2004 cilt 13 say 10 381

Dr. Grol Cantrk*

Adli Tp ve nsan Haklar

zetAdli tp, tp ve hukukun ibirliiyle yrtlen

bir bilim dal olup, tp ve hukukun ortakalma alandr. Adli tp, insan haklarihlalleriyle savamn nemli yntemlerindenbiridir. Gnmzde insan haklar, insanlnyzyllar boyunca sren savamlardan sonraulat bir haklar ve zgrlkler demetidir.nsan haklar ihlalleri, gnmzde ne yazk ki,sk karmza kan bir olgudur. 1975 DnyaTabipler Birlii Tokyo Bildirgesi'ne greikence; yalnz bana ya da bir yetkilinin emrialtnda davranan, bir ya da birden ok kiinin;bilgi edinmek, itiraf almak ya da bir bakanedenle, kastl, sistemli ya da kaytszca birbaka kiiye zor kullanmas, ona fiziksel ya daruhsal ynden ac ektirmesidir.

Adli Tp Hizmetlerilkemizde adli hekimlik hizmetleri yasalara

dayanarak, Salk Bakanlna bal batasalk ocaklar olmak zere, salkbirimlerince, Adalet Bakanlna bal Adli TpKurumunca ve niversitelerde adli tp bilimdallar ve adli tp enstitlerince yerinegetirilmektedir.

1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu'nun215 ve 216 maddeleri ile defin ruhsat tanzimive 10. maddesi ile Yksek Salk urasnnkurulmas belirtilirken, bu dnemde hkmettabibi kadrosunda grev yapan hekimler adlihekimlik grevini de stlenmilerdir (1).

1982 tarihli 2659 sayl Adli Tp KurumuKanunu karlarak adalet ilerinde bilirkiilikyapmak zere Adalet Bakanlna bal AdliTp Kurumu kurulmutur. Adli Tp Kurumu szkonusu Kanun'un 2. maddesi ile; mahkemeler,hakimlikler ve savclklar tarafndan gnderilenadli tp ile ilgili konularda bilimsel ve teknikgrlerini bildirmekle grevlendirilmitir (2).

Salk Bakanl ve Adalet Bakanl'nnyan sra, niversitelerimiz de bnyelerindebulunan adli tp enstitleri ve adli tp anabilimdallar ile lkemizdeki adli hekimlikhizmetlerinin yerine getirilmesinde zerlerinedeni yapmaktadrlar (3).

Adli tp, tp ve hukukun ibirliiyleyrtlen bir bilim dal olup, tp ve hukukun

ortak alma alandr. niversitelerin adli tpanabilim dallar ve Adli Tp Kurumu,mahkemeler, hakimlikler ve cumhuriyetsavclarnn kendisine gnderdii konularda,hukuki uyumazlklarn zmnde veaydnla kavuturulmasnda ok byk birgrev yerine getirmektedir. Yalnzca cezahukukuyla ilgili konularda deil, zel hukuklailgili konularda da adli tbbn yapaca analizve tespitlerin, varaca sonularn nemibyktr.

Bylelikle adli tp, adaletin tecellisibakmndan ok byk bir hizmet stlenmibulunmaktadr. Bilirkiilikte incelenen olaylargenel olarak lm olgular ve canl kiilerdeincelenen olaylar olmak zere iki balktatoplayabiliriz. lm olaylarnda keif ve otopsialmalar vardr. Canl kiilerdeki olaylar isebalca messir fiile bal meydana gelendurumlarn incelenmesi ile madur vesulunun ruhsal durumlarnndeerlendirilmesidir. Ayrca tpla ilgili hukuksalilemlerin bulunduu her trl olaydabilirkiilik, adli tbbn ilgi alan iindedir (4).

