Trkbilig, 2003/5: 157-168.
AKRABA OLM AM A K ANITLANABLR M?'Altay D illeri Sorunu
Gerhard DOERFERev.: Faruk G K E "
A ltay dilleri olarak adlandrlan Trk, Mool ve Tunguz dilleri arasndaki akrabalk ilikisi uzun bir zam andan beri tartlm aktadr. lk olarak 1750 ylnda bu diller arasnda genetik akrabalk olduu sav (Johann von Strahlenberg tarafndan) ileri sr lm , 1820 y lndan bu yana da (R em usat ile) bu sav reddedilm itir. Bu ba lam da H am p n szckleri ile (1970) ak taracam kuram sal bir tez ileri s r lm t r: A k rab a o lm am ay deil sadece ak rabal tay in ed eb iliriz . dnlemeleri ise kabaca iki durumda belirleyebiliriz:
(i) dnlemelerin grece yeni ve kaynaklarnn ak olmas durumunda verici dilin ilikilerine baklm akszn (szgelimi Bask dilindeki Franszca veya M oolcadaki Rusa dnlemeler),
(ii) B ir d ilin genetik ilik ilerin i ya da filo lo jik o larak tanklanm tarihsel biim lerinin fonolojik ve m orfosentaktik zelliklerinde gerekleen aykrlklarn belirleyerek.
Yukardaki bu ifadeler, Trk ve M ool dilleri arasnda ortaklaan szcklerin sadece Yan dnem i sonrasnda (13. yzyl) m eydana gelm i dnlem eler olarak tanm lanabilecei anlam na gelm ekte ya da bu ekilde yorum lanm aktayd. Bu nedenle Poppe, M oolca /-s/ nsznn Trke l-zl nszne karlk geldii M oolca tenggis deniz szcnn Trke terjiz (daha 8 . yzyln en eski Trke m etinlerinde te jiz) szcnden dnlem e olduunu te yandan M oolca /-re/ nin Trke l- z l ye karlk geldii T rke ek iz ik iz szc ile karlatrab ilece im iz M oolca ek ire ikiz szcnn ise genetik bir akrabalk durum u gsterdiini dnm ekteydi. Poppe, biri erken zam anlara szgelim i proto-diller arasna kadar gtrlebilecek iki farkl dnlem e katm an varsaym ann tasavvur edilem ez bir dnce olduunu dnmekteydi.*
Bu m akale, Is N on-Relationship Provable? The Case of A ltaic , Folia O rienlalia , Studia In Honorem S tanisla i Stachov/ski D icata, Vol.: XXXVI, K rakw , 2000, s . 111 -124te yer alan ngilizce aslndan evrilmitir.Ara. Gr., Hacettepe niversitesi.
1 M akalenin aslnda, srekli olarak atfta bulunulan Eric P. H am pn yazs ile ilgili herhangi bir knye verilmemitir. Szkonusu yaznn gzden kaan knyesi yle olmaldr: Eric P. Hamp: On The Altaic N um erals , Studies in General and riental L inguislics, Presented to Shir Hattori on the Occasion o f H is Sixtieth Birthday, Edited by Roman Jakobson and Shigeo Kawam oto, TEC Corporation for Language and Educational Research, Tokyo, Japan, 1970, s. 188-197. [F.G.]
imdi bu konudaki itirazlarm sunmak istiyorum:
(i) Trke metinleri yaklak 6 8 8 ylndaki oyren Y aztndan, in m etinlerindeki M oolca dil haiyelerini ise 5. yzyldan beri izleyebiliyoruz. M oolca bir grnm e sahip Sien-pi dili yeterince tevsik edilm em i olm asna ram en Wei / Tabyalardan (4.-6. yzyl) 28, L iao/Q tarilardan (10.-12. yzyl) ise 44 gvenilir haiyeye sahibiz. Bu diller farkl diyalektik zellikler sergilemesine ramen ak bir ekilde M oolcadr. Tarih durum eskiden tahmin edildii gibi deildir.
(ii) Tem as edeceim ikinci husus ok daha nem lidir. Benim m uhterem m uhalifim Ham p, eer iki dil arasnda karlatrlabilir terim ler ve biim ler m evcutsa bunlarn doal olarak akrabaln kant olarak ele alnmas gerektiini, fakat bu durum un aksini dnenlerin yani dnlem e yoluyla izaha kalkanlarn mevcudiyeti durum unda ise szkonusu durum u ispat devinin bunu ileri srenlere deceini dnm ektedir (dahas Ham p, szkonusu durum u dnlem e ile izah etm eye alanlarn kt bir durum la karlaaca nk sadece ge dnlem elerin ispatlanabilecei grndedir). Gerekten yle mi?
Trk, M ool ve Tunguz milletlerinin olduka erken zamanlardan beri birbirlerine yak n o la rak y aad k larn in kaynak la rndan b iliyo ruz . S ien -p i ve W ei hkmranl Kuzeydou steplerinde ve Kuzey inde uzun sre hkm srerken bu esnada T rk ler, Baykal G l ve Tuva civarnda onlarn kuzey kom ular olarak, T unguz kabileleri ise douda M oollarla komu fakat Trklerden uzak bir ekilde yaam aktaydlar. A ntropolojik , arkeolojik, etnolojik ve tarih verilerden yzyllar boyunca devam eden bu yaknln, sadan ncesine kadar gittiini biliyoruz. Bu artlar altnda Altay m illetlerinin sadece ge dnem lerde dnlem e ilikilerinde bulunduklar fakat erken dnem lerde bulunm adklar tezi tasavvur edilebir mi? Bu varsaym n bilimsel deneyim lerim izle tezat tekil edeceini dnm ekteyim . nsanlarn yzyllar boyunca birbirleriyle yakn yaadklar bir ortam da, dnlem e ilikilerinin olmas da kanlmazdr.
D ier yandan genetik akrabalk kanlm az (art) deildir. Tem as halindeki dillerin genetik olarak ilikili olm alar gerekm ez, szgelimi A m erikan ngilizcesi, A m erikan K zlderili m illetinin dili ile ilikilendirilem ez. Fakat yakn iliki durum unda dnlem e kanlm azdr. Bence dnlem e likisi tezini ileri srenler, genetik akrabalk tezini ileri srenlere gre, kantlam a grevini yerine getirm ek bakm ndan daha iyi konum dadrlar. nk genetik akrabal kantlam a bunu ileri srenlerin grevidir.
Ve bu kantlar, H int-A vrupa dil aratrm alarnda olduu gibi, ikna edici, gl, kat ve etkin zellik ler tam aldr. H am pn yapt gibi unlar syleyem eyiz: Altay dilleri ilikisinin genel o larak kabul grm ve kazanlm dorular olduunu ileri srm ek aptallk o lacaktr.. .te yandan bylesi bir iddiay bir umuttan ileriye gtrecek dzlem in nitelii ile ilgili yetkin form llerim izin henz elde edilebilir ya da eriilebilir olm ad da aktr. Buna ram en... A ltay dilleri hipotezi bana gre bsbtn akla yatkn geliyor." Kk ve pheli olsa bile karlatrlabilirliin ge
GERHARD DOERFER / FARUK GKE
158
netik akrabalk ihtimalini kantlama iin yeterli olduunu dile getiren bu argman, Austerlitzin u szleri ile karlatrlabilir: X ve Y nin bir zamanlar ilikili olduuna inandmz ve bu rakamlarn birbirleriyle sitematik genetik akrabaln destekler mahiyette delil olarak getirebileceimiz bir A rakamnn, zaman iinde kaybolduunu ve ondan geriye sadece mulk izlerin kaldn elbette syleyebiliriz. Fakat bu durum, kendi kendini yalanlamaktan teye gitmez.
Altay dilleri ilikilerini farkl dnemlerde gereklemi dnleme katmanlar ile aklamaya alan Sir Gerard Clauson, erbak ve bu satrlarn yazarnn konu ile ilgili grlerine gz atmak uygun olacaktr. Konuya paralel olarak, Almancada, Germanik dnem /t/>/s/ deiimine uram eski Roman (Latin) dilinden dnlenmi kelimeler bulunduunu hatrlatmakta fayda vardr: /&r
GERHARD DOERFER / FARUK GKE
ru n d a o ld u u m u zu gste rm esi bak m ndan bunu hukuk tak i b ir du rum la rneklendirm ek istiyorum . Szgelim i, cinayet kanlm az bir olay deildir nk h ik im se c inaye t ilem eye m ecbur b rak lm az ve insan lar norm alde cinayet ilem ezler. V e bir insan cinayetle sulanyorsa savc, sulanan kiinin kanlm as m m kn bir ceza su ilediini ispatlam ak zorundadr. Savcnn sulanan kiinin susuz olduunu ispatlam ak gibi bir savunm a grevi yoktur, tersine sulanann sululuk varsaym nn kanlm az olduunu gsterm ek gibi bir grevi vardr. Tpk bunun gibi, genetik akrabal ileri srenler tezlerini kam tlam ak zorundadrlar ve bu, a ratrlan d illerde ortak olan kim i szcklerin basite ortaya a tlm asy la da yaplam az. Bundan dolay A kraba olm am a ispatlanabilir mi? sorusunun cevab: Akraba olmama(y savunmak) kant gerektirmez dir.
Y ukardan beri sregelen genel aklam alarla im dilik iktifa edelim . Fakat u ana kadar ileri srlen A ltay dilleri argm anlarnn olduka zayf olduunu hatta uzak ih- tim alli ve zayf bir genetik akrabaln dahi ihtimal dahilinde olm adm gsterm ek istiyorum . E lbette A ltay dilleri tezi ile ilgili btn grleri u birka satrda tenkit etm e gibi bir olanam yok. Fakat bu konudaki duruum u gsterecek birka fik ir verm ek istiyorum . Daha fazla bilgi iin (Grundwort und Sprachm ischung , Stuttgart, 1988 ve M ongolo-T ungusica , W iesbaden, 1985) adl kitaplarm ve A lm anca okumaktan holanm ayanlar iin ise T he conditions for proving the genetic relationship o f languages, The Bulletin o f the International Institu te fo r L inguistic Sciences, K yoto Sangyo U niversity 2 : 4 , 1981, s. 39-58 adl m akalem ilgi ekici olabilir.
Altay dillerinin genetik akrabaln savunanlar, tezlerini bata A ltay dillerindeki ortak szkler ve ekler olm ak zere birok adan kantlam aya alrlar. Rem usatn vaktiyle iaret ettii gibi; bu diller, olduka byk bir ortak kelim e servetine sahip olm alarna ram en temel szcklerden yoksundurlar: les mots qui designent des ob- je ts de prem iere necessite, et qui constituent le fo n d des id iom es". Bununla birlikte A ltayistler, A ltay dillerinin organ adlar gibi kimi ortak temel szcklere sahip olduklarn gsterm ektedirler: rn. Mo. qilgasun kl = Trk. ql kl , uv-Trk. xe- le x < * q h q . Fakat konuyu titiz lik le ele alan b irok aratrm a, Mo. q ilg a su n szcnn zel bir anlam a at kl sahip olduunu te yandan insan kl iinse bu dilde Mo. hsn szcnn kullanldn gsteriyor.
O rgan adlarnn tem el szckler olduu konusunda A ltayistlerle hem fikirim . Btn insanlar telefon, otom obil ya da dier zel uygarlk nesnelerine sahip olm ayabilirler fakat her insan, farkl blm leriyle b ir vcuda sahiptir. A ncak temel szck kavram nn kendisi de olduka basittir, ayrca btn organ adlarnn ayn dzeyde ve dnlenem ez olduuna inanmak zorunda da deiliz. unu da gznnde bu lundurm aly z ki ng ilizcede s to m a c h , m u sc le ve fa c e gibi szckler birer dnlem edir. En azndan ana temel szckler ve ikincil / yan tem el szckler gibi iki kavram birbirinden ayrm ak zorundayz. Yan temel szckler ise en az uygarlk terimleri kadar kolaylkla dnlenebilir trden szcklerdir. A na temel szcklerin niteliklerine gelince bunlar; vcudun daha nemli ve etkileyici blmlerini karlar, m etinlerde sklkla geer, dil aratrm aclarnca sklkla sorulur, fizyolojik olarak ehem m iyet gsterir, d illerde ok iyi korunur, iki d illilerce olduka iyi bilinir, sorulduunda abuka cevap verilir ve son olarak ok az bir sklkta dnlenirler, de
160
yim yerindeyse zihinde olduka salam bir yer tutarlar.
A kraba dillerdeki normal durum yle
