Şahlar Əsgərovelibrary.bsu.edu.az/files/books_460/N_228.pdf · 2021. 3. 11. · ləhətləri üçün akad. A.Nadirova, akad. U. Ələkbərova və prof. M.N.Əliyevə təşəkkürümü

1

Şahlar Əsgərov

K A M İ L L Ə Ş Ə N

DUumlŞUumlNCƏ

Bakı ndash 2013

2

BBK 52

Ş-2012

Rəyccedili Elvuumlsal Məmmədov fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə

doktoru

Redaktor Ələmdar Cabbarlı filologiya uumlzrə fəlsəfə

doktoru Şahlar Əsgərov KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ

lsquolsquoELrsquorsquo Nəşriyat və Poliqrafiya Şirkəti MMC

Bakı 2013 səh

Kitabda bir sıra sosial-iqtisadi hadisələrin mahiyyətinə və

inkişafına yeni meyar vasitəsilə baxılmışdır Meyar olaraq

uğurun onun qıtlığına olan nisbəti goumltuumlruumllmuumlşduumlr Bu meyarın

koumlməyilə bəzi sosial-iqtisadi goumlstəricilər cədvəl şəklində yox

ilk dəfə olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu

metodologiya həm planetin həm də istənilən doumlvlətin

inkişafının dinamikasını izləməyə ona nəzarət etməyə imkan

verir

Yeni meyar vasitəsilə bəşər tarixinə yeni bucaq altında

baxılmış və bu tarix iki doumlvrə boumlluumlnmuumlşduumlr Goumlstərilmişdir ki

birinci tarixi doumlvrdə buumltuumln proseslər şəxsi mənafenin və

instinkt duumlşuumlncənin ikinci doumlvrdə isə ictimai mənafenin və

şuumlurun uumlstuumlnluumlyuuml şəraitində baş verir Nəticələr gələcəyə

optimist baxmağa əsas verir

Kitab sosial-fəlsəfə sahəsində ccedilalışan muumltəxəssislərlə

bərabər həm də geniş oxucu auditoriyası uumlccediluumln nəzərdə tutul-

muşdur

İSBN

copy Şahlar Əsgərov 2013

3

Oumln soumlz əvəzi

Xoşbəxt həyat insanın yaradılmasındakı hikmətin

məhək daşını əmələ gətirir Bəşəriyyətin xoşbəxtliyi yer

uumlzuumlndə intellektin hər bir təkamuumll formasiyasında ilahi

təlimlər silsiləsinin hər bir halqasında əsas problem olaraq

nəzərdən keccedilirilmişdir İstər mənəviyyatla ccedilulğaşan

idealist fəlsəfi fikirdə istərsə də əşya və hadisələrə

birtərəfli muumlnasibət bəsləyən materialist fəlsəfədə həm

inkişaf həm də tərəqqi ndash xoşbəxtlik muumlnasibətləri muumlx-

təlif yanaşma formaları ilə muumlşayiət olunmuşdur Bir

soumlzlə bəşəriyyətin demək fərd və cəmiyyətin xoşbəxtliyi

tarix boyu parlaq gələcək cəfakeşlərini duumlşuumlnduumlrən ən

uumlmdə problem sayılmalıdır Amma ldquohəqiqi xoşbəxtlik

(həm də tərəqqi) nədir daimi xoşbəxtliyi (tərəqqini) nə

təmin edə bilərrdquo kimi suallar tarix boyu insan zəkasını

məşğul etmiş indi də etməkdədir Qeyd edilməlidir ki

xoşbəxtliyə muumlnasibətdə ənənəvi dini-mənəvi

yanaşmanın əksinə olaraq XVIII əsrdən etibarən

ələlxuumlsus maarifccedililik fəlsəfəsinin ideoloji formatını mə-

nimsəmiş Qərb (Avropa) fikrinin diktəsi ilə maddi gəlirin

ccediloxluğu və var-doumlvlətin artması xoşbəxtliyin başlıca

meyarı kimi təqdim edilib Odur ki cəmiyyətin inkişafının

guumlzəranlıq səviyyəsinin yaxşılaşması fonunda qiymət-

ləndirilməsi bir qayda halını alıb Amma duumlnyanın inkişaf

etmiş oumllkələrində aparılmış rəy sorğuları goumlstərmişdir ki

4

maddi rifah gəlirin artması yaxşı iş imkanları heccedil də

xoşbəxtliyi buumltoumlvluumlkdə təmin edə bilmir Xoşbəxtlik

indeksinin yuumlksəlməsi uumlccediluumln zəruri sayılan mənəvi-əxlaqi

tələbatlara laqeyd muumlnasibət Qərbdə rifah həddinin

əvvəlcə sabitləşməsi sonra isə azalması ilə nəticələnib

Demək həqiqi və daimi rifah uumlccediluumln bir cəmiyyətdə maddi

tələbatları təmin etməklə yanaşı mənəvi-əxlaqi tərəqqiyə

də diqqət yetirmək lazımdır

Dini-aksioloji dəyərlərdən sosial və ideoloji

muumlstəvidə imtina etmiş duumlnyəvi cəmiyyətlərdə eləcə də

materialist-liberal duumlnyagoumlruumlşuumlndə inkişaf modellərinin

başlıca goumlstəricisi kimi iqtisadi-texnoloji və elmi tərəqqi

ccedilıxış edir Təbii ki məlum sahələrin inkişafı cəmiyyətdə

muumləyyən dərəcədə rifahı təmin edir amma bu rifah tam

deyildir Belə cəmiyyətlərdə insanların yalnız maddi-elmi

tələbatları nəzərə alındığından sırf maddi tərəqqi ilə rifah

yaratmaq fəlsəfəsinə əsaslanan inkişaf modelləri muumləyyən

vaxtdan sonra əvvəlki kimi səmərəli olmur Muumlasir

doumlvrdə maddi cəhətdən korluq ccediləkməyən Qərb insanının

duumlşduumlyuuml mənəvi boşluq və kollektiv-sosial depressiya

dediklərimizin əyani suumlbutudur

Dini duumlnyagoumlruumlşuumlndə o cuumlmlədən islamda isə inkişaf

daha geniş məna daşıyır Ccediluumlnki din insana maddi və

mənəvi tərəflərdən ibarət varlıq kimi yanaşır Bu

səbəbdən insanın xoşbəxtliyi uumlccediluumln onun buumltuumln maddi və

5

mənəvi ehtiyaclarını təmin etmək zəruri sayılır O da qeyd

olunmalıdır ki mənəvi tələbatları təmin etmək islam

təlimlərində insan oğlunun başlıca huumlquqlarından birini

əmələ gətirir Əgər biz şəriətin məqsədlərinə nəzər salsaq

goumlrəcəyik ki islam dini bəşəriyyətin xoşbəxtliyi uumlccediluumln

maddi və mənəvi tələbatları vəhdətdə goumltuumlruumlr Əsas

vəzifəsi bəşəriyyətə ldquofayda verməkrdquo olan islam bu

səbəbdən dini canı ağlı var-doumlvlət və nəsli qorumağı

başlıca məqsəd sayır Bu məqsədləri həyata keccedilirmək fuumlr-

sət yaradır ki cəmiyyətdə əxlaqi maddi və intellektual

inkişaf demək həqiqi inkişaf baş versin İnsana fiziki və

mənəvi komponentlərdən ibarət bir buumltoumlv kimi yanaşmaq

imkan verəcəkdir ki xoşbəxtlik naminə bu kom-

ponentlərdən irəli gələn tələbatlar ayrı-ayrılıqda təmin

edilsin

Barəsində danışdığımız problem ndash bəşəriyyətin

xoşbəxt gələcəyi problemi duumlnyanın muumlxtəlif oumllkələrinin

muumltəxəssislərində olduğu kimi respublikamızın alim-

lərini də narahat edir Belə elm insanlarından biri də cəfa-

keş alim goumlrkəmli muumltəxəssis Şahlar muumləllimdir Şahlar

muumləllim həm fizikdir həm sosioloq-filosofdur həm

pedaqoq həm də aksioloqdur Dəyərlər haqda sanballı

soumlz soumlyləmək istəyən şəxs gərək dəyər insanı olsun Şahlar

muumləllimin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı qələmə aldığı

yazılar əsərlər həm də ona goumlrə uğurlu alınıb ki o dəyər

6

insanıdır dəyərlər uumlzərində həyatını bina edən

şəxsiyyətdir O kəs ki həyatının məğzini dəyərlər əsasında

muumləyyənləşdirir yazdıqları nəzəri-quru cuumlmlələrdən

ibarət olmayacaq praktikliyi və səmimiliyi ilə seccedililə-

cəkdir Odur ki Şahlar muumləllimin həm keccedilən il qələmə

aldığı ldquoDəyərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo

həm də bu kitabın əsasında təkmilləşdirilmiş qələm

məhsulu olaraq təqdim etdiyi ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo adlı

kitabları soumlzuumlgedən istiqamətdə əvəzsiz nailiyyətlər hesab

olunmalıdır Sonuncu kitabın moumlvzusu inkişafın fərqli

prizmadan nəzərdən keccedilirilməsindən bəhs edir odur ki

ccedilox aktualdır Ccediluumlnki qloballaşma doumlvruumlndə bəlkə də ən

ccedilox muumlzakirə olunan problemlərdən biri inkişafla

bağlıdır

Təqdim olunan bu kitab muumlasir iqtisadi sosial və

fəlsəfi təlimlərin əsas tədqiqat obyekti olan inkişaf

anlayışından bəhs edir Kitabda həqiqi inkişafın mahiy-

yəti şərtləri və meyarları haqda danışılır Muumləllif inkişafla

əlaqədar oumlzuumlnuumln ənənəvi baxışlardan kənar yeni

yanaşmasını təqdim edir Əlaqədar moumlvzulara oumlzuumlnə-

məxsus tərzdə muumlnasibət bildirən Şahlar muumləllim bəşəriy-

yətin inkişafı problemində irəli suumlrduumlyuuml yeni həll

variantını (K faktoru vasitəsilə) real və praktik yanaşma

ilə əsaslandırır

7

Duumlşuumlnuumlruumlk ki ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo kitabı oumllkə-

mizin gələcəyini duumlşuumlnən məsul şəxslərin diqqətini cəlb

edəcək problemin aktuallığını əyani şəkildə onların nəzə-

rinə ccedilatdıracaqdır

Elvuumlsal Məmmədov

AMEA akad ZM Buumlnyadov adına

Şərqşuumlnaslıq İnstitutunun əməkdaşı

fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə doktoru

8

GİRİŞ

ldquoKamilləşən duumlşuumlncərdquo bir il əvvəl ccedilap olunmuş ldquoDə-

yərlərin qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (Bakı 2012)

kitabının elmi əsası saxlanılmaqla məzmun və sosial

əhatəsi xeyli genişləndirilmiş variantıdır Bu səbəbdən də

kitab oxuculara yeni adda təqdim edilir Bəşəriyyətin

inkişafının tarixi dinamikası və ona təsir edən faktorlar

kitabda yeni meyar vasitəsilə araşdırılır

Ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr maddi və intellektual

baxımdan inkişafın son mərhələsinə F Fukuyamanın 1

diliylə desək ldquotarixin sonuna rdquo yaxınlaşmaqla yuumlksək

texnologiyaya və tərəqqiyə nail olmuşlar

Tərəqqi irəliyə doğru hərəkəti aşağı səviyyədən

yuumlksək səviyyəyə az muumlkəmməllikdən ccedilox muumlkəm-

məlliyə kəmiyyət və keyfiyyət artımına doğru inkişafı

goumlstərir Bu inkişaf həm də ccediloxlu sayda suallar doğurur

Tərəqqi məqsədsizdir yoxsa hədəfi var İnkişaf yolunun

sonu varmı yoxsa bu sonu olmayan yoldur Son mən-

təqə haqqında dini duumlnyagoumlruumlşuuml məlumdur bəs elmi

duumlnyagoumlruumlşuuml nə deyir Cənnət cəhənnəm kommunizm

ideyalarına elmi baxış necədir Bəşəriyyətin məqsədi in-

qilablardan muumlharibələrdən keccedilərək guumlndə bir guumln ildə

bir il yaşamaqdırmı İnsan həyatının məğzi və əsas

1 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva2010 588 səh

9

missiya nədir İnsaniyyətın boumlyuumlk hissəsi əzab və əziyyət

iccedilərisində yaşayır ki az bir qrup insan firavanmı yaşasın

İnsana şuumlur verməkdə Yaradanın məqsədi nə olub

Məlumdur ki inkişafda təkamuumlluumln rolu əsasdır İnsan

cəmiyyətlərində tərəqqi formasiyaların inkişafında

təşəkkuumll tapıb Tarixə qısa nəzər salsaq goumlrərik ki ibtidai

icma quruluşunun oumlmruuml təqribən iki milyon il olub və bu

quruluşda şəxsi mənafe olmadığından cəmiyyət idarə-

edənlərə və idarəolunanlara boumlluumlnməyibdir Bu səbəbdən

də tərəqqi olmayıbdır Fəaliyyətdə şuumlur yox instinkt rol

oynayıbdır Tərəqqi sonrakı formasiyalarda şəxsi mənafe

zəminində baş verib Quldarlıq feodalizm və kapital-

izmin birlikdə oumlmruuml 20 000 ildən azdır Bu doumlvrlərdə

insanlar şuumlursuz fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliyyətə doğru

inkişaf ediblər Bu inkişafa təsir edən əsas amil guumlc və ağıl

olmuşdur İnsanlar inkişaf edərək tam şuumlurlu fəaliyyətə

nə vaxt keccediləcəklər Boumlyuumlk Səməd Vurğun demişkən

ldquoQalib gələcəkmi cahanda kamalrdquo

Duumlnya insan artımı ilə bağlı bir əndişə yaşayır Yer

kuumlrəsinin potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-

xusu var Maltusun məşhur fikri tez-tez təkrarlanır

Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insanlar (duumlnya houmlkuməti ldquo300-

lərin komitəsirdquo masonlar Bilderberq və Bogema klubları

ldquoskull and bonesrdquo və s) tərəfindən idarə edilməsi

haqqında soumlhbətlər gedir kitablar yazılır Bir tərəfdə 300

10

ailə digər tərəfdə 6 milyard əhali duumlnya malını bərabər

boumlluumlrlər Bu boumllguumlyə Allah-təala xeyir-dua veribmi

Təhluumlkəsiz gələcək şuumlbhə altına alınır Tez-tez ərzaq

təhluumlkəsizliyindən danışılır Gələcəyə pessimist baxış for-

malaşmaqdadır Kitabda bu tip suallara aydınlıq gətir-

məyə cəhd edilir

Planetdə qlobal sosial-iqtisadi dəyişiliklərə muumlkəm-

məl nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə yeni me-

todologiyaya yeni meyara ehtiyac vardır Kitabda istifa-

də edilən Uumlmumi Daxili Məhsul (UumlDM) və İnsan Poten-

sialının İnkişaf İndeksi (İPİİ) anlayışları muumltəxəssislərə

yaxşı məlumdur K faktoru anlayışı isə yenidir və sosial-

iqtisadi hadisələrin qiymətləndirilməsində ilk dəfədir ki

meyar kimi istifadə edilir Misal uumlccediluumln tarixən biliyin

qiymətləndirilməsi zamanı bildiyimizin bilməli olduğumuza

nisbəti meyar goumltuumlruumlluumlrduumlsə burada K faktoru

bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir Əgər soumlhbət di-

gər sosial-iqtisadi və mədəni hadisələrin dəyərlən-

dirilməsindən gedirsə onda K faktoru nailiyyətin əldə

edilən hissəsinin onun əldə edilə bilməyən hissəsinə

(nailiyyət qıtlığına) olan nisbətini goumlstərir Başqa soumlzlə K

faktoru faizə alternativ bir meyar kimi ccedilıxış edir və iqtisadi

sosial mədəni pedaqoji və digər prosesləri dəyər-

ləndirmək uumlccediluumln istifadə edilir

11

K faktoru vasitəsilə əldə olunmuş korrelyasiyalar bir

ccedilox sosial hadisələrin mahiyyətini dərindən başa duumlşməyə

imkan verir

Bəzi sosial -iqtisadi goumlstəricilərin (universitetlərin

reytinqləri adambaşına istehlak olunan enerji və s) K

faktorundan asılılığı kitabda cədvəl şəklində yox ilk dəfə

olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu meto-

dologiya qlobal sosial-iqdisadi hadisələrin mahiyyətinə

baxmağa inkişafın dinamikasını izləməyə imkan verir

Tədqiqatlar zamanı tərəqqiyə vektorial kəmiyyət kimi

baxılmış və hesab edilmişdir ki onun uumlfuumlqi toplananı

humanitar inkişafla şaquli toplananı isə maddi inkişafla

məsuldur Uumlfuumlqi toplananın artması (bu toplanan İPİİ ilə

muumltənasibdir) nəticədə UumlDM-i artırır UumlDM artımı

ldquohəzmrdquo olunaraq təzədən uumlfuumlqi toplananı (İPİİ) artırır

Uumlfuumlqi toplananın artımı duumlşuumlncə tərzini kamilləşdirir Bu

toplananların biri digəri uumlccediluumln əsasdır və daim

harmoniyada inkişaf edir Harmoniya isə stabil inkişaf

uumlccediluumln vacibdir İnsaniyyət kamilləşdikcə və varlandıqca

bəşəriyyət Accedilıq cəmiyyətə doğru gedir Duumlnya doumlv-

lətlərindən Avstraliya Yeni Zelandiya Accedilıq cəmiyyətın gi-

riş qapısına yaxınlaşırlar Onlar bu duumlnyada Cənnət şə-

raitinin 90 faizindən ccediloxuna nail olmuşlar Qeyd etmək

lazımdır ki muumltləq xoşbəxt cəmiyyət qurmaq qeyri-

muumlmkuumlnduumlr ancaq ona yaxınlaşmaq muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnki

12

insanın potensial imkanı sonsuzdur Demək bəşəriyyətin

xoşbəxt gələcəyə doğru yolu acıqdır

Kitabda əks edilmiş ideya və fikirlər son illərdə

muumləllifin AMEA-nın muumlxtəlif institutlarında Fəlsəfə və

Siyasi-Huumlquq Tədqiqatları İnstitutu (29411) və (6113)

Kibernetika İnstitutu (22611) AMEA RH FR və TE

boumllməsində (7312) və Qafqaz Universitetində (18412)

etdiyi ccedilıxılarda oumlz əksini tapmışdır

Kitabın yazılmasına mənəvi dəstək verən AMEA-nın

vitsendash prezidenti akademik ACHacıyevə dəyərli məs-

ləhətləri uumlccediluumln akad ANadirova akad U Ələkbərova və

prof MNƏliyevə təşəkkuumlruumlmuuml bildirirəm Redaktorluq

əziyyətini oumlz uumlzərinə goumltuumlrən filologiya uumlzrə fəlsəfə

doktoru Ələmdar Cabbarlıya və rəyccedili fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə

doktoru Elvuumlsal Məmmədova da dərin təşəkkuumlr edirəm

Dəyərli məsləhətləri uumlccediluumln siyasi elm uumlzrə fəlsəfə doktoru

dos Rəcəb Rəhimliyə də minnətdarlığımı bildirirəm

Bu kitabda yer almış bəzi moumlvzularla shah-

larasgerovcom saytından da tanış olmaq olar

Əvvəlcədən təşəkkuumlruumlmuuml bildirərək kitab haqqında tən-

qidi fikir və təkliflərinizi ashahlarhotmailcom uumlnva-

nına goumlndərməyinizi xahiş edirəm

13

DƏYƏRLƏRİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN ELMİ

ƏSASI

Oumllccediluumldən boumlyuumlk səadət yoxdur Oumllccediluuml

harmoniyanın əsasıdır

El məsəlı

Duumlnyada gedən qlobal ictimai-siyasi və sosial

prosesləri anlamaq uumlccediluumln dahi alimlər tərəfindən zəruri

elmi baza və konsepsiyalar yaradılmışdır Boumlyuumlk houmlrmət

hissi ilə ldquo uumlmumi daxili məhsul rdquo və ldquo insan potensialının in-

kişaf indeksi rdquo anlayışlarını elmə daxil edən Simon Smith

Kuznetsin və Məhbub uumll Həqin adlarını yada salmaq

istərdim Bu guumln təşkilatlanmanın alternativsiz goumlruumlnən

ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo formasının yaradıcılarından biri və alovlu

muumldafiəccedilisi Karl Popper də minnətdarlıq hissi ilə yad

edilməlidir Ccediluumlnki bu anlayışlar duumlnyada gedən qlobal

ictimai-siyasi prosesləri başa duumlşmək və idarə etmək işinə

xeyli aydınlıq gətirmişdir İctimai inkişafın məlum

konsepsiyaları yaradılarkən bu anlayışlar elmə məlum

deyildi Bu yeni meyarların işığında tarixi inkişafın qa-

nunauyğunluqlarna təzədən baxmağa ehtiyac duyulur

Ancaq bu dahi alimlərin ideyalarını irəli aparmaq uumlccediluumln

daha həssas meyara ehtiyac vardır Dəqiq meyar ictimai

14

tərəqqinin mahiyyətini başa duumlşmək uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-

yətlidir Ccediluumlnki yeni meyar bəşəri inkişafa yeni bucaq

altında baxmağa imkan verər

Dəyər deyəndə obyekt və ideyanın cəmiyyətin gouml-

zuumlndə əhəmiyyəti və qədir-qiyməti başa duumlşuumlluumlr Kitabda

dəyər olaraq biliyin qiymətləndirilməsi doumlvlətlərin

universitetlərin reytinq goumlstəriciləri habelə adambaşına

istehlak olunan enerji uzunoumlmuumlrluumlluumlk və s nəzərdə

tutulur

Dəyərləndirmə modeli Dəyərləndirmə modeli olaraq

iccedilərisində maye olan stəkan goumltuumlrmək olar Stəkanın dolu

hissəsinin huumlnduumlrluumlyuuml Ld boş hissəsi Lb tam

huumlnduumlrluumlyuuml isə Lo-dur Aydındır ki stəkanın dolu və boş

hissəsinin cəmi onun tam huumlnduumlrluumlyuuml Lo ndasha bərabərdir

Lo = Ld + Lb (1)

Şəkil 1 Dəyərlərin qiymətləndirilməsinin ikioumllccediluumlluuml modeli

L0

Lb

Ld

15

Şəkil 1-də goumlstərilən ikioumllccediluumlluuml model və duumlstur (1)

muumlxtəlif meyarlar və şkalalar yaratmağa imkan verir

Aydındır ki Ld Lo nisbəti muumlvəffəqiyyətin (uğurun)

nisbi goumlstəricidir Min illərdir ki bu nisbətdən faiz adlı

meyar kimi istifadə edilir Onu a hərfi ilə işarə edək

a= Ld Lo

Stəkanın dolu hissəsinin boş hissəyə nisbətindən (Ld

Lb) də yeni meyar kimi istifadə etmək olar Bu nisbət

uğurun uğur qıtlığından neccedilə dəfə ccedilox olduğunu goumlstərir

Bu nisbəti keyfiyyət faktoru adlandıraq və K hərfi ilə işarə

edək2

K= Ld Lb

K faktorunun mənası K -nın qiyməti sıfır ilə son-

suzluq arasında dəyişir Yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk K -ya

krallar şahlar peyğəmbərlər sərkərdələr və alimlər

malikdirlər İbtidai icma quruluşundan bu guumlnə kimi

bəşəriyyətin inkişafı instinkt fəaliyyətdən şuumlurlu fəaliy-

yətə doğru təkamuumll edir K faktoru bu inkişafın di-

namikasını izləməyə imkan verir Muumlxtəlif hadisələrdə

(siyasi iqtisadi mənəvi ictimai və s) K faktoru muumlxtəlif

mənalara malikdir Araşdırmalar goumlstərir ki

2 Аскеров ШГ Оценка знаний Поиск рационального варианта

Народное образования Москва 2004 1 с141

16

K ndash şuumlurlu fəaliyyətin şuumlursuz fəaliyyətə olan

nisbətidir K artdıqca insanın şuumlurlu fəaliyyəti artır

instinkt fəaliyyəti azalır

K ndash ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə olan nis-

bətidir K artdıqca ictimai mənafe artır şəxsi mənafe

azalır

Kndash haqqın nahaqqa olan nisbətidir K artdıqca

haqq nahaqqa uumlstuumln gəlir

K ndash uğurun uğur qıtlığına (ccedilatışmazlığa) olan

nisbətidir

Kndash nailiyyətin nailiyyət qıtlığına olan nisbətidir

Kndash goumlruumlləsi işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən

hissəsinə olan nisbətidir

K ndash proqramın mənimsənilən hissəsinin mənim-

sənilməyən hissəsinə olan nisbətidir

Goumlruumlnduumlyuuml kimi K faktoru mənəvi meyar olaraq icti-

mai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini iqtisadi meyar

olaraq işin goumlruumllən hissəsinin goumlruumllməyən hissəsinə

nisbətini pedaqoji meyar olaraq bildiyimizin bilmədiyi-

mizə nisbətini ifadə edir

Keyfiyyət faktoru K artdıqca

insan kamilləşir duumlnya malından goumlzuuml doyur və

iqtisadı azadlığını təmin etməklə kifayətlənir

oumlzuumlnə məhəbbət azalır millətə məhəbbət artır

17

idarəetmə təkmilləşir muumlkəmməlləşir identikləşir

nəticədə firavanlıq artır

mənəvi tələbatın fiziki tələbata nisbəti artır

həm fərd həm də kuumltlə duumlzguumln qərarlar qəbil edir

ədalət azadlıq bilik və mədəniyyət artır duumlşuumlncə

saflaşır daş atana guumll uzadırlar

elitar və vətəndaş sırası arasında məsafə azalır

psixikanın quruluş tipi dəyişir biorobot şeytani o

da insani tip psixikaya keccedilir

millətlərin mədəni səviyyəsi və kamilliyi yuumlksəlir

fərdin azadlığından hamının azadlığına doğru

bəşəriyyət təkamuumll edir

instinkt fəaliyyəti şuumlurlu fəaliyyət əvəz edir

Məlumdur ki haqqın nahaqla muumlbarizəsi buumltuumln tarix

boyu gedir K artdıqca bu muumlbarizə haqqın uumlstuumlnluumlyuuml ilə

inkişaf edir K artdıqca bəşəriyyət xoşbəxt gələcəyə

(cənnət- məkana) doğru hərəkət edir

LTolstoyun dəyərli bir kəlamında deyilirldquoİnsan kəsrə

bənzəyir suumlrətdə onun dəyəri məxrəcdə isə onun oumlzuuml haqda

fikirləri dayanır Məxrəc nə qədər boumlyuumlk olarsa kəsrin qiyməti

bir o qədər az olarrdquo Bu kəlam K faktorunun ndash ldquomillətə

məhəbbətin oumlzuumlnə məhəbbətə olan nisbətidirrdquo mənasının

başqa bir formada ifadəsidir

Bu deyilənlərdən belə bir duumlşuumlncə yaranır insan oumlz

potensialını oumlzuumlnə xərcləyəndə az ətrafa xərcləyəndə

18

daha ccedilox xoşbəxt olur Bu duumlşuumlncə ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə

utopik goumlruumlnsə də gələcəyin duumlşuumlncəsidir

Toplum uumlccediluumln K qiyməti 20- dən boumlyuumlk olanda

insanlar cənnətəbənzər şəraitdə yaşayacaqlar Bəzi fərdlər

uumlccediluumln K qiyməti boumlyuumlk rəqəmlərlə ifadə olunur Yer əhli

uumlccediluumln ən boumlyuumlk K-ya peyğəmbərlər fatehlər dahi alimlər

malikdirlər

Peyğəmbərlərin kamil duumlşuumlncəsinə bənzər duumlşuumln-

cələrə yunan filosoflarının (Demokrit Aristotel Arximed

Pifaqor Hippokrat və digərlərinin) duumlşuumlncələrində rast

gəlinir Uumlmumiyyətlə qədim yunan filosoflarının fikirləri

heyranedici səviyyədə kamildir Onlar uumlccediluumln K faktorunun

qiyməti təqribən peyğəmbərlərinki qədərdir Onların

bizim doumlvrə ccedilatan kəlamlarını Allahın kəlamları ilə

muumlqayisə etsək xeyli doğmalıq goumlrərik Guumlman etmək

olar ki 124 min peyğəmbərin iccedilərisində bu insanların da

adları var Ccediluumlnki onlar da bəşəriyyət uumlccediluumln peyğəmbər

vəzifələrini yerinə yetirmişlər

Viktor Huumlqoya goumlrə rdquoCəmiyyətin iki noumlv insanlardan

zəhləsi gedir bir onlara huumlcum edənlərdən bir onları muumldafiə

edənlərdənrdquo Cəmiyyətə huumlcum edənlərlə (fatehlərlə) bağlı

muumlnasibət aydındır Cəmiyyətin qayğısına qalan in-

sanlara misal peyğəmbərləri goumlstərmək olar Pey-

ğəmbərlər uumlccediluumln K-nın qiyməti adi insanların K-sından

ccedilox-ccedilox boumlyuumlk olduğundan peyğəmbərlik illərinin

19

başlanğıcında cəmiyyət onları duumlzguumln başa duumlşə bilmir

və bu səbəbdən də ldquozəhləsirdquo gedir Buumltuumln peyğəmbərlərin

ilk illəri ccedilətinliklərlə doludur

K faktoru və dəyərin faiz goumlstəricisi K faktoru də-

yərlərin qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinə alter-

nativ bir meyardır Bu səbəbdən də onların arasında fərq

boumlyuumlkduumlr Bu fərqə diqqət yetirək

Faiz ndash buumltoumlvuumln yuumlzdə bir hissəsidir Əldə olunan his-

sənin buumltoumlvə nisbətidir Proqramın oumlyrənilən hissəsinin

oumlyrənilməli olanına nisbətidir İşin goumlruumllən hissəsinin tam

işə olan nisbətidir

K faktoru buumltoumlvuumln əldə olunan hissəsinin defisit hissəsinə

olan nisbətidir K faktoru faizə nisbətən inkişafa ccedilox həs-

sasdır Faizin hiss edə bilmədiyi dəyişikliyi K faktoru hiss

edir

K faktoruna təsir edən amillər İnsanlar anadan do-

ğularkən bəzilərində şəxsi bəzilərində isə ictimai mənafe

hissi uumlstuumlnluumlk təşkil edir Allah -təala canlılar iccedilərisində

ancaq insana şuumlur vermişdir ona goumlrə ki o ictimai

mənafenin uumlstuumlnluumlyuumlnuuml dərk etsin və ondan istifadə edə

bilsin Bu işdə mədəniyyətin təhsilin tərbiyənin və id-

manın rolu boumlyuumlkduumlr Orta təhsilin məzmunu elə

olmalıdır ki məktəbi qurtaran gənclərin əksəriyyətində

ictimai mənafe (doumlvlətccedililik vətənpərvərlik və millətə

qulluq hissi) şəxsi mənafedən (vəzifə hərisliyi varlanmaq

arzusu qohumbazlıq hissi və s) uumlstuumln olsun Orta məktəb

20

dərsliklərində ictimai mənafe vəsf edilməlidir qədərindən

artıq şəxsi mənafe hissləri bədii tarixi nuumlmunələr və

misallarla tənqid edilməlidir Fəaliyyətin hər bir noumlvuumlnuuml

tədris materialının hər bir moumlvzusunu bu prizmadan

keccedilirmək lazımdır Misal uumlccediluumln ilk baxışda əhəmiyyətli

goumlruumlnməyən idmanın bu işdə roluna diqqət yetirək

Məlumdur ki şahmat fərdi idman noumlvuuml olub şəxsi

mənafeyə xidmət edir Amma voleybol futbola və ya

basketbol oyunlarında ictimai maraq daha uumlstuumlnduumlr

Demək şahmatla muumlqayisədə məktəbdə voleybol və

futbola daha ccedilox uumlstuumlnluumlk vermək lazımdır

Dərsliklərin məzmununa diqqət yetirməyi AEyn-

şteyn 1949-cu ildə yazdığı ldquoNiyə sosializmrdquo məqaləsində

qeyd etmişdir O Qərb təhsil sistemini tənqid edərək

goumlstərmişdir ki bu təhsil sistemi pula kapitala sitayiş

əsasında qurulub Bu yol heccedil də xoş gələcəyə aparmır

Sovet doumlvruumlndə ictimai mənafeni guumldənlərin sayı

daha ccedilox idi Bu guumln cəmiyyətdə ccediloxları şəxsi mənafeni

guumlduumlr Guumlman etmək olar ki bir neccedilə ildən sonra şəxsi

mənafeni guumldənlərin sayı daha ccedilox olacaq Ccediluumlnki təhsilin

məzmununda boumlyuumlk deformasiyalar baş verib Cəmiyyət

sosiallaşmaya yox fərdiləşməyə daha meyillidir Bu işdə

mənəviyyatın dirccediləlməsinə ehtiyac boumlyuumlkduumlr Misal uumlccediluumln

mədəniyyəti bu işə cəlb edərkən muğam oxumaqla

muumlqayisədə xor oxumağa xuumlsusi diqqət yetirilməlidir

21

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki inkişaf etmiş oumllkələrdə

uşaqların gənclərin həm fiziki həm də zehni inkişafı

diqqətdə saxlanılır Fiziki inkişafı izləmək uumlccediluumln metr və

tərəzidən istifadə edirlər İntellektual inkişafı İQ (Ay-kuuml)

əmsalı vasitəsilə oumllccedilmək muumlmkuumlnduumlr Adətən İQ

əmsalını təyin etmək uumlccediluumln ldquoağıl yaşırdquo deyilən anlayışdan

istifadə edilir ldquoAğıl yaşırdquo intellektual qabiliyyətdən asılı

olaraq xronoloji yaşa bərabər ondan ccedilox və az da ola bilər

Bu yaşların nisbətinin 100 hasili İQ əmsalını verir K

faktoru ilə intellekt əmsalı İQ əmsalını əvəz etmək

muumlmkuumlnduumlr

22

BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Heccedil bilənlə bilməz bir olarmı

ldquoQurani- Kərimrdquodən

Biliyin qiymətləndirilməsi zamanı fərz edilir ki stəkana

(şəkil 1) toumlkuumllən maye ldquobilik mayesidirrdquo Burada Ld biliyin

mənimsənilən Lb isə mənimsənilməyən hissələrini goumlstərir

Bu modeldən istifadə edərək xətti və qeyri-xətti

qiymətləndirmə şkalası duumlzəltmək muumlmkuumlnduumlr

Xətti qiymətləndirmə şkalası Tarixi təcruumlbə əsasında

yaranan biliyin klassik qiymətləndirmə şkalasında yuxa-

rıdakı modeldən soumlvqi-təbii istifadə edilmiş və meyar

olaraq ldquobildiyimizin bilməli olduğumuza nisbətirdquo goumltuumlruumll-

muumlşduumlr Stəkanın dolu hissəsinin huumlnduumlrluumlyuumlnuumln tam

huumlnduumlrluumlk Lo-ya olan nisbətini a hərfi ilə işarə edək

a = Ld Lo

Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu əmsal nisbi mənimsəmənin və

ya mənimsəmənin faiz goumlstəricisi olub qiyməti 0 ilə 1

arasında dəyişir Duumlstur 1-in hər tərəfini Lo -ya boumllsək

aşağıdakı ifadəni alarıq

a = 1- Lb Lo (2)

Lb Lo ndashnisbəti biliyin mənimsənilməyən hissəsini

yəni nisbi bilik qıtlığını goumlstərir Onu h ilə işarə etsək

alarıq

a = 1- h

23

Aydındır ki Lb = Lo olarsa yəni stəkan tam boş

olarsa bu tam biliksiz (və ya təhsil fəaliyyəti olmayan)

hala uyğundur Stəkan tam dolu olanda başqa soumlzlə Ld =

Lo olarsa bilik tam mənimsənilib və təhsil fəaliyyətini

muumlkəmməl hesab etmək olar Burada nisbi mənimsəmə

əmsalı a qiymətləndirmənin faiz meyarı kimi ccedilıxış edir

Şəkil 2 Xətti qiymətləndirmə şkalası

a= 1 olanda tədris materialı 100 mənim-

sənilib

a=05 olanda material 50 mənimsənilib və

h= 05

a=0 olanda h = 1 və Lb = Lo olar Bu halda

təhsil yoxdur

bal

100

80

60

40

20

1 2 3 4 5

a

24

Bu deyilənlərə bir az aydınlıq gətirək Misal uumlccediluumln

əgər bilik 700 ballıq şkala ilə qiymətləndirilirsə və təhsil

alanlar 700 (və ya ona yaxın) bal toplayıblarsa demək

təhsil sistemi muumlkəmməldir İndiyə qədər belə təhsil

sistemi qurmaq heccedil bir doumlvlətə muumlyəssər olmayıbdır

Əgər tələbələr 350 plusmn 100 ətrafında bal toplayıblarsa de-

mək təhsil sistemi orta səviyyədədir Əgər tələbələr 0 ilə

plusmn 250 arasında bal toplayıblarsa demək təhsil sisteminin

vəziyyəti bərbaddır Tələbə Qəbulu uumlzrə Doumlvlət Komis-

siyası (TQDK) hər il bəyan edir ki abituriyentlərin uumlmumi

orta balı 250-dən azdır Əgər belədirsə demək təhsil

sisteminin real vəziyyəti ccedilox yarıtmazdır

Beşballıq qiymətləndirmə şkalasında stəkanın Lo

huumlnduumlrluumlyuuml beş bərabər hissəyə boumlluumlnuumlr və birdən beşə

kimi tam ədədlərlə işarə edilir Proqramı 100 mənim-

səyənin biliyi ldquo5rdquo proqramı 60 mənimsəyənin biliyi isə

ldquo3rdquo balla qiymətləndirilir Diskret qiymətlərlə (şərti

ballarla) mənimsəmə dərəcəsi arasında asılılıq xətti oldu-

ğu uumlccediluumln bu şkalanı xətti qiymətləndirmə şkalası da adlan-

dırmaq olar Bu şkala şəkil 2-də goumlstərilmişdir Qeyd

etmək lazımdır ki beşballıq xətti qiymətləndirmə şkalası

ən elementar və sadə şkaladır Min illərdir ki bu şkala

muumlxtəlif variantlarda bəşəriyyətə xidmət edir və

bəşəriyyət oumlz inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə həm

də bu şkalaya borcludur

25

Moumlvcud dəyərləndirmə sistemləri və ya qiymət-

ləndirmə şkalası insanların cəmiyyətdə yerini duumlzguumln

təyin edə bilmir Xuumlsusilə a-nın yuumlksək (09 ndash l) qiymət-

lərində subyektiv dəyərləndirmə bəzən obyektiv dəyər-

ləndirməyə uumlstuumln gəlir Bu xuumlsusilə məmur seccedilimində

oumlzuumlnuuml buumlruzə verir Cəmiyyətin daha dəqiq və obyektiv

dəyərləndirmə sisteminə ehtiyacı vardır

Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası Klassik qiy-

mətləndirmə şkalası əla biləni yaxşı biləndən onu da kafi

biləndən ayıra bilir Ancaq əla bilənlər iccedilərisindən lap əla

biləni dəqiq seccedilə bilmir və əla bilənləri sıraya duumlzə bilmir

Bu quumlsuru aradan qaldırmaq uumlccediluumln yeni meyar olaraq

ldquobildiyimizin bilmədiyimizə nisbətirdquo -indən istifadə etmək

olar Yəni Ld Lb nisbəti meyar olaraq goumltuumlruumlluumlr Əvvəlki

məqalələrdə3 bu nisbət keyfiyyət faktoru adlandırılmış və K

hərfi ilə işarə edilmişdir

Duumlstur (1) -in hər tərəfini Ld-yə boumllsək alarıq

Lo Ld = 1+ 1K

Bu duumlsturu belə də yazmaq olar

Ld Lo = 1 (1+ 1 K)

Ld Lo ndash nisbi mənimsəmə a olduğundan

2 Asgarov Ş Q The philosophy knowledge assessment Journal of Qafqaz

University 13 p 63 ndash72 2004

26

a = 1 (1+ 1 K ) (3)

duumlsturunu alarıq Buradan da keyfiyyət faktoru uumlccediluumln

K=a (1-a) (31)

duumlsturunu alarıq

Duumlstur (31) yeni qiymətləndirmə şkalası yaratmağa

imkan verir Bunun uumlccediluumln a-nın K-dan asılılığını qurmaq

kifayətdir Bu asılılıq şəkil 3-də goumlstərilmişdir Absis

oxunda keyfiyyət faktoru K ordinat oxunda isə

mənimsəmə a goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi K

faktoru artdıqca nisbi mənimsəmə a qeyri-xətti artaraq oumlz

maksimal qiymətinə yaxınlaşır Bu səbəbdən də bu şkalanı

qeyri-xətti şkala adlandırmaq olar Şəkil 3-də K əmsalı (0 ndash

50) intervalında dəyişdiyi halda a əmsalı 0 ilə 1 arasında

dəyişir Bu isə biliyin daha dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln

boumlyuumlk imkanlar accedilır Əgər

a) K gtgt1 olsa Ld gtgt Lb olar Bu halda təhsil sistemi

muumlkəmməldir

b) K = 1 olsa a = 05 olar Bu halda təhsil sisteminin

səviyyəsi ortadır

c) K ltlt 1 olsa Ld ltlt Lb olar Bu halda təhsil

fəaliyyəti ccedilox pisdir

Birinci halda mənimsənilən material mənimsənil-

məyən materialdan qat-qat ccedilox ikinci halda isə bəra-

bərdir Uumlccediluumlncuuml halda isə mənimsənilən material mənim-

sənilməyəndən qat-qat azdır Doumlvlətlərarası rəqabətin

27

yuumlksək olduğu indiki zamanda təhsil sistemi elə

qurulmalıdır ki onun uumlccediluumln K gtgt1 şərti oumldənilsin

Şəkil 3 Qeyri-xətti qiymətləndirmə şkalası

K-nın qiymətinin geniş intervalda (0 ndash infin) dəyişməsi

fərdlərin əqli və intellektual qabiliyyətini fərqləndirmək

və qiymətləndirmək uumlccediluumln geniş imkanlar accedilır Misal uumlccediluumln

əgər bir şagird 500 sualdan 499-na digəri 490-na duumlzguumln

cavab veribsə bu fərq klassik şkalada 9 bal olduğu halda

(499 ndash490) yeni şkalada 450 bal [(4991) ndash (49010)]

olacaqdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi klassik şkalaya goumlrə

şagirdlərin qiymətləri arasında ccedilox az fərq olduğundan

onlar bərabər bilikli yeni şkalada isə bu fərq ccedilox boumlyuumlk

olduğundan (450) onlar fərqli bilikli hesab ediləcəklər Bu

0

01

02

03

04

05

06

07

08

09

1

0 10 20 30 40 50

MƏ

NİM

SƏM

Ə

K

28

meyar qiymətləndirmənin faiz goumlstəricisinə bir alternativ

kimi ccedilıxış edir Qeyri-xətti şkala muumlxtəlif dəyərlərin

qiymətləndirilməsində əvəzsiz uumlstuumlnluumlyə malikdir

Ayındır ki intellektual insanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti

boumlyuumlkduumlr Guumlman etmək olar ki yer əhli uumlccediluumln ən boumlyuumlk

K-ya (ən az bilik qıtlığına) peyğəmbərlər malikdirlər

Ccediluumlnki onların qəbul etdiyi qərarlar min illərlə quumlvvədə

qalır Burada britaniyalı bioloq Tomas Heksilin ldquo Əgər

bilik qıtlığı qorxuludursa onda o insan ki biliyi lap ccediloxdur

o tam təhluumlkəsizdirmirdquo ndash tarixi sualına cavab vermək

muumlmkuumlnduumlr Qeyd edək ki az bilik qıtlığına malik olan

buumltuumln peyğəmbərlər həmişə peyğəmbərliklərinin ilk

illərində təqib olunublar və təhluumlkədə yaşayıblar

K faktoru ccediloxsaylı dəyərli insanlar arasından (misal

uumlccediluumln 1000 əlaccedilı tələbə ) ən dəyərlisini obyektiv seccedilməyə

və şuumlurlu varlıqları intellektual baxımdan iyerarxik

strukturda (adi insan muumltəxəssis alim akademik dahi

şəxsiyyət foumlvqəlinsan peyğəmbər və hər şeyə qadir olan

Allah) sıraya duumlzməyə imkan verir

Bu meyarın sosial-iqtisadi proseslərə tətbiqi ilə daha

əhəmiyyətli və daha dəqiq nəticələr əldə etmək muumlm-

kuumlnduumlr Dəqiq qiymətləndirmə şkalası kamil duumlşuumlncəyə

yuumlksək personal və professional keyfiyyətlərə malik olma-

yanların idarəetmə sisteminin yuumlksək səviyyələrinə

qalxmasını yəqin ki ccedilətinləşdirər Şəkil 3-dən goumlruumlnuumlr ki

29

K rarr infin yaxınlaşanda ararr1 yaxınlaşır Bu o deməkdir ki

K artdıqca muumltləq bilik səviyyəsinə yaxınlaşmaq olar

ancaq ona ccedilatmaq muumlmkuumln deyildir Buradan təbii

olaraq başqa bir sual da ccedilıxır Hansı şuumlurlu məxluq uumlccediluumln

K-nın qiyməti sonsuzdur Muumltləq biliyə kim malikdir

Səmavi kitabların verdiyi məlumata goumlrə ancaq qadir

Allah hər şeyi bilir və goumlruumlr Ancaq Onun biliyində qıtlıq

yoxdur Bu baxış Allahın varlığının riyazi isbatı uumlccediluumln əsas

ola bilər

30

ALLAHIN VARLIĞININ RİYAZİ İSBAT4

Elm dinsiz şikəstdir din elmsiz kordur

AEynşteyn

Boumlyuumlk fransız filosofu O Konta goumlrə bəşəriyyətin intel-

lektual təkamuumll tarixi uumlccedil mərhələdən keccedilir a) teoloji b)

metafizik c) pozitivist Birinci mərhələdə Allahın varlığı

isbatsız qəbul olunur İkinci mərhələ boyu (son min il) Allahın

varlığının isbatı filosofları ən ccedilox duumlşuumlnduumlrən suallardan biri

olmuşdur Bu səbəbdən də muumlxtəlif isbatlar moumlvcuddur vəhyə

moumlcuumlzəyə birinci səbəb arqumentinə əsaslanan isbatlar və digər

isbatlar vardır Uumlccediluumlncuuml mərhələ elmə biliyə əsaslanan

mərhələdir Təklif olunan isbatı da biliyə əsaslanan isbata aid

etmək olar

İmanlılar hesab edirlər ki Allahın varlığının isbata

ehtiyacı yoxdur ccediluumlnki onun varlığı hər zaman hər yerdə

hiss edilir Misal uumlccediluumln evdə elektrik lampası yanırsa

demək Allah var Ccediluumlnki Allah metallarda nizamlı quruluş

yaratmasaydı və bunun nəticəsi kimi metal elektronları

sərbəstləşib elektrik sahəsinin təsiri altında bir

istiqamətdə hərəkət edib cərəyan yaratmasaydı heccedil

lampa da yanmazdı Bu məsələdə ateistlər fərqli moumlvqe

tuturlar Nobel muumlkafatı laureatı akademik Vitali

4 Аскеров ШГ Математическое доказательство существования Аллаха

Успехи современного естествознания 4 стр165-166 2011

31

Ginzburqa goumlrə (laquoИзвестияraquo 28112003 ) ldquoİnam və ya

tərsinə ateizm intuitiv anlayışlardır Burada heccedil nəyi riyazi

olaraq isbat etmək muumlmkuumln deyildirrdquo Digər tərəfdən ameri-

kalı filosof Alfred Ayerin gerccediləklik prinsipinə goumlrə ldquo

riyazi və ya məntiqi əsası olmayan heccedil bir bəyanatın əhəmiyyəti

yoxdurrdquo Duumlnya şoumlhrətli alim V Ginzburqun və

AAyerin fikirlərindən goumlruumlnuumlr ki riyazi isbata ehtiyac

boumlyuumlkduumlr

Bu problemin həllində biliyin qiymətləndirilməsinin

yeni meyarından istifadə etmək olar Ccediluumlnki muumlqəddəs

Qurani-Kərimdə bəyan edildiyi kimi ldquoAllah hər şeyi

goumlrəndir və hər şeyi biləndirrdquo

Biliyin qiymətləndirilməsinin bir oumllccediluumlluuml modelinə

goumlrə beşballıq qiymətləndirmə şkalası beş hissəyə boumlluumlnuumlr

və uyğun rəqəmlərlə işarə olunur Hər tələbə uumlccediluumln bu

şkalanı ldquobilirrdquo və ldquobilmirrdquo adlı iki hissəyə boumllmək olar

Misal uumlccediluumln 4 (doumlrd) qiyməti ilə təhsil alan uumlccediluumln ldquo4rdquo

rəqəmindən soldakı hissəni ldquobilirrdquo sağdakı hissəni isə

ldquobilmirrdquo adlandıraq və bu hissələrin uzunluğunu şəkil 1-

ə uyğun olaraq Ld və Lb kimi işarə edək

Burada ldquobilirrdquo hissəsinin ldquobilmirrdquo hissəsinə nisbəti

(yəni Ld Lb ) keyfiyyət faktoru K-dır ldquoBilirrdquo hissəsinin

uzunluğu (Ld) beşballıq şkalanın balları və keyfiyyət fak-

toru K-nın uyğun qiymətləri Cədvəl 1 -də goumlstərilmişdir

32

Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ld-nin nisbi qiyməti 0 -

100 arasında dəyişir Beş qiymətinə uyğun mənim-

səmə bilmənin ən yuumlksək ndash muumltləq səviyyəsidir Ancaq

ldquo3rdquo qiymətinə uyğun gələn mənimsəmə 60 -dir Bu

noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 3 ldquobilmirrdquo his-

səsinin uzunluğu isə 2 (5-3)-dir Onda bu mənimsəməyə

uyğun gələn keyfiyyət faktorunun qiyməti K = Ld Lb

=32=15 olar Şkalanın 4 qiymətinə uyğun mənimsəmə ndash

80 -dir Yəni tələbə zəruri biliyin 80 -ni bilir 20 -ni

isə bilmir Bu noumlqtə uumlccediluumln ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 4

ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu Lb (5-4 ) =1-dir Bu noumlqtəyə

uyğun gələn keyfiyyət faktorunın qiyməti 4 1 = 4

olar Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin Ld uzunluğu 475 ldquobilmirrdquo

hissəsinin Lb uzunluğu isə 025 olarsa onda bu halda

K=19 olar Bu səviyyə arzu olunan orta bilik səviyyəsidir

Cədvəl 1

Nisbi mənimsəməLd 20 40 60 80 90 95 98 99 100

5 ballıq şkala

0 1 2 3 4 45 475 49 495 5

Keyfiyyət faktoru K

0 025 067 15 4 9 19 49 99

33

ldquoBilirrdquo hissəsinin uzunluğu 49 olduğu halda bilmir

hissəsinin uzunluğu 01 olur Bu halda K-nın qiyməti 49-

a bərabər olar Ali təhsil ocaqlarında belə bilik nuumlmayiş

etdirən tələbələrə fərqlənmə diplomu verilir

Əgər ldquobilirrdquo hissəsinin uzunluğu 495 ldquobilmirrdquo his-

səsinin uzunluğu isə 005 olarsa onda keyfiyyət faktoru

495 005 = 99 olar Başqa soumlzlə soruşulan 100 sualdan 99-

nu bilir birini isə bilmir Yəqin ki K-nın bu qiyməti daha

yuumlksək bilik səviyyəsinə uyğundur Hesab etmək olar ki

bu bilik səviyyəsi alimlik səviyyəsinə uyğun gələn bilik

səviyyəsidir

Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi ldquobilirrdquo hissəsinin uzun-

luğu artdıqca ldquobilmirrdquo hissəsinin uzunluğu azalır və

keyfiyyət faktorunun qiyməti isə artır Aydındır ki dahi

alimlər və foumlvqəlinsanlar uumlccediluumln K-nın qiyməti daha boumlyuumlk

rəqəmlərlə ifadə olunur

Bu deyilənlərdən ictimai əhəmiyyəti boumlyuumlk olan bir

suala da cavab tapmaq muumlmkuumlnduumlr Yuxarıda qeyd edildi

ki K faktoru bildiyimizin bilmədiyimizə olan nisbətidir

Ld-nin qiyməti 5-ə yaxınlaşdıqca (muumltləq səviyyəyə) Lb -

nin qiyməti (kəsrin məxrəci) sıfıra yaxınlaşır Bu halda K-

nın qiyməti sonsuzluğa yaxınlaşar Bəs onda K = infin uyğun

gələn biliyə kim malikdir Hansı zatın biliyində quumlsur

yoxdur Kim muumltləq biliyə (Ld = 5) malikdir Kimin

34

biliyində qıtlıq yoxdur Hər şeyi bilən hər şeyi goumlrən

kimdir

Bu suala cavab vermək uumlccediluumln ldquoQurani-Kərimrdquoə

muumlraciət edək ldquoƏgər yer uumlzuumlndəki buumltuumln ağaclar qələm

buumltuumln dənizlər muumlrəkkəb olsa sonra yeddi dəniz də buna əlavə

olunsa yenə Allahın kəlamları tuumlkənməz Allah ndash yenilməz

quumldrət və hikmət sahibidirrdquo(3127)

ldquoLoğmanrdquo surəsinin bu ayəsində məhz Allahın malik

olduğu bilik səviyyəsinə işarə edilir Demək K =

infin Allahın malik olduğu bilik səviyyəsidir İlk baxışda

sadə goumlruumlnsə də məsələni dərindən analiz edəndə

maraqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq Riyaziyyatdan məlumdur

ki sıfırdan fərqli ədədi sıfıra boumllmək olmaz Onda

buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki muumltləq biliyə

ccedilatmaq qeyri-muumlmkuumlnduumlr Allah bizim bildiklərimizdən

kənardadır yəni O laməkandır

Peyğəmbərlərin malik olduğu bilik səviyyəsi ccedilox

yuumlksəkdir və oumllccediluumlləndir ancaq sonsuz deyil Peyğəm-

bərlərdən az bilik səviyyəsinə foumlvqəlinsanlar dahi alimlər

malikdirlər Bu səviyyələrə uyğun gələn K-nın qiyməti

ccedilox ehtimal ki yuumlzlərlə və minlərə oumllccediluumllər K =

0 səviyyəsinə uyğun bilik səviyyəsi yəqin ki şuumlursuz

fəaliyyət goumlstərən ibtidai insanların və ya duumlnyaya təzə

goumlz accedilan koumlrpənindir

35

Cədvəldən goumlruumlnuumlr ki mənimsəmə 0 ilə1 arasında

keyfiyyət faktoru 0 ilə infin arasında dəyişir İslamın

fundamental muumlddəalarından biri ldquo Allahdan başqa Allah

yoxdurrdquo ( Lā ʾilāha ʾillā l-Lāh)raquo ndash postulatıdır Bu postulatı

rəqəmlərlə də ifadə etmək muumlmkuumlnduumlr ldquoAllah yoxdurrdquo

şərti a və ya K = 0 olanda oumldənilir Allahın varlığı şərti

isə а =1 və ya К = infin olanda oumldənilir Bu muumlhakimə də

riyazi isbatı təsdiqləyir

Dahi alim Fred Hoyle goumlrə ldquoHəyatın oumlz-oumlzuumlnə yaran-

masının ehtimalı qasırğanın zir-zibildən Боинг-747

yaratmaq ehtimalına bərabərdirrdquo Bu fikir dolayısı ilə Ya-

radanın varlığını təsdiq edir Zamanəmizin dahi fiziki

Stefan Hovkinqə goumlrə elm dini inkar etmir sadəcə alternativ

təklif edir Ancaq ldquoNaturerdquo 5 jurnalının yazdığına goumlrə

ABŞ-da dahi alimlərin cəmi 7 faizi Allahın varlığına

inandığı halda sadə alimlər arasında inaclıların sayı

təqribən 40-dir Jurnalın yazdığına goumlrə təhsil səviyyəsi

artdıqca inaclıların sayı azalır

Sonda qeyd edim ki hər il Templton Fondu

tərəfindən mənəvi həyatla bağlı aparılan tədqiqat

uğurlarına və kəşfə goumlrə 1972 -ci ildən Templton muumlkafatı

təsis edilmişdir 2008 -ci ildə polşalı fizik və katolik din

xadimi prof Michał Heller Allahın varlığının riyazi

isbatına goumlrə 1 600 000 $ dəyərində Templton muumlkafatına

5 httpwwwskeptiknetismsci_godhtm

36

layiq goumlruumllmuumlşduumlr Bu muumlkafata 2011-ci ildə kosmoloq və

astrofizik Martin Con Ris layiq goumlruumllmuumlşduumlr

PS Allahın varlığı ilə bağlı yazdığım məqalə ilə bağlı

rus alimlərinin rəyləri ilə tanış olmaq istəyənlər aşağıdakı

internet uumlnvanına httpeconfraeruarticle5677 baxa

bilərlər Bu rəylərdən bir neccediləsini oxuculara təqdim

edirəm

Анисимов Владимир Петрович (26 декабря 2010)

Уважаемый коллега блестяще математически

аргументировал существование Бога но почему то

пессимистически агрессивно резюмировал свое

умозаключение по отношению к своим собратьям по

гуманитарному цеху ndash философам () Видимо ува-

жаемый академик почему то не принимает механизм

этого самосовершенствования человека ( от доцента к

профессору и академику) суть которого выражается в

способности порождать новые гипотезы в добыче новых

для человечества знаний (как исследования) А гипотезы

рождаются на основе интуиции человека ndash эмо-

ционального интеллекта позволяющего проверять и

рационализировать новые модели обустройства внеш-

него окружающего мира Мы к сожалению так увле-

чены познанием внешнего мира что напрочь забываем о

том что внутренний мир человека столь же богат как

иокружающий нас Космос

37

Ивентьев Сергей Иванович (23 августа 2011)

Считаю что работа требует наивысших оценок

Математические формулы существенно сблизили гуман-

итарную науку (математику) с религией Аналогичная

ситуация происходит и с другими отраслями науки Наг-

лядным примером может послужить юридическая

наука (смИвентьев СИ Триединство прав человека

религия наука и моральЦерковь в истории и культуре

России сборник материалов Международной научной

конференции Киров (Вятка) 22-23 октября 2010г ndash

Киров

Изд-во ВятГГУ 2010 с388-389

httpzhurnallibrueditorsiiwentxew_s_i)Безуслов

ночто критический комментарий уважаемого Влади-

мира Петровича Анисимова говорит нам о том что есть

над чем нам ещё работать

38

DUumlZGUumlN QƏRARLARIN QƏBULU

Duumlzluumlyə gedən yol bir səhvə gedən yol mindir

JJRusso

XX əsrdə bəşəriyyət yuumlksək tərəqqiyə nail olsa da mənfi

təzahuumlrlər də ccedilox olmuşdur Kifayətdir ki duumlnya muumlha-

ribələrində həlak olmuş milyonlarla insanı yada salaq İndinin

oumlzuumlndə də iqtisadiyyat və mədəniyyət arasında harmoniya

pozulmuş narkomaniya insan silah alveri və digər mənfur

hərəkətlər geniş yayılmışdır Həyatımızın bir ccedilox sahələrində

mafiya oumlz amansız hərəkətləri ilə fəaliyyət goumlstərir Bir ccedilox

oumllkələrdə varlı insanların canguumldənlərindən sanballı ordu

duumlzəltmək olarBMT Baş katibinin muumlavini qurumun Nar-

kotiklərlə və Cinayətkarlıqla Muumlbarizə İdarəsinin icraccedilı

direktoru Yuri Fedotova goumlrə kriminal biznesin illik gəliri 21

tril USD təşkil edir ki bu da onu duumlnyanın 20 ən guumlcluuml

iqtisadiyyatının birinə ccedilevirir Buumltuumln bu quumlsurların və

kataklizmlərin koumlkuumlndə muumlxtəlif səviyyələrdə qəbul olunmuş

səhv qərarlar durur Hər bir səhv qərar noumlvbəti neqativ

hadisənin toumlrəməsinə səbəb olur Yuumlksək səviyyədə qəbul

olunmuş səhv qərarlar Planetdə nizamı pozur Firavanlıq isə

nizama bağlıdır

Bu paraqrafda yeni metodologiya ilə səhv qərarlar

toumlrəməsinin elmi səbəbi araşdırılır

Duumlstur (1)-in hər tərəfini Lb -yə boumllsək və Ld Lb

nisbətinin K olduğunu nəzərə alsaq aşağıdakı ifadəni

alarıq

Lo Lb = K +1

39

Lb Lo nisbətinin h olduğunu nəzərə alsaq bu

duumlsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar

h = 1 (K +1) (5)

Duumlstuumlr (5)-ə goumlrə keyfiyyət faktoru K artdıqca biliyin

nisbi qıtlığı ndash h azalır Belə ki K = infin olanda h=0 K= 0

olanda h = 1 olur Birinci hal tam şuumlurluluq və savadlılıq

ikinci hal isə tam instinkt (savadsızlıq) halına uyğundur

Bilik qıtlığının keyfiyyət faktoru K-dan asılılığı şəkil 4-də

goumlstərilmişdir Absis oxunda K faktoru ordinat oxunda

isə bilik qıtlığı ndash h goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K

gt 30-dan ccedilox olanda h-ın qiymətində doyma halı başlayır

və noumlqtələr absis oxunun uumlzərində duumlzuumlluumlr Aydındır ki

bilik qıtlığı şəraitində qəbul olunan qərarların xətası ccedilox

bilikli adamların qəbul etdiyi qərarların xətası isə az olar

Bu nəticənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki o qəbul

olunan qərarların xətası ilə bilik qıtlığı arasında muumlnasibət

yaratmağa imkan verir Bu muumlnasibəti aşağıdakı şəkildə

yazmaq olar

∆Q =c h (6)

Burada ∆Q qəbul edilmiş qərarın xətası olub muumltləq

duumlz qərar ilə cari qərarın fərqinə bərabərdir c ndash sabitdir

Bilik qıtlığı h = Lb L0 olduğundan (6)-nı aşağıdakı şəkildə

yazmaq olar

∆Q =c1 Lb (61)

40

Burada c1 də sabitdir

∆Q = 0 olanda qəbul edilmiş qərar muumltləq duumlz qərara

bərabərdir Buradan əldə etdiyimiz vacib nəticə ondan

ibarətdir ki muumltləq duumlz qərar qəbul etmək uumlccediluumln bilik

qıtlığı sıfıra bərabər olmalıdır Belə qərarı ancaq cənab

Haqq qəbul edə bilər

Bilik qıtlığı h sıfır ilə vahid arasında kəsilməz

dəyişdiyi uumlccediluumln istənilən məsələnin sonsuz həlli var Bu

həllər arasında biri duumlz bəziləri kvazi duumlz qalanları səhv

qərarlardır Bu nəticə J Russonun epiqrafa ccedilıxarılmış

fikrinin riyazi ifadəsidir Yeri gəlmişkən burada Eduard

Dalberqin ldquoSizin hər bir qərarınız səhvdirrdquo fikrinə diqqət

yetirsək bu qənaətə gələrik ki insani qərarların hamısı bu

və ya başqa dərəcədə səhvdir

Peyğəmbərlər də min illərin sınağından ccedilıxan qərar-

lar qəbul edə bilmişlər Foumlvqəlinsanlar da uzun zaman

uumlccediluumln doğru olan qərarlar qəbul edə biliblər Muumldrik

insanların qərarının xətası az cahil insanların qəbul

etdikləri qərarların xətası ccedilox olar Deyilənlərdən belə

nəticə ccedilıxarmaq olar

41

Şəkil 4 Bilik qıtlığının K faktorundan asılılığı

ardıcıl duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə insanlar şəx-

siyyətə doumlvlətlər isə quumldrətli doumlvlətə ccedilevrilir Burada bir

məsələyə də toxunmaq yerinə duumlşər Təhsilin məqsədi

hədəfi fəlsəfəsi ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən

bu guumln sabahrdquo 6 kitabında qismən cavab verilmişdir

Yuxarıda deyilənlərin işığında təhsilin əsas məqsədi nədir

ndash sualına cavab verməyə cəhd edilsə onların iccedilərisində

hədəfin 8-ci 9-cu həlqələrini vuran cavablar ccedilox olar Hər

doumlvlət təhsilini oumlzuuml başa duumlşduumlyuuml səviyyədə

qurduğundan nəticədə doumlvlətlərdə həyat səviyyələri də

muumlxtəlifdir Bəs hədəfin 10-cu həlqəsini vuran cavab

nədir

Duumlşuumlnuumlrəm ki bu suala belə cavab vermək olar

təhsilin əsas məqsədi gənclərə duumlzguumln qərarlar qəbul

etmək sənətini oumlyrətməkdir

6 Əsgərov ŞQ Təhsilimiz duumlnən bu guumln sabah Bakı 2003 280 səh

0

02

04

06

08

1

12

0 20 40 60 80

h

K

hzh

khh

ahh

hh

42

Tarix səhv qərarlarla zəngindir Bəşəriyyətin inki-

şafında muumlşahidə edilən quumlsurların ccediloxu səhv qərarların

nəticəsidir Buumltuumln muumlharibələr səhv qərarlardan touml-

rəyibdir Qeyri-professional məmurların qəbul etdiyi

qərarların əksəriyyəti səhvdir Bu səbəbdən də sahibkar-

lar iş adamları savadlı gəncləri işə goumltuumlrməyi həmişə diq-

qətdə saxlayırlar ki onlar guumlndəlik fəaliyyətlərində

nisbətən duumlzguumln qərarlar qəbul etsinlər

Şəhərimizlə bağlı bir-iki misal ccediləkmək istəyirəm

Hesab edirəm ki Bakıda tıxacların yaranmasının əsas

səbəblərindən biri tramvay və trolleybus xətlərinin soumlkuumllməsi ilə

bağlı qəbul edilmiş səhv qərardır Ccediluumlnki bu xətlər Bakını

kənddən fərqləndirən və boumlyuumlk şəhərlərə məxsus atributlar idi

Beləliklə guumlnuuml -guumlndən goumlzəlləşən Bakı ictimai nəqliyyatı zəif

ldquoboumlyuumlk kəndərdquo ccedilevrildi Hər kəs uşağı bağccedilaya və ya məktəbə

aparan da işə və idmana gedən də şəxsi maşın və ya taksidən

istifadə etmək məcburiyyətində qaldı Şəhər maşınla doldu Min

nəfər əhaliyə duumlşən maşın sayına goumlrə yəqin ki şəhərimiz

regionda oumln sıradadır Bakıda velosiped yoluna boumlyuumlk ehtiyac

duyulur

Digər bir misal Hesab edirəm ki pul sikkələrimizə Azər-

baycanın buguumlnkuuml xəritəsini vurmaq duumlzguumln deyil Heraldika-

dan xəbəri olan hər kəs deyə bilər ki bu bizdən ccedilox ermənilərin

mənafeyinə uyğun qərarın nəticəsidir İstərdim ki bu

fikirlərdə mən səhv etmiş olaydım

43

Yuumlz illərdir torpaqlarımızı itirə-itirə (Goumlyccedilə Zən-

gəzur Borccedilalı Dərələyəz) gələcəyə doğru gedirik Bu

meyilin qarşısını ancaq guumlcluuml təhsillə almaq muumlmkuumlnduumlr

Gənclərimiz gələcəkdə ağlagəlməz hadisələrin iccedilərisindən

duumlzguumln qərarlar qəbul etməklə keccedilə bilərlər və nəticədə

torpaq itirməzlər Bu yerdə Şarl de Qollun ldquoyaxşı plan

tutan yox az səhv edən qalib gəlirrdquo fikri yada duumlşuumlr

Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş bir oumllkədə hakimiyyətlərin bir- birini əvəz

etməsinin əsas səbəbi olaraq səhv qərarların cəmini

goumltuumlrmək olar Belə ki bu cəm muumləyyən bir kritik həddən

ccedilox olarsa onda koumlhnə hakimiyyət yenisi ilə əvəz olunar

Bəşəriyyətdə buumltuumln qurucu proseslər duumlz qərarların

buumltuumln dağıdıcı proseslər isə səhv qərarların nəticəsidir

Allah bizi səhv qərarlardan qorusun Amin

Bir neccedilə dəyərli kəlamdan da istifadə etməklə bu pa-

raqrafa noumlqtə qoymaq istəyirəm

Səhvlərimi mənə goumlstərəndən Allah razı qalsın

Həzrəti Oumlmər

Yeni qərarlar qəbul etməyənləri yeni problemlər

goumlzləyir Ccediluumlnki zaman boumlyuumlk novatordurrdquo F

Bekon

İNSAN POTENSİALININ İNKİŞAF

İNDEKSİ

44

Məhbub uumll Həq 22 fevral

1934-cuuml ildə Kəşmirdə

anadan olmuşdur 16 iyun

1998-ci ildə ABŞ-da vəfat

etmişdir

Kəraccedili Universitetinin iqtisad uumlzrə

professoru Məhbub uumll Həq insan inkişafı

nəzəriyyəsinin yardıcısı və BMT-nin

İnsan İnkişafı Məruzəsinin banisidir

1989-cu ildə BMT-nin xuumlsusi məsləhətccedilisi

olmuş (1989-1995) və insan inkişafı ilə

bağlı BMT-nin ilk Məruzəsini hazırlayan

alimlərdən ibarət beynəlxalq qrupa

rəhbərlik etmişdir

Doktor Həq muumlxtəlif oumllkələrin insan

inkişafını oumllccedilən və geniş istifadə edilən

goumlstəricinin ndash İnsan Potensialının İnkişaf

Proqramının yaradıcısıdır

Məhbub uumll Həqin yaratdığı İnqilabi

konsepsiyasından bəzi muumlddəlar

Aydın goumlruumlnəni goumlrmək bəzən

ccedilox ccedilətin olur Millətin həqiqi varı onun

xalqıdır

İqtisadi artım ndash ancaq insanların

seccedilim imkanlarını artıran vasitədir

İnsan inkişafı - firavanlığın

yaxşılaşması və seccedilim imkanı prosesinin

genişlənməsidir

İnkişafın son məqsədi ndash insanların firavanlığıdır

Məhbub uumll Həq

Son iyirmi ildə insan potensialı və insan faktoru

anlayışlarından geniş istifadə edilir Belə ki 1990-cı ildən

bəri BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP) tərəfindən

45

hazırlanan hesabatlarda insan potensialının inkişafı diq-

qət mərkəzindədir Hər il duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi

İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinə (İPİİ) goumlrə muumləyyən

edilir Bu indeks qlobal goumlstərici olub doumlvlətlərin inki-

şafını muumlqayisə etməyə imkan verir

Məhbub uumll Həq ilk dəfə milli inkişafın makroiqtisadi

goumlstəricilərinin qiymətləndirilməsinə bir alternativ olaraq

bu indeksi təklif etmişdir Bu indeks inkişafa ccedilox həssas

olub orta inkişaf səviyyəsini təyin edən insan

potensialının inkişafının əsas goumlstəricilərini (təhsil uzun-

oumlmuumlrluumlluumlk və ləyaqətli həyat səviyyəsi) nəzərə alan in-

dekslərin cəmindən ibarətdir

Misal uumlccediluumln BMT tərəfindən 2010-cu ildə ccedilap olunan

Məruzənin7 143 ndash 147-ci səhifələrində 169 doumlvlətin İPİİ-yə

goumlrə reytinqi Əlavə 1-in 3-cuuml suumltununda goumlstərilmişdir

İndeksin qiyməti sıfırla vahid arasında dəyişir Yuumlksək

həyat səviyyəsini təmin etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeks 1-

ə inkişafı ccedilox zəif doumlvlətlər uumlccediluumln bu indeksin qiyməti

sıfıra yaxındır 2010-cu il təqdimatında birinci yerdə Nor-

veccedil axırıncı yerdə isə Zimbabve durur Azərbaycan 2010-

cu ilin hesabatında 2005-ci illə muumlqayisədə 34 pillə

yuumlksələrək 169 oumllkə arasında İnsan İnkişafı İndeksinə goumlrə

101-ci yerdən 67-ci yerə qalxmışdır

Doumlvlətlərin reytinqlərini muumləyyən edərkən praktik

7 Доклад о развитии человека 2010 Издательство laquoВесь Мирraquo 2010

46

olaraq oumllkə əhalisinin həyat şəraitinin buumltuumln goumlstəriciləri

nəzərə alınır təhsil səviyyəsi səhiyyənin vəziyyəti

uzunoumlmuumlrluumlluumlk doğum və oumlluumlm səviyyələri adam-ba-

şına duumlşən UumlDM istehlak qiyməti indeksi mobil telefon

və internet əlaqəsi iccedilməli suyun keyfiyyəti enerji

təminatı meşələrin sahəsi ətraf muumlhitin vəziyyəti insan

huumlquqları sahəsində vəziyyət gender bərabərliyi cinayət-

karlığın səviyyəsi işsizliyin səviyyəsi və s Bu goumlstəriciləri

inkişaf etmiş doumlvlətlər ciddi nəzarətdə saxlayır digər

doumlvlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər

laquoДоклад о развитии человека 2010raquo kitabındakı sıra

noumlmrəsi ilə ccedilap olunmuş bəzi doumlvlətlərin İPİİ qiymətləri

Cədvəl 2-nin 3-cuuml suumltununda a hərfi ilə goumlstərilmişdir

Planetimizdə a=1 olan oumllkə yoxdur və yəqin ki də ol-

mayacaq Bunu məlum ldquoHəqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-

laşmaq olar amma muumltləq həqiqətə ccedilatmaq muumlmkuumln

deyilrdquo fikri də təsdiqləyir və prof SXəlilovun 8 xuumllasə

məqaləsində qeyd edildiyi kimi belə hallarda ldquovahidə

yaxınlaşmaq olar amma ccedilatmaq muumlmkuumln deyilrdquo Səmavi

kitabların məlumatlarına goumlrə a=1 şərti cənnətəbənzər

oumllkələr uumlccediluumln oumldənilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi birinci uumlccedil yeri

tutan oumllkələr uumlccediluumln a-nın qiyməti 09-dan boumlyuumlkduumlr

8S Xəlilov Riyyaziyat və elm fəlsəfi muumlstəvidə necə goumlruumlşuumlr Fəlsəfə və

sosial-siyasi elmlər 2 2011 səh 61

47

Demək Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyanı kvazi-

cənnət oumllkələr saymaq olar İnkişaf etməkdə olan oumllkələrə

misal olaraq cədvəldə 65 ndash 67-ci yerləri boumlluumlş-duumlrən

(Rusiya Federasiyası Qazaxıstan Azərbaycan ) oumllkələri

goumlstərmək olar Bu oumllkələr uumlccediluumln a qiyməti 0710 ilə 0720

arasında dəyişir və inkişaf etmiş oumllkələr sırasına yaxın-

laşırlar Cədvəldə 167ndash169-cu yerləri boumlluumlşduumlrən oumllkələr

(Nigeriya Konqo Zimbabve) uumlccediluumln a əmsalının qiyməti

0261 ilə 0140 arasında dəyişir Bu oumllkələrdə həyat şəraiti

ccedilox aşağıdır Misal uumlccediluumln Zimbabve oumlz əhalisi uumlccediluumln

Norveccedilin yaratdığı şəraitin yalnız 14-ni yarada bil-

mişdir

Qeyd etmək lazımdır ki BMT İnkişaf Proqramının

doumlrd səhifəlik cədvəli (baxƏlavə 1) buumltuumln digər cədvəllər

kimi az informativ quru və ruhsuzdur Bu məlumatları

daha canlı şəklə salmaq uumlccediluumln yeni metodologiya lazımdır

Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı

istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır Burada

da bu meyardan istifadə edilmişdir Bu halda K faktoru

əldə olunan nailiyyətin ldquonailiyyət qıtlığınardquo olan nisbətini

ifadə edir Bu meyardan istifadə edib doumlvlətləri inkişaf

səviyyəsinə goumlrə sıraya duumlzmək muumlmkuumlnduumlr K

faktorunun muumlxtəlif oumllkələr uumlccediluumln hesablanmış qiyməti

Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cuuml suumltunlarında goumlstərilmişdir

Cədvəl 2

48

1 2 3 4

Oumllkələr a K

1 Norveccedil 0938 151

2 Avstraliya 0937 149

3 Yeni Zelandiya 0907 970

65 RF 0719 260

66 Qazaxıstan 0714 250

67 Azərbaycan 0713 248

167 Nigeriya 0261 035

168 Konqo 0239 031

169 Zimbabve 0140 016

BMT tərəfindən hesablanmış a-nın (İPİİ) K-dan

asılılığını qurmaqla duumlnya doumlvlətlərinin bir-birinə nə-

zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək

muumlmkuumlnduumlr Bir sıra doumlvlətlər uumlccediluumln belə bir asılılıq şəkil

5 (a və b)-də goumlstərilmişdir

Şəkillərin absis oxunda K faktoru (şəkil 5a) və ya

onun loqarifması (şəkil 5b) ordinat oxunda İPİİ başqa

soumlzlə həyat səviyyəsinin parametri a goumlstərilmişdir Mə-

lumdur ki statistik rəqəmlər (a=İPİİ və ya K) toplumun

inkişaf səviyyəsini dəqiq goumlstərə bilir ancaq fərdin səviy-

yəsini əks etdirə bilmir Toplumda insan potensialının in-

kişaf indeksi ilə fərdin inkişaf indeksi arasında əlaqəni

aşağıdakı kimi yazmaq muumlmkuumlnduumlr

49

a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi

Şəkil 5a Bəzi oumllkələrin reytinqinin K-dan asılılığı

Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4) Niderland

(7) İsveccedil (9) Yaponiya (11) İsrail (15) İslandiya (17) İtaliya (23)

Boumlyuumlk Britaniya (26) Ccedilexiya (28) BƏƏ (32) Ccedilernoqoriya (49) RF

(65) Qazaxıstan (66) Azərbaycan (67) Guumlrcuumlstan (74) Tuumlrkiyə

(83) Ekvatorial Qvineya (117) Banqladeş (129) Liberiya (162)

Burada andashtoplumda insan potensialının inkişaf in-

deksi ai ndash toplum daxilində fərdin potensialının inkişaf

indeksidir Yi ndashtoplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır

Qrafiklərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln

50

İPİİ-nin qiyməti K-dan asılılığı monoton dəyişir Doumlv-

lətlərin reytinqlərinin cədvəl təqdimatı ilə muumlqayisədə

qrafik təqdimatının uumlstuumlnluumlyuuml aydın goumlruumlnuumlr Bir tuumlrk

misalında deyilir ldquoMeşəni goumlrən ağacı ağacı goumlrən meşəni

goumlrməzrdquo Reytinqlərin cədvəl təqdimatında da belədir

Cədvəldə oumllkəni goumlrən cədvəli cədvəli goumlrən oumllkəni goumlrə

bilmir Ancaq qrafik təqdimatında həm oumllkə həm də onun

qrafikdə yeri goumlruumlnuumlr

Şəkil 5a-dan aydın goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətləri

inkişaf səviyyəsinə goumlrə aydın şəkildə uumlccedil qrupa (BMT

sənədlərində duumlnya doumlvlətləri 3 yox 4 qrupa) boumlluumlnuumlrlər

Birinci qrup oumllkələr ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrdir və bu

oumllkələr uumlccediluumln a (K) asılılığı zəifdir K artdıqca a tədricən

vahidə yaxınlaşır Bu qrup oumllkələrdə K gt 5-dir və 28

doumlvləti əhatə edir İnkişaf etməkdə olan II qrup oumllkələri

uumlccediluumln K-nın qiyməti 2 ilə 5 arasında dəyişir Bu qrup

oumllkələrə 59 doumlvlət daxildir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələr uumlccediluumln K

qiyməti 02 ilə 2 arasında dəyişir və a (K) asılılığı quumlv-

vətlidir Bu oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələrdir Bu

oumllkələrə misal olaraq Zimbabveni Nigeriya və Konqonu

51

Şəkil 5b Oumllkələrin reytinqinin K-nın loqarifmasın-

dan asılılığı (BMT 2010)

Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin reytinqi goumlstərilmişdir

Norveccedil (1) Ccedilexiya (28) Uruqvay (52) Azərbaycan (67)

Qvatemala (116)Sudan (154) Niger (167) Zimbabve (169)

goumlstərmək olar Bu qrup oumllkələrə 82 doumlvlət daxildir Zim-

babve uumlccediluumln K = 016-dır Bu oumllkənin əldə etdiyi nailiyyət

etməli olduğunun 16-ni təşkil edir Təəssuumlf hissi ilə

qeyd etmək lazımdır ki bu oumllkədə Cəhənnəmin əlamətləri

kifayət qədərdir

Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqlərinin K faktorundan

asılılığı şəkil 5b-də yarımloqarifmik masştabda goumlstəril-

mişdir K-nın qiyməti 016 (Zimbabve) ilə 151 (Norveccedil)

arasında dəyişir K-nın geniş diapazonda dəyişməsi onu

52

goumlstərir ki duumlnya doumlvlətlərində insanların yaşam tərzi ccedilox

muumlxtəlifdir Kimisi ləyaqətli həyat şəraitini təmin də

bilmiş kimi isə səfalət iccedilərisində yaşayır Monteskuumlnuumln

ldquohər bir xalq oumlz taleyinə layiqdirrdquo ifadəsi bu mənzərəni

dəqiq ifadə edir

Bu oumllkələr muumlxtəlif quruluşlarda yaşayırlar Bu prob-

lemlə bağlı suallara Frensis Fukuyama ldquoTarixin sonu və

axırıncı İnsanrdquo əsərində aydınlıq gətirmişdir FFuku-

yamaya goumlrə idarəetmə sistemi kimi liberal demokratiya

moumlvzusunun legitimliyi ilə bağlı son illərdə goumlruumlnməmiş

bir konsensus yaran-mışdır Bu konsensus bir-biri ilə

rəqabətdə olan ideo-logiyalar (monarxiya faşizm və

sonuncu kommunizm) məğlub olduqca guumlclənir Bundan

əlavə Fukuyama təkid edir ki ola bilsin liberal demokratiya

bəşəriyyətin ideoloji təkamuumlluumlnuumln son məntəqəsidir və

insan cəmiyyətinin axırıncı idarəetmə forması kimi

ldquotarixin sonudurrdquo Bu isə o deməkdir ki əgər əvvəlki

idarəetmə formaları duumlzəldilməsi muumlmkuumln olmayan

deffektlərlə və irrasionalizmlə xarakterizə edilirdilərsə

liberal demokratiya bu cuumlr daxili fundamental ziddiy-

yətlərdən kənardır

Liberal demokratik doumlvlətlərdə də ədalətsizlik və so-

sial problemlər var Ancaq bu problemlər Fukuyamaya

goumlrə liberal-demokratik prinsiplərin tam reallaşma-

masından toumlrəyir Bunun nəticəsində hansısa muumlasir

53

doumlvlətlər stabil liberal demokratik səviyyəyə ccedilatmaqda

uğursuzluqla qarşılaşa bilər digərləri isə idarəetmənin

primitiv teokratik və ya hərbi diktatura formasına qayıda

bilər Ancaq liberal demokratiyanın idealını əvəzləmək

muumlmkuumln deyil

Tarixin son məntəqəsi bu kitabda şərti olaraq

ldquoAllahabadrdquo adlandırılmışdır Yuxarıda qeyd edildiyi

kimi bu məntəqədə idarəetmə liberal-demokratik prin-

siplər əsasında aparılır Demək bəşəriyyət liberal-de-

mokratik prinsiplər əsasında Allahabada tərəf gedir

İPİİ və faktor K artdıqca insani muumlnasibətlərdə yeni

intonasiyalar yeni mədəniyyət nuumlmunələri yaranır İna-

nıram ki bir necə ildən sonra erməni qəsbkarları oumlz

hərəkətlərinin xəcalətini ccediləkəcəklər və torpaqlarımızı

azad edəcəklər

54

MƏNAFELƏRİN MUumlBARİZƏSİ

Allaha ccedilox şuumlkuumlr olsun ki mən vətənimi onun marağına

goumlrə sevmişəm oumlz marağıma goumlrə yox

P Ccediladayev

Duumlnya oumllkələrinin makroiqtisadi goumlstəricilərinə diq-

qət yetirsək goumlrərik ki bu goumlstəricilərin qərarlaşmasında

həlledici rolu toplum daxilində mənafelərin muumlbarizəsi

oynayır Başqa soumlzlə desək inkişaf ictimai mənafe ilə şəxsi

mənafenin muumlbarizəsindən və ikincinin uumlstuumlnluumlyuuml

zamanı baş verir Yuxarıda qeyd edildi ki K ndash ictimai

mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətini xarakterizə edir və K

artdıqca ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır

Ccediluumlnki duumlnya belə qurulub və Allah belə istəyir Allah

insanı yaradarkən onu da başqa canlılar kimi oumlzuumlnuuml-

muumldafiə instinkti ilə təmin edib Başqa canlılardan fərqli

olaraq uumlstəlik insana şuumlur da verib Şəxsi mənafe

oumlzuumlnuumlqoruma instinktindən toumlrəyir

K vahiddən kiccedilik olanda şəxsi mənafe ictimai

mənafeni uumlstələyir K=1 olanda bu mənafelər bərabərdir

K=10 olanda ictimai mənafe şəxsi mənafedən 10 dəfə

ccediloxdur K = infin olanda ibtidai icma quruluşunda olduğu

kimi şəxsi mənafe sıradan ccedilıxır Amma ibtidai icmadan

fərqli olaraq şuumlur fəaliyyətə tam nəzarət edir

55

Mənafenin həyatda oynadığı rolu boumlyuumlk Mehmet

Akif Ersoy poetik şəkildə belə ifadə etmişdir

Aldanma insanların səmimiyyətinə

Mənfəətləri gəlir hər şeydən oumlncə

Vəd etməsəydi Allah Cənnəti

Ona belə etməzdi səcdə

Duumlnya doumlvlətlərinin həm makroiqtisadi goumlstəriciləri

həm əhalinin duumlşuumlncə tərzi həm də mədəni və mənəvi

səviyyələri bir - birindən xeyli fərqlidirlər Birinci qrup

oumllkələrində ictimai mənafe (Mi) şəxsi mənafedən (Mş) ccedilox-

ccedilox yuumlksəkdir Mi gtgt Mş Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində şəxsi

mənafe (Mş) ictimai mənafedən (Mi) yuumlksəkdir İnkişaf

etməkdə olan ikinci qrup oumllkələrində qarışıq duumlşuumlncə (hər

bir məsələnin həllinə şəxsi və ictimai moumlvqedən yanaşma)

moumlvcuddur Birinci və uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrinin ictimai

şuumlurlarında goumlruumlnə bilən fərqi aşağıdakı kimi təsvir etmək

olar

I qrup duumlnya

oumllkələri III qrup duumlnya

oumllkələri

1 Mi gtgt Mş Mş gtgt Mi

2 Qanun şahdır Şah qanundur

3 Accedilıq cəmiyyət Qapalı cəmiyyət

4 Duumlşuumlncə demokratikdir Duumlşuumlncə totalitardır

56

Birinci qrup oumllkələrində ictimai nəzarət guumlcluumlduumlr və

kuumltləvi informasiya vasitələri 4-cuuml hakimiyyət hesab

edilir Uumlccediluumlncuuml qrup oumllkələrində ictimai nəzarət yox

səviyyəsindədir Duumlnyanın 200 top universitetlərindən

(bax Əlavə 2) 184-uuml birinci qrup doumlvlətlərində 16 -sı isə

ikinci qrup doumlvlətlərində fəaliyyət goumlstərir Uumlccediluumlncuuml qrup

oumllkələrində normal universitet yoxdur

İdarəetmə ilə bağlı bir tuumlrk misalında deyilir ldquoDoumlvlət

ya elmlə ya da zuumllmlə idarə olunar al guumlluumlmlə ver guumlluumlmlə

idarə olunmazrdquo Bu kəlamın işığında şəkil 5-ə diqqət yetir-

sək goumlrərik ki ccedilox inkişaf etmiş oumllkələr elmlə uumlccediluumlncuuml qrup

oumllkələr ldquozuumllmlərdquo ikinci qrup oumllkələrin idarə edilməsində

qarışıq (həm demokratik həm də inzibati) uumlsuldan

istifadə edilir Bu səbəbdən də ən muumlrəkkəb idarəetmə II

qrup oumllkələrinə aiddir

Doumlvlətin idarə edilməsində məmurların rolunu alman

imperiyasının kansleri Otto Bismark belə ifadə etmişdir

ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla oumllkəni idarə etmək

muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pisdirsə ən yaxşı qanunlar belə

koumlmək etməzrdquo Aydındır ki yaxşı məmur K-sı yuumlksək olan

pis məmur K-sı aşağı olan məmurdur

5 Elm və təhsil yuumlksəkdir Təhsil və elm zəifdir

6 İctimai nəzarət

yuumlksəkdir

İctimai nəzarət zəifdir

57

Birinci qrup doumlvlətlərə misal olaraq Norveccedil Avs-

traliya və Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Buoumllkələr bu

duumlnyada Cənnət şəraitinin 90 -ni yarada bilmişlər9

Oumllkələrin real həyat şəraitini və qrafiklərdəki yerlərini

araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki K ge 5 olan

doumlvlətlərdə əhalinin (həm idarəedənlərin həm də

idarəolunanların) duumlşuumlncə tərzi K le 1 olan doumlvlətlərin

əhalisinin duumlşuumlncə tərzindən qat-qat kamildir Nisbətən

saf duumlşuumlncə tərzi K ge 5 olan doumlvlətlərdə aparıcıdır və bu

səbəbdən də ictimai maraq şəxsi mənafeni uumlstələyir Bu

oumllkələrdə KİV-ə qarşı qoyulan tələb təqribən belədir ldquoDuumlz

danış nə qədər bacarırsan duumlz danış səndən goumlzləniləndən də

artıq duumlz danış Amma duumlzluumlyuuml axıra kimi deməyə bilərsənrdquo

Əksinə K le 1 olan doumlvlətlərdə duumlşuumlncə qeyri-

kamildir və bu səbəbdən də şəxsi mənafe ictimai mənafeni

uumlstələyir

II qrup oumllkələri uumlccediluumln K-nın qiyməti vahiddən boumlyuumlk

5-dən kiccedilikdir Bu qrup oumllkələrdəki ictimai muumlnasibəti

Lanski 10 belə ifadə edirrdquoBəzi insanlar heccedil zaman yaxşı

olmurlar Bizim hamımızım doumlrddə biri yaxşı doumlrdə uumlccediluuml pisdir

Bərabər olmayan doumlyuumlş gedir bir nəfər uumlccedil nəfərə qarşırdquo

9 Аскеров ШГ Аскеров АШ Корреляционная зависимость между

ИРЧП и ВВП Международный Журнал Экспериментального

Образования 2012 6 стр113ndash116 10 Xью Роусон Неписанные законы жизни М 2002 384 стр

58

Şuumlbhəsiz burada soumlhbət məmurlardan gedir Mə-

murlardan uumlccediluuml şəxsi biri isə uumlmumi mənafeni muumldafiə

edir Bu səbəbdən də bu qrup oumllkələrdə inkişafın suumlrəti

zəif olur İnkişafa lazımi dinamikanı vermək uumlccediluumln bu

oumllkələrin bəzilərində (məsSinqapur) doumlvlət məna-

feyindən sui-istifadə edənlər qanunvericiliklə ciddi cəza-

landırılır K artdıqca məmurların fəaliyyətində uumlmumi

mənafe uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Tarixi prosesin 2010-cu ilə olan rəngarəngliyi (şəkil 5)

əsasən zaman və məkan amilinin təsirinin nəticəsidir

Karl Yaspers bəşər tarixini uumlccedil doumlvrə boumlluumlr a) tarixə-

qədərki doumlvr b) tarixi doumlvr c) bəşəriyyətin uumlmumduumlnya

tarixi doumlvruuml Son doumlvr bizim eranın 1000-ci ilindən

başlayır və bu guumlnə qədər davam edir Bu mərhələdə

xalqlar arasında geniş əlaqə yaranmışdır Bu şəkillərdə

sanki uumlmumduumlnya tarixinin bir mənzərəsi əks edilmişdir

Bu doumlvlətlərin hamısı bu guumlnuumln doumlvlətləri olsalar da

bəziləri bu guumlnuuml (K ge 5) bəziləri duumlnəni ( 5 le K le 1)

bəziləri isə keccedilmişi yaşayırlar Başqa soumlzlə şəkildə buumltuumln

formasiyalara (feodalizm kapitalizm accedilıq cəmiyyət) aid

doumlvlətlər tapmaq olar Ancaq tarix yuumlksələn xətlə inkişaf

etdiyi uumlccediluumln Avstraliyanın buguumlnkuuml səviyyəsini sabah

ABŞ daha sonra Boumlyuumlk Britaniya və digər doumlvlətlər əldə

edəcəklər Şuumlbhəsiz Avstraliya yerində saymayacaq

ldquoAllahabadardquo doğru irəliləyəcək Qəti soumlyləmək olar ki

59

Liberiya (162) bu səviyyəyə ccedilatmaq uumlccediluumln yuumlz illərin

tarixini yaşamalıdır

Məlumdur ki tarix azadlıq dərkinin tərəqqisidir Ta-

rix bir nəfərin bir qrupun azadlığından buumltuumln bəşə-

riyyətin azadlığına doğru inkişaf edir Şəkil 5a-da bu

fikirlər praktik həyatda oumlz təsdiqini tapır Aydındır ki

zaman artdıqca K artır K artdıqca azadlığın dərki artır

K ge 5 olan oumllkələrdə demək olar ki buumltuumln insanlar

azaddırlar K le 2 olan oumllkələrdə isə ya bir nəfər ya da bir

qrup insan azaddır Sabiq ABŞ prezidenti C Kennedi

bəşəri inkişafda azadlığın yerini belə muumləyyən etmişdir

ldquoAzadlıq boumlluumlnməzdir əgər bir nəfər əsarətdədirsə onda heccedil kəs

azad deyilrdquo

Doğma planetimizin bir neccedilə oumllkəsi firavan yaşa-

mağın nuumlmunəsini yarada bilmişdir Belə yuumlksək nəticəyə

bu doumlvlətlər ona goumlrə nail ola bilmişlər ki bu oumllkələrdə hər

kəs xoşbəxt gələcək uumlccediluumln oumlz toumlhfəsini verə bilir İnsan oğlu

bu duumlnyaya gəlişinin səbəbini bilməlidir Əminliklə

demək olar ki insan bu duumlnyaya guumlndən bir guumln ildən bir

il yaşamağa gəlməyibdir Onun ilahi missiyası bəşəriy-

yətin gələcək taleyinə oumlz toumlhfəsini verməkdir Bu barədə

ldquoQurani-Kərimrdquodə belə bir ayə var ldquoYaxşı işlər goumlrməkdə

bir-birinizi oumltməyə ccedilalışınrdquo (5 48-49) Bu duumlşuumlncə başqa bir

formada M Prişvin tərəfindən belə ifadə edilmişdir ldquoAli

mənəviyyat ndash oumlz şəxsiyyətini kollektivin xeyrinə qurban

60

verməkdir ldquo Birinci qrup doumlvlətlərin vətəndaşları həm

Allah əmrinə riayət edən həm də yuumlksək mənəviyyata

malik insanlardır

Yuxarıda deyilənləri uumlmumiləşdirərək tarixi inkişafın

belə bir qanunauyğunluğunu muumləyyənləşdirmək olar

İctimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artdıqca bəşə-

riyyət oumlz inkişafının ali səviyyəsinə (məqamına) doğru

təkamuumll edir Məncə bu fikrə bəşəriyyətin inkişaf qanunu

da demək olar

Bəzi doumlvrlər uumlccediluumln bu nisbət vahiddən boumlyuumlk bəziləri

uumlccediluumln isə vahiddən kiccedilikdir Bu səbəbdən də bəşər tarixini

iki doumlvrə boumllmək olar

a) şəxsi mənafenin zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu

doumlvr

b) uumlmumi mənafenin ağlın hakim olduğu doumlvr

Bəşər tarixinin birinci doumlvruuml şəxsi mənafenin hakim

olduğu doumlvrduumlr Bəşər tarixinin bu doumlvrdən başlamasının

əsas səbəbi ldquooumlzuumlnuumlqorumardquo instinktidir Bu doumlvruumln

quumlsuru ilə bərabər uğuru da olmuşdur Bəşəriyyət oumlz

maddi və mənəvi inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə goumlrə

məhz bu doumlvrə borcludur Ccediluumlnki inkişafın hərəkətverici

quumlvvəsi şəxsi mənafe olmuşdur Bu doumlvruuml yaşamış

doumlvlətlər uumlccediluumln Kle 2 -dir və tarixin başlanğıcından XX əsrə

qədərki doumlvruuml əhatə edir K ge 2 olan oumllkələrdə ictimai

mənafe şəxsi mənafedən uumlstuumlnduumlr K boumlyuumlduumlkcə bu

uumlstuumlnluumlk də boumlyuumlyuumlr Cəmiyyətdə əhalinin duumlşuumlncə tərzi

dəyişir kamilləşir Fəaliyyətdə şuumlur həlledici rol oynayır

61

Bu doumlvr XX əsrdən ldquoTarixin sonunardquoqədərki doumlvruuml əhatə

edir

Hesab etmək olar ki ictimai və şəxsi mənafelər əks

quumltblər kimi muumlbarizə aparmırlar Əksinə ictimai mənafe

xuumlsusi mənafenin iccedilərisində yetişir Xuumlsusi mənafe

ictimai mənafe iccedilərisində həll olub yox olur

62

TƏHSİL PROBLEMİ

TƏHSİLİMİZİN DUumlNYA TƏHSİL

SİSTEMİNDƏ YERİ

Bilik ndash insanın goumlzuumlduumlr Biliksiz sənin 100 min goumlzuumln

olsa da onsuz da korsan Biliyin olsa goumlzuumln olmasa

da sadə insanların goumlrə bilmədiklərini goumlrəcəksən

Konfutsi

Qlobal duumlnya iqtisadiyyatı qlobal rəqabətdir Qlobal

iqtisadiyyat şəraitində muumlstəqil yaşamaq ccedilox ccedilətindir Be-

lə şəraitdə zəiflər ya guumlcluumllərin oyun qaydalarını qəbil

etməli ya da rəqabətə davamlı olmasını təmin etməlidir

Rəqabətə davamlı doumlvlət qurmaq guumlcluuml təhsildən keccedilir

Keccedilən əsrin 70-ci illərində ABŞ sualtı atom qayığının atası

sayılan Rikover SSRİ ndashABŞ təhsil sistemlərinin rəqabəti

haqda belə dəmişdir ldquoTəhsil ndashbizim Sovet İttifaqı ilə yarışa

girdiyimiz sahədir Bu yarışı udan tərəf də potensial cəhətdən

qalib tərəf olacaqdırrdquo

Təhsilin cəmiyyətin həyatında oumlnəmi əvəzedil-

məzdir Bu səbəbdən də təhsil sistemimizin duumlnya təhsil

sistemində yerini bilmək doumlvləti əhəmiyyət kəsb edir

Milli təhsildə problemlərin olması hər kəsə məlum-

dur Bu problemlərdən ən əsası təhsilin maraqlar arasında

63

parccedilalanması və təhsil maşınının pulu biliyə ccedilevirə bil-

məməsidir Bundan əlavə olaraq digər problemlər də (12

illik təhsil repititorluq əsgərlik problemi xaricdə təhsil vahid

milli test muumləllimin (alimin) maaşı təhsildə mədəniyyət qıtlığı

təhsildə ruumlşvət təhsil muumlddəti tələbə sayı universitetlərin şəhər

kənarına ccedilıxarılması universitetlərin reytinqi və s )

moumlvcuddur Buumltuumln bu problemlərin varlığı səbəbindən

əhalinin təhsil muumləssisələrinə baxışı pozitiv deyil Bir ccedilox

insanlar təhsil ocaqlarına (məktəblərə universitetlərə) az

idrak işığı yayan məkan kimi baxırlar Professor və

muumləllimlərimiz isə haqq daşıyıcıları funksiyalarını yerinə

yetirənlərə az bənzəyirlər Nəticədə həmişə ictimai

faydalı sahə hesab edilən təhsil sosial-mənəvi sahədən

daha ccedilox qulluq sferasına ccedilevrilməkdədir

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cuuml il 24

oktyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında

təhsilin inkişafı uumlzrə Doumlvlət Strategiyası təsdiq

edilmişdir Təhsilimiz uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edən

bu sənədin Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziy-

yəti adlanan 3-cuuml bəndində yazılıb ldquohellip aparıcı beynəlxalq

təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq

rəqabətə davamlılıq goumlstəricilərinin və Azərbaycan Respubli-

kasının ərazisində yerləşən ali təhsil muumləssisələrinin reytinq

səviyyəsinin yuumlksəldilməsinin zəruri olduğunu goumlstərirrdquo

64

Təhsilimizin beynəlxalq təhsil şəbəkəsində yerini bil-

mək rəqabətə davamlı təhsil ocaqları yaratmaq uumlccediluumln ccedilox

vacibdir Boumlyuumlk Britaniyanın Legatum İnstitutunun analitik

mərkəzi duumlnya doumlvlətlərinin ldquoQlobal Firavanlıq İn-

deksirdquo adlanan muumlrəkkəb goumlstəricini hər il oumllccedilə bilir

Firavanlıq noumlqteyi -nəzərindən doumlvlətlərin nailiyyətləri 8

istiqamətdə (iqtisadiyyat sahibkarlıq idarəetmə təhsil

səhiyyə təhluumlkəsizlik şəxsi azadlıq sosial kapital) təyin

edilir Hər bir istiqamətdə alınmış nəticələr maraqlıdır və

diqqəti cəlb edir

Təhsillə bağlı nəticələr daha boumlyuumlk maraq doğurur

Ccediluumlnkibizim Nizamiyə Qərbin Bekonuna goumlrə guumlcuumln

quumlvvətin mənbəyi bilikdir Əgər qonşun səndən bilikli

olsa sənə əziyyət verə bilər

Legatum İnstitutu 2012 -ci il uumlccediluumln 142 doumlvlətin təhsil

indeksini muumləyyənləşdirmiş və cədvəl şəklində ccedilap

etmişdir Adətən cədvəllər ruhsuz və yorucu olduğun-

dan ondan faydalı bir nəticə almaq muumlmkuumln deyil Ancaq

bu indekslərin K faktorundan asılılığı ccedilox dəyərli nəticələr

almağa imkan verir Belə bir asılılıq şəkil 6-da goumls-

tərilmişdir Qrafikin absis oxunda keyfiyyət faktoru K

ordinat oxunda təhsil indeksi goumlstərilmişdir Qrafikdəki

rəqəmlər bəzi doumlvlətlərin təhsil indeksini goumlstərir

Azərbaycanın təhsil indeksini 87- ci noumlqtə goumlstərir

65

Şəkildən goumlruumlnuumlr ki təhsil indeksinə goumlrə duumlnya doumlv-

lətləri ccedilox fərqlidirlər Hər bir xalq oumlz mədəniyyətinə

tarixinə arxalanaraq yeni texnologiyalar ictimai ideyalar

sosial və siyası institutlar yaradaraq doumlvləti idarə edirlər

İdarəetmə maşınının daxili elementləri muumlxtəlif oldu-

ğundan onun verdiyi son nəticələr də muumlxtəlifdir

Sual oluna bilər ki bu oumllkələrdən hansının təhsilini

ldquostandartrdquo kimi qəbul etmək və ya nuumlmunə kimi goumltuumlr-

mək olar Bu suala duumlzguumln cavab verməklə təhsilin bəzi

problemlərini həll etmək olar Bunun uumlccediluumln rdquoDəyərlərin

qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquonda goumlstərilmiş metod-

ologiyadan burda da istifadə etmək olar

Oumllkələri K parametrinə goumlrə uumlccedil qrupa boumllmək olar

1 K ge 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr yuumlksək inkişaf

etmiş oumllkələrdir

2 2 le K le 5 olan oumllkələr Bu oumllkələr inkişaf

etməkdə olan oumllkələrdir

3 0le K le 2 olan oumllkələr Bu oumllkələr zəif inkişaf


66

Şəkil 6 Duumlnyanın 142 doumlvlətində təhsil reytinqinin K

faktorundan asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə doumlvlətlərin təhsil

reytinqi goumlstərilmişdir 18 ndashLatviya 20 ndashMacarıstan 21ndashBe-

larus 25 ndashKipr 26 ndashSlovakiya 27 ndashRusiya 28 ndashLitva 29 ndash

Ukrayna 40 ndashMalayziya 44 ndashErmənistan 50 ndashCcedilin 51ndash

Bolqarıstan 57 ndashİran 59 ndashMoldova 61 ndashSerbiya 66 ndash

Guumlrcuumlstan 68 ndashTacikistan 78 ndashMeksika 87 ndashAzərbaycan

96 ndashBeliz

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 2 4 6 8 10 12 14 16

21

40

61

27

29

18

87

5766

44

96

5059

68

51

78

20

26

28

25

140 141 142

67

Bu qruplar social-iqtisadi parametlərinə goumlrə bir-

birindən ccedilox fərqlidirlər Qrup daxilindəki oumllkələrin

parametrləri isə bir- birinə nisbətən yaxındır Bu səbəbdən

istənilən bir doumlvlətin hər hansı bir parametrini oumlz mənsub

olduğu qrup oumllkələri ilə muumlqayisə etmək daha mən-

tiqlidir

Aydındır ki oumlrnək olaraq birinci qrup doumlvlətlərin

təcruumlbəsindən istifadə etmək olmaz ccediluumlnki onlarda həm

Oumllkələr Təhsilin

deksi (2012)

K

faktor

UumlDM

(2010)

1 Latviya 18 333 14500

2 Belarus 21 273 13400

3 Kipr 25 426 21000

4 Slovakiya 26 45 22200

5 Rusiya 27 26 15900

6 Litva 28 361 15900

7 Ukrayna 29 245 6700

8 Estoniya 31 432 19000

9 Qazaxıstan 43 25 12500

10 Ermənistan 44 228 5800

11 Moldova 59 165 2500

12 Oumlzbəkistan 65 161 3100

13 Guumlrcuumlstan 66 23 4800

14 Tacikistan 68 138 2000

15 Qırğızıstan 73 149 2200

16 Azərbaycan 87 248 11000

68

adam- başına duumlşən UumlDM həm də K faktorunun qiyməti

ccedilox yuumlksəkdir bu səbəbdən də təhsil standartları ccedilox

yuumlksəkdir Bu oumllkələrdə insanın təhsili anadan olandan

oumlmruumlnuumln axırına kimi doumlvlətin nəzarətindədir Belə

oumllkələrə misal olaraq Yeni Zelandiyanı (1) Avstraliyanı

(2) Kanadanı (3) Norveci (6) və digərlərini goumlstərmək

olar

Model olaraq uumlccediluumlnccediluuml qrup doumlvlətlərdən də istifadə

etmək məqsədəuyğun deyil ccediluumlnki bu oumllkələrin təhsil

standartları xeyli zəifdir onlar ccedilox geridə qalıblar Bu oumll-

kələrə misal olaraq Əfqanıstanı (139) Ccediladı (140) Nigerı

(141) və Mərkəzi Afrika Respublkasını (142) goumlstərmək

olar Bu oumllkələrdə təhsilin vəziyyəti ccedilox bərbaddır

Biz ikinci qrupa daxil olan doumlvlətlərin muumlsbət təc-

ruumlbəsindən oumlrnək kimi istifadə edə bilərik Ccediluumlnki bu

oumllkələrin həm iqtisadi həm də humanitar parametrləri

bir- birinə yaxındır Bu qrupa daxil olan 50-dən ccedilox

doumlvlətin təhsil indeksləri əla ilə pis arasında dəyişir Əla

təhsil indekslərinə malik doumlvlətlərin uğurlarından bəhrə-

lənmək olar Bu qrupa daxil olan bir qisim doumlvlətlərin

təhsil indeksləri şəkildə bəzilərinin sosial-iqtisadi para-

metrləri isə cədvəldə goumlstərilmişdir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki

ikinci qrup oumllkələr arasında Latviya Macarıstan Belarus

yuumlksək təhsil səviyyəs malikdirlər Təhsil indeksinə goumlrə

69

Rusiya 27-ci yerdə Litva Ukrayna isə 28 və 29 yerlər-

dədir Həm qrafikdən həm də cədvəldən goumlruumlnuumlr ki

ikinci qrup doumlvlətləri arasında ən yaxşı təhsil sisteminə

SSRİ-dən qopmuş oumllkələr (Latviya Belarus Rusiya Litva

Ukrayna Estoniya) malikdirlər Bu oumllkələrin təhsil

indeksləri 142 oumllkə iccedilində 18 ilə 44-cuuml yer arasındadır

Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Belarusun təhsil indeksi Fransa

Danimarka Yaponiya səviyyəsindədir və Sinqapurdan

yuumlksəkdir Belarus vaxtı ccedilatanda Li Kuan Yunun 7

addımını ata bilsə Şərqi Avropanin Sinqapuruna ccedilevrilə

bilər

Qrafikdən və cədvəldən goumlruumlnuumlr ki ikinci duumlnya və

MDB oumllkələri arasında Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti

ccedilox aşağıdır SSRİ-nin suumlqutundan sonra ən dağıdıcı

proseslərə bizim təhsil sistemimiz məruz qalıbdır Digər

respublikalar oumlz təhsil sistemlərini qismən qoruya biliblər

Oumllkəmizin təhsil indeksi bu qrup oumllkələr arasında ən

aşağı olub 87-ci yeri tutaraq Tacikistandan və Qır-

ğızıstandan da geri qalır Təhsildə aparılmış ldquoislahatlarrdquo

onu bərbad hala salıbdır

Sovet təhsil sistemini qoruya bilən doumlvlətlərdə

(Belarus Latviya) təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlksəkdir Bizim

təhsil sistemimiz oumlzbaşına bu səviyyəyə duumlşə bilməzdi

Sanki təhsilimizi bu vəziyyətə salan real quumlvvə fəaliyyət

goumlstəribdir Bu vəziyyətdən ccedilıxmaq uumlccediluumln model olaraq biz

70

Latviya və ya Belarusun təcruumlbələrindən istifadə edə

bilərik

Təhsil sistemizə daxildən baxanda hiss edilir ki

biznes sahəsində olduğu kimi təhsil sferasında da tərəflər

qarşılıqlı muumlnasibətdə rahatlığa maraqlıdırlar Subyekt

oumlzuumlnuuml elə aparır ki guumlya oumlyrədir Obyekt oumlzuumlnuuml elə aparır

ki guumlya oumlyrənir Biri bilir ki kəsirlə bilik verir digər isə

bilir ki aldığı bilik tam deyil yarımccedilıqdır Pat vəziyyət

yaranıbdır Həyat bu cuumlr kəsirlə lilamar axır Bu kəsirləri

duumlzəltmək lazımdır ki təhsil indeksimiz 87-ci yerdən

Guumlrcuumlstan və ya Oumlzbəkistan səviyyəsinə gələ bilsin

71

ŞAGİRD ndash MUumlƏLLİM NİSBƏTİ

Təhsil muumlxtəlif hadisələr arasında gizli əlaqəni aşkar etmək

uumlccediluumln bir vasitədir

Vaslav Havel

Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzuumln boumlyuumlk muumltəfəkkirlərindən olan

V Havelin təhsilin əhəmiyyəti ilə bağlı dediyi bu fikir ccedilox

qiymətlidir Təhsilə bu quumldrəti verməkdən oumltruuml onun

buumltuumln məsələləri duumlzguumln həll edilməlidir Belə mə-

sələlərin biri də təhsil sistemində ldquoşagirdndash muumləllimrdquo

nisbətinin duumlzguumln muumləyyən edilməsidir Bu nisbət həm

təhsilin keyfiyyətinə həm də muumləllimlərin əməkhaqqına

birbaşa təsir edən faktordur Ona goumlrə inkişafımızın bu-

guumlnkuuml mərhələsində bu nisbətin qiymətini duumlzguumln tap-

maq təhsil sistemimiz uumlccediluumln ccedilox əhəmiyyətlidir

Şəkil 71 ldquoŞagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin K fak-

torundan asılılığı

72

Analitik metodla bu suala cavab tapmaq ccedilətindir

Empirik yolla isə muumlmkuumlnduumlr K faktorundan istifadə

etməklə təhsilin bu problemini həll etmək olar Belə ki

hər il BMT Məruzəsində muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln bu

nisbətin qiyməti ccedilap edilir Bu goumlstərici Əlavə 1-in 7-ci

suumltununda verilmişdir Bu rəqəmləri uumlmumiləşdirib

faydalı nəticələr almaq ccedilətindir ancaq K faktorundan isti-

fadə etməklə bu rəqəmləri dəyərli hala salmaq muumlm-

kuumlnduumlr

Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlccediluumln ldquoşagird ndash muumləllimrdquo nisbətinin

K-dan asılılığı şəkil 71-də goumlstərilmişdir Ordinat oxunda

bir muumləllimə duumlşən şagird sayı (bu nisbət λ ilə işarə

edilmişdir absis oxunda isə faktor K goumlstərilmişdir Hər

noumlqtə bir doumlvlətə aiddir)

Ccedilox inkişaf etmiş birinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ 10 ilə 25

arasında inkişaf etməkdə olan ikinci qrup oumllkələr uumlccediluumln λ

25 ilə 40 arasında dəyişir Zəif inkişaf etmiş uumlccediluumlncuuml qrup

oumllkələr uumlccediluumln λ 40 ilə 100 arasında dəyişir Şəkil 71-də

Azərbaycan ulduzla işarə edilmişdir Bu ulduzun

koordinatları K= 248 və λ =10-dur Qrafikin məntiqi

analizi goumlstərir ki Azərbaycanı nə ccedilox inkişaf etmiş nə də

ccedilox geri qalmış doumlvlətlərlə muumlqayisə etmək duumlzguumln

deyildir Bir el misalında deyildiyi kimi ldquoTaylı tayın

tapmasa guumlnuuml ah-vayla keccedilər rdquo Azərbaycanı ABŞ-la və

73

ya Yaponiya ilə yox iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnə tay olan

doumlvlətlərlə muumlqayisə edib onların əldə etdikləri muumlsbət

Şəkil 72 λ-nın keyfiyyət faktorundan asılılığı

Qrafikdə rəqəmlərlə doumlvlətlərin reytinqi goumlstərilmişdir

62 -Kosta-Rika 63 -Peru 67 -Azərbaycan 70 -İran

72 - Mavriki 73 -Braziliya 74 -Guumlrcuumlstan 75 -Venesuela 78

- Beliz

təcruumlbədən bəhrələnmək olar Bu niyyətlə şəkil 71-ın bir

hissəsi (fraqmenti) daha doğrusu K-sı 2 ilə 3 arasında

dəyişən doumlvlətlər uumlccediluumln λ(K) asılılığı şəkil 72-də goumls-

tərilmişdir Şəkildəki rəqəmlər doumlvlətlərin BMT-nin 2010-

cu il reytinqlərini goumlstərir Bu reytinqə goumlrə Azərbaycan

67-ci yerdədir Şəkildəki rəqəmlərə aid oumllkələrin iqtisadi-

sosial goumlstəriciləri cədvəl 3-də goumlstərilmişdir Cədvəlin

0

4

8

12

16

20

24

28

1 15 2 25 3 35

λ

K

67

62 63

74

75 70

72

73

78

74

birinci suumltununda doumlvlətlərin reytinqi 2-ci suumltununda

oumllkələr 3-cuuml suumltununda İPİİ 4-cuuml suumltununda keyfiyyət

faktoru K 5-ci suumltununda bir muumləllimə duumlşən şagird sayı

λ 6-cı suumltununda isə adambaşına duumlşən UumlDM goumls-

tərilmişdir Bu oumllkələr duumlnyanın muumlxtəlif qitələrində

yerləşmələrinə baxmayaraq iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə

bir-birinə bənzər oumllkələrdir Ccediluumlnki onların həm İPİİ-i həm

K-ı həm də UumlDM-i bir-birinə yaxındır

Həm cədvəldən həm də qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bu

qrup oumllkələr uumlccediluumln bir muumləllimə duumlşən şagird sayı λ 10

ilə 30 arasında dəyişir

Təəssuumlflə qeyd etmək lazımdır ki 10 şagirdə bir

muumləllim saxlamaqla təhsil sistemimiz oumlzuumlnuuml ccedilox inkişaf

etmiş oumllkələrdən Lixtenşteyn və ya İsveccedilə bənzədir (bu

oumllkələr uumlccediluumln də λ təqribən 10-a bərabərdir) Ancaq

unudulur ki adambaşına duumlşən UumlDM Lixtenşteyndə 120

000 İsveccedildə isə 39 000 USD-dir Biz nə tayımızı nə də

yerimizi duumlzguumln muumləyyən etmədiyimizdən təhsil sis-

temimizin vəziyyəti arzu olunan səviyyədə deyil

Şəkil 72-də Azərbaycana aid noumlqtə (67) ətrafında

punktirlə bir duumlzbucaqlı ccediləkilmişdir Bu duumlzbucaqlının

iccedilərisində olan oumllkələrin bəziləri iqtisadi cəhətdən bizdən

guumlcluuml (62 63) bəziləri isə (70 72ndash75 78) iqtisadi cəhətdən

bizdən daha zəifdirlər Bu oumllkələrin hər birində λ-nın

qiyməti 10-dan ccediloxdur Həm qrafikdən həm də cədvəldən

75

goumlruumlnduumlyuuml kimi bizim istifadə etdiyimiz λ = 10 rəqəmi

buguumlnkuuml inkişaf səviyyəmizə uyğun gəlmir Ancaq şəkil

72 -dən istifadə edərək λ-nın Azərbaycanın bu guumlnuuml

uumlccediluumln məqbul qiymətini tapmaq muumlmkuumlnduumlr

Cədvəl 3

Burada bir neccedilə yaxınlaşma muumlmkuumlnduumlr İlk yaxın-

laşmada cədvəl 3-uumln 5-ci suumltunundakı rəqəmlərin orta

qiymətini tapmaq olar Bu halda λ=186 rəqəmini alarıq

İkinci yaxınlaşmada bu oumllkələr iccedilərisindən UumlDM-i

bizimkinə bərabər olan oumllkələri seccedilib (Bolqarıstan Kosta-

Reytinq Oumllkələr İPİİ

(a) K λ UumlDM

1 2 3 4 5 6

62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400

63 Peru 0723 261 209 9200

67 Azərbaycan 0713 248 10 11000

70 İran 0702 236 20 11200

72 Mavriki 0701 235 217 13344

73 Braziliya 0669 232 23 10900

74 Guumlrcuumlstan 0698 230 125 4800

75 Venesuela 0696 229 162 11846

78 Beliz 0694 227 245 5693

76

Rika İran və Braziliya) onların λ-nın orta qiymətini

hesablamaq olar Bu halda λ=195 alarıq Oumllkəmizin keccedilid

iqtisadiyyatı yaşadığını nəzərə alsaq uumlccediluumlncuuml halda λ-sı

ccedilox olan Braziliyaya (λ=23) uumlstuumlnluumlk vermək olar Yəni

λ=23-uuml oumllkəmizin bu guumlnuuml uumlccediluumln məqbul rəqəm saymaq

olar

Oumllkəmizdə bir muumləllimə duumlşən şagird sayı təqribən

23-dən başlamalı və UumlDM artdıqca azalmalıdır Bu halda

muumləllimlərin əməkhaqqını orta hesabla 23 dəfədən ccedilox

artırmaq olar Əgər muumləllimlərin əməkhaqqını 3 dəfə

artırmaq lazımdırsa onda λ-nın qiymətini 30-a qaldır-

maq lazımdır İnanıram ki nə vaxtsa λ-nın buguumlnkuuml

qiyməti (10) bizim uumlccediluumln də məqbul olacaqdır Bunun uumlccediluumln

adambaşına duumlşən UumlDM-in artması lazımdır

Təhsilin cəmiyyətin inkişafında oynadığı rolu qismən

duumlzguumln dərk etmək uumlccediluumln S Leopardinin bir kəlamından

da istifadə etmək istəyirəm ldquoBilik sərvət deyil ki onu

hissələrə boumlləndə və ya hissələri bir yerə toplayanda uumlmumi

dəyər dəyişməz qalsın O yerdə ki hər kəs az bilir orada hamı az

bilir Ccediluumlnki bilik boumlluumlnməzdirrdquo

77

ALİ TƏHSİLİN ƏHATƏ ƏMSALI

Ali məktəblərin kuumltləvi yaradılmasından elmin elm kimi

məhvolma tendensiyası başlayır

Karl Yaspers

Bu moumlvzu ilə bağlı bəzi suallara ldquoTəhsilimiz duumlnən

bu guumln sabah 11 kitabında qismən cavab verilmişdir və

goumlstərilmişdir ki təhsil sistemində ali məktəblərin sayı

ccedilox da əhəmiyyətli goumlstərici deyildir SSRİ doumlnəmində ali

təhsillə bağlı doumlvlətin təhsil siyasətinin əsas meyarı

əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayıdır Oumllkəmiz

uumlccediluumln bu goumlstərici 198081-ci illərdə 172 nəfər olmuşdur

Muumlstəqillik illərində 25 doumlvlət 15 oumlzəl ali təhsil

muumləssisələrində cəmi 120 min nəfər (200001) təhsil almış

və əhalinin hər 10 000 nəfərinə duumlşən tələbə sayı 149-a

enmişdir Buradan da goumlruumlnuumlr ki ali məktəblərin sayı

təhsil siyasətində əsas goumlstərici deyildir Ccediluumlnki elə ali

məktəblər var ki orada 10 minlərlə elə ali məktəb var ki

orada min nəfər tələbə təhsil alır İndi daha muumlkəmməl

meyardan ndash gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalından istifadə

edilir Bu əmsal hər 100 gəncdən neccediləsinin ali məktəblərdə

təhsil aldığını goumlstərir

Azərbaycanda ali təhsillə bağlı təzadlı fikirlər var Bir

tərəfdən ali məktəblərin ccediloxluğundan (hər nazirlik oumlz ali

məktəbini accedilıb) digər tərəfdən gənclərin ali təhsillə əhatə


78

əmsalının azlığından şikayətlənirlər Ali təhsil sistemində

olan bu problemə işıq salmaq uumlccediluumln burada da keyfiyyət

faktoru K-dan istifadə etmək olar

Şəkil 8 Ali təhsillə əhatə əmsalının K-dan asılılığı

Şəkildə rəqəmlərlə oumllkələrin BMT-nin (2010)

muumləyyən etdiyi reytinqlər goumlstərilir 2 ndashAvstraliya 3 ndashYeni

Zelandiya 4 ndashABŞ 5 ndashİrlandiya 6 ndashLixtenşteyn 7

ndashNiderland 8 ndashKanada 9 ndashİsveccedil 11 ndashYaponiya 15 ndashİsrail 20

ndashİspaniya 38 ndashQatar 41 ndashPolşa 44 ndashLitva 50 ndashRumıniya 66

ndashQazaxıstan 67 ndashAzərbaycan 74 ndashGuumlrcuumlstan 89 ndashCcedilin 100 ndash

Monqolustan 119 ndashHindistan 129 ndashBanqladeş 168 ndash

Konqo 169 ndashZimbabve

Bu halda K faktoru oumllkədə ali təhsillə əhatə əmsalının

onun kəsir hissəsinə olan nisbətini goumlstərir Şəkil 8-də bəzi

K

79

duumlnya doumlvlətlərində gənclərin ali təhsillə əhatə əmsalının

K faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir Qrafik-dən

Azərbaycan uumlccediluumln K faktorunun qiyməti 17-nin (ali təhsillə

əhatə əmsalı) 83-ə (kəsir hissə) nisbətinəyəni 02-yə

bərabərdir

Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Azərbaycanda gənclərin ali

təhsillə əhatə əmsalı acınacaqlı dərəcədə aşağıdır ndash 17

Muumlqayisə uumlccediluumln qeyd edək ki Cənubi Koreya uumlccediluumln bu

goumlstərici ndash 96 Rusiya uumlccediluumln ndash 73 Monqolustan uumlccediluumln ndash 50-

dir Qrafikdəki qonşularımız Banqladeş (6) Kamboca (5)

Konqo (4) və Zimbabve (2 ) -dir

Sonda qeyd edim ki oumllkəmizdə hər nazirliyin oumlz ali

mək-təbini accedilması ccedilox zərərli haldır və KYaspers

demişkən elmi və ali təhsil sistemini uccediluruma aparır

Sovetlər zamanı tələbə sayı məzunların təqribən 13 indi

isə 15-dir Yaxın zamanlarda bu sayı 12 ndashyə sonra isə 75-

80 qaldırmaq lazımdır Milləti xoşbəxliyə aparan digər

yol yoxdur Tələbə sayının yuxarı həddi oumllkənin professor

korpusuna bağlanmalıdır Professorlar 20-30 nəfərə yox

100-150 nəfərə muumlhazirə oxuyarsa bu problem həllini

asan tapar

80

ALİ MƏKTƏBDƏ PROFESSOR VƏZİFƏSİ

Muumlasir cəmiyyətdə təhsil məsələsi oumlluumlm-dirim

məsələsidir Cəmiyyətin gələcək taleyinin asılı

olduğu məsələdir

E Renan

Ali təhsil prosesində həm subyekt (muumləllim) həm də

obyekt (tələbə) insandır Bu prosesdə obyekt və subyekt

arasında intellektual səviyyələrin fərqi və ya nisbəti nə

qədər ccedilox olarsa ali məktəb ideala bir o qədər yaxın olar

Bu şərti qorumaq uumlccediluumln Qərbdə professor vəzifəsinə foumlv-

qəladə oumlnəm verilir və muumlhazirə oxumaq ancaq və ancaq

onlara etibar edilir Uumlstəlik bir qayda olaraq professor

tədqiqatccedilı və ya elmi məktəbi olan alimlər iccedilərisindən

seccedililir ki bir tərəfdən keyfiyyətli muumlhazirə oxusun digər

tərəfdən yuxarı kurs tələbələrini elmin ardınca apara bil-

sin Belə olan halda talantlı tələbələr həyatda ldquoitməzlərrdquo

əksinə alimin ardınca elmə gedərlər

Professorun elmi potensialından maksimum istifadə

et-mək uumlccediluumln onun muumlhazirələrini 100 ndash200 nəfərlik geniş

auditoriyada təşkil etmək lazımdır Boumlyuumlk quumlsurdur ki

bəzən bizim professorlar 15 ndash20 nəfərlik auditoriyada dərs

deyir Məntiqli duumlşuumlncəyə goumlrə dəyərli professorun

muumlhazirələrindən 15 ndash20 nəfər yox 100 ndash200 nəfər tələbə

81

bəhrələnməlidir Bu həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiy-

yətlidir Universitetlərin reytinqini muumləyyən edən mər-

kəzlər bu parametrə də diqqət verirlər Demək ali mək-

təblərin sayı və ya ali təhsillə əhatə əmsalı oumllkədəki pro-

fessorların sayına bağlanmalıdır

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki uumlmumiyyətlə oumllkə-

mizdə elmi ruumltbə və vəzifələrin verilməsində bir anlaşıl-

mazlıq var Bunun səbəbi sovet keccedilmişimizlə bağlıdır

Sovet doumlnəmində iki elmi ruumltbədən istifadə edilirdi

elmlər na-mizədi və elmlər doktoru Hesab edirəm ki

dolaşıqlığın səbəbi də buradadır Ccediluumlnki ikinci ruumltbəyə

ehtiyac yoxdur Alim alimdir Alimi suumlni şəkildə iki

səviyyəyə boumllmək duumlzguumln deyildir İkipilləlik alim adını

houmlrmətdən salır və ona ictimai-siyasi diqqəti azaldır

Alimlərin bəziləri oumlz intellektual səviyyəsinə əmək-

sevərliyinə elmi məktəb yaratdığına goumlrə fərqlənirlər

Adətən Qərbdə belə alimləri universitet rəhbərliyi pro-

fessor vəzifəsinə dəvət edir və onlara (ancaq onlara) geniş

auditoriyalarda muumlhazirə oxumaq etibar edilir ABŞ-da

professorun ictimai statusu Qərb oumllkə-lərindəkindən də

yuumlksəkdir Bəzən universitet professoru ali doumlvləti

vəzifəyə dəvət edilir və ya əksinə oumllkəni idarə edən şəxs

vaxtı ccedilatanda universitetlərə professor vəzi-fəsinə gedir

Millətin professor korpusu onun duumlşuumlnən beyni və

goumlrən goumlzuumlduumlr Hər bir professor unikal zəka sahibidir

82

Professorun biliyi duumlnyagoumlruumlşuuml ona imkan verir ki

keyfiyyətli muumlhazirə oxumaqla bərabər həm də yeri

gələndə milli mənafe ilə bağlı duumlz qərarların qəbulunda

iştirak edə bilsin

1700-cuuml ildə Henri Misson adlı bir fransiz Britaniyaya

səfər edərkən goumlruumlr ki evlərin qapılarının uumlzərinə at nalı

mismarlayıblar O bunu nə uumlccediluumln etdiklərini soruşarkən

ona deyirlər ki nal dəmirdən olduğundan cinləri qovur

evi və evdəkiləri hifz edir həm də istəyənlərin dostların

xoş arzularını toplamaq uumlccediluumlnduumlr ccediluumlnki nal qapının

girişinə fincan kimi mismarlanır

Bu adətin mənasını bilmədiyimizdən həmin nalı ccedilox

vaxt biz tərsinə uumlzuumlaşağı vururuq Ccediluumlnki formanı gouml-

tuumlruumlruumlk amma məzmuna fikir vermirik Bu quumlsur ccedilox

yerdə həm də universitet professoru vəzifəsində də

oumlzuumlnuuml goumlstərir Elmi nuumlfuzu olmayan həmkarları tərəfin-

dən qəbul edilməyən bəşəriyyətin elm xəzinəsinə toumlhfə

verməyənlərin professor vəzifəsinə təyin edilməsi quumlsurlu

haldır Ali məktəb muumləllimi tələbədən bir neccedilə dəfə yox

100 dəfələrlə ccedilox biləndə ona muumlhazirə deməyi etibar

etmək olar Belə olan halda bilik oumlyrədəndən oumlyrənənə

tərəf axar gənclər elmin ccedilətin və sehrli yolları ilə tanış ola

bilərlər Amerikada Nobel muumlkafatccedilılarının universi-

tetlərə cəlb edilməsinin hikməti də bundadır

83

Bu nisbət 30 ndash50 arasında olanda təhsil muumləssisəsini

texnikum kollec adlandırmaq olar Bu nisbət 10 tərtibin-

də olanda belə təhsil muumləssisəsi texniki-peşə məktəbi

səviyyəsinə enir Bu şərtlər qorunmazsa onda universitet

texniki-peşə məktəbi səviyyəsinə duumlşə bilər Bu şərti

qoruya bilmədiyimiz uumlccediluumln biz duumlnyanın birinci 5000

unversiteti sırasında yer ala bilmirik Bu işlərdə quumlsur

boumlyuumlkduumlr Universitetləri formaca yaradırıq məzmununu

duumlz qura bilmirik 50 ildən ccedilox yaşı olan universitetlərdə

Qərb universitetlərinin magistr pilləsini qurtaranlara

muumlhazirə oxumaq huumlququ vermək bağışlanılmaz səhvdir

Bunu nəzərdə tutaraq K Yaspers yuxarıdakı fikri soumly-

ləmişdir Ccediluumlnki muumlhazırəni professor oxumalıdır Oumll-

kənin professor korpusu məhdud sayda alimlərdən

ibarətdir

İndiki doumlvrdə Təhsil Nazirliyinə tabe olan ali mək-

təblərin sayı nə qədər ccedilox olarsa bir o qədər yaxşıdır

amma bu şərtlə ki professor səviyyəsi beynəlxalq stan-

dartlara cavab versin Tez-tez soumlylədiyim bir fikri bir daha

təkrarlamaq istəyirəm ldquoAli məktəblər giriş qapılarını geniş

accedilmalı ccedilıxış qapılarını isə daraltmalıdırlarrdquo Əgər gənclərin

ali təhsillə əhatə əmsalı 50 olarsa (Monqolustan

səviyyəsi) onda bizim tələbələrin sayı 350 mindən ccedilox

olmalıdır Qərb oumllkələri gəncləri ali təhsillə 100 əhatə

etmək istədiyi bir zamanda bizim hədəfi-imizin 50

84

olması yəni hər iki gəncdən birinin ali mək-təblərdə təhsil

alması qaccedilılmaz arzudur Hər il oumllkəmizdə orta məktəbi

130 minə qədər gənc bitirir Əgər bunların 50 ali

məktəblərdə təhsil alsalar onda tələbələrimizin ildə sayı

65 min nəfər olar Hər il bu qədər gəncə təhsil verə bilən

ali təhsil sistemi qurulmalıdır Bu işin uğuru istəkdən

puldan asılı deyil professorların sayından asılıdır Ccediluumlnki

ali məktəbdə muumlhazirələri professorlar məşğələ və

seminarlar isə sahələr uumlzrə fəlsəfə doktorları apar-

malıdırlar Bu şərtlər oumldənilməyəndə universitet kollec

səviyyəsinə enir

Sonda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm Ccedilağdaş

doumlvruumlmuumlzdə ccedilox talantlı ifaccedilılara (sənətccedililərə) professor

adı verirlər Belə insanlara boumlyuumlk houmlrmət və ehtiramla

yanaşaraq qeyd etmək istəyirəm ki onlara elmi ad və

vəzifə vermək məntiqi baxımdan duumlzguumln deyildir Misal

uumlccediluumln ldquoSona buumllbuumlllərrdquoi rəhmətlik Qədir Ruumlstəmovdan

yaxşı oxuyana professor adı vermək olarmındash sualına

mənim qəti cavabım belədir Yox İfaccedilının bu qabiliyyəti

elmi muumlstəvidə yox mədəniyyət muumlstəvisi uumlzərində daha

yuumlksək qiymətləndirilməlidir

Elmi adlar və vəzifələr tədqiqatın araşdırmanın nəti-

cələrinə goumlrə verilməlidir Daha doğrusu elmi ad qa-

zanılmalıdır verilməməlidir Təhsildə elmdə professor

vəzifəsi beynəlxalq etalondur Professorun ldquoəldəqayırmardquo

85

və ya ldquoCcedilin variantırdquo olmamalıdır Onlar hər yerdə (Mos-

kvada Ankarada Londonda və s) eyni houmlrmətlə qarşılan-

malıdırlar Professor ruumlşvət almamalıdır ki əli təmiz

qalsın oumlpuumllə bilsin Cəmiyyətdə professor elm-təhsil

sahələrindən başqa həm də mənəvi sahəni təmsil etdi-

yindən gənc nəsil uumlccediluumln oumlrnək olmalıdır

86

UNİVERSİTETLƏRİN REYTİNQİNİN

QRAFİK TƏSVİRİ

Amerika universitetləri quumlvvətlidir ona goumlrə yox ki

Amerika varlıdır Amerika varlıdır ona goumlrə ki

onun universitetləri quumlvvətlidir

ABŞ prezidentlərindən biri

Universitetlərin reytinqinin muumləyyən edilməsi boumlyuumlk

əhəmiyyət kəsb edir Son illərdə bizim gənclərimiz key-

fiyyətli təhsil almaq uumlccediluumln xarici universitetlərə uumlz tuturlar

Ona goumlrə hansı oumllkəyə getmək hansı universiteti seccedilmək

vacib məsələlərdəndir Avropanın bir sıra xırda doumlvlətləri

bir neccedilə superdoumlvlətin (Almaniya Fransa B Britaniya)

əhatəsində rahat yaşamağı bacarırlar Biz də bir sira boumlyuumlk

doumlvlətlərin əhatəsindəyik Subyektiv fikrimə goumlrə bizim

gənclərimizi monopolist doumlvlətlərin universitetlərindən

daha ccedilox belə doumllətlərın qonşuluğunda rahat yaşaya bilən

doumlvlətlərin (Danimarka İsveccedilrə Belccedilika və bk) univer-

sitetlərinə goumlndərməyə uumlstuumlnluumlk verilməlidir Mono-

polist doumlvlətlərin universitetlərinin tədris materiallar ilə

firavan yaşayan xırda doumlvlətlərin uniersitetlərinin tədris

proqramları arasında yəqin ki fərq boumlyuumlkduumlr

Universitetlərin reytinqi zaman-zaman tanınmış araş-

dırma mərkəzləri tərəfindən qiymətləndirilir

87

(httpwwwtimeshighereducationcoukworld-

university-rankings ) və nəticələr cədvəl şəklində təqdim

edilir Duumlnyanın qabaqcıl 200 universitetinin 2010 -cu il

uumlccediluumln reytinq cədvəli 4 səhifədən ibarətdir (bax Əlavə 2 )

Bu universitetlər sırasından istənilən universiteti tapıb

reytinqini muumləyyən etmək ondan yuxarıda və ya aşağıda

yerləşən universitetləri fraqmental goumlrmək də

muumlmkuumlnduumlr Bununla bərabər cədvəl quru və ruhsuz

olduğu uumlccediluumln təsir effekti az olur Reytinq cədvəlini qrafik

şəklində verməyin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Bu niyyətlə K-

dan istifadə etmək olar Burada da K nailiyyətin nailiyyət

qıtlığına olan nisbətini ifadə edir

Şəkil 9a 200 top universitet reytinqlərinin K - dan

asılılığı

0

20

40

60

80

100

120

0 5 10 15 20 25 30

QİY

MƏ

T

K

Harvard

CalTechMassachusetts Institute

Stanford

Princeton

Cambr

Oxford

Berkel

Yale

University of

Johns

ColuDrexel

88

Universitetlərin fəaliyyətinin uumlmumi qiyməti (faizlərlə)

Əlavə 2-nin 4-cuuml suumltununda verilmişdir Misal uumlccediluumln bu

goumlstərici Harvard Universiteti uumlccediluumln 961 -dir Demək bu

universitet uumlccediluumln K = 961 39= 244 olar Bu uumlsulla digər

universitetlər uumlccediluumln də K faktorunu hesablamaq olar

Bu metodologiyadan istifadə edərək universitetlərin

qiymətləndirilməsinin faiz goumlstəricisinin K asılılığı şəkil

9a -da goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki universitetlər

reytinqə goumlrə aşagıdakı kimi sıralanıb 1 -Harvard

Universiteti 2 ndashKaliforniya Texnologiya İnistitutu 3 -

Massaccedilusets Texnologiya Universiteti 4 ndashStanford Uni-

versiteti 5 ndashPrinceton Universiteti 6 ndashOksford Universiteti 7

ndashKembric Universiteti 8 ndashBerkli Universiteti 9 ndashİmperial

Kollec (London) 10 ndashYale Universiteti 11 ndashKaliforniya

Universiteti 12 ndashCcedilikaqo Universiteti 13 ndashJohns Hopkins

Universiteti və digərləri

Goumlruumlnduumlyuuml kimi cədvəllə muumlqayisədə qrafik

təqdimat daha effektlidir Ccediluumlnki cədvəldən fərqli olaraq

qrafikdə əvvəla universitetləri sıraya duumlzməklə bərabər

digər tərəfdən universitetin birinin digərindən uumlstuumlnluumlk

dərəcəsi vizual goumlruumlnuumlr Beləliklə də universitetləri muumlqa-

yisə etmək və dəyərləndirmək asanlaşır Misal uumlccediluumln

qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki Stanford Universiteti (4) və

Princeton Universiteti (5) təqribən eyni səviyyəli

89

universitetlərdir Ancaq Princeton Universiteti (5) Oks-

ford Universitetindən (6) xeyli uumlstuumlnduumlr Bu fərqi cəd-

vəldə hiss etmək muumlmkuumln deyildir

Bu qrafikin (şəkil 9a) başlanğıc hissəsi geniş

masştabda şəkil 9b -də goumlstərilmişdir Bu şəkildə K 08 ilə

37 arasında uumlmumi qiymət meyarı isə 45 ilə 80 faiz

arasında dəyişir Duumlnyanın 200 qabaqcıl universitetinin

bir hissəsinin reytinqləri ( 21-lə 200 arasında dəyişən )

şəkil 9b-də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnən Honq Konq

Universiteti reytinq cədvəlində 21-ci Tokio Universiteti

26-ci Melborn Universiteti 36-cı yerləri tuturlar Bu sırada

Kyoto Universiteti 57-ci Bilkənd Universiteti 112 -ci

Simon Frazer Universiteti isə 199- cu yerlərdədir

Universitetlərin reytinqinə təsir edən faktorlar

ccediloxdur elmi tədqiqatda avtoritetlik professor-muumləllim heyə-

tinin tələbə sayına nisbəti işəgoumltuumlrənlər arasında universitetin

nuumlfuzu elmi işlərə istinadların sayı (istinad indeksi) xarici

tələbələrin nisbəti və xarici muumləllimlərin nisbəti belə

faktorlardandır

90

Şəkil 9b Universitetlərin bəzilərinin reytinqlərinin

K -dan asılılığı

Adlı-sanlı alimlərin universitetdə cəmlənməsi

muumlhazirələrin belə alimlər tərəfindən oxunması elmi

məqalələrin impakt faktoru yuumlksək olan jurnallarda ccedilap

edilməsi reytinqə muumlsbət təsir edən faktorlardandır Vacib

faktorlardan biri də universitet professorunun

muumlhazirəsində iştirak edən tələbə sayıdır Bu say nə qədər

ccedilox olarsa universitetin reytinqi də yuumlksək olar Digər bir

faktor da rektorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır Duumlnya şoumlhrətli

alimin və ya şəxsiyyətin rektor olması universitetlərin

reytinqini qaldıra bilən amillərdəndir Belə şəxsiyyətlərin

rektor olma şansını obyektiv olaraq təmin etmək uumlccediluumln

muumlasir doumlvlətlərdə seccedilim prosedurundan istifadə edirlər

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

0 05 1 15 2 25 3 35 4

Qiy

mət

K

University of Hong Kong

University of Tokyo

University of Melbourne

Kyoto University

Bilkənt

Simon Fraser University

91

Universitetlərin reytinqləri sabit qalmayıb hər il də-

yişir Şəkil 9c-də 2013-cuuml il uumlccediluumln duumlnyanın 200 seccedililmiş

universitetinin reytinqlərinin K-dan asılılığı goumlstəril-

mişdir

Şəkil 9c 200 seccedililmiş universitetin reytinqləri ilə K

arasında korrelyasiya

Qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml kimi K -sı yuumlksək olan uni-

versitetlərin reytinqi də yuumlksəkdir 2013-cuuml ildə birinci

yeri Kaliforniya Texnologiya İnstitutu ikinci yeri Oksford

Universiteti uumlccediluumlncuuml yeri Stanford Universiteti tutur

2010-ndashcu ilin reytinq cədvəlində bu yerləti Harvard

Kaliforniya Texnologiya İnstitutu və Massaccedilusets

Texnologiya Universitetləri tutmuşdular

0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250

K f

akto

ru

Reytinq 2013

California Institute of Technology

University of Oxford

Stanford

Princeton

University of California

Karolinska Institute

Uppsala

University of

Texas AampM University

University of

92

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki 2010 ndashcu il reytinq

cədvəlində Tuumlrkiyənin Bilkənd və Orta Doğu uni-

versitetləri 112 və 183-cuuml yerləri boumlluumlşduumlruumlrduumllər Am-

ma Şərqi Avropanın və MDB doumlvlətlərinin heccedil birinin

Universitetləri reytinq cədvəlində yer tuta bilməmişdilər

Hesab edirəm ki burda bir duumlşuumlncə problemi var Sovet

duumlşuumlncə tərzi ilə reytinq cədvəlində yuumlksək məqam

tutmaq ccedilətindir Bu səbəbdən də heccedil Moskva Doumlvlət

Universitetinin adı duumlnyanın 200 top universiteti arasında

yoxdur Universitetlərə baxış duumlşuumlncə dəyişməlidir

Universitetlərə kommersiya niyyəti ilə yox gələcəyə işıq

saccedilan muumlqəddəs məbəd kimi baxılmalıdır Guumlman etmək

olar ki bizim Qafqaz Universiteti tezliklə reytinq cəd-

vəlində yuumlksək məqam tuta biləcəkdir Ccediluumlnki orada

muumlhit və duumlccediluumlncə xeyli fərqlidir

Oumllkəmizin universitetlərinin elmi uğur meyarına goumlrə

reytinqi dosSŞabanov12 tərəfindən təyin edilmiş və cəd-

vəl şəklində təqdim edilmişdir K faktorundan istifadə

edərək bu nəticələri qrafik şəklində vermək muumlmkuumlnduumlr

Şəkil 9 ccedil-də Azərbaycan ali məktəblərindən bir qis-

minin elmi uğur kriterisinə goumlrə reytinqilə (2011-ci il

uumlccediluumln) K faktoru arasında əlaqə goumlstərilmişdir

12 Sərdar Şabanov Azərbaycanda universitetlərin elmi uğurlarının

dəyərləndiriıməsi Ali təhsil və cəmiyyət 2013 1 səh14ndash19

93

Şəkil 9ccedil Bəzi ali məktəblərin elmi uğur kriterisinə

goumlrə reytinqləri ilə K arasında əlaqə

Rəqəmlər universitetlərin reytinqlərini goumlstərir 1ndash BDU 2ndash

ATU 3ndash ADU 4ndash ADİU 5ndash NDU 6ndash ADPU 7ndash ADNA 8ndash AMİ 9ndash

BSU 10ndash AMİU 11ndashSDU 12ndash ADMİU 13ndash ATU 14ndash AR TPİ 15ndash

GDU 16ndash ADİA 17ndash BMA 18ndash NMİ19ndash AMK 20ndash LDU 21ndash MPİ

22ndashADRA

Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki K-sı boumlyuumlk olan univer-

sitetlərin reytinqi də boumlyuumlkduumlr Bakı Doumlvlət Universitti

uumlccediluumln K fa ktor ccedilox boumlyuumlk (241) Azərbaycan Doumlvlət Rəs-

samlıq Akademiyası uumlccediluumln ccedilox kiccedilik (0006) olduğundan

qrafikdə goumlstərilməmişdir

2

3

4 5

6

7

89 10

11

1213

14

15

16

17

18

19 2021

0

005

01

015

02

025

03

035

04

045

0 5 10 15 20 25

K-F

akto

r

Reytinq

Azərbaycan Texniki Universititeti

Mingəcevir Politexnik İnstitutu

Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti

Sumqayıt Doumlvlət Universiteti

Azərb Doumlvlət İqtisad Universiteti

94

ELM VƏ TƏHSİL MUumlHİTİ

Allah uumlzuumlnuuml ağ etsin o adamların ki bir şeyi oumlyrənir və

oumlyrəndiklərini bilməyənlərə oumlyrədir

Hz Məhəmməd

Universitetlərin reytinqinə təsir edən əsas faktor-

lardan biri də elm və təhsil muumlhitidir Təhsilin keyfiyyətini

yuumlksəltmək uumlccediluumln bu faktorun təsiri əsasdır Başqa soumlzlə

desək balığın yaşaması uumlccediluumln su muumlhiti nə qədər

zəruridirsə keyfiyyətli təhsil uumlccediluumln də elm-təhsil muumlhiti bir

o qədər zəruridir

Təhsil muumlhiti elə təşkil edilməlidir ki tələbə guumlndəlik

vaxt resursunun 1524 hissəsini (60) təhsilə sərf edə

bilsin Bu şərti oumldəmək uumlccediluumln qabaqcıl oumllkələrdə şəhər

kənarında kampus tipli universitet şəhərciklərindən isti-

fadə edilir Belə şəhərciklərin digər uumlstuumlnluumlyuuml ondadır ki

tələbələrin nəqliyyata sərf etdiyi vaxt da təhsilə xərclənir

Sual olunur universitet şəhərciyi mərkəzdən hansı ndash

20 40 yoxsa 60 km məsafədə yerləşməlidir Meyar olaraq

burada nədən istifadə etmək olar Məncə məsafə elə

seccedililməlidir ki tələbə şəhər evinə qayıtmağa maraqlı

olmasın Şuumlbhəsiz inkişaf etmiş oumllkələrdə bu məsafə 30

km tərtibindədir Bizim universitetlərin səviyyəsini nəzə-

rə alaraq hesab etmək olar ki bu məsafə 50 km tərtibində

olsa daha yaxşıdır Qərb universitetlərində elmi tədqiqat

95

aparmaq uumlccediluumln hər cuumlr zəruri muumlhit və şərait (elmi

iqtisadi texniki mənəvi mədəni) yaradılır

Aydındır ki tədqiqatccedilı da insandır və onun da

guumlndəlik ccedilay və qəhvə iccedilmək və ya guumlnorta yeməyi yemək

haqqı tanınmalıdır Qərb universitetlərində bu haqq

tanınır Bu ehtiyacları onlar laboratoriyalarda kafedra-

larda yox bu məqsədlə ayrılmış və soyuducusu ccedilay və

qəhvə dəsti və ayrıca 13ndash15 kvadrat ndashmetr sahəsi olan

otaqda oumldəyirlər Laboratoriya uumlzvləri guumlndə ən azı iki

dəfə (saat 1200 və 1500) oumlz insani tələbatlarını oumldəmək

uumlccediluumln bu otağa yığışırlar Aydındır ki belə şərait

olmayanda hər kəs oumlz ehtiyacını primitiv qaydada bir cuumlr

oumldəyir

Muumlntəzəm seminarlar konfranslar yeni elmi nəti-

cələrin ccedilapdan oumlncə muumlzakirəsi də ccedilox əhəmiyyətlidir və

elm-təhsil muumlhitinin tərkib hissəsidir

Belə şərait dəyərli elmi nəticələr almağa səbəb olur

Finlandiyada 3 aylıq ezamiyyətdə olanda mən nəzərdə

tutulan professorla yox əvvəldən tanımadığım elmi iş-

lərinə bələd olmadığım başqa bir professorla ndash Mauri

Luukkala ilə işləməli oldum Birinci ay professorun elmi

işləri və laboratoriyanın elmi hesabatları ilə tanış ol-

duqdan sonra ikinci ay birgə tədqiqatların planını

muumlzakirə etdik Uumlccediluumlncuuml ayndash sona yaxın nəticələri Boumlyuumlk

Britaniyanın ldquoElektron Lettersrdquo jurnalında ccedilapa goumlndərdik

96

və məqalə 31 guumlnə ccedilap olundu Məqaləyə ilk muumlsbət rəy

Nobel muumlkafatı laureatı Allen Kormaxdan gəldı Bunu

xatırlamaqda əsas məqsədim elmi muumlhitin əhəmiyyətini

diqqətə ccediləkməkdir

Tarixən Şərq xalqları guumlnəşli muumlnbit və yeraltı

sərvətlərlə zəngin insanı yaşatma potensialı ccedilox olan

torpaqlarda məskunlaşmışlar Qərblilərin yerləşdiyi tor-

paqlar nisbətən az guumlnəşli və az zəngindir Bu fiziki fərq

tarixin sonrakı gedişinə və elmin inkişafına muumlhuumlm təsir

goumlstərmişdir Şərq xalqları arasında biznes ticarət geniş

yayılıbdır Qərb xalqları yaşamını təmin etmək uumlccediluumln

muumlxtəlif texniki vasitələrin icadına başqa soumlzlə sənaye

istehsalına diqqət yetirmişlər Biznesin əsas məqsədi pul

qazanmaqdır Sənayeccedilinin amalı bazara yeni və key-

fiyyətli mal ccedilıxarmaqdır Bu gedişat duumlşuumlncə tərzində

boumlyuumlk fərq yaratmışdır Tacirin biznesmenin duumlşuumln-

cəsində elmə alimə qayğı yoxdur Sənayeccedili isə yeni və

keyfiyyətli məhsul uumlccediluumln elmə alimə moumlhtacdır Onlar

alimin ixtiraccedilının adi vətəndaşdan fərqini əla bilir və

qiymətləndirirlər Qərb oumllkələrində elm həm doumlvlət həm

də firmalar (sənayeccedililər) tərəfindən maliyyələşir Bu

səbəbdən də Qərbdə elm suumlrətlə inkişaf edir Eynşteynə

goumlrə elm məqsəd yaratmır Ən yaxşı halda elm muumləyyən

məqsədlərə ccedilatmaq uumlccediluumln vasitələr təqdim edir

97

Sonda qeyd edim ki qərbli Con Keynin ticarət yoxsa

istehsal məsələsinə muumlnasibəti belə olmuşdur ldquoBiznes-

men qəbul ediləndir əgər ona vasitə kimi baxsaq Ancaq

məqsəd kimi o bizi təmin etməzrdquo

98

TƏRƏQQİ TEXNOLOGİYA VƏ ELMİN

VƏHDƏTİ 13

Məqalədə inkişafın tərkib hissəsi olan tərəqqi texnologiya

və elm arasındakı uumlzvi əlaqəyə baxılmış və onların iqtisadiyyata

təsiri araşdırılmışdır Goumlstərilmişdir ki inkişafın yuumlksək

pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatın zamana goumlrə inkişafı qeyri

xətti qanunla inkişaf etdirilməlidir Belə olan halda elm

texnologiyanı texnologiya tərəqqini təqəqqi isə iqtisadiyyatı

inkişaf etdirir Muumlasir cəmiyyətlər elm təhsil və yuumlksək texnolo-

giyaya əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyat doumlvruumlnə daxil

olurlar Bu elmin təhsilin iqtisadiyyatın əlaqəsinin yeni

bir fəlsəfə əsasında oumlyrənilməsini tələb edir Keccedilid

doumlvruumlnuumln yaratdığı problemlər səbəbindən bu prob-

lemlər MDB məkanında lazımınca oumlyrənilməyibdir Belə

doumlvrlərdə adətən uumlzdə olan problemlər diqqət mər-

kəzinə ccediləkilir dərin və koumlkluuml problemlər koumllgədə qalır

Muumlasir doumlvruumln bu ccedilağırışına cavab vermək uumlccediluumln elm və

təhsil həm formaca həm də məzmunca ciddi dəyişməli

yeniləşməli və innovasion iqtisadiyyata təsiri aydın

təsəvvuumlr edilməlidir

Muumlşahidələr goumlstərir ki keccedilid doumlvruumlndə iqtisadiyyat

(İ) zamana goumlrə (t) demək olar ki xətti dəyişir

13 Əsgərov ŞQ Tərəqqi texnologiya və elmin vəhdəti ldquoAli təhsil və

cəmiyyətrdquo 2013 1 səh33ndash 36

99

İqtisadiyyatın zamana goumlrə birinci tərtib toumlrəməsi

tərəqqini xarakterizə edir

dİ = b dt (1)

Burada b ndash tərəqqini xarakterizə edən əmsaldır dİ ndash

iqtisadiyyatın dt = t2 ndash t1 muumlddətində artımıdır Əgər bu

əmsalın qiyməti zamana goumlrə sabit qalarsa onda hər il

iqtisadi yuumlksəliş eyni olar Belə tərəqqi doumlvlət uumlşuumln

kifayət sayıla bilməz ona goumlrə ki zaman keccedildikcə həm

tələbat həm də insanların sayı artır Suumlrətli inkişafı təmin

etmək uumlccediluumln b -nin oumlzuuml də zamana goumlrə artmalıdır Əşər

b(t) asılılığını xətti qəbul etsək onda iqtisadiyyatın za-

mandan asılılığı qeyri -xətti qanunla dəyişəcəkdir

Tərəqqinin zamana goumlrə toumlrəməsi tərəqqinin suumlrəti

olub əsasən texnoloji təsir altında baş verə bilər Əgər

tərəqqinin suumlrəti zamana goumlrə xətti olarsa onda

texnologiyanı (T) aşağıdakı duumlstur ilə təyin etmək olar

T = db dt = k d2İ dt2 (2)

ldquoTexnologiyardquo anlayışının soumlzluumlklərdə və

ensiklopediyalarda mənasına rast gəlmək ccedilətindir Mənim

duumlşuumlncəmə goumlrə texnologiya ndash təbiət qanunlarının suumlni

obyektlərin hazırlanmasına youmlnəldilməsidır

Duumlstur (2)-yə goumlrə texnologiya iqtisadiyyatın za-

mana goumlrə ikinci tərtib toumlrəməsi ilə muumltənasibdir Başqa

100

soumlzlə texnologiya iqtisadiyyatı qeyri xətti inkişaf etdirən

amildir Məişətdə işlətdiyimiz telefonun son yuumlz ildə

keccedildiyi texnoloji təkamuumllə baxsaq bu tezisin duumlz-

guumlnluumlyuumlnuuml aydın goumlrərik Aydın goumlrərik ki tex-

nologiyalar da zamana goumlrə sabit qalmayıb dəyişirlər

Texnologiyanın inkişafı (və ya tərəqqinin təcili) elmin

inkişafı nəticəsində baş verir Başqa soumlzlə elm (E)

texnologiyanı zamana goumlrə dəyişdirən faktordur Bu tezisi

riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar

E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)

Demək texnologiyanın inkişafı elmdən asılı oldu-

ğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki elm iqtisadiyyatın

uumlccediluumlncuuml tərtib toumlrəməsinin nəticəsidir Başqa soumlzlə iq-

tisadiyyatı (1) qanunu ilə tənzimlənən oumllkələrdə elmin

inkişafına nail olmaq ccedilətindir

Məlumdur ki iqtisadiyyatın iki guumlcluuml toplananı var

sənaye və ticari Zəif inkişaf etmiş oumllkələrdə ticari yuumlksək

inkişaf etmiş oumllkələrdə isə sənaye toplanan əsasdır

Sərqin bir ccedilox doumlvlətləri ilə Qərbi muumlqayisə etsək bu

deyilənlərin duumlz olduğu qənaətinə gəlmək olar Bu

səbəbdən də FBekon ldquoElmndashguumlcduumlrrdquo aforizmini soumlylə-

mişdir (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki bu kəlam dilimizə ldquobilik

ndash guumlcduumlrrdquo kimi səhv tərcuumlmə edilmişdir Hamının bildiyinin

ldquobilikrdquo ancaq alimlərin (fərdlərin) bildiyinin isə ldquoelmrdquo

olduğunu nəzərə alsaq onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki

101

hamının bildiyi guumlc ola bilməz Elmi bilik fərqi guumlc ola

bilər)Elmi inkişaf etdirən subyekt fərddir alimlərdir Yəni

alimlər inkişafın nuumlvəsində duran subyektlərdir Alimlər

oumlz fəaliyyətlərində bəşəriyyətə məlum olmayan yeni elmi

nəticələri alırlar Bu nəticələr bir tərəfdən toplanaraq

biliklər bazasını zənginləşdirir digər tərəfdən elmi

nəticələrin praktiki əhəmiyyət daşıyan hissəsi tətbiq

olunaraq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir

Cədvəl 1

Zəif inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişaf etməkdə

olan oumllkələr

İnkişaf etmiş

oumllkələr

Qrup III II I

Oumllkələrin sayı 83 58 28

Top universi-

tetlər nisbi sayı

0200 14200 186200

İPİİ 014- 067 067-083 084-095

K faktoru 016-2 2-5 5-15

Duumlşuumlncə tərzi Totalitar

duumlşuumlncə Şah

qanundur

Qarışıq duumlşuumlncə kamil

duumlşuumlncə

qanun Şahdır

Cədvəl 1 də hər uumlccedil qrup doumlvlətlərinin bəzi iqtisadi-

sosial goumlstəriciləri goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi

duumlnyanın 200 top universitetinin 93-i birinci qrup

oumllkələrdə cəmi 7-i isə ikinci qrup oumllkələrdədir Zəif

inkişaf etmiş oumllkələrdə top universitet yoxdur Deyilənlər

əsas verir ki təhsil elm iqtisadiyyat və texnologiya

arasındakı uumlzvi əlaqəni belə təsvir edək ideya elmi elm

texnologiyanı texnologiya yeni texnikanı (tərəqqini)

102

tərəqqi isə innovasiyalı iqtisadiyyatı inkişaf etdirir Buumltuumln

bu qarşılıqlı təsirlər keyfiyyətli təhsil muumlhitində baş verir

İnkişafın yuumlksək pilləsinə ccedilatmaq uumlccediluumln iqtisadiyyatin

zamana goumlrə inkişafının qeyri- xətti qanunla dəyişilməsi

təmin edilməlidir Belə olan halda elm yeni texnologiya

texnologiya isə tərəqqi yaradacaqdır və nəticədə oumllkə

iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxi

olacaqdır Buumltuumln bu dinamikanın mərkəzində alim durur

Bizim universitetlər XXI əsrin dəyişən muumlhitiniə və ya

ccedilağırışına cavab verməyə hazırdrlarmı Bu suala cavab

vermək uumlccediluumln gələcək universitetlərin muumlasir univer-

sitetlərdən fərqi aydın dərk edilməlidir Duumlnya un-

versitetlərinin inkişaf meyilləri və gələcək doumlvruumln

ccedilağırışları bu fərqi Cədvəl 2-də goumlstərildiyi kimi təsəvvuumlr

etməyə imkan verir

Cədvəl 2 XX əsr universitetləri XXI əsr universitetləri

Elm hArr muumlhəndislik hArr

ictimai elmlər

Elmi-texniki sosial innovasiyalar

Hiperixtisaslaşma uumlzrə təhsil

və elm

Elmi sahələr və ya fənlərarası

təhsil və tədqiqatlar

Elmi istiqamətlər uumlzrə

maliyyələşmə

Fənlərarası tədqiqatların

maliyyələşməsi

Ad almaq uumlccediluumln elmi

məqalə ccedilapı fənn PhD

İnnovasiyayoumlnuumlmluuml məqalə ccedilapı

Muumlh PhD

rArr Akademik karyera rArr Texniki rəhbərlik sahibkarlıq

duumlşuumlncəsi

103

Son 2000 illik bəşər tarixinə fikir versək goumlrərik ki

həmişə varlı insanlar ya padşahlar ya da sərkərdələr

olublar XXI əsrin ən varlı adamı isə alimdir ndash Bill

Geytsdir Bu səbəbdən də 1000 il oumlncə boumlyuumlk Nizami

ldquoquumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs heccedil kəsə uumlstuumlnlk

eyləyə bilməzrdquo fikrini soumlyləmişdir XVIII əsr fransız

filosofu Lametri hesab edirdi ki bəşəriyyət dahi insan-

ların hesabına inkişaf edir Bu fikir də yadda saxlamağa

dəyər

104

OumlMUumlR UZUNLUĞUNUN KEYFİYYƏT

FAKTORUNDAN ASILILIĞI

İnsanları yaşat ki doumlvlət yaşasın

Şeyx Ədabali

Uzunoumlmuumlrluumlluumlk insanların həyat şəraitindən sosial

vəziyyətindən və idarəetmə sistemindən xəbər verən in-

deksdir Bu səbəbdən də bu goumlstərici BMT-nin illik

məruzələrində yer alır BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu

il Məruzəsində də bu parametrlər 143-cuuml səhifədə muumlxtəlif

doumlvlətlər uumlccediluumln cədvəl formasında verilmişdir Bu

rəqəmlərin K faktorundan asılılığı şəkil 10-da

goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki insanların ən uzun

oumlmuumlr yaşadığı oumllkə Yaponiyadır Orada orta oumlmuumlr

uzunluğu 83 ildir Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrində orta

oumlmuumlr uzunluğu 80 ndash83 il arasında dəyişir və 3-cuuml duumlnya

oumllkələrinkindən 50 ccediloxdur Avstraliyada İsveccedilrədə İs-

landiyada bu goumlstərici 82 il ABŞ-da Boumlyuumlk Britaniyada 80

ildir Azərbaycanda orta insan oumlmruuml 71 ildir Ən qısa oumlmuumlr

uzunluğu Əf-qanstandadır ndash45 il Orta insan oumlmruuml Leso-

toda 46 Zambiya və Zimbabvedə 47 ildir Bu qrafikdə

oumllkəmizin koordinatları belədir K=248 və LL = 71 il Bu

noumlqtədən absis oxuna perpendikulyar bir xətt ccediləkilmişdir

Qrafikdən aydın goumlruumlnuumlr ki K-nın sabit qiymətində LL

105

geniş intervalda 65 illə 79 il arasında dəyişir Guumlman

etmək olar ki K-nın sabit qiymətində

Şəkil 10 Orta oumlmuumlr uzunluğunun K faktorundan

asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT reytinqi

goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)

Yaponiya (11) Honq Konq (21) Kuumlveyt (47) Kosta-Rika (62)

Vyetnam (113) Əfqanıstan (155) RF (65) Qazaxıstan (66)

Azərbaycan (67) Ukrayna (69)

(K=25) LL boumlyuumlk olan Kosta -Rika (62) doumlvləti daha

muumlkəmməl sosial-muumldafiə sisteminə malikdir Oumllkə-

lərdəki siyasi-iqtisadi vəziyyəti analiz etmədən belə nəti-

cəyə gəlmək olar ki insan oumlmruumlnə muumlsbət təsir edən

2 3

1

11 4

11

3

155

62 47 21

106

faktorlar LL boumlyuumlk olan doumlvlətlərdə (1 2 3 11 21 47 62

113 ) ciddi nəzarət altındadır Azərbaycanda bu para-

metrin nisbətən az olmasına səbəb kimi qaccedilqınlıq həya-

tından toumlrəyən uşaq oumlluumlmuumlnuumln ccedilox olmasını məişət qa-

zından zəhərlənməni ərzaq təhluumlkəsizliyindən qoruna

bilməmək və avtoqəzaları goumlstərmək olar

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki inkişaf etmiş oumllkələrdə

orta oumlmuumlr uzunluğunun ccedilox olması uumlccediluumln məişətdə

qazdan yox elektrik enerjisindən istifadəyə uumlstuumlnluumlk

verirlər Şəhər kənarında tikilən istilik elektrik stan-

siyalarında qaz elektrik enerjisinə ccedilevrilərək əhaliyə

paylanır Bu isə təhluumlkəsiz yaşamaq uumlccediluumln ccedilox əhəmiy-

yətlidir

Son olaraq qeyd edim ki qocalıq yaxşı bir şey olmasa

da ccedilox yaşamağın ondan başqa yolu yoxdur Hər kəs həm

oumlzuumlnuumln həm də digərlərinin ccedilox yaşamasına ccedilalış-

malıdır Belə olan halda bu duumlnya da goumlzəldir

Qrafikdən bu nəticəyə gəlmək olar ki ldquooumlmuumlr ndash alın

yazısıdırrdquo fikri cəfəngiyatdır Ola bilməz ki cənab Haqq bir

millətə (yaponlara) uzun digərinə (əfqanlara) qısa oumlmuumlr

yazsın Uzunoumlmuumlrluumlluumlk təşkil olunmadan və şuumlurlu

yaşamadan asılıdır

107

İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİNİN KEYFİYYƏT

FAKTORUNDAN ASILILIĞI 14

Həqiqət sonsuzluğun guumlnəşidir necə olsa doğacaq

Vendell Fillips

Bir neccedilə minillik bəşər tarixinə nəzər salsaq goumlrərik

ki bəzi anlayışlar ictimai şuumluru zəbt edərək tarixin sonrakı

gedişinə guumlcluuml təsir goumlstəribdir a) var-doumlvlət (materiya)

b) enerji və c) informasiya Var-doumlvlət toplamaq niyyəti ilə

doumlvlətlər min illər boyu bir-biri ilə muumlharibə aparıblar

XIX əsrin ikinci yarısın-dan başlayaraq enerji anlayışı

ictimai şuumlura daxil olmuşdur Sonrakı doumlnəmlərdə

muumlharibələr bu qaynaqlar uğrunda aparılıbdır Əgər I

Duumlnya muumlha-ribəsi əsasən at belində odlu silahla

aparılıbsa II Duumlnya muumlharibəsi ldquomotorlarınrdquo muumlharibəsi

olmuşdur Qarabağ muumlharibəsi başlayanda ldquoQarabağ

enerji probleminin goumlruumlnməyən uumlzuumlduumlrrdquo fikrini

soumlyləmişdim

XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq informasiya da

ictimai şuumluru zəbt etməyə başlayıbdır Bu səbəbdən yaşa-

dığımız era informasiya erası adlanır Duumlşuumlncə tərzi

14 ШГАскеров АШАскеров SOCIAL PROCESSES REGULATION IN THE

CONTEXT OF ECONOMICS LAW AND MANAGEMENT

Materials digest of the LIII International Research and Practice Conference

(London June 06 2013) p23 ndash25

108

kitabımda işlətdiyim bir fikirdən təkrarən istifadə etmək

istəyirəm XXI əsrin əsas səciyyəsi onun informasiya əsri

olduğundan bu əsrdə bir doumlvlətin başqa doumlvlət uumlzərində qələbəsi

informasiya cəbhəsində baş verəcəkdir

1960-cı ildə BMT-nin rəhbərliyi altında aparılan elmi

tədqiqatlarda suumlbut edilmişdir ki hansı oumllkədə adam-

başına ccedilox enerji istehlak olunursa həmin oumllkədə adam-

başına duumlşən milli gəlir də ccediloxdur Enerji qaynaqları

uumlzərində aparılan muumlharibələrin koumlkuumlndə bu nəticə

dayanır

Şəkil 11 Adambaşına istifadə edilən enerjinin K fak-

torundan asılılığı Şəkildə noumlqtələr və rəqəmlərlə oumll-

kələrin reytinqi (BMT 2010) goumlstərilir

109

Muumlasir doumlvrdə muumlharibələr sərhədlərdə yox

paytaxtlarda gedir İnformasiya muumlharibəsində uduzan

tərəf ağrısız-acısız uduzur və bunu ccedilox gec başa duumlşuumlr

Adambaşına istehlak edilən enerjinin K faktorundan

asılılığı loqarifmik masştabda şəkil 11-də a-dan asılılığı

şəkil 12-də goumlstərilmişdir Hər iki qrafikdən goumlruumlnuumlr ki

istehlak olunan enerjinin sabit qiymətində həm faktor K

həm də İPİİ (a) geniş intervalda dəyişir a-nın təqribən 028

qiymətində (şəkil 12) absis oxuna perpendikulyar bir xətt

ccediləkilmişdir Bu xəttin sağında və solunda bir neccedilə doumlvlət

uumlccediluumln adambaşına istehlak olunan muumlxtəlif enerjiyə uyğun

noumlqtələr goumlstərilmişdir Ccedilox duumlşuumlnduumlruumlcuumlduumlr ki eyni

həyat tərzinə malik (yəni a = const) oumllkələrin birində

adambaşına 10 kVtsaat digərində 2000 kVtsaat enerji

xərclənir Yəni bərabər həyat şəraitinə malik oumllkələrin

birində digərinə nisbətən 200 dəfə ccedilox enerji sərf edilir Və

ya eyni enerji istehlak edən doumlvlətlərin (ldquo169 -79rdquo xətt

uumlzərində yerləşən) dolanışıq səviyyələri (a parametrləri)

xeyli fərqlidir Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki bu

oumllkələrdə idarəetmə sistemləri ccedilox muumlxtəlifdir Başqa

soumlzlə bir oumllkədə enerjidən qənaətlə digərində israfccedilılıqla

(talanccedilılıqla) istifadə edilir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki a (İPİİ)

artdıqca dispersiya daralır Yəni idarəetmə

təkmilləşdikcə (qanunccediluluq və demokratiya artdıqca)

110

eyni a-ya (həyat səviyyəsinə) malik doumlvlətlərin enerji is-

tehlakında fərq azalır Bu fərq a vahidə yaxınlaşdıqca

Şəkil 12 Adambaşına istifadə edilən enerjinin a-dan

asılılığı Noumlqtələr və rəqəmlər oumllkələrin reytinqini

(BMT 2010) goumlstərir Norveccedil (1) Kolumbiya (79) Əfqanıstan

(155) Mali (160) Ccedilad (163) Mozambik (165) Niger (167)

Demokratik Konqo (168) Зимбaбvе(169)

(ararr1) aradan qalxır Bu isə o deməkdir ki bu

oumllkələrdə ararr1 idarəetmə modelləri təqribən eyni ola-

caqdır Şəkil 12-də Azərbaycanın koordinatları a = 0713

W= 2000 kVtsaat-dır Qənaətcillik baxımından Azər-

baycan orta Avropa doumlvlətləri səviyyəsindədir

1

111

UumlMUMDAXİLİ MƏHSUL İLƏ

KEYFİYYƏT FAKTORU ARASINDA

KORRELYASİYA

Hər bir xalq oumlz taleyinə layiqdir

Monteskuuml

Uumlmumi Daxili Məhsulun tərifinə goumlrə ldquoUumlDM ndash bir

oumllkənin sərhədləri daxilində bir il ərzində istehsal edilən mal və

xidmətlərin sabit qiymətlərlə cəmi dəyərini ifadə edirrdquo Tərifdən

goumlruumlnduumlyuuml kimi oumllkə daxilində istehsal edilən hər bir mal

və xidmətin UumlDM hesabında yer ala bilməsi uumlccediluumln

qiymətinin olması vacibdir

Simon Smith Kuznets 30

aprel 1901-ci ildə

Xarkovda anadan olmuş

8 iyun 1985-ci ildə

duumlnyasını dəyişmişdir

Simon Smith Kuznets hələ Kolumbiya Univer-

sitetində təhsil alarkən statistik rəqəmlərə

əsaslanaraq bir oumllkə daxilində (hətta bir neccedilə

oumllkə daxilində) bir neccedilə il ərzində gedən makroiqtisadi prosesləri dərindən araşdır-

mışdır O statistikaya əsaslanan tətbiqi tədqiqat

metodu yaradaraq bir il muumlddətində oumllkələrdə

yaradılan istifadə edilən hər nə varsa hamısını Uumlmumi Daxili Məhsul adlandırmışdır

SS Kuznets ABŞ-ın Milli İqtisadi Tədqiqatlar

Buumlrosunda işləmiş və eyni zamanda Harvard

Universitetində dərs demişdir İqtisad elminin klassiki Nobel muumlkafatı laureatı

SS Kuznetsin əməyi nəticəsində iqtisad elmi

ideologiyadan milli gəliri hesablaya bilən elmə

ccedilevrilmişdir SS Kuznets goumlstərmişdir ki oumllkələrin bir neccedilə

nəsil muumlddətində mikroiqtisadi goumlstəricilərinin

dinamikası bu oumllkələrdə iqtisadi vəziyyətin

dəyişməsinin tendensiyasını soumlyləməyə imkan verir

112

Tayvanın iqtisadi inkişafını araşdıraraq SKuznets

inkişaf etməkdə olan oumllkələrin iqtisadiyyatı uumlccediluumln belə bir

qanunauyğunluq muumləyyənləşdirmişdir ldquoGəlirlərin pay-

lanmasında qeyri-bərabərlik birinci 10 ildə kəskin artır və sonra

onun bərabərləşmə tendensiyası başlayırrdquo Aydındır ki doumlvləti

iradə olarsa (Sinqapur) bərabərləşmə ten-densiyasının

suumlrəti artar

Şəkil 13 a Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru arasında

korrelyasiya Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi

goumlstərilmişdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ

(4) İrlandiya (5) Lixtenşteyn (6) Luumlksemburq (24) Sinqapur (27)

Bruney (37) Qatar (38) Kuumlveyt (47) Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan

(74) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)

113

İnkişafı qiymətləndirmək uumlccediluumln 1990-cı ilə qədər bir

meyar kimi adambaşına duumlşən UumlDM-dən istifadə edilirdi

Goumlstəricisi yuumlksək amma təhsil səviyyəsi və guumlzəranı

aşağı uzunoumlmuumlrluumlluumlyuumln həddi qısa olan oumllkələr ccedilox

olduğundan bu meyarı universal və qənaətbəxş hesab

etmək olmaz Muumlxtəlif doumlvlətlərdə sosial inkişafın di-

namikasını duymaq uumlccediluumln adambaşına duumlşən UumlDM-in

keyfiyyət faktorunun K-dan asılılığı şəkil 13 (a)-da adi

şəkil 13 (b və c)-də isə yarımloqarifmik masştablarda goumls-

tərilmişdir Qrafiklərin absis oxunda K faktoru ordinat

oxunda adambaşına duumlşən UumlDM goumlstərilmişdir

Duumlnya doumlvlətlərinin 2010-cu ilə olan iqtisadi-mədəni

mənzərəsi şəkil 13 a-da goumlstərilmişdir UumlDM-in K fakto-

rundan asılılığı dağınıq bir mənzərə yaradır Bu dağınıqlıq

humanitar texnologiyanın qeyri -dəqiqliyi və subyektiv

faktorların təsirinin nəticəsidir Ancaq bu dağınıqlığın

iccedilərisində gizli bir məntiqin olduğu da sezilir Belə ki bu

mənzərə bəşəriyyətin keccedildiyi iqtisadi formasiyaların (feo-

dalizm kapitalizm sosializm accedilıq cəmiyyət) məntiqi

nəticəsidir Bu qeyri-bərabər inkişaf hər bir doumlvlətin

keccedildiyi tarixi yolun muumlxtəlifliyinin təzahuumlr formasıdır

Verilmiş zamanda (2010-cu il) muumlxtəlif qitələrdə yerləşən

bu oumllkələrin (və xalqların) inkişafı bir-birindən ccedilox fərqli

və rəngarəndir Bu rəngarəngliyin əsas səbəblərindən biri

məkan və zaman amilidir Nizami Gəncəvinin ldquoSizin

114

gələcəyiniz sizin keccedilmişinizdirrdquo kəlamına goumlrə bu mənzərə

bu doumlvlətlərin keccedilmişindən toumlrənib Oumllkədaxili siyasət

ideologiya mentalitet mədəniyyət ənənə tarixi gedişat

və bunun kimi faktorlar bu rəngarəngliyə səbəb olan

faktorlardandır

Hər yaşın oumlz ovqatı olduğu kimi UumlDM hər səviy-

yəsinə uyğun onunla harmoniyada olan bir mədəni səviy-

yəyə (K ) moumlvcuddur Misal uumlccediluumln qrafikdən goumlruumlnduumlyuuml

kimi Ccedilernoqoriya ilə Kuumlveytin keyfiyyət faktoru eynidir

və K=332 ndashyə bərabərdir Ancaq adam- başına duumlşən

UumlDM isə uyğun olaraq 9900 və 51700 USD-dir Demək

Ccedilernoqoriyanın inkişafının maddi toplananı ilə mədəni

toplananının harmoniyada olduğunu qəbul etsək onda

Kuumlveytin inkişafında bu harmoniya yoxdur

Şəkildən nəzərə ccedilarpan ikinci məqam oumllkələrin ha-

ccedilalanmış yolla ( standart və qeyri-standart) inkişaf et-

məsidir Birinci qrup oumllkələr tarixi inkişaf mərhələlərini

keccedilmiş doumlvlətlərdir Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni

Zelandiya (3) ABŞ (4) İrlandiya (5) və digərləri Belə

oumllkələrdə həm UumlDM-in həm də K-nın qiyməti boumlyuumlkduumlr

İkinci qrup oumllkələrə qeyri-standart yolla inkişaf edən

doumlvlətlər daxildir Bu oumllkələr əsasən neft oumllkələridir Belə

oumllkələrə misal olaraq BƏƏ (32) Bruney (37) Qatar (38)

Bəhreyn (39) Kuumlveyt (47) və digərlərini goumlstərmək olar

Bu oumllkələrdə UumlDM yuumlksək olsa da K-nın qiyməti təəssuumlf

115

ki lazımınca boumlyuumlk deyildir Birinci qrup oumllkələrdən

bəziləri (şəkil 13 a) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3)

Ccedilernoqoriya (49) və digərləri diqqəti xuumlsusi cəlb edir Bu

oumllkələr punktir ilə ccediləkilmiş harmonik inkişaf əyrisi

uumlzərindədirlər Bu xətdən aşağıda bir doumlvlət belə yoxdur

Bu oumllkələr harmonik inkişaf edən oumllkələr olduğundan az

iqtisadi potensialla (UumlDM) yuumlksık firavanlıq əldə edə

bilmişlər

UumlDM-in keyfiyyət faktorunun loqarifmasından

asılılığı şəkil 13 b-də goumlstərilmişdir Burada K faktoru

UumlDM cari qiymətinin ldquoUumlDM qıtlığınardquo nisbəti kimi təyin

olunur Bu qrafikin uumlstuumlnluumlyuuml buumltuumln duumlnya doumlvlətlərinin

iqtisadi vəziyyətini və firavanlıq səviyyələri arasında

ələqəni aşkar əks etdirməsidir UumlDM-in loqarifmasının K

faktorundan asılılığı Şəkil 13c-də goumlstərilmişdir Buradakı

K faktorunun qiyməti Əlavə 1-in 4-cuuml suumltununda goumlstə-

rilmişdir Noumlqtələr muumlxtəlif oumllkələrin reytinqini goumlstərir

Aşkar asılılıq olmasa da tendensiya aydın goumlruumlnuumlr

uumlmumidaxili məhsulun qiyməti artdıqca K faktorunun

qiyməti artır

Zəruri və kafi şərt Adambaşına duumlşən UumlDM ccedilox

olanda həyat səviyyəsi də yuumlksək olur Ancaq bu şərt

zəruridir kafi deyil Kafilik şərtini təmin etmək uumlccediluumln uy-

ğun mədəni səviyyə də (uyğun K) təmin olunmalıdır

116

Şəkil 13 b UumlDM-in K faktorundan asılılığı

Şəkildə rəqəmlərlə bəzi doumlvlətlərin reytinqləri goumls-

tərilmişdir Norveccedil (1) Almaniya (10 ) BƏƏ (32) Qatar (38)

Ruminiya (50) Monqolustan (100 ) Mozambik (165 )

Misal uumlccediluumln Avstraliya (2) Niderland (7) Avstriya

(27) BƏƏ (32) Bəhreyn (39) və Ekvatorial Qvineya (117)

absis oxuna paralel ccediləkilmiş bir duumlz xətt uumlzərində

yerləşmişlər Bu oumllkələrin hər birində adambaşına duumlşən

UumlDM təqribən eynidir və 40000 USD-ə bərabərdir Ancaq

bu oumllkələrdə həyat şəraiti xeyli muumlxtəlifdir Firavanlıq

Avstraliyada ccedilox yuumlksək Ekvatorial Qvineyada isə ccedilox

aşağıdır Ccediluumlnki K Avstraliya uumlccediluumln 149 Ekvatorial

117

Qvineya uumlccediluumln isə 117-dir Demək Ekvatorial Qvineyada

UumlDM həzm olunub K (İPİİ)-yə ccedilevrilə bilmir Avstraliya

səviyyəsinə ccedilatmaq uumlccediluumln bu oumllkə uzun tarixi yol keccedilməli

təhsil elm mədəniyyət ocaqları accedilaraq duumlşuumlncə tərzini

inkişaf etdirib dəyişməlidir Ancaq qeyd etmək lazımdır

ki Ekvatorial Qvineya Avstraliyanın getdiyi tarixi yolu

getməyə məhkumdur Tarix bu mənada təkrar olun-

malıdır Şəkil 13 c-də bir sıra doumlvlətlər diqqət mər-kəzinə

ccediləkilmiş və onların reytinqləri rəqəmlərlə goumls-tərilmişdir

Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49)

Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo

(139) və Burundi (166) Bu noumlqtələri bir xəyali əyri ilə

birləşdirmək olar Bu doumlvlətləri birləşdirən səciyyəvi

cəhət onların UumlDM-i sabit qiymətə malik oumllkələr iccediləri-

sində nisbətən yuumlksək K (firavanlıq) əldə edə bilmələridir

Bu oumllkələrdə inkişaf harmonik xarakter daşıyır Məsələn

Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln UumlDM səviyyəsi təqribən 10 000

USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə UumlDM-ə malik bir neccedilə

doumlvlət (Kolumbiya Peru Tunis Makedoniya Surinama)

vardır Ccedilernoqoriya bu doumlvlətlər arasında ən yuumlksək K-ya

nail olubdur Yəni onun malik olduğu doumlvlət maşınının

faydalı iş əmsalı daha ccediloxdur Eyni fikirləri Toqo uumlccediluumln də

demək olar Bu oumllkə ccedilox kasıbdır və adambaşına duumlşən

UumlDM təqribən 900 USD səviyyəsindədir Bu səviyyədə

olan oumllkələr sırasında

118

Şəkil 13 c UumlDM-in loqarifmasının K faktorundan

asılılığı Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi

goumlstərilmişdir

Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Luumlksemburq (24)

Ccedilernoqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan

(109) Toqo (139) Burundi (166)

Malavi və Serra Leonenin də adını ccediləkmək olar Toqonun

bu dovlətlərdən fərqi bundadır ki onun uumlccediluumln Kndash 075

Malavininkindash 063 Serra Leoneninki isə 046-dır Bu isə o

deməkdir ki Toqonun idarəetmə sistemi Malavi və Serra

Leonenə nisbətən daha qənaətbəxşdir

Bu qrafiklərdən aşağıdakı nəticələri əldə etmək muumlm-

kuumlnduumlr

119

a) adambaşına duumlşən UumlDM oumllkənin firavan inkişafı

uumlccediluumln zəruridir amma kafi deyil kafilik şərti mədəni

səviyyədən ( K fakorunun qiymətindən) asılıdır

b) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olan oumllkələrdən o

oumllkə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malikdir ki orada K

yuumlksəkdir

c) K-sı eyni olan oumllkələrdən o oumllkə muumlkəmməl

idarəetmə sisteminə malikdir ki orada bu səviyyənin əldə

edilməsinə ən az UumlDM sərf edilir

ccedil) keyfiyyət faktoru K (və ya a) artdıqca duumlşuumlncə tərzi

kamilləşərək şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe arasındakı

muumlnasibəti ictimai mənafenin xeyrinə dəyişir əlində olan

başında olandır Başında olan dəyişdikcə əlində olan da

dəyişir

d) UumlDM-in sabit qiymətində K-sı boumlyuumlk olan

doumlvlətlərin inkişafı harmoniyadadır və ya idarə olunması

optimaldır Başqa soumlzlə UumlDM tam olaraq K -ya ccedilevrilir

Avstraliyada idarəetmənin keyfiyyəti yuumlksəkdir və

oumll-kənin malik olduğu potensialın 93-i xoş guumlzərana

ccedilevrilir Ekvatorial Qvineyada bu potensialın ancaq 54-i

faydalı işə ccedilevrilir Buradan ccedilıxaracağımız digər vacib

nəticə ondan ibarətdir ki dayanıqlı insan inkişafına nail

olmaq uumlccediluumln Ekvatorial Qvineya Bəhreyn BƏƏ Avstriya

və Niderland oumlz indekslərini Avstraliyanın indeksinə

bərabərləşdirməyə cəhd etməlidirlər Bunun uumlccediluumln bu

120

doumlvlətlər oumlz idarəetmə və huumlquq sistemlərində islahat

modernləşdirmə və ya duumlzəliş etməlidirlər ki muumlxtəlif

səviyyələrdə qəbul edilmiş qərarlarda az səhvə yol

versinlər Belə olan halda həm lokal həm də qlobal

səviyyədə ccedilox potensiala qənaət edilər və duumlnyada bir

tərəfdən dayanıqlı insan inkişafının iqtisadi əsası yaranar

digər tərəfdən əhali artımı ilə bağlı ajiotaj aradan qalxar

Keccedilən əsrin ortalarında SLinsey demokratik institutların

qərarlaşmasının iqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı-

lığını goumlstərmişdir Bu paraqrafa onun soumlzləri ilə yekun

vuraq rdquoOumllkə iqtisadiyyatı nə qədər uğurludursa onun

demokratik millətə ccedilevrilmə şansı daha boumlyuumlkduumlrrdquo

121

İQTİSADİYYAT və MƏDƏNİYYƏTİN

VƏHDƏTİ

Pul əl ccedilirkidi onun dalınca duumlşmək olmaz ancaq onu

noumlqteyi- nəzərdən qaccedilırmaq da olmaz

Aristotel

1990-cı illərdən başlayaraq Məhbub uumll Həqin rəh-

bərliyi ilə BMT İnsan Potensialının İnkişaf İndeksini (İPİİ)

duumlnya doumlvlətlərinin bir makroiqtisadi meyarı olaraq

istifadə edir Duumlnya doumlvlətlərinin reytinqi bu goumlstəriciyə

goumlrə hesablanır Bu meyarın sadəliyi və şəffaflığının

muumltəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanması onun

uumlstuumlnluumlyuuml hesab edilir İPİİ inteqral bir indeks olub

əsasən oumllkədə təhsilin səhiyyənin və adambaşına duumlşən

UumlDM indekslərinin cəmindən ibarətdir Bu indeksin

hesablanma metodologiyası ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquondə 15 veril-

mişdir Məhbub uumll Həqin elmə daxil etdiyi İPİİ ilə SS

Kuznetsin elmə daxil etdiyi UumlDM arasında aşkar bir

tandem və ya gizli bir korrelyasiya olduğu şəkil 14-dən

goumlruumlnuumlr Bu şəkil ldquoiqtisadiyyat ndash mədəniyyətrdquo muumlna-

sibətini əks etdirir İlk baxışda qrafikdən faydalı bir nəticə

əldə etmək ccedilətindir Ancaq dərindən təhlil dəyərli

nəticələr almağa imkan verir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln

15 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh 43 ndash 45

122

inkişaf etmiş oumllkələr mədəni buumltuumln mədəni oumllkələr inkişaf

etmiş oumllkələrdir Su qaynayana qədər buumltuumln temperatur

(energetik) səviyyələrindən keccedildiyi kimi hər bir doumlvlət də

varlandıqca əsasən təkamuumll yolu ilə mədəni inkişafın

buumltuumln mərhələlərindən keccedilməlidir

Şəkil 14 UumlDM ilə İPİİ arasında korrelyasiya

Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin BMT (2010) reytinqləri

goumlstərilmişdir

Norveccedil (1) Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) ABŞ (4)

Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Behreyn (39) Kuveyt (47)

Ccedilernoqoriya (49) Ruminya (50) Xorvatiya (51) SəudƏrəbistanı

(55) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızstan (109) Ekvatorial

Qvineya (117) Anqola (146)

123

KYaspersə goumlrə bəşər tarixinin 3-cuuml mərhələsi

eramızın 1000-ci ilindən başlayır Əgər muumlasir inkişafın

başlanğıc noumlqtəsini bu tarixdən goumltuumlrsək onda bəşəriy-

yətin feodalizmdən sonrakı mərhələləri vəhşi kapitalizm

insana youmlnəlmiş kapitalizm nəhayət insan azadlıqlarının

və huumlquqlarının qarantı olan muumlasir kapitalizm mərhə-

lələrini keccedilərək Karl Poperin Accedilıq cəmiyyətinə doğru

irəliləyir K Poperin arzu etdiyi ali cəmiyyətdə doumlvlət

quruculuğunun təkmilləşməsində hər bir vətəndaşın

yaxından iştirakı tələb olunur Acıq cəmiyyətin duumlşuumlncə

tərzində ictimai-doumlvlət mənafeyi buumltuumln digər mənafe-

lərdən uumlstuumln tutulur total ziyalılıq kamillik və muumldriklik

adi həyat normasına ccedilevrilir Belə cəmiyyətdə muumldriklik ndash

oumlz moumlvqeyini muumldafiə etmədən və tərəf-muumlqabili alccedilalt-

madan əks moumlvqeyə qulaq asmaq bacarığı sayılacaq

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki İPİİ dolayısı ilə

duumlşuumlncənin kamillik dərəcəsini goumlstərir

İndinin oumlzuumlndə bənzər ali keyfiyyətlər muumlşahidə

edilir Qafqazinfoaz saytının 2842012-ci il tarixində yay-

dığı məlumata goumlrə Rumıniya Prezidenti Trayan Basesku

Konfutsinin ldquoCəmiyyətdə əks fikirlər bir-birini tamamlayırrdquo

kəlamını həyata tətbiq edərək oumllkənin yeni baş naziri

vəzifəsinə sol muumlxalifət lideri Viktor Pontanın namizəd-

liyini irəli suumlrmuumlşduumlr Artıq Şərqi Avropada da duumlşuumlncə

tərzində kamilləşmə baş verir və biz bunun şahidi oluruq

124

Cəmiyyətdə insanlar arasında mədəni səviyyənin

yuumlksələcəyi və duumlşuumlncənin saflaşacağı qaccedilılmazdır Bir

neccedilə on il oumlncə ABŞ-da irqccedililik boumlyuumlk problemlər

yaradırdı İndi bu problem tam həllini tapıb Dəyişən

nədir Dəyişən duumlşuumlncə tərzidir Amerikalı boksccedilu

Məhəmməd Əli dəyişmənin zəruriliyini belə ifadə edir

ldquoƏgər siz 50 yaşında duumlnyaya 30 yaşında olandakı kimi

baxırsızsa deməli sizin 20 il oumlmruumlnuumlz hədər gedibdirrdquo

Bir muumldruumlk kəlamda deyilir ldquoİstənilən həqiqət uumlccedil mər-

hələdən keccedilir Birinci mərhələdə deyirlər Bu ola bilməz İkinci

mərhələdə deyirlər Bu ola bilər Uumlccediluumlncuuml mərhələdə deyirlər Bu

ki ccediloxdan məlumdurrdquo Bu deyimdən aydın olur ki duumlşuumlncə

tərzi dəyişə-dəyişə saflaşır Bu guumln bizim uumlccediluumln qəbul-

edilməz ideya bir muumlddətdən sonra muumlmkuumln ideya daha

sonra məlum ideya kimi qəbul edilir

Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyada vətəndaşlar

doumlvlət quruculuğunun təkmilləşməsində iştirak et-

diklərinə goumlrə bu oumllkələr uumlccediluumln İPİİ qiyməti ccedilox boumlyuumlk-duumlr

Ancaq İPİİ-nin kiccedilik qiymətlərində cəmiyyətdə duumlşuumlncə

tərzi elədir ki vətəndaşlar doumlvlətin inkişafına oumlz

toumlhfələrini verə bilmirlər Belə cəmiyyətlərdə bu işlə ancaq

məmurlar məşğul olurlar Bəzən qərarlar şəxsi mənafeni

nəzərə almaqla qəbul edilir Cəmiyyətlər inkişaf etdikcə

B Şounun ideyanın materiyadan uumlstuumlnluumlyuumlnuuml goumlstərən

bir kəlamından faydalanacaqlar ldquoƏgər sənin bir alman

125

varsa əgər mənim bir almam varsa almalarımızı dəyişsək yenə

hərəmizin bir alması olar Əgər sənin bir ideyan varsa və əgər

mənim bir ideyam varsa ideyalarımızı dəyişsək hərəmizin iki

ideyası olarrdquo

K Popperin ldquobəşəriyyətin tarixi ola bilməzrdquo fikrinə

rəğmən şəkil 14-dən goumlruumlnuumlr ki bəşəriyyətin inkişafı

obyektiv qanunlarla tənzimlənir Bu inkişaf xaotik

olmayıb məqsədyoumlnluumlduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki buumltuumln

inkişaf etmiş oumllkələr ldquotələbatın artma qanununardquo uyğun

olaraq sağ yuxarı kuumlncdə olan bir məntəqəyə toplaşırlar

və guumlman etmək olar ki digər doumlvlətlər də bu noumlqtəyə

doğru tərəqqi edirlər və ya edəcəklər

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki UumlDM

səviyyəsi ilə İPİİ birlikdə ictimai inkişafda harmoniyanı

birqiymətli təmin edir

İstənilən doumlvlətin şəkil 14-də goumlstərilmiş koor-

dinatları zamana goumlrə dəyişir Zaman keccedildikcə hər bir

noumlqtə sağ yuxarı kuumlncə (bəzi halda geriyə) doğru hərəkət

edir Yuxarıda o məntəqə şərti olaraq ldquoAllahabadrdquo adlan-

dırılmışdır Onun koordinatlarını da muumləyyən etmək olar

Onun absisi 096-dan boumlyuumlk 1-dən kiccedilikdır O noumlqtənin

ordinatı isə təqribən 50 000 USD tərtibindədir Yeri

gəlmişkən qeyd edək ki duumlşuumlncənin həyat tərzinə təsiri

Brayan TreysininldquoИзмени мышлениеndash и ты изменишь

126

свою жизньraquo16 kitabında muumlkəmməl verilmişdir Kitabda

belə bir başlıq da var ldquoOumlzuumlnuuml digərlərinə qulluq etməyə həsr

etrdquo Bu başlıq altında yazılımış dəyərli fikirlərdən birində

deyilir ldquoBizim cəmiyyətdə uğur qazanan insanlar nadir

istisnalarla o insanlardır ki onlar digərlərinə uumlrəklə qulluq

edirlərrdquo Bu səhifədə BTreysi ikinci dəyərli fikir olaraq

Avraam Linkolnun bir fikrindən istifadə edir ldquoKasıblara

koumlməyin ən yaxşı yolu onlardan biri olmamağa ccedilalışmaqdırrdquo

Hər kəs təsdiq edər ki elə bu duumlstur bizim cəmiyyətdə də

işləyir Hesab edirəm ki bu kitabın dilimizə tərcuumlməsinə

boumlyuumlk ehtiyac duyulur

Şeyx Nizaminin bir beytində deyilir

Doumlvruumln kişiləri nakişidirlər

Elmə yox nuumlcuma həvəs edirlər

Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki

muumlasir doumlvruumln kişiləri həm vara həm də elmə meyil et-

məlidirlər ki inkişafda harmoniya təmin olunsun Yəni

iqtisadiyyat və mədəniyyət tandemdə yaşamalıdır

16 Brayan Treysi Измени мышление ndash и ты изменишь свою жизнь Минск

2006

127

MƏDƏNİYYƏT QITLIĞI

Mədəniyyətin amacı idarəetməni elmə tabe etdirməkdir

MƏRəsulzadə

XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən

biri də iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmo-

niyanın pozulmasıdır Mədəniyyət və iqtisadiyyat bəşər

oumlvladının həyat vektorunun iki toplananıdır Bu top-

lananlar harmoniyada olanda insan normal və şərəfli

oumlmuumlr yaşayır Son yuumlz illər ərzində muumlşahidə olunan

həyatın iqtisadiyyat toplananının artımı mədəniyyət

toplananının azalması harmoniyanın pozulmasına gəti-

rib ccedilıxarıbdır Həm harmonik inkişafa həm də har-

moniyanın pozulmasına şəkil 14-də ccediloxlu misallar var

Misal uumlccediluumln harmonik inkişafda olan doumlvlətlərə Avs-

traliyanı (2) Yeni Zelandiyanı (3) Ccedilernoqoriyanı (49) və

digələrini goumlstərmək olar Harmoniyada olmayan oumllkə-

lərə Kuumlveyt (47) Ekvatorial Qvineya (117) Anqola (146)

və digərlərini goumlstərmək olar

Anqola (146) ilə Ccedilernoqoriyanı (49) muumlqayisə edək

Bu oumllkələrdə adambaşına duumlşən UumlDM təqribən eynidir və

9000 USD-yə bərabərdir Ancaq bu doumlvlətlərdə mədəni

inkişafın səviyyəsi muumlxtəlidir Belə ki Anqola uumlccediluumln İPİİ

= 040 Ccedilernoqoriya uumlccediluumln isə 077-dir Yəni Anqolada

mədəni inkişaf Ccedilernoqoriya ilə muumlqayisədə ccedilox geridir

128

Anqola ldquomədəniyyət qıtlığırdquo problemini yaşayır Şəkil 14-

də belə misalların sayı ccediloxdur Bu şəkli analiz etsək bəzi

nəticələr əldə edə bilərik

Bəşəriyyətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi

quumldrətin artmasına youmlnəlib Bəzi oumllkələr varlana- varlana

uccediluruma yuvarlanırlar Həyatın digər vacib komponenti

ndashmədəniyyət (mənəviyyat) komponenti diqqətdən kənar-

da qalıb İlk baxışda iqtisadiyyat və humanitar inkişafı

normal goumlruumlnən bir sıra doumlvlətlərdə ldquomədəniyyət qıtlığırdquo

problemi yaşanır Məlumdur ki yaxşı vərdişlər ccedilətinliklə

əldə olunur ancaq onlarla yaşamaq asandır Pis vərdişlər

əksinə asan oumlyrənilir ancaq onlarla yaşamaq ccedilətindir

Tarix boyu ccedilətinliklə əldə olunmuş yaxşı vərdişlərin

yerini asan oumlyrənilən pis vərdişlər tutur Minlərlə pey-

ğəmbər və zəkalı insanlar tərəfindən tarix boyu yığılmış

mədəni dəyərlər hissediləcək dərəcədə əriməkdədir

Mədəniyyətin bir ccedilox sahələri (və bəzi əyləncə noumlvləri)

xeyli kuumltləviləşibdir Toflerin ldquomoruq cemirdquo qanununa

goumlrə ldquoMədəniyyət moruq cemi yaxmacına bənzəyir Nə qədər

enli yaysan qalınlıq bir o qədər nazik olarrdquo Mədəniyyətin

kuumltləviləşməsi onu nazildərək keyfiyyətsizləşdirir

Bəşəriyyətin buguumlnkuuml mədəni səviyyəsində boumlyuumlk

qıtlıq var Birində ccedilox birində az Şəxsi evlər və ya bağlar

ətrafında ccediləkilmiş huumlnduumlr hasarlar buna misaldır Bir guumln

gələcək bu divarları ldquoyaşıl hasarlarrdquo əvəz edəcəkdir Bu

129

guumln planetin ccedilox yerində ldquooumllduumlrmərdquo mədəniyyəti ldquoya-

şatmardquo mədəniyyətindən uumlstuumlnduumlr Bunu muumləyyən et-

mək uumlccediluumln uşaq oyuncaq mağazalarına baxmaq kifayətdir

Oyuncaqların boumlyuumlk əksəriyyəti hələ də muumlharibə

alətlərini təbliğ edir top tuumlfəng tapanccedila tank və s

Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bu quumlsur da aradan goumltuuml-

ruumlləcəkdir Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi

bəşəriyyət uumlccediluumln bir ləkədir Bəşəriyyət gələcəkdə belə

ləkələrin yayılmasına imkan verməyəcəkdir

130

RUumlŞVƏTLƏ MUumlBARİZƏ

Pul hər şeyi edir deyənlər pul uumlccediluumln hər şey edirlər

B Franklin

Ruumlşvət boumlyuumlk bəladır Doumlvlətlər qeyri- houmlkumət təş-

kilatları bu xəstəliklə muumlbarizə aparırlar Doumlvlət idarə-

etmə sistemi yaranandan bəri ruumlşvət həmişə olub ancaq

onun koumlkuumlnuuml heccedil bir kəs kəsə bilməyib Ccediluumlnki bu

xəstəliyin həm obyektiv həm də subyektiv səbəbləri

ccediloxdur İran şahı Kambiz ruumlşvətxor məmurun dərisini diri

-diri soydurarmış ancaq bununla belə ruumlşvətin koumlkuumlnuuml

kəsə bilməmişdir Rus imperatoru I Nikolay 17 oğlu

gələcək imperator II Aleksandra etiraf edir ldquoBuumltuumln

Rusiyada bir sən və bir də mən oğurlamırıqrdquo BMT Baş

katibinin muumlavini YFedotova goumlrə inkişaf etməkdə olan

oumllkələr korrupsiya səbəbindən ildə 40 mlrd dolları itirir

Bu sosial hadisə ilə bağlı fikirlərimi həm ldquoKeccedilid

doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 18 həm də ldquo Duumlşuumlncə tərzi rdquo 19 kitab-

larımda geniş şərh etmişəm Yazılarımda ruumlşvətlə bağlı

belə bir məlum tərifdən də istifadə edilmişdir ldquoRuumlşvət ndash

vəzifəli şəxsin oumlz vəzifə səlahiyyəti daxilində ruumlşvət verənin

17 Душенко К В Мысли афоризмы и шутки знаменитых мужчин

ЭКСМО Москва2013 688 стр 18 Şahlar Əsgərov Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı1998 səh 62 19 Şahlar Əsgərov Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008 səh289 -297

131

xeyrinə goumlrduumlyuuml işin muumlqabilində aldığı pul qiymətli şey muumllk

əşyadırrdquo Bu prosesin nəticəsində qazanan ruumlşvətverən və

alan itirən isə cəmiyyət və doumlvlətdir Bu kitablarda ruumlşvət

və korrupsiyanın fəlsəfəsinə onu doğuran səbəblərə

tarixinə ruumlşvətin zəruri və kafi şərtlərinə geniş yer

ayrılmışdır Ruumlşvət prosesinə diqqətlə nəzər salsaq onun

bəzi qanunauyğunluqlarını muumləyyənləşdirimək muumlm-

kuumlnduumlr

İnzibatı idarəetmədə ruumlşvət idarəolunandan (obyektdən)

idarəedənə (subyektə) tərəf axır

İnzibatccedilılıq artdıqca ruumlşvət artır liberallıq artdıqca

ruumlşvət azalır

Xidmətin keyfiyyət goumlstəricisinin ruumlşvətə hasili sabitdir

Ruumlşvət ccedilox olarsa keyfiyyət az olar və əksinə

Uumlccediluumlncuuml subyektin muumldaxiləsi ruumlşvət muumlhitini muumln-

buumltləşdirir

Ruumlşvət səbəb deyil nəticədir Nəticə ilə yox səbəblə

muumlbarizə aparmaq lazımdır Uumlmumi halda ruumlşvətlə bağlı

duumlnya doumlvlətlərinin xuumlsusi halda bizim doumlvlətin apardığı

muumlbarizə tədbirləri məlumdur Oumllkə başccedilısı cənab İlham

Əliyev rayonlara səfəri zamanı ldquoruumlşvətxorluğa qarşı daha

ciddi muumlbarizə aparılmalıdırrdquo fikirlərini dəfələrlə soumly-

ləmişdir Bu paraqrafda məqsədim ruumlşvət haqda geniş

məlumat vermək deyil Məqsədim bu sosial bəlaya yeni

bir bucaq altında baxmaqdır

132

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi K faktoru uumlmumi

mənafenin şəxsi mənafeyə olan nisbətini xarakterizə edir

Korrupsiya da şəxsi mənafe naminə uumlmumi mənafenin

(doumlvləti mənafenin) qurban verilməsidir Demək K fak-

toru ilə korrupsiyanın uumlzərinə işıq salmaq olar

BMT-nin 2010-cu il məlumatına goumlrə Azərbaycan

uumlccediluumln İPİİ 0713-ə bərabərdir Bu o deməkdir ki hər 100

nəfərdən 71-i fəaliyyətində uumlmumi mənafeni 29 -u isə

şəxsi mənafeni uumlstuumln tutur Əgər idarəetməyə (məmur-

luğa) ldquo71rdquo-lərin iccedilindən cəlb edilərsə onda doumlvlət məna-

feyi qorunar və ruumlşvət kuumlncə sıxılar Praktik həyatda

bunu tətbiq etmək uumlccediluumln demokratik uumlsullardan istifadə

etmək kifayətdir və bundan da istifadə edilir Yox əgər

idarəetməyə ldquo29-larrdquo iccedilərisindən (şəxsi mənafe guumldənlər

iccedilərisindən) cəlb edilərsə onda ruumlşvətin qarşısını almaq

muumlmkuumln olmaz Sovet doumlnəmində idarəetməyə ancaq

ldquo71rdquo-lər iccedilərisindən namizəd seccedilərdilər və həm profes-

sional həm də personal keyfiyyətlərə xuumlsusi diqqət ye-

tirərdilər Uumlstəlik ruumlşvətə qarşı inzibatı yolla da (prokuror

və qanun vasitəsilə) muumlbarizə aparılırdı Hesab edirəm ki

buguumlnkuuml Ccedilində də belədir Ccedilinin İPİİ qiyməti təqribən

066-dır Bu o deməkdir ki bu oumllkədə hər 100 nəfərin 66-sı

doumlvləti 34-uuml isə şəxsi mənafeni qoruyur Əgər bu guumln Ccedilin

yuumlksələn xətlə inkişaf edirsə demək əvvəla məmur

kuumltləsi ldquo66rdquo-ların iccedilərisindən seccedililir İkincisi də ruumlşvətxor

133

amansız cəzalandırılır Duumlnya doumlvlətlərində korrupsiyanı

qavrama indeksinin İPİİ-dən asılılığı şəkil 15 - də

goumlstərilmişdir Ordinat oxunda 10 ballı şkala əsasında

korrupsiyanı qavrama indeksi absis oxunda isə İPİİ

goumlstərilmişdir Ruumlşvətə bulanmayan (yəni ruumlşvəti qav-

rayan) oumllkələr uumlccediluumln bu indeks 10 (on) ruumlşvətə bulanan

oumllkələrdə 1 (vahid) balla qiymətləndirilir

Şəkil 15 Ruumlşvət indeksinin a-dan asılılığı

Muumlxtəlif doumlvlətlər uumlşuumln həm korrupsiya indeksi həm

də İPİİ qiyməti Əlavə 1- də 3-cuuml və 9-cu suumltunda

goumlstərilmişdir Ruumlşvət indekslərinin qiymətləri Trans-

parency International beynəlxalq qeyri- houmlkumət təşki-

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 02 04 06 08 1

Ruuml

şvət

ind

eksi

İPİİ

YZel

Botsvana

Ruanda

Liviya

ZimbabveYunanıstan

ABŞ

Sinqapur

Əfqanıstan

Barbados

DemKonqoSudan

134

latının 2011-ci il uumlccediluumln təqdim etdiyi hesabatından goumltuuml-

ruumllmuumlşduumlr Qrafikin sağ yuxarı kuumlncuumlnə İPİİ yuumlksək ruumlş-

vət səviyyəsi az aşagı sol kuumlncuumlnə isə İPİİ az ruumlşvət

səviyyəsi yuumlksək olan oumllkələr toplaşmışlar

Bu qrafik duumlnya doumlvlətlərinin inkişafına ruumlşvətin

təsirini aydın goumlstərir Kifayətdir ki Yeni Zelandiya ilə

ABŞ-ı Sinqapur ilə Yunanıstanı Sudan ilə Ruandanı

muumlqayisə edək Yeni Zelandiya ilə ABŞ-ın İPİİ təqribən

eynidir və 0905 tərtibindədir ancaq ldquokorrupsiya indeks-

lərirdquo ccedilox fərqlidir Yeni Zelandiya (95) duumlnyada ruumlşvətin

az olduğu oumllkələrdəndir Bu soumlzləri duumlnynın super doumlvləti

ABŞ uumlccediluumln (71) demək ccedilətindir Beynəlxalq ticarət hərbi

proqramlar və bunun kimi goumlruumlnən və goumlruumlnməyən digər

proqramlar goumlruumlnuumlr ruumlşvətsiz oumltuumlşmuumlr Sinqapur (92)

ilə Yunanıstanı (34 ) muumlqayisə etsək goumlrərik ki bu

oumllkələrdə İPİİ təqribən eynidir Ancaq ruumlşvət indeksləri

ccedilox fərqlidir Təqribən 50 il oumlncə ruumlşvət və boumlhranlar

işərisində boğulan Sinqapur demək olar ki ruumlşvətə

bulaşmayan bir oumllkəyə ccedilevrilmişdir Amma 2500 il oumlncə

duumlnyaya muumldriklik dərsi vermiş Yunanıstan isə ruumlşvətin

iccedilərisindədir 50 il oumlncə sağ təmayuumllluuml oumllkə quran Sin-

qapur tək liberal-demokratik prinsiplər hesabına qabağa

ccedilıxmayıb doumlvlət maraqlarını ciddi qorumaqla boumlyuumlk

nailiyyətlər qazanıbdır Bu oumllkədə ruumlşvət oumlluumlm houmlkmuuml ilə

cəzalandırılır

135

Sudan (16) və Ruandanın (5) muumlqayisəsi də maraq

doğurur Bu oumllkələrin İPİİ -ləri təqrıbən eynidir və 039-a

bərabərdir Amma Sudanda ruumlşvət indeksi 16 olduğu

halda Ruandada bu indeks 5-dir Bu əhəmiyyətli fərq

Ruandanın sosial-iqtisadi goumlstəricilərinə və idarə-et-

məsinə diqqəti cəlb edir Afrikanın bu kasıb oumllkəsində

adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 1100 USD-dur və

Sudandan iki dəfə azdır Amma ruumlşvəti qavrama indeksi

Sudandan təqribən 3 dəfə ccediloxdur Bu fərqi izah etmək

uumlccediluumln yuxarıdakılara istinadən demək olar ki bu oumllkələrin

əhalisinin hər 100 nəfərindən 39-u ictimai 61-i isə xuumlsusi

mənafeni muumldafiə edir Ancaq Ruandada iqtidar

məmurluğa 61-lərin yox 39-ların iccedilərisindən seccedilir Amma

Sudanda əksinə məmurlar 61-lərin iccedilərisindən seccedililir

Qrafikdən alacağımız faydalı nəticə bundan ibarətdir

Sinqapur və Ruanda təcruumlbəsi goumlstərir ki korrupsiya

muumlalicə olunan xəstəlikdir Onu elmi yolla aradan

qaldırmaq muumlmkuumlnduumlr Sadəcə bir neccedilə ardıcıl duumlzguumln

addım atmaq lazımdır

Muumlsəlman doumlvlətlərinin iqtisadi-sosial goumlstəriciləri və

bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi maraq doğurur Ccediluumlnki bu

oumllkələrdə islam qanunları da geniş istifadə olunur və

islam Peyğəmbəri ruumlşvətlə muumlbarizəni boumlyuumlk cihad hesab

etmişdir İslam oumllkələrində ruumlşvətin indeksi ilə K faktoru

arasında ələqə şəkil 16-da goumlstərilmişdir Şəkildən

136

goumlruumlnduumlyuuml kimi Qatar və BƏƏ ruumlşvətin az yayıldığı

muumlsəlman oumllkələridir Uumlstəlik bu oumllkələrdə keyfiyyət

faktorunun qiyməti də Avropa doumlvlətləri (Slovakiya və

Macarıstan) səviyyəsindədir İranla (27) muumlqaisədə ruumlş-

vətin səviyyəsi Tuumlrkiyədə (42) daha azdır Ən pis

vəziyyət isə Əfqanıstandadır (15) Şəkildə absis oxunun

sabit bir qiymətində ( K=22) vertikal xətt ccediləkilmişdir Bu

xətt Sudan (16) Misir (29) Tunis (38) Tuumlrkiyə (42) və

İordaniyaya (45) aid noumlqtələrdən keccedilir Qrafikdən

goumlruumlnuumlr ki İordaniya və Tuumlrkiyədə idarəetmə Tunis Mi-

sir və Sudanla muumlqayisədə daha muumlkəmməldir ccediluumlnki

ruumlşvət daha azdır

Muumlsəlman oumllkələrində UumlDM qaynağı əsasən neft və

ticarətdir Sənaye istehsalı xuumlsusilə yuumlksək texnoloji

məhsul istehsalı bu oumllkələrdə zəifdir Yuumlksək tex-

nologiyaya əsaslanan elmi tibbi cihazlar və hərbi

avadanlıqlar istehsalı Qərb oumllkələrinin monopoliyasında

olduğundan bu oumllkələrdə elmi inkişaf etdirən elmi

tutumlu məhsul istehsalının səviyyəsi ccedilox aşağıdır Qərb-

də elm həm doumlvlət həm də sənayeccedili firmalar tərəfindən

maliyyələşir Muumlsəlman duumlnyasının tacirləri biznes-

menləri elmin maliyyələşməsinə biganədirlər Onların

məqsədi pul qazanmaqdır və bu pulu ticarət vasitəsilə

qazanırlar

137

Şəkil 16 İslam oumllkələri uumlccediluumln ruumlşvətə bulaşmamaq

indeksinin faktor K-dan asılılığı Kvadratlar uumlzərindəki

rəqəmlərlə doumlvlətlərin korrupsiya qavrama indeksləri goumlstəril-

mişdir Qatar (72) BƏƏ (68) Bruney (52) Bəhreyn (51) Kuumlveyt

(46) İordaniya (45) Səudiyyə Ərəbistanı (44)Tuumlrkiyə (42)Tunis

(38) Əlcəzair (29) Misir (29) Qazaxıstan (27) İran (27)

Banqladeş (27) Suriya (26) Azərbaycan (24) Tacikistan (23)

Qırğızıstan (21) Tuumlrkmənistan (16) Oumlzbəkistan (16) Sudan (16)

Əfqanıstan (15)

Azad Mirzəcanzadəyə 20 goumlrə PV Siminov hesab

edir ki təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo muumlhitində insan əgər

təkrar satışla gəlir əldə edə bilərsə oumlzuumlnuuml istehsala həsr

etməz ccediluumlnki ldquoenerjiyə qənaətə ehtiyacrdquo gen səviyyəsində

qorunur Son bir neccedilə ildə islam oumllkələrini buumlruumlmuumlş rəngli

20 АХ Мирзаджанзаде О пути ХХI Век Баку2001 стр75

68

52

72

514644

272427

38

4542

29

16

29

16

3

212623

27

1615

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0 1 2 3 4 5K

138

inqilablar goumlstərir ki muumlsəlman oumllkələrində insanlar

təhrif olunmuş ldquoazadlıqrdquo şəraitində yaşayırdılar Belə

şəraitdə istehsalla yox ticarətlə məşğul olmaq daha

sərfəlidir Ticarətin isə elmin inkişafına koumlməyi dəyməz

Biznesin yaratdığı psixologiya ilə sənaye istehsalının

yaratdığı psixologiya tam fərqlidir Bu səbəbdən də deyir-

lər rdquoTacir varlı yaşayar kasıb oumllər sənayeccedili kasıb yaşayar

amma varlı oumllərrdquo Ticarətin yaratdığı psixologiya ilə bağlı

universitet muumləllimindən eşitdiyim bir soumlhbətdə deyilir

ldquoKeccedilən əsrin əvvəllərində Bakı bəylərindən biri hər guumln işə

gedərkən su satan kasıb uşağa koumlmək məqsədilə bir stəkan suyun

pulunu verər amma su almazdı Yayın isti ccedilağında yenə də bəy

uşağa əvvəlki qaydada pul verir amma yenə də su almır Uşaq

bəyin dalınca ldquoƏmican bu guumlndən suyun qiyməti iki dəfə

artıbdı ndashdeyərək qışqırırrdquo

Ticari muumlhit utancaq yetim uşagı artıq dəyişmişdi

Var-doumlvlətə sahib olmaq insanları muumlşayiət edən dai-

mi istəkdir Hesab edirəm ki bu istəyin dərin qatında oumlzuuml-

nuuml qoruma instinkti durur Ancaq bu istəyin məqbul və

qeyri- məqbul yolları var İstismar zorakılıq varlanmaya

aparır amma məqbul yol deyil Elmi yolla da yeni

texnologiya ilə də varlanmaq muumlmkuumlnduumlr və bu yol

məqbul yol sayılır Məqbul olmayan yolların ən əsası isə

doumlvlət mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsidir

yəni varlanmaq uumlccediluumln ruumlşvətdən istifadə edilməsidir Bu

139

quumlsur tarix boyu bir oumllkədə ccedilox digərində az cəza obyek-

tidir Boumlyuumlk oumlndər Heydər Əliyev bu problemlə bağlı

demişdir ldquo İnsan cəmiyyəti doumlvlət yaranandan korrupsiya

olubdur Ancaq onunla muumlbarizə də olubdur ldquo

Bu problemlə daim muumlbarizə aparmaq lazimdir

Ccediluumlnki insanlar duumlnya malından doymurlar Ancaq hesab

edirəm ki bu işin zamana ehtiyacı var Bu duumlşuumlncə

məsələsidir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə bu problem oumlz həllini

tapacaqdır Qədim yunan filosofu Demokrit atasından

qalan var-doumlvləti ehtiyacı olanlara paylayır Alfred Nobel

və Templton oumlz milyonlarını muumlkafat şəklində duumlşuumlnən

insanlara qaytarır İnanıram ki Norveccedildə Yeni

Zelandiyada Avstraliyda insanların duumlşuumlncəsində ruumlş-

vətə meyillik yoxdur və burada heccedil milyarderlər də

yoxdur Ccediluumlnki artıq belə duumlşuumlncə yoxdur Duumlşuumlncə kamil-

ləşdikcə vara ehtiyac qalmayacaqdır

Bu paraqrafa Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin

71013-cuuml il tarixli ccedilıxışından bir cuumlmlə ilə yekun vuraq

ldquoKorrupsiya sosial-ədalət prinsiplərini pozur cəmiyyətin

uğurlu inkişafını əngəlləyirrdquo

140

SOSİAL DİNAMİKANIN YENİ TİPİ

Oumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsin

HzƏli

Pozitivist fəlsəfəyə goumlrə cəmiyyətin inkişafı qanuna-

uyğun xarakter daşıyır və muumltərəqqi istiqamətdə kəsil-

məz inkişaf edir Bu fəlsəfi cərəyanın banilərindən olan O

Konta goumlrə cəmiyyətin inkişafında harmoniya əsasdır

Harmoniya hər bir insanın sosial qrupun və xalqların

moumlvcudluğuna imkan yaradır Marksizm fəlsəfəsinə goumlrə

insanın oumlzuumlnuumln inkişaf səviy-yəsi ilə birlikdə goumltuumlruumllən

məhsuldar quumlvvələrin inkişaf dərəcəsi ictimai inkişafın

əsas meyarıdır Bu muumlddəadan belə bir nəticəyə gəlmək

olar ki inkişaf vektorial kəmiyyətdir və iki toplananı var

Bu toplananların hər biri inkişafın bir qanadıdır Absis

oxuna paralel toplanan (şəkil 14) inkişafın humanitar

(mədəniyyət) vertikal toplananı isə inkişafın maddi

(iqtisadi) toplananıdır

Davranış duumlşuumlncəni əks etdirdiyindən tarixi prosesin

gedişatı İPİİ-dən asılıdır və İPİİ (a) artdıqca duumlşuumlncə

saflaşır kamilləşir və tarixin gedişatı obyektiv məcraya

youmlnəlir Bir daha Avstraliya ilə Ekvatorial Qvineyanın

muumlqayisəsinə qayıdaq Avstraliya uumlccediluumln humanitar top-

lanan ilə maddi toplanan harmoniyadadır Maddi

141

toplanan əsasən mədəniyyət ocaqları vasitəsilə həzm

olaraq humanitar toplananı artırır Sonra humanitar

toplanan yeni ideyalar vasitəsilə maddi toplananı artırır

Ekvatorial Qvineyada belə harmoniya yoxdur Onun

iqtisadi toplananı yuumlksək humanitar toplananı isə zəifdir

Avstraliyada kimsə oumlz həyətinin zibilini qonşunun

həyətinə atmaz amma Ekvatorial Qvineyada bu ola bilər

Ccediluumlnki duumlşuumlncə tərzi hələ kamil deyildir Şəkil 17-də

goumlstərilən vəziyyət 3-cuuml duumlnya oumllkələrinə aiddir

Şəkil 17 Qeyrı -kamil duumlşuumlncəyə misal

142

İkinci duumlnya doumlvlətlərində qarışıq duumlşuumlncə moumlvcud

olduğundan ən azı qonşulardan bir neccediləsi oumlz həyətinin

zibilini qonşunun həyətinə toumlkməz

Əminliklə demək olar ki Norveccedil Yeni Zelandiya

Avstraliya tarixin son məntəqəsi olan ldquoAllahabadrdquoa ya-

xınlaşırlar Bu noumlqtəyə yaxınlaşdıqca ziddiyyətlər muumlla-

yimləşir cəmiyyətdə yekdillik və barışıq hissləri uumlstuumlnluumlk

təşkil edir Amma elə oumllkələr də var ki bu noumlqtəyə ccedilatmaq

uumlccediluumln hələ uzun illər yol getməlidirlər Ccediluumlnki son hədəfə

ccedilatmaq problemi başlıca olaraq duumlşuumlncə tərzindən

asılıdır Bu noumlqtəyə tərəf inkişafın sosial dinamikanın

məlum (tsiklik xətti spiralvarı) tipləri ilə yox yeni pillə-

kənvarındash ldquobir addım sağa bir addım yuxarırdquo tipi ilə izahı daha

ağlabatandır Ordinat oxu istiqamətində addım-addım

varlanmaq absis oxu istiqamətində adım-addım kamil-

ləşməyə səbəb olur Varlanıb kamilləşmək daha optimal

yoldur nəinki kamilləşib varlanmaq Həm varlanmaq həm

də kamilləşmək zamandan asılıdır Qəfildən varlanmaq

muumlmkuumlnduumlr amma qəfildən kamilləşmək muumlmkuumln

deyil İnsanın kamilləşməsinə on illərlə millətin kamil-

ləşməsinə yuumlz illərlə vaxt lazımdır

Duumlşuumlncə tərzinin dəyişmə suumlrəti orta hesabla ccedilox

kiccedilik olduğundan toplumun ali duumlşuumlncəyə ccedilatması xeyli

zaman tələb edir Bu zamanı qısaltmaq muumlmkuumlnduumlr

Bunun uumlccediluumln həm milli həm də doumlvləti iradə lazımdır

143

Fərdlər uumlccediluumln duumlşuumlncə qısa zaman muumlddətində də dəyişə

bilər Bu səbəbdən də ldquohər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək

uumlccediluumln bir şansdırrdquo fikrinə tez-tez rast gəlmək olur M

Tetccedilerin 21 fikrinə goumlrə Amerika cəmiyyəti duumlşuumlncəsini

suumlrətlə dəyişir

Cənab HzƏlinin epiqrafa ccedilıxarılmış fikri nəzəri bir

muumlddəa olmayıb birbaşa həyatdan goumltuumlruumllmuumlşduumlr Ccediluumln-

ki o zaman cənab Hz Əlinin əhatəsində olan hər kəs

oumlzuumlnuuml dəyişərək muumlsəlman olmuşdur və yeni bir duumln-

yanın ndashİslam duumlnyasının vətəndaşına ccedilevrilmişdir

21Маргарет Тетчер Искусство управления государством Москва 2005

504 стр

144

DAYANIQLI İNSAN İNKİŞAFI

Biz bu duumlnyaya ona goumlrə gəlmişik ki oumlz toumlhfəmizi verək

Stiv Cobs

Muumlasir doumlvlətlərin inkişafının mərkəzində insanın

inkişafı dayanır Bu guumln bu tezis Qərb duumlnyasında hamı

tərəfindən dərk edilmiş həqiqətdir Şərqdə də zaman-

zaman muumltəfəkkir insanlar tərəfindən insan layiqincə

dəyərləndirilmiş və yaranmışların əşrəfi sayilmışdır Hələ

700 il oumlncə boumlyuumlk Şeyx Ədəbalı Osmanlı imperatoru Os-

man Qaziyə xitabən demişdi ldquoİnsanları yaşat ki doumlvlət

yaşasınrdquo Zəmanəmizin boumlyuumlk dahisi pakistanlı alim

Məhbub uumll Həq ldquoXalqların əsas varı ndash insanlarıdır Bu sadə

həqiqəti bəzən unudurlarrdquondash fikrini soumlyləmişdir ldquoQərbin in-

kişafının paradiqmasırdquo22 məqaləmdə torpaqla muumlqayi-

sədə insanda daha ccedilox yaşatmaq potensialı olduğu soumly-

lənilmişdir Başqa soumlzlə varlanmaq niyyəti ilə qonşu

xalqların torpaqlarını tutmaqdansa oumlz vətəndaşlarını

inkişaf etdirmək daha məqbuldur Mənim duumlşuumlncəmə

goumlrə şimal qonşumuz Kalaşnikov avtomatını satmaqla

daha ccedilox qazanc əldə edər nəinki Şimali Qafqazda

muumlharibə aparmaqla

22 Əsgərov ŞQ Qərbin inkişafının paradiqması ldquoGeostrategiyardquo 2011

6 səh 10-11

145

Bu guumln duumlnyada elm-təhsilin səviyyəsi ccedilox yuumlk-

səkdir Alimlərin sayı indiyədək yaşamış alimlərin cəm

sayından ccediloxdur Bununla bərabər mənfi təzahuumlrluuml

hadisələr meyillər də ccediloxdur Yuxarıda qeyd edildiyi

kimi kriminal biznesin illik gəliri 2009-cu ildə 21 trln

dollar təşkil etmişdir Qaynar noumlqtələr bir yerdə soumln-

məmiş başqa noumlqtədə alovlanır Bir noumlqtədə firavanlıq

digər yerdə aclıqdır Bir noumlqtədə insanlar soyuqdan

donur digər yerdə enerji lazım olandan ccedilox istifadə edilir

İnkişafda bu anormallığı məktəb şagirdi NKəmalə belə

təsvir edir

Bu duumlnyanın bir tərəfi guumlluumlstan

Bir tərəfi Cəhənnəmtək od saccedilır

Kiminisə qamccedilılayır bu zaman

Kimi uumlccediluumln səadətə yol accedilır

Planetin 15 əhalisi (Qərbin və Avropanın) planetin

resursunun 75-ni mənimsəyir Bəşəriyyətin əhalisinin

20-i kasıblıqdan aşağı həddə yaşayır Hər il 15 mln In-

san acından oumlluumlr 100 mln insan aclıq şəraitində yaşayır

Ekoloji boumlhran ndash planetimiz total məhv edilir Torpaq

məhsuldarlığını itirib Sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)

zəhərlənib Hava ccedilirklənib Planetin temperaturu 1 dərə-

cəyə qədər artıb Bu boumlyuumlk bəlalar gətirəcək Arktikada

buzlaqlar suumlrətlə əriyir

146

İnsan alveri kriminal biznes və təbii sərvətlərin

talanccedilılığının vurduğu ziyanlar isə qat-qat ccediloxdur Buumltuumln

bu faktorlar insanın dayanıqlı inkişafına əngəllər toumlrədir

Planetin gələcək taleyi ilə bağlı qarşıya cavabını

goumlzləyən həlli vacib suallar ccedilıxır Bu guumln yaşadığımız

planeti hansı səviyyədə gələcək nəsillərə oumltuumlrə biləcəyik

Bəşəriyyəti inkişaf etdirən və ya onun inkişafını

ləngidən səbəbləri duumlzguumln qiymətləndirmək və planetə

nəzarət etmək uumlccediluumln yeni duumlnyagoumlruumlşə ehtiyac duyulur

Bu prosesləri nəzarət altına almaqdan oumltruuml sistemli elmi

baxış lazımdır Cədvəl 4-də bir neccedilə doumlvlətin BMT tərə-

findən hesablanmış reytinqi (birinci suumltun) UumlDM (uumlccediluumlncuuml

suumltun) İPİİ (doumlrduumlncuuml suumltun) və K faktoru (beşinci suumltun)

goumlstərilmişdir K faktorunu hesablamaq uumlccediluumln (31) formu-

lasından istifadə edilmişdir

Bu oumllkələr muumlxtəlif qitələrdə yerləşsələr də cədvəl-

dən goumlruumlnduumlyuuml kimi adambaşına duumlşən UumlDM təqribən

eynidir və (40 000 plusmn 2000) USD-a bərabərdir

Baxmayaraq ki UumlDM bu oumllkələr uumlccediluumln eynidir 4 və 5-

ci suumltundan goumlruumlnduumlyuuml kimi insanların həyat şəraiti və

ləyaqətli yaşama tərzi ccedilox muumlxtəlifdir Avstraliya İPİİ-yə

goumlrə duumlnyada ikinci Ekvatorial Qvineya isə 117-cidir

Əgər Avstraliyanın doumlvlət maşınının faydalı iş əmsalını

(fiə) 100 qəbul etsək onda yerdə qalan oumllkələr uumlccediluumln

147

bu goumlstəricinin qiymətləri cədvəl 4-uumln 6-cı suumltununda

verilmişdir

Avropanın yuumlksək inkişaf etmiş doumlvlətlərindən biri

Niderlanddır Avstraliya ilə muumlqayisədə bu oumllkənin

doumlvlət maşınının fiə 55-dir Bu o deməkdir ki bu

oumllkənin UumlDM-nin 55 -i insan potensialının inkişafına

45-i isə digər məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir

Əgər bu 45 də insan inkişafına xərclənsəydi onda onun

İPİİ və K-sı Avstraliyanın goumlstəricilərinə bərabər olardı

UumlDM = constant Cədvəl 4

1 2 3 4 5 6

Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K fiələ

2 Avstraliya 41800 0937 15 100

7 Niderland 40500 0890 81 55

25 Avstriya 40300 0851 57 38

32 BƏƏ 40200 0815 44 30

39 Bəhreyn 40400 0801 403 27

117 EkQvineya 37900 0538 116 8

Niderlandın illik UumlDM həcmi təqribən 640 109 USD-

dir Bu sərvətin 288109 USD insan inkişafına yox digər

məqsədlər uumlccediluumln qeyri-şəffaf xərclənir Ekvatoril Qvi-

neyada UumlDM-in qeyri- şəffaf xərclənən hissəsi 92 -dir

Demək bu oumllkənin idarəetmə sistemi guumlnuumln tələblərinə

cavab vermir Yəni insanın inkişafına onun təhsilinə

mədəniyyətinə səhiyyəsinə UumlDM cəmi 8 xərclənir

148

Cədvəldə goumlstərilən digər oumllkələr uumlccediluumln də bu hesabatı

aparmaq olar Buumltuumln duumlnya doumlvlətləri uumlccediluumln bu rəqəmlər

hesablanarsa və inkişafa tərəqqiyə sərf olunarsa onda

nəinki ayrı-ayrı doumlvlətlərdə hətta buumltuumln planetdə da-

yanıqlı inkişafı təmin etmək olar

Cədvəl 5-də K faktorunun sabit qiymətində (320

plusmn017) bir sıra doumlvlətlərin qlobal sosial-iqtisadi makro-

iqtisadi parametrləri goumlstərilmişdir Cədvəldən goumlruumln-

duumlyuuml kimi K faktorunun sabit qiymətinə nail olmaq uumlccediluumln

muumlxtəlif doumlvlətlərdə adambaşına duumlşən UumlDM-in qiyməti

9900 USD-dən 51 700 USD intervalında dəyişir Bu

doumlvlətləri muumlqayisə edəndə Ccedilernoqoriyanın idarəetmə

sisteminin muumlkəmməl olduğu nəzərə ccedilarpır Belə ki bu

doumlvlət K =33 olması uumlccediluumln ən az UumlDM sərf etmiş gələcək

nəsillər uumlccediluumln də pay saxlamışdır Əgər bu doumlvlətin

idarəetmə maşınının fiə-sini 100 qəbul etsək onda

Kuumlveytin doumlvlət maşınının fiə-si 19 -ə bərabər olar

Yəni eyni sosial nəticə əldə etmək uumlccediluumln Kuumlveyt Ccediler-

noqoriyadan beş dəfə daha ccedilox UumlDM xərcləyir Bu isə

dayanıqlı insan inkişafı konsepsiyasına tam ziddir Minik

maşınlarının əsas goumlstəricilərindən biri 100 km məsafəyə

işlətdiyi benzinin miqdarıdır Burada da anoloji olaraq

İPİİ (və ya K faktorunun) sabit qiymətinə nə qədər UumlDM

xərcləndiyini goumlstərmək olar Cədvəl 5-dən goumlruumlnuumlr ki

Ccedilernoqoriya və Kuumlveytin İPİİ təqribən eynidir və uygun

149

olaraq 0769 və 0771-dir Bu səviyyəyə nail olmaq uumlccediluumln

Cernoqoriya adambaşına 9900 USD Kuumlveyt isə 51700

USD pul xərcləyir Yəni Ccedilernoqoriyanın idarəetmə sistemi

Kuumlveytdən beş dəfədən ccedilox muumlkəmməldir

K= constant Cədvəl 5

1 2 3 4 5

Reytinq Oumllkə UumlDMUSD İPİİ K

47 Kuumlveyt 51700 0771 337

49 Ccedilernoqoriya 9900 0769 333

50 Rumıniya 11500 0767 330

51 Xorvatiya 17500 0767 330

52 Uruqvay 13600 0765 326

53 Liviya 13800 0765 308

54 Panama 12700 0765 308

55 Səudiyyə

Ərəbistanı

24200 0752 303

Deyilənlərdən aydın olur ki duumlnyada dayanıqlı insan

inkişafına nail olmaq uumlccediluumln əsas şərtlərdən biri də idarə-

etmə sisteminin dayanıqlı insan inkişafı tələbləri səviy-

yəsinə qaldırılmasıdır Spenserə goumlrə sosial təkamuumll

cəmiyyətin muumltərəqqi inkişafı deməkdir Bu inkişaf

cəmiyyətin quruluşunun modernləşməsi və sosial ins-

titutların təkmilləşməsi yolu ilə baş verir Belə olan halda

UumlDM itkisiz və səffaf olaraq insan potensialının inkişafına

sərf olunar və təbii resurslara qənaət edilər Belə olan

halda dayanıqlı insan inkişafına nail olmaq muumlmkuumlnduumlr

150

və planetin buguumlnkuuml sərvətlərindən gələcək nəsillər uumlccediluumln

də pay saxlamaq olar Yuxarıda deyilənlərdən bir daha bu

nəticəyə gəlirik rdquoUumlDM inkişaf uumlccediluumln zəruridir amma kafi

deyilrdquo

Buumltuumln zamanların ən dahi gitaraccedilısı Jems Hendrixə

goumlrə ldquonə vaxt məhəbbətin hakimiyyəti hakimiyyətə məhəb-

bətdən ccedilox olacaq o zaman yerdə əmin-amanlıq olacaqdır ldquo

Bu fəlsəfi fikrin işığında tarixə baxsaq goumlrərik ki I

duumlnya doumlvlətlərində məhəbbətin hakimiyyəti III duumlnya

doumlvlətlərində hakimiyyətə məhəbbət houmlkm suumlruumlr II

duumlnya doumlvlətlərində isə hər iki duumlşuumlncə houmlkm suumlruumlr

151

DUumlŞUumlNCƏ TƏRZİ

Başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalışmaqla biz oumlz

xoşbəxtliyimizi tapırıq

Platon

Duumlşuumlncə tərzi ilə bağlı fikirlərimin bir hissəsi eyni

adlı kitabda 23 əks olunubdur Əvvəlcə qeyd edim ki

ldquoduumlşuumlncə tərzirdquo anlayışı ldquomentalitetrdquo anlayışının tərkib

hissəsinə daxildir Belə ki mentalitet soumlzuuml bir millətin

duumlşuumlncə tərzini əqli inkişafnı və milli psixologiyasını əhatə

edir Bu termin ətrafında muumlzakirə accedilmadan təkcə onu

qeyd etmək isdərdim ki ldquomilli mentalitetrdquo soumlzuumlnuuml işlət-

mək quumlsurludur ona goumlrə ki millilik mentalitet soumlzuumlnuumln

tərkibində vardır

Oumllkələrin UumlDM ilə K faktoru və UumlDM ilə İPİİ ara-

sında muumlnasibətləri şəkil 13 və 14-də təqdim olun-

muşdur Bu qrafiklərə diqqətlə baxanda əvvəla qənaətim

belədir ldquoFəaliyyətimiz duumlşuumlncəmizin nəticəsidirrdquo və ya

ldquoəlimizdə olan ağlımızda olandırrdquo

Duumlşuumlncə tərzinin həyatımızda oynadığı vacib rolu ay-

dın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln əvvəlcə Cənnət və Cəhənnəm

haqqında eşitdiyim bir pritccedilanı soumlyləmək istəyirəm

23 Əsgərov ŞQ Duumlşuumlncə tərzi Bakı 2008336 səh

152

ldquoBir guumln nurani və xeyirxah bir insan Allahla goumlruumlşmək

uumlccediluumln dualar edir və nəticədə duası qəbul olunur Allahla soumlhbət

zamanı nurani kişi Allahdan soruşur ndash ldquoYaradanım mən Cən-

nət ilə Cəhənnəmin fərqini bilmək istərdimrdquo

Allah bu xeyirxah adamı yan-yana olan iki qapının ağzına

gətirir və qapının birini accedilıb onu iccediləri buraxır İccediləridə boumlyuumlk

dairəvi stolun ortasında dadlı yeməklə dolu ccedilox boumlyuumlk bir qab

var idi Xeyirxah adam yeməyin ccedilox dadlı olduğunu ətrindən

hiss edir Ancaq stolun ətrafında oturan insanlar bədbəxt və

acından oumllənlərə bənzəyirdilər Onların hamısında ələ bərk

bərkidilmiş və dəstəyi uzun qaşıqlar var idi Onlar iccedilərisi dolu

qazandan qaşıqla yemək goumltuumlrə bilirdilər ancaq qaşığın dəstəyi

uzun olduğundan yeməyi ağızlarına apara bilmirdilər Xeyirxah

adam onların bu bədbəxt goumlruumlnuumlşuumlndən sarsıldı

Allah dedi ldquoSənin bu goumlrduumlyuumln Cəhənnəm idirdquo Sonra

Allah xeyirxah adamı ikinci qapıya tərəf aparır və qapını accedilır

Xeyirxah adamın goumlrduumlyuuml səhnə əvvəlki ilə eyni idi

Burda da həmin boumlyuumlk dairəvi stolun uumlstuumlndə iccedilərisində dadlı

yeməklə dolu eyni nəhəng qab var idi Stolun ətrafında oturan

insanların də əllərinə bərk bağlanmış həmin uzun dəstəkli

qaşıqlar var idi Ancaq bu dəfə bu insanlar doymuş xoşbəxt

goumlruumlnuumlrduumllər və bir-birləri ilə şirin soumlhbətlər edirdilər

Allah dedi ldquoSənin indi goumlrduumlyuumln isə Cənnətdirrdquo Nurani

insan Allaha deyir ldquoMən heccedil nə başa duumlşmuumlrəmrdquo

153

ldquoBu ccedilox sadədir ndash Allah dedi ndash Cənnətdə olan insanlar

bir-birini yedizdirirlər Cəhənnəmdə olanlar isə ancaq oumlzləri

haqda duumlşuumlnuumlrlərrdquo

Bu misaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki Cəhənnəm

və Cənnət eyni cuumlr qurulub Fərq insanların duumlşuumlncə tər-

zindədir Başqa soumlzlə desək Cəhənnəmdə şəxsi mənafe

Cənnətdə isə ictimai mənafe uumlstuumlnduumlr Bu nəticəni yadda

saxlamağa dəyər

Brayan Treysinin kitabının 24 53-cuuml səhifəsində kamil

duuml-şuumlncə tərzi ilə bağlı dəyərli bir misal var Kasıb bir

şəhərin əhalisi yığışıb razılığa gəlir ki hər bir insan bir iş

goumlrmək istəyəndə qərar qəbul etməzdən qabaq fikirləşsin ki bu

problemi İsa peyğəmbər necə həll edərdi Bu soumlvdanın

nəticəsində şəhərin əhalisi xoşbəx yaşamağa başlayır ccediluumln-

ki kamil duumlşuumlncə ilə iş goumlruumlrduumllər Bu yerdə istər-istəməz

Həzrət Əlinin rdquoOumlzuumlnuuml dəyiş ki duumlnyan dəyişsinrdquo kəlamı da

yada duumlşuumlr

Duumlşuumlncənin fəaliyyətə təsiri ilə bağlı zamənəmizin

boumlyuumlk muumltəfəkkiri İdris Şahın25 hekayələrinin birində soumly-

lənilir

Qədim zamanlarda Xıdır peygəmbər əhaliyə deyir ki tez-

liklə quraqlıq olacaq ccedilaylar bulaqlar quruyacaq sonra təzə

24 Брайан Трейси Измени мышление- и ты изменишь свою жизнь

Минск 2006 25 Идрис Шах Сказки дервишей Москва 1988

154

sular gələndə onu iccedilənlərin duumlşuumlncəsi dəyişəcək Ona goumlrə

ehtiyat uumlccediluumln su goumltuumlruumln

Bir nəfərdən başqa heccedil kəs peyğəmbərin dediyinə qulaq as-

mır Bir muumlddətdən sonra həmin zaman gəlir Quraqlıqdan

sonra hamı təzə sulardan iccedilir və oumlzləri də bilmədən duumlşuumlncələri

dəyişir Normal su iccedilən adam nə qədər onları duumlz yola dəvət edir

və onlara səhv duumlşuumlnduumlklərini səhv danışdıqlarını deyirsə

xeyri olmur Əksinə onlar bu adamın ağlını itirdiyini deyirlər

Bu bir nəfər əziyyətinin nəticə vermədiyini goumlrəndə muumlhitə

doumlzməyib oumlz ehtiyat suyunu toumlkuumlr və hamının iccedildiyi sudan

iccedilərək onlar kimi duumlşuumlnuumlr və fəaliyyət goumlstərir Onun bu

hərəkətini ətrafdakılar razılıqla qarşılayır və deyirlər Allahın

quumldrəti boumlyuumlkduumlr Bir gecənin iccedilərisində bu bədbəxtin ağlını

oumlzuumlnə qaytardı Xıdır peygəmbər əhalinin duumlşuumlncəsini

dəyişə bilmədi

Duumlşuumlncə tərzinin rolunu aydın təsəvvuumlr etmək uumlccediluumln

şəkil 14-də ldquo2 ndash 117rdquo uumlfuumlqi xəttin uumlzərində yerləşən Avs-

traliya (2) Niderland (7) Avstriya (25) BƏƏ (32) Bruney

(39) və Ekvatorial Qvineya (117) doumlvlətlərinə nəzər salaq

Ekvatorial Qvineyada İPİİ qiyməti aşağıdır ndash 054 K

faktoru isə 116-dır Yəni bu oumllkə imkanı daxilində mak-

simal şəraitin 54-nə nail olubdur və ya doumlvlət olaraq

əldə etdiyi nailiyyətin nailiyyət qıtlığına nisbəti 116-dır

Avstraliya uumlccediluumln İPİİ qiyməti 0937-yə K faktorunun qiy-

məti 149-a bərabərdir Yəni əldə etdiyi nailiyyət

155

etmədiyindən 15 dəfə ccediloxdur Bu oumllkə maksimal şəraitin

94 -nə nail olubdur Bu nəticələr ona işarədir ki

Avstraliyada ictimai mənafe şəxsi mənafedən Ekvatorial

Qvineyada isə şəxsi mənafe ictimai mənafedən uumlstuumln

tutulur Bu fikirləri Kuumlveyt (47) və Ccedilernoqoriya (49) uumlccediluumln

də demək olar Kuumlveytdə şəxsi Ccedilernoqoriyada isə doumlvləti


Bu deyilənlərin işığında tarixə nəzər salsaq belə nəti-

cəyə gəlmək olar ki quldarlıq feodalizm və kapitalizm

quruluşlarında toplum səviyyəsində şəxsi mənafe ictimai

mənafedən uumlstuumln olubdur Şəxsi mənafe (Mş) ilə ictimai

mənafe (Mi) arasındakı muumlnasibətdən istifadə edərək oumll-

kələri inkişaf və kamillik dərəcəsinə goumlrə təsnifata boumllmək

olar Duumlşuumlncəmə goumlrə əgər

a Mş gtgt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri geri qalmış

doumlvlətlər saymaq olar

b Mş ~ Mi olarsa onda belə doumlvlətləri inkişaf

etməkdə olan oumllkələr saymaq olar

c Mş ltlt Mi olarsa onda belə doumlvlətləri ccedilox inkişaf

etmiş doumlvlətlər saymaq olar Belə oumllkələrdə həm

fərd həm də toplum səviyyəsində kamillik

dərəcəsi yuumlksəkdir

Hakim duumlşuumlncə tərzi bəzən paradiqma səviyyəsinə

qalxır Misal uumlccediluumln Mi ≫ Mş şərti oumldənilən accedilıq cəmiy-

yətlərdə bu şərt paradiqma kimi ccedilıxış edir

156

Toplum daxilində kamil duumlşuumlncəyə malik olanların

fikirləri orta səviyyəli hakim duumlşuumlncəlilər tərəfindən ya

rədd edilir ya cəzalandırılır ya da ccedilətinliklə qəbul edilir

Dostlardan biri Fərəh xanım Pəhləviyə istinadən soumlyləyir

ki İranda bir iş adamı yaşadığı qəsəbədə hamam tikir Məmur

gəlir və təkidlə deyir ki bu hamama Şahın adını ver İş adamı

etiraz edir və deyir ki hamama Şahın adını verməzlər Onu

tuturlar və bir neccedilə il iş verirlər ki sən iqtidarın əleyhinəsən

Sonradan Şah bu adamı guumlnahsız tutulduğuna goumlrə əhv edir

Amma onu tutanları cəzalandırmır

Qədim tarixdə toplum daxilində K-sı ccedilox yuumlksək

olub ictimai mənafeni uumlstuumln tutanlar (Mi ≫ Mş) iccedilə-

risindən peygəmbər məqamına yuumlksələnlər olmuşdur

Buumltuumln doumlvrlərdə K-sı ccedilox yuumlksək və Mş ≫ Mi olanlar

(Stalin Napoleon Teymurləng Makedoniyalı İsgəndər

və s) fuumlrsət duumlşəndə hakimiyyəti ələ ala biliblər

Xoşbəxt gələcəyə gedən yol Mi ≫ Mş şərtindən keccedilir

Praktik həyatda bu şərti təmin etmək uumlccediluumln hələ 1949-cu

ildə AEynşteyn ldquoNiyə sosializmrdquo essesində yazırdı

ldquoBizdə təhsil alanlara rəqabətə meyil pula səcdə aşılanır

karyeraya hazırlıq kimi onlara uğur əldə etməyə sitayiş

etməyi oumlyrədirlərrdquo Platonun epiqrafa ccedilıxarılmış kəla-

mına Ccedilarlz Dikkensin bir fikri ilə dəstək vermək olar

ldquoDigərlərinə sərf edilən guumln sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyilrdquo

157

KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ

Əvəzedilməz olmaq uumlccediluumln hər zaman dəyişmək lazımdır

К Şanel

Stenford Universitetinin tələbələrinin buraxılış təd-

birində Stiv Cobs belə bir fikir soumlyləmişdir ldquoHər guumln guumlz-

guumlnuumln qarşısında durub oumlzuumlmdən soruşuram əgər bu guumln

sənin həyatının son guumlnuuml olsaydı istərdinmi ki bu guumln etmək

istədiyini edəsən Əgər bir neccedilə guumln dalbadal ldquoyoxrdquo cavabı

alırdımsa onda başa duumlşuumlrduumlm ki dəyişmək lazımdırrdquo

XX əsrdə iki duumlnya muumlharibəsindən keccedilən Avropada

bu guumln bir Avropa doumlvlətinin digəri ilə muumlharibə etməsi

vətəndaş muumlharibəsi hesab edilir 100 il bundan oumlncə odlu

silahla Afrikaya gedib nadir heyvanları qıran avropalılar

bu guumln təbiəti onun bitki və heyvanat aləmini qorumaq

uumlccediluumln muumlxtəlif fondlar cəmiyyətlər yaradaraq təbiətdə nə

varsa hamısını qayğı altına alırlar Afrikaya sanitar ccedilan-

taları ilə gedərək xəstələnmiş ccediloumll heyvanlarını muumlalicə

edirlər 40 il oumlncə ABŞ-da zənciləri qıran kukluxklanlar indi

seccedilkilərdə zəncilərə səs verirlər

Dəyişən nədir Əlbəttə dəyişən duumlşuumlncədir Dəyişən

duumlnyada duumlşuumlncə kamilləşir

İnsan dəyişə bilən varlıqdır Aydındır ki təhsil

tərbiyə fiziki və psixoloji təsir tv-lərdə intellektual

158

verilişlər konfranslar səyahətlər duumlşuumlncəni dəyişə bilən

faktorlardır

Duumlşuumlncənin dəyişməsinə dair bir misal ccediləkmək istə-

yirəm

Xorasanlı boumlyuumlk muumltəfəkkir Əbduumllqadir Cilani 15 yaşında

olanda anası onu karvanla Bağdada təhsil almağa goumlndərir

Yolda quldurlar karvanın qabağını kəsir və pullarını alırlar

Noumlvbə Əbduumllqadirə ccedilatanda quldurbaşı soruşur

ndash Pulun var

ndash Əmican var

ndash Haradadır

ndash Anam cibimin iccedilinə tikib

ndash Hər kəs yalan danışır nədən sən doğru danışdın

ndash Mən yola ccedilıxanda anam dedi ki heccedil zaman yalan soumly-

ləmə cənab Haqq hər şeyi goumlruumlr

Uşaqdan eşitdiyi soumlzlərdən quldurbaşının goumlzləri yaşarır

Cənab Haqqın goumlzləri oumlnuumlndə illərlə quldurluq oumlmruuml yaşadığını

anlayır Dərhal ruhunda dəyişiklik baş verir Pulların geri

qaytarılması əmrini verir və Əbduumllqadirdən soruşur

ndash Oğlum hara gedirsən

ndash Bağdada təhsil almağa

ndash Gəl bərabər gedək və mənə oumlvladlıq elə -deyərək quldur

dəstəsini dağıdır Əbduumllqadiri mədrəsəyə yerləşdirərək təhsilinə

koumlməklik edir

159

Uşağın Allaha qəlbən inamı bir quldurbaşının

duumlşuumlncəsinin dəyişməsinə yəni kamilləşməsinə və K-nın

artmasına səbəb oldu

Guumlnuumlmuumlzdən bir neccedilə misal ccediləkmək istəyirəm

Teleqrafcom-un Tuumlrkiyə mətbuatına istinadən (2013)

verdiyi məlumata goumlrə beynəlxalq konfransın accedilılış

mərasimində iştirak edən M Bərzani ccedilıxışında deyib

Hədəflərimizi həyata keccedilirmək uumlccediluumln silahlı muumlbarizənin vaxtı

keccedilib Parlament kimi demokratik yolla və dialoq vasitəsilə

muumlbarizə aparmalıyıq Biz Suriya İraq və tuumlrk kuumlrdlərinin hər

zaman yanındayıq Oumlz haqlarımızı silahla tələb etməkdən əl

ccediləkməliyik Əks təqdirdə beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini ala

bilməyəcəyik

M Bərzaninin yanaşması hər baxımdan duumlzguumln

yanaşmadır

Dəyərli ziyalımız prof Sudiyef İmamverdiyev soumlh-

bət edir ki guumlnlərin birində bir nazir muumlavini xəs-

təxanaya yanıma gəldi Soumlhbət zamanı hiss etdim ki kefi

yoxdur Səbəbini soruşdum Dedi ki 6 ay oumlncə Yapon-

iyada olmuşam Orda goumlrduumlklərimin hələ də təsiri altın-

dayam Sonra dedi Doktor onlar insandırlarsa bəs onda

biz kimik

Mənim bu soumlhbətə virtual muumldaxiləm şuumlbhəsiz biz

də insanıq Ancaq fərqimiz bundadır ki onlar bizə

baxanda nisbətən kamil duumlşuumlncə ilə fəaliyyət goumlstərirlər

BMT-nin məlumatına goumlrə (2010-cu il) Yaponiyanın İPİİ

160

0884-ə bizimki isə 0713-ə bərabərdir Nazir muumlavinin

sualının cavabı bu fərqdədir Fərqi aradan goumltuumlrmək uumlccediluumln

duuml-şuumlncəni dəyişmək lazımdır Bunun uumlccediluumln insan oğlu

keyfiyyətli təhsil və mədəniyyət sistemindən keccedilməlidir

Qapalı cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə

tərzi ilə accedilıq cəmiyyətlərdə boumlyuumlmuumlş insanların duumlşuumlncə

tərzində fərq boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu quruluşların əsas-

landığı dəyərlər sistemi fərqlidir Misal uumlccediluumln əgər bir

insan iş yerini tez-tez dəyişərsə totalitar quruluşda buna

pis baxarlar və onu ldquocəngəlrdquo adam sayarlar Accedilıq cəmiy-

yətdə isə bu hərəkət təqdir olunar insan isə təşəbbuumlskar

ədalət sevən innovasiyaya meyilli sayılar

İctimai mənafenin (Mi) şəxsi mənafeyə (Mş ) nisbətini

meyar kimi istifadı etmək olar Belə ki

Mi Mş ≫ 1 olarsa belə oumllkələri ccedilox inkişaf etmiş

Mi Mş = 1 olarsa oumllkələri inkişaf etməkdə olan

Mi Mş le 1 olarsa oumllkələri geri qalmış hesab etmək

olar

Sual olunur duumlşuumlncəni dəyişən əsas səbəb nədir Muuml-

şahidələr goumlstərir ki K artdıqca duumlşuumlncə dəyişərək

kamilləşir Bir misal ccediləkmək istəyirəm

2012-ci ilin oktyabr ayında KİV-lərdə yayımlanan bir xoş

məlumatda deyilir Nyu-York metrosunun 20 stansiyasına

yapışdırılmış islam əleyhinə şuumlarlara yəhudi və xristian qrupları

161

elə şuumlarlarla cavab verib Yəhudi Ravvinləri İcmasının

şuumlarlarında yazılıb laquoKinlə nifrət arasında qalanda sevgini

seccedilin Muumlsəlman qonşularınıza qarşı doumlzuumlmsuumlzluumlyuuml dayan-

dırınraquoXristian qrupunun elanında isə yazılıb laquoMuumlsəlman

qonşularınızı sevinraquo

Başqa bir misal KİV-lərin 15 oktyabr 2012 -ci ildə

verdiyi məlumata goumlrə 2014-cuuml ildə Şotlandiyada muumls-

təqillik referendumu keciriləcək Bununla bağlı Boumlyuumlk

Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron və Şotlandiyanın

1-ci naziri Aleks Salmond sənədə imza atıblar Onu da

qeyd edək ki hazırda Aleks Salmondun rəhbərlik etdiyi

Şotland Milli Partiyası artıq 80 ildir ki muumlstəqilliklə bağlı

məsələni qaldırır

Bu misallar goumlstərir ki problemlərin həlli guumlc muumls-

təvisindən suumllh muumlstəvisinə keccedilirilir Ccediluumlnki mədəniyyət

yuumlksəlir duumlşuumlncə dəyişir Volfqanq Goumltenin dahiyanə

bir fikrində deyilir ldquoMədəniyyətin alccedilaq səviyyəsində milli

nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq elə bir səviyyə var ki o

tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın xoşbəxtliyi və faciəsi

oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo

Bu fikri xoşbəxtliyə gedən yolun accediları saymaq olar

Mədəni səviyyənin aşağı qiymətində insan millətccedilidir

oumlzuumlnuuml sevəndir başqalarına nifrət edəndir Ancaq elə bir

mədəni səviyyə var ki insan oumlz məhəbbətini ətrafla

162

bərabər boumlluumlşduumlruumlr Mədəni səviyyənin daha yuumlksək qiy-

mətində insanın duumlşməni yoxa ccedilıxır İnsan hamıya dost

kimi baxır Bir muumldrik kəlamda deyildiyi kimirdquo Heccedil kəs

sənin duumlşmənin deyil hər kəs sənin muumləllimindirrdquo

Məmurun yuxarıdakı sualına cavab vermək uumlccediluumln

Oguumlst Kontun ldquoBəşəriyyətin intellektual təkamuumlluumlnuumln boumlyuumlk

və əsas qanunurdquo26na muumlraciət etmək lazımdır Bu qanuna

goumlrə insanların idraki fəaliyyəti ictimai şuumluru oumlz in-

kişafında uumlccedil mərhələdən keccedilir teoloji metafizik və elmi

(pozitivist) Belə nəticəyə gəlmək olar ki duumlşuumlncə

kamilləşdikcə bir mərhələdən digərinə keccedilid baş verir Ən

kamil duumlşuumlncəyə isə bəşəriyyət uumlccediluumlncuuml mərhələyə daxil

olanda malik olacaqlar

Verilmiş toplum daxilində duumlşuumlncə fərqindən zid-

diyyətlərin toumlrəməsi labuumldduumlr Nəsiminin Qalileyin Ko-

pernikin və digərlərinin cəza alma səbəbləri onların duuml-

şuumlncəsi ilə hakim duumlşuumlncə arasındakı fərq idi

Bu fikirdən aydın goumlruumlnuumlr ki təhsil tərbiyə və

mədəniyyət duumlşuumlncəni dəyişmək uumlccediluumln muumlstəsna əhə-

miyyət kəsb edir və muumlstəsna guumlcə malikdir Təhsil va-

sitəsilə insanı dindar və ya ateist eqoist və ya alturist oumlzuuml-

nuuml sevən və ya vətənpərvər etmək muumlmkuumlnduumlr Bu

səbəbdən də təhsil və tərbiyə sistemi elə qurulmalıdır ki

ictimai mənafenin şəxsi mənafedən uumlstuumlnluumlyuumlnuuml təmin

26 QAbbasova Z Hacıyev Sosial fəlsəfə Bakı 2001səh449

163

edə bilsinTəhsil tək maddi dəyərləri yox həm də mənəvi

dəyərləri mənimsəməyə youmlnəlməlidir Bu səbəbdən Vik-

tor Huumlqo ldquoİnsanı dəyişmək uumlccediluumln onun nənəsindən

başlamaq lazımdırrdquo ndash fikrini soumlyləmişdir

İslam mədəniyyətinin əsas muumlddəalarının biri

ldquoHər oumltən dəqiqə həyatını dəyişmək uumlccediluumln bir şansdırrdquo ndashfikridir

Duumlşuumlncəni şuumlurlu şəkildə idarə etməsən gec dəyişər

Onu dəyişməyin təbii və texnoloji yolları var Yada salaq

ki ayaqqabı dabankeşinin uzunluğu oumlzbaşına 5 sm -dən

50 sm -ə kimi 50 ilə uzandı Ancaq ekstremal şərait (muuml-

haribə təbii fəlakət və s) duumlşuumlncəni aktivləşdirir tərəq-

qini suumlrətləndirir elmi inkişaf etdirir

164

İDARƏETMƏDƏ NAİLİYYƏT QITLIĞI

Axırıncı ağac kəsiləndə axırıncı balıq

tutulanda axırıncı ccedilay zəhərlənəndə insanlar

başa duumlşəcəklər ki pulu yemək olmur

Anonim

Biliyin qiymətləndirilməsi paraqrafında ldquobilik qıtlığırdquo

adlanan h parametrindən istifadə edilmişdir Bu parametr

biliyin mənimsənilməyən hissəsini goumlstərir və h= Lb L0

duumlsturu ilə təyin olunur Yuxarıda goumlstərilmişdir ki nisbi

mənimsəmə (a) və nisbi bilik qıtlığı (h) arasında muumlna-

sibət aşağıdakı duumlstur ilə təyin olunur

a= 1-h

İqtisadi və sosial məsələlərin həllində də analoji

parametrdən istifadə etmək olar Bu halda da onu ldquonai-

liyyət qıtlığırdquo və ya ldquofiravanlıq qıtlığırdquo adlandırmaq olar

ldquoNailiyyət qıtlığınırdquo nailiyyətin maksimal qiyməti ilə cari

qiyməti arasındakı fərq goumlstərir Əgər BMT-nin təyin

etdiyi insan potensialının inkişaf indeksini (a) nailiyyətin

cari qiyməti hesab etsək onda h kəmiyyəti

h = 1- a (7)

duumlsturu ilə təyin olunar

Adambaşına duumlşən UumlDM ilə h parametri arsında əlaqə

yarımloqarifmik masştabda şəkil 18-də goumlstərilmişdir

165

Absis oxunda h ndash parametr ordinat oxunda isə UumlDM

loqarifmik masştabda goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi

hndash parametrin qiyməti 0 ilə 1 arasında adambaşına duumlşən

UumlDM-in qiyməti isə 300 ilə 300 000 USD arasında dəyişir

Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi inkişaf etmiş doumlvlətlər uumlccediluumln h

ndash parametrin qiyməti 015-dən kiccedilik ccedilox geri qalmış

doumlvlətlər uumlccediluumln isə 080-dən boumlyuumlkduumlr

Şəkil 18 UumlDM ilə ldquonailiyyət qıtlığırdquo arasında əlaqə

Şəkildə rəqəmlərlə bəzi oumllkələrin reytinqi

goumlstərilmişdir Avstraliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccediler-

noqoriya (49) Guumlrcuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan

(109) Ekvatorial Qvineya (117) Toqo (139) Anqola (146) Bu-

rundi (166)

100

1000

10000

100000

0 02 04 06 08 1

GDP

h

166

139

11210999

74

49

32

146

117

166

Bəzi doumlvlətlərin reytinq goumlstəriciləri (BMT 2010)

qrafikdə rəqəmlərlə goumlstərilmişdir Bu doumlvlətlərdən Avs-

traliya (2) Yeni Zelandiya (3) Ccedilernoqoriya (49) Guumlr-

cuumlstan (74) Moldova (99) Qırğızıstan (109) Toqo (139)

Burundi (166) və digərlərini birləşdirən xəttin yarım-

loqarifmik masştabda duumlz xətt olması onu aşağıdakı

duumlstur ilə ifadə etməyə imkan verir

UumlDM = A exp [ -h b ] (8)

ln UumlDM = lnA ndash h b (81)

Burada A və b sabitlərdir

Əgər bu duumlz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər (h=0)

uzatsaq onda ln UumlDM = ln A olar Demək ln A h =0

qiymətinə uyğun gələn adambaşına duumlşən ln UumlDM

goumlstərir Aydındır ki baxdığımız duumlz xəttə paralel bir ne-

ccedilə duumlz xətt ccediləkmək olar Bu xətlərin hər biri ordinat oxunu

muumlxtəlif noumlqtələrdə kəsir Beləliklə A uumlccediluumln muumlxtəlif

qiymətlər alarıq Planetin təbii resursunun məh-dud

olduğunu nəzərə alsaq cəmiyyətin idarə edilməsində o

idarəetmə modelinə uumlstuumlnluumlk verilməlidir ki onun uumlccediluumln

A qiyməti minimum olsun Ccedilağdaş doumlvruumlmuumlzdə buna

nuumlmunə olaraq Yeni Zelandiyanı goumlstərmək olar Belə ki

bu oumllkədə h= 0093 səviyyəsinə nail olmaq uumlccediluumln adam-

başına cəmi 28 000 USD xərclənir

167

Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına goumlrə pla-

netin UumlDM-i təqribən 78 853 109 USD-dir Yer kuumlrəsi

əhalisinin təqribən 7109 nəfər olduğunu nəzərə alsaq on-

da Yer kuumlrəsində adambaşına duumlşən UumlDM təqribən 11 200

USD olar Bu rəqəm planetin əhalisinin firavanlığını (İPİİ)

071 səviyyədə saxlamağa imkan verər Demək insan

artımı ilə bağlı keccedilirilən həyəcan əbəsdir Sadəcə təbii

sərvətlərdən qənaətlə və elmlə istifadə etmək lazımdır

Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriyada (49) və

Anqoloda (146) adambaşına duumlşən UumlDM eyni olub təqri-

bən 10 000 USD -dir Ancaq firavanlıq qıtlığı Ccedilernoqo-

riyada 023 Anqolada isə 060-dır Demək Anqola da

Ccedilernoqoriya kimi idarəetmə sisteminə malik olsaydı

onda onun əhalisi də Ccedilernoqoriya səviyyəsində yaşaya

bilərdi Şəkil 18-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi Ccedilernoqoriya və bir

neccedilə doumlvlət (2 3 74 99 109 112 139 166 ) bir xətt

uumlzərində yerləşir Bu doumlvlətlərdən solda bir doumlvlət belə

yoxdur Belə qənaətə gəlmək olar ki bu doumlvlətlərin

idarəetmə sistemi nisbətən optimal olub sağ tərəfdə

yerləşən qonşularına nisbətən daha muumlkəmməldir Bu

doumlvlətlərin doumlvlət maşınlarının faydalı iş əmsalı (fiə)

təqribən eynidir Əgər buumltuumln duumlnya doumlvlətləri eyni

dərəcədə muumlkəmməl idarəetmə sisteminə malik olsaydı

onda buumltuumln oumllkələr ldquo2 ndash 166rdquo xətti boyunca duumlzuumllərdilər

Başqa soumlzlə oumllkələrdə idarəetmə muumlkəmməlləşdikcə

168

noumlqtələr ldquo2 ndash 166rdquo xəttinə doğruuml suumlruumlşərlər Deyilənlərə

əsaslanaraq ldquo2 ndash 166rdquo xəttini ldquoharmonik inkişaf xəttirdquo ad-

landırmaq olar Bu xətt uumlzərində olan doumlvlətlər harmonik

inkişafda olan doumlvlətlərdir Bu doumlvlətləri birləşdirən digər

uumlmumi cəhət doumlvlət mənafeyinin digər mənafelərdən

uumlstuumln olmasıdır Heydər Əliyevin bir kəlamında deyilir

ldquoHəyatda şərəflə şərəfsizliyi şəxsi rifahla ictimai borcu

tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs oumlzuuml seccedilirrdquo ldquo2 ndash 166rdquo xətti

uumlzərində yerləşən doumlvlətlər şərəfi və ictimai borcu uumlstuumln

tutan oumllkələrdir


kuumlrəsi potensialının gələcək nəsillərə ccedilatmayacağı qor-


Duumlnyanın kiccedilik bir qrup insan (duumlnya houmlkuməti ma-

sonlar illuumlminati ldquoskull and bonesrdquo Boqema klubu 300-

lərin komitəsi) tərəfindən idarə edilməsi haqqında soumlh-

bətlər gedir kitablar yazılır Ola bilsin ki bunlar var

Ancaq araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin bir ildə hasil

etdiyi UumlDM duumlzguumln və ədalətli xərclənərsə o nəinki 7109

insana hətta ondan dəfələrlə ccedilox insana bəs edər XXI

əsrin əsas paradiqması elmə soumlykənən olmalıdır Əgər hər

qəbul edilən qərar elmi olarsa gələcəyə muumlharibəsiz

dilənccedilisiz gedərik Bu yerdə MƏRəsulzadənin dəyərli bir

kəlamı yada duumlşuumlr ldquoMədəniyyətin amacı idarəetməni elmə

tabe etdirməkdirrdquo Duumlnyanın tarazlığını pozan səhv

169

qərarlardır Elmi qərarlar səhv ola bilməz Səhv qərarların

toumlrəməsi kadr seccedilimi ilə bağlıdır Əgər hər bir oumllkə kadr

seccediliminə ciddi yanaşarsa və məmurları doumlvlət mənafeyini

uumlstuumln tutanların sırasından seccedilərsə gələcəyə rahat getmək

olar

Şəkil 19 İdarəetmə indeksi ilə K faktoru arasında

korrelyasiya

Şəkil 19-da 142 doumlvlətin idarəetmə indekslərinin K

faktorundan asılılığı goumlstərilmişdir İdarəetmə indeksləri

Legatum İnstitutunun wwwprosperitycom saytından goumltuuml-

ruumllmuumlşduumlr Şəkildən goumlruumlnuumlr ki duumlnya doumlvlətlərinin

idarəedilməsində boumlyuumlk pərakəndəlik var Birinci duumlnya

doumlvlətləri uumlccediluumln K 5 ilə 15 idarəetmə indeksləri isə 0 ilə 20

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 5 10 15 20

İDA

RƏ

ETM

Ə İN

DEK

Sİ

K

K-R

Tr

Az

RF

AB

İr

Yn

CA

Bot CcedililiYZ

Nr

Av

AFR

170

arasında dəyişir Bu doumlvlətlərə misal olaraq şəkildə Nor-

veccedil Avstraliya Yeni Zelandiya ABŞ və AFR goumls-

tərilmişdir Yeni Zelandiya bu doumlvlətlər arasında ən yaxşı

Yunanıstan isə pis idarə olunan doumlvlətdir Uumlccediluumlncuuml duumlnya

doumlvlətləri uumlccediluumln K 05 ilə 2 arasında idarəetmə indeksləri

isə 40 ilə 140 arasında dəyişir Şəkildən goumlruumlnuumlr ki ikinci

duumlnya doumlvlətlərindənTuumlrkiyə və Azərbaycan Rusiya və

İrana nisbətən daha yaxşı idarə olunurlar Botsvana

Cənubi Afrika Respublikası və Kosta -Rikanın

idarəolunması diqqəti cəlb edir Xuumlsusilə Botsvana

idarəetmə indeksinə goumlrə duumlnyada 32-ci Kosta- Rika isə

34 -cuuml yerləri tuturlar Bu oumllkələrdə ruumlşvətin səviyyəsi də

şəkil 15-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ccedilox aşağıdır

Hesab etmək olar ki bu gedişatda inkişafın dina-

mikası ldquobir addım sağa bir addım yuxarı rdquo modeli uumlzrə

baş verir UumlDM -in verilmiş səviyyəsinə uyğun humanitar

toplanan inkişaf edərsə bunun nəticəsində iqtisadi

toplanan təzədən artar İqtisadi toplananın artması oumlz

noumlvbəsində təzədən humanitar toplananı (İPİİ) artırır

Beləliklə UumlDM-in artımı İPİİ-nin İPİİ-nin artımı isə

UumlDM-in artmasına səbəb olar Nəticədə bəşəriyyət Al-

lahabad meqapolisinə doğru uğurla irəliləyər

171

DOumlVLƏT MAŞINININ UumlCcedil STƏKAN

MODELİ

Yaxşı houmlkumət o deyil ki insanları xoşbəxt etmək istəyir o

houmlkumətdir ki buna hər hansı yollarla nail olmağı bacarır

Heydər Əliyev

Boumlyuumlk alman filosofu İohann Herder doumlvləti idarə

edən qurumu maşınla qurğu ilə muumlqayisə etmiş və o

zamandan da ldquodoumlvlət maşınırdquo anlayışından istifadə edilir

Doumlvlət maşınının sonsuz modelini təbiətin oumlzuuml yarat-

mışdır Sadəcə onları goumlruumlb-goumltuumlrmək və həyatda tətbiq

etmək lazımdır İnsanın arzu və istəklərinin ccediloxu poten-

sial şəkildə qara torpaqda var Bəşəriyyət inkişaf etdikcə

insanlar oumlz arzu və istəklərini torpağın potensialı hesabına

oumldəyirlər Misal uumlccediluumln əgər insanın uumlrəyi ldquouumlzuumlmrdquo meyvəsi

istəyirsə qara torpağın uumlzuumlm potensialından istifadə et-

mək uumlccediluumln torpağa ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo əkmək və zəruri muumlhiti

şəraiti yaratmaq lazımdır Nəticədə ldquouumlzuumlm ccedilubuğurdquo

torpağın ldquouumlzuumlmrdquo potensialını insanın arzusuna ccedilevirər

Əgər uumlrəyimiz bal istəyirsə o potensialı torpaqdan qopar-

maq uumlccediluumln biz ldquoarı pətəyindənrdquo istifadə edə bilərik ldquoArı

pətəyirdquo torpağın bal potensialını bala ccedilevirəcəkdir Belə-

liklə torpağın zuumllal ətir meyvə və digər potensialını

muumlxtəlif ldquoqurğularrdquo vasitəsilə torpaqdan almaq muumlm-

kuumlnduumlr

172

Suumlni obyekt olan avtomaşın muumlhərriki benzinin poten-

sialını insanın suumlrətlə hərəkət etmək arzusuna ccedilevirir

Muumlhərrik potensialı arzuya ccedilevirən qurğudur

Bu təbiət və texnoloji modelləri humanitar sahəyə də

tətbiq etmək olar Həm ayrı-ayrı vətəndaşların həm də

cəmiyyətin qara torpaq kimi muumləyyən potensialı vardır

Doumlvlət həmin potensialı cəmiyyətin arzusuna ccedilevirib

xalqın oumlz istifadəsinə verməyə borcludur Əgər doumlvlət

cəmiyyətdə toplanmış potensialı cəmiyyətin xeyrinə

istifadə edə bilməzsə onda ayrı-ayrı kənar quumlvvələr bu

potensialı cəmiyyətin zərərinə də işlədə bilərlər

ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo 27 kitabımda mexaniki

model olaraq doumlvlət maşını yan-yana qoyulmuş və bir-biri

ilə əlaqədə olan uumlccedil qab ndash uumlccedil stəkan kimi təsəvvuumlr edil-

mişdir Sol stəkana oumllkənin potensialı toumlkuumlluumlr sağ stəkana

xalqın arzusu toplanır Orta stəkan (ldquo uumlzuumlm ağacırdquo ldquoarı

pətəyirdquo ldquoavtomobil motorurdquo kimi) potensialı arzuya

ccedilevirən qurğudur

Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli şəkil 20-də

goumlstərilmişdir 1-ci stəkana təbii sərvətlər insan əməyi və

intellektual potensial toumlkuumlluumlr Uumlccediluumlncuuml stəkana insanın

xoşbəxt yaşamaq və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq

arzuları toplanır İkinci stəkan potensialı arzuya ccedilevirən

qurğudur

27 Əsgərov ŞQ Keccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxış Bakı 1998 səh71 ndash77

173

Sol stəkana nə toumlkuumllməsindən asılı olaraq oumllkələri

təsnifata boumllmək olar O oumllkələr inkişaf etmiş oumllkələr

sayılır ki onlar sol stəkana əsasən intellektual və mədəni

potensial toumlkuumlrlər Belə doumlvlətlərdə UumlDM-in tərkibində

intellektual muumllkiyyətin payı 50-dən ccediloxdur İnkişaf

etməkdə olan oumllkələr isə qarışıq potensialdan ndash həm təbii

sərvətlərdən həm də insan potensialından istifadə edir-

lər Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrində sol stəkana ancaq təbii

resurs toumlkuumlluumlr

Muumlxtəlif doumlvlətlərdə həyat səviyyələri muumlxtəlif ol-

duğuna goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki reytinqləri

yuumlksək olan oumllkələrin doumlvlət maşını daha muumlkəmməldir

Onun faydalı iş əmsalı boumlyuumlkduumlr ccediluumlnki potensialı arzuya

itkisiz ccedilevirir

Doumlvlət maşınının işləməsində şuumlbhəsiz ki potensial

kimi mədəniyyətdən mentalitetdən də istifadə etmək

olar Yaponiya Danimarka kimi oumllkələrin doumlvlət maşı-

nının işlətdiyi xammal əsasən intellektual potensialdır

Yəni elm və təhsil sisteminin yaratdığı potensialdır

Oumllkədə təhsilin keyfiyyəti aşağı olanda doumlvlət maşınının

fiə da aşağı duumlşər Birinci stəkana nə toumlkuumllməsindən

asılı olaraq doumlvlətlərin inkişafı muumlxtəlif xətt boyunca

gedir Şəkil 13 a-dan goumlruumlnduumlyuuml kimi neftlə zəngin

oumllkələrin inkişafı təbii-tarixi yol keccedilmiş oumllkələrin inki-

şafından anormallığı ilə fərqlənir

174

Şəkil 20 Doumlvlət maşınının uumlccedil stəkan modeli

Bizim oumllkədə sol stəkana toumlkuumllən potensialın tərkibini

axtarıb muumləyyən etmək muumltəxəssislərin qarşısında duran

əsas problemlərdəndir Ccediluumlnki Azərbaycan rəngarəng

potensiala malik oumllkədir Neft pambıq uumlzuumlm 9 iqlim

zonası ucsuz-bucaqsız qumlu-meşəli Xəzər sahili Elmlər

Akademiyası universitetlər mədəni potensial teatrlar

muzeylər sol stəkana toumlkuumllə bilən potensialın tərkib

hissələri ola bilər Goumlruumlnduumlyuuml kimi iqtisadiyyatın

inkişafının məntiqini axtarıb tapmaq asan iş deyildir və elmi

tədqiqatlara soumlykənməlidir Başqa soumlzlə bu işdə elmi

qərar qəbul edilməlidir

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ccedilox inkişaf etmiş

oumllkələrdə Mi ≫ Mş şərti oumldənilir Bu şərti qorumaq uumlccediluumln

doumlvlət ədalətli və guumlcluuml huumlquq sisteminə malik olmalıdır

Yəni oumllkənin huumlquq sistemi şəxsi mənafeni yox ictimai

mənafeni ciddi qorumalıdır Başqa soumlzlə Roxas demişkən

ldquoqızıl yuumlkluuml eşşək saraya girməməlidirrdquo Bu sahədə

bəşəriyyətin Stalin Trumel və digər ldquodoumlvlət kişilərirdquo

1 2 3

175

nuumlmunələri vardı Deyilənlərə goumlrə Stalin oumlz iş otağında

ccediləkməsini təmir edib Trumelin iş masasının uumlstuumlndə

ldquoBurda dolların houmlkmuuml yoxdurrdquo soumlzləri yazılmışdır Him-

lerin meyitindən corabını ccedilıxaranda onun yamaqlı ol-

duğunu goumlrmuumlşlər Tarixin yaddaşında belə nuumlmunələr

ccediloxdur

Otto fon Bismarkın bir kəlamı ilə bu moumlvzuya son

vermək istəyirəm ldquoPis qanunlarla və yaxşı məmurlarla

oumllkəni idarə etmək muumlmkuumlnduumlr Yox əgər məmur pis-

dirsə ən yaxşı qanunlar belə koumlmək etməzrdquo Bu dəyərli

fikrə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki əgər maşın koumlh-

nədirsə onda heccedil nə koumlmək etməz Humanitar texno-

logiya da daim təkmilləşməlidir

176

İDARƏETMƏNİN ACcedilIQ CƏMİYYƏT

MODELİ

Duumlnyada sonuncu insan azad olana qədər

muumlbarizə davam edəcəkdir

Tomas Ceferson

London İqtisadi Məktəbinin pro-

fessoru Karl Reymund Popper elmi

metod və ictimai elmlərin fəlsəfəsinə

dair qlobal və tarixi əhəmiyyətli əsərlər

yazmışdır ldquoElmi biliyin məntiqirdquo və

ldquoAccedilıq cəmiyyət və onun duumlşmənlərirdquo

onun fundamental əsər-lərindəndir O

oumlz fəlsəfi konsepsiyasını tənqidi rasio-

nalizm adlandırmışdır Sosial fəlsəfə

sahəsində KPopper 28 genişmiqyaslı

radikal sosial dəyişikliklərin əleyhinə

olmuş-dur O hesab edirdi ki belə

proyektlər bir qayda olaraq kuumltlənin

yox kiccedilik bir qrupun maraqlarına

uyğundur O cəmiyyətin tədricən dəyi-

şərək quumlsurları aradan goumltuumlrərək inki-

şafının tərəfdarı idi Popper doumlvlət qu-

ruluşunun ən yaxşı forması kimi ldquoAcıq cəmiyyətrdquo ideyasını

muumldafiə edirdi

Onun fikrincə belə cəmiyyətin əsasını doumlvlət struk-

turlarının təkmilləşməsində vətəndaşların aktiv iştirak

28 Пол Оливер 101 ключевая идея философияМосква2001

Karl Reymund Popper


Vyanada anadan

olmuşdur 1994-cuuml

ilin 17 sentyabrında

92 yaşında Londonda


177

azadlığının təmin edilməsi dayanır Bu zaman sistem bir

doumlvlət liderinin digəri ilə ancaq suumllh yolu ilə əvəz-

lənməsini təmin etməlidir O tolerantlığın və liberializmin

prinsip və tələblərini muumldafiə edirdi

Doğma planetimizin taleyi haqqında dəyərli elmi irs

qoymuş alimlərdən biri də Karl Popperdir O ldquoAccedilıq

cəmiyyətrdquo ideyasının alovlu tərəfdarı və banilərindən

biridir KPopperdən qabaq ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyasını Anri

Berqson irəli suumlrmuumlşduumlr O hesab edirdi ki indiyə kimi

moumlvcud olmuş buumltuumln quruluşlar qapalı cəmiyyət olmuşlar

Bəşəriyyətin tərəqqisi ictimai şuumluru xeyli kamilləşdir-

mişdir İnsanların həm maddi həm də humanitar im-

kanları xeyli yuumlksəlmiş seccedilim imkanları xeyli artmışdır

Bu inkişafın bir dirəniş noumlqtəsi varmı Hara gedir bu

duumlnya ndash tez-tez eşitdiyimiz suallardandır

ABerqson və KPopperin ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquo ideyası prof

ƏAbbasovun ldquoAccedilıq cəmiyyətə doğru transformasiyardquo29 məqa-

ləsində geniş təhlil edilmişdir

ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquoin əsaslandığı ideya insan zəkasının

guumlcluuml tənqidi potensiala malik olmasıdır Burada fikir

pluumlralizmi muumldafiə olunur stimullaşdırılır və cəmiyyətin

təkmilləşməsinə youmlnəlmiş azadlıqlar muumldafiə olunur dəs-

təklənir O faşizmi kommunizmi və totalitarizmi fərd-

lərin ayrılmaz huumlquqlarını azaltdıqları uumlccediluumln tənqid edirdi

29 ƏAbbasov Accedilıq cəmiyyətə doğru transformasiya ldquoAzərbaycanrdquo qəz

22112009

178

Karl Popper yazırdı ldquoHər halda ağılla zor arasında seccedilim

etməliyik Mən zəkaya inanıram Nəzərə almalıyıq ki buumltuumln

hallarda kobud zorun tətbiqi ndash birbaşa cinayətdir Bir zorakılıq

başqasını doğurur inqilablar inqilabccedilıların oumlzuumlnuuml məhv edir

uumlstəlik ideyaları goumlzdən salır rdquo

KPopperin tarix elminə (tarixizmə) baxışı da maraq-

lıdır O ictimai inkişafda universal qanunauyğunluqların

moumlvcudluğunu inkar edirdi Onun fikrincə bəşəriyyətin

tarixində siyasi hakimiyyətin tarixi muumlhuumlm yer tutur

siyasi hakimiyyətin tarixi isə bəşər tarixi deyildir

KPopperə goumlrə tarix fərdi unikal və təkrarolunmaz

hadisələrin xaosudur Popper tarixi prosesdə iqtisadi

muumlnasibətlərin aparıcı rolu və sosial qanunların fəaliyyəti

haqda marksist təliminə qarşı ccedilıxanların biridir O hesab

edirdi ki buumltoumlvluumlkdə tarixi izah edən heccedil bir qanun ola

bilməz gələcəyi qabaqcadan goumlrmək muumlmkuumln deyildir

KPopperin Hegelə muumlnasibəti ccedilox mənfi olub və onu

totalitarizmin muumldafiəccedilisi kimi ağır soumlzlərlə ittiham edib O

hesab edir ki Hegel Heraklit Platon və Aristotelin ldquoto-

talitarrdquo ənənəsini davam etdirib və bu səbəbdən də ldquoAccedilıq

cəmiyyətrdquoin xain duumlşmənidir Platon doumlvlətə pərəstiş edir

fərdi tam olaraq doumlvlətə tabe etdirir axırıncı isə muumls-

təqilliyini tam itirir O bu fikri əsaslandırarkən Platonu

qapalı cəmiyyətin ideya muumləllifi sayır və onun ldquoheccedil vaxt

heccedil kim ndash nə kişilər nə qadınlar rəissiz qalmamalıdırlarrdquo

179

fikrini ciddi tənqid edir O Hegeli Marksı liberalizmə qaygı

və dəstək vermədiklərinə goumlrə ciddi şəkildə qınayır

Hesab edirəm ki Popper rdquoAccedilıq cəmiyyətərdquo gedən yolun

totalitarizmdən keccedildiyini nəzərə almayıb və bu səbəbdən

də totalitar quruluşun nəzəri əsaslarını yaradanları ciddi

tənqid edirdi KPopper qeyri-standart duumlşuumlnən filosofdur

O nəzəri muumlddəaların elmliyinin meyarı kimi verifika-

siyanı yox falsifikasiyanı uumlstuumln sayırdı O elmi ideyanın

gerccediləkliyini onu təsdiq edən nəticələrlə yox onu inkar

edən faktlarla yoxlamağı uumlstuumln hesab edirdi

Karl Popper həm elmi həm də ictimai-siyasi hadi-

sələrin qarşılıqlı houmlrmət əsasında rassional muumlzakirəsini

problemin həlli uumlccediluumln muumlhuumlm vasitə sayırdı O hesab

edirdi ki sərbəst muumlzakirələr səhvləri yanlışlıqları uumlzə

ccedilıxarır Bu isə səhv nəticələr əsasında qərarların qəbulunu

əngəlləyir

Sonda qeyd edək ki Acıq cəmiyyət kapitalizmin sosia-

lizmlə (və ya əksinə) zənginləşməsi başqa soumlzlə kapita-

lizmlə sosializmin konvergensiyası deyildir Bu cəmiyyət

inkişaf etmiş kapitalizmin son mərhələsidir

Toplumun duumlşuumlncə tərzindən asılı olaraq muumlsbət və

ya mənfi konvergensiya muumlmkuumlnduumlr Bu tezisə inanmaq

uumlccediluumln postsovet doumlvlətlərinin K (UumlDM) asılılığı şəkil 20-

də goumlstərilmişdir Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki bir qrup oumllkələr

uumlccediluumln (Estoniya Litva Latviya) muumlsbət yerdə qalan

180

doumlvlətlər uumlccediluumln isə mənfi konvergensiya moumlvcuddur Kndash

uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti mənasını daşı-

dığına goumlrə belə nəticəyə gəlmək olar ki ancaq muumlsbət

konvergensiya Baltikyanı doumlvlətlərdə baş veribdir

Şəkil 21 Postsovet məkanında yaranmış doumlvlətlər

uumlccediluumln

K-nın UumlDM asılılığı Rəqəmlərlə doumlvlətlər goumls-

tərilmişdir 1 -Estoniya 2 -Litva 3 -Latviya 4 ndashRusiy 5 -Belarus 6

-Qazaxıstan 7 -Azərbaycan 8 -Tuumlrmənista 9 -Ukrayna 10 -

Ermənistan 11 -Guumlrcuumlstan 12 -Oumlzbəkistan 13 -Moldova 14 -

Qırğızıstan 15 -Tacikistan

Qrafikdən goumlruumlnuumlr ki Tuumlrkmənistana (8) Oumlz-

bəkistana (12) və Rusiyaya (4) aid noumlqtələr anormal

vəziyyətləri ilə diqqəti cəlb edirlər

0

05

1

15

2

25

3

35

4

45

5

0 5000 10000 15000 20000

1

2

3

4 5

7 8

9

15 14 12

6

10

11

1 13

181

ALİ İCMA

Bir hadisənin izahını vermək İrana

şah olmaqdan daha sevinclidir

Demokrit

Pənah Qurbanovun30 konsepsiyası ccedilox sadə və eyni

zamanda muumlkəmməldir O bəşəriyyətin keccedildiyi tarixi yo-

lu 3 doumlvrə boumlluumlr ibtidai icma keccedilid doumlvruuml və ali icma

quruluşu

30 Pənah Qurbanov Həyati occedilerklər Bakı 2010 304 s

HZərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun

kimya-biologiya fakuumlltəsini (1963) bitirmiş

ADNA-nın muumləllimi kimya elmləri doktoru

Pənah Qurbanov ldquoHəyati occedilerklərrdquo (Yeni fəlsəfi

konsepsiya və ya sivilizasiyanın xilas şansı)

kitabında yazır

Yer qabığının isinməsinin təbii yanğın

hadisələrinin artmasına səbəb olacağı

şuumlbhə doğura bilməz Ehtizaz enerjisi

zəlzələlərin vaxtından əvvəl

yetişməsinə səbəb olur

Bu guumln bəşəriyyətin xilası duumlnyada

ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır

Vahid duumlnya əmələ gəldikdə

vətənpərvərlik hissləri daha da

zəifləyəcək və onun yerini uumlmumduumlnya

sevgisi tutacaqdır

Qurbanov

Pənah Abdulla oğlu

1112 1940-cı ildə

Qərbi Azərbayca-

nın Goumlyccedilə mahalın-

da anadan olmuş-

dur 54 2010-cu il

tarixdə Bakıda duumln-

yasını dəyişmişdir

182

Bəşəriyyət milyon il ibtidai icma quruluşunda yarıac

-yarıtox amma huumlrriyyət iccedilərisində yaşamışdır İbtidai

icmada ədalət prinsipi kortəbii houmlkm suumlrmuumlşduumlr İnsan-

lar oumlzuumlnuumlqoruma instinktinin (soumlvqi-təbii) təsiri altında

fəaliyyət goumlstərmişlər Bu quruluşda iqtisadi yuumlksəliş və

ya tərəqqi olmayıbdır İnsanların fəaliyyətinə şuumlur daxil

olduqca şəxsi mənafe meydana gəlmiş və bu əsasda

sonralar quldarlıq feodalizm və kapitalizm quruluşları

ardıcıl şəkildə bir- birini əvəz etmişdir Pənah muumləllim bu

uumlccedil formasiyanı birləşdirərək onu keccedilid doumlvruuml adlandırır

Bu doumlvruumln muumlddəti təqribən 18 min ildir Bu doumlvrdə

fəaliyyətə ağıl qoşulur şəxsi mənafe uumlzə ccedilıxır və ədalət

prinsipi getdikcə zəifləyir Şəxsi mənafe zəminində iqti-

sadiyyat inkişaf edir elm və bəşəri tərəqqi başlayır

Pənah muumləllim hesab edirdi ki keccedilid doumlvruuml bitəndən

sonra Ali icma qurulacaq və insanlar bu ədalətli quru-

luşda daha rahat yaşayacaqlar ccediluumlnki fəaliyyətə ancaq ağıl

goumlstəriş verəcək

Pənah muumləllim BMT-nin AB-nin yaranmasını Ali

icmanın ilk ruumlşeymləri sayır

ldquoGərək hər bir doumlvlət oumlzuumlnuumln iqtisadi və hərbi guumlcuuml ilə

deyil apardığı ədalətli siyasəti ilə oumlyuumlnsuumln ccediluumlnki bu guumln

bəşəriyyətin xilası duumlnyada ədalətin bərqərar olmasına bağlıdır

və yalnız bu yolla bəşəriyyət birləşə və ekoloji fəlakətdən yan keccedilə

bilərrdquo

183

O qeyri-standart duumlşuumlnən alimlərimizdən idi və

hesab edirdi ki avtomobillərin yer qabığına oumltuumlrduumlkləri

ehtizaz enerjisi yerin nuumlvəsinin temperaturunu əlavə 8

dərəcə artırıb Demək moumlvcud qlobal istiləşmə atmosferlə

deyil yerin qabığı ilə bağlıdır Nəticədə buzlaqlar Guuml-

nəşin istisindən uumlstdən yox daha ccedilox altdan əriyir Bu-

xarlanan suyun miqdarı artır və bu sular leysan yağışları

kimi yerə qayıdır və fəlakət mənbəyinə cevrilir Yağın-

tıların oumlzləri ilə su houmlvzələrinə gətirdikləri kuumllli miqdarda

zəhərli atmosfer tullantıları suda yaşayan bioloji varlıq-

ların həyatını zəhərləyərək məhv edir

Doktor Qurbanov bəşəriyyəti Ali icmanın tez yaradıl-

masına səsləyir və deyirdi ki qarşıdan bəşəriyyəti məhv

edəcək fəlakətlər gəlir onun qarşısını ancaq birlikdə

almaq olar Belə fəlakətlərin ən qorxulusunu o ekoloji

fəlakət sayırdı Pənah muumləllim təkidlə ccedilağırır ldquoGəlin keccedilidlə

qurtarıb suumlrətlə Ali icma quruluşunu quraq Necə ki ABŞ və

AB var Onda ədalət prinsipi oumlz guumlcuuml ilə işləyəcəkdir Yer

kuumlrəsində xoşbəxt həyat başlayacaqdırrdquo

Pənah Qurbanovun duumlnyagoumlruumlşuumlnə goumlrə bəşəriy-

yətin Ali icma qurması əslində buumltuumln doumlvlətlərin bir doumlv-

lət halında birləşməsi milli hisslərin soumlnməsi və bəşəri

hisslərin alovlanması deməkdir Demək Pənah muumləllimə

goumlrə bəşəriyyət oumlz inkişafının ali mərhələsinə doğru gedir

184

və sivilizasiyanın oumlnuumlndə sonsuz yolccediluluq durur P Qur-

banovun oumlluumlmuumlndən iki il sonra BMT Baş katibi Pan Gi

Munun da 2012-ci ildə Kopenhagendə ldquoduumlnya houmlkumətirdquo-

nin qurulması zərurətindən danışması Pənah muumləllimin

ideyasının nə qədər aktual olduğunu goumlstərir

Bir şərqli olaraq Pənah Qurbanov həm də şair idi O

oumlz bədii kitablarını Pənah Goumlyccedilə imzası ilə ccedilap etdirirdi

Onun şeirlərində də duumlnyanın taleyi ilə bağlı moumlvzular

uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi

Gərək bilsin hamı birləşmək nədir

O həyat uğrunda muumlbarizədir

PQurbanov ldquoHəyatın xilası muumlmkuumlnduumlrrdquo məqa-

ləsində yazırdı ldquoİnsan əvvəl ailələrdə sonralar qəbilələr

doumlvlətlər imperiyalar dinlər ətrafında tədricən boumlyuumlyən

birliklərdə bir araya gəldi Bu guumln o birləşmə estafetinin

sonuncu mərhələsinə ali icmada birləşmək mərhələsinə

başlayır və bu birləşmə labuumldduumlrrdquo

185

HARA GEDİR BU DUumlNYA

Yolumuz duman olmuş yaxşılar yaman olmuş

Haqq bu guumln oumlz haqqını haqsızdan uman olmuş

Hara gedir bu duumlnya

BVahabzadə

Duumlnyanın haradan gəldiyi haqqında fikir demək olar

ki yekdildir Hegelə goumlrə ldquouumlmumduumlnya tarixi Şərqdən

Qərbə doğru irəliləyir ccediluumlnki şuumlbhəsiz Avropa uumlmum-

duumlnya tarixinin yekunu olduğu kimi Asiya onun

başlanğıcıdırrdquo Duumlnyanın bu guumlnuuml məlum Bəs sabahı

Unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə demişkən Hara

gedir bu duumlnya

Şəkil 22 Şəhərlər təbiəti yeyir

186

F Fukuyamaya 31 goumlrə həm Hegel həm də Marks

inanırdılar ki insan cəmiyyətinin təkamuumlluuml sonsuz deyil

və insanların əsas və fundamental dilək və arzuları təmin

edildikdə dayanacaqdır Beləliklə hər iki dahi ldquotarixin

sonunurdquo postulat kimi vermişlər Hegel uumlccediluumln bu liberal

demokratiya Marks uumlccediluumln isə kommunizm cəmiyyəti idi Bu

heccedil də o demək deyil ki təbii həyat tsikli dayanacaq və

doğum həyat oumlluumlm olmayacaq və ya qəzetlər də

məlumatları ccedilap etməyəcəklər Bu o deməkdir ki əsas

məsələlər oumlz həllini tapdığı uumlccediluumln ictimai quruluşun

prinsipləri və institutlarının tərəqqisi dayanacaqdır

Marksın ideyası iflasa uğradı Fəhlə sinfi kapitalistlərin

qəbirqazanı olmadı Demək bəşəriyyət liberal demokratik

prinsiplərlə tarixin sonuna tərəf gedir ldquoBu gedişatın yolu

duumlzduumlrmuumlrdquo sualına şəkil 22-dən təqribən ldquoyoxrdquo cavabı

alırıq

İnsan ictimai inkişafın həm hərəkətverici quumlvvəsi

həm də istifadəccedilisi olduğundan inkişaf o noumlqtəyə tərəf

getməlidir ki həm tərəqqi olsun həm də həyat ləyaqətlə

yaşansın İctimai tərəqqinin son məqsədi firavan həyatdır

BMT-nin yaranma tarixi (2661945) bəşər tarixinin ən

dəyərli səhifələrindəndir Bu tarixdən başlayaraq irqin-

dən rəngindən inancından cinsindən asılı olmayaraq

millətlər gələcəyə bir yerdə getməyə qərar vermişlər

31 FFukuyama Tarixin sonu və axırıncı İnsan Moskva 2010 588 səh

187

Əslində bu qərarın oumlzuuml yeni bir eranın başlanğıcıdır

Duumlzduumlr hal-hazırda BMT elə bir qlobal guumlc sahibi deyil

Qəbul etdiyi qərarların əməl olunmasına ccedilox vaxt guumlcuuml

ccedilatmır Məsələn Qarabağla bağlı qəbul etdiyi qətnamələr

hələ də kağız uumlzərindədir Ancaq tarixin gedişi BMT-ni

guumlc mərkəzinə ccedilevirəcəkdir Bu işin zamana ehtiyacı var

Ccediluumlnki Yer kuumlrəsində qəbul edilən səhv qərarlar və bunun

nəticəsində toumlrəyən boumlhranlar (mənəvi maddi maliyyə

demoqrafik ərzaq ekoloji və s) getdikcə artır

Hər il 15 mln insan acından oumlluumlr 100 mln insan

aclıq şəraitində yaşayır

Bəşəriyyətin əhalisinin 20-i kasıblıqdan aşağı

həddə yaşayır

Ekoloji boumlhran nəticəsində planetimiz total məhv

edilir torpaq məhsuldarlığını itirir

Hava ccedilirklənir sular (okeanlar dəniz və ccedilaylar)

zəhərlənir

Arktikada buzlaqlar suumlrətlə əriyir

Bunların boumlyuumlk bəlalar gətirəcəyi goumlzlənilir Bəzi oumll-

kələrdə sərvətlər talan edilir bəzilərində idarəccedililik guumlnuumln

tələblərinə cavab vermir Bəzilərində idarəedənlərlə ida-

rəolunanlar arasında konsensus yoxdur

Yerdə bir qlobal nizam-intizama ehtiyac duyulur

İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsini şəkil 23-dəki kimi

təsəvvuumlr etmək olar İbtidai icma quruluşu (başlanğıcdan

188

A noumlqtəsinə qədər) milyon ildən ccedilox oumlmuumlr suumlrsə də

toplumda şəxsi mənafe olmadığından insanlar ac-susuz

ancaq azad yaşamışlar Nəzərə alsaq ki tərəqqi inkişafın

zamana goumlrə toumlrəməsidir onda ibtidai icma quruluşunda

tərəqqi olmamışdır ccediluumlnki inkişaf olmamışdır A noumlq-

təsindən B noumlqtəsinə kimi P Qurbanova goumlrə bəşəriyyət

keccedilid doumlvruumlnuuml yaşamışdır Cəmiyyət idarəedənlərə və

idarəolunanlara boumlluumlnmuumlşduumlr Bu doumlvr quldarlıq feo-

dalizm və kapitalizmi əhatə edir Bu doumlvruumln muumlddəti

təqribən 18 000 ildir Fəaliyyətə şəxsi mənafe hakim

olduğundan inkişaf yuumlksələn xətlə artmış və bəşəriyyət

tərəqqi etmişdir Alfred Veberə goumlrə bu 18 000 ilin ancaq

6000 ili muumlasir insan tarixidir Bəşər cəmiyyətinin inkişafı

əsasən muumlasir insan tarixindən başlayır Bu muumlddət

ərzində bəşəriyyət inkişaf edərək buguumlnkuuml səviyyəyə

ccedilatmışdır

K Popperin tarixlə bağlı fikirlərinə rəğmən bəşər

tarixi qanunauyğunluqlarla zəngindir Bu tarixdə bə-

şəriyyət vahid proses olan duumlnya tarixinin həm subyekti

həm də obyekti olmuşdur və muumltərəqqi istiqamətdə in-

kişaf edir

B noumlqtəsindən başlayaraq bəşəriyyət formaca accedilıq

məzmunca yeni mədəni səviyyəsi yuumlksək bir icmada ndash

ldquoAccedilıq cəmiyyətrdquodə yaşamağa doğru irəliləyir Duumlşuumlncə

tərzinin yuumlksək həddə ccedilatması səbəbindən bu mərhələdə

189

şəxsi mənafe olmayacaq ancaq hamı ləyaqətlə oumlmuumlr

suumlrəcək Bu mərhələdə inkişaf stabilləşəcək və cəmiyyətdə

tam harmoniya bərqərar olacaq tərəqqi də olmayacaq

ccediluumlnki ona ehtiyac olmayacaqdır Demək bəşəriyyət

Allahabad meqopolisinə doğru irəliləyir

Şəkil 23 İnkişafın zamana goumlrə dəyişməsi

Muumlxtəlif doumlvlətlər bu səfərə muumlxtəlif zamanlarda

ccedilıxıblar Kimi min il oumlncə kimi yuumlz il oumlncə kimi on il əv-

vəl Son məntəqəyə də oumllkələr eyni zamanda yox muumlxtəlif

zamanlarda ccedilatacaqlar Kimi yaxın zamanlarda kimi 50 il

sonra kimi yuumlz il sonra Bu duumlşuumlncə tərzindən asılı

olacaqdır Tez kamilləşənlər son məntəqəyə tez də

ccedilatacaqlar O cəmiyyətləri kamil hesab etmək olar ki onlar

İnkişaf B

A Zaman

190

intellektual təkamuumlluumln uumlccediluumlncuuml ndash elmi mərhələsini yaşa-

yırlar Bu guumlnlərimizdə Norveccedil Avstraliya Yeni Zelan-

diya son məntəqəyə ən yaxın doumlvlətlərdir Bu oumllkələr

insan azadlıqlarının buumltuumln spektrinə insan haq-larına və

demokratiyaya boumlyuumlk oumlnəm verirlər Onları izləmək

vacibdir Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki bu yol sonu

olmayan yoldur Uumlfuumlqə yaxınlaşdıqca uumlfuumlq uzaqlaşdığı

kimi Allahabada yaxınlaşdıqca o da bizdən uzaqlaşacaq

Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Res-

publika guumlnuuml muumlnasibətilə etdiyi ccedilıxışında (2552012)

demişdir ldquoBiz demokratik inkişafa sadiqik Azərbaycanda

buumltuumln demokratik institutlar fəaliyyət goumlstərir Huumlquqi doumlvlət

quruculuğu sahəsində boumlyuumlk uğurlar vardır Demokratiyanın

inkişafı bizim vəzifəmizdir borcumuzdur Bu ilk noumlvbədə

Azərbaycan xalqına lazımdır Biz bu sahədəki fəaliyyətimizi

kiminsə xoşuna gəlmək uumlccediluumln yox Azərbaycan xalqının rifah

halını yaxşılaşdırmaq və buumltuumln azadlıqları təmin etmək uumlccediluumln

edirik Biz bundan sonra da bu siyasətə sadiq olacağıqrdquo

Goumlruumlnduumlyuuml kimi biz də bu yolun yolccedilusuyuq və

xoşbəxt gələcəyə doğru gedirik

ldquoHarada yerləşir bu məntəqərdquo ndash sualına belə cavab

vermək olar insan potensialının inkişaf indeksi 0 96-dan

ccedilox olan istənilən yerdə istənilən coğrafiyada Bu

coğrafiya uumlccediluumln ən azından K gt 25 olmalıdır

191

Accedilıq cəmiyyətin səciyyəvi cəhətlərini təxminən belə

təsəvvuumlr etmək olar

bull uumlmumi mənafenin şəxsi mənafedən ccedilox uumlstuumln ol-

duğu cəmiyyət kimi

bull fiziki və intellektual potensialını oumlzuumlnə yox ətra-

fına xərcləyən ali insanların yaşayacağı cəmiyyət kimi

bull bir nəfərin bir qrupun yox hamının azad olduğu

cəmiyyət kimi

bull instinkt yox şuumlurla fəaliyyət goumlstərən insan cəmiy-

yəti kimi

bull bir neccedilə nəsil ali təhsilli insanların yaşayacağı

cəmiyyət kimi

bull insan arzu və istəklərinin (bəşəri dəyərlərin) təmin

olunduğu cəmiyyət kimi

bull həm fərd həm də toplum səviyyəsində muumld-

rikliyin kamil duumlşuumlncə tərzinin ziyalılığın houmlkm suumlrduumlyuuml

cəmiyyət kimi

bull azadlığın buumltuumln spektrinin soumlz azadlığının fikir

pluumlralizminin tam bərqərar olduğu cəmiyyət kimi

bull harmoniya və stabilliyin houmlkm suumlrduumlyuuml doumlvlətlər

birliyi kimi

bull stabil inkişafa (yəni zəif tərəqqiyə) malik cəmiyyət kimi

bull intellektual təkamuumlluumln son pilləsini yaşayan yəni

elmi qərarlar qəbul edən cəmiyyət kimi

192

bull izafi var-doumlvlət yığmaq duumlşuumlncəsindən uzaq olan

insanların cəmiyyəti kimi

bull ldquotarixin sonurdquonu yaşayan insan cəmiyyəti kimi

Bu sıranı artırmaq da olar

Ali icma ibtidai icma quruluşu kimi sinifsiz uzun-

oumlmuumlrluuml əhalisi nəsilbənəsil savadlı və azad qərarları elmi

və kamil cəmiyyət olacaqdır

Ali icmaya qədərki doumlvrdə insan oğlu oumlz potensialını

əsasən oumlzuumlnə tərəf istiqamətləndirmişdir Təsəvvuumlr et-

mək olar ki Accedilıq cəmiyyətdə insan oumlz muumlsbət enerjisini

potensialını oumlzuumlnə yox cəmiyyətə və onun uumlzvlərinə tərəf

youmlnəldəcəkdir İqtisadiyyat istehsal uumlzərində ictimai

nəzarət olduğundan ekoloji problem aradan qalxacaqdır

Duumlşuumlncə tərzi kamilləşdikcə ccedilox şeylər dəyişəcək Bu guumln

əgər hər hansı bir məmur cəmiyyətin hesabına varlanmaq

istəyirsə gələcəkdə (K sonsuzluğa İPİİ vahidə yaxın-

laşdıqca) əks proseslər muumlşahidə ediləcəkdir Şuumlbhə yox-

dur ki faktor K boumlyuumlk qiymətə a vahidə yaxınlaşdıqca

məmurlar və digər vətəndaşlar oumlzlərinin artıq vəsaitini və

muumllkuumlnuuml koumlnuumllluuml olaraq cəmiyyətə qaytaracaqlar

Duumlnya K Popperin Accedilıq cəmiyyətinə P Qurbanovun

Ali icmasına Pan Ge Munun ldquoDuumlnya houmlkumətinərdquo doğru

gedir Bu gediş tarixi gedişdir və alternativi yoxdur

Guumlndə bir guumln ildə bir il buumltoumlvlikdə bir oumlmuumlr (şəkil 24)

yaşamağımızın mənası bundan ibarətdir ki hər kəs bu

tarixi gedişə oumlz toumlhfəsini versin İnsan bədəninin buumltuumln

193

uumlzvləri vahid bir məqsədə ndash insanı yaşatmağa qulluq

etdiyi kimi buumltuumln insanlar da vahid bir məqsədə ndash xoşbəxt

cəmiyyət yaratmağa ccedilalışmalıdırlar Hər bir insanın

missiyası bu işə oumlz toumlhfəsini verməkdir

Oumllməz Səməd Vurğunun ldquoBir yandan boşalır bir yandan

dolur sirrini verməyir sirdaşa duumlnyardquo misralarindaki sirr

bundan ibarətdir ki insan oumlzuumlnə yox tərəf- muumlqabilinə

ətrafa oumlz toumlhfəsini verməlidirBəşəriyyəti duumlz yoldan

haqq yoldan bəzən sapdırmaq muumlmkuumln olsa da cəmiyyət

muumltərəqqi istiqamətdə inkişaf edir və bu inkişaf qaccedilılmaz

olduğundan qanunauyğun xarakter daşıyır Neqativ yuumlk-

lənmiş insanlar ancaq inkişafı ləngidə bilərlər Belə ne-

qativ ruhlu insanların fəaliyyətlərinin əsas səbəbi quumlsurlu

duumlşuumlncə tərzidir daha accedilıq desək şəxsi mənafeyə alu-

dəccedililik və gələcəyi goumlrməməkdir Əminliklə demək olar

ki tam alitəhsilli insanların Accedilıq cəmiyyətində bunlar

olmayacaq Faktor K artdıqca ku-kuli-klanlar kimi skin-

hedlər də narkobaronlar da və digər mənfi uumlnsuumlrlər də

oumlz-oumlzuumlnə sıradan ccedilıxacaqlar Accedilıq cəmiyyətə yaxınlaş-

dıqca insanların həm cəmiyyətdaxili həm də doumlvlətlər-

arası qəbul etdikləri qərarlar elmi olacaqdır

Boumlyuumlk Nizaminin minillik məsləhəti

Quumlvvət elmdədir başqa cuumlr heccedil kəs

Heccedil kəsə uumlstuumlnluumlk eyləyə bilməz

ndash həyatda hamı tərəfindən qəbul ediləcəkdir

194

Şəkil 24 Bir yandan boşalır bir yandan dolur

Elmə əsaslanan duumlz qərarlar qəbul etməklə xoşbəxt

gələcəyə doğru gedir bəşəriyyətin bu karvanı

Sonda qeyd edim ki Ali icmada şəxsiyyətin cəmiy-

yətdə rolunun azalacağı ehtimal olunur Ccediluumlnki cəmiy-

yətdaxili və doumlvlətlərarası ccediloxlu ziddiyyətlər aradan ccedilıx-

dığına goumlrə muumldrik padşaha sərkərdəyə peyğəmbərə

ehtiyac olmayacaq

195

SONUNCU PEYĞƏMBƏR ndash

HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏD

Buumltuumln din xadimləri hesab edirlər ki Həzrəti Mə-

həmməd Allahın seccedildiyi sonuncu peyğəmbər və ldquoQurani-

Kərimrdquo isə Allahın yerə goumlndərdiyi sonuncu kitabdır Bu

faktlar təbii olaraq sual doğurur 124 min peyğəmbərin

sonuncusunun Hz Məhəmmədin olmasını necə izah

etmək olar

Bu suala mənafelərin muumlbarizəsi fonunda cavab

vermək olar Hz Məhəmməd peyğəmbərin əsas vəzi-

fələri (Allahın əmrlərini bildirmək insanların iccedil aləmini

təmizləmək kitab və hikmət oumlyrətmək) ilə bərabər həm

də şəxsi mənafenin hakim olduğu bir zamanda ictimai

mənafenin qoruyucusu missiyasını yerinə yetirmişdir Bu

tezisi onun həyat tərzi təsdiq edir

Peyğəmbərlə bağlı hədislərin birində deyilir rdquoBir guumln

Peyğəmbər kasıblara paylamaq uumlccediluumln qurban kəsir Xanımı Ai-

şədən soruşur ldquoQurbanı payladınmırdquo Xanımı cavab verir

rdquoHamısını payladım bizə qoyunun bir kuumlrəyi qaldı rdquo Pey-

ğəmbər deyir ldquoYox buumltuumln payladıqların bizə qalıb payla-

madığın bizimki deyilrdquo

Misaldan goumlruumlnuumlr ki Peyğəmbər duumlşuumlncəsində icti-

mai mənafeyə necə yuumlksək dəyər verilir Bu duumlşuumlncə

gələcək nəsillər uumlccediluumln bir nuumlmunə olmuşdur Bəşəriyyət

196

inkişaf etdikcə ictimai mənafe şəxsi mənafeni uumlstələdi-

yindən HzMəhəmməddən sonra daha noumlvbəti pey-

ğəmbərə ehtiyac qalmır Ccediluumlnki Ali icmada peygəmbər

vəzifələrini hər bir fərd kənar subyektin (peyğəmbərin)

koumlməyinə ehtiyac olmadan oumlzuuml edəcəkdir Buna goumlrə də Həzrəti Məhəmməd bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbərdir

197

FİRAVANLIĞA GEDƏN YOL

Nə uumlccediluumln birlikdə barış və uyğunlaşma iccedilində yaşa-

mayaqHamımız eyni ulduzlara baxırıq eyni planetin

uumlzərindəki yol yoldaşlarıyıq və eyni səmanın altında yaşayırıq

Aunius Aurelius Simachus

Gələcəyə səfərə ccedilıxmış duumlnya doumlvlətlərinin karvanı

hara gedir ndash sualına Məhbub uumll Həqin cavabı qısa

olmuşdur ldquoXoşbəxt gələcəyə doğrurdquo Doktor Həqin əmin-

liyinin səbəbi nədir Belə bir deyim var ldquoGələcəyimiz

keccedilmişimizdirrdquo Keccedilmişimizdə gələcəyimiz haqda bir

işarə əlamət məlumat varmı

Bəşəri makroiqtisadi goumlstəricilərin yeni meyar olan K

faktorundan asılılıqlarının oumlyrənilməsi və tədqiqatların

nəticələrinin qrafik təsviri yeni ideyalar baxışlar soumly-

ləməyə imkan verir Bu baxışların əsasında yeni qanuna-

uyğunluqlar muumləyyən etmək muumlmkuumlnduumlr Bu qanuna-

uyğunluqlar duumlnya doumlvlətlərinin inkişafının dinamikasını

proqnozlaşdırmağa duymağa və bir ccedilox suallara cavab

verməyə imkan verir

1 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə insani fəaliyyətdə instinkt

fəaliyyət azalır şuumlurlu fəaliyyət artır

Bu guumln bizim fəaliyyətimizdə həm instinktin həm də

şuumlurun payı var Tarixin sonunda (K faktorunun boumlyuumlk

198

qiymətlərində) buumltuumln fəaliyyət instinkt yox şuumlurlu

olacaqdır

Hal- hazırda duumlnya intellektual cəhətdən ccedilox inkişaf

etmişdir Bu intellektual səviyyə insani fəaliyyəti youmlnəl-

dir Ayzek Zinqerin ldquoMən oumlz sağlamlığım xətrinə yox

heyvanların sağlamlığı xətrinə vegetarian oldumrdquo ndash fikri

fəaliyyətdə şuumlurun dominant olduğunu goumlstərir İnsanlar

oumlzuumlnuumltəkminləşdirərək gələcəyə doğru gedirlər Bu

prosesində boumlyuumlk hikmət və gizli potensial vardır

2 Bəşəriyyət tərəqqi etdikcə formasiyalar bir- birini

əvəz etdikcə uumlmumi mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti artır

Bu artım bəşəriyyətin xoş gələcəyə getməsinə əsas verir

Bu qanundan toumlrəyən və praktiki əhəmiyyət kəsb

edən nəticə ondan ibarətdir ki idarəetməyə şəxsi mənafe

yox ancaq uumlmumi mənafe daşıyıcıları cəlb edilməlidir

Bəşəriyyət qapalı cəmiyyətlərdən Acıq cəmiyyətə keccedil-

dikcə insan oğlu malik olduğu fiziki və əqli potensialı oumlzuumlnə

yox cəmiyyətə sərf edir Yəni insani fəaliyyətin tətbiq ob-

yektini dəyişir Tarix boyu insan oumlz guumlcuumlnuuml və po-

tensialını əsasən oumlzuumlnuumln və nəslinin xoşbəxtliyinə sərf

etmişdir ldquoTarixin sonunardquo (Fukuyamanın anlamında)

yaxınlaşdıqca insan oumlz xoşbəxtliyi naminə tədricən bu

enerjini ətrafa cəmiyyətə youmlnəldir Tarixin muumlxtəlif

doumlvrlərində bu haqda xoş sədalar var bu səsləri eşidək

199

a) Platona goumlrə başqalarının xoşbəxtliyinə ccedilalış-

maqla insan oumlz xoşbəxtliyini tapar

b) Pifaqora goumlrə xoşbəxtlik tək adam işi deyil

xoşbəxlik ən azından iki nəfərin işidir

c) Ccedilarlz Dikkensə goumlrə digərlərinə həsr edilən guumln

sənin uumlccediluumln itirilmiş guumln deyil

ccedil) insan oumlz saccedilından tutub ayaqlarını yerdən uumlzə

bilməz Amma başqasının saccedilından tutub ayağın yerdən

uumlzə bilər

Demək hər bir insan malik olduğu potensialı oumlzuumlnə

yox cəmiyyətə ətrafdakılara xərcləyəndə daha xoşbəxt

olur Bir cox zəngin və dəyərli insanlar islam mədəniy-

yətinin əsas muumlddəalarından olan ldquoSərvətlərin yığdığın

qədər deyil verdiyin qədərdirrdquo muumlddəasını rəhbər tu-

taraq oumlz varidatlarını muumlkafatlar şəklində parlayıblar

Alfred Nobel Templton Holher Kraford Cozef Plutser

və digərləri milyonlarla oumlccediluumllən var-doumlvlətlərinin muumlkafat

şəklində cəmiyyətə qaytarılmasını vəsiyyət etmişlər Bu

insanların varisləri bu pulları banklarda saxlamaqla yox

muumlkafat şəklində paylamaqla daha xoşbəxtdirlər

3 Bəşər oumlvladının humanitar (mədəni ) səviyyəsi yuumlk-

səldikcə duumlşuumlncəsi kamilləşir və qəbul etdiyi qərarlar elmi və

ya İlahi olur

Qəbul edilən qərarların mədəni səviyyədən asılılığına

ilk dəfə Volfqanq Goumlte diqqət yetirmişdir ldquoMədəniyyətin

200

alccedilaq səviyyəsində milli nifrət guumlcluumlduumlr və barışmazdır Ancaq

elə bir səviyyə var ki o tamam yox olur hansı ki qonşu xalqın

xoşbəxtliyi və faciəsi oumlzuumlnuumlnkuuml kimi qəbul edilirrdquo Bu səbəbdən

də XX əsrdə iki Duumlnya muumlharibəsindən keccedilmiş

avropalılar bu guumln iki Avropa doumlvləti arasında muumlha-

ribəni vətəndaş muumlharibəsi hesab edirlər Bu Avropada

mədəniyyətin suumlrətlə inkişafının nəticəsidir ABŞ-ın

keccedilmiş prezidenti Con Kennedi bu fikrin masştabını bir az

da genişləndirmişdir ldquoYa insanlar muumlharibə ilə qurtara-

caqlar ya da muumlharibə insanlarlardquo Şuumlkuumlrlər olsun ki insan-

lar muumlharibə ilə qurtarmaq uumlzrədirlər

4 Bəşəriyyət inkişaf etdikcə bir nəfərin azadlığından

hamının azadlığına gedir və insanlar duumlnya malından doyur

İlk baxışda inanılmaz goumlruumlnən bu muumlddəanı da

təsdiqləyən ccediloxsaylı tarixi fikirlər var

a) eramızdan 8 əsr əvvəl yaşamış Homer ldquoİnsan hər

şeydən yuxudan və şirin sevgidən doyurrdquo ndash fikrini soumlylə-

mişdir

b) sevimli peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd ldquo İki

şəxs doymaq bilməz elm təşnəsi və duumlnya (malı) hərisirdquo Bu

fikrə rəğmən Həzrəti Məhəmmədin oumlzuuml duumlnya malından

doymuş bəşər oumlvladı idi

c) a(K) asılılığından (şəkil 5a) goumlruumlnuumlr ki K art-

dıqca a da artır Bunun uumlccediluumln uumlmumi mənafe (Mi) şəxsi

mənafedən (Mş) uumlstuumln olmalıdır Qrafik goumlstərir ki

201

fəaliyyətdə şuumlur artdıqca insan duumlnya malından doyur

Demək duumlnya malına hərislik instinktlə bağlıdır

ccedil) Brayan Treysiyə 32 goumlrə Amerika cəmiyyətində

təqribən 20 milyon milyoner var İqtisadi azadlıq əldə

etdikdən sonra onlar artıq varlanmaq daha ccedilox işləyib

(guumlndə 8 saat yox 10 saat) daha ccedilox pul qazanmaq

istəmirlər Sağlamlıqlarını daha vacib sayırlar

Firavan yaşama arzusu bəşəriyyətin tarixi qədər

qədimdir Bəşəriyyət bu arzuya tərəf getməklə inkişaf

edir Bu deyilənlər kifayətdir hesab edək ki bəşəriyyət

xoş gələcəyə Haqq yolu ilə gedir Allahın nəzərdə tutduğu

niyyət bəd ola bilməzdi

Sonda bu deyilənlərə praktik dəstək verən bir rəva-

yətdən istifadə etmək istəyirəm

Bir ana səhər yeməyinə uumlccedil yumurta bişirir və hər oumlvladına

bir yumurta verir Oumlvladlardan biri

ndash Anacan bəs sən nə yeyəcəksən

ndash Narahat olmayın əzizlərim mən bir şey tapıb yeyərəm

ndash Yox ana belə olmaz Mən oumlz payımı sənlə boumlləcəyəm ndash

deyir uşaqların biri və boumlluumlr

Digər uşaqlar da oumlz paylarının yarısını analarına verirlər

və ananın payı daha ccedilox olur

Ana -bala muumlnasibəti instinkt-şuumlur səviyyəsində olan

muumlnasibətdir Bu muumlnasibətdə də xoşbəxtlik potensialı


2006

202

var Ana balanın xoşbəxtliyini istər və ona ccedilalışar Bala

boumlyuumlyuumlb mənsəb sahibi olanda ananın xoşbəxtlik

borcunu qaytarmalıdır Onda ana da xoşbəxt olar

Bu deyilənlərdən bəzi praktiki nəticələr almaq olar

Nəticə I Ailə xoşbəxtliyinin resepti Ailə subyektlərinin

hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf- muumlqabilinin xoşbəxtliyinə

ccedilalışmalıdır Yəni ər və arvad oumlzlərinin yox ər arvadın

arvad ərin xoşbəxtliyinə ccedilalışanda ailə daha xoşbəxt olar

Nəticə II Dostluqda xoşbəxtlik potensialı var Dost-

luq təmənnasız olanda xoşbəxtliyin səviyyəsi daha

yuumlksəlir Yəni dostların hər biri oumlzuumlnuumln yox tərəf-muuml-

qabilinin xoşbəxtliyinə ccedilalışarsa oumlzuuml də xoşbəxt olar

203

SON SOumlZ

Bəşəriyyətin tarixi karvanı Şərqdən başlayaraq Qərbə

tərəf gedir Yəqin ki ldquotarixin sonurdquo da Allahabadda

qurtaracaqdır ldquoTarixin sonundanrdquo sonra başlayan yeni

tarixə ilk olaraq planetimizin ən ccedilox inkişaf etmiş oumllkə-

lərinin (Norveccedil Avstraliya Yeni Zelandiya və digərləri )

daxil olacaqlarını guumlman etmək olar Bu tarixin də

muumlddəti yəqin ki ibtidai icma quruluşunda olduğu kimi

sonsuz olacaqdır Ccediluumlnki bu quruluşda da şəxsi mənafe

olmayacaq və fəaliyyətə daim şuumlur nəzarət edəcəkdir

Araşdırmalar goumlstərir ki bəşəriyyətin (və ya doumlvlətin)

inkişafı ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən

asılıdır Bu nisbət artdıqca əvvəla bəşəriyyət oumlz inkişafının

ali səviyyəsinə (məqamına) doğru təkamuumll edir və bu oumlzuuml-

nuumlmuumldafiə instinktinin təsiri altda baş verir Nəticədə

bəşəriyyət keccedilmişdən gələcəyə həm varlanaraq həm də

kamilləşərək gedir Duumlşuumlncə kamilləşdikcə insan oğlu

məxsusi yaşama potensialını əsasən oumlzuumlnə (yaxınlarına)

yox cəmiyyətin ehtiyacına youmlnəldir Bəşər tarixinin

inkişafının ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə nisbətindən

asılılığına baxdıqda onun iki doumlvrə boumlluumlnduumlyuumlnuuml gouml-

ruumlruumlk

a) şəxsi mənafenin uumlstuumln olduğu başlanğıc tarixi doumlvr

b) ictimai mənafenin uumlstuumln olduğu son tarixi doumlvr

204

Şəxsi mənafenin hakim olduğu doumlvr padşahların

kralların zorun fiziki guumlcuumln hakim olduğu doumlvrduumlr Bu

doumlvr dar ağacı boyun koumltuumlyuuml muumlharibələr uumlsyanlar

inqilablar kimi məşəqqətli hadisələrlə zəngindir Bu doumlv-

ruumln quumlsuru ilə bərabər uğuru da ccedilox olmuşdur Bəşə-

riyyət oumlz maddi və əqli inkişafının buguumlnkuuml səviyyəsinə

goumlrə məhz bu doumlvrə borcludur Şəxsi mənafe və oumlzuumlnuuml-

qoruma instinkti bu doumlvruumln hərəkətverici quumlvvəsi olmuş

və bu zəmində doumlvlətlər insanlar varlanmış elm mədə-

niyyət inkişaf etmişdir Bu doumlvrdə ictimai mənafenin rolu

zəif olmuş əsasən peyğəmbərlər xalq qəhrəmanları

tərəfindən qorunmuşdur Bu doumlvr tarixin başlanğıcından

bu guumlnuumlmuumlzə qədərki doumlvruuml əhatə edir

Uumlmumi mənafenin hakim olduğu doumlvrdə uumlmumi

mənafe şəxsi mənafeni şuumlurlu fəaliyyət instinkt fəaliyyəti

uumlstələyir və insanların duumlşuumlncəsi kamilləşir Oumlzuumlnuumlmuuml-

dafiə instinktinin rolu azalır insanları muumlkəmməl huumlquq

sistemi qanunlar qoruyur Ədalətli padşaha qoşuna

sərkərdəyə yeni peyğəmbərə ehtiyac qalmır Uumlmumi

mənafenin şəxsi mənafeyə nisbəti 10 dəfədən ccedilox olan

doumlvlətlər bu doumlvruuml bu guumlndən yaşayırlar Hesab etmək

olar ki bu doumlvr oumlz başlanğıcını Məhəmməd peyğəmbərin

doumlvruumlndən goumltuumlruumlr ccediluumlnki bu doumlvrdə ictimai mənafeni

qorumaq doumlvlət siyasəti səviyyəsinə qalxmışdır Bu doumlvr

XX əsrin ortalarından demokratik duumlşuumlncə bərqərar

205

olduqca genişlənir ldquotarixin sonunardquo qədərki və ondan

sonrakı doumlvrdə hakim moumlvqeyə malik olacaqdır Araş-

dırmalar goumlstərir ki Maltusun nəzəriyyəsindən təşvişə

duumlşmək əsassızdır Əvvəla ona goumlrə ki planetin po-

tensialı ccediloxdur İkincisi insanın oumlzuuml də boumlyuumlk potensiala

malikdir Uumlccediluumlncuumlsuuml cəmiyyətlər tam alitəhsilli insan-

lardan təşkil olunduğundan gələcək insanların duumlşuumlncəsi

Maltus doumlvruumlnə nəzərən daha kamil duumlşuumlncəli olacaqdır

Uumlstəlik əhalinin maddi mədəni və intellektual səviy-

yələrində qıtlıq olmayacaqdır

Bəşəriyyətin karvanı bir nəfərin azadlığından hamı-

nın azadlığına tərəf ağlın uumlstuumlnluumlyuuml ilə yol gedir Boumlyuumlk

Nizaminin dediyi kimi bu tarixi yolun sonunda hamının

azadlığı gəlir Stiv Cobsun vəsiyyətinə goumlrə hər kəs bu

gedişata oumlz toumlhfəsini verməlidir

Bir guumln Diogendən soruşurlar

ndash Haralısan

ndash Mən duumlnya vətəndaşıyam ndash cavabını verir

Hesab etmək olar ki Diogen 2500 il qabağı goumlrə

bilmişdi Doumlvlətlərin vahid bir houmlkumət halına gələcəyi

indi geniş muumlzakirə edilir Boumlyuumlk ehtimalla demək olar ki

gələcəkdə hamı duumlnya vətəndaşı olacaqdır

Hər bir karvanın ideya muumləllifi və sarvanı olduğu

kimi bu karvanın ideya muumləllifi cənab Haqq sarvanı hələ

ki Norveccedil Avstraliya və Yeni Zelandiyadır Bəşəriyyəti

206

xoşbəxt gələcəyə aparan bu karvanın ardınca su ataraq

oxuculara duumlşuumlncələrini kamilləşdirərək xoşbəxt gələcəyə

doğru inamla irəliləmək arzu edirəm

ƏLAVƏ 1

DUumlNYA DOumlVLƏTLƏRİNİN BƏZİ

MAKROİQTİSADİ

GOumlSTƏRİCİLƏRİ ( BMT 2010)

Rey

tin

q

Oumllkə İPİİ

K

Fakt

or

UumlDM

$ada

m

Adam

başına

istehl

olun

enerji

kvsaa

t

adam

mt NN

Orta

oumlmuuml

r

uzu

nl

LL

il

Ruumlşv

ət

inde

ksi

(2012

)

2 3 4 5 6 7 8 9

1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9

2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88

3 Y

Zelandiya 0907 97 28 000 171 81

95

4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71

5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75

6 Linxtenştey

n 0891 82

122 10

0 95 80

7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89

8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87

9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93

10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80

11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80

12 Koreya

Respub 0877 71 30 200 7740 24 80

54

207

13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88

14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70

15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58

16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94

17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83

18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75

19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94

20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62

21 Honq Konq

(Ccedilin) 0862 625 45 600 825

84

22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34

23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39

24 Luumlksembru

q 0852 57 81 800 131 80

85

25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78

26 Birləşmiş

Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80

78

27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92

28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44

29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59

30 Andorra 0824 468 81

31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4

32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68

33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56

34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64

35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63

36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46

37 Bruney

Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77

52

38 Qatar 0803 408 145 30

0 76

72

39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51

40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61

41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55

42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78

43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73

44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48

208

45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72

46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3

47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46

48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42

49 Ccedilernoqoriya 0769 333 9 900 75 4

50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36

51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4

52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7

53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2

54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33

55 Səudiyyə

Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73

44

56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3

57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43

58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33

59 Trinidad və

Tobaqo 0736 279 22 100 172 70

32

60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33

61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24

62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48

63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34

64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31

65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24

66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27

67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24

68

Bosniya və

Herseqovin

a

0710 245 6 600 76

32

69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23

70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27

71 Makedoniy

a 0701 235 9 400 75

39

72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72

73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38

74 Guumlrcuumlstan 0698 23 4 800 125 72 41

75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19

76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26

209

77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27

78 Beliz 0694 227 8 400 245 77

79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34

80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33

81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38

82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45

83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42

84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29

85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31

86 Fici 0669 202 4 300 261 69

87 Tuumlrkmənist

an 0669 202 7 400 2540 65

16

88 Dominikan

Respub 0663 197

8 600

10500 1260 196 73

26

89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36

90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34

91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33

92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34

93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3

94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3

95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28

96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22

97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26

98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61

99 Moldova 0623 165 2 500 69 29

100 Monqolusta

n 0622 164 3 300 316 67

27

101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29

102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16

103 Mikroneziy

a 0614 69

104 Guyana 0611 6 800 256 68 25

105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44

106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26

107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25

108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3

109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21

210

110 Cənubi

Afrika 0597 148

10 700

4360 52

41

111 Suriya 0589 143 4 800 75 26

112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23

113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29

114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34

115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25

116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27

117 Ekvatorial

Qvineya 0538 116 37 900 545 51

19

118 Cape Verde 0534 114 244 72

119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31

120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24

121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31

122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22

123 Solomon

adaları 0494 098 2 800 67

27

124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21

125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25

126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22

127 Sao Tome

və Principe 0488 095 308 66

3

128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22

129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27

130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39

131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25

132 Myanmarа 0451 082 288 63 15

133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21

134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3

135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3

136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24

137 Papua-Yeni

Qvineya 0431 076 2 500 400 62

22

138 Nepal 0428 075 80 378 68 22

139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24

140 Komor 0428 075 1 000 302 66

141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35

211

142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24

143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24

144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29

145 Haiti 0404 068 1 200 62 18

146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2

147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3

148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3

149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58

150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32

151 Qambiya 0390 064 344 57

152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5

153 Malavi 0385 063 900 100 55 3

154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16

155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15

156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21

157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27

158 Syerra

Leone 0317 046 900 442 48

25

159 CAR 0315 046 700 100 48 22

160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28

161 Burkina -

Faso 0305 044 1 200 49 54

3

162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32

163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176

2 49

2

164 Qvineya-

Bisau 0289 041 1 100 881 49

22

165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27

166 Burundi 0282 039 300 52 51 19

167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25

168 Dem

Konqo 0239 031 300 90 39 48

2

169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22

212

ƏLAVƏ 2

Top 200 ndash Duumlnya universitetlərinin reytinqləri

httpwwwtimeshighereducationcoukworld-

university-rankings )

Duumlnya

reytenqi UNİVERSİTETLƏR DOumlVLƏTLƏR

Uumlmumi

qiymət

K -faktor

1 2 3 4 5

1 Harvard

University United States 961 2464

2

California

Institute of

Technology

United States 960 24

3

Massachusetts

Institute of

Technology


4 Stanford

University


5 Princeton

University


6 University of

Cambridge

United

Kingdom 912 104

7 University of

Oxford

United

Kingdom 912 104

213

8

University of

California

Berkeley


9 Imperial College

London

United

Kingdom 906 96

10 Yale University United States 895 85

11

University of

California Los

Angeles


12 University of

Chicago


13 Johns Hopkins

University


14 Cornell University United States 839 52

15

Swiss Federal

Institute of

Technology

Zurich

Switzerland 834 502

15 University of

Michigan


17 University of

Toronto

Canada 820 455

18 Columbia

University


19 University of

Pennsylvania


214

20 Carnegie Mellon

University


21 University of

Hong Kong

Hong Kong 792 380

22 University College

London

United

Kingdom 784 363

23 University of

Washington


24 Duke University United States 765 326

25 Northwestern

University


26 University of

Tokyo

Japan 756 31

27 Georgia Institute

of Technology


28

Pohang University

of Science and

Technology

Republic of

Korea 751 302

29

University of

California Santa

Barbara


30 University of

British Columbia

Canada 738 282

31

University of

North Carolina

Chapel Hill


215

32

University of

California San

Diego


33 University of

Illinois - Urbana


34

National

University of

Singapore

Singapore 729 269

35 McGill University Canada 717 253

36 University of

Melbourne

Australia 710 245

37 Peking University China 707 241

38

Washington

University Saint

Louis


39 Ecole

Polytechnique

France 695 228

40 University of

Edinburgh

United

Kingdom 692 225

41

Hong Kong

University of

Science and

Technology

Hong Kong 690 2226

42 Ecole Normale

Superieure Paris

France 686 218

216

43

Australian

National

University

Australia 670 203

43 University of

Goumlttingen

Germany 670 203

43 Karolinska

Institute

Sweden 670 203

43 University of

Wisconsin


47 Rice University United States 669 202

48

Eacutecole

Polytechnique

Federale of

Lausanne

Switzerland 665 199

49

University of

Science and

Technology of

China

China 660 194

49 University of

California Irvine


51 Vanderbilt

University


52 University of

Minnesota


53 Tufts University United States 652 187

54 University of

California Davis


217

55 Brown University United States 649 185

56 University of

Massachusetts


57 Kyoto University Japan 646 182

58 Tsinghua

University

China 642 179

59 Boston University United States 640 178

60 New York

University


61 University of

Munich

Germany 630 170

61 Emory University United States 630 170

63 University of

Notre Dame


64 University of

Pittsburgh


65

Case Western

Reserve

University


66 Ohio State

University


67 University of

Colorado


68 University of

Bristol

United

Kingdom 614 159

218

68

University of

California Santa

Cruz


68 Yeshiva

University


71 University of

Sydney

Australia 612 158

72 University of

Virginia


73 University of

Adelaide

Australia 607 154

73

University of

Southern

California


75 William amp Mary United States 604 152

76 Trinity College

Dublin

Ireland 603 152

77 Kings College

London

United

Kingdom 597 148

78 Stony Brook

University


79

Korea Advanced

Institute of

Science and

Technology

Republic of

Korea 595 147

219

79 University of

Sussex

United

Kingdom 595 147

81

University of

Queensland

Australia

Australia 591 145

81 University of York

United

Kingdom 591 145

83

Ruprecht Karl

University of

Heidelberg

Germany 590 144

83 University of Utah United States 590 144

85 Durham

University

United

Kingdom 589 143

86

London School of

Economics and

Political Science

United

Kingdom 583 140

87 University of

Manchester

United

Kingdom 580 138

88

Royal Holloway

University of

London

United

Kingdom 579 138

89 Lund University Sweden 578 137

90 University of

Zurich

Switzerland 577 136

90 University of

Southampton

United

Kingdom 577 136

220

90 Wake Forest

University


93 McMaster

University

Canada 576 136


Dublin

Ireland 575 135

95 University of

Basel

Switzerland 573 134

95

George

Washington

University


95 University of

Arizona


98

University of

Maryland College

Park


99 Dartmouth

College


100 ENS de Lyon France 570 133

101

Technical

University of

Munich

Germany 569 132

102 University of

Helsinki

Finland 566 130

103 University of St

Andrews

United

Kingdom 565 130

221

104

Rensselaer

Polytechnic

Institute


105

Rutgers the State

University of New

Jersey


106 Purdue University United States 562 128

107 University of

Cape Town

South Africa 561 128

107 National Tsing

Hua University

Taiwan 561 128

109 Seoul National

University

Republic of

Korea

560

127

109 Pennsylvania

State University


111 Hong Kong

Baptist University

Hong Kong 556 125

112 Bilkənt University Turkey 554 124

113 Tokyo Institute of

Technology Japan 554 124

114

Eindhoven

University of

Technology

Netherlands 553 124

115 National Taiwan

University

Taiwan 552 123

222

115 University of

Hawaii


117

University of

California

Riverside


118 University of

Geneva

Switzerland 550 122

119

Catholic

University of

Leuven

Belgium 548 121

120 Nanjing

University

China 546 120

121

Queen Mary

University of

London

United

Kingdom 546 120

122

Technical

University of

Denmark

Denmark 545 120

122 Michigan State

University


124 Ghent University Belgium 544 119

124 Leiden University Netherlands 544 119

124 Lancaster

University

United

Kingdom 544 119

127 University of

Alberta

Canada 543 119

223

128 University of

Glasgow

United

Kingdom 542 118

129 Stockholm

University

Sweden 540 117

130 University of

Victoria

Canada 534 115

130 Osaka University Japan 534 115

132 University of

Freiburg

Germany 533 114

132 Tohoku

University

Japan 533 114

132 University of Iowa United States 533 114

135 University of

Bergen

Norway 527 111

136 University of

Lausanne

Switzerland 526 111

137 University of

Sheffield

United

Kingdom 525 111

138 University of

Montreal

Canada 524 110

139 VU University

Amsterdam

Netherlands 523 110

140 Pierre and Marie

Curie University

France 522 109

140 University of

Dundee

United

Kingdom 522 109

224

142 University of

Barcelona

Spain 521 109

143 Utrecht University Netherlands 520 109

144

Wageningen

University and

Research Center

Netherlands 519 108

145 University of

Auckland

New Zealand 518 107

145 University of

Birmingham

United

Kingdom 518 107

147 Alexandria

University

Egypt 516 107

147 Uppsala

University

Sweden 516 107

149

Hong Kong

Polytechnic

University

Hong Kong 514 106

149 University of

Aberdeen

United

Kingdom 514 106

151 Delft University of

Technology

Netherlands 513 105

152 University of New

South Wales

Australia 512 105

152

Birkbeck

University of

London

United

Kingdom 512 105

225

152 Newcastle

University

United

Kingdom 512 105

155 Pompeu Fabra

University

Spain 511 104

156 Indiana

University


156 Iowa State

University


158 Medical College of

Georgia


159

Erasmus

University

Rotterdam

Netherlands 504 102

159 University of

Delaware


161 Arizona State

University


161 Boston College United States 503 101

163 National Sun Yat-

Sen University

Taiwan 502 101

164 Georgetown

University


165 University of

Amsterdam

Netherlands 500 100

165 University of

Liverpool

United

Kingdom 500 100

167 Aarhus University Denmark 499 100

226

168 University of

Wuumlrzburg

Germany 498 099

168 University of

Leeds

United

Kingdom 498 099

170 University of

Groningen

Netherlands 497 099

171 Sun Yat-sen

University

China 496 098

172

Johann Wolfgang

Goethe University

Frankfurt am

Main

Germany 494 098

173 Bielefeld

University

Germany 493 097

174

Nanyang

Technological

University

Singapore 490 096

174 University of East

Anglia

United

Kingdom 490 096

174 University of

Nottingham

United

Kingdom 490 096

177 University of

Copenhagen

Denmark 488 095

178 Monash

University

Australia 485 094

227

178

Humboldt

University of

Berlin

Germany 485 094

178 University of

Bonn

Germany 485 094

181 National Chiao

Tung University

Taiwan 483 093

182 RWTH Aachen

University

Germany 482 093

183

Middle east

Technical

University

Turkey 477 091

184 University of

Exeter

United

Kingdom 476 091

185 University of

Twente

Netherlands 475 090

186 University of

Konstanz

Germany 473 090

187 University of

Innsbruck

Austria 472 089

187

Karlsruhe

Institute of

Technology

Germany 472 089

189

Eberhard Karls

University

Tuumlbingen

Germany 470 089

228

190 Yonsei University

Republic of

Korea 469 088

190 Drexel University United States 469 088

190 University of

Cincinnati


193 Dalhousie

University

Canada 468 088

193 Royal Institute of

Technology

Sweden 468 088

195 University of

Vienna

Austria 467 088

196 Kent State

University


197 Zhejiang

University

China 464 087

197 University of

Illinois - Chicago


199 Simon Fraser

University

Canada 462 086

199

Swedish

University of

Agricultural

Sciences

Sweden 462 086

229

MUumlNDƏRİCAT

230

Şahlar Əsgərov

Kamilləşən Duumlşuumlncə

231

232

Yığılmağa verilmişdir 02072012

Ccedilapa imzalanmışdır 16082012

Ofset kağızı Format 60x84 116

233

Şərti ccedilap vərəqi 75

Tiraj 300

234

Китаб ldquoELrdquo Няшриййат вя Полиграфийа Ширкяти

ММЪ-нин

235

мятбяясиндя щазыр

деопозитивлярдян истифадя

олунмагла

офсет цсулу иля чап

едилмишдир

Цнван Бакы шящяри Дярняэцл

гясябяси 3105-ъи мящялля

Тел 562-83-03 Faks 563-54-42

Директор Ъяфяр Язиз оьлу Баьыров

Əsgərov Şahlar Qaccedilay oğlu 1941-ci ildə Kəlbəcər

rayonunda anadan olmuş və 1963-cuuml ildə Azərbaycan

Doumlvlət Universitetinin (indiki BDU) fizika fakuumlltəsini

bitirmişdir Aspirantura illərində aldığı elmi nəticələr bu

guumln də NASA tərəfindən kosmik gəmilərin ion

muumlhərriklərinin hazırlanmasında geniş istifadə edilir

Prof ŞƏsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu

digər elmi istiqamət qeyri-bircins metal-yarımkeccedilirici

kontaktının fizikasının oumlyrənilməsidir Onun bu

istiqamətdə aldığı nəticələr beynəlxalq səviyyədə yuumlksək

qiymətləndirilmişdir ŞƏsgərov ictimai elmlər sahəsində

də tədqiqatlar aparmışdır Bu istiqamətdə aldığı elmi

nəticələr ldquoPedaqogika uumlccediluumln yeni paradiqmardquo və ldquoBiliyin qiymət-

ləndirməsinin fəlsəfəsirdquo kimi 20-yə yaxın məqalədə və bir

sira (ldquoKeccedilid doumlvruumlnə fəlsəfi baxışrdquo (1998) ldquoTəhsilimiz duumlnən bu

guumln və sabahrdquo (2003) ldquoDuumlşuumlncə tərzirdquo (2008)rdquoDəyərlərin

qiymətləndirilməsinin yeni meyarırdquo (2012) ) kitablarında ccedilap

edilmişdir

236

Prof Şahlar Əsgərov 300-dən ccedilox elmi 700-ə qədər

publisistik məqalənin onlarla kitabın muumləllifidir Onun

nuumlmuzmatika kriminalistika və tətbiqi incəsənət

sahələrində ixtira və patentləri var

ŞQ Əsgərov 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin uumlzvuuml 2000ndash

2005-ci illərdə Elm və təhsil məsələləri daimi

komissiyasının sədri vəzifəsində ccedilalışmışdır Onun əməyi

doumlvlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirilib O bir

sıra Beynəlxalq Akademiyaların ( РАЕ АСПН ) uumlzvuumlduumlr

2

BBK 52

Ş-2012

Rəyccedili Elvuumlsal Məmmədov fəlsəfə uumlzrə fəlsəfə

doktoru

Redaktor Ələmdar Cabbarlı filologiya uumlzrə fəlsəfə

doktoru Şahlar Əsgərov KAMİLLƏŞƏN DUumlŞUumlNCƏ

lsquolsquoELrsquorsquo Nəşriyat və Poliqrafiya Şirkəti MMC

Bakı 2013 səh

Kitabda bir sıra sosial-iqtisadi hadisələrin mahiyyətinə və

inkişafına yeni meyar vasitəsilə baxılmışdır Meyar olaraq

uğurun onun qıtlığına olan nisbəti goumltuumlruumllmuumlşduumlr Bu meyarın

koumlməyilə bəzi sosial-iqtisadi goumlstəricilər cədvəl şəklində yox

ilk dəfə olaraq qrafik şəklində təqdim edilmişdir Bu

metodologiya həm planetin həm də istənilən doumlvlətin

inkişafının dinamikasını izləməyə ona nəzarət etməyə imkan

verir

Yeni meyar vasitəsilə bəşər tarixinə yeni bucaq altında

baxılmış və bu tarix iki doumlvrə boumlluumlnmuumlşduumlr Goumlstərilmişdir ki

birinci tarixi doumlvrdə buumltuumln proseslər şəxsi mənafenin və

instinkt duumlşuumlncənin ikinci doumlvrdə isə ictimai mənafenin və

şuumlurun uumlstuumlnluumlyuuml şəraitində baş verir Nəticələr gələcəyə

optimist baxmağa əsas verir

Kitab sosial-fəlsəfə sahəsində ccedilalışan muumltəxəssislərlə

bərabər həm də geniş oxucu auditoriyası uumlccediluumln nəzərdə tutul-

muşdur

İSBN

copy Şahlar Əsgərov 2013

3


























4


























5















edilsin











6














bağlıdır











7









8

GİRİŞ
























9


























10






məyə cəhd edilir



















11



imkan verir























12























13

DƏYƏRLƏRİN


ƏSASI



El məsəlı


















14









tutulur






Lo = Ld + Lb (1)


L0

Lb

Ld

15






a= Ld Lo





edək2

K= Ld Lb












16






azalır




nisbətidir















17


























18







malikdirlər



















19















edir












20


























21











muumlmkuumlnduumlr

22















a = Ld Lo





a = 1- Lb Lo (2)



alarıq

a = 1- h

23









sənilib


h= 05


təhsil yoxdur

bal

100

80

60

40

20

1 2 3 4 5

a

24


























25


















Lo Ld = 1+ 1K


Ld Lo = 1 (1+ 1 K)




26

a = 1 (1+ 1 K ) (3)


K=a (1-a) (31)














muumlkəmməldir









27














0

01

02

03

04

05

06

07

08

09

1

0 10 20 30 40 50

MƏ

NİM

SƏM

Ə

K

28


























29









ola bilər

30



AEynşteyn










etmək olar












31








boumlyuumlkduumlr

















32
















Cədvəl 1


5 ballıq şkala

0 1 2 3 4 45 475 49 495 5


0 025 067 15 4 9 19 49 99

33











səviyyəsidir














34


kimdir























35


























36







edirəm



















37











Киров






38



JJRusso


















nizama bağlıdır





alarıq

Lo Lb = K +1

39



h = 1 (K +1) (5)















yazmaq olar

∆Q =c h (6)




yazmaq olar

∆Q =c1 Lb (61)

40





















41













nədir





0

02

04

06

08

1

12

0 20 40 60 80

h

K

hzh

khh

ahh

hh

42




















duyulur






43



















Həzrəti Oumlmər



Bekon


İNDEKSİ

44





etmişdir


















xalqıdır





genişlənməsidir


Məhbub uumll Həq




45


























46

























47












mişdir













Cədvəl 2

48

1 2 3 4

Oumllkələr a K




65 RF 0719 260



167 Nigeriya 0261 035

168 Konqo 0239 031

169 Zimbabve 0140 016














49

a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi











50





















51










kifayət qədərdir





52





dəqiq ifadə edir





















53





muumlmkuumln deyil










azad edəcəklər

54




P Ccediladayev




















55

















olar

I qrup duumlnya


oumllkələri





56
























yuumlksəkdir


57
















uumlstələyir









58


























59













azad deyilrdquo













60



malik insanlardır






da demək olar





doumlvr














61


edir





62

TƏHSİL PROBLEMİ


SİSTEMİNDƏ YERİ




Konfutsi
















63

























64










diqqəti cəlb edir















65




















66








96 ndashBeliz

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 2 4 6 8 10 12 14 16

21

40

61

27

29

18

87

5766

44

96

5059

68

51

78

20

26

28

25

140 141 142

67






tiqlidir




deksi (2012)

K

faktor

UumlDM

(2010)

1 Latviya 18 333 14500

2 Belarus 21 273 13400

3 Kipr 25 426 21000

4 Slovakiya 26 45 22200

5 Rusiya 27 26 15900

6 Litva 28 361 15900

7 Ukrayna 29 245 6700

8 Estoniya 31 432 19000



11 Moldova 59 165 2500





16 Azərbaycan 87 248 11000

68







olar


















69











bilər















70


bilərik










71




Vaslav Havel













72









kuumlnduumlr
















73







- Beliz








0

4

8

12

16

20

24

28

1 15 2 25 3 35

λ

K

67

62 63

74

75 70

72

73

78

74


























75





Cədvəl 3







(a) K λ UumlDM

1 2 3 4 5 6

62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400

63 Peru 0723 261 209 9200

67 Azərbaycan 0713 248 10 11000

70 İran 0702 236 20 11200

72 Mavriki 0701 235 217 13344

73 Braziliya 0669 232 23 10900


75 Venesuela 0696 229 162 11846

78 Beliz 0694 227 245 5693

76






olar















77




Karl Yaspers






















78















K

79





bərabərdir
















asan tapar

80





E Renan



















81


























82

























83















ibarətdir











84











səviyyəsinə enir















85







86


QRAFİK TƏSVİRİ






















87














asılılığı

0

20

40

60

80

100

120

0 5 10 15 20 25 30

QİY

MƏ

T

K

Harvard


Stanford

Princeton

Cambr

Oxford

Berkel

Yale

University of

Johns

ColuDrexel

88

























89



















faktorlardandır

90















0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

0 05 1 15 2 25 3 35 4

Qiy

mət

K


University of Tokyo


Kyoto University

Bilkənt


91




mişdir










0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250

K f

akto

ru

Reytinq 2013



Stanford

Princeton



Uppsala

University of


University of

92

























93







22ndashADRA






2

3

4 5

6

7

89 10

11

1213

14

15

16

17

18

19 2021

0

005

01

015

02

025

03

035

04

045

0 5 10 15 20 25

K-F

akto

r

Reytinq






94




Hz Məhəmməd





















95













oumldəyir













96

























97





98


VƏHDƏTİ 13























99



dİ = b dt (1)





















100










E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
















101









Cədvəl 1

Zəif inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişaf etməkdə

olan oumllkələr

İnkişaf etmiş

oumllkələr

Qrup III II I


Top universi-

tetlər nisbi sayı

0200 14200 186200

İPİİ 014- 067 067-083 084-095

K faktoru 016-2 2-5 5-15



qanundur


duumlşuumlncə

qanun Şahdır









102


















ictimai elmlər



və elm




maliyyələşmə


maliyyələşməsi




Muumlh PhD


duumlşuumlncəsi

103









dəyər

104




Şeyx Ədabali




















105













2 3

1

11 4

11

3

155

62 47 21

106













yətlidir










107




Vendell Fillips













soumlyləmişdim








108










dayanır




109

























110













1

111



KORRELYASİYA


Monteskuuml








aprel 1901-ci ildə




















112







suumlrəti artar







113


























114





faktorlardandır





















115








bilmişlər












qiyməti artır





116













117


























118



goumlstərilmişdir



(109) Toqo (139) Burundi (166)







kuumlnduumlr

119






yuumlksəkdir








dəyişir












120













121


VƏHDƏTİ



Aristotel



















122








goumlstərilmişdir






123


























124


























125




ideyası olarrdquo





















126




















2006

127



MƏRəsulzadə






















128


























129










130



B Franklin




















131








kuumlnduumlr




ruumlşvət azalır




buumltləşdirir










132


























133













0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 02 04 06 08 1

Ruuml

şvət

ind

eksi

İPİİ

YZel

Botsvana

Ruanda

Liviya

ZimbabveYunanıstan

ABŞ

Sinqapur

Əfqanıstan

Barbados

DemKonqoSudan

134

























cəzalandırılır

135


























136
























qazanırlar

137









Əfqanıstan (15)







68

52

72

514644

272427

38

4542

29

16

29

16

3

212623

27

1615

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0 1 2 3 4 5K

138


























139





















140



HzƏli





















141











142


























143












504 стр

144



Stiv Cobs




















6 səh 10-11

145











təsvir edir














146

























147


verilmişdir









1 2 3 4 5 6


2 Avstraliya 41800 0937 15 100

7 Niderland 40500 0890 81 55

25 Avstriya 40300 0851 57 38

32 BƏƏ 40200 0815 44 30

39 Bəhreyn 40400 0801 403 27

117 EkQvineya 37900 0538 116 8








148


























149






1 2 3 4 5


47 Kuumlveyt 51700 0771 337


50 Rumıniya 11500 0767 330

51 Xorvatiya 17500 0767 330

52 Uruqvay 13600 0765 326

53 Liviya 13800 0765 308

54 Panama 12700 0765 308

55 Səudiyyə

Ərəbistanı

24200 0752 303











150




deyilrdquo








151




Platon



















152

























153








saxlamağa dəyər









yada duumlşuumlr



lənilir





154















dəyişə bilmədi











155


























156

























157



К Şanel





















158


faktorlardır


yirəm





ndash Pulun var

ndash Əmican var

ndash Haradadır













koumlməklik edir

159













bilməyəcəyik


yanaşmadır







biz kimik





160


















olar







161

























162


























163













164





Anonim







a= 1-h








h = 1- a (7)




165













rundi (166)

100

1000

10000

100000

0 02 04 06 08 1

GDP

h

166

139

11210999

74

49

32

146

117

166
























167


























168


























169





olar


korrelyasiya







0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 5 10 15 20

İDA

RƏ

ETM

Ə İN

DEK

Sİ

K

K-R

Tr

Az

RF

AB

İr

Yn

CA

Bot CcedililiYZ

Nr

Av

AFR

170























171


MODELİ



Heydər Əliyev



















kuumlnduumlr

172
























qurğudur


173


























174




















1 2 3

175






ccediloxdur








176


MODELİ



Tomas Ceferson



















muumldafiə edirdi




Karl Reymund Popper


Vyanada anadan





177


























22112009

178


























179
















əngəlləyir










180






uumlccediluumln









0

05

1

15

2

25

3

35

4

45

5

0 5000 10000 15000 20000

1

2

3

4 5

7 8

9

15 14 12

6

10

11

1 13

181

ALİ İCMA



Demokrit




quruluşu







kitabında yazır











sevgisi tutacaqdır

Qurbanov


1112 1940-cı ildə

Qərbi Azərbayca-


da anadan olmuş-

dur 54 2010-cu il



182

























bilərrdquo

183

























184


















185





BVahabzadə







gedir bu duumlnya


186
















alırıq










187













həddə yaşayır




zəhərlənir









188
















ccedilatmışdır





kişaf edir





189














İnkişaf B

A Zaman

190

























191








cəmiyyət kimi


yəti kimi


cəmiyyət kimi





cəmiyyət kimi




birliyi kimi




192



























193


























194








ehtiyac olmayacaq

195








etmək olar

















196






197
























198


olacaqdır























199









uumlzə bilər














ya İlahi olur



200


















mişdir








201


























2006

202













203

SON SOumlZ





















ruumlruumlk



204


























205

















ndash Haralısan









206




ƏLAVƏ 1


MAKROİQTİSADİ


Rey

tin

q

Oumllkə İPİİ

K

Fakt

or

UumlDM

$ada

m

Adam

başına

istehl

olun

enerji

kvsaa

t

adam

mt NN

Orta

oumlmuuml

r

uzu

nl

LL

il

Ruumlşv

ət

inde

ksi

(2012

)

2 3 4 5 6 7 8 9

1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9

2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88

3 Y

Zelandiya 0907 97 28 000 171 81

95

4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71

5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75

6 Linxtenştey

n 0891 82

122 10

0 95 80

7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89

8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87

9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93

10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80

11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80

12 Koreya

Respub 0877 71 30 200 7740 24 80

54

207

13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88

14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70

15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58

16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94

17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83

18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75

19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94

20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62

21 Honq Konq

(Ccedilin) 0862 625 45 600 825

84

22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34

23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39

24 Luumlksembru

q 0852 57 81 800 131 80

85

25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78

26 Birləşmiş

Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80

78

27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92

28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44

29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59

30 Andorra 0824 468 81

31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4

32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68

33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56

34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64

35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63

36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46

37 Bruney

Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77

52

38 Qatar 0803 408 145 30

0 76

72

39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51

40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61

41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55

42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78

43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73

44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48

208

45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72

46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3

47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46

48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42


50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36

51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4

52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7

53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2

54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33

55 Səudiyyə

Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73

44

56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3

57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43

58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33

59 Trinidad və

Tobaqo 0736 279 22 100 172 70

32

60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33

61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24

62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48

63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34

64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31

65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24

66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27

67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24

68

Bosniya və

Herseqovin

a

0710 245 6 600 76

32

69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23

70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27

71 Makedoniy

a 0701 235 9 400 75

39

72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72

73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38


75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19

76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26

209

77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27

78 Beliz 0694 227 8 400 245 77

79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34

80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33

81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38

82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45

83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42

84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29

85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31

86 Fici 0669 202 4 300 261 69

87 Tuumlrkmənist

an 0669 202 7 400 2540 65

16

88 Dominikan

Respub 0663 197

8 600

10500 1260 196 73

26

89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36

90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34

91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33

92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34

93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3

94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3

95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28

96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22

97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26

98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61

99 Moldova 0623 165 2 500 69 29

100 Monqolusta

n 0622 164 3 300 316 67

27

101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29

102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16

103 Mikroneziy

a 0614 69

104 Guyana 0611 6 800 256 68 25

105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44

106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26

107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25

108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3

109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21

210

110 Cənubi

Afrika 0597 148

10 700

4360 52

41

111 Suriya 0589 143 4 800 75 26

112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23

113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29

114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34

115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25

116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27

117 Ekvatorial

Qvineya 0538 116 37 900 545 51

19

118 Cape Verde 0534 114 244 72

119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31

120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24

121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31

122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22

123 Solomon

adaları 0494 098 2 800 67

27

124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21

125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25

126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22

127 Sao Tome

və Principe 0488 095 308 66

3

128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22

129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27

130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39

131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25

132 Myanmarа 0451 082 288 63 15

133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21

134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3

135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3

136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24

137 Papua-Yeni

Qvineya 0431 076 2 500 400 62

22

138 Nepal 0428 075 80 378 68 22

139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24

140 Komor 0428 075 1 000 302 66

141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35

211

142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24

143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24

144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29

145 Haiti 0404 068 1 200 62 18

146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2

147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3

148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3

149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58

150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32

151 Qambiya 0390 064 344 57

152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5

153 Malavi 0385 063 900 100 55 3

154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16

155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15

156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21

157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27

158 Syerra

Leone 0317 046 900 442 48

25

159 CAR 0315 046 700 100 48 22

160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28

161 Burkina -

Faso 0305 044 1 200 49 54

3

162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32

163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176

2 49

2

164 Qvineya-

Bisau 0289 041 1 100 881 49

22

165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27

166 Burundi 0282 039 300 52 51 19

167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25

168 Dem

Konqo 0239 031 300 90 39 48

2

169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22

212

ƏLAVƏ 2




Duumlnya


Uumlmumi

qiymət

K -faktor

1 2 3 4 5

1 Harvard


2

California

Institute of

Technology


3

Massachusetts

Institute of

Technology


4 Stanford

University


5 Princeton

University


6 University of

Cambridge

United

Kingdom 912 104

7 University of

Oxford

United

Kingdom 912 104

213

8

University of

California

Berkeley


9 Imperial College

London

United

Kingdom 906 96


11

University of

California Los

Angeles


12 University of

Chicago


13 Johns Hopkins

University



15

Swiss Federal

Institute of

Technology

Zurich

Switzerland 834 502

15 University of

Michigan


17 University of

Toronto

Canada 820 455

18 Columbia

University


19 University of

Pennsylvania


214

20 Carnegie Mellon

University


21 University of

Hong Kong

Hong Kong 792 380


London

United

Kingdom 784 363

23 University of

Washington



25 Northwestern

University


26 University of

Tokyo

Japan 756 31


of Technology


28

Pohang University

of Science and

Technology

Republic of

Korea 751 302

29

University of

California Santa

Barbara


30 University of

British Columbia

Canada 738 282

31

University of

North Carolina

Chapel Hill


215

32

University of

California San

Diego


33 University of

Illinois - Urbana


34

National

University of

Singapore

Singapore 729 269


36 University of

Melbourne

Australia 710 245


38

Washington

University Saint

Louis


39 Ecole

Polytechnique

France 695 228

40 University of

Edinburgh

United

Kingdom 692 225

41

Hong Kong

University of

Science and

Technology

Hong Kong 690 2226

42 Ecole Normale

Superieure Paris

France 686 218

216

43

Australian

National

University

Australia 670 203

43 University of

Goumlttingen

Germany 670 203

43 Karolinska

Institute

Sweden 670 203

43 University of

Wisconsin



48

Eacutecole

Polytechnique

Federale of

Lausanne

Switzerland 665 199

49

University of

Science and

Technology of

China

China 660 194

49 University of

California Irvine


51 Vanderbilt

University


52 University of

Minnesota



54 University of

California Davis


217


56 University of

Massachusetts



58 Tsinghua

University

China 642 179


60 New York

University


61 University of

Munich

Germany 630 170


63 University of

Notre Dame


64 University of

Pittsburgh


65

Case Western

Reserve

University


66 Ohio State

University


67 University of

Colorado


68 University of

Bristol

United

Kingdom 614 159

218

68

University of

California Santa

Cruz


68 Yeshiva

University


71 University of

Sydney

Australia 612 158

72 University of

Virginia


73 University of

Adelaide

Australia 607 154

73

University of

Southern

California



76 Trinity College

Dublin

Ireland 603 152

77 Kings College

London

United

Kingdom 597 148

78 Stony Brook

University


79

Korea Advanced

Institute of

Science and

Technology

Republic of

Korea 595 147

219

79 University of

Sussex

United

Kingdom 595 147

81

University of

Queensland

Australia

Australia 591 145


United

Kingdom 591 145

83

Ruprecht Karl

University of

Heidelberg

Germany 590 144


85 Durham

University

United

Kingdom 589 143

86

London School of

Economics and

Political Science

United

Kingdom 583 140

87 University of

Manchester

United

Kingdom 580 138

88

Royal Holloway

University of

London

United

Kingdom 579 138


90 University of

Zurich

Switzerland 577 136

90 University of

Southampton

United

Kingdom 577 136

220

90 Wake Forest

University


93 McMaster

University

Canada 576 136


Dublin

Ireland 575 135

95 University of

Basel

Switzerland 573 134

95

George

Washington

University


95 University of

Arizona


98

University of

Maryland College

Park


99 Dartmouth

College



101

Technical

University of

Munich

Germany 569 132

102 University of

Helsinki

Finland 566 130


Andrews

United

Kingdom 565 130

221

104

Rensselaer

Polytechnic

Institute


105

Rutgers the State

University of New

Jersey



107 University of

Cape Town


107 National Tsing

Hua University

Taiwan 561 128

109 Seoul National

University

Republic of

Korea

560

127

109 Pennsylvania

State University


111 Hong Kong

Baptist University

Hong Kong 556 125




114

Eindhoven

University of

Technology

Netherlands 553 124

115 National Taiwan

University

Taiwan 552 123

222

115 University of

Hawaii


117

University of

California

Riverside


118 University of

Geneva

Switzerland 550 122

119

Catholic

University of

Leuven

Belgium 548 121

120 Nanjing

University

China 546 120

121

Queen Mary

University of

London

United

Kingdom 546 120

122

Technical

University of

Denmark

Denmark 545 120

122 Michigan State

University




124 Lancaster

University

United

Kingdom 544 119

127 University of

Alberta

Canada 543 119

223

128 University of

Glasgow

United

Kingdom 542 118

129 Stockholm

University

Sweden 540 117

130 University of

Victoria

Canada 534 115


132 University of

Freiburg

Germany 533 114

132 Tohoku

University

Japan 533 114


135 University of

Bergen

Norway 527 111

136 University of

Lausanne

Switzerland 526 111

137 University of

Sheffield

United

Kingdom 525 111

138 University of

Montreal

Canada 524 110

139 VU University

Amsterdam

Netherlands 523 110


Curie University

France 522 109

140 University of

Dundee

United

Kingdom 522 109

224

142 University of

Barcelona

Spain 521 109


144

Wageningen

University and

Research Center

Netherlands 519 108

145 University of

Auckland

New Zealand 518 107

145 University of

Birmingham

United

Kingdom 518 107

147 Alexandria

University

Egypt 516 107

147 Uppsala

University

Sweden 516 107

149

Hong Kong

Polytechnic

University

Hong Kong 514 106

149 University of

Aberdeen

United

Kingdom 514 106


Technology

Netherlands 513 105


South Wales

Australia 512 105

152

Birkbeck

University of

London

United

Kingdom 512 105

225

152 Newcastle

University

United

Kingdom 512 105

155 Pompeu Fabra

University

Spain 511 104

156 Indiana

University


156 Iowa State

University



Georgia


159

Erasmus

University

Rotterdam

Netherlands 504 102

159 University of

Delaware


161 Arizona State

University




Sen University

Taiwan 502 101

164 Georgetown

University


165 University of

Amsterdam

Netherlands 500 100

165 University of

Liverpool

United

Kingdom 500 100


226

168 University of

Wuumlrzburg

Germany 498 099

168 University of

Leeds

United

Kingdom 498 099

170 University of

Groningen

Netherlands 497 099

171 Sun Yat-sen

University

China 496 098

172

Johann Wolfgang

Goethe University

Frankfurt am

Main

Germany 494 098

173 Bielefeld

University

Germany 493 097

174

Nanyang

Technological

University

Singapore 490 096


Anglia

United

Kingdom 490 096

174 University of

Nottingham

United

Kingdom 490 096

177 University of

Copenhagen

Denmark 488 095

178 Monash

University

Australia 485 094

227

178

Humboldt

University of

Berlin

Germany 485 094

178 University of

Bonn

Germany 485 094

181 National Chiao

Tung University

Taiwan 483 093

182 RWTH Aachen

University

Germany 482 093

183

Middle east

Technical

University

Turkey 477 091

184 University of

Exeter

United

Kingdom 476 091

185 University of

Twente

Netherlands 475 090

186 University of

Konstanz

Germany 473 090

187 University of

Innsbruck

Austria 472 089

187

Karlsruhe

Institute of

Technology

Germany 472 089

189

Eberhard Karls

University

Tuumlbingen

Germany 470 089

228


Republic of

Korea 469 088


190 University of

Cincinnati


193 Dalhousie

University

Canada 468 088


Technology

Sweden 468 088

195 University of

Vienna

Austria 467 088

196 Kent State

University


197 Zhejiang

University

China 464 087

197 University of

Illinois - Chicago


199 Simon Fraser

University

Canada 462 086

199

Swedish

University of

Agricultural

Sciences

Sweden 462 086

229

MUumlNDƏRİCAT

230

Şahlar Əsgərov


231

232




233


Tiraj 300

234


ММЪ-нин

235



олунмагла





Тел 562-83-03 Faks 563-54-42



















edilmişdir

236










3


























4


























5















edilsin











6














bağlıdır











7









8

GİRİŞ
























9


























10






məyə cəhd edilir



















11



imkan verir























12























13

DƏYƏRLƏRİN


ƏSASI



El məsəlı


















14









tutulur






Lo = Ld + Lb (1)


L0

Lb

Ld

15






a= Ld Lo





edək2

K= Ld Lb












16






azalır




nisbətidir















17


























18







malikdirlər



















19















edir












20


























21











muumlmkuumlnduumlr

22















a = Ld Lo





a = 1- Lb Lo (2)



alarıq

a = 1- h

23









sənilib


h= 05


təhsil yoxdur

bal

100

80

60

40

20

1 2 3 4 5

a

24


























25


















Lo Ld = 1+ 1K


Ld Lo = 1 (1+ 1 K)




26

a = 1 (1+ 1 K ) (3)


K=a (1-a) (31)














muumlkəmməldir









27














0

01

02

03

04

05

06

07

08

09

1

0 10 20 30 40 50

MƏ

NİM

SƏM

Ə

K

28


























29









ola bilər

30



AEynşteyn










etmək olar












31








boumlyuumlkduumlr

















32
















Cədvəl 1


5 ballıq şkala

0 1 2 3 4 45 475 49 495 5


0 025 067 15 4 9 19 49 99

33











səviyyəsidir














34


kimdir























35


























36







edirəm



















37











Киров






38



JJRusso


















nizama bağlıdır





alarıq

Lo Lb = K +1

39



h = 1 (K +1) (5)















yazmaq olar

∆Q =c h (6)




yazmaq olar

∆Q =c1 Lb (61)

40





















41













nədir





0

02

04

06

08

1

12

0 20 40 60 80

h

K

hzh

khh

ahh

hh

42




















duyulur






43



















Həzrəti Oumlmər



Bekon


İNDEKSİ

44





etmişdir


















xalqıdır





genişlənməsidir


Məhbub uumll Həq




45


























46

























47












mişdir













Cədvəl 2

48

1 2 3 4

Oumllkələr a K




65 RF 0719 260



167 Nigeriya 0261 035

168 Konqo 0239 031

169 Zimbabve 0140 016














49

a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi











50





















51










kifayət qədərdir





52





dəqiq ifadə edir





















53





muumlmkuumln deyil










azad edəcəklər

54




P Ccediladayev




















55

















olar

I qrup duumlnya


oumllkələri





56
























yuumlksəkdir


57
















uumlstələyir









58


























59













azad deyilrdquo













60



malik insanlardır






da demək olar





doumlvr














61


edir





62

TƏHSİL PROBLEMİ


SİSTEMİNDƏ YERİ




Konfutsi
















63

























64










diqqəti cəlb edir















65




















66








96 ndashBeliz

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 2 4 6 8 10 12 14 16

21

40

61

27

29

18

87

5766

44

96

5059

68

51

78

20

26

28

25

140 141 142

67






tiqlidir




deksi (2012)

K

faktor

UumlDM

(2010)

1 Latviya 18 333 14500

2 Belarus 21 273 13400

3 Kipr 25 426 21000

4 Slovakiya 26 45 22200

5 Rusiya 27 26 15900

6 Litva 28 361 15900

7 Ukrayna 29 245 6700

8 Estoniya 31 432 19000



11 Moldova 59 165 2500





16 Azərbaycan 87 248 11000

68







olar


















69











bilər















70


bilərik










71




Vaslav Havel













72









kuumlnduumlr
















73







- Beliz








0

4

8

12

16

20

24

28

1 15 2 25 3 35

λ

K

67

62 63

74

75 70

72

73

78

74


























75





Cədvəl 3







(a) K λ UumlDM

1 2 3 4 5 6

62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400

63 Peru 0723 261 209 9200

67 Azərbaycan 0713 248 10 11000

70 İran 0702 236 20 11200

72 Mavriki 0701 235 217 13344

73 Braziliya 0669 232 23 10900


75 Venesuela 0696 229 162 11846

78 Beliz 0694 227 245 5693

76






olar















77




Karl Yaspers






















78















K

79





bərabərdir
















asan tapar

80





E Renan



















81


























82

























83















ibarətdir











84











səviyyəsinə enir















85







86


QRAFİK TƏSVİRİ






















87














asılılığı

0

20

40

60

80

100

120

0 5 10 15 20 25 30

QİY

MƏ

T

K

Harvard


Stanford

Princeton

Cambr

Oxford

Berkel

Yale

University of

Johns

ColuDrexel

88

























89



















faktorlardandır

90















0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

0 05 1 15 2 25 3 35 4

Qiy

mət

K


University of Tokyo


Kyoto University

Bilkənt


91




mişdir










0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250

K f

akto

ru

Reytinq 2013



Stanford

Princeton



Uppsala

University of


University of

92

























93







22ndashADRA






2

3

4 5

6

7

89 10

11

1213

14

15

16

17

18

19 2021

0

005

01

015

02

025

03

035

04

045

0 5 10 15 20 25

K-F

akto

r

Reytinq






94




Hz Məhəmməd





















95













oumldəyir













96

























97





98


VƏHDƏTİ 13























99



dİ = b dt (1)





















100










E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
















101









Cədvəl 1

Zəif inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişaf etməkdə

olan oumllkələr

İnkişaf etmiş

oumllkələr

Qrup III II I


Top universi-

tetlər nisbi sayı

0200 14200 186200

İPİİ 014- 067 067-083 084-095

K faktoru 016-2 2-5 5-15



qanundur


duumlşuumlncə

qanun Şahdır









102


















ictimai elmlər



və elm




maliyyələşmə


maliyyələşməsi




Muumlh PhD


duumlşuumlncəsi

103









dəyər

104




Şeyx Ədabali




















105













2 3

1

11 4

11

3

155

62 47 21

106













yətlidir










107




Vendell Fillips













soumlyləmişdim








108










dayanır




109

























110













1

111



KORRELYASİYA


Monteskuuml








aprel 1901-ci ildə




















112







suumlrəti artar







113


























114





faktorlardandır





















115








bilmişlər












qiyməti artır





116













117


























118



goumlstərilmişdir



(109) Toqo (139) Burundi (166)







kuumlnduumlr

119






yuumlksəkdir








dəyişir












120













121


VƏHDƏTİ



Aristotel



















122








goumlstərilmişdir






123


























124


























125




ideyası olarrdquo





















126




















2006

127



MƏRəsulzadə






















128


























129










130



B Franklin




















131








kuumlnduumlr




ruumlşvət azalır




buumltləşdirir










132


























133













0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 02 04 06 08 1

Ruuml

şvət

ind

eksi

İPİİ

YZel

Botsvana

Ruanda

Liviya

ZimbabveYunanıstan

ABŞ

Sinqapur

Əfqanıstan

Barbados

DemKonqoSudan

134

























cəzalandırılır

135


























136
























qazanırlar

137









Əfqanıstan (15)







68

52

72

514644

272427

38

4542

29

16

29

16

3

212623

27

1615

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0 1 2 3 4 5K

138


























139





















140



HzƏli





















141











142


























143












504 стр

144



Stiv Cobs




















6 səh 10-11

145











təsvir edir














146

























147


verilmişdir









1 2 3 4 5 6


2 Avstraliya 41800 0937 15 100

7 Niderland 40500 0890 81 55

25 Avstriya 40300 0851 57 38

32 BƏƏ 40200 0815 44 30

39 Bəhreyn 40400 0801 403 27

117 EkQvineya 37900 0538 116 8








148


























149






1 2 3 4 5


47 Kuumlveyt 51700 0771 337


50 Rumıniya 11500 0767 330

51 Xorvatiya 17500 0767 330

52 Uruqvay 13600 0765 326

53 Liviya 13800 0765 308

54 Panama 12700 0765 308

55 Səudiyyə

Ərəbistanı

24200 0752 303











150




deyilrdquo








151




Platon



















152

























153








saxlamağa dəyər









yada duumlşuumlr



lənilir





154















dəyişə bilmədi











155


























156

























157



К Şanel





















158


faktorlardır


yirəm





ndash Pulun var

ndash Əmican var

ndash Haradadır













koumlməklik edir

159













bilməyəcəyik


yanaşmadır







biz kimik





160


















olar







161

























162


























163













164





Anonim







a= 1-h








h = 1- a (7)




165













rundi (166)

100

1000

10000

100000

0 02 04 06 08 1

GDP

h

166

139

11210999

74

49

32

146

117

166
























167


























168


























169





olar


korrelyasiya







0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 5 10 15 20

İDA

RƏ

ETM

Ə İN

DEK

Sİ

K

K-R

Tr

Az

RF

AB

İr

Yn

CA

Bot CcedililiYZ

Nr

Av

AFR

170























171


MODELİ



Heydər Əliyev



















kuumlnduumlr

172
























qurğudur


173


























174




















1 2 3

175






ccediloxdur








176


MODELİ



Tomas Ceferson



















muumldafiə edirdi




Karl Reymund Popper


Vyanada anadan





177


























22112009

178


























179
















əngəlləyir










180






uumlccediluumln









0

05

1

15

2

25

3

35

4

45

5

0 5000 10000 15000 20000

1

2

3

4 5

7 8

9

15 14 12

6

10

11

1 13

181

ALİ İCMA



Demokrit




quruluşu







kitabında yazır











sevgisi tutacaqdır

Qurbanov


1112 1940-cı ildə

Qərbi Azərbayca-


da anadan olmuş-

dur 54 2010-cu il



182

























bilərrdquo

183

























184


















185





BVahabzadə







gedir bu duumlnya


186
















alırıq










187













həddə yaşayır




zəhərlənir









188
















ccedilatmışdır





kişaf edir





189














İnkişaf B

A Zaman

190

























191








cəmiyyət kimi


yəti kimi


cəmiyyət kimi





cəmiyyət kimi




birliyi kimi




192



























193


























194








ehtiyac olmayacaq

195








etmək olar

















196






197
























198


olacaqdır























199









uumlzə bilər














ya İlahi olur



200


















mişdir








201


























2006

202













203

SON SOumlZ





















ruumlruumlk



204


























205

















ndash Haralısan









206




ƏLAVƏ 1


MAKROİQTİSADİ


Rey

tin

q

Oumllkə İPİİ

K

Fakt

or

UumlDM

$ada

m

Adam

başına

istehl

olun

enerji

kvsaa

t

adam

mt NN

Orta

oumlmuuml

r

uzu

nl

LL

il

Ruumlşv

ət

inde

ksi

(2012

)

2 3 4 5 6 7 8 9

1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9

2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88

3 Y

Zelandiya 0907 97 28 000 171 81

95

4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71

5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75

6 Linxtenştey

n 0891 82

122 10

0 95 80

7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89

8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87

9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93

10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80

11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80

12 Koreya

Respub 0877 71 30 200 7740 24 80

54

207

13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88

14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70

15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58

16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94

17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83

18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75

19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94

20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62

21 Honq Konq

(Ccedilin) 0862 625 45 600 825

84

22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34

23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39

24 Luumlksembru

q 0852 57 81 800 131 80

85

25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78

26 Birləşmiş

Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80

78

27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92

28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44

29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59

30 Andorra 0824 468 81

31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4

32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68

33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56

34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64

35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63

36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46

37 Bruney

Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77

52

38 Qatar 0803 408 145 30

0 76

72

39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51

40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61

41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55

42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78

43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73

44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48

208

45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72

46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3

47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46

48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42


50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36

51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4

52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7

53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2

54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33

55 Səudiyyə

Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73

44

56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3

57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43

58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33

59 Trinidad və

Tobaqo 0736 279 22 100 172 70

32

60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33

61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24

62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48

63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34

64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31

65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24

66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27

67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24

68

Bosniya və

Herseqovin

a

0710 245 6 600 76

32

69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23

70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27

71 Makedoniy

a 0701 235 9 400 75

39

72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72

73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38


75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19

76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26

209

77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27

78 Beliz 0694 227 8 400 245 77

79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34

80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33

81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38

82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45

83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42

84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29

85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31

86 Fici 0669 202 4 300 261 69

87 Tuumlrkmənist

an 0669 202 7 400 2540 65

16

88 Dominikan

Respub 0663 197

8 600

10500 1260 196 73

26

89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36

90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34

91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33

92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34

93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3

94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3

95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28

96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22

97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26

98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61

99 Moldova 0623 165 2 500 69 29

100 Monqolusta

n 0622 164 3 300 316 67

27

101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29

102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16

103 Mikroneziy

a 0614 69

104 Guyana 0611 6 800 256 68 25

105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44

106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26

107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25

108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3

109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21

210

110 Cənubi

Afrika 0597 148

10 700

4360 52

41

111 Suriya 0589 143 4 800 75 26

112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23

113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29

114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34

115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25

116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27

117 Ekvatorial

Qvineya 0538 116 37 900 545 51

19

118 Cape Verde 0534 114 244 72

119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31

120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24

121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31

122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22

123 Solomon

adaları 0494 098 2 800 67

27

124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21

125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25

126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22

127 Sao Tome

və Principe 0488 095 308 66

3

128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22

129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27

130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39

131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25

132 Myanmarа 0451 082 288 63 15

133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21

134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3

135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3

136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24

137 Papua-Yeni

Qvineya 0431 076 2 500 400 62

22

138 Nepal 0428 075 80 378 68 22

139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24

140 Komor 0428 075 1 000 302 66

141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35

211

142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24

143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24

144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29

145 Haiti 0404 068 1 200 62 18

146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2

147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3

148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3

149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58

150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32

151 Qambiya 0390 064 344 57

152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5

153 Malavi 0385 063 900 100 55 3

154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16

155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15

156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21

157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27

158 Syerra

Leone 0317 046 900 442 48

25

159 CAR 0315 046 700 100 48 22

160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28

161 Burkina -

Faso 0305 044 1 200 49 54

3

162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32

163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176

2 49

2

164 Qvineya-

Bisau 0289 041 1 100 881 49

22

165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27

166 Burundi 0282 039 300 52 51 19

167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25

168 Dem

Konqo 0239 031 300 90 39 48

2

169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22

212

ƏLAVƏ 2




Duumlnya


Uumlmumi

qiymət

K -faktor

1 2 3 4 5

1 Harvard


2

California

Institute of

Technology


3

Massachusetts

Institute of

Technology


4 Stanford

University


5 Princeton

University


6 University of

Cambridge

United

Kingdom 912 104

7 University of

Oxford

United

Kingdom 912 104

213

8

University of

California

Berkeley


9 Imperial College

London

United

Kingdom 906 96


11

University of

California Los

Angeles


12 University of

Chicago


13 Johns Hopkins

University



15

Swiss Federal

Institute of

Technology

Zurich

Switzerland 834 502

15 University of

Michigan


17 University of

Toronto

Canada 820 455

18 Columbia

University


19 University of

Pennsylvania


214

20 Carnegie Mellon

University


21 University of

Hong Kong

Hong Kong 792 380


London

United

Kingdom 784 363

23 University of

Washington



25 Northwestern

University


26 University of

Tokyo

Japan 756 31


of Technology


28

Pohang University

of Science and

Technology

Republic of

Korea 751 302

29

University of

California Santa

Barbara


30 University of

British Columbia

Canada 738 282

31

University of

North Carolina

Chapel Hill


215

32

University of

California San

Diego


33 University of

Illinois - Urbana


34

National

University of

Singapore

Singapore 729 269


36 University of

Melbourne

Australia 710 245


38

Washington

University Saint

Louis


39 Ecole

Polytechnique

France 695 228

40 University of

Edinburgh

United

Kingdom 692 225

41

Hong Kong

University of

Science and

Technology

Hong Kong 690 2226

42 Ecole Normale

Superieure Paris

France 686 218

216

43

Australian

National

University

Australia 670 203

43 University of

Goumlttingen

Germany 670 203

43 Karolinska

Institute

Sweden 670 203

43 University of

Wisconsin



48

Eacutecole

Polytechnique

Federale of

Lausanne

Switzerland 665 199

49

University of

Science and

Technology of

China

China 660 194

49 University of

California Irvine


51 Vanderbilt

University


52 University of

Minnesota



54 University of

California Davis


217


56 University of

Massachusetts



58 Tsinghua

University

China 642 179


60 New York

University


61 University of

Munich

Germany 630 170


63 University of

Notre Dame


64 University of

Pittsburgh


65

Case Western

Reserve

University


66 Ohio State

University


67 University of

Colorado


68 University of

Bristol

United

Kingdom 614 159

218

68

University of

California Santa

Cruz


68 Yeshiva

University


71 University of

Sydney

Australia 612 158

72 University of

Virginia


73 University of

Adelaide

Australia 607 154

73

University of

Southern

California



76 Trinity College

Dublin

Ireland 603 152

77 Kings College

London

United

Kingdom 597 148

78 Stony Brook

University


79

Korea Advanced

Institute of

Science and

Technology

Republic of

Korea 595 147

219

79 University of

Sussex

United

Kingdom 595 147

81

University of

Queensland

Australia

Australia 591 145


United

Kingdom 591 145

83

Ruprecht Karl

University of

Heidelberg

Germany 590 144


85 Durham

University

United

Kingdom 589 143

86

London School of

Economics and

Political Science

United

Kingdom 583 140

87 University of

Manchester

United

Kingdom 580 138

88

Royal Holloway

University of

London

United

Kingdom 579 138


90 University of

Zurich

Switzerland 577 136

90 University of

Southampton

United

Kingdom 577 136

220

90 Wake Forest

University


93 McMaster

University

Canada 576 136


Dublin

Ireland 575 135

95 University of

Basel

Switzerland 573 134

95

George

Washington

University


95 University of

Arizona


98

University of

Maryland College

Park


99 Dartmouth

College



101

Technical

University of

Munich

Germany 569 132

102 University of

Helsinki

Finland 566 130


Andrews

United

Kingdom 565 130

221

104

Rensselaer

Polytechnic

Institute


105

Rutgers the State

University of New

Jersey



107 University of

Cape Town


107 National Tsing

Hua University

Taiwan 561 128

109 Seoul National

University

Republic of

Korea

560

127

109 Pennsylvania

State University


111 Hong Kong

Baptist University

Hong Kong 556 125




114

Eindhoven

University of

Technology

Netherlands 553 124

115 National Taiwan

University

Taiwan 552 123

222

115 University of

Hawaii


117

University of

California

Riverside


118 University of

Geneva

Switzerland 550 122

119

Catholic

University of

Leuven

Belgium 548 121

120 Nanjing

University

China 546 120

121

Queen Mary

University of

London

United

Kingdom 546 120

122

Technical

University of

Denmark

Denmark 545 120

122 Michigan State

University




124 Lancaster

University

United

Kingdom 544 119

127 University of

Alberta

Canada 543 119

223

128 University of

Glasgow

United

Kingdom 542 118

129 Stockholm

University

Sweden 540 117

130 University of

Victoria

Canada 534 115


132 University of

Freiburg

Germany 533 114

132 Tohoku

University

Japan 533 114


135 University of

Bergen

Norway 527 111

136 University of

Lausanne

Switzerland 526 111

137 University of

Sheffield

United

Kingdom 525 111

138 University of

Montreal

Canada 524 110

139 VU University

Amsterdam

Netherlands 523 110


Curie University

France 522 109

140 University of

Dundee

United

Kingdom 522 109

224

142 University of

Barcelona

Spain 521 109


144

Wageningen

University and

Research Center

Netherlands 519 108

145 University of

Auckland

New Zealand 518 107

145 University of

Birmingham

United

Kingdom 518 107

147 Alexandria

University

Egypt 516 107

147 Uppsala

University

Sweden 516 107

149

Hong Kong

Polytechnic

University

Hong Kong 514 106

149 University of

Aberdeen

United

Kingdom 514 106


Technology

Netherlands 513 105


South Wales

Australia 512 105

152

Birkbeck

University of

London

United

Kingdom 512 105

225

152 Newcastle

University

United

Kingdom 512 105

155 Pompeu Fabra

University

Spain 511 104

156 Indiana

University


156 Iowa State

University



Georgia


159

Erasmus

University

Rotterdam

Netherlands 504 102

159 University of

Delaware


161 Arizona State

University




Sen University

Taiwan 502 101

164 Georgetown

University


165 University of

Amsterdam

Netherlands 500 100

165 University of

Liverpool

United

Kingdom 500 100


226

168 University of

Wuumlrzburg

Germany 498 099

168 University of

Leeds

United

Kingdom 498 099

170 University of

Groningen

Netherlands 497 099

171 Sun Yat-sen

University

China 496 098

172

Johann Wolfgang

Goethe University

Frankfurt am

Main

Germany 494 098

173 Bielefeld

University

Germany 493 097

174

Nanyang

Technological

University

Singapore 490 096


Anglia

United

Kingdom 490 096

174 University of

Nottingham

United

Kingdom 490 096

177 University of

Copenhagen

Denmark 488 095

178 Monash

University

Australia 485 094

227

178

Humboldt

University of

Berlin

Germany 485 094

178 University of

Bonn

Germany 485 094

181 National Chiao

Tung University

Taiwan 483 093

182 RWTH Aachen

University

Germany 482 093

183

Middle east

Technical

University

Turkey 477 091

184 University of

Exeter

United

Kingdom 476 091

185 University of

Twente

Netherlands 475 090

186 University of

Konstanz

Germany 473 090

187 University of

Innsbruck

Austria 472 089

187

Karlsruhe

Institute of

Technology

Germany 472 089

189

Eberhard Karls

University

Tuumlbingen

Germany 470 089

228


Republic of

Korea 469 088


190 University of

Cincinnati


193 Dalhousie

University

Canada 468 088


Technology

Sweden 468 088

195 University of

Vienna

Austria 467 088

196 Kent State

University


197 Zhejiang

University

China 464 087

197 University of

Illinois - Chicago


199 Simon Fraser

University

Canada 462 086

199

Swedish

University of

Agricultural

Sciences

Sweden 462 086

229

MUumlNDƏRİCAT

230

Şahlar Əsgərov


231

232




233


Tiraj 300

234


ММЪ-нин

235



олунмагла





Тел 562-83-03 Faks 563-54-42



















edilmişdir

236










4


























5















edilsin











6














bağlıdır











7









8

GİRİŞ
























9


























10






məyə cəhd edilir



















11



imkan verir























12























13

DƏYƏRLƏRİN


ƏSASI



El məsəlı


















14









tutulur






Lo = Ld + Lb (1)


L0

Lb

Ld

15






a= Ld Lo





edək2

K= Ld Lb












16






azalır




nisbətidir















17


























18







malikdirlər



















19















edir












20


























21











muumlmkuumlnduumlr

22















a = Ld Lo





a = 1- Lb Lo (2)



alarıq

a = 1- h

23









sənilib


h= 05


təhsil yoxdur

bal

100

80

60

40

20

1 2 3 4 5

a

24


























25


















Lo Ld = 1+ 1K


Ld Lo = 1 (1+ 1 K)




26

a = 1 (1+ 1 K ) (3)


K=a (1-a) (31)














muumlkəmməldir









27














0

01

02

03

04

05

06

07

08

09

1

0 10 20 30 40 50

MƏ

NİM

SƏM

Ə

K

28


























29









ola bilər

30



AEynşteyn










etmək olar












31








boumlyuumlkduumlr

















32
















Cədvəl 1


5 ballıq şkala

0 1 2 3 4 45 475 49 495 5


0 025 067 15 4 9 19 49 99

33











səviyyəsidir














34


kimdir























35


























36







edirəm



















37











Киров






38



JJRusso


















nizama bağlıdır





alarıq

Lo Lb = K +1

39



h = 1 (K +1) (5)















yazmaq olar

∆Q =c h (6)




yazmaq olar

∆Q =c1 Lb (61)

40





















41













nədir





0

02

04

06

08

1

12

0 20 40 60 80

h

K

hzh

khh

ahh

hh

42




















duyulur






43



















Həzrəti Oumlmər



Bekon


İNDEKSİ

44





etmişdir


















xalqıdır





genişlənməsidir


Məhbub uumll Həq




45


























46

























47












mişdir













Cədvəl 2

48

1 2 3 4

Oumllkələr a K




65 RF 0719 260



167 Nigeriya 0261 035

168 Konqo 0239 031

169 Zimbabve 0140 016














49

a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi











50





















51










kifayət qədərdir





52





dəqiq ifadə edir





















53





muumlmkuumln deyil










azad edəcəklər

54




P Ccediladayev




















55

















olar

I qrup duumlnya


oumllkələri





56
























yuumlksəkdir


57
















uumlstələyir









58


























59













azad deyilrdquo













60



malik insanlardır






da demək olar





doumlvr














61


edir





62

TƏHSİL PROBLEMİ


SİSTEMİNDƏ YERİ




Konfutsi
















63

























64










diqqəti cəlb edir















65




















66








96 ndashBeliz

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 2 4 6 8 10 12 14 16

21

40

61

27

29

18

87

5766

44

96

5059

68

51

78

20

26

28

25

140 141 142

67






tiqlidir




deksi (2012)

K

faktor

UumlDM

(2010)

1 Latviya 18 333 14500

2 Belarus 21 273 13400

3 Kipr 25 426 21000

4 Slovakiya 26 45 22200

5 Rusiya 27 26 15900

6 Litva 28 361 15900

7 Ukrayna 29 245 6700

8 Estoniya 31 432 19000



11 Moldova 59 165 2500





16 Azərbaycan 87 248 11000

68







olar


















69











bilər















70


bilərik










71




Vaslav Havel













72









kuumlnduumlr
















73







- Beliz








0

4

8

12

16

20

24

28

1 15 2 25 3 35

λ

K

67

62 63

74

75 70

72

73

78

74


























75





Cədvəl 3







(a) K λ UumlDM

1 2 3 4 5 6

62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400

63 Peru 0723 261 209 9200

67 Azərbaycan 0713 248 10 11000

70 İran 0702 236 20 11200

72 Mavriki 0701 235 217 13344

73 Braziliya 0669 232 23 10900


75 Venesuela 0696 229 162 11846

78 Beliz 0694 227 245 5693

76






olar















77




Karl Yaspers






















78















K

79





bərabərdir
















asan tapar

80





E Renan



















81


























82

























83















ibarətdir











84











səviyyəsinə enir















85







86


QRAFİK TƏSVİRİ






















87














asılılığı

0

20

40

60

80

100

120

0 5 10 15 20 25 30

QİY

MƏ

T

K

Harvard


Stanford

Princeton

Cambr

Oxford

Berkel

Yale

University of

Johns

ColuDrexel

88

























89



















faktorlardandır

90















0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

0 05 1 15 2 25 3 35 4

Qiy

mət

K


University of Tokyo


Kyoto University

Bilkənt


91




mişdir










0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250

K f

akto

ru

Reytinq 2013



Stanford

Princeton



Uppsala

University of


University of

92

























93







22ndashADRA






2

3

4 5

6

7

89 10

11

1213

14

15

16

17

18

19 2021

0

005

01

015

02

025

03

035

04

045

0 5 10 15 20 25

K-F

akto

r

Reytinq






94




Hz Məhəmməd





















95













oumldəyir













96

























97





98


VƏHDƏTİ 13























99



dİ = b dt (1)





















100










E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
















101









Cədvəl 1

Zəif inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişaf etməkdə

olan oumllkələr

İnkişaf etmiş

oumllkələr

Qrup III II I


Top universi-

tetlər nisbi sayı

0200 14200 186200

İPİİ 014- 067 067-083 084-095

K faktoru 016-2 2-5 5-15



qanundur


duumlşuumlncə

qanun Şahdır









102


















ictimai elmlər



və elm




maliyyələşmə


maliyyələşməsi




Muumlh PhD


duumlşuumlncəsi

103









dəyər

104




Şeyx Ədabali




















105













2 3

1

11 4

11

3

155

62 47 21

106













yətlidir










107




Vendell Fillips













soumlyləmişdim








108










dayanır




109

























110













1

111



KORRELYASİYA


Monteskuuml








aprel 1901-ci ildə




















112







suumlrəti artar







113


























114





faktorlardandır





















115








bilmişlər












qiyməti artır





116













117


























118



goumlstərilmişdir



(109) Toqo (139) Burundi (166)







kuumlnduumlr

119






yuumlksəkdir








dəyişir












120













121


VƏHDƏTİ



Aristotel



















122








goumlstərilmişdir






123


























124


























125




ideyası olarrdquo





















126




















2006

127



MƏRəsulzadə






















128


























129










130



B Franklin




















131








kuumlnduumlr




ruumlşvət azalır




buumltləşdirir










132


























133













0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 02 04 06 08 1

Ruuml

şvət

ind

eksi

İPİİ

YZel

Botsvana

Ruanda

Liviya

ZimbabveYunanıstan

ABŞ

Sinqapur

Əfqanıstan

Barbados

DemKonqoSudan

134

























cəzalandırılır

135


























136
























qazanırlar

137









Əfqanıstan (15)







68

52

72

514644

272427

38

4542

29

16

29

16

3

212623

27

1615

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0 1 2 3 4 5K

138


























139





















140



HzƏli





















141











142


























143












504 стр

144



Stiv Cobs




















6 səh 10-11

145











təsvir edir














146

























147


verilmişdir









1 2 3 4 5 6


2 Avstraliya 41800 0937 15 100

7 Niderland 40500 0890 81 55

25 Avstriya 40300 0851 57 38

32 BƏƏ 40200 0815 44 30

39 Bəhreyn 40400 0801 403 27

117 EkQvineya 37900 0538 116 8








148


























149






1 2 3 4 5


47 Kuumlveyt 51700 0771 337


50 Rumıniya 11500 0767 330

51 Xorvatiya 17500 0767 330

52 Uruqvay 13600 0765 326

53 Liviya 13800 0765 308

54 Panama 12700 0765 308

55 Səudiyyə

Ərəbistanı

24200 0752 303











150




deyilrdquo








151




Platon



















152

























153








saxlamağa dəyər









yada duumlşuumlr



lənilir





154















dəyişə bilmədi











155


























156

























157



К Şanel





















158


faktorlardır


yirəm





ndash Pulun var

ndash Əmican var

ndash Haradadır













koumlməklik edir

159













bilməyəcəyik


yanaşmadır







biz kimik





160


















olar







161

























162


























163













164





Anonim







a= 1-h








h = 1- a (7)




165













rundi (166)

100

1000

10000

100000

0 02 04 06 08 1

GDP

h

166

139

11210999

74

49

32

146

117

166
























167


























168


























169





olar


korrelyasiya







0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 5 10 15 20

İDA

RƏ

ETM

Ə İN

DEK

Sİ

K

K-R

Tr

Az

RF

AB

İr

Yn

CA

Bot CcedililiYZ

Nr

Av

AFR

170























171


MODELİ



Heydər Əliyev



















kuumlnduumlr

172
























qurğudur


173


























174




















1 2 3

175






ccediloxdur








176


MODELİ



Tomas Ceferson



















muumldafiə edirdi




Karl Reymund Popper


Vyanada anadan





177


























22112009

178


























179
















əngəlləyir










180






uumlccediluumln









0

05

1

15

2

25

3

35

4

45

5

0 5000 10000 15000 20000

1

2

3

4 5

7 8

9

15 14 12

6

10

11

1 13

181

ALİ İCMA



Demokrit




quruluşu







kitabında yazır











sevgisi tutacaqdır

Qurbanov


1112 1940-cı ildə

Qərbi Azərbayca-


da anadan olmuş-

dur 54 2010-cu il



182

























bilərrdquo

183

























184


















185





BVahabzadə







gedir bu duumlnya


186
















alırıq










187













həddə yaşayır




zəhərlənir









188
















ccedilatmışdır





kişaf edir





189














İnkişaf B

A Zaman

190

























191








cəmiyyət kimi


yəti kimi


cəmiyyət kimi





cəmiyyət kimi




birliyi kimi




192



























193


























194








ehtiyac olmayacaq

195








etmək olar

















196






197
























198


olacaqdır























199









uumlzə bilər














ya İlahi olur



200


















mişdir








201


























2006

202













203

SON SOumlZ





















ruumlruumlk



204


























205

















ndash Haralısan









206




ƏLAVƏ 1


MAKROİQTİSADİ


Rey

tin

q

Oumllkə İPİİ

K

Fakt

or

UumlDM

$ada

m

Adam

başına

istehl

olun

enerji

kvsaa

t

adam

mt NN

Orta

oumlmuuml

r

uzu

nl

LL

il

Ruumlşv

ət

inde

ksi

(2012

)

2 3 4 5 6 7 8 9

1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9

2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88

3 Y

Zelandiya 0907 97 28 000 171 81

95

4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71

5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75

6 Linxtenştey

n 0891 82

122 10

0 95 80

7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89

8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87

9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93

10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80

11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80

12 Koreya

Respub 0877 71 30 200 7740 24 80

54

207

13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88

14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70

15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58

16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94

17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83

18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75

19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94

20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62

21 Honq Konq

(Ccedilin) 0862 625 45 600 825

84

22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34

23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39

24 Luumlksembru

q 0852 57 81 800 131 80

85

25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78

26 Birləşmiş

Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80

78

27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92

28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44

29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59

30 Andorra 0824 468 81

31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4

32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68

33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56

34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64

35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63

36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46

37 Bruney

Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77

52

38 Qatar 0803 408 145 30

0 76

72

39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51

40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61

41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55

42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78

43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73

44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48

208

45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72

46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3

47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46

48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42


50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36

51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4

52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7

53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2

54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33

55 Səudiyyə

Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73

44

56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3

57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43

58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33

59 Trinidad və

Tobaqo 0736 279 22 100 172 70

32

60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33

61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24

62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48

63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34

64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31

65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24

66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27

67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24

68

Bosniya və

Herseqovin

a

0710 245 6 600 76

32

69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23

70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27

71 Makedoniy

a 0701 235 9 400 75

39

72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72

73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38


75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19

76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26

209

77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27

78 Beliz 0694 227 8 400 245 77

79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34

80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33

81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38

82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45

83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42

84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29

85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31

86 Fici 0669 202 4 300 261 69

87 Tuumlrkmənist

an 0669 202 7 400 2540 65

16

88 Dominikan

Respub 0663 197

8 600

10500 1260 196 73

26

89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36

90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34

91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33

92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34

93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3

94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3

95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28

96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22

97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26

98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61

99 Moldova 0623 165 2 500 69 29

100 Monqolusta

n 0622 164 3 300 316 67

27

101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29

102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16

103 Mikroneziy

a 0614 69

104 Guyana 0611 6 800 256 68 25

105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44

106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26

107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25

108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3

109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21

210

110 Cənubi

Afrika 0597 148

10 700

4360 52

41

111 Suriya 0589 143 4 800 75 26

112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23

113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29

114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34

115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25

116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27

117 Ekvatorial

Qvineya 0538 116 37 900 545 51

19

118 Cape Verde 0534 114 244 72

119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31

120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24

121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31

122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22

123 Solomon

adaları 0494 098 2 800 67

27

124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21

125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25

126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22

127 Sao Tome

və Principe 0488 095 308 66

3

128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22

129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27

130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39

131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25

132 Myanmarа 0451 082 288 63 15

133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21

134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3

135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3

136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24

137 Papua-Yeni

Qvineya 0431 076 2 500 400 62

22

138 Nepal 0428 075 80 378 68 22

139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24

140 Komor 0428 075 1 000 302 66

141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35

211

142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24

143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24

144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29

145 Haiti 0404 068 1 200 62 18

146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2

147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3

148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3

149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58

150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32

151 Qambiya 0390 064 344 57

152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5

153 Malavi 0385 063 900 100 55 3

154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16

155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15

156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21

157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27

158 Syerra

Leone 0317 046 900 442 48

25

159 CAR 0315 046 700 100 48 22

160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28

161 Burkina -

Faso 0305 044 1 200 49 54

3

162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32

163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176

2 49

2

164 Qvineya-

Bisau 0289 041 1 100 881 49

22

165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27

166 Burundi 0282 039 300 52 51 19

167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25

168 Dem

Konqo 0239 031 300 90 39 48

2

169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22

212

ƏLAVƏ 2




Duumlnya


Uumlmumi

qiymət

K -faktor

1 2 3 4 5

1 Harvard


2

California

Institute of

Technology


3

Massachusetts

Institute of

Technology


4 Stanford

University


5 Princeton

University


6 University of

Cambridge

United

Kingdom 912 104

7 University of

Oxford

United

Kingdom 912 104

213

8

University of

California

Berkeley


9 Imperial College

London

United

Kingdom 906 96


11

University of

California Los

Angeles


12 University of

Chicago


13 Johns Hopkins

University



15

Swiss Federal

Institute of

Technology

Zurich

Switzerland 834 502

15 University of

Michigan


17 University of

Toronto

Canada 820 455

18 Columbia

University


19 University of

Pennsylvania


214

20 Carnegie Mellon

University


21 University of

Hong Kong

Hong Kong 792 380


London

United

Kingdom 784 363

23 University of

Washington



25 Northwestern

University


26 University of

Tokyo

Japan 756 31


of Technology


28

Pohang University

of Science and

Technology

Republic of

Korea 751 302

29

University of

California Santa

Barbara


30 University of

British Columbia

Canada 738 282

31

University of

North Carolina

Chapel Hill


215

32

University of

California San

Diego


33 University of

Illinois - Urbana


34

National

University of

Singapore

Singapore 729 269


36 University of

Melbourne

Australia 710 245


38

Washington

University Saint

Louis


39 Ecole

Polytechnique

France 695 228

40 University of

Edinburgh

United

Kingdom 692 225

41

Hong Kong

University of

Science and

Technology

Hong Kong 690 2226

42 Ecole Normale

Superieure Paris

France 686 218

216

43

Australian

National

University

Australia 670 203

43 University of

Goumlttingen

Germany 670 203

43 Karolinska

Institute

Sweden 670 203

43 University of

Wisconsin



48

Eacutecole

Polytechnique

Federale of

Lausanne

Switzerland 665 199

49

University of

Science and

Technology of

China

China 660 194

49 University of

California Irvine


51 Vanderbilt

University


52 University of

Minnesota



54 University of

California Davis


217


56 University of

Massachusetts



58 Tsinghua

University

China 642 179


60 New York

University


61 University of

Munich

Germany 630 170


63 University of

Notre Dame


64 University of

Pittsburgh


65

Case Western

Reserve

University


66 Ohio State

University


67 University of

Colorado


68 University of

Bristol

United

Kingdom 614 159

218

68

University of

California Santa

Cruz


68 Yeshiva

University


71 University of

Sydney

Australia 612 158

72 University of

Virginia


73 University of

Adelaide

Australia 607 154

73

University of

Southern

California



76 Trinity College

Dublin

Ireland 603 152

77 Kings College

London

United

Kingdom 597 148

78 Stony Brook

University


79

Korea Advanced

Institute of

Science and

Technology

Republic of

Korea 595 147

219

79 University of

Sussex

United

Kingdom 595 147

81

University of

Queensland

Australia

Australia 591 145


United

Kingdom 591 145

83

Ruprecht Karl

University of

Heidelberg

Germany 590 144


85 Durham

University

United

Kingdom 589 143

86

London School of

Economics and

Political Science

United

Kingdom 583 140

87 University of

Manchester

United

Kingdom 580 138

88

Royal Holloway

University of

London

United

Kingdom 579 138


90 University of

Zurich

Switzerland 577 136

90 University of

Southampton

United

Kingdom 577 136

220

90 Wake Forest

University


93 McMaster

University

Canada 576 136


Dublin

Ireland 575 135

95 University of

Basel

Switzerland 573 134

95

George

Washington

University


95 University of

Arizona


98

University of

Maryland College

Park


99 Dartmouth

College



101

Technical

University of

Munich

Germany 569 132

102 University of

Helsinki

Finland 566 130


Andrews

United

Kingdom 565 130

221

104

Rensselaer

Polytechnic

Institute


105

Rutgers the State

University of New

Jersey



107 University of

Cape Town


107 National Tsing

Hua University

Taiwan 561 128

109 Seoul National

University

Republic of

Korea

560

127

109 Pennsylvania

State University


111 Hong Kong

Baptist University

Hong Kong 556 125




114

Eindhoven

University of

Technology

Netherlands 553 124

115 National Taiwan

University

Taiwan 552 123

222

115 University of

Hawaii


117

University of

California

Riverside


118 University of

Geneva

Switzerland 550 122

119

Catholic

University of

Leuven

Belgium 548 121

120 Nanjing

University

China 546 120

121

Queen Mary

University of

London

United

Kingdom 546 120

122

Technical

University of

Denmark

Denmark 545 120

122 Michigan State

University




124 Lancaster

University

United

Kingdom 544 119

127 University of

Alberta

Canada 543 119

223

128 University of

Glasgow

United

Kingdom 542 118

129 Stockholm

University

Sweden 540 117

130 University of

Victoria

Canada 534 115


132 University of

Freiburg

Germany 533 114

132 Tohoku

University

Japan 533 114


135 University of

Bergen

Norway 527 111

136 University of

Lausanne

Switzerland 526 111

137 University of

Sheffield

United

Kingdom 525 111

138 University of

Montreal

Canada 524 110

139 VU University

Amsterdam

Netherlands 523 110


Curie University

France 522 109

140 University of

Dundee

United

Kingdom 522 109

224

142 University of

Barcelona

Spain 521 109


144

Wageningen

University and

Research Center

Netherlands 519 108

145 University of

Auckland

New Zealand 518 107

145 University of

Birmingham

United

Kingdom 518 107

147 Alexandria

University

Egypt 516 107

147 Uppsala

University

Sweden 516 107

149

Hong Kong

Polytechnic

University

Hong Kong 514 106

149 University of

Aberdeen

United

Kingdom 514 106


Technology

Netherlands 513 105


South Wales

Australia 512 105

152

Birkbeck

University of

London

United

Kingdom 512 105

225

152 Newcastle

University

United

Kingdom 512 105

155 Pompeu Fabra

University

Spain 511 104

156 Indiana

University


156 Iowa State

University



Georgia


159

Erasmus

University

Rotterdam

Netherlands 504 102

159 University of

Delaware


161 Arizona State

University




Sen University

Taiwan 502 101

164 Georgetown

University


165 University of

Amsterdam

Netherlands 500 100

165 University of

Liverpool

United

Kingdom 500 100


226

168 University of

Wuumlrzburg

Germany 498 099

168 University of

Leeds

United

Kingdom 498 099

170 University of

Groningen

Netherlands 497 099

171 Sun Yat-sen

University

China 496 098

172

Johann Wolfgang

Goethe University

Frankfurt am

Main

Germany 494 098

173 Bielefeld

University

Germany 493 097

174

Nanyang

Technological

University

Singapore 490 096


Anglia

United

Kingdom 490 096

174 University of

Nottingham

United

Kingdom 490 096

177 University of

Copenhagen

Denmark 488 095

178 Monash

University

Australia 485 094

227

178

Humboldt

University of

Berlin

Germany 485 094

178 University of

Bonn

Germany 485 094

181 National Chiao

Tung University

Taiwan 483 093

182 RWTH Aachen

University

Germany 482 093

183

Middle east

Technical

University

Turkey 477 091

184 University of

Exeter

United

Kingdom 476 091

185 University of

Twente

Netherlands 475 090

186 University of

Konstanz

Germany 473 090

187 University of

Innsbruck

Austria 472 089

187

Karlsruhe

Institute of

Technology

Germany 472 089

189

Eberhard Karls

University

Tuumlbingen

Germany 470 089

228


Republic of

Korea 469 088


190 University of

Cincinnati


193 Dalhousie

University

Canada 468 088


Technology

Sweden 468 088

195 University of

Vienna

Austria 467 088

196 Kent State

University


197 Zhejiang

University

China 464 087

197 University of

Illinois - Chicago


199 Simon Fraser

University

Canada 462 086

199

Swedish

University of

Agricultural

Sciences

Sweden 462 086

229

MUumlNDƏRİCAT

230

Şahlar Əsgərov


231

232




233


Tiraj 300

234


ММЪ-нин

235



олунмагла





Тел 562-83-03 Faks 563-54-42



















edilmişdir

236










5















edilsin











6














bağlıdır











7









8

GİRİŞ
























9


























10






məyə cəhd edilir



















11



imkan verir























12























13

DƏYƏRLƏRİN


ƏSASI



El məsəlı


















14









tutulur






Lo = Ld + Lb (1)


L0

Lb

Ld

15






a= Ld Lo





edək2

K= Ld Lb












16






azalır




nisbətidir















17


























18







malikdirlər



















19















edir












20


























21











muumlmkuumlnduumlr

22















a = Ld Lo





a = 1- Lb Lo (2)



alarıq

a = 1- h

23









sənilib


h= 05


təhsil yoxdur

bal

100

80

60

40

20

1 2 3 4 5

a

24


























25


















Lo Ld = 1+ 1K


Ld Lo = 1 (1+ 1 K)




26

a = 1 (1+ 1 K ) (3)


K=a (1-a) (31)














muumlkəmməldir









27














0

01

02

03

04

05

06

07

08

09

1

0 10 20 30 40 50

MƏ

NİM

SƏM

Ə

K

28


























29









ola bilər

30



AEynşteyn










etmək olar












31








boumlyuumlkduumlr

















32
















Cədvəl 1


5 ballıq şkala

0 1 2 3 4 45 475 49 495 5


0 025 067 15 4 9 19 49 99

33











səviyyəsidir














34


kimdir























35


























36







edirəm



















37











Киров






38



JJRusso


















nizama bağlıdır





alarıq

Lo Lb = K +1

39



h = 1 (K +1) (5)















yazmaq olar

∆Q =c h (6)




yazmaq olar

∆Q =c1 Lb (61)

40





















41













nədir





0

02

04

06

08

1

12

0 20 40 60 80

h

K

hzh

khh

ahh

hh

42




















duyulur






43



















Həzrəti Oumlmər



Bekon


İNDEKSİ

44





etmişdir


















xalqıdır





genişlənməsidir


Məhbub uumll Həq




45


























46

























47












mişdir













Cədvəl 2

48

1 2 3 4

Oumllkələr a K




65 RF 0719 260



167 Nigeriya 0261 035

168 Konqo 0239 031

169 Zimbabve 0140 016














49

a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi











50





















51










kifayət qədərdir





52





dəqiq ifadə edir





















53





muumlmkuumln deyil










azad edəcəklər

54




P Ccediladayev




















55

















olar

I qrup duumlnya


oumllkələri





56
























yuumlksəkdir


57
















uumlstələyir









58


























59













azad deyilrdquo













60



malik insanlardır






da demək olar





doumlvr














61


edir





62

TƏHSİL PROBLEMİ


SİSTEMİNDƏ YERİ




Konfutsi
















63

























64










diqqəti cəlb edir















65




















66








96 ndashBeliz

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 2 4 6 8 10 12 14 16

21

40

61

27

29

18

87

5766

44

96

5059

68

51

78

20

26

28

25

140 141 142

67






tiqlidir




deksi (2012)

K

faktor

UumlDM

(2010)

1 Latviya 18 333 14500

2 Belarus 21 273 13400

3 Kipr 25 426 21000

4 Slovakiya 26 45 22200

5 Rusiya 27 26 15900

6 Litva 28 361 15900

7 Ukrayna 29 245 6700

8 Estoniya 31 432 19000



11 Moldova 59 165 2500





16 Azərbaycan 87 248 11000

68







olar


















69











bilər















70


bilərik










71




Vaslav Havel













72









kuumlnduumlr
















73







- Beliz








0

4

8

12

16

20

24

28

1 15 2 25 3 35

λ

K

67

62 63

74

75 70

72

73

78

74


























75





Cədvəl 3







(a) K λ UumlDM

1 2 3 4 5 6

62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400

63 Peru 0723 261 209 9200

67 Azərbaycan 0713 248 10 11000

70 İran 0702 236 20 11200

72 Mavriki 0701 235 217 13344

73 Braziliya 0669 232 23 10900


75 Venesuela 0696 229 162 11846

78 Beliz 0694 227 245 5693

76






olar















77




Karl Yaspers






















78















K

79





bərabərdir
















asan tapar

80





E Renan



















81


























82

























83















ibarətdir











84











səviyyəsinə enir















85







86


QRAFİK TƏSVİRİ






















87














asılılığı

0

20

40

60

80

100

120

0 5 10 15 20 25 30

QİY

MƏ

T

K

Harvard


Stanford

Princeton

Cambr

Oxford

Berkel

Yale

University of

Johns

ColuDrexel

88

























89



















faktorlardandır

90















0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

0 05 1 15 2 25 3 35 4

Qiy

mət

K


University of Tokyo


Kyoto University

Bilkənt


91




mişdir










0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250

K f

akto

ru

Reytinq 2013



Stanford

Princeton



Uppsala

University of


University of

92

























93







22ndashADRA






2

3

4 5

6

7

89 10

11

1213

14

15

16

17

18

19 2021

0

005

01

015

02

025

03

035

04

045

0 5 10 15 20 25

K-F

akto

r

Reytinq






94




Hz Məhəmməd





















95













oumldəyir













96

























97





98


VƏHDƏTİ 13























99



dİ = b dt (1)





















100










E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
















101









Cədvəl 1

Zəif inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişaf etməkdə

olan oumllkələr

İnkişaf etmiş

oumllkələr

Qrup III II I


Top universi-

tetlər nisbi sayı

0200 14200 186200

İPİİ 014- 067 067-083 084-095

K faktoru 016-2 2-5 5-15



qanundur


duumlşuumlncə

qanun Şahdır









102


















ictimai elmlər



və elm




maliyyələşmə


maliyyələşməsi




Muumlh PhD


duumlşuumlncəsi

103









dəyər

104




Şeyx Ədabali




















105













2 3

1

11 4

11

3

155

62 47 21

106













yətlidir










107




Vendell Fillips













soumlyləmişdim








108










dayanır




109

























110













1

111



KORRELYASİYA


Monteskuuml








aprel 1901-ci ildə




















112







suumlrəti artar







113


























114





faktorlardandır





















115








bilmişlər












qiyməti artır





116













117


























118



goumlstərilmişdir



(109) Toqo (139) Burundi (166)







kuumlnduumlr

119






yuumlksəkdir








dəyişir












120













121


VƏHDƏTİ



Aristotel



















122








goumlstərilmişdir






123


























124


























125




ideyası olarrdquo





















126




















2006

127



MƏRəsulzadə






















128


























129










130



B Franklin




















131








kuumlnduumlr




ruumlşvət azalır




buumltləşdirir










132


























133













0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 02 04 06 08 1

Ruuml

şvət

ind

eksi

İPİİ

YZel

Botsvana

Ruanda

Liviya

ZimbabveYunanıstan

ABŞ

Sinqapur

Əfqanıstan

Barbados

DemKonqoSudan

134

























cəzalandırılır

135


























136
























qazanırlar

137









Əfqanıstan (15)







68

52

72

514644

272427

38

4542

29

16

29

16

3

212623

27

1615

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0 1 2 3 4 5K

138


























139





















140



HzƏli





















141











142


























143












504 стр

144



Stiv Cobs




















6 səh 10-11

145











təsvir edir














146

























147


verilmişdir









1 2 3 4 5 6


2 Avstraliya 41800 0937 15 100

7 Niderland 40500 0890 81 55

25 Avstriya 40300 0851 57 38

32 BƏƏ 40200 0815 44 30

39 Bəhreyn 40400 0801 403 27

117 EkQvineya 37900 0538 116 8








148


























149






1 2 3 4 5


47 Kuumlveyt 51700 0771 337


50 Rumıniya 11500 0767 330

51 Xorvatiya 17500 0767 330

52 Uruqvay 13600 0765 326

53 Liviya 13800 0765 308

54 Panama 12700 0765 308

55 Səudiyyə

Ərəbistanı

24200 0752 303











150




deyilrdquo








151




Platon



















152

























153








saxlamağa dəyər









yada duumlşuumlr



lənilir





154















dəyişə bilmədi











155


























156

























157



К Şanel





















158


faktorlardır


yirəm





ndash Pulun var

ndash Əmican var

ndash Haradadır













koumlməklik edir

159













bilməyəcəyik


yanaşmadır







biz kimik





160


















olar







161

























162


























163













164





Anonim







a= 1-h








h = 1- a (7)




165













rundi (166)

100

1000

10000

100000

0 02 04 06 08 1

GDP

h

166

139

11210999

74

49

32

146

117

166
























167


























168


























169





olar


korrelyasiya







0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 5 10 15 20

İDA

RƏ

ETM

Ə İN

DEK

Sİ

K

K-R

Tr

Az

RF

AB

İr

Yn

CA

Bot CcedililiYZ

Nr

Av

AFR

170























171


MODELİ



Heydər Əliyev



















kuumlnduumlr

172
























qurğudur


173


























174




















1 2 3

175






ccediloxdur








176


MODELİ



Tomas Ceferson



















muumldafiə edirdi




Karl Reymund Popper


Vyanada anadan





177


























22112009

178


























179
















əngəlləyir










180






uumlccediluumln









0

05

1

15

2

25

3

35

4

45

5

0 5000 10000 15000 20000

1

2

3

4 5

7 8

9

15 14 12

6

10

11

1 13

181

ALİ İCMA



Demokrit




quruluşu







kitabında yazır











sevgisi tutacaqdır

Qurbanov


1112 1940-cı ildə

Qərbi Azərbayca-


da anadan olmuş-

dur 54 2010-cu il



182

























bilərrdquo

183

























184


















185





BVahabzadə







gedir bu duumlnya


186
















alırıq










187













həddə yaşayır




zəhərlənir









188
















ccedilatmışdır





kişaf edir





189














İnkişaf B

A Zaman

190

























191








cəmiyyət kimi


yəti kimi


cəmiyyət kimi





cəmiyyət kimi




birliyi kimi




192



























193


























194








ehtiyac olmayacaq

195








etmək olar

















196






197
























198


olacaqdır























199









uumlzə bilər














ya İlahi olur



200


















mişdir








201


























2006

202













203

SON SOumlZ





















ruumlruumlk



204


























205

















ndash Haralısan









206




ƏLAVƏ 1


MAKROİQTİSADİ


Rey

tin

q

Oumllkə İPİİ

K

Fakt

or

UumlDM

$ada

m

Adam

başına

istehl

olun

enerji

kvsaa

t

adam

mt NN

Orta

oumlmuuml

r

uzu

nl

LL

il

Ruumlşv

ət

inde

ksi

(2012

)

2 3 4 5 6 7 8 9

1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9

2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88

3 Y

Zelandiya 0907 97 28 000 171 81

95

4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71

5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75

6 Linxtenştey

n 0891 82

122 10

0 95 80

7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89

8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87

9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93

10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80

11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80

12 Koreya

Respub 0877 71 30 200 7740 24 80

54

207

13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88

14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70

15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58

16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94

17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83

18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75

19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94

20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62

21 Honq Konq

(Ccedilin) 0862 625 45 600 825

84

22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34

23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39

24 Luumlksembru

q 0852 57 81 800 131 80

85

25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78

26 Birləşmiş

Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80

78

27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92

28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44

29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59

30 Andorra 0824 468 81

31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4

32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68

33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56

34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64

35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63

36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46

37 Bruney

Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77

52

38 Qatar 0803 408 145 30

0 76

72

39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51

40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61

41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55

42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78

43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73

44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48

208

45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72

46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3

47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46

48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42


50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36

51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4

52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7

53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2

54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33

55 Səudiyyə

Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73

44

56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3

57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43

58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33

59 Trinidad və

Tobaqo 0736 279 22 100 172 70

32

60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33

61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24

62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48

63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34

64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31

65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24

66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27

67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24

68

Bosniya və

Herseqovin

a

0710 245 6 600 76

32

69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23

70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27

71 Makedoniy

a 0701 235 9 400 75

39

72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72

73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38


75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19

76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26

209

77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27

78 Beliz 0694 227 8 400 245 77

79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34

80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33

81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38

82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45

83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42

84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29

85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31

86 Fici 0669 202 4 300 261 69

87 Tuumlrkmənist

an 0669 202 7 400 2540 65

16

88 Dominikan

Respub 0663 197

8 600

10500 1260 196 73

26

89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36

90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34

91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33

92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34

93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3

94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3

95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28

96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22

97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26

98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61

99 Moldova 0623 165 2 500 69 29

100 Monqolusta

n 0622 164 3 300 316 67

27

101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29

102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16

103 Mikroneziy

a 0614 69

104 Guyana 0611 6 800 256 68 25

105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44

106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26

107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25

108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3

109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21

210

110 Cənubi

Afrika 0597 148

10 700

4360 52

41

111 Suriya 0589 143 4 800 75 26

112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23

113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29

114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34

115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25

116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27

117 Ekvatorial

Qvineya 0538 116 37 900 545 51

19

118 Cape Verde 0534 114 244 72

119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31

120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24

121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31

122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22

123 Solomon

adaları 0494 098 2 800 67

27

124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21

125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25

126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22

127 Sao Tome

və Principe 0488 095 308 66

3

128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22

129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27

130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39

131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25

132 Myanmarа 0451 082 288 63 15

133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21

134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3

135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3

136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24

137 Papua-Yeni

Qvineya 0431 076 2 500 400 62

22

138 Nepal 0428 075 80 378 68 22

139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24

140 Komor 0428 075 1 000 302 66

141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35

211

142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24

143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24

144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29

145 Haiti 0404 068 1 200 62 18

146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2

147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3

148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3

149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58

150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32

151 Qambiya 0390 064 344 57

152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5

153 Malavi 0385 063 900 100 55 3

154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16

155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15

156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21

157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27

158 Syerra

Leone 0317 046 900 442 48

25

159 CAR 0315 046 700 100 48 22

160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28

161 Burkina -

Faso 0305 044 1 200 49 54

3

162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32

163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176

2 49

2

164 Qvineya-

Bisau 0289 041 1 100 881 49

22

165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27

166 Burundi 0282 039 300 52 51 19

167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25

168 Dem

Konqo 0239 031 300 90 39 48

2

169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22

212

ƏLAVƏ 2




Duumlnya


Uumlmumi

qiymət

K -faktor

1 2 3 4 5

1 Harvard


2

California

Institute of

Technology


3

Massachusetts

Institute of

Technology


4 Stanford

University


5 Princeton

University


6 University of

Cambridge

United

Kingdom 912 104

7 University of

Oxford

United

Kingdom 912 104

213

8

University of

California

Berkeley


9 Imperial College

London

United

Kingdom 906 96


11

University of

California Los

Angeles


12 University of

Chicago


13 Johns Hopkins

University



15

Swiss Federal

Institute of

Technology

Zurich

Switzerland 834 502

15 University of

Michigan


17 University of

Toronto

Canada 820 455

18 Columbia

University


19 University of

Pennsylvania


214

20 Carnegie Mellon

University


21 University of

Hong Kong

Hong Kong 792 380


London

United

Kingdom 784 363

23 University of

Washington



25 Northwestern

University


26 University of

Tokyo

Japan 756 31


of Technology


28

Pohang University

of Science and

Technology

Republic of

Korea 751 302

29

University of

California Santa

Barbara


30 University of

British Columbia

Canada 738 282

31

University of

North Carolina

Chapel Hill


215

32

University of

California San

Diego


33 University of

Illinois - Urbana


34

National

University of

Singapore

Singapore 729 269


36 University of

Melbourne

Australia 710 245


38

Washington

University Saint

Louis


39 Ecole

Polytechnique

France 695 228

40 University of

Edinburgh

United

Kingdom 692 225

41

Hong Kong

University of

Science and

Technology

Hong Kong 690 2226

42 Ecole Normale

Superieure Paris

France 686 218

216

43

Australian

National

University

Australia 670 203

43 University of

Goumlttingen

Germany 670 203

43 Karolinska

Institute

Sweden 670 203

43 University of

Wisconsin



48

Eacutecole

Polytechnique

Federale of

Lausanne

Switzerland 665 199

49

University of

Science and

Technology of

China

China 660 194

49 University of

California Irvine


51 Vanderbilt

University


52 University of

Minnesota



54 University of

California Davis


217


56 University of

Massachusetts



58 Tsinghua

University

China 642 179


60 New York

University


61 University of

Munich

Germany 630 170


63 University of

Notre Dame


64 University of

Pittsburgh


65

Case Western

Reserve

University


66 Ohio State

University


67 University of

Colorado


68 University of

Bristol

United

Kingdom 614 159

218

68

University of

California Santa

Cruz


68 Yeshiva

University


71 University of

Sydney

Australia 612 158

72 University of

Virginia


73 University of

Adelaide

Australia 607 154

73

University of

Southern

California



76 Trinity College

Dublin

Ireland 603 152

77 Kings College

London

United

Kingdom 597 148

78 Stony Brook

University


79

Korea Advanced

Institute of

Science and

Technology

Republic of

Korea 595 147

219

79 University of

Sussex

United

Kingdom 595 147

81

University of

Queensland

Australia

Australia 591 145


United

Kingdom 591 145

83

Ruprecht Karl

University of

Heidelberg

Germany 590 144


85 Durham

University

United

Kingdom 589 143

86

London School of

Economics and

Political Science

United

Kingdom 583 140

87 University of

Manchester

United

Kingdom 580 138

88

Royal Holloway

University of

London

United

Kingdom 579 138


90 University of

Zurich

Switzerland 577 136

90 University of

Southampton

United

Kingdom 577 136

220

90 Wake Forest

University


93 McMaster

University

Canada 576 136


Dublin

Ireland 575 135

95 University of

Basel

Switzerland 573 134

95

George

Washington

University


95 University of

Arizona


98

University of

Maryland College

Park


99 Dartmouth

College



101

Technical

University of

Munich

Germany 569 132

102 University of

Helsinki

Finland 566 130


Andrews

United

Kingdom 565 130

221

104

Rensselaer

Polytechnic

Institute


105

Rutgers the State

University of New

Jersey



107 University of

Cape Town


107 National Tsing

Hua University

Taiwan 561 128

109 Seoul National

University

Republic of

Korea

560

127

109 Pennsylvania

State University


111 Hong Kong

Baptist University

Hong Kong 556 125




114

Eindhoven

University of

Technology

Netherlands 553 124

115 National Taiwan

University

Taiwan 552 123

222

115 University of

Hawaii


117

University of

California

Riverside


118 University of

Geneva

Switzerland 550 122

119

Catholic

University of

Leuven

Belgium 548 121

120 Nanjing

University

China 546 120

121

Queen Mary

University of

London

United

Kingdom 546 120

122

Technical

University of

Denmark

Denmark 545 120

122 Michigan State

University




124 Lancaster

University

United

Kingdom 544 119

127 University of

Alberta

Canada 543 119

223

128 University of

Glasgow

United

Kingdom 542 118

129 Stockholm

University

Sweden 540 117

130 University of

Victoria

Canada 534 115


132 University of

Freiburg

Germany 533 114

132 Tohoku

University

Japan 533 114


135 University of

Bergen

Norway 527 111

136 University of

Lausanne

Switzerland 526 111

137 University of

Sheffield

United

Kingdom 525 111

138 University of

Montreal

Canada 524 110

139 VU University

Amsterdam

Netherlands 523 110


Curie University

France 522 109

140 University of

Dundee

United

Kingdom 522 109

224

142 University of

Barcelona

Spain 521 109


144

Wageningen

University and

Research Center

Netherlands 519 108

145 University of

Auckland

New Zealand 518 107

145 University of

Birmingham

United

Kingdom 518 107

147 Alexandria

University

Egypt 516 107

147 Uppsala

University

Sweden 516 107

149

Hong Kong

Polytechnic

University

Hong Kong 514 106

149 University of

Aberdeen

United

Kingdom 514 106


Technology

Netherlands 513 105


South Wales

Australia 512 105

152

Birkbeck

University of

London

United

Kingdom 512 105

225

152 Newcastle

University

United

Kingdom 512 105

155 Pompeu Fabra

University

Spain 511 104

156 Indiana

University


156 Iowa State

University



Georgia


159

Erasmus

University

Rotterdam

Netherlands 504 102

159 University of

Delaware


161 Arizona State

University




Sen University

Taiwan 502 101

164 Georgetown

University


165 University of

Amsterdam

Netherlands 500 100

165 University of

Liverpool

United

Kingdom 500 100


226

168 University of

Wuumlrzburg

Germany 498 099

168 University of

Leeds

United

Kingdom 498 099

170 University of

Groningen

Netherlands 497 099

171 Sun Yat-sen

University

China 496 098

172

Johann Wolfgang

Goethe University

Frankfurt am

Main

Germany 494 098

173 Bielefeld

University

Germany 493 097

174

Nanyang

Technological

University

Singapore 490 096


Anglia

United

Kingdom 490 096

174 University of

Nottingham

United

Kingdom 490 096

177 University of

Copenhagen

Denmark 488 095

178 Monash

University

Australia 485 094

227

178

Humboldt

University of

Berlin

Germany 485 094

178 University of

Bonn

Germany 485 094

181 National Chiao

Tung University

Taiwan 483 093

182 RWTH Aachen

University

Germany 482 093

183

Middle east

Technical

University

Turkey 477 091

184 University of

Exeter

United

Kingdom 476 091

185 University of

Twente

Netherlands 475 090

186 University of

Konstanz

Germany 473 090

187 University of

Innsbruck

Austria 472 089

187

Karlsruhe

Institute of

Technology

Germany 472 089

189

Eberhard Karls

University

Tuumlbingen

Germany 470 089

228


Republic of

Korea 469 088


190 University of

Cincinnati


193 Dalhousie

University

Canada 468 088


Technology

Sweden 468 088

195 University of

Vienna

Austria 467 088

196 Kent State

University


197 Zhejiang

University

China 464 087

197 University of

Illinois - Chicago


199 Simon Fraser

University

Canada 462 086

199

Swedish

University of

Agricultural

Sciences

Sweden 462 086

229

MUumlNDƏRİCAT

230

Şahlar Əsgərov


231

232




233


Tiraj 300

234


ММЪ-нин

235



олунмагла





Тел 562-83-03 Faks 563-54-42



















edilmişdir

236










6














bağlıdır











7









8

GİRİŞ
























9


























10






məyə cəhd edilir



















11



imkan verir























12























13

DƏYƏRLƏRİN


ƏSASI



El məsəlı


















14









tutulur






Lo = Ld + Lb (1)


L0

Lb

Ld

15






a= Ld Lo





edək2

K= Ld Lb












16






azalır




nisbətidir















17


























18







malikdirlər



















19















edir












20


























21











muumlmkuumlnduumlr

22















a = Ld Lo





a = 1- Lb Lo (2)



alarıq

a = 1- h

23









sənilib


h= 05


təhsil yoxdur

bal

100

80

60

40

20

1 2 3 4 5

a

24


























25


















Lo Ld = 1+ 1K


Ld Lo = 1 (1+ 1 K)




26

a = 1 (1+ 1 K ) (3)


K=a (1-a) (31)














muumlkəmməldir









27














0

01

02

03

04

05

06

07

08

09

1

0 10 20 30 40 50

MƏ

NİM

SƏM

Ə

K

28


























29









ola bilər

30



AEynşteyn










etmək olar












31








boumlyuumlkduumlr

















32
















Cədvəl 1


5 ballıq şkala

0 1 2 3 4 45 475 49 495 5


0 025 067 15 4 9 19 49 99

33











səviyyəsidir














34


kimdir























35


























36







edirəm



















37











Киров






38



JJRusso


















nizama bağlıdır





alarıq

Lo Lb = K +1

39



h = 1 (K +1) (5)















yazmaq olar

∆Q =c h (6)




yazmaq olar

∆Q =c1 Lb (61)

40





















41













nədir





0

02

04

06

08

1

12

0 20 40 60 80

h

K

hzh

khh

ahh

hh

42




















duyulur






43



















Həzrəti Oumlmər



Bekon


İNDEKSİ

44





etmişdir


















xalqıdır





genişlənməsidir


Məhbub uumll Həq




45


























46

























47












mişdir













Cədvəl 2

48

1 2 3 4

Oumllkələr a K




65 RF 0719 260



167 Nigeriya 0261 035

168 Konqo 0239 031

169 Zimbabve 0140 016














49

a = a1Y1 + a2Y2 + a3Y3 + = sum ai Yi











50





















51










kifayət qədərdir





52





dəqiq ifadə edir





















53





muumlmkuumln deyil










azad edəcəklər

54




P Ccediladayev




















55

















olar

I qrup duumlnya


oumllkələri





56
























yuumlksəkdir


57
















uumlstələyir









58


























59













azad deyilrdquo













60



malik insanlardır






da demək olar





doumlvr














61


edir





62

TƏHSİL PROBLEMİ


SİSTEMİNDƏ YERİ




Konfutsi
















63

























64










diqqəti cəlb edir















65




















66








96 ndashBeliz

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 2 4 6 8 10 12 14 16

21

40

61

27

29

18

87

5766

44

96

5059

68

51

78

20

26

28

25

140 141 142

67






tiqlidir




deksi (2012)

K

faktor

UumlDM

(2010)

1 Latviya 18 333 14500

2 Belarus 21 273 13400

3 Kipr 25 426 21000

4 Slovakiya 26 45 22200

5 Rusiya 27 26 15900

6 Litva 28 361 15900

7 Ukrayna 29 245 6700

8 Estoniya 31 432 19000



11 Moldova 59 165 2500





16 Azərbaycan 87 248 11000

68







olar


















69











bilər















70


bilərik










71




Vaslav Havel













72









kuumlnduumlr
















73







- Beliz








0

4

8

12

16

20

24

28

1 15 2 25 3 35

λ

K

67

62 63

74

75 70

72

73

78

74


























75





Cədvəl 3







(a) K λ UumlDM

1 2 3 4 5 6

62 Kosta - Rika 0725 264 19 11400

63 Peru 0723 261 209 9200

67 Azərbaycan 0713 248 10 11000

70 İran 0702 236 20 11200

72 Mavriki 0701 235 217 13344

73 Braziliya 0669 232 23 10900


75 Venesuela 0696 229 162 11846

78 Beliz 0694 227 245 5693

76






olar















77




Karl Yaspers






















78















K

79





bərabərdir
















asan tapar

80





E Renan



















81


























82

























83















ibarətdir











84











səviyyəsinə enir















85







86


QRAFİK TƏSVİRİ






















87














asılılığı

0

20

40

60

80

100

120

0 5 10 15 20 25 30

QİY

MƏ

T

K

Harvard


Stanford

Princeton

Cambr

Oxford

Berkel

Yale

University of

Johns

ColuDrexel

88

























89



















faktorlardandır

90















0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

0 05 1 15 2 25 3 35 4

Qiy

mət

K


University of Tokyo


Kyoto University

Bilkənt


91




mişdir










0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250

K f

akto

ru

Reytinq 2013



Stanford

Princeton



Uppsala

University of


University of

92

























93







22ndashADRA






2

3

4 5

6

7

89 10

11

1213

14

15

16

17

18

19 2021

0

005

01

015

02

025

03

035

04

045

0 5 10 15 20 25

K-F

akto

r

Reytinq






94




Hz Məhəmməd





















95













oumldəyir













96

























97





98


VƏHDƏTİ 13























99



dİ = b dt (1)





















100










E = k1 d T dt = k1 d3İ dt3 (3)
















101









Cədvəl 1

Zəif inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişaf etməkdə

olan oumllkələr

İnkişaf etmiş

oumllkələr

Qrup III II I


Top universi-

tetlər nisbi sayı

0200 14200 186200

İPİİ 014- 067 067-083 084-095

K faktoru 016-2 2-5 5-15



qanundur


duumlşuumlncə

qanun Şahdır









102


















ictimai elmlər



və elm




maliyyələşmə


maliyyələşməsi




Muumlh PhD


duumlşuumlncəsi

103









dəyər

104




Şeyx Ədabali




















105













2 3

1

11 4

11

3

155

62 47 21

106













yətlidir










107




Vendell Fillips













soumlyləmişdim








108










dayanır




109

























110













1

111



KORRELYASİYA


Monteskuuml








aprel 1901-ci ildə




















112







suumlrəti artar







113


























114





faktorlardandır





















115








bilmişlər












qiyməti artır





116













117


























118



goumlstərilmişdir



(109) Toqo (139) Burundi (166)







kuumlnduumlr

119






yuumlksəkdir








dəyişir












120













121


VƏHDƏTİ



Aristotel



















122








goumlstərilmişdir






123


























124


























125




ideyası olarrdquo





















126




















2006

127



MƏRəsulzadə






















128


























129










130



B Franklin




















131








kuumlnduumlr




ruumlşvət azalır




buumltləşdirir










132


























133













0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 02 04 06 08 1

Ruuml

şvət

ind

eksi

İPİİ

YZel

Botsvana

Ruanda

Liviya

ZimbabveYunanıstan

ABŞ

Sinqapur

Əfqanıstan

Barbados

DemKonqoSudan

134

























cəzalandırılır

135


























136
























qazanırlar

137









Əfqanıstan (15)







68

52

72

514644

272427

38

4542

29

16

29

16

3

212623

27

1615

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0 1 2 3 4 5K

138


























139





















140



HzƏli





















141











142


























143












504 стр

144



Stiv Cobs




















6 səh 10-11

145











təsvir edir














146

























147


verilmişdir









1 2 3 4 5 6


2 Avstraliya 41800 0937 15 100

7 Niderland 40500 0890 81 55

25 Avstriya 40300 0851 57 38

32 BƏƏ 40200 0815 44 30

39 Bəhreyn 40400 0801 403 27

117 EkQvineya 37900 0538 116 8








148


























149






1 2 3 4 5


47 Kuumlveyt 51700 0771 337


50 Rumıniya 11500 0767 330

51 Xorvatiya 17500 0767 330

52 Uruqvay 13600 0765 326

53 Liviya 13800 0765 308

54 Panama 12700 0765 308

55 Səudiyyə

Ərəbistanı

24200 0752 303











150




deyilrdquo








151




Platon



















152

























153








saxlamağa dəyər









yada duumlşuumlr



lənilir





154















dəyişə bilmədi











155


























156

























157



К Şanel





















158


faktorlardır


yirəm





ndash Pulun var

ndash Əmican var

ndash Haradadır













koumlməklik edir

159













bilməyəcəyik


yanaşmadır







biz kimik





160


















olar







161

























162


























163













164





Anonim







a= 1-h








h = 1- a (7)




165













rundi (166)

100

1000

10000

100000

0 02 04 06 08 1

GDP

h

166

139

11210999

74

49

32

146

117

166
























167


























168


























169





olar


korrelyasiya







0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 5 10 15 20

İDA

RƏ

ETM

Ə İN

DEK

Sİ

K

K-R

Tr

Az

RF

AB

İr

Yn

CA

Bot CcedililiYZ

Nr

Av

AFR

170























171


MODELİ



Heydər Əliyev



















kuumlnduumlr

172
























qurğudur


173


























174




















1 2 3

175






ccediloxdur








176


MODELİ



Tomas Ceferson



















muumldafiə edirdi




Karl Reymund Popper


Vyanada anadan





177


























22112009

178


























179
















əngəlləyir










180






uumlccediluumln









0

05

1

15

2

25

3

35

4

45

5

0 5000 10000 15000 20000

1

2

3

4 5

7 8

9

15 14 12

6

10

11

1 13

181

ALİ İCMA



Demokrit




quruluşu







kitabında yazır











sevgisi tutacaqdır

Qurbanov


1112 1940-cı ildə

Qərbi Azərbayca-


da anadan olmuş-

dur 54 2010-cu il



182

























bilərrdquo

183

























184


















185





BVahabzadə







gedir bu duumlnya


186
















alırıq










187













həddə yaşayır




zəhərlənir









188
















ccedilatmışdır





kişaf edir





189














İnkişaf B

A Zaman

190

























191








cəmiyyət kimi


yəti kimi


cəmiyyət kimi





cəmiyyət kimi




birliyi kimi




192



























193


























194








ehtiyac olmayacaq

195








etmək olar

















196






197
























198


olacaqdır























199









uumlzə bilər














ya İlahi olur



200


















mişdir








201


























2006

202













203

SON SOumlZ





















ruumlruumlk



204


























205

















ndash Haralısan









206




ƏLAVƏ 1


MAKROİQTİSADİ


Rey

tin

q

Oumllkə İPİİ

K

Fakt

or

UumlDM

$ada

m

Adam

başına

istehl

olun

enerji

kvsaa

t

adam

mt NN

Orta

oumlmuuml

r

uzu

nl

LL

il

Ruumlşv

ət

inde

ksi

(2012

)

2 3 4 5 6 7 8 9

1 Norveccedil 0938 151 59100 25855 81 9

2 Avstraliya 0937 149 41 300 9700 158 82 88

3 Y

Zelandiya 0907 97 28 000 171 81

95

4 ABŞ 0902 92 47 400 12360 145 80 71

5 İrlandiya 0895 85 37 600 178 80 75

6 Linxtenştey

n 0891 82

122 10

0 95 80

7 Niderland 0890 81 40 500 7410 80 89

8 Kanada 0888 79 39 600 15420 81 87

9 İsveccedil 0885 77 39 000 14400 107 81 93

10 Almaniya 0885 77 35 900 6700 18 80 80

11 Yaponiya 0884 76 34 200 7200 188 83 80

12 Koreya

Respub 0877 71 30 200 7740 24 80

54

207

13 İsveccedilrə 0874 69 47 400 7970 181 82 88

14 Fransa 0872 68 33 300 6800 203 82 70

15 İsrail 0872 68 29 500 6200 172 81 58

16 Finlandiya 0871 675 35 300 16160 159 80 94

17 İslandiya 0869 663 38 400 82 83

18 Belccedilika 0864 62 37 900 126 80 75

19 Danimarka 0866 646 37 000 79 94

20 İspaniya 0863 63 29 500 5990 13 81 62

21 Honq Konq

(Ccedilin) 0862 625 45 600 825

84

22 Yunanıstan 0855 59 30 200 101 80 34

23 İtaliya 0854 57 30 700 5220 104 814 39

24 Luumlksembru

q 0852 57 81 800 131 80

85

25 Avstriya 0851 57 40 300 129 80 78

26 Birləşmiş

Krallıq 0849 56 35 100 5540 201 80

78

27 Sinqapur 0846 55 62 200 5850 195 81 92

28 Ccedilexiya 0841 52 25 600 173 77 44

29 Sloveniya 0828 481 28 400 171 79 59

30 Andorra 0824 468 81

31 Slovakiya 0818 45 22 200 5300 186 75 4

32 BƏƏ 0815 44 40 200 14350 172 78 68

33 Malta 0815 44 25 100 121 80 56

34 Estoniya 0812 432 19 000 74 64

35 Kipr 0810 426 21 000 15 80 63

36 Macarıstan 0805 413 19 000 106 74 46

37 Bruney

Daruumlssəlam 0805 413 50 300 101 77

52

38 Qatar 0803 408 145 30

0 76

72

39 Behreyn 0801 403 40 400 79 51

40 Portuqaliya 0795 39 23 000 4590 117 79 61

41 Polşa 0795 39 18 800 3390 110 76 55

42 Barbados 0788 372 21 700 135 78 78

43 Bahama 0784 363 28 600 158 74 73

44 Litva 0783 361 15 900 97 72 48

208

45 Ccedilili 0783 361 15 500 3100 262 79 72

46 Argentina 0775 34 14 700 2470 148 76 3

47 Kuumlveyt 0771 337 51 700 91 80 46

48 Latviya 0769 333 14 500 128 73 42


50 Rumıniya 0767 33 11 500 2300 163 73 36

51 Xorvatiya 0767 33 17 500 173 77 4

52 Uruqvay 0765 326 13 600 155 77 7

53 Liviya 0765 308 13 800 3450 75 2

54 Panama 0765 308 12 700 242 76 33

55 Səudiyyə

Ərəbistanı 0752 303 24 200 6420 73

44

56 Meksika 0750 3 13 800 1620 28 77 3

57 Malayziya 0744 29 14 700 3500 175 75 43

58 Bolqarıstan 0743 289 12 800 4060 161 74 33

59 Trinidad və

Tobaqo 0736 279 22 100 172 70

32

60 Serbiya 0735 28 11 000 3390 74 33

61 Belarus 0732 273 13 400 3220 70 24

62 Kosta-Rika 0725 264 11 400 19 79 48

63 Peru 0723 261 9 200 990 209 74 34

64 Albaniya 0719 26 8 000 77 31

65 Rusiya 0719 26 15 900 7160 67 24

66 Qazaxıstan 0714 25 12 500 4700 65 27

67 Azərbaycan 0713 248 11 000 1980 71 24

68

Bosniya və

Herseqovin

a

0710 245 6 600 76

32

69 Ukrayna 0710 245 6 700 2950 69 23

70 İran 0702 236 11 200 2030 20 72 27

71 Makedoniy

a 0701 235 9 400 75

39

72 Mauritius 0701 235 13 500 217 72

73 Braziliya 0699 232 10 900 2065 23 73 38


75 Venesuela 0696 229 12 600 2820 162 74 19

76 Ermənistan 0695 228 5 800 1460 74 26

209

77 Ekvador 0695 228 7 800 1090 226 75 27

78 Beliz 0694 227 8 400 245 77

79 Kolumbiya 0689 22 9 800 834 294 73 34

80 Yamayka 0688 221 8 400 295 72 33

81 Tunis 0683 215 9 500 1131 173 74 38

82 İordaniya 0681 213 5 300 1650 122 73 45

83 Tuumlrkiyə 0679 212 12 300 2690 72 42

84 Əlcəzair 0677 21 7 400 812 989 73 29

85 Tonqa 0677 21 6 300 72 31

86 Fici 0669 202 4 300 261 69

87 Tuumlrkmənist

an 0669 202 7 400 2540 65

16

88 Dominikan

Respub 0663 197

8 600

10500 1260 196 73

26

89 Ccedilin 0663 197 7 400 2550 183 74 36

90 Salvador 0659 193 7 300 760 333 72 34

91 Şri-lanka 0658 192 4 900 225 74 33

92 Tailand 0654 19 8 700 2120 212 69 34

93 Qabon 0648 184 14 600 36 61 3

94 Surinam 0646 182 9 900 132 69 3

95 Boliviya 0643 18 4 800 470 25 66 28

96 Paraqvay 0640 178 4 900 1340 166 72 22

97 Filippin 0638 176 3 500 480 337 72 26

98 Botsvana 0633 172 13 100 254 56 61

99 Moldova 0623 165 2 500 69 29

100 Monqolusta

n 0622 164 3 300 316 67

27

101 Misir 0620 163 6 200 720 219 71 29

102 Oumlzbəkistan 0617 161 3 100 1400 68 16

103 Mikroneziy

a 0614 69

104 Guyana 0611 6 800 256 68 25

105 Namibiya 0606 154 6 900 294 62 44

106 Honduras 0604 152 4 200 630 233 73 26

107 Maldiv 0602 151 4 500 133 72 25

108 İndoneziya 0600 15 4 300 500 214 72 3

109 Qırğızıstan 0598 149 2 200 1640 68 21

210

110 Cənubi

Afrika 0597 148

10 700

4360 52

41

111 Suriya 0589 143 4 800 75 26

112 Tacikistan 0580 138 2 000 2400 222 67 23

113 Vyetnam 0572 13 3 100 870 209 75 29

114 Marokko 0567 131 4 900 299 72 34

115 Nikaraqua 0565 130 2 900 450 292 74 25

116 Qvatemala 0560 127 510 294 71 27

117 Ekvatorial

Qvineya 0538 116 37 900 545 51

19

118 Cape Verde 0534 114 244 72

119 Hindistan 0519 110 3 400 470 407 64 31

120 Timor 0502 101 2 600 374 62 24

121 Svazilend 0498 099 4 500 324 47 31

122 Laos 0497 099 2 400 280 66 22

123 Solomon

adaları 0494 098 2 800 67

27

124 Kamboca 0494 098 2 000 90 485 62 21

125 Pakistan 0490 096 2 400 410 407 67 25

126 Konqo 0489 096 4 200 51 54 22

127 Sao Tome

və Principe 0488 095 308 66

3

128 Keniya 0470 089 1 600 120 465 56 22

129 Banqladeş 0469 088 1 700 130 437 67 27

130 Qana 0467 088 1 600 240 322 57 39

131 Kamerun 0460 085 2 300 250 52 25

132 Myanmarа 0451 082 288 63 15

133 Yəmən 0439 073 2 600 64 21

134 Benin 0435 077 1 600 446 62 3

135 Madaqaskar 0435 077 1 000 50 472 61 3

136 Mavritaniya 0433 076 2 100 372 57 24

137 Papua-Yeni

Qvineya 0431 076 2 500 400 62

22

138 Nepal 0428 075 80 378 68 22

139 Toqo 0428 075 900 100 376 63 24

140 Komor 0428 075 1 000 302 66

141 Lesoto 0427 075 1 700 37 46 35

211

142 Nigeriya 0423 073 2 400 120 463 48 24

143 Uqanda 0422 073 1 200 60 499 54 24

144 Seneqal 0411 070 1 900 110 364 56 29

145 Haiti 0404 068 1 200 62 18

146 Anqola 0403 068 8 700 160 48 2

147 Cibuti 0402 067 2 800 56 3

148 Tanzaniya 0398 066 1 500 70 522 57 3

149 Kot de Sahil 0397 066 1 800 419 58

150 Zambiya 0395 064 1 500 680 634 47 32

151 Qambiya 0390 064 344 57

152 Ruanda 0385 063 1 100 702 51 5

153 Malavi 0385 063 900 100 55 3

154 Sudan 0379 061 2 200 110 367 59 16

155 Əfqanıstan 0349 054 1 000 8 45 15

156 Qvineya 0340 052 1 000 441 59 21

157 Efiopiya 0328 049 1 000 59 56 27

158 Syerra

Leone 0317 046 900 442 48

25

159 CAR 0315 046 700 100 48 22

160 Mali 0309 044 1 200 33 514 49 28

161 Burkina -

Faso 0305 044 1 200 49 54

3

162 Liberiya 0300 043 500 239 59 32

163 Ccedilad 0295 042 1 800 8 176

2 49

2

164 Qvineya-

Bisau 0289 041 1 100 881 49

22

165 Mozabik 0284 040 1 000 500 641 48 27

166 Burundi 0282 039 300 52 51 19

167 Niger 0261 035 300 1260 407 53 25

168 Dem

Konqo 0239 031 300 90 39 48

2

169 Zimbabve 0140 016 400 870 47 22

212

ƏLAVƏ 2




Duumlnya


Uumlmumi

qiymət

K -faktor

1 2 3 4 5

1 Harvard


2

California

Institute of

Technology


3

Massachusetts

Institute of

Technology


4 Stanford

University


5 Princeton

University


6 University of

Cambridge

United

Kingdom 912 104

7 University of

Oxford

United

Kingdom 912 104

213

8

University of

California

Berkeley


9 Imperial College

London

United

Kingdom 906 96


11

University of

California Los

Angeles


12 University of

Chicago


13 Johns Hopkins

University



15

Swiss Federal

Institute of

Technology

Zurich

Switzerland 834 502

15 University of

Michigan


17 University of

Toronto

Canada 820 455

18 Columbia

University


19 University of

Pennsylvania


214

20 Carnegie Mellon

University


21 University of

Hong Kong

Hong Kong 792 380


London

United

Kingdom 784 363

23 University of

Washington



25 Northwestern

University


26 University of

Tokyo

Japan 756 31


of Technology


28

Pohang University

of Science and

Technology

Republic of

Korea 751 302

29

University of

California Santa

Barbara


30 University of

British Columbia

Canada 738 282

31

University of

North Carolina

Chapel Hill


215

32

University of

California San

Diego


33 University of

Illinois - Urbana


34

National

University of

Singapore

Singapore 729 269


36 University of

Melbourne

Australia 710 245


38

Washington

University Saint

Louis


39 Ecole

Polytechnique

France 695 228

40 University of

Edinburgh

United

Kingdom 692 225

41

Hong Kong

University of

Science and

Technology

Hong Kong 690 2226

42 Ecole Normale

Superieure Paris

France 686 218

216

43

Australian

National

University

Australia 670 203

43 University of

Goumlttingen

Germany 670 203

43 Karolinska

Institute

Sweden 670 203

43 University of

Wisconsin



48

Eacutecole

Polytechnique

Federale of

Lausanne

Switzerland 665 199

49

University of

Science and

Technology of

China

China 660 194

49 University of

California Irvine


51 Vanderbilt

University


52 University of

Minnesota



54 University of

California Davis


217


56 University of

Massachusetts



58 Tsinghua

University

China 642 179


60 New York

University


61 University of

Munich

Germany 630 170


63 University of

Notre Dame


64 University of

Pittsburgh


65

Case Western

Reserve

University


66 Ohio State

University


67 University of

Colorado


68 University of

Bristol

United

Kingdom 614 159

218

68

University of

California Santa

Cruz


68 Yeshiva

University


71 University of

Sydney

Australia 612 158

72 University of

Virginia


73 University of

Adelaide

Australia 607 154

73

University of

Southern

California



76 Trinity College

Dublin

Ireland 603 152

77 Kings College

London

United

Kingdom 597 148

78 Stony Brook

University


79

Korea Advanced

Institute of

Science and

Technology

Republic of

Korea 595 147

219

79 University of

Sussex

United

Kingdom 595 147

81

University of

Queensland

Australia

Australia 591 145


United

Kingdom 591 145

83

Ruprecht Karl

University of

Heidelberg

Germany 590 144


85 Durham

University

United

Kingdom 589 143

86

London School of

Economics and

Political Science

United

Kingdom 583 140

87 University of

Manchester

United

Kingdom 580 138

88

Royal Holloway

University of

London

United

Kingdom 579 138


90 University of

Zurich

Switzerland 577 136

90 University of

Southampton

United

Kingdom 577 136

220

90 Wake Forest

University


93 McMaster

University

Canada 576 136


Dublin

Ireland 575 135

95 University of

Basel

Switzerland 573 134

95

George

Washington

University


95 University of

Arizona


98

University of

Maryland College

Park


99 Dartmouth

College



101

Technical

University of

Munich

Germany 569 132

102 University of

Helsinki

Finland 566 130


Andrews

United

Kingdom 565 130

221

104

Rensselaer

Polytechnic

Institute


105

Rutgers the State

University of New

Jersey



107 University of

Cape Town


107 National Tsing

Hua University

Taiwan 561 128

109 Seoul National

University

Republic of

Korea

560

127

109 Pennsylvania

State University


111 Hong Kong

Baptist University

Hong Kong 556 125




114

Eindhoven

University of

Technology

Netherlands 553 124

115 National Taiwan

University

Taiwan 552 123

222

115 University of

Hawaii


117

University of

California

Riverside


118 University of

Geneva

Switzerland 550 122

119

Catholic

University of

Leuven

Belgium 548 121

120 Nanjing

University

China 546 120

121

Queen Mary

University of

London

United

Kingdom 546 120

122

Technical

University of

Denmark

Denmark 545 120

122 Michigan State

University




124 Lancaster

University

United

Kingdom 544 119

127 University of

Alberta

Canada 543 119

223

128 University of

Glasgow

United

Kingdom 542 118

129 Stockholm

University

Sweden 540 117

130 University of

Victoria

Canada 534 115


132 University of

Freiburg

Germany 533 114

132 Tohoku

University

Japan 533 114


135 University of

Bergen

Norway 527 111

136 University of

Lausanne

Switzerland 526 111

137 University of

Sheffield

United

Kingdom 525 111

138 University of

Montreal

Canada 524 110

139 VU University

Amsterdam

Netherlands 523 110


Curie University

France 522 109

140 University of

Dundee

United

Kingdom 522 109

224

142 University of

Barcelona

Spain 521 109


144

Wageningen

University and

Research Center

Netherlands 519 108

145 University of

Auckland

New Zealand 518 107

145 University of

Birmingham

United

Kingdom 518 107

147 Alexandria

University

Egypt 516 107

147 Uppsala

University

Sweden 516 107

149

Hong Kong

Polytechnic

University

Hong Kong 514 106

149 University of

Aberdeen

United

Kingdom 514 106


Technology

Netherlands 513 105


South Wales

Australia 512 105

152

Birkbeck

University of

London

United

Kingdom 512 105

225

152 Newcastle

University

United

Kingdom 512 105

155 Pompeu Fabra

University

Spain 511 104

156 Indiana

University


156 Iowa State

University



Georgia


159

Erasmus

University

Rotterdam

Netherlands 504 102

159 University of

Delaware


161 Arizona State

University




Sen University

Taiwan 502 101

164 Georgetown

University


165 University of

Amsterdam

Netherlands 500 100

165 University of

Liverpool

United

Kingdom 500 100


226

168 University of

Wuumlrzburg

Germany 498 099

168 University of

Leeds

United

Kingdom 498 099

170 University of

Groningen

Netherlands 497 099

171 Sun Yat-sen

University

China 496 098

172

Johann Wolfgang

Goethe University

Frankfurt am

Main

Germany 494 098

173 Bielefeld

University

Germany 493 097

174

Nanyang

Technological

University

Singapore 490 096


Anglia

United

Kingdom 490 096

174 University of

Nottingham

United

Kingdom 490 096

177 University of

Copenhagen

Denmark 488 095

178 Monash

University

Australia 485 094

227

178

Humboldt

University of

Berlin

Germany 485 094

178 University of

Bonn

Germany 485 094

181 National Chiao

Tung University

Taiwan 483 093

182 RWTH Aachen

University

Germany 482 093

183

Middle east

Technical

University

Turkey 477 091

184 University of

Exeter

United

Kingdom 476 091

185 University of

Twente

Netherlands 475 090

186 University of

Konstanz

Germany 473 090

187 University of

Innsbruck

Austria 472 089

187

Karlsruhe

Institute of

Technology

Germany 472 089

189

Eberhard Karls

University

Tuumlbingen

Germany 470 089

228


Republic of

Korea 469 088


190 University of

Cincinnati


193 Dalhousie

University

Canada 468 088


Technology

Sweden 468 088

195 University of

Vienna

Austria 467 088

196 Kent State

University


197 Zhejiang

University

China 464 087

197 University of

Illinois - Chicago


199 Simon Fraser

University

Canada 462 086

199

Swedish

University of

Agricultural

Sciences

Sweden 462 086

229

MUumlNDƏRİCAT

230

Şahlar Əsgərov


231

232




233


Tiraj 300

234


ММЪ-нин

235



олунмагла





Тел 562-83-03 Faks 563-54-42



















edilmişdir

236










Documents

Şahlar Əsgərovelibrary.bsu.edu.az/files/books_460/N_228.pdf · 2021. 3. 11. · ləhətləri üçün akad. A.Nadirova, akad. U. Ələkbərova və prof. M.N.Əliyevə təşəkkürümü