Adli tp insan haklar ihlalleriyle savannemli yntemlerinden biridir. nk oukez bir insana ikence yaplp yaplmad, birinsana insan haklarna ve insan onuruna aykr

*Yrd. Do.; Ankara . Tp Fak. Adli Tp AD, Ankara

2004 cilt 13 say 10 382

kltc bir muamele yaplp yaplmad adlitbbn yapaca deerlendirmelerle ortayakacaktr. Bu deerlendirmelerin en salklbiimde yaplmas gerekir. Bu bakmdan adlitbbn ortaya koyaca veriler, bir insan hakkihlali olup olmadn belirlemek bakmndanvazgeilmez unsur niteliini tar. nsan haklarihlallerini nlemek iin, insan haklarihlallerinin nasl saptanaca, byledurumlarda otopsi ve muayenenin naslyaplaca, bu tr olaylarda karlalansorunlarn nasl zlecei konular adli tpuzmanlarnn ura alanlardr.

Adli tp alannda son yllarda bykgelimeler olmutur. lkemizde emniyet vejandarma rgtleri gibi baka kurumlardakikriminal laboratuvarlar da, yine hazrlksoruturmasna temel olabilecek nemlihizmetler yapmaktadr. Artk sanktan kantadeil, kanttan sana gitmek gerektii kabuledilmektedir. Bunu gerekletirebilmek iinyeterli olanaklarn salanmas gerekir. Bu, polisve jandarmada nemli lde gereklemitir

Adli tp, gnmzde insan haklarihlallerinin nlenmesi bakmndan grevstlenmitir. nk birok durumda bir insanhaklar ihlali olup olmad, rnein birkimseye ikence yaplp yaplmad, birlmn insan hakk ihlali nitelii tayptamad, adli tp uzmanlarnn yapacaalmayla ortaya kacaktr.

nsan haklar kavram, yzyllardr yaplanmcadelelerden sonra bugn btn insanlktarihindeki en yksek deer olarak kabuledilmitir. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi,Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve bualandaki ok eitli uluslararas antlamalar,btn uygar toplumlarn, uygar lkelerinanayasalar, insan haklarn en yksek deerolarak gstermektedir.

Gerekten herkesin hibir ayrmgzetilmeksizin insan haklarndan tam olarakyararlanmas gerekir. Her insan, doutan,vazgeilemeyecek, devredilemeyecek insanhaklarna sahiptir. Bunlarn korunmas,gelitirilmesi, btn toplumun grevidir,devletin grevidir. O bakmdan, insan haklarihlalinin nlenmesi de devletin grevidir.

Anayasamzda Cumhuriyetin deimezniteliklerinin banda insan haklarna sayglolmak yer almaktadr. Anayasamza greikence ve kt muamele yasaktr.

Anayasa'mzn 38. maddesine 4709 saylKanun'la eklenen yeni bir fkraya gre,"Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular,delil olarak kabul edilemez". Nitekim CezaMuhakemeleri Usul Kanunu'nun 135/amaddesi, ifade verenin ve sann yapacaaklamalarn onun zgr iradesine dayanmasgerektiini; ikence, kt davranma, zorla ilaverme, yorma, aldatma, cebir ve iddetyntemleri uygulanamayacan; yasakyntemlerle elde edilen ifadelerin kant kabuledilemeyeceini hkme balam durumdayd.Bu hkm, bugn de yrrlktedir. AyrcaCeza Muhakemeleri Usul Kanunu'nun 254.maddesinde de soruturma ve kovuturmamakamlarnn hukuka aykr biimde eldeettikleri kantlarn hkme esas alnamayacaakla kavuturulmutur.

