[Albin_Lesky,H TRAGIKH POIHSH TWN ARXAIWN ELLHNWN A'tom

Η Τ Ρ Α Γ Ι Κ Η Π Ο Ι Η Σ Η ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΑΗΝΩΝ

ΤΟΜΟΣ Α'

Σύμφωνα με τον Κανονισμό των εκδόσεων τον Μορφωτικού 'Ιδρύματος 'Εθνικής Τραπέζης, τη μετάφραση, προτού παραδοθεί στο τυπογραφείο,

τη διάβασε ό συνεργάτης μας Καθηγητής κ. Α. Ι. 'Ιακώβ.

Ό τίτλος του πρωτοτύπου:

Die tragische Dichtung der Hellenen Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen

ISBN 960-250-010-7 set 960-250-011-5

© Copyright γιά την ελληνική έκδοση: Μορφωτικά "Ιδρυμα 'Εθνικής Τραπέζης, 'Αθήνα 1987

Amico Bonnensi loanni Herter

Amicis Vindobonensibus Rudolphe Hanslik Walthario Kraus

Friderico Schachermeyr

'Ωστόσο, αντά τ à λίγα επιβλητικά ερείπια που έ-φτασαν ώς εμάς εχονν τόσο μεγαλείο και τόση σημασία, ώστε εμείς οί φτωχοί Ευρωπαίοι εδώ και αιώνες τώρα τα ερευνούμε και για μερικούς ακόμη αιώνες Θά εξακολουθούμε να τρεφόμαστε

καΐ và ασχολούμαστε με αυτά.

Γκαίτε προς Έκκερμαν (1η Μαΐου 1825)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

Στην τρίτη της έκδοση «Ή Τραγική ποίηση των άρχαίων Ελλή-νων» είναι ουσιαστικά ενα καινούριο βιβλίο, με άσνγκριτα μεγα-λύτερη έκταση άπό δ,τι στις όνο προηγούμενες εκδόσεις. Σ' αυτή τή διεύρυνση συντέλεσαν δύο λόγοι, άπό τους οποίους ό ενας σχε-τίζεται με τον άρχικό στόχο τοϋ έργου, ενώ ο άλλος με εναν πρό-σθετο. Λίγα λόγια γι' αυτόν πρώτα πρώτα.

Ή διαφορά αυτής τής έκδοσης άπό τις άλλες δύο 'έγκειται στο δτι, πέρα άπό τήν εμπλοκή στή συζήτηση τής επιστημονικής βι-βλιογραφίας, εδώ επιχειρείται μιά παρουσίαση των σωζόμενων δραμάτων. Γι' αυτόν τό σκοπό εχει επιλεγεί μιά μέθοδος πού θά μπορούσε νά ονομαστεί «περιγραφική άνά/,νση»: μιά δσο τό δυ-νατόν άκριβέστερη διαγραφή τοϋ σκελετού τής πλοκής συμβάλλει στόν εντοπισμό τών στοιχείων τής σύνθεσης, καθώς και στόν εν-τοπισμό τής δομής και τών σταδίων τής δραματικής έντασης τών επιμέρους έργων.

Βέβαια, ήδη κατά τήν πορεία αυτών τών άναλύσεων, είναι ά-ναπόφευκτο νά υποδηλώνεται ή θέση τοϋ συγγραφέα άπέναντι σε προβλήματα θεμελιακής σημασίας γιά τήν ερμηνεία τών έργων. Γενικά, πάντως, καθοριστική υπήρξε ή πρόθεση νά επιτάσσεται ή συζήτηση επιμέρους προβλημάτων χωριστά, μετά τις αναλύ-σεις. 'Ως πρός αυτό τό σημείο, διευρύνθηκε ο άρχικός στόχος τοϋ βιβλίου.

"Οτι ή εφαρμογή αυτής τής μεθόδου συνεπάγεται τήν άντιμε-τώπιση δυσεπίλυτων προβλημάτων, είναι δύσκολο νά τό άγνοήσει δποιος λάβει υπόψη του, εστω και ως ενα βαθμό μόνο, τήν εκπλη-κτική πυκνότητα και τό οικουμενικό εύρος πού εχει άποκτήσει, Ιδιαίτερα τις δύο τελευταίες δεκαετίες, ή συζήτηση γύρω άπό τήν άρχαία ελληνική τραγωδία. Τήν παρακολούθηση της θεώρησε ό

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ Τ Η Ν Τ Ρ Ι Τ Η ΕΚΔΟΣΗ

συγγραφέας πρώτιστο καθήκον τον, πολν περισσότερο πον αντί-στοιχο με τό εϋρος αυτής της συζήτησης είναι και το βάθος της —τά τελευταία χρόνια μάλιστα ή νεότερη γενιά των φιλολόγων εχει παρουσιάσει πολλές και εξαιρετικά άξιόλογες εργασίες.

Για và γίνουν όσο το δυνατό πιο ευσύνοπτες οι βιβλιογραφικές ένδείξεις, προτιμήθηκε ή άκόλουθη διαδικασία. "Ενας συγγραφέας ό όποιος μνημονεύεται μόνο με τό δνομά του, χωρίς άλλα στοιχεία (ή με συντομευμένη δήλωση ενός τίτλου χωρίς άλλες ενδείξεις) αναφέρεται^ κατά κανόνα, στόν βιβλιογραφικό πίνακα που παρα-τίθεται στην αρχή τοϋ βιβλίου. Στις άλλες περιπτώσεις, τό άπο-τρόπαιο «ο.π.» παραπέμπει σε κάποια προηγουμένη υποσημείω-ση, δπου ή βιβλιογραφική πληροφορία άφορα ενα συγκεκριμένο θέμα. Αυτό Ισχύει κυρίως για τήν πραγμάτευση των επιμέρους δραμάτων, γιά τά όποια δίνεται κάθε φορά στήν αρχή μια πα-ρόμοια συνολική βιβλιογραφική πληροφόρηση.

Πρόσφατα χρειάστηκε νά αντιμετωπίσουμε τήν προειδοποιη-τική συμβουλή νά μήν αφιερώνουμε τό εργο μας άποκλειστικά στήν ερευνά των μεγάλων δημιουργημάτων των αρχαίων λογο-τεχνιών. "Λν αυτό τό αίτημα υπονοεί ότι ή θεώρηση μας πρέπει νά καλύπτει δλη τήν περιοχή αύτοϋ πού ονομάζεται αρχαία λογο-τεχνία, καθώς και τον τομέα της πρόσληψής της άπό τους μετα-γενεστέρους, τότε αξίζει τήν άπόλυτη επιδοκιμασία μας. "Άν ό-μως υποδηλώνει τήν απαίτηση νά εγκαταλείψουμε τις κεντρικές περιοχές της ερευνάς, τότε θά μπορούσαμε νά απαντήσουμε —του-λάχιστον δσον άφορα τήν αττική τραγωδία— μόνο με τά λόγια τοϋ Goethe, πού άποτελοϋν τήν προμετωπίδα αυτής τής έκδοσης.

Αισθάνομαι υποχρεωμένος νά εκφράσω τΙς ειλικρινείς ευχα-ριστίες μου στόν Eugen Dont και στόν Walther Kraus γιά τή συμβολή τους στο κοπιαστικό εργο τής διόρθωσης των τυπογρα-φικών δοκιμίων, καθώς και γιά τις πολύτιμες υποδείξεις τους.

ALBIN LESKY Γοττίγγη 1972

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Αισθάνομαι μεγάλη χαρά γιατί αυτό το βιβλίο, που πραγματεύε-ται μιάν άπό τΙς επιβλητικότερες δημιουργίες τον άρχαίον ελλη-νικού πνεύματος, τώρα στην έλληνικη του μορφή επιστρέφει, κα-τά κάποιον τρόπο, στην πηγή του. Ευχαριστώ τό Μορφωτικά "Ι-δρυμα της 'Εθνικής Τραπέζης της 'Ελλάδος, πού δέχτηκε να συμ-περιλάβει το εργο μου αυτό στο μεγαλόπνοο πολιτιστικό πρό-γραμμά του, και Ιδιαίτερα τόν συνάδελφο καθηγητή κ. Νίκο Χ. Χουρμουζιάδη —και οχι μόνο γιατί επωμίστηκε τό μόχθο της μετάφρασης' τό βιβλίο μου τοΰ χρωστά καΐ ενα σημαντικό εμ-πλουτισμό: από τήν εποχή της 3ης γερμανικής έκδοσης έχουν περάσει οκτώ χρόνια, και σε αυτό τό διάστημα ή ερευνά για τήν άρχαία ελληνική τραγωδία συνεχίστηκε αδιάλειπτα· ετσι, απαι-τήθηκε να γίνουν., τόσο στόν γενικό βιβλιογραφικό πίνακα όσο και στις υποσημειώσεις, συμπληρώσεις, πού όφεί?>.ονται αποκλειστι-κό. στό μεταφραστή. Νιώθω Ιδιαίτερη χαρά γιατί ετσι αύτή ή πα-ρουσίαση τής ελληνικής τραγωδίας βρήκε τήν πολύτιμη φροντίδα ενός επιστήμονα πού πρόσφερε πολλά στόν τομέα αυτόν καΐ πού τόν εκτιμώ ξεχωριστά. Εύχομαι σ' αύτή τή νέα του μορφή τό βιβλίο μου να παρακινήσει πολλούς μελετητές σε εργα «ολόλαμ-πρα σάν στήν πρωτόπλαστην ήμέρα», όπως θα έλεγε και ό 'Αρ-χάγγελος στόν «Φάουστ» τοΰ Goethe.

ALBIN LESKY

Μάρτιος 1980

11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOY χΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Ταυτόχρονα σχεδόν με την πασίγνωστη ma στην'Ελλάόα «Ίστο-ρίατής''Αρχαίας'Ελληνικής Λογοτεχνίας», ο Albin Lesky(1896-1981 ) πλούτιζε τη διεθνή βιβλιογραφία με ενα άκόμη σημαντικό γενικό βοήθημα, αντή τη φορά συγκεντρωμένο σε ενα γραμμα-τειακό είδος πού ο ϊδιος καλλιέργησε με ιδιαίτερη άγάπη: την ελληνική τραγωδία.

"Ηδη άπό τό 1938, με μια εισαγωγική μονογραφία πού είχε τί-τλο «Ή ελληνική τραγωδία» («Die griechische Tragödie»), ô Lesky εΐχε δείξει τήν πρόθεση του νά επικοινωνήσει και με ενα κοι-νό λιγότερο καταρτισμένο, και οπωσδήποτε πολύ ευρύτερο, άπό τόν κύκλο των είδικών πρός τούς οποίους απεύθυνε τις φιλολογικές του εργασίες. Τό βιβλίο αυτό αποτέλεσε τόν πυρήνα γιά τή σύν-θεση ένός πληρέστερου έργου, τό όποιο, μέσα άπό τΙς δύο διαδοχι-κές, διαφορετικές μεταξύ τους και ώςπρός τήν έκταση και ώς πρός τούς επιμέρους στόχους, μορφές του, μαρτυρεί τήν προσπάθεια τοϋ συγγραφέα νά άνταποκριθεΐ σε νέες κάθε φορά άνάγκες, εξασφα-λίζοντας παράλλη?.α τή διεύρυνση τοϋ αναγνωστικού του κοινού.

Μετά τήν πρώτη έκδοση τό 1956 (καΐ μιά, ελάχιστα παραλ-λαγμένη, ανατύπωση τό 1964), «Ή τραγική ποίηση των Ελλή-νων» («Die tragische Dichtung der Hellenen») πήρε τό 1972 τήν οριστική μορφή της. Τό άρχικό είσαγωγικό τομίδιο, πού κα-τατόπιζε συνοπτικά τόν αναγνώστη πάνω στά, λίγο πολύ, άδια-φιλονίκητα δεδομένα ενός γραμματειακού χώρου, διπλασιασμένο άκριβώς σε έκταση ανάμεσα στις δύο εκδόσεις του, μετασχημα-τίστηκε σε ενα εξαντλητικό σφαιρικό εργο, πού δεν περιορίζεται στήν άπλή πληροφόρηση τοϋ άνειδίκευτου αναγνώστη., άλλά δη-μιουργεί προοπτικές γιά συζήτηση και υποθάλπει προβληματι-σμούς και στήν περίπτωση τοϋ είδικοϋ ερευνητή.

13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOT ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Ή σημαντικότερη μεθοδολογική προσθήκη στο εμβαδόν της πρώτης έκδοσης συνίσταται κυρίως στήν εξαντλητική παρουσία-ση δλων των επιμέρους έργων της άρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Με εναν τρόπο μετάδοσης πού ο συγγραφέας ονομάζει «περιγρα-φική άνάλυση», δεν προσφέρεται μόνο ή υπόθεση των τραγω-διών, άλλά ταυτόχρονα παρακολουθείται τόσο ή εξέλιξη τών προσώπου δσο και ή διαπλοκή τών καταστάσεων, ενώ παράλ-ληλα καταγράφονται τά βασικά στοιχεία δομής, καθώς και τα προβλήματα που άνακύπτουν κατά τήν άνάγνωση τοϋ συγκεκρι-μένου έργου. "Ετσι δημιουργείται κυριολεκτικά ενα πανόραμα τής τραγικής παραγωγής τής άρχαίας 'Αθήνας., καΐ χαρτογρα-φείται σε δλο του το πλάτος το πλέγμα τών προβλημάτο^ν, μαζί με τις συναφείς προσπάθειες γιά τήν άντιμετώπισή τους. "Από αυτή τήν άποψη το εργο αυτό τοϋ Lesky είναι πράγματι μοναδικό στήν παγκόσμια βιβλιογραφία.

Παρακολουθώντας, εξάλλου, ο άναγνώστης τό συγγραφέα σε αυτή τήν περιδιάβασή του, εχει τήν ευκαιρία νά διαπιστώσει τήν εκπληκτική εύρυμάθειά του, τήν άνεση με τήν οποία κινείται μέ-σα στο λαβύρινθο τής σύγχρονης βιβλιογραφίας, ταξινομώντας και άξιολογώντας θεωρίες καΐ απόψεις, τήν οξυδέρκειά του στις επιλογές και στις εκτιμήσεις του, τέ?ιος τή νηφαλιότητα και τή διακριτικότητά του, δταν πρόκειται νά άπορρίψει μιάν άδόκιμη, κατά τήν άποψή του, γνώμη ή νά υποβάλει μιά προσωπική του. Πάνω απ' δλα δμως δεσπόζει ή φοηισμένη ματιά τοϋ γνήσιου ανθρωπιστή, πού ενδοσκοπει τά μεγάλα αυτά εργα με τήν απώ-τερη ελπίδα νά άνακαλύψει σ' αυτά τις αγωνίες καΐ τις αλήθειες πού τά συνάπτουν με τήν πραγματικότητα τοϋ σύγχρονου αν-θρώπου.

Είναι, λοιπόν, άξια κάθε επαίνου ή άπόφαση τοϋ Μ.Ι.Ε.Τ. νά προσφέρει, εστω κάπως καθυστερημένα, και στο ελληνικό κοι-νό αυτό τό αξιόλογο εργο, καλύπτοντας ετσι ενα τεράστιο κενό στόν τομέα τών γενικών βοηθημάτων σχετικά με τήν κλασική

14

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ TOT ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

αρχαιότητα. Κάποιες απρόβλεπτες τεχνικές εμπλοκές στην ε-κτύπωση της μετάφρασης επιβαρύνουν την άρχική καθυστέρηση μέ δύο άκόμη άρνητικές επιπτώσεις: α) όέν πρόλαβε ό συγγρα-φέας νά ζήσει τή συγκίνηση μέ την οποία προσδοκούσε την επι-στροφή τοϋ έργου του στην πηγή του, δπως χαρακτηριστικά δη-λώνει σέ ενα σημείωμά του' β) δέν κατόρθωσε ο μεταφραστής, παρά μόνο σέ ενα πολυ γενικό επίπεδο, να συγχρονίσει τό εργο βιβλιογραφικά, μέ βάση τά δημοσιεύματα της τελευταίας πεντα-ετίας· πάντως, δεδομένου δτι αύτη ή ενημέρωση θά άπευθννόταν μόνο στους ειδικούς, οι όποιοι διαθέτουν και τή γνώση και τις πηγές νά τήν εξασφαλίσουν, τό κενό είναι πράγματι άσήμαντο.

"Επιθυμώ νά ευχαριστήσω θερμά τον αγαπητό συνάδελφο κ. Δ. Ι. 'Ιακώβ, γιά τήν προθυμία και τήν υπομονή πού εδειξε ελέγ-χοντας τή μετάφραση (επιπλέον, τόν άπαλλάσσο) άπό κάθε ευ-θύνη γιά τή συγκεκριμένη γλιωσσική μορφή της), τόν κ. Γιάν. Η. Χάρη γιά τήν επιμέλεια τοϋ πρώτου τόμου, καθώς και τήν Κα Δέσπω Σολομού γιά τήν ολοκλήρωση της επιμέλειας.

ΝΙΚΟΣ Χ. ΧΟΤΡΜΟΤΖΙΑΔΗΣ Θεσσαλονίκη, 'Ιούνιος 1986

15

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Ό παρακάτω πίνακας άναπαράγει τον κώδικα πού εχει καθιερωθεί άπο το Année Philologique. Επίσης, συμπεριλαμβάνει, έκτος άπο περιοδικά, καΐ

ορισμένες συντομογραφίες έκδοτων άποσπασμάτων.

Α Α : Archäologischer Anzeiger. Α ^ Α : Antike und Abendland. A AH G : Anzeiger für die Altertumswissenschaft. AAntHung : Acta Antica Academiae Scientiarum Hungaricae. AAWM : Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in

Mainz. AAWW : Anzeiger der Österreichischen Akademie der Wissen-

schaften in Wien. ABAW : Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissen-

schaften. ABSA : Annual of the British School at Athens. AC : L'Antiquité Classique. AFLA : Annales de la Faculté des Lettres et Sciences Humaines

d'Aix. AIV : Atti deiristituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti. AJA : American Journal of Archaeology. AJPh : American Journal of Philology. Alm. Ost. Ak. : Almanak der Österreichischen Akademie. Anthologia : Ή τετράτομη έκδοση των άποσπασμάτων της λυρικής Lyrica ποίησης άπο τον Ernest Diehl, Αιψία 1923-1940. APAW : Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wis-

senschaft. APF : Archiv für Papyrusforschung und verwandte Gebiete. A ^ R : Atene e Roma. ARW : Archiv für Religionswissenschaft. ASNP : Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa. ASSO : Archivio Storico per la Sicilia Orientale. A UMLA : Journal of the Australasian Universities Language and

Literature Association.

17


BAB : Bulletin de la Classe des Lettres de l'Académie Royale de Belgique.

BAGB : Bulletin de l'Association G. Budé. BCH : Bulletin de Correspondance Hellénique. BICS : Bulletin of the Institute of Classical Studies of the Uni-

versity of London. Berl. Kl. Texte : Ή έκδοτική σειρά Kleine Texte für Vorlesungen und

Übungen, πού περιλαμβάνει σύντομα, κυρίως άποσπασμα-τικά, κείμενα· εκδίδεται στό Βερολίνο.

ΒΙΕΗ : Boletin del Instituto de Estudios Helénicos. BO(BCO) : Biblioteca Orientalis. BBL : Bulletin of the John Rylands Library. BSTEC : Bulletin de la Société Toulousaine d'Études Classiques. Bursian : Bursians Jahresbericht. CB : The Classical Bulletin. CJ : The Classical Journal. C ^ M : Classica et Mediaevalia. Collect. Alex. : Collectanea Alexandrina, έκδ. J. U. Powell ('Οξφόρδη

1925). CPh : Classical Philology. CQ : Classical Quarterly. CR : Classical Review. CSC A : California Studies in Classical Antiquity. DLZ : Deutsche Literaturzeitung. EC : Études Celtiques. EClâs : Estudios Clâsicos. EEAth : 'Επιστημονική ΈπετηρΙς της Φιλοσοφικής Σχολής του

Πανεπιστημίου 'Αθηνών. EEThess : 'Επιστημονική Έπετηρις της Φιλοσοφικής Σχολής τοϋ

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. FGrHist : Die Fragmente der Griechischen Historiker, Leiden

1921-1957, έκδ. Felix Jacoby. GGA : Göttingische Gelehrte Anzeigen. GH A : Göteborgs Högskolas Ârsskrift. GIF : Giornale Italiano di Filologia. GLP : Greek Literary PapyΓi2(Loeb),Aovδίvo 1942, έκδ. D .L .

Page. G ^ B : Greece and Rome.

18


GEBS : Greek, lÎornan and Byzantine SLadies. HSPh(JJSCPh) : Harvard Studies in Classical Philology. HThR IF IG

./CS J DAI JHS IF M.

MAL

MD AI ΜΗ M Ν AL

MNIR

M-W

N.(TrGF)

NAWG :

NGG

NJA(NJAB) NJW P.

: Harvard Theological Review. : Indogermanische Forschungen. : Inscriptiones Graecae, ή πολύτομη συλλογή άρχαίων έλ-

ληνικών επιγραφών (1892-). : Journal of Classical Studies. : Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts. : Journal of Hellenic Studies. : Listy Filologické. : 'Αρίθμηση άποσπασμάτων του Αισχύλου σύμφωνα μέ τή

συλλογή τοΰ Η. J. Mette, Die Fragmente der Tragödien des Aischylos, Βερολίνο 1959.

: Memorie della Classe di Seienze morali e storiche dell' Accademia dei Lincei.

: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. : Museum Helveticum. : Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie

van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Amsterdam (εκδοτική σειρά).

; Mededelingen van het Nederlandse Historisch Insti-tuut te Rome.

: 'Αρίθμηση άποσπασμάτων τοΰ 'Ησιόδου σύμφωνα μέ τή συλλογή R. Merkelbach-M. L. West, Fragmenta He-siodea, 'Οξφόρδη 1967.

: 'Αρίθμηση άποσπασμάτων των τραγικών σύμφωνα μέ τήν έκδοση τοΰ Augustus Nauck, Tragicorum Graecorum Fragmenta, Hildesheim ^1964 (έκδοση μέ παράρτημα νέων εύρημάτων επιμελημένο άπό τον Bruno Snell).

: Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göt-tingen.

: Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaft zu Göttingen. : Neue Jahrbücher für das klassische Altertum.

: Neue Jahrbücher für Wissenschaft und Jugendbildung. : 'Αρίθμηση άποσπασμάτων τοΰ Σοφοκλή σύμφωνα μέ τήν

έκδοση τοΰ Α. C. Pearson, The Fragments of Sophocles, Cambridge 1917.

19


Π. Α. ΡΒΑ PCPhS PhW Poetae Mel.

P. Oxy.

PRIA QUCC RAAN

RAL

RCCM RE

REA REG RFIC RhM RHR RIGI

RPh RSR RThPh SAWW

S Β AW

SCO SicGymn SIFC SO Suppl. Ep. TAPhA

: Παλατινή 'Ανθολογία. : Proceedings of the British Academy. : Proceedings of the Cambridge Philological Society. : Philologische Wochenschrift.

Gr. : Ή έκδοση των μελικών ποιητών {'Οξφόρδη 1962) άπο τον D. L. Page.

: The Oxyrhynchus Papyri, Λονδίνο 1898—(πολύτομη σει-ρά, δπου πρωτοδημοσιεύονται οί πάπυροι της Όξυρύγχου).

: Proceedings of the Royal Irish Academy. : Quaderni Urbinati di Cultura Classica. : Rendiconti dell'Accademia di Archeologia, Lettere e

Belle Arti di Napoli. : Rendiconti della Classe di Scienze morali, storiche e

filologiche dell'Accademia dei Lincei. : Rivista di Cultura Classica e Medioevale. : Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertums-

wissenschaft. : Revue des Études Anciennes. : Revue des Études Grecques. : Rivista di Filologia e di Istruzione Classica. : Rheinisches Museum. : Revue de l'Histoire des Religions. : Rivista Indo-Greca-Italica di filologia, lingua, anti-

chità. : Revue de Philologie. : Revue des Sciences Religieuses. : Revue de Théologie et de Philosophie. : Sitzungsberichte der Österreichischen Akademie der

Wissenschaft in Wien. : Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wis-

senschaften. : Studi Classici e Orientali. : Siculorum Gymnasium. : Studi Italiani di Filologia Classica. : Symbolae Osloenses.

Gr. : Supplementum Epigraphicum Graecum. : Transactions and Proceedings of the American Philo-

logical Association.

20


VBW : Vorträge der Bibliothek Warburg. FiS : 'Αρίθμηση των άποσπασμάτων των προσωκρατικών φιλο-

σόφων σύμφωνα με τη συλλογή Η. Diels-W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Βερολίνο 1952.

W. : 'Αρίθμηση κειμένων ιαμβικής και έλεγειακης ποίησης σύμ-φωνα μέ τη συλλογή τοΰ Μ. L. West, Iambi et Elegi Graeci, I-II, 'Οξφόρδη 1971-1972.

WS : Wiener Studien. YCIS : Yale Classical Studies. ZKTh : Zeitschrift für Katholische Theologie. ZMK : Zeitschrift für Missionskunde und Religionswissen-

schaft. ZPE : Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. ZRG : Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte.

21

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ I. ΓΕΝΙΚΑ

A D R A D O S F . R . , El heroe tragico y e filosofo Platonico (Cuadernos de la Fundacion Pastor 6), Μαδρίτη 1962.

A R R O W S M I T H W . , « A Greek Theater of Ideas», Ideas in the Theater {ÈY.8. J. Gassner), Νέα 'Τόρκη 1964.

A Y L E N L . , Greek Tragedy and the Modern World, Λονδίνο 1964. B A D E N H . J . , Das Tragische, Βερολίνο ^1948. B A L D R Y H . C . , The Greek Tragic Theatre, Αονδίνο 1971. B E R G S O N L . , Uepithète ornamentale dans Eschyle, Sophocle et Euripi-

de, Ούψάλα 1956. B I C K E L E . , Die griechische Tragödie, Βόννη 1942. B L U M E H . - D . , Einführung in das antike Theaterwesen, Darmstadt

1978 (ελλ. μετ. Μαρία Ίατροΰ, ^κδ. Μορφωτικού 'Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 'Αθήνα 1986).

B O G N E R Η., Der tragische Gegensatz, Χαϊδελβέργη 1947. B O N N A R D Α . , La tragédie et l'homme, Neuchâtel 1 9 5 1 . B R E M E R J . M . , Hamartia: Tragic Error in the Poetics of Aristoteles

and in Greek Tragedy, Amsterdam 1969. B R O A D H E A D H . D . , Tragica: Elucidations of Passages in Greek Trage-

dy, Christchurch, University of Canterbury, 1968. B R O W N Α., A New Companion to Greek Tragedy, Αονδίνο 1983. B U C H W A L D W . , Studien zur Chronologie der attischen Tragödie 455 bis

431, Königsberg 1939. B U X T O N R . G . Α . , Persuasion in Greek Tragedy. A Study of Peitho,

Cambridge 1982. CiTTi v . , Tragedia e la lotta di classe in Grecia, Νεάπολη 1979. D A L E A. M . , The Lyric Metres of Greek Drama, Cambridge ^1968. — Metrical Analyses of Tragic Choruses, I: Dactyl-epitrite (BICS,

Suppl. 21, 1), Αονδίνο 1971. F E R G U S O N i., A Companion to Greek Tragedy, Austin 1972. F R I E D R I C H W . H . , Vorbild und Neugestaltung. Sechs Kapitel zur Ge-

schichte der Tragödie, Γοττίγγη 1967. F R I T Z K . V . , Antike und moderne Tragödie: Neuen Abhandlungen, Βε-

ρολίνο 1962. F U N K E H . , Die sogenannte tragische Schuld (διατρ.), Κολονία 1 9 6 3 . G H I R O N - B I S T A G N E P., Recherches sur les acteurs dans la Grèce antique,

Παρίσι 1976. G R A N D E C.'D'E'l, Hybris : Colpa e castigo nelVespressione poetica e let-

teraria degli scrittori délia Grecia antica da Omero a Cleante, Νεάπο-λη 1947.

— Τραγωιδία: Essenza e genesi délia tragedia, Νεάπολη ^1962.

25

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

G R E E N E W . C . , Moira, Fate, Good and Evil in Greek Thought, Cam-bridge (Mass.) 1944.

G U G G I S B E R G P., Das Satyrspiel, Ζυρίχη 1947. H A M B U R G E R Κ . , Von Sophokles zu Sartre, Στουτγάρδη ®1965. H A R S H P H . W . , A Handbook of Classical Drama, Stanford 1948. ΧΟΤΡΜΟΤΖΙΑΔΗΣ Ν. Χ., Σατυρικά, 'Μ-ψα. 1974. H O W A L D Ε., Die griechische Tragödie, Μόναχο 1930. J A C K S O N J . , Marginalia scaenica, 'Οξφόρδη 1955. J E N S W. (έκδ.), Die Bauformen der griechischen Tragödie, Μόναχο 1 9 7 1 . JoHANSEN H. F., General Reflection in Tragic Rhesis, Κοπεγχάγη 1959. J O N E S J . , On Aristotle and Greek Tragedy, Λονδίνο 1962. Κ AI MIO M., The Chorus of Greek Drama within the Light of the Person

and Number Used, Ελσίνκι 1970. KiTTO H. D. F., Greek Tragedy : A Literary Study, Λονδίνο "1961 (ελλ.

μετ. Λ. Ζενάκος, 'Αθήνα 1968). — Form and Meaning in Drama : A Study of Six Greek Plays and of

Hamlet, Λονδίνο 1956. KoMMEREL M., Lessing und Aristoteles. Untersuchung über die Theorie

der Tragödie, Φραγκφούρτη 1940. KoTT J., The Eating of the Gods : An Interpretation of Greek Tragedy

(μετ. άπο τά πολωνικά: Taborski Β. - Czerwinski Ε. J.), Νέα 'Τόρκη 1973 (έλλ. μετ. 'Λγγέλα Βερυκοκάκη-'Λρτέμη, 'Αθήνα 1976).

K R A N Z W . , Stasimon : Untersuchungen zu Form und Gehalt der griechi-schen Tragödie, Βερολίνο 1933.

K R A U S W . , «Strophengestaltung in der griechischen Tragödie. I : Aischylos und Sophokles», SAWW 231/4, 1957.

L A M M E R S J . , Die Doppel- und Halbchöre in der antiken Tragödie (διατρ. Münster), Paderborn 1931.

L A T T I M O R E R . , The Poetry of Greek Tragedy, Βαλτιμόρη 1958. — Story Patterns in Greek Tragedy, Λονδίνο 1964. L E N N I G R . , Traum und Sinnestäuschung bei Aischylos, Sophokles, Eu-

ripides (διατρ.), Τυβίγγη 1969. L E S K Y Α., Die griechische Tragödie, Στουτγάρδη ^1968. — Geschichte der griechischen Literatur, Βέρνη ®1963 (ελλ. μετ. Ά γ . Γ.

Τσοπανάκης, Θεσσαλονίκη ^1972). L U G A S D . W., The Greek Tragic Poets, Λονδίνο ^1959. M A S T R O N A R D E D . J., Contact and Discontinuity. Some Conventions of

Speech and Action on the Greek Stage, Berkeley 1979. N E B E L G . , Weltangst und Götterzorn: Eine Deutung der griechischen

Tragödie, Στουτγάρδη 1951. N E S T L E W . , Die Struktur des Eingangs der attischen Tragödie, Στουτ-

γάρδη 1930. N O R W O O D G., Greek Tragedy, Λονδίνο *1948. P A C K R . Α . , The Greek and Latin Literary Texts from Greco-Roman

Egypt, Ann Arbor H965. P A G E D . L . , Actors^ Interpolations in Greek Tragedy, 'Οξφόρδη 1 9 3 4 . P O H L E N Z M . , Die griechische Tragödie, Γοττίγγη ^1954.

26

II . Θ Ρ : Α Τ Ρ Ι Κ Ο ς Χ Ώ Ρ Ο ς

P O S T L . Α., From Homer to Menander, Univ. of California Press, 1 9 5 1 . R A P H A E L D . D . , The Paradox of Tragedy, Λονδίνο 1 9 5 9 . R O M I L L Y J. D E , Uévolution du pathétique d'Eschyle à Euripide, Παρί-

σι 1 9 6 1 . — Time in Greek Tragedy (Cornell Univ. Press), Ithaca 1968. — La tragédie grecque, Παρίσι 1970 (έλλ. μετ. Έλ. Δαμιανοΰ-Χαραλαμ-

ποπούλου, 'Αθήνα 1976). R O S E N M E Y E R Τ Η . G . , The Masks of Tragedy: Essays on Six Greek

Dramas (Univ. of Texas Press), Austin 1963. S A I D S . , La faute tragique, Παρίσι 1978. S C H A D E W A L D T W . , Monolog und Selbstgespräch, Βερολίνο 1926. — «Furcht und Mitleid», Hermes 83 (1955) 129 ( = Hellas und He-

sperien, Ζυρίχη 1960, 346). — Antikes Drama auf dem Theater heute, Pfullingen 1970. S C H L E S I N G E R A . C . , Boundaries of Dionysos, Cambridge (Mass.) 1 9 6 3 . S c H M i D W . - S T Ä H L I N O . , Geschichte der griechischen Literatur (Handb.

d. Altertumwiss. Abt. 7), 1. Teil: Die klassische Periode der grie-chischen Literatur (SCHMID), 1, Μόναχο 1929" 2, 1934" 3, 1940.

S É C H A N L . , Études sur la tragédie grecque dans ses rapports avec la céramique, Παρίσι ^1967 (άνατ.).

S E E C K G . A . (έκδ.). Das griechische Drama, Darmstadt 1979. S N E L L B R . , Scenes from Greek Drama (Sather Class. Lectures 34), Ber-

keley - Los Angeles 1964. S T A N F O R D W . B . , Greek Tragedy and the Emotions. An Introductory

Study, Αονδίνο 1983. S T E I D L E W . , Studien zum antiken Drama, Μόναχο 1 9 6 8 . S U T T O N D . F . , The Greek Satyr-Play, Meisenheim 1 9 8 0 . T A P L I N O . , Greek Tragedy in Action, Αονδίνο 1 9 7 8 . V I C K E R S B R . , Towards Greek Tragedy, Αονδίνο 1 9 7 3 . W E B E R Α., Das Tragische und die Geschichte, 'Αμβούργο 1 9 4 3 . W E B S T E R Τ . Β . L . , «Greek Tragedy», Fifty Years of Classical Scholar-

ship, 'Οξφόρδη 21968. W O L F E . , Griechisches Rechtsdenken, 1 , Φραγκφούρτη 1 9 5 0 ' 2 , 1 9 5 2 . Z I E G L E R Κ . , «Tragoedia», RE A ( 1 9 3 7 ) 1 8 9 9 - 2 0 7 5 .

Π. ΘΕΑΤΡΙΚΌΣ ΧΩΡΟΣ

Α Ν Τ Ι C . , Teatri greci arcaici da Minasse a Pericle, Πάδοβα 1 9 4 7 . A R N O T T P.. An Introduction to the Greek Theatre, Αονδίνο 1 9 5 9 . — Greek Scenic Conventions in the Fifth Century B.C., 'Οξφόρδη 1962. B I E B E R M., «Maske», RE 14 (1930) 2070-2120. — The History of the Greek and Roman Theater, Princeton ^1961. D I N G E L J . , Das Requisit in der griechischen Tragödie (διατρ.), Τυβίγγη

1967. F I E C H T E R Ε . R . , Antike griechische Theaterbauten, Στουτγάρδη 1 9 3 0 - 5 0 . F L I C K I N G E R R . C . , The Greek Theater and its Drama, Σικάγο ^ 1 9 3 6 ,

άνατ. 1960.

27

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

G E R H Ä U S E R M . F . , Untersuchungen über die Spielmöglichkeiten im griechischen Theater (διατρ. Άννόβερο 1959), Darmstadt 1964.

G E R K A N Α. V A N , Das Theater von Priene, Μόναχο 1921. — Das Theater von Epidauros, Στουτγάρδη 1961. H O U R M O U Z I A D E S N . C., βλ. στο σχετικό μέ τον Ευριπίδη μέρος. J O B S T W . , Die Höhle im griechischen Theater des 5. und 4. Jhs. v. Chr.,

(SAWW, 268/20), 1970. K E N N E R H . , Theater und Realismus in der griechischen Kunst, Βιέννη

1954. LE SKY Α., «Noh-Bühne und griechisches Theater», Maia, n.s. 15

( 1 9 6 3 ) 3 8 ( = Ges. Sehr. 2 7 5 ) . M E L C H I N G E R S . , Das Theater der Tragödie, Μόναχο 1974. M E T T E H . J . , Urkunden dramatischer Aufführungen in Griechenland

(Texte und Kommentare 8), Βερολίνο 1977. P I C K A R D - G A M B R I D G E A . W . , The Theatre of Dionysus in Athens, 'Οξ-

φόρδη 1946. — The Dramatic Festivals of Athens (2η εκδ. άναθεωρημένη άπό τούς

J. Gould και D. M. Lewis), 'Οξφόρδη 1968. S I M O N Ε . , Das antike Theater (Heidelberger Textedidaktische Reihe

5), Χαϊδελβέργη 1972. S N E L L B R . , ZU den Urkunden dramatischer Aufführungen {NAWG

1966, 2). S P I T Z B A R T H Α . , Untersuchungen zur Spieltechnik der griechischen Tra-

gödie, Ζυρίχη 1946. T R E N D A L L A . D . και W E B S T E R T . B . L . , Illustrations of Greek Drama,

Αονδίνο 1971. W E B S T E R T. Β. L., Greek Theatre Production, Λονδίνο ^1971. — Griechische Bühnenaltertümer (Studienh. ζ, Altertumswiss. 9), Γοτ-

τίγγη 1963. — «On the Dramatic Terracottas of Lipari», Meligunis Lipdra 2 (1965)

319. — Monuments Illustrating Tragedy and Satyr-Play {BIOS, Suppl. 20),

H 9 6 7 . — The Greek Chorus, Αονδίνο 1970.

i n . ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

A D R A D O S F . R . , «Sobre los origines del teatro : κώμος, κωμωδία, τρα-γωδία», Emerita 35 (1967) 249.

— Festival, Comedy and Tragedy. The Greek Origins of Theatre, Leiden 1975.

B J Ö R K G . , Das alpha impurum und die tragische Kunstsprache, Ού-ψάλα 1950.

B R O M M E R F., Satyroi, Würzburg 1937. — «Σιληνοι und σάτυροι», Philologus 94 (1940) 222. — Satyrspiele: Bilder griechischer Vasen, Βερολίνο ^1959. B U R K E R T W . , «Greek Tragedy and Sacrificial Ritual», GEBS 7 (1966) 87.

28

IV. ΑΙΣΧΤΛΟΣ

liusGHOR Ε., Satyrtänze und frühes Drama, SBAW 1943, 5. ( I A N T A R E L L A R . , / primordi della tragedia, Salerno 1936 (ούσι,αστικά

έπαναλαμβάνεταL στό βιβλίο του γιά τον Αισχύλο, βλ. παρακάτω). IÎLSE G. F., The Origin and Early Form of Greek Tragedy, Cambridge

(Mass.) 1965. ( I A L L O I., II teatro greco : letture critiche e testimonianze, Ρώμη 1971. G A S T E R T H . H . , Thespis : Ritual, Myth and Drama in Ancient Near

East, Νέα 'Τόρκη ^1961. (iuÉPiN J.-P., The Tragic Paradox, Amsterdam 1968. H A R T M A N N Α., «Silenos und Satyros», RE 3 A (1927) 35. K A L I N K A Ε., Die Urform der griechischen Tragödie (Comment. Aeni-

pontanae 10), 1924. K U H N E R T E . «Satyros und Silenos», Myth. Lex. 4 ( 1 9 0 9 / 1 5 ) , 4 4 4 . L I N D S A Y J . , The Clashing Rocks. A Study of Early Greek Religion and

Culture and the Origins of Drama, Αονδίνο 1965. I LOYD-JONES H., «Problems of Early Greek Tragedy», Estudios sobre

la tragedia Griega (Cuadernos de la Fundacion Pastor 13), Μαδρίτη 1966, 11.

P A T Z E R Η . , Die Anfänge der griechischen Tragödie, Wiesbaden 1962. P E R E T T I Α., Epirrema e tragedia, Φλωρεντία 1939. P I C K A R D - C A M B R I D G E A . W . , Dithyramb, Tragedy and Comedy (2η

'έκ8. αναθεωρημένη άπό τον Τ. Β. L. Webster), 'Οξφόρδη 1962. R O B E R T F., «Les origines de la tragédie grecque». Le théâtre tragi-

que. L Le monde antique, ΓΓαρίσι 1962. S C H R E C K E N B E R G H., Δράμα: Vom Werden der griechischen Tragödie

aus dem Tanz, Würzburg 1960. T H O M S O N G., βλ. παρακάτω στο σχετικό μέ τον Αισχύλο μέρος. T I È C H E Ε., