labora-

tuar deneylerini umullendirmek iin bir okbasit arazi deneyleri yapmak gerekir (1 )* ).(3) pilot ocaklarda yaplan deneme kazlarn-dan.(4) krlma (refraction) Sismoloji deney-lerinden tesbit edilebilir. Sismoloji deneyleriolduka kolay ve tattbikat kolaylklar bulu-nan deneyler olmakla birlikte, arzal jeolo-ji k durumlarda elde edilen ver ilerin tefsiri ol -duka gtr. ekil 1 kayalarn gevetilme-den (lamlanmadan) kazlablme, kazanabil-me imknlarn ve eitli kayalarda sismikhz gstermektedir. Genellikle sz edilen

metodlarm birka birlikte kullanlmaktadr.

n/set x la '

ekil 1. I Kaz imkanlarn tayin iinsismik hz metodu

ekil 1 Kaz imkanlarn tayin iin sismikhz metodu

Dikkate alnmas gereken dier faktrlerise ekskavatrn yatay ve dikey uzanma (re-ach) zellikleri, kapasitesi, alan basama-n yk tama kapasitesi veya mukavemeti,manevra kabiliyeti, elektriki hat kapasitesi, vs.,dir. Cevher tenorunun ar deiiklikler gs-terdii ve stoklama imknlarnn olmad ve-ya ekonomik olmad durumlarda dk ka-pasiteli bir ok ekskavatre ihtiya duyulab

Cilt : XI Say : 5

lir. Cevher hazrlama tesislerine sabit tenordahilinde cevher verebilmek iin dk kapasitli bir ok ekskavatr kullanlmas icap ede-bilir. phesiz cevherin sabit tenrl olduu

ve stoklama imknlarnn bulunduu durum-larda, yukarda belirtilen husus varit deildir.

1 Devirli ve Srekli Ekskavatrler (Cy-clic and Continous Excavators)

Saysz iletme sistemleri ve makinalarmevcut olup, bunlarn seimine tesir eden fak-

trleri zetlemek gerekir. Tatbik edilebildiidurumlarda srekli (continous) ekskavatr-ler tercih edilir. Bu durumda tesislerden en el-

verili faydalanma ortam srekli bi r sistemlesalanabilir ve bunlara ilveten her trl a-r yk (mekanik gerilimler, malzeme ak,maksimum elektrik talebi) gibi hususlar orta-dan kaldrlm olur. Ak iletmelerde srek-li sistemler ok kepeli ekskavatrler ile (d-ner kepeli ve dner zincir kepeli) karak-ter ize olurla r.

Devirli sistem ise, ekskavatrler, draglaynlar, tekerlekli ykleyiciler (frontend loa-ders), skraperler, ripperler, bulldozerler iletemsil edilirler.

Mevcut makinalarn kaz ve ykleme ka-pasiteleri arasnda ok byk farklar olmaklabir lik te bu makalede irdelemeyi mmknmertebe ksa tutabilmek iin Maden Mhen-disleri tarafndan yaygn bir ekilde kullan-lan tehizat ele alnmtr.

Ekskavatr seiminde mekanik ve elektr

k hususlar baka bibliyografilerde incelen-mitir (2).

2 Kepeli Ekskavatrler

Paletli ekskavatrler sert, salam, andr-c ve elverili br ekilde paralanmam ka-yalarn kazmnda ve yklenmesinde en uygunmakinalardr. Vagona, kamyona, olua vs,ykleme hassas bir ekilde yaplabilir. Basithareket ve salam konstrksiyon zelliklerin-den dolay dier maknalara nazaran fiili a-

lma (availability) daha fazladr. Ancak ha

Parantez iindeki saylar yaznn sonunda ve-rilen referanslar gsterir.

37


3/38

reket kabiliyeti fazla deildir ve bulunduuseviyeden aaya kaz zellikleri zayftr. Makrnann almas iin salam bir zemin ge-reklidir, ancak paletlerini ebadn arttrarakdk zemin basna elde etmek mmkndr.

Paletli ekskavatrler ana grupta mta-la edilebilirler :

A Ar i maden ekskavatrleri (sa-lam, andrc ve elverili br ekilde paralan-mam kayalar),

B Genel i ekskavatrleri hafif, iyi birekilde paralanm malzemeler iin, rneinkum ve akl, ,kmr, boksit, vs..

C Hidrolik ekskavatrler (ileride bah-sedilmitir).

Ekskavatr seiminde en nemli adm kep-e kapasitesinin tesbitidr. Projeci mhendis-ler genellikle basamak hacimleri ile ilgilendik-lerinden, hesaplarda yerinde (in situ) hacmlar kullanrlar. Kepe kapasitesi aadaki for-mlle ifade edilir :

QB


4/38

sreleri verilmitir. Ekskavatr operatrnn,mahareti devir srelerine baz etkilerde bulu-nabilir. Kronometraj etdleri yapmadan ve ay-

n ekilde alan ocaklarda tecrbeye sahipolmadan ok hassas deerleri daha evvelden

vermek imkan szdr.

Bir ok ak iletme faaliyetlerinde kepe-

nin optimum kaz derinliine kadar ykleme-

de bir mklat olmamas gerekir. Cevher ve-

ya kmr tabakasnn nce olduu durumlarda,

kepeyi tam olarak doldurabifmek iin kaz ve

kepenin yukarr kaldrma (hoist) sreleri ar-tacandan ve bu artda devir srelerine ayn

ekilde etki edeceinden bu tr yataklarda bir

dzeltme faktr kullanmak gerekecektir. Bu

dzeltme faktr Tablo 2 de verilmitir. eit-

li kepe kapasitelerine gre optimum kaz de-

rinlii ekil 3 de verilmitir.

Tek basamakl ak iletmelerde baz du-rumlarda cevher veya kmr tabakas altnda-ki formasyonun yk tama kabiliyeti zayf ola-bilir. rnein lastik tekerli kamyonlarn ze-

rinden gemeleri icap eden ferton gibi. Budurumda ekskavatrn boom'u standard uzun-luundan daha fazla olmas icab eder. Bu gibi

hallerde kepe devir sresi Tablo 1 de verilendeerlerden daha fazla olacaktr. Byle istis-

na hallerde imalat kataloklarma mracaat;etmek gerekecektir veya Tablo d e verilen de-vi r sr ele rin e yzde 7 12 arasnda ilavede bu-

lunulabilir.

2.2 Swing Faktr

Ekskavatr kepe devir sreleri normal ola-

rak 90 derecelik bir swing zerinden hesap edi-

lir. Swing asndaki deiiklikler devirsreje

TABLO 2Kaz derinli i optimumdan dk olduu durumlarda kepe devir sresi-

nin arplaca faktrler :

Optim um kaz derinl ii, ( % ) : 40 60 80 100

Devir sresi dzeltme fa kt r : 1.25 1.10 1.02 1.00

ekil S. Damperli kamyonlarda kleransykseklikler iin n bilgiler.

rine tesir ettiinden kepe devir sresi hesapedilirken baz dzeltme faktrleri kullanmakgerekecektir. malatlarn byk bir ksm bu

konuda gerekli malumat vermektedir. AncakTablo 3 de bu ko nuda. n bilgil er iin gerekli

malumat verilmektedir.

2.3. Al iabi l i ty)

Mekanik Kullanm Oran (ava

(A) teriminin tarifi genel olarak planlan-

m alma sresinde makinann kuljanlra

mikt ar eklinde yaplr. Bu terim i krono -

metraj etdleri ile tesbit etmek mmkn-

dr.

2.4. O letme Faktr :

Bir ekskavatr madencilik sisteminin par-asdr ve almalarda sevki idare, bakm i-gc yetersizlii, i artlar, iklim gibi un-

surlar aksamalara sebeb olurlar. stihsal srelerindeki inkitalarn sebeb olduu stihsal

dm bertaraf edilebilmek iin kepeninkapasitesinin arttrlmas gerekir. letme

Cilt : XI Say : 5 39


5/38

TABLO 3Swing Faktr

Swing as : 45 60 75 90 120 150 180

Swing faktr : 0.48 0.90 0.95 1.00 1.1 1.2 1.3

faktrnn tesbiti endstri mhendislii me

todlar ile yaplabili r. Burada dikkat edi-lecek husus, eer hareket faktr (P) ilet

me faktr iinde mtalaa ediliyorsa forml

l'de ayrca hesaba katlmaz.

2.5. O v A Faktrleri :

O ve A faktrlerini tesbit etmek iin ge-

rekli bilgiler temin edilemedii durumlarda,

AO arpm olan iletme randman kullan

labilinir ve Tablo 4 bu deerleri vermektedir.

TABLO 4letme Randman (3)

Sevki idare durumu artlar : ;

ok yi yi Orta Zayf

ok yi 0.83 0.80 0.77 0.77

yi 0.76 0.73 0.70 0.64

Orta 0.72 0.69 0.66 0.60

Zayf 0.63 0.61 0.59 0.54

klim artlarnn ok sert olduu, kaya-nn sert ve andrc, igcnn yetersiz ol-duu durumlarda performans etkilenecektir.Bu artlar yetersiz sevki idare durumunagirer. Eer sevkidare ve kontrol ok iyiolursa ve randmanl alan atelyelerin bu-lunduu, bakm programlarnn iyi bir e-kilde planland, nakliyede aksamalarn mi-nimum seviyeye indirildii ve mekanik kul-

lanm orannn yksek olduu durumlardaistihsal iin sarf olunan sre yksek olacak-tr. Buna karlk yetersiz sevki idare ve kont-rol istihsal sresin! azaltacaktr ve bu du

* Bu konuda detayl bir analiz, refreans (4)de verilmitir. Ancak bir n analiz iin Tablo4 yeterli hassasiyeti salar.

rumda planlanan istihsali gerekletirebilmekiin kepe kapasitesinin artrlmas gereke-cektir.*

2.6. B, Kepe Faktr :

DoldurulabiiirlikB f =

Kabarma Faktr

Duldurulabilirlik, ortalama olarak kepe-ye doldurulabilen hacmin kepe kapasitesineorandjr. Bu terim pratikteki almalardanalnabilecei gibi Tablo 5 bu konuda gerekliyaklak bilgileri salamaktadr.

Yerinde hacimKabartma Faktr

Gevetilmi hacim

Kabartma faktrnn yukardaki ifadeekli prat ik grlmektedir. nki kabartmaderecesi ifade edilmektedir. Amerikan lite-ratrler i yukardaki balanty ters olarak(1 /kabartma fak tr ) alrlar ve bylece ka-barmay yzde olarak ifade ederler.

2.7. P Hareket sresi Faktr :P faktr ekskavatrn manevras sra.

snda, makinann harekette geen sresi ola-rak tarif edilir. Kalnlklar az olan yatak-larda ekskavatrn kepesinin tam olarakdoldurulafcilmesi iin sk sk hareket, gerekir.Ekskavatr yksek bir yn doldururken buhareket daha az ok:r. Hareket sresi fakt-rn tayin iin Endstri Mhendislii metodlar kullanlabilir. Hareket sresi fakt-rn veren (Tablo : 6) bi r ok madencilikfaaliyetlerinden elde edilen verilerin deerlendirilmesi ile tanzim edilmitir.

Hareket sresi faktr baz durumlarda Oveya OA faktr ile birl ik te mtala edilebi-lirler. Ancak faktrlerin mkerrer olarak hesaba alnmamas hususunda dikkatli olmakgerekir.

40 Madencilik


6/38

TABLO 5

eitli kayalarn ve cevherlerin zgl arlklar, kabarma faktrleri,doldurulabilirlikleri ve fkazlabilrlikler

Asbest cevheriBasaltBoksitTebeirKil (kuru)Kil (hafif)Kil (ar)Kil ve akl (nemli)Kil ve akl (kuru)Kmr (antrasit)Kmr (bitmine)Kmr (linyit)Bakr cevheri (dk tenor)Bakr cevheri (yksek tenor)

Toprak (kuru)Toprak (nemli)Granitakl (kuru)akl (nemli)JipslmenitDemir % 40 FeDemir f 40 % FeDemir + 60 % FeDemir (takonit)Kalker (sert)Kalker (yumuak)Manganez cevheriFosfat kayas .Kum (kuru)Kum (nemli)Kum ve akl (kuru)Kum ve akl (nemli)Kumta (poroziteli)Kumta (sementasyonlu)eyi

zglarlk

t /m 3

1.92.951.91.851.41.652.11.81.51.61.251.02.553.2

1.652.02.411.82.12.83.22.652.953.854.752.62.23.12.01.72.01.952.252.52.652.35

Kabarmafaktr

1,41,61.351.31.251.31.351.351.31.351.351.31.51.6

1.31.31.551.251.251.51.41.4'1.451.551.651.61.51.451.51.151.151.51.151.61.61.45

Doldurulabilirlik

0.850.800.900.900.850.850.800.800.850.900.900.900.850.80

0.950.900.81.01.00.850.850.80.80.750,750.800.850.850.851.001.001.001.000.80.80.8

Kaz labilirl ik

MHMMMMMHMHMMMMMHH

EMHEE

MHMMHMHHHMHMHMHMHEEEE

MHMHMH

zahat iin Tablo Tdeki aklamaya baknz.



7/38

TABLO 6

Hareket suresi faktr

Alak basamakl oc ak lar 0.75

ok basamakl ocaklar 0.85

Kum ve akl ocakla r 0.90

Y ks ek ar n l oc ak la r 0.95

Kaz ve ykleme iin kullanlacak ekip-

man yaklak olarak karara baland ktan

sonra imalat katalokla rndaki teori k devir

sreleri ve swing faktrler ile ilgili doneler

baz alnarak ve istihsale ilikin yukarda ta-

rifleri yaplan faktr'er hesaba katlarak belli

bir istihsal iin gerekli kepe kapasitesi ta-

yini yaplr .

Bir ekskavatr iin gerkeli alma alan

ihtiyacn tesbit iin detayl almalara ih-

tiya vardr. Bir basamakta nakliye yaplrkenayn zamanda sondaj yaplabilmelidir. Bu ba-

samaklar iin gerekli basamak genilii sa-

lanmaldr.

Ekskavatrlerin yaklak boyutlar ekil 2

de verilmitir. ekil 3 ise damperli kamyon-

lar iin gerekli klerans yksekliklerini ver-

mektedir Projelendirme safhasnda bu bilgi-

ler kul lan la bili r, ancak istihsale getikte n

sonra yaplacak plan ve projelendirmede te-

hizatn hakiki boyurlar kullanlmaldr.

3. EKSKAVATR MASRAFLARI :

3.1. Mlkiyet Masraflar (ownership

costs) :

Birok ekskavatrn faydal mr 20 yl

akn bir sre olarak kabul edilmektedir, an-

cak bu deer genellikle iletmeci irketlerin

amortisman ve yenileme politikalarna gre

tayin edilir. FOB maliyeti, nakliye ve sigorta

masraflar, montaj srasnda sigorta mas-

raflar ve istihsale gemi sresi zarfndafaiz birikimleri genel masraf tutarna giren

unsurlardr.

Aa daki liste m lk iy et (o wn ers hip ) mas-

raflarnn hesaplanmasnda bir yol gsterme-

si iin tanzim edilmitir.

1) FOB makina maliyeti, yedek par. ve her

t rl resim har ve vergile r TL.

2) Nak liye ve sigorta (il etme nin bulundu-

u noktaya kad ar) TL

3) Gm rk vergisi TL.

4) TOPLAM TL.

5) Montaj masraflar (baknz tablo 7)

TL.

6) Mon taj safhasnda sigorta TL.

7) TOPLAM TL.

8) stihsale geinceye kadar faiz (yakl ak

olara k 7'ni n % 30 kada r) TL.

9) TOPLAM TL.

10) Makina itfa sresi TL.

n = sene (1 0a )

saat/sene (10b)toplam saat (10c)

11 ) Makina amortisma n

(TOPLAM9)Masraf/saat = TL.

(kalem 10c)

12) Makinann ortalama yatrm (amor-

tisman arjlar birikiminin ilk yatrm tuta-

rna ulat varsaylarak):

(Toplam 9) X (N + 1)Ortala ma yat rm = : TL.

2N

13) Faiz ora n %

14) Sigorta %

15) Vergiler %

16) TOPLAM %

17) Faiz, vergi , sigort a, vs.

(toplam %) X (kalem 12)Masraf/saat = T L

(kalem 10c)

18) Takat kablosu masraflar (baknz

tablo 8) Yatrm masraf f Gmrk vergisi

+ Sigorta TL

42 Madencilik


8/38

19) Takat kablosu m r

sene ( 19a )

saat/sene (19b)

toplam saat (19c)

20) Takat kablosu amortisman

(kalem 18)

Masraf/sa at = TL.

(kalem 19c)

21) Takat kablosu ortalama yatrm

(Ka lem 18) X (ka lem 19a + I) TL,

2 X (kalem 19a)

22) Takat kablosu vergi, sigorta, faiz,

vs .

Masraf/saat =

(kalem 21) X (kalem 16)

(kalem 19c)TL.

23) Mlkiy et Masraflar Toplam

Masraf/saat

(kal em 11) + (kalem 17) + (kale m 20)

+ (ka lem 22) TL

Yu ka r dak i masraf un su rl ar aa daki

hususlara gre ayarlanmal ve dikkate aln-

maldr.

a) Limandan iletme nin bulund uu nok-

taya kadar plan mesafe (demiryolu, karayolu

vs.)

b) Kali fiye igc tem ini

c) Mh end islik nezaretinin kalitesid) Atelye ve t amir bakm imkanlarnn

mevcudiyeti.

3.2. letme Masraf lar :

24) Bakm ta mir masra flar masraf/sa-

at

TABLO 7Ekskavatr montaj masraflar

(1971 projeksiyonu)

Kepe

yd 3

5

8

10

15

25

kapasitesi

m 3

4

6

8

12

20

Montaj Masraflar

2300

3500

5000

6000temin edilememitir

TABLO 8

Takat kablosu f iat lar /m *

Kepe kapasitesi

yd3 m3

5 10 4 8

1015 812

1525 1220

Vo lt aj

3.3

4.5

8.4

, KV

6.6

3.5

6.8

9.3

11

3.6

5.5

7.6

* Bak r fia tla nnn 490/ton deerine gre he-sap edilmitir. Bu deerler ancak n tahminler-

de bulunmak iin kullanlmaldr.

TABLO 9

Saatlik alma iin (H daseltme fa kt r ( 3 )

Saat/yl

3400'e kadar

34014500

4501 5000

500155005501 6000

6001 6500^6501 7000

7000 zeri

H

1.00

1.15

1.20

1.301.35

1.401.45

1.50

26) il ik Masra flar/sa at (sosyal mas-

raflar, vergiler, sigortalar vs. dah il) TL.

1 0 % (toplam 4) X (H t ab lo 9) X (M t ab lo 10)

Masraf/saa t = TL.

(kalem 10c)

25) Elektrik g sarfiyat/saat X fi at /kw h TL. (baknz tablo 11)

27) Toplam letme Masraflar

Masraf/saat = (kalem 24 ) f( ka le m 25)

+ (kalem 26) TL



9/38

TOPLAM MLKYET VE LETME MASRAF-

LARI

28) Toplam mlki yet j Toplam iletme

masraflar = (kalem 23) + (k a le m 2 7) TL.

(kalem 28)Masraf/to n = TL

ton/saat

Yu ka r da ki masraf un surlarn a id ar i vedier artlar dahil edilmemitir.

TABLO 10

eitli malzemeler iin


10/38

TABLO 12

Paletl i Draglbynlarn veri mler i(yerinde h a c m ) *

Kepe

yd3

Kapcsitesi Boom

m3 ft

Uzunluu

m

stihsal

E

ycP/saat (yerindeKaz artlar

M M

hacm)

M

345

67

10

2.534

4.55.58

657080

100140160

202124

304349

220250315

330341435

135160200

215224290

70

85

105

115125

160

ra nd ma n 0.8, do ld ur ab ih rl ik 0.75, kabarmafaktr 1.35 ve swing as 110* deerlerinegre hesap edilmitirfaktr 1.35 ve swing as 110 deerlerine

Seim ileminde ilk etap, cevher ykle-

yici makinann istihsal miktarn tesbit

etmektir; bu tesbitten sonra, dekapaj ma

kinasnn verimi hesap edilir. Bu genellikle

tek bir hesap olmayp pazar artlarna gre

bir optimizasyon yapmak gerekli olabilir. De-

kapaj olunacak maksimum hacim, dekapaj

makinasnn verimin 7 tayin eden ana unsur-

dur ve maksi mum ocak derinl ii makinann

uzanabilecei ykseklii tesbit eder. Bir ak

ocak iletmesinin geometrisi rezervin ok cz

bir ksmnn zerinden rtnn alnabilme-

sini icap ettirmektedir. Bu yzden dekapaj

ve ykl eme te si sl er in in b ir b ir ine uy gu nl u u

dor u bir ekilde yaplmal ve makin alarn

mekanik kullanm oranlar byk bir yakla-mla tahmin edilmelidir.

retilen cevhere bir yl boyunca talebin,

ayn olmad durumlarda, rnein kmr,

lin yi t, yap malzemeleri, t armsal gbreler

vs. ve st ok la ma im k nla r nn mevc ut ol ma -

mas veya eko nom ik olmam as halin de se-

ilecek makinalarn kapasiteleri maksimum

talep miktarn karlayacak ekilde tesbit

edilir. Eer ocak iinde cevher karekterinde

veya te nr n de n emli de i ik li k le r bulu nu -

yorsa ve stok lama , harmanlama imkn mev-

cut deilse (zenginletirme tesislerine sabit

tenrde cevher vereoilmek amac ile) istihsa-

lin ok dk kapasiteli makinalar tarafndan'

yaplmas uygun olucaktr. phesiz bu du-

rumda yatrm miktar fazlalaacaktr.

6. TEK KEPEL MA K NALAR :

Y r ye n dr ag la yn la r ve ek sk av at r le r ben-

zer ilerde kullanldklarndan ikisini bir ara-

da mtala etmek uygun olacaktr. ok kep

eli makinalar ayr bir blmde incelenmitir.

6. 1. Yryen Draglaynlar :

Y r ye n dr ag layn lard a (k ap as it e x uza

nabilme kaabiliyetinin) arla oran ekska-

va t rl er e naz aran daha el ve ri l i ol du un da n,

tek basamakl ak iletmelerde yaygn bir

ekilde kulla nlm akta dr. Zemin basncnn

dk bir seviyede olabilmesi iin draglayn-

larda palet uzunluklar ve genilikleri byk

tutulabil ir. Ancak bu durumda ma ki na devir

merkezinin kepenin kaz yapabildii noktaya

olan uzunluu daha geriye atlacak, bylece

kepenin kaz yapabilme uzunluu azalacaktr.

Yrme me kanizm as ge ne ll ik le ka mla r va-

stas ile yaplr. Ancak yk dalm prob-

lemle ri yzn den A.B.D. ve S.S.C.B. de h idr o-

lik sistem tatbik edilmektedir. Son 20 sene*

dir dranlaynlar byk inkiaflar gstermi

olup A.B.D. de 170 m3

(220 yd3

) kepe kapa-sitel i , 95 m (310 ft) boom uzunluunda,

12700 ton arlnda, 36000 KW (48500

HP) gcnde makinalar hlen hizmet gr-

mektedir.



11/38

Ufak makinalarn gevek ve iyi bir ekilde

patlatlm formasyonlarda randmanla al-

masna karlk, byk draglaynlar sert fakat

iyi bir ekilde patlatlm arazide yaygn bir

ekilde kullanlmaktadr. Drag lay n h almas

iin arnn gerekli ekilde gevetilmesi gere-

kir, ancak bu gevek formasyon draglaynn

arln tayabilmeyidir. Byk draglaynla

rn hareketleri icapettiinde hareket srasn-da aktarma organlarna ve paletlere ar

nokta yklerin binmemesi iin yol gzergah

zel bir ekilde tesviye edilmeli ve hazrlan-

maldr.

6.2. Dekapaj Ekskavatrleri :

Dekapaj ekskavatrleri, draglaynlara naza-

ran daha etkin kaz imknlar, dk devir

sreleri ve sert ve salam kayalar kazabilme

zelliklerinden dolay yaygn bir ekilde kul-

lanlm aktad r. Gnmzde bilinen en b ykekskavatr 138 m3 (180 yd 3 ) kepe kapasi-

teli, 65 m (215 ft) boom uzunluunda 22500

Kw gcnde bi r makinadr. Bu tip by k

makinalarn paletleri otomatik olarak temiz-

lenme kte ve maki na dengesini salamlatr-

mak iin hidrolik destekler kullanmaktadr.

Paletlerin mrn arttrmak ve zeminde

elverili basnlar salamak iin makinann

oturduu ve hareket ettii zemin hazrlanma-

ldr. phesiz bu ilem makinann iletme

masraflarna dahil edilir.

7. EKSKAVATR VE DRAGLAY N MUKA -Y ESES :

Ekskavatr ve draglaynn kullanld alanou zaman ortaktr; mukayesede aadakihususlar dikkate alnmaldr.

1 ) Ekskavatrler draglaynlara nazaran

ok daha verimli olarak belirmektedirler.

Ekskavatrler yak lak ola rak 42 m3 (yer i n d e ) / m3 kepe kapasites i/saatlik bi r kazkapasitesine sahiptirler. Buna karlk drag

laynlarda bu deer 35 m3

(yer inde)/m3

kepe; kapasitesi/saat civarndadr. Dier yandan ay-

n kepe . kapasitesinde draglaynlar n kit learl daha az ve yatrmlar ekskavatrleregre daha dktr. ok yksek dekapaj ba-samak larnd a draglaynl.arla almak dahaavantajldr.

2) Dekapaj ekskava trl eri cevher yata-

nn zerinde 350420 kg/m 2 l ik (50 6 0 l b/

in2) bir basnla alrlar. Eer cevher yata-

nn direnci bu basnca dayankl deilse

ekskavatr yerine draglayn kullanmak gere-

kir. Dekapaj sahasnda draglaynn alabile-

cei salam ve dayankl zemin kolayca sei-

lebilir. V

. 3) Eer cevher yata nn tavan dzgn

deil ve bir ok faylanmalarla arzalan

msa ve buna karlk yzey dzgn ise" drag-

layn kullanmak daha elverilidir.

4) Eer cevher olu um unda adeseler mev-

cutsa veya yatay olara k cevher tenrnde

nemli deiiklikler mahade olunuyorsa, bu

durumda draglayn kullanmak en elverili e-

kildir. Buna karlk ekskavatr, kazlacak

cevher kesimine ulaabilmek iin kendisine

yol amas gerekecektir.

5) Dz yat ml bi r damar ii n hazrla-

nacak ocan ilk amnda draglayn kullan-

mak daha elverilidir,

6) Byk dekapaj makin alar byk bi r

yatrm gerektirir ve bu makinalarn hareket

kabiliyeti olduka azdr. Derin ve sulu bir

ocakta draglaynlarn hareket olanaklar daha

fazladr.

7) Ekska vatr n anan ksm ve para-

lar daha fazladr. rnein hidrolik dengele-

me destekleri, paletler, aktarma organla r.Ekskavatrler tozlu ve scak artlarda drag-

laynlara nazaran daha fazla bakm icap et-

tirirler. '

8) Dekapaj in sert ve salam old uu du-

rumlarda ekskavatrler tercih edilir.

9) Formasyonun sertli i, atl akl, ak

eklemli ve dier sreksizlik durumlar dz-

gn bir gevetmeye imkn vermiyorsa, eks-

kavatr kullanmak daha elverilidir.

10) Geni bi r rezervin ve yksek deka-

paj m iktar nn bulund uu, orta seviyeli fc>ir

damar kalnlmda ve yksek istihsal ka-

pasitelerinde ekskavatrler daha ekonomik

olmaktadr.

Seim tamamen ekonomik faktrlerin mu

> kayeses ile yaplmaldr, ancak baz hajer

46 Madencilik


12/38

de karar vermek gtr ve kararlarda isa-

betsizlik pay bulunabilir. ANFO ve metal-

lize patlayc maddeler ile dekapaj ekonomik

bir ekilde gevetme mmkn olduundan,

draglaynlar bir ok hallerde iyi bir rand-

manla almaktad rlar. Byk ve modern

ekskavatrlerde genellikle kepe hafif olarak

imal ed ilme kte ve bu yzden kaz iin gev-

etilmi araziye ihtiya olmaktadr. Bylece

ekskavatrlerin bu yndeki avantajlar orta-

dan kalkmaktadr. Genel olarak gevetilmi

bir arazide kaz, mekanik kullanm orannarttrarak bakm ve tamir masraflarn d-

rmekte, kepenin dolabilmesi iin daha k-

sa sre gerektirmektedir.

8. SEM EKL :

Bir dekapaj maknasnn seim ekli aa-daki gibidir :

a) Yaklak ola rak kepe kapasitesinin

tesbiti . .

b) Makina geometrisinin tesb iti.c) Standard kapasiteler arasnda seim

ve model zer ind e e itl i de e rlen di rmeler de

bulunmak.

stihsal miktarnn tesbi t inden sonra de-

kapaj miktar hesaplanr. Dekapaj makina

larna byk yatrmlar yapldndan genel-

likle gnde 22.5 saat ve 350 gn devaml

al^rtlrleir. Maki nann bi r yerden baka

bir yere hareketinde veya almamas icap

eden durumlarda, istihsalin aksamamas iin

zeri temizlenmi rezervin her an hazr birekilde blunmas1 planlanmaldr.

8 . 1 . C T e o r i k d e vi r/ sa a t :

C fak tr krono metra j ile veya yaklakolarak tablo 13 den bulunabilir.

TABLO 13

Ekskavatrler ve draglaynlar iin yaklak

teorik devir/saat deerleri.

Kepe Kapasitesi _ . , _ , ,

,, , Draglayn Ekskavat ryd* m 3

83 5 6 27 58 69

3 6 5 9 2 8 , 4 5 5 6 6 8

60 2 00 46 150 53 64

Yu ka r da ki de e rler ek sk av at r i in 90

swing ve draglayn iin 120 swing esasna

gre derlenmitir.

8.2. Swing Faktr :

n hesaplarn ekskavatr iin yapld

durumlarda dzeltme faktrn kullanmak

ou zaman gerekmvebilir. Ancak draglayn

larda bu faktr nemle dikkate alnmaldr.

nk kaz iin kepeyi birka kere for-

masyon zerine serbest dme e klind e b-rakmak gerekecektir. Operasyonun bu ksm

kaz faaliyetine srekli bir ekilde girdiinde

saatlik devir says %2 0 orannda azalacaktr.

rn ek : 120 derecel ik swing as ile al-

an bir draglayn saatte 60 devir yapmaktadr.

Dekapaj in % 30'u kepe nin serbest bi r e-

kilde formasyon zerine dmesi ile para-

lanmay icap ettirmektedir.

Kepenin dmesi ile formasyon para-

land durumda bir saatteki devir miktar :

60x0.8 = 48

Bir saate yaklak ola rak te ori k devir

toplam :

0.3x48 = 14.4

0.7x60 = 42.0

56.4

8.3. OA letme Randman :

O ve A faktrlerini tesbit iin elde malu-

mat yoksa iki faktrn arpm olan OA Tablo

4'den bulunabilir.

8.4 Bf Kepe Faktr :

Bu konuda elde hazr malumat bulunu-

yorsa doldurabil ir l ik ve kabarma faktrleri

Tablo 14'den bulunabilir.

8.5. P Hareket Sresi Faktr :

Kronometraj etdlerinin yaplmadr hal-

lerde aadaki hareket sresi faktrleri kul-

lanlabilir (6) :

Ekskavatrler 0.96Draglaynlar 0.94

Kronemetraj etdlerinde genellikle hare-

ket sresi faktr iletme randman faktr



13/38

TABLO 14

Dekapaj M akinalar Kabarma ve doldurabi l i r l ik fak tr le r i*

Dekapaj artlar

Ekskavatr kepeKabarma doldurulabifaktr l i r l i k faktr

Draglayn kepedoldurulabil i r l ik faktr

Ha fi f gevetme 1.23 0.90 0.95 0.85 0.90

Orta gevetme 1.33 0.8 5 0.9 5 0.8 00 .90

Ar gevetme 1.40 0. 8 0 0.9 0 0.7 5 0 .8 0

yi paralanmam 1.45 0.7 50. 85 0.70 0.7 5

* Doldurabilirlik faktrnde, kk degerjerufak kapasiteli makinalara, byk deerlerise yksek kapasiteli makinalara tekablederler.

iinde mtala edildiinden mkerrer hesaba

katlma durumu nlenmelidir. Kepe kapasi-

tesi yaklak olarak tesbit edildikten sonra

makina geometrisi tesbit edilmelidir.

9. MAK NA GEOMETRS :

Tesbit edilecek iki ana l boaltma ap

ve bo a ltma y kse kli i di r. ek il 4 t ip i k bir

draglayn operasyonunu canlandrmaktadr.

Eer draglayn ekil 4'deki gibi en st basa-

maa yerletirilirse minimum kaz genilii

nakliye aralarnn durumuna gre tesbti edi-

l ir,(baknz ekil 3,4,5). Ufak kapasiteli eks-

kavatrler iin basamak genilii 1518 m

(5060 ft) kadar olabil ir; 11.5 m 3 (15 yd 3 )

kapasiteli ekskavatrlerde bu genilik 2430m (8 0 10 0 f t ) arasndadr. Dar bir kaz

derinlii, daha ksa bir boom uzunluunu,

dolays ile daha dk yatrm gerektire-

cektir. Ksa boom uzuniuu draglayn devir

srele rini azaltacak ve bylece dekap aj kapa-

sitesinde bir art vcuda getirecektir.

ekil 5 de yzeyin y k tama kapasitesi

olmadndan tatbik edilen bir faaliyet gs-

terilmektedir. Dekapajda salam bir formas-

yon seilerek allan basamak iin horizon

tesbit edilir.

ekil 6 ekskavatr ile yaplan dekapajf

gstermektedir. Dekapajm kaz genilii nak-

liye aralarnn durumuna gre tesbit edil-

mesi gerekir.

Dekapaj kalnl topografyann durumuna

gre byk deiiklikler gsterebilir. Topag

rafyann dekapaj kalnln arttrd du-

rumlarda ek yatrm bertaraf etmek iin

aadaki ksa vadeli tedbirler alnmaldr:

1 ) Dekapaj makin a dk m yar ap d-

na tanmaldr (buldozerlerle dekapaj iti-

lebi l i r).

48TVriMlwn^Jtk


14/38


15/38

TABLO 15

Dekapaj Makinalannn Yaklak Spesifikasyonlar

Yryen DRAGLAYN

Kepe Kapasitesi

yd3

m3

15

20

40

50

60

90

no

11.5

15

31

38

46

70

85

EKSKAVATR

40

6080

90

100

120

180

31

4662

70

77

92

140

D km e Yar

ap

m ft

50

58

67

79

84

92

92

38

4359

55

60

63

66

165

190

220

260

275

300

300

126

140160

180

195

205

215

Dkme

Ykseklii

m ft

21

23

26

30

37

41

44 ,

27

3037

43

44

46

46

70

75

85

100

120

135

145

90

100120

140

145

150

150

Papular

aras mesafe

m ft

14

16

22

23

27

32

35

Palet

13.5

14.517.5

18.5

20

23

27

45

52

72

76

90

105

115

mesafesi

44

4858

60

65

75

88

Arl

ton

470

550

1250

1950

2900

4200

5700

1300

20003500

4100

4900

7200

11000

fiat

FOB

(1000x)*

360

500

1050

1500

2300

2700

4000

1100

18002800

3100

3800

4700

7900

* 1971 yl projeksiyonu : nakliye, sigorta, montaj masraflar dahil deildir.

Kaln damarlarda kaz ve yklemeyi drag

lan ile yapmak avantajl olabilir. Makina ge-ometrisini tesbit iin ocak planlar ve kesit-

leri detayl bir ekilde karlmaldr.

y 10. Son Seim

Kepe kapasitesi, dkme yarap, dk-

me ykseklii tesbit edildikten sonra her za-

man uygun boyutlarda br makina semek

mmkn olmayabilir. Bu durumda en yakn

^makina modeline adapte olm ak icap eder.

Genellikle dkme yar ap, dkme yksek-

lii azaltlarak arttrlabilir. Ayn ekilde dk-me yksekliini arttrmak iin dkme yan

apn azaltmak gerekir. Gereinden fazla

yksek kapasiteli ve ar boyutlu makina se-

memek iin dikkatli etd gerekir ve bylece

gereksiz yatrm nlenmi olur. ok yksek

kapasiteli makinalar stahdard modeller halin-

de imal edilmezler. Bu tip makinalar si-

pari ederken imalatlar ile konuya etrafl

bir ekilde irdelemeli ve makinann dizany

hususunda birlikte karar vermelidir.

Makina seildikten sonra imalatlarn

katolog deerleri ile (devir sresi, swing fak-

tr) makinann verimini hesap eimek gere-

kir. Eer bir ka imalatnn imalatlarn ze-rinde kar ar klnmsa Tablo 16 da belir tile n

deerler ile devir sresi tahmininde buluna-

bi l iniz

Tablo 16 normal geometrili makinalara

gre tanzim edilmitir. rnein ekskavatr-

ler iin :

Ortalama rt kalnl = 0.4 x maksi-

mum dkme yar ap. Yryen draglaynlar

i in: i

Ortalama rt kalnl = 0.3 x dkme

yar ap

50 Madencilik


16/38

TABLO 16

Dekapaj makinalarnn teorik devir sreleri (saniye)

Kepe Kapasitesi

y d 3 m 3 90

DRAGLAYNLAR

120 150 180

EKSKAVATRLER

90 120 150

19akadar

20H34

35 59

60 74

75120

129200

15

16 26

27 44

45 57

58 92

93H150

55

56

57

59

60

62

62

63

64

65

66

69

69

70

71

72

73

76

77

7%

79

80

81

84

51

52

53

54

55

57

57

58

59

61

62

63

63

64

66

67

68

70

I I. Dekapaj Makinalar Mlkiyet Masraf-

lar : s

Ekskavatrler i in kullan lan hesap ek'li tek kepeli btn dekapaj makinalar iin

kullanlafoilinr. Bir dekapaj makinasnn fay-dal m r 30 seneyi akn dr, ancak iletmepolitikas, vergiler vs. itfa sresini tayin eder.

Byk dekapaj makinalarnn gnde 22.5 saat,350 gn, vardiye olarak altrmak yaygnbir tatbikattr. Byk dekapaj makinalarnn

montaj masraflarn, ufak ve orta byklkte-ki ekskavatrler (1015) m 3 gibi kolaylkla

verme ye im k n yoktur. Dkme y ks ek li i ,dkme yar ap ve kepe kapasitesi montaj

masraflarna byk lde etkide bulunurlar.malatnn montaj masraflarna ait bilgile-rin bulunmad durumlarda makina arln

n tahmin iin yeterli malmatlar temin et-mede yardmc olur. Makina arl Rum

feit'in izmi olduu maksimum kullanla-bilirl ik faktrarlk erilerinden veyaimalat kataloklarndan elde edilebilir.

1971 yl projeksiyonlarna gre montajmasraf aadaki ekilde ifade edilebilir.

Montaj masraf ( sterling) = C W

Burada

W = Makina a l ( ton)

C = Katsay : ekska vat rler iin 16, y-

ryen draglaynlar iin 22. >

Yu kar da ve ri le n deerler ta bl o 7 de ki esa-

sa gre hesaplanm olup duruma gre gerekil

ayarlamalar yaplabilir.

Byk makinalarda montajn yapld ma-

halde baz imalatlarda bulunmak icap edebi-lir. Bu hususun nemli bir ekilde dikkate

alnmas gerekir. Bu gibi durumlarda ima-

lat firma ile temasa geip mtala almak la-

zmdr.

IL I. Dekapaj Makinalarnn letme Mas-

raf lar :

Ekskavatrler iin tatbik edilen "hesap eklibyk dekapaj makinalar iinde aynen uygu-

lanr. Tamir ve bakm masraflarda ayn e-kilde hesap edilir, ancak kalem 25'de aada-ki deerler kullanlmaldr (6).

Y r ye n Draglayn lar : 7 %

Ekskavatrler : B%

Yu ka r da ki deerler en az 70 00 saat sene-lik almaya gre tesbit edilmitir.

Deiik rt artlar iin M dzeltme fak-

tr Tablo 18 de verilmitir. rtnn and-

rc zel I iide dikkate alnmas gereken nemli

bir husustur. rnein rt ar bir ekilde

andrc ve kt bir ekilde paralanmsa

M dzeltme faktr 1.25 olarak alnr.



17/38

TABLO 17

Elektr ik kablolar f iatlar ( / m) *

Kepe Kapasitesi V o l t a j , KV

Yd 3 m3 5 1 0 10 H 15 22 2 5

19 a kadar 15 5.5 6

20 34 16 26 9.5 10

35 59 27 44 19.5 15

60 74 4557 24 14

75120 5892 35 25

120200 93150 45 29

* 1971 projeksiyon fiatlarma ve bakrn 490/t flatna g-re hesap edilmitir.

TALBO 18

Deiik rt artlar iin dzeltme fakt r

rt art lar M

Haf if gevetme 0.9

Or ta gevetme 1.0

A r gevetme 1.1

K t para lanm 1.2

Mlkiyet ve iletme masraflar ekskavatr-lerde hesapland ekilde aynen byk dekapaj mekinalar iinde hesaplanr. Ancak bu

hesaplarda idari arjlar dikkate alnmamtr.

12 . KEPELERN SEM :

Kepelerde yklenen veya kazlan malze-menin andrc zelliklerinden dolay an-ma bertaraf edilemez, ancak kepelerin mr-

lerini arttrmak iin eitli astar (liner) veplakalar kullanmak gerekir. Anmaya kareitli plakalarn ve astarlarn yerinde kulla-

nm ve bu malzemelerin uygun bir ekildeseimi ile kepe mr arttrlr.

Y r ye n draglaynlarda ha fi f kepelerinkullanm ile kapasitede maksimum bir per-formans salanr, ancak bu tip kepeler ha-

fif ve kolaylkla doldurulbilen malzemeleriin kullanlmaldr. Eer yedek bir kepe da-

ha varsa ve kepe bakm makinann almasresine tesirde bulunmayacaksa hafif arlkl kepeleri kullanmak ekonomik olabilir

Orta ar lkta ki kepeler ise genelliklearl fazla olan malzemeler iin kullanl-

maldr.

G alma artlar altnda ve yedek bir

kepenin bulundurulmas ekonomik olmayandurumlarda (ufak maden iletmelerinde, se-nede 1400 saat alld hallerde) dk

kapasiteli ar i makinalar kullanmak gere-kir. Andrc artlarda, ekici hala-tn apn arttrmak gerektiinden, kepe ka-

pasitesini drmek icap edecektir.

Kepelerin genellikle ar, iyi bir ekilde

gevetilmemi formasyonlarda alaca d-nlerek ona gre seim yaplmasna ra-

men, son yllarda temayl yksek kapasitelifakat ar olmayan kepelerin kullanmna

dorudur.

Kaz veya yklemede kul'anlan kepelerinhepsinin, i ksmlar kayann dzgn bir e-

kilde akn salamak amac ile arzasz vedz sathl olmaldr. Kepelerin ekilleri hu-susunda bir ok dizaynlar mevcuttur. Kepe

dilerinin ve takviye plakalarnn kolaylklak arl p taklmas gerekecek ekilde imaledilmesi gereklidir. Kepe seimi ve mekanik

dizaynlar konusu ba>l


18/38


19/38

15.2, Srekli Ekskavatrlerin Verimi:

Srekli ekskavatrlerin verimi aadakiekilde ifade edilebilir :

60 FSQ th c=; ,m

3/hr (yerinde) (3)kabarma faktr

Burada,

Qth = teorik verimF = tek kepenin kapasitesi

S = bi r dakikadaki kepe boaltma saysBenzer BWE makinalarnn teorik verim-

lerini mukayese ederken dikkatli olmak gere-kir. Ayr milletlere ait imalatlar F ve kepekapasitesini deiik olarak tayin edebilirler.Mukayesenin kepe hacmine gre yaplmastavsiye edilir.

16. BCEBWE MAKNALARININ MUKA-

Y ESES :kinci Dnya Harbinden sonra BWE ma-

kinalarnn kullanm BCE makinalarn ge-mitir. BCE makinalar halihazrda Dou Al-manya'da, taban artlarnn elverili olduudurumlarda ve BWE makinalar ile iletme tec-rbelerinin bulunmad hallerde imal edil-mektedir. Dou Almanya'da bugn iin tema-yl BWE makinalarnn kullanmna dorudur.

Srekli ekskavatrleri seerken aadabelirtilen hususlar dikkate almak gerekir :

1. Blok olarak kaz zelliinden BWE ma-kinalar selektiv olarak kaz yaplabilirler(baknz ekil 9).

2. BWE makinalar baz hallerde oldukasert kayalar kazabiPr. (kumta, eyi, vs.):BCE makinalar sert kayalar kazamaz ve b-yk kaya paralarn kepesz ykliyemez.

3. BCE makinalarnda anan ksmlarnadet olarak fazlalndan dolay BWE maki-nalarna nazaran tamir masraflar daha faz

fadr. Ayn dekapaj ve kaz artlarnda BCEmakinalarnn mekanik kullanm oranlar BWEmakinalarna nazaran daha azdr.

4. BWE makinalarnn yukar doru (boom'un yataydan yukar doru durumu) kazimknlar ok tatminkr olmasna karlk,BCE makinalarnda yukar doru kaz, kepe

ekil 9. RWE Makinasnn ksmi blok operasyonu.

doldurma zorluktan yznden nisbi ola-rak randmanl deildir. BCE makinalarndaaa doru (boom'un yataydan aa dorudurumu) kaz imknlarnn ok tatminkrolmasna karlk , BWE makinalarnda buoperasyon randmanl olmamaktadr.

5. BCE makinalarna nazaran BWE ma-kinalarnda kepenin temizlenme durumu da-ha iyidir . Bu durum yapkan malzemeyikazarken mahade olunmaktadr.

Selektif kaznn gerekmedii, sert bant-larn bulunmad ve para bykl ufakolan kazlarda aada belirtilen artlardaBCE makinalarn kullanmak elverilidir :

a) Yumuak ve andrc olmayan for-masyonlarn dekapaj ,

b) Sulu ocak artlarnda,

c) Nakliyede eimleri azaltmak gerekti-inde,

d) Dzgn ocak meyil i elde edilmesi ge-rektiinde,

e) Cevher tavannn dz olmad du-rumlarda.

Bu avantajlarn ou BCE makinalarnnaa dcru kazma zelliklerinin tatminkrolmasndan domaktadr .Dier uygulamalar-da ise BWE makinalarnn kullanm dahaelverilidir.

17. OPERASY ONLAR:

Srekli ekskavatrlerde kaz esnasnda %5, harekette % 10 meyilleri genellikle mak-simum meyil snrlardr.

BWE ve BCE makinalarnda nakliye me-safesini minimum seviyeye indirmek ve by-lece tasarruf salamak amac ile oca enle

54 Madencilik


20/38

ekil 10. Mteharrik dkc boom. Fried KrappGmbH Machinen und Stahlbau.

ekil 11. Dekapaj kprs.

meine kateden maharrik dkc hoom'lar(ekil: 10) veya dekapaj kprleri (ekil: 11)ile dekapaj atlabilir.

Mteharrik dkc boom'lar ve dekapajkprleri operasyonda bir esneklii nledi-

inden bu niteleri kullanrken planlamannok teferruatl ve disiplinle yaplmas gerek-mektedir. niteleri kullanmak iin aada be-lir til en hususlarn mevcut olmas gerekir :

1. Pahall makina komplek sini karlyacak seviyede rezervin bulunmas,

2. Geni bir alanda yatan yatay olarakstratifikasyonu ,

3. Dzgn jeolojik artlar, rnein b-yk atmlarn bulunmamas, ar kvrm

lanmalarn bulunmaya dekapaj kalnlnbyk deiiklikler gstermemesi.

Srekli ekskavatrlerin en nemli uygu-lamas gevek sedimanter formasyonlarda;byk dekapaj kalnlklarnda Ve ocan areninde rt n n dir ekt olarak enlemesinenakli imknnn bulunmad artlarda ol-maktadr. Bu tr operasyonlarn oundabirka basamak halinde almak gereklidir.Dekapaj nakliyat ocak evresince konveyor

veya de mi r yo lu ile ya p lm ak ta d r. Ocak ler-

ledike ocan gerisinde kaldrlan araziyetoprak dklr.

Selektif kaznn gerekmedii durumlarda

BWE makinalar ekil 12'de gsterildii e-

kilde tam blok metodu ile kaz yaparak iler-ler. Ksm blok operasyonunda (baknz e-kil 9) kazlan toprak kalnl genellikle op-timumdan dk olduundan volumetrik ranrdman daha azdr. Ayn zamanda ksm blokoperasyonunda maknann hareket sresi da-ha fazla ve bu yzden palet anmas ve tarmir bakm masraflar fazlalamakta ve kaz ,iin geen sre azalmaktadr. Ksm blok me-todu selektif kaz icap eden durumlarn ha-ricinde kullanlmaz. Ksm blok operasyonun-

da ekskavatrn boom'u uzun olmaldr.

H Arw)'ulttV\^

eikl 12. BWE makinasuun tam blok operasyona

17. 1. BWE Uzuyabilen Boomlar ile Sa-

bit Boom 1arin Mukayesesi :

Uzuyabilen boom tehizatna sahip BWEmakinalar, sabit boomlu ayn makinalaranazaran daha ardrlar. Uzayabilen boomluBWE makinalarnda kaz srasnda daha fazlayk makinaya bindiinden zemin problemi-

nin domas muhtemeldir. Sabit boomlu BWEmakinalarnda, ekil 13 de grld bir e-kilde kaz yapmak mmkndr.

ekil 13. Sabit boomlu BWE makinalarmn1,2,8 pozisyon durumlarna gre

basamaklar kazas ekli.



21/38

Sabit boomlu BWE maknalarnda ileridoru hareketin hepsi paletlerin ilerlemesi

ve bu eki lde maknann il er i alnma s ilemmkndr. Buna karlk uzayabilen boomlu

ekskavatrlerde baz ilerleme hareketleri bo-om uzatlmas ile salanabilir. Orta byklk-

teki makinalarda ve orta ykseklikteki ba-

samaklarn kazlmasnda, uzayabilen boomlu

BWE makinalar, sabit jboomlulara nazaranayn istihsal iin 4 misli daha az palet harek of ner kepeler aada be lir til en konst

rksiyonlardan birinden olabilir.

a) Hc reli (h er kepeden boo m ban-

dna uzanan ayr bir oluk mevcuttur)

b) Yar hcreli

c) Hcresiz

BWE makinalarmn ilk imalatlarnda d-

ner kepeler hcreli olarak imal edilirlerdi.

Bu tip dner kepelerin .bakm masraflar

ve en er ji t ket im le ri d k sev iyeded ir. An-

cak hc reli ti p dner kepeler kum ve a-

kl gibi granler malzemeler iin kullanlr.

Kazlan malzemenin hcrele r iinde yap

56 Madencilik


22/38


23/38

ekil 14 Srekli ekskavatr paletleri.

19 . BWE Makinalarnda Spesifik KesmeY k

Dner kepe gc, kepenin mekanik mu-kavemeti ve makina arl ile kazlan mad-denin kaz direncine baldr. Almanya, ekoslavakya ve SSCB de yaplan aratrmalarda henz kaz direncinin kantitatif bir izahyaplmamtr. Kaz direncinin kaya mukave-meti., tabaklama, eklemleme vs., di ve kes-kinlii, kaz yn o :bi hususlarla olan mna-sebeti henz ortaya konamamtr.

Spesifik kesme yk (k) (kepe kesici

ucundaki kg/cm yk eklinde ifade olunmak-tadr) en yaygn ekilde kullanlan bir kri-terdir. Ancak makina dizaynnda bir ok m-hendis spesifik kazma yk nosyonunukullanmaktadrlar. Tablo 20de verilen de-erler tavsiye edilmektedir.

Bu alanda kaya zelliklerinin spesifik kaz-ma ykne balantsmn akla kavuturul-mas iin ok geni ve detayl aratrmala-ra ihtiya vardr. Eer herhangi bir kaz iinsalam olmayan bir makina dizayn edilirse

strktrel ve mekanik birok arzann do-mas olaandr. Ayn zamnada gereksiz de-recede salam yaplan makinalar ar biryatrma sebeb olacaktr. Srekli ekskava-trler iin yaplacak byk yatrmlarda ima-lat firmalar ile teferruatl mnakaalara gi-rerek karar vermek gerekir.

58

20 . Sert Formasyon Operasyonlar

Yksek gl ve modern BWE makinalar,ekskavatrlerin lamlanmadan kazamad klar formasyonlar gevetmeden kazabilirler. r-nein; sert killer, fosfatlar, kumtalar.

Bu ancak gerekli kitledeki makinalarlakesme yklerinin paletlerle zemine intikali

ile mmkn olabilmektedir. Kazlan formas-yonda kepelerden gemiyecek byklkteparalarn bulunmamas halinde ,uniaxial bas-ma mukavemeti 21502550 lb/in 2 (maksi-mum limit) olan kayalar hi br hazrlatabi tutulmadan kazlabilir.

Sert formasyonlarda alan bir BWE ma-kinesinin verimi genellikle teorik verimdendktr. Buna sebeb ykleme zorluklar vedner kepeden malzemenin ak gldr.ok sert kayalar lamlayarak kazmak e-

itli ekillerde denenmi olmasna ramenolumlu neticeler yannda olumsuz neticelerdealnmtr. Eer dzgn bir paralama eldeedilemiyorsa arndan kopan bloklar ve sal-ma yznden glkle karlamak mmkn-dr.

ekil 15'de gsterildii ekilde sert veandrc formasyonlarda drop cut tabiredilen kaz ekli en uygundur.

ekil 15 Drop Cut operasyonunda (BWE)palet hareketleri.

Srekli ekskavatrlerin arzu edilir zellik-

lerinden dolay bu makinalar sert kayalarda

kullanma imkan aratrlmaktadr. Ancak yet-

kili mhendislerin ifadelerine gre sert for

fasyonlarda gevetme btn problemleri -

zc durumdan uzaktr.

1 Madencilik


24/38

TABLO 20Spesifik Kesme ve Kazma Y kle ri (BW E)

Referans Malzeme

10

10

10

1010

101111

111112

1212121313

13

13

1414

14

Kompakt kumlar

TebeirKil (yumuak)

Kil (sert)

Kumta

Slate kilKum ve akl

Kumlu kilKum ve ince kil

Yal kil

eyi (argillaceous)

Kompakt kil,% 10 kum + % 90 kil

Kumlu kil ye ince kil

Yumuak toprakOrta yumuaklkta toprak

Ar toprak

Yumuak toprakdk kohezyonlu

el ile kreklenebilecek zellikteOrta yumuaklkta toprak krek ile ka-z labilen zellikte

Ar toprakkazma ile kazlabilen

kg/cmkesici u

33103

26113

9 13

4016014142

200 +

20

29

33

56

156

86

8672

15 5030100

60120

kg/cm2

dilim alan

23. 8

7.82 5.91

5.67

1. 8 2.53. 0 3.5

7 18

2 55 8

8 10

21 BVVE ile BCE Arasnda Seim

21.1 Maki n a Ver i mi

Srekli ekskavatrlerin teorik verimi ben-

zer makinalarn seiminde nemli bir kriter-

dir .Ancak hakki istihsal oran teorik de-erden byk nisbetlerde deiiklikler gste-

rebilir. BCE makinalar aaya doru kaz

durumlarnda kepe doldurma katsays g

artlarda, rnein; sert ve yapkan toprak-

lar ,byk kaya paralarnn bulunduu for-

masyonlarda 0.4 gibi deerler alabildii gibi,

kolaylkla akabilen kum ve akllarda olduu

ekilde 1.32 gibi deerlerde alabilir. Bu de-

erleri bir kstas olarak kullanrken dikkatli

olmak gerekir, nki teorik verim hesaplarn-

da tatbik edilen metodlar deiiktir. Bir ok

proje mhendisi arazi faktr nosyonunu

kullanrlar. Bu terim aadaki noktalar ja

zar dikkate alr.

a) Kepe dol durm a oran

b) Planlanm bak m sreleri

c) Arza lar yznd en istihsa lde boa ge-

en sreler

d) Konveyr veya rayn ileri alnmas

e) allmayan gnler

Srekli ekskavatrlerde byk yatrm ya-

pldndan bu makinalar vardiya zerin

den altrlrlar. Almanya'da ve baka lke-

lerden elde edilen istatistiklerden, alma

artlarna iyi bir ekilde adapte olmu maki

nalarda gnlk alma sresi 19.2 saat ol-

duu grlr. Pazar ve dier tatil gnleri ba-

km iin tahsis edilebilyorsa (yllk genel ba-

km dahil) bir ylda ortalama 5000 alma

saati planlanabilir. G artlarda alan makinalarda rnein; sert, andrc, yapkan

topraklarda ve sert iklimlerde alma sre-

si decektir. Bu durumda yllk istihsal :



25/38


26/38

Srekli ekskavatrlerde mlkiyet masraf-

lar aadaki ekilde hesap edilebilir :

1 ) FOB makin a deeri TL.

2) Nak liye ve sigorta (oc akt a) TL.

3) G mr k vergisi TL.

4) Topla m TL.

5) Mo ntaj masraflar (fo rm l 8) TL.

6) Mon taj srasnda sigorta masraflar TL.

7) Toplam TL.

8) stihsale geinceye kadar faiz mi kt ar

(yaklak olarak toplam 7'nn % 30 ka-

dar). TL

9) Toplam TL.

10) Ekska vatr itf a sresi

n = = Sene (10a)

saat/sene (10b)

toplam saat (10c)

11 ) Makina amortis man

Toplam (9)Masraf /saat =

Kalem (10c)TL.

12) Makina ortalama yatrm , (amor-

tisman arjlar birikiminin i lk yatrm tu-

tarna ulat varsaylarak )

Ortalama Yatrm =.(Toplam 9) x ( n + 1)

2n n.

13) Faiz Oran a= %

14) Sigorta = . % ' "15) Vergiler, vs .= %

16) Toplam = %

17) Faiz, verg i, sigorta masraflar/saa t

(Toplam % ) x (Kalem 12)TL

(Kalem 10c)

18) Takat kablosu masraflar : Yatr m

masraf (CIF )fG mrk verais i+Sigo rta TL.

(baknz tablo 24)

19) Takat kablosu m rsene (19a)

saat/sene (19b)

toplam saat (19c)

20) Takat kablosu itfas

(Kalem 18)Masraf/saat

(Kalem 19c)

21) Takat kablosu ortalam a yatr m

(Kalem 18 )x( (k ale m 19a + 1)

2 (kalem 19a)

22) Takat kablosu, faiz, vergi, sigorta, vs.(kalem 21 )x(k alem 16)

TL.

TL.

Masraf/saat = TL.(kalem 19c)

23) Mlk iyet Masrafla r Topl am, masraf/saat

(kalem 11)+("kalem 17) + (kalem 2 0 ) +

(kale m 22) TL.

malatnn montaj masraflar hakknda

bilgi mevcut tieilse Tablo 23'den 1971 deer-

leri hesaplanabilir.

() Mon taj Masraf lar = a M

Burada

a = sabit

M = makin a arl

Tablo 23'de verilen deerler Tablo 7'deki

hesap prensibine gre tesbit edilmi olup

gerekli durumlarda ayarlamalar yaplabilir.

TABLO 23

Srekl i ekskavatr ler in montaj masraflar n

tayin iin sabit deerleri

( M ) Maki n a a r l , ton a

1000

10002000

2000 3000

30004000

+ 4000

110

90

75

65

54

22.2. letme Masr af lar :

24) Bakm ve tam ir masraflar/sa at :

(Toplam 9 + k a l e m 18) x M (baknz tablo 25)

(kalem 10c)


TL.


27/38


28/38

f

4. Palet li tehizata nazaran daha az ma-

nevra kabiliyetleri vardr. Ancak merkezden

mesnetli niteler (skraper loaderler de oldu-

u gibi) konvansiyonel loaderlere nazaran

daha fazla manevra kabiliyetine sahiptirler.

Dar basamaklarda almaya msaittirler.

Drt tekerinede direksiyon ile kumandada

bulunma zellii olan nitelerde manevra

kabiliyeti olduka iyidir. n tekerine kuman

yaplabilen nitelerde manevra kabiliyeti d-

ktr.

5. Paletli makin alara nazaran hareket hz-

lar daha yksektir ve bu sebepten uzun me-

safeler iin tama ve kazma ilerini daha

ekonomik yaparlar. Lastik tekerlerin bu zel-

liinden dolay ykleyen nakleden dken

(l oa d ha ul d um p machines) niteler ge-

l iti r i lmitir .

6. Zemin basnlar olduka ykse ktir.

Makinalar kt artlarda) ve dnme rezistans

nffyksek olduu durumlarda randman ve-

remezler.

2 5. LASTK TEKER SEM :

Lastik tekerler konusunda A.B.Dde ok

geni aratrmalar yaplmakta olup, bir ok

tip teker eidi bulunmaktadr. Lastik bakm

ve tamir ma sr af la r nn o k ka ba r k olma s-

na ramen bir ok maden iletmesi bu konu-

da kayt tutmamakta ve lastik mrn art-

trc aratrmalar yapmamaktadrlar. phe-

siz lasiik teker seiminds en iyi usl tecr-

beye dayandrlan metoddur. Lastik seimin-de dikkate alnmas, gereken hususlar arazi

artlar, ykleme ekli, hz,, kurvlar, meyil-

ler, temperatr, bakm standardlar gibi nem-

li noktalardr.

Genel olarak aadaki lastik teker eit-

leri kullanlmaktadr.

Uzun mesafelerde tekerin snmas nem-

li bir problem olarak belirmektedir. Isnma-

y nlemek iin uygun kimyasal bileimli,

standard dili ve et kalnlndaki lastik te-

kerler seilir.

Ksa mesafelerde normal artlarda de-

rin dili lastikler; uzun mesafelerde kulla-

nlan lastiklere nazaran bu tr lastiklerde

di derinlii ;% 50, alt ve yan et kalnlklar

r % 100 art tr lm tr. Anmay nleyici

kimyasal bileimli lastikler seilmelidir.

Ksa mesaf elerde, o k g ar tla rda Ex-

tra derin dili lastikler; uzun mesafelerde

kullanlan lastiklere nazaran dili derinlii

% 150, alt ve yan et ka ln lk lar % 100 art

trlmtr. Anmay nleyici kimyasal bileim-

li lastikler kullanlmaldr.

Tablo 26 yerinde kullanlan lastiklerdeki

alma saatini gstermektedir. Yz deiti-ri lmi lastikler, ori j inal lastiklerin % 80 m-

r kadar vazife grebil irler. Bir lastiin

mr boyunca defa srt deitirmek mm-

kndr.

TABLO 26

Lastik mr

Ortalama mr,

A B

4000 , 3(XX)

5000 3500

alma

C

2000

2500

saat

D

400

1500

A. y i na kl iye yo ll ar ve zemin artla-

r yumuak andrc deil.

B. O rta evsafta nakliye yol lar , marn-

lar, yumuak akllar, vs.

C. Orta evsafta basamak a rt la n, ksa

nakliye mesafesi, orta sertlikteki kayalar r-

nein: hematit, andrc eyller, vs.

D. Kt basamak sathnd a, olumsu z art-lar; takonit, sivri ulu basalt vs.

26. TEKERL YKLEYCLER:I

Son on senedir las tik t ek er li loaderler

(FrontendLoaders) ak iletme maden-

ciliinde geni tatbikat sahas bulmutur. Ha-

lihazrda 11 m3 kepe kapasiteli niteler hiz-

met grmektedir. 27 m 3 kepe kapasiteli bir

nite projelend iri lmiti r. Ekskavatrler i le mu-

kayese edildiinde hizmet sreleri daha azdr.

Bir ok uzmann gzlemlerine gre arnda hergeen gn daha fazi;; kullanlan tekerli yk-

leyiciler ileride daha gelitirilmi olarak imal

edileceklerdir. Tekerli ykleyicilerin aada

belirtilen zellikleri vardr.



29/38

1. Mteha rrik oluu Teke rli ykleyiciler

ok ksa sre zarfnda ocan bir noktasndan

dierine hareket edebilir.

2. lk yatrm masraflar d ktr .

3. Operasyon esneklii tek erli ykleyic i

1er bir ok fonk siyo nlar greb ilirl er : rne-

in yol inas ve ba k m , stoklam a, harmanla-

ma, drenaj kanaliar ama, vs,.

26.1. stihsal Oran :

Tekerli ykleyicilerde istihsal miktar kep-

e kapasitesine gre deil fakat kepe ykne

gre hesaplanmaldr. Hafif bir malzemeyi yk-

leyen bir loader ar bir malzeme ykledii

zaman istihsal miktarlar byk deiiklik-

ler gs terme kted ir. Kepe kapasitesinin ta-

rif i A.B.D. Otom ativ Mhendisleri Birliince

yaplmtr (15).

Taneli malzeme yk lerk en kepenin dol-

duru lab ilir le katsays 1.00 deerine ok ya-

kndr. Fakat dier malzemeler iin Tafrlo 5

deki doldurulabilme faktrleri kullanlmal-

dr.

Kepe kapasitesi aadaki ekilde ifade

edilir.

alma ykBc = = (7 )

gevek kesafet x doldurulabilirle faktr

alma devri drt ksmdan mteekkil-

dir :

.1 Ykleme

2 Nakletme

3 Dkme (boaltma)

4 Geri dnme

Y kl em e ve bo a ltma s releri sabit za ma n,

nakletme ve geri dnme sreleri ise deiken

zaman olarak mtala edilirler. Sabit zaman

sreleri kronometraj ile tesbit edilebilir eer

elde done mevcut deilse Tablo 27 den dei-

ik kaz artlarnda sabit sre bulunabilir. De-

iken sre ekil 16 dan tesb it edi leb ilir .

stihsal mik ta r, ton/saat = alma y-

k x G X A x O 8

TABLO 27

Tekerli ykleyicilerde sabit sre

Kepe kapasite si Sabit Sre (Sa niy e)

yd3 m3 E M M H H*

5

6

7

10

12

15

4

4,5

5,5

7,5

9

11,5

32

33

33

37

39

41

33

34

35

39

42

44

41

42

44

51

56

60

Tekerli ykleyicilerin sert kazlardaki durum-lar geni aratrma icap ettirmektedir.

ekil 16. Tekerli ykleyicilerin deiken sreleri.

26.2. alma yk :

Bu deer sz ko nusu mak ina . iin kata

loklardan tesbit edilir. Ve kepe kapasitesi

alma yknden hesaplanr.

26.3. ( C ) Teorik Devir/Saat :

60C =

Sabit sre ((dak) + Deiken sre (dak)

26.4 . (A ) Meka nik Kul lanm Oran :Makinann mekanik kullanm oran kro-

nometraj etdleri ile veya kaytlardan tesbit

edilir.

26.5 . (O ) letme Faktr :

Bu konuda elde mevcut bilgi yoksa O ve

A nn a rpm Ta bl o 4'den te sb it edil ir . let

Madencilik64


30/38

me faktr operatrn maharetine sk br e-kilde baldr.

27. TEKERL YKLEYCLERN MAS-RAFLARI :

27.1. Mlkiyet Masraf:

Tekerli ykleyicilerin mrleri almaartlarna, operatrn maharetine, bakm standardlarna ve Sevki idarenin kalitesine ba-mldr.

TABLO 28

Tekerli ykleyicilerin ekonomik mrleri

8) Makina itfas

Toplam 6Masraf/saat =

artlar

ok iyiyiOrtaZayf

Sevki da

ok iyi

1200011000105009000

renin durumlar

yi

115001050010000

8500

Orta

110001000090008000

Zayf

10000900080007000

Tablo 28 tekerli ykleyicilerin teknikmrlerini alma saati olarak ifade et-mektedir.

Tekerlekli ykleyicilerde lastiklerin ksamrleri yznden lastik masraflar makinabedelinden karlarak iletme masraflar arafc

snda mtala edilmitir.

Mlkiyet ve iletme masraflarnn hesa-b iin aadaki hesap ekli kullanlabilir.

1 ) F.O.B. makina deeri, yedek paralardahil TL.

2 ) letme yerine kadar nakliye ve sigorta TL.

3) Gmrk masraflar TL.

4) Toplam TL.

5) Eksi lastik masraflar TL.

6) Toplam (makina maliyeti) TL.

7) Ykleyici teknik mr TL.n = Yl (7a)

Planlanm saat/yl (7b)Toplam saat (7c)

(baknz tablo 28 : 7a, 7b ve 7c tesbitedildikten sonra hesap edilir.)

Kalem 7c

9) Ortalama yatrm formln kullanarak

(Toplam 4 ) x ( n + lOrtalama yatr m =

2 n

TL

10) Faiz oran = %

11 ) Sigorta = %

12) Vergiler = %

13) Toplam >= %

14) (Toplam %)x(ortala ma yatrm)*(kalem 7c) TL.

15) Toplam mlkiyet masraflarmasraf/saat=(kalem 8) + (kalem 14) TL.

27.2. letme Masraflar:

16) Yakt masraflar (baknz Tablo 28)(Yakt tketimi/saat)x(Maliyet/litre) TL

17) Ya masraf (Baknz Tablo 40)Vites kutusu (bir saatlik tketim) x(Maiiyet/iitre) TL.Transmisyon (bir saatlik tketim)x(Maliyet/litre) TL.Filitre bedeli/saat (baknz Tablo 31 )TL.Gres ya bedeli/saat TL.

18) Hidrol ik ya bedeli/saat TL.

19) Tamir : Yedek paralar ve iilikMx (kalem 8) TL.

Burada M ok iyi artlarda 0.91

iyi artlarda 1.0orta artlarda 1.2kt i art lar 1.3

20) Lastik masraflar TL.

Lastik teknik mr (baknz Tablo 26)

21) Operatr yevmiyesi/saat (Sosyalmasraflar, vergiler, sigortalar, vs.,

dahil) TL.

22) Toplam letme masraflar

= kalem (16 +1 7+ 13 +1 9+ 20 +2 1) TL.



31/38

TOPLAM MLKYET VE LETMEMASRAFLARI

(dari masraflar, dahil deil)

23) Toplam mlkiyet + Toplam iletmemasraflar TL.

= (Kalem 15) + (Kalem 22)

Kalem 2324) Masraf/ton =

Ton/saat

28. TEKERLEKL YKLEYCLERN EKS-KAVATRLERLE MUKAYESES :

1967 ylnda 10 yd3 kapasiteli tekeri i yk-leyicilerin imalatndan sonra bu makinalarnprimer birer ykleyici olarak kullanlabile-cei akla kavumutur. Ekskavatrler iletekerlekli ykleyicilerin ekonomik analizleriniyapan bir ok yayn yaynlanmasna ramenher iki makinann kullanm limitlerini tayinetmek mmkn olmamtr."

Her iki makinann zellikleri aadaki gi-bidir. I

TABLO 30

Dizel motorlu mteharrik ekipmanlarn dilikutusu ya tketimleri (gallon/saat)

MakinaBeygir gc Hafif Normal Ar

TL.

TL.

150

250350500750

0.10

0.170.200.300.38

0.11

0.180.220.330.42

0.13

0.200.270.390.49

TABLO 31

Dizel1motordu (mteharrik ekipmanlarn, f il it remasraf lar ( penny/saat)

MakinaBeygir gc

150250350500750

Tozlu artlar

2.53.06.27.58.0

Normal artlar

1.72.2

4.46.06.2

28.1. Tekerlekli Ykleyiciler :

Avantajlar : 1. Mteharrik olma zell ii :ocan her hangi bir noktasna ok ksa sr?

zarfnda ulaabilir. 2. Bir ok ide kullanlabilir. Annda ykleme, temizleme, stoklama,nakliye yollarnn inas, vs. Ancak makinayeitli grevlerde kullanrken kepe dilerinive kepenin eitli kesimlerindeki takviye-leri deitirmek gerekir. 3. Orta seviyeli me-yillerde rahata alabilir. 4. lk yatJr&mmasraflar dktr. 5. Makinay bir opera-tr idare eder. 6. Kepe byk paralanyklemez.

TABLO 29Dizel Motorlu lastik tekerli ekipmanlarn;yaklak yakt tketimleri

alma artlar

Hafif Normal Ar

Galon/Hp.saat 0.02 0.04 0.065

Dezavantajlar:

1. Tabakalama, eklemleme ve atlaklformasyonlarda kt paralanmadan dolayykleme glkleri doduundan bu tip ka-

zlarda randmanl kaz yapamaz.2. Bir ok durumlarda formasyonun ar

derecede lamlanmas gerekir.

3. Lastik masraflarn normal bir seviye-de tutabilmek iin lastiklere an bakm veitina gerekir.

4. letme masraflar yksektir .

5. Makinay kullanmak operatr iin yo-rucudur, ve operatr daha sk kaza ve ar-zaya sebeb olur.

6. Zemin basnc yksektir. Kt zeminartlarnda makinann performans nemliderecede der.

28.2. Ekskavatrler:

Avantajlar :

1. Sert , andrc ve ar kayalarda kazii tatminkrdr.

Madencilik66


32/38


33/38

ildir. TraktrSkraperle in ak iletme ma-denciliinde tatbik yerleri yalnz dekapajdadr. Baz kalker rtlerde ve patlatma ve ripperleme ile geviyen formasyonlarda traktrskraperlerle dekapaj tatbik edilmektedir. 70m3 kapasiteli bir ok model halihazrda hiz-met grmektedirler. Halihazrda 92 m3 kapa*siteli bir makinann imali planlanmtr. Ma-

dencilikte yaygn olarak kullanlan tipler2338 m3 kapasiteli olanlardr.

Traktr skraperler ana tip zerindenimal edilirler.

a) Tek motorlu, konvansiyonel skraper-ler. En yayn ekilde kullanlan ve ekonomikolan tiptir. Meyil aa ykleme durumu ha-ri normalen ykleme iin baka bi r itic :traktr ile desteklenmeleri gerekir. Konvansi-yonel skraperler ar meyillerde, zayf zeminartlarnda ve ksa mesafelerde randmanl

alamazlar.

b) ok motorlu skraperler. n ve arkadaplan motorlar vastasyla btn tekerlere gveri li r. Bu yzden g/arlk oranlar yk-sektir ve dik meyillerde ve kt artlarda a-labilirler. amurlu ve kompakt topraklar-da dier skraperlerin alamad artlarda

vazife grebil irl er. Normalen ok motorluskraperlerde bir itici vastasyla doldurma ya-parlar ancak meyil aa durumlarda makinaksmen veya tamamen kendi kendine doldur-

ma yapabilir.c) Ykselen skraperler (Elevating Scra-

pers) Bu ti p makinalar kendi kendilerinedoldurma yaparlar. Orta mesafelerde skraper-ler birbirlerini iterek doldurma yapabilirler.Dik meyillerde ve dnme direncinin fazla ol-duu zeminlerde randmanl alamazlar. Ya-pkan malzemeler ve iri kaya paralarnn(200 mm) bulunduu formasyonlarda per-formanslar ok dktr.

Tek bana alabilme zelliinden dolay

selektif madencilikte ideal bir ekilde kullanlabilinr.

30.1. Traktr Skraperlerin Seimi:

Deiik traktr skraper tiplerinin aynite kullanld varittir, ekil 24, 25 ve 26

ekonomik alma snrlarn gstermektedir.ekillerdeki deerler komputerSimulationetdleri ile nemli bir imalat tarafndanbulunmutur (16). Dnme direnlerinin (rol-ling resistance) tipik deerleri Tablo 32 de

veri lmitir.

TABLO 32 1

Lastik tekerli traktrlerde dnme direncinin(rolling resistance) makina brt arlna

gre % olarak ifadesi.

zahat

Sert sathl yol

Makadam veya akl

Toprak yol

Yumuak sathl yolGevek kum ve akl

1

yol

Yumuak amurlu sath

Dnme direnci (brtmakina arl % )

2

33,5

5

7,510

1 5 2 0

30.2. Skraper Devir Sreleri :

Sabit sre yavalama, maki nay itmekiin traktrn yerlemesi, ykleme, hzlan-ma, dkme ve yayma gibi ilem srelerindenmteekkildir. Deiken sre ykleme ile bo-

altma noktalan arasnda geen nakliye s-residir. Sabit sre en iyi ekilde kronometrajetdleri ile tesfoit edilebilir. Ancak benze*artlar hakknda bir bilgi ve tecrbe mevcutdeilse Tablo 33 deki deerler kullanlabilir.

Deiken sre ykte ve bo dnteki s-relerden meydana gelir.

Deiken sre =

Nakliye mesafesi Nakliye mesafesi

Nakliye hz (dolu) Nakliye hz (bo)

Nakliye hzlar bo ve dolu da en iyi e-kilde kronometraj ile imalatnn performanserilerinden meyil ve dnme direnleri dik-kate alnarak bulunabilir.

Skraper devir sresi (dakika), tc = Sabitsre | Deiken sre ...10

68 Madencilik


34/38

ekil 19. Ykl durumda le 12.5 meyUdetraktr skraperlerin tatbikat blgeleri

30.3. Skraperlerin stihsalleri :

hangi bir tecrbe yoksa, bu iki termin ar-pm olan iletme randman Tablo 4'den el-

de edijebilir. Eer i artlar ar yamur,

don , kar, toz, kt nakliye yo lla r, di k me-

yiller, ar andrc kt paralanm ka-

yalar ve evsafsz igc ile karakterize olu-

yorsa iletme randman zayf olarak m-

tala edilir.

Ayn ekilde,, sevki id ar en in ka li te si iy i

deilse, ba km ve tam ir in gerekli atelye

ler yetersizse ve i organizasyonu iyi deilse

iletme randman zayf olarak dnlmeli-dir. Buna karlk eer sevki idare ok iyi

evsafta ve i artlar iyi ise iletme randman

ok iyi olarak alnr.

30.5. Doldu rulabi l irl ik : ;

Skraper teknelerinin doldurulabil irl ik du-

rumu ekskavatrlere nazaran daha fazladr.

Tablo 34 bu konuda yaklak malumat ver-

mektedir.

A r ve par alanm kaya y kl en di i nd e

skraperin maks imum yk almamas sa-

lanmaldr.

Nakil olunan yk genellikle yerinde hacim

olarak ifade edilir .Skraperin yma kapasite-

sine, doldurulabil irl iine ve kabarma faktr

ne bamldr.

Skraperin istihsali (yerinde hacim/saat)

30. 4. AO sletme Randman :

A ve O terimlerini tesbt etmek iin her

Skraper yma kapasitesi x Dol dur ula bil i rl i kx 60xOA

""" Kabarma fa kt r x t.

ekil 20. le 12.5 meyil aa yklemedetraktr skraperin tatbikat blgeleri

TABLO 33

Tra kt r Skraperlerin standard sabit devir sreleri .

T> Dakika

Konvansiyonel (Tek mo to rlu ) skraper 1,45

ok mo to rl u skraper 1,25

Y kselen skra per ,55

(itici i le itilerek doldurulma)

(itici i le itilerek doldurma)

(it ic i yok)

Cilt: XI Say: 5 69


35/38

TABLO 34

Trakt r Skraperlerde doldur uJ a bil irl ik ve

kabarma faktrleri .

Dolduru KabarmaKaz artlar labil irl ik Fakt r

Kolay ve ku ru 0.95 1 00 1.15 1.2 5

Ort a evsafta adi topr ak 0.90 0.95 .1.2 1 .3Orta sertlik te kille r 0.8 5^0 .9 1.35

Zayf kayalar , 0.85 0.95 1.35 1 .45

Sert, nemli kill er 0.7 00 .80 1.4

yi paralanm kayalar 0. 75 0 .8 0 1.5

G kaz artlar,

paralanm basalt, vs. 0.50 1.5 r l . 6

30.6. t ici Traktrler :

Kaz srasnda skraperlerin bo olarakiticisiz beklemesini nlemek iin skraper

adedi ile itici traktr adedi ayarlanmaldr.

Devir srelerindeki farkllklar yznden tam

bir sinkronizasyon alamak bir ok maden

iletmesinde mmkn olamamaktadr.

tici traktrlerle desteklenen maksimumskraper adedi aadaki balant ile bulunur.

Skraper devir sresiMaksimum Skraper Adedi = :

:

tici devir sresi

. . . 1 2

Burada iti ci devir sresi (d ak ika ) = 1.4

(Skrap er dol durm a sresi) + 0.25 Geneli iki s

itici devir sresi 1.22.0 dakika arasndadr.

...13

Nakliye mesafelerinin ksa olduu durum*

larda skraperlerin birbiri arkasna birikimiciddi bir problem olabilir. ok motorlu skra-

perlerde bu durum o kadar ciddi deildir.

nk ok motorlu skraperler kendi kendi-

lerine bir miktar yk doldurabilirler.

30 .7 . t me ekme Operasyonlar :

tmeekme metodunda bir ka ok mo-

tor lu skraper kullan lr. ki makina irtibat

^anarak kaz yerine gelirler. Arkadaki skra-

per ndekini iterek doldurur. Bundan sonra

dolu olan ndeki skaper arkadaki makina

yi ekerek doldurma ilemine yardmc olur.

Doldurma tamamlandktan sonra makinalar

ayrlr ve tumba sahasna tek olarak gider-

ler.

Bu durumda devir sresi bir itici tarafn-

dan doldurulan skraper devir sresinden bi-

raz fazladr.

3 1. T R A K T R S K R A P E R M A S R A F L A R I :

Bir traktr skraperin ekonomik mr i

artlarna baldr. Tablo 23 bu konuda bir

fikir verebilir.

TABLO 35

Skraperlerin ekonomik mrleri

(alma saati olarak)

Sevki dare Durumu

artlar :ok iyi yi Ort a Zayf

o k iyi 13000 12500 11500 10500yi 12500 11500 10500 9500Orta 11000 10500 9500 8500Kt 10000 9000 8500 8000

Kolay kaz artlarnda, iyi nakil yollar

zerinde uzun mesafelere yaplan, nakiller

maharetli ve yetiken operatrler, i artla-

rnn ok iyi olarak nitelendirilmesine sebeb olacaktr. Buna karlk sert kaz art

larnda, ksa mesafelere dik ar meyilleri3

yaplan nakliyatlarda ve nakliye yollarnn ba-kmsz, ar derecede gevek olduu durum-

larda i artlar kt olarak nitelendirilir.

Ayn ekilde iy i bak m ve ta mir art lar nda

sevk idare ok iyi olarak vasflandrlr.

Skraperlerirr mlkiyet ve iletme masraf-

larnn hesaplanmas aada takdim edilen

ekilde yaplabilir.

3.1.1. Mlkiyet Masr afla r:

1 ) FOB mak ina bed eli , yedek para-

lar dahil TL.

2) alma mahal line kadar nakliye

ve sigorta ma sraf la r TL .

70 Madencilik


36/38

3) Gm rk vergisi TL

4) Topla m TL.

5) Eksi ( ) lasti k bedelleri TL.

6) Topla m TL.

7) Trak tr Skraper mr TL.

n = Yl (7 a)alma saati/yl (7b)

Topla m saat (7 c)

(Baknz Tablo 35; 7b ve 7c tesbit edildik-ten sonra 7a hesap'anr).

8) Makina itfas

Toplam 6

Masraf /saat .=

Kalem 7c

9) Ortalama yatrm for m l kullanla-

rak

(Toplam 4) x (n + 1)

Ortalama yatrm = TL.

2 n

10) Faiz ora n %

11) Sigorta %

12) Vergiler vs. %

13) Toplam %

14) (Top lam %) x (Orta lama yat-

r m) T (Kal em 7c ) TL

15) Toplam Mlkiye t Maliyeti/saat

= (Kal em 8) + (Kal em 14) TL.

31. 2. letme Masraflar :

16) Yakt masrafla r (baknz Tablo 29)(Yakt tketimi/saat) x (Mali-yet/litre) TL.

17) Yalar (bak nz Tablo 30)

Dili kutusu (saa tlik t ket im) x

(Maliyet/litre) TL.

Transmisyon (saatlik tk eti m) x

Maliyet/Hire) TL.

Filit re masraflar (baknz Taj>

lo31) TL.

Gres ya = 0.2 x fi ya t/ 1b TL.

18) Hid roli k ya TL.

19) Bakm : yedek paralar ve iil ik

M x (kal em 8) M fakt rn n deer-

leri iin Tablo 36'ya baknz.

20) Kesici u masrafla r '

Kesici bak deitirme masraflar r

kesici bak m r TL.

Kesici ularn mrleri 350 ile 700

saat arasndadr.

(Maliyet 2050 penny/saattir.)

21 ) Lastik masraf lar

Lastik deittirme masraflar +Lastik mr (baknz tablo 26)

22) Operatr yevmiyesi/saat (Sosyal

masrafl ar, sigorta vs. dah il) TL

23) Toplam letme Masraflar Kalem (16 + 17 + 1 8 + 19 +20 + 21 + 22) TL.

TABLO 36

Trakt r Skraperlerin Bakm Faktr, M

Skraper Tipi

artlar

ok iyi iyi Ort a Zayf

Tek motorlu

ok motorlu

Ykselen

0.65

0.66

0.68

0.80

0.82

0.84

1.00

1.02

1.05

1.2

1.23

1.28

TOPLAM MLKY ET VE LETMEMASRAFLARI

24 ) Toplam Ml kiy et ve letme Mas-

raflar

= (Ka lem 15) + (Kal em 23) TL.

( Konvansiyonel veya ok mo tor lu skra

perlerle yaplan kazlarda itici makina kul-

lanldndan bu makinalarn masraflarda he-

saplara dahil edilmelidir. Buldozerlerin mas-

rafl ar ayn itic i makin alar iim kullanla-

bilir. Ancak kesici bak masraflar hesap-tan karlmaldr).

25) Masraf /ton .

(Kalem 23) j (t ici masraf)

Ton/saatTL.

71Cilt : XI Say : 5


37/38


38/38

mam kayalarda bu makin alarn geliimitahmin edildii kadar byk olmayacaktr.

Dner kepeli makinalarn rekabetinden do-

lay ekskavatr imalatlar yeni bir dizayn

olan hid rol ik ekskavatr vcuda getirmi -

lerdir. Hidrolik ekskavatrlerin ideal kazma

ve ka ld r ma fo nk si yon la r nd a 13 km /s aa t li k

hzlar i le tekerl i ykleyicilerin mteh arrik

olma zelliini bnyelerinde toplanmlar-

dr.

34. SONU :Bu makalenin gayesi, ak maden iletme-

lerinde kaz ve ykleyici makinalarn seimi

iin basit bir ekilde gerekli kaideleri ve

mevcut bilgileri takdim etmektir.

Okuyucu kendi iletmesinde mevcut bilgi-

leri, takdim edilen bilgilerle mukayese ederek

serbest bir ekilde doneleri kendi ihtiyacna

gre ayarhyabilir. Endstri Mhendisliinde

tatbik edilen metodlarla tatbikattaki deer-

ler bulunmal ve icap ediyorsa takdim edilen

donelerde deiiklikler yaplmaldr.

Ekskavatr sein.inde uygulanan simulas

yon teknii ve dier kark ve akademik tek-

nikler ancak uygulanan sistemin dayana

olan donelerin doruluu ve hassasl ile ky-

met kazanrlar.

BBLYOGRAFK TANITIM

1. Fra nkli n J. A. Broch, Walton G.: Loggingthe mechanical character of rock. Trans

Inst Min. Metall (Section A. Min. Indus-try) 80, 1971, Al9.

2. Atkinson T.: Mechanical and electrical as-pects of opencast mining. Min. Technol., 51Oct. 1969 1940.

3. Weis. J. F.: Application data (MarionOhio : Mar ion Pow er Shovel Co. Inc., 1970).

4. Drevdahl E. R.: Esti mati on of shovel anddragline output for system analysis. In Proc.Symp. Surf. Min. Practices. 1960 Kumlauf

H. E. ed. (Tucson Ariz ona : Uni vers ity ofAr izon a. 1960) . 94 1 07 .

5. Rumfeit H. : Pr ope r mach inery mass forstripping overburden. Min. Engng. N. Y. 13,1961. 4807.

6. Weis J. F.: Lar ge machine application da-ta book (Ma rion, Ohio : Mar ion Pow er Sho-

vel Co. In c. 1969).

7. Stzodka K., Piat kowia k N.: How East Ger-mans shift deep overburden using mobilebr id ge conveyor un it s. Wo rld Min,, 22, No v.1969, 2631.

9. Rasp er L, Rit tne r H.: Der Aufschluss derBraunkohlentagebaues der Neyveli LigniteCorporation und Erfahrungen mitSchaufelrdern in hartem Abraum. Braunkohle Wr-me Energie, 13, 1961, 390400..

10. Haber maas H, Krumrey A.: Fahrwe rke derkontinuierlich ai'beitenden Tagebaugerte.Friedrich Krupp Maschinen und Stahlbau.Rheinhausen (Pamphlet).

11. Himmel W.: Der Spesifische Grab widers-tand in Abhngigkeit von der Spanflcheund der Spanform bie verschiedenen Bode-

narten. Freiberger Forsch Hft. A 265, 1963,540.

12. Kru mrey A. : Bucketwheel excavato rs withstacker boom. Krupp* Tech. Rev., 23, 1965,2132.

13. Dombr owsky N. G.: Die neun en Schaufelradbager und Probleme ihrer KonstruktionBergbautechnik, 14, 1964, 277

15. Fro nt end loader bucket rat ing. Society ofAu to mo tive En gi ne er s Ye ar book 1967 (N ewYo rk : So ciety of Au to mo ti ve En gi ne er s,1967), p. .1020.

16. Wheel tract or scra per s used in mining applicutions (Peoria II I : Caterp illar Tra ctor Co,1970). 4 p.

17. Atkinson T.: Ground prep ation by rippin gin open pit minin g. Min. Mag . London, 122,1970, 458869.

18. Barb er Greene continuous excava tor mo-del XL50 Preliminary cost and operatingdat a. Barb er Greene Co., Aurora, Illinois,1970.

Documents

Açık Ocak Maden-Açık İşletmelerde Kazı ve Yükleme Teçhizatının Seçimi.pdf