1999 ylnda Trk Ceza Kanunu'nun 243,245 ve 354. maddeleri deitirilmi; ikence,kence ve Onur Krc Muamelelerinnlenmesine Dair Birlemi MilletlerSzlemesi dorultusunda yenidentanmlanm; ikenceye verilen ceza, 8 ylakadar ar hapse kartlm, kamuhizmetlerinden srekli ya da geici yoksunlukbir kez daha vurgulanm; kt muamelebakmndan verilecek ceza, 3 aydan 5 ylakadar hapse kartlm; geree aykr salkraporu dzenlenmesinin, ikence ya da ktmuameleyi gizlemek ya da bir suunilendiini saklamak amacyla yaplmas

2004 cilt 13 say 10 383

durumunda bir arlatrc neden olarak 4yldan 8 yla kadar hapis cezas verilmesi (TCKmadde 354) ngrlmtr. te yandanTrkiye, Avrupa nsan Haklar Szlemesi'niimzalam bir lke olarak Avrupa nsan HaklarMahkemesi'nin de yetkisini kabul etmitir.Dolaysyla Avrupa nsan Haklar Szlemesi,hukukumuzun bir paras olduu gibi; Avrupansan Haklar Mahkemesi de yargsistemimizin bir paras durumuna gelmitir(4).

kence1975 Dnya Tabipler Birlii Tokyo

Bildirgesi'ne gre ikence; yalnz bana ya dabir yetkilinin emri altnda davranan, bir ya dabirden ok kiinin; bilgi edinmek, itiraf almakya da bir baka nedenle, kastl, sistemli ya dakaytszca bir baka kiiye zor kullanmas, onafiziksel ya da ruhsal ynden ac ektirmesidir(5).

Birlemi Milletler'in 1984 tarihli kenceyeKar Szlemesi'nde ikence; bir kiiden ya danc bir kiiden bilgi almak, o kiinin ya danc bir kiinin itiraf etmesini salamak, okiiyi ya da nc bir kiiyi iledii ya dailediinden kukulanlan herhangi bireylemden dolay cezalandrmak, her trayrmclktan kaynaklanan herhangi birnedenle sz konusu kiiyi ya da nc birkiiyi korkutmak ya da zorlamak amacyla,kamu grevlisi ya da resmi grevli olarakhareket eden herhangi bir kiinin rzas, emriya da gz yummasyla, sz konusu kiiye acvermek ya da cann yakmak kastyla yaplanzihinsel ve/ya da fiziksel herhangi birharekettir. Yasal yaptrmlarn doal ya da arzisonucu olarak ekilen ac, ikence kapsamndadeildir. Uluslararas insan haklar hukuku veinsancl hukukun ikenceyi her kouldayasaklam olmasna karn, dnya lkelerininyarsndan fazlasnda, kt muamele veikence yaplmaktadr (6).

kence hibir koulda kabul edilmeyen birdurumdur. kence yaplmas her kouldayasaklanmtr. Bir kimseye, ne sava srasnda,ne de baka bir olay nedeniyle ikenceyaplamaz. Hangi nedenle olursa olsun, resmimakamlarn ikence uygulamas ya da yaplanikencelere gz yummas ar bir su niteliinitar (7).

kence le lgili Hukuki BelgelerUluslararas hukukta "ikence grmeme

hakk" net ve kesin bir biimde belirlenmitir.

Evrensel nsan Haklar Bildirgesi, UluslararasSivil ve Siyasal Haklar Szlemesi, kence veDier Zalimane, nsanlk D, AalaycMuamele ya da Cezalara Kar Szlemeikenceyi ak bir biimde yasaklar. Blgeselszlemelerde de "ikence grmeme hakk"tannmtr. Amerikan nsan HaklarSzlemesi, Afrika (Banjul) nsan Haklar veTemel zgrlklerin KorunmasSzlemeleri'nin hepsinde, ikencenin yasakolduu aka belirtilmitir (6).

nsan Haklar Evrensel Bildirgesi: (1948):Madde 5: Hi kimse ikenceye, zalimane,insanlk d, onur krc cezalara veuygulamalara tabi tutulamaz.

Birlemi Milletler'in kenceye KarBildirgesi (Cenevre-1975):

Madde 1: Bu bildirgenin amacna greikence; Bir kimseden ya da nc kiilerdenbilgi ya da itiraf elde etmek, yapt ya dayaptndan kukulanlan bir eylem iin onucezalandrmak; ya da onu ya da dier kiileriyldrmak gibi amalarla bir resmi grevlininbuyruu ile ya da onun tarafndan maksatlolarak uygulanan fizik ya da mental olarakiddetli ac verici herhangi bir eylem demektir.Bu kavram yalnzca Hkmllere DavrantaAsgari Standartlara uygun dzeydeki yasalyaptrmlara bal acy iermez. kence,acmasz, insanlk d ya da aalaycmuamele ya da cezalandrmann ar ve kastlbir biimidir.

Madde 3: Hibir devlet, ikenceye ya dadier acmasz, insanlk d ya da aalaycmuamele ya da cezalandrmaya izin veremezya da hogr gsteremez. Sava durumu yada sava tehdidi, i siyasal karklk ya dadier genel tehlike durumlar, ikence ya dadier acmasz, insanlk d ya da aalaycmuamele ya da cezalandrmann hakll iinbir zr olamaz.

Avrupa Parlamentosu Temel Haklar vezgrlkler Bildirisi (1989):

Madde 2: ... kence, insanlk duygulama ve ceza, aalayc uygulama veceza yasaktr.

Yeni Bir Avrupa in Paris art (1990):".. Hi kimse keyfi tutuklama ya da

gzaltna alnmaya, ikence ve dier zalimce,insanlk d ya da aalayc uygulama vecezaya maruz braklamaz."

AGK (Avrupa Gvenlik ve birliiKonferans) nsan Boyutu Konferans Moskova

2004 cilt 13 say 10 384

Toplants Belgesi (1991):Blm 2, Madde 23: Katlmc Devletler; a) zgrlnden yoksun braklan

kiilere,I- nsanca veII- nsan kiiliine, yerleik onuruna sayg

gstererek ilem yaparlar veb) Uluslararas olarak tannm,I- Yarg usulne veII- Gzaltna alnanlarn insan haklarna

ilikin standartlarna sayg gsterirler.Avrupa nsan Haklar Szlemesi:Madde 3: kence yasaktr.Birlemi Milletler'ce 1982'de; Tbbi bilgi ya da tekniin ac vermekte

kullanlmas yasaklanmtr.Trkiye Cumhuriyeti Anayasas:

Madde 17: "..Kimseye ikence ve eziyetyaplamaz, kimse insan haysiyetiylebadamayan bir cezaya ya da muameleyetabi tutulamaz.

Trk Ceza Kanunu: Madde 243: "Mahkemeler ve meclisler reis

ve azalarndan ve sair hkmetmemurlarndan biri maznun bulunankimselerin crmlerini syletmek iin ikenceeder yahut zalimane ya da gayriinsani ya dahaysiyet krc muamelelere bavurursa beseneye kadar ar hapis ve mebbeden ya damuvakkaten memuriyetten mahrumiyet cezasile mahkum olur.

Fiil neticesinde lm vukua gelirse 452.,sair hallerde 456. maddeye gre tertipolunacak ceza te birden yarya kadar artrlr.

Dnya Tabipler Birlii Hasta HaklarBildirgesi (Lizbon 1981):

2- Hasta, hibir d etki altnda kalmadanzgrce klinik ve etik kararlar verebilen birhekim tarafndan baklabilme hakkna sahiptir.

5- Her hastann onurlu bir biimde lmehakk vardr.

Avrupa'da Hasta Haklarnn GelitirilmesiBildirgesi (Amsterdam, 28-30.Mart.1994)

1.1- Kadn ya da erkek herkesin insanolmas dolaysyla sayg grmeye hakk vardr.

1.3- Herkes fiziksel ve mental btnlesahip olmaya ve kii olarak gvenli bir yaamsrdrme hakkna sahiptir.

2.8- Salk kurumuna kabul edilen hastalar,kendilerine bakan salk personelinin kimlii,mesleki durumu, o kurumda kald vebakld srece uyaca kurallar ve rutinilemler konularnda bilgilendirilmelidir.

2.9- Hastalar, salk kurumundan taburcuedildiklerinde tanlar, tedavileri ve bakmlarnieren bir yazl zet alma ve isteme hakknasahiptir.

5.8- Hastalar, tan, tedavi ve bakmlarsrasnda sayg grme, kltr ve deerlerineuygun biimde davranlma hakkna sahiptir.

6.2- Bu haklarn kullanlmas ayrmolmakszn salanmaldr.

6.3- Bu haklarn uygulanmasnda, hastalaryalnzca insan haklar belgeleri ile uyumlusnrllklarn ve yasa ile belirlenenprosedrlerin hkm altndadr.

Hekim SorumluluuHekim CMUK'nin bilirkiilikle ilgili

maddeleri uyarnca, ikence iddias olanolgularda da bilirkiilik (yk alma-muayene-rapor dzenleme) yapmakla ykmldr.Burada konuyla ilgili olarak; bilirkiinin dosyaincelemesi yapmak, tanklar dinlemek,(ikence sannn) sorgusunda hazrbulunmak ve bunlara dorudan soru sormak(Md. 73) hakk bulunduu ve gerek grlendurumlarda uzmanl olan resmi daireleringrlerinin de alnabileceinin (Md. 76)vurgulanmasnda yarar vardr (5).

II. Dnya Sava srasnda tbbn dakullanlmasyla gerekletirilen insanlara acektirme ya da insan yaamna ynelik eitliuygulamalar sonrasnda, Dnya TabiplerBirlii'nin destei ile birlik oluturulmutur.zellikle II. Dnya Sava'nda, Almandoktorlarnn da katld bir takm insanlk daratrmalar yaplmtr. 1960 ve 1970'liyllarda, baz lkelerde hapishanelerdekiikence ve insani olmayan yntemler iindedoktorlarn da yer ald saptanmtr.

1975 ylnda Tokyo'da 27. Dnya TabiplerBirlii toplantsnda, ikence, insani olmayantedavi ve tutuklularn cezalandrlmas ile ilgiliolarak tp doktorlarna u nerilerdebulunulmutur:

a. Her ne koulda olursa olsun doktorikence, insani olmayan yntemler ve dierzulmler ierisinde hibir biimde yeralmamaldr.

b. Bu deklarasyonun amac, ikencenin birkii ya da bir otorite tarafndan baka birkiiye yava, kasti, sistematik bir biimdemental ya da fiziksel bir ac ektirmekolduunu tanmlamaktr.

c. Doktor ikence iin bilgi, alet, yer ya daherhangi bir baka destek salamamaldr.

2004 cilt 13 say 10 385

d. Doktor ikence srasnda grevli olarakyer almamaldr.

e. Doktor hastann bakm ile ilgili tekbana denetimsiz karar vermemelidir.

f. Bir tutuklunun beslenmeyi kabuletmedii alk grevlerinde, doktor tarafndanbu davrannn sonular ile ilgili salklmuhakeme yrtebilecei kabul edilirse,tutuklu yapay olarak beslenmemelidir.Tutuklunun bu tip bir muhakeme yappyapmayaca bir baka doktor tarafndanonaylanmaldr.

g. Dnya Tabipler Birlii, ikence, dierzulmleri ve ykc tedavi uygulamay kabuletmeyen doktorlar, onlar destekleyen dierdoktorlar her trl tehdit karsndauluslararas komiteler ve ulusal tabip birliiaraclyla yreklendirecek vedestekleyecektir.

h. Doktor, her koulda meslektannskntsn hafifletme amacyla yanndaolmaldr. Bu kiisel ve politik her trl yksekdeerini zerinde dnmelidir (8).

Trk Tabipleri Birlii'nin "Hekimlik MeslekEtii Kurallar" nn 33. Maddesi "Her hekim,bata nsan Haklar Evrensel Bildirgesi olmakzere tm insan haklar belgelerine vehekimlikle ilgili ortak kurallara uymaklaykmldr."

34. Madde: "Hekim, tbbi bilgi vebecerisiyle, ikence ve benzeri uygulamalarakatlamaz, yardmc olamaz, geree aykrrapor dzenleyemez. kence iddias olanolgularla karlaan hekim, mesleki bilgi vebecerilerini gerein ortaya karlmas iinkullanr (9).

nsan haklar ile ilgili temel ilke, kiinindokunulmazldr. Bu nokta insan haklarnnesas olup 18. yzyln sonundan berianayasalarda yer almtr (7).

nsan haklar ihlallerini ortaya karmak iinadli tp incelemesi gereklidir. Adli tp uzmanlarlezyonlarn nedenlerini, yalarn ve bunlarnlm ncesi mi, yoksa lm sonras mmeydana geldiklerini deerlendirirler. Birlezyonun meydana getirildii srada onu grenbir kimse bulunmuyorsa, onun yumruk darbesiile olutuunu sylemek olanakl deildir.Ancak lezyonun byle olabileceini sylemekolanakldr. Adli tp, tp bilgisini adaletinsalanmasna yardmc olmak amacylakullanr. Adli tp uzmanlar, hem canlda, hemde lde ikencenin izlerinideerlendirebilirler. Bu izler arasndahematomlar, ekimozlar, kontzyonlar, krklar,syrklar yer alr. Yakma ve elektrik uygulamasonucu ikence lezyonlarna sklkla rastlanr.Adli tp uzmanlar, bu tr olgulardeerlendirirken, psikiyatristler, di hekimleri,patologlar, genetikiler, toksikologlar ve dierbranlardaki uzmanlarla alrlar. Her olgunun kendine zel noktalarbulunmaktadr. Bu nedenle, her olgu kendizelliine gre ele alnarak incelenmelidir.

Kaynaklar1- Umumi Hfzshha Kanunu. inde: Salk

Mevzuat. 1. Bask. Sekin Yaynevi; Ankara: 2001. 9 - 48.

2- Adli Tp Kurumu Kanunu ve UygulamaYnetmelii. stanbul: Temel Matbaaclk Ltd. ti.1989: 9

3- Kk AN. Adli hekimlik hizmetlerinin yerinegetirilmesinde Salk Bakanl (salk ocaklar) veAdalet bakanl (Adli Tp Kurumu) hizmetlerininkarlatrlmas, Yllk Adli Tp Toplantlar-2002 Kitab,Adli Tp Kurumu Yaynlar. 6. stanbul: zgn Ofset.2002: 19-22)

4- Trk HS. Adli Tp Konumalar. stanbul: zgnOfset Reklamclk&Matbaaclk; 2002:43-101

5- Grpnar S, Fincanc K. "nsan Haklar hlallerive Hekim Sorumluluu" inde: Birinci Basamak inAdli Tp El Kitab, Ankara: Polat Matbaas; 1999: 24-35

6- kence ve Dier Zalimane, nsanlk D,Aalayc Muamele ya da Cezalarn Etkili BiimdeSoruturulmas ve Belgelendirilmesi in El Klavuzu.stanbul Protokol. Trkiye nsan Haklar VakfYaynlar:24, stanbul: Kitap Matbaas;Ocak 2001:1-15

7- Eke M, Soysal Z. nsan Haklarnn hlali. inde:Soysal Z, akalr C. (Eds): Adli Tp Cilt III, stanbulniversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlarndan,Rektrlk No: 4165, Faklte No:224, stanbul:niversitesi Basmevi ve Film Merkezi; 1999: 1283-1343

8- Polat O. Adli Tp. Der Yaynlar, stanbul;2000:509-510

9- Hekimlik Meslek Etii Kurallar. Trk TabipleriBirlii Merkez Konseyi. Ocak 2002:19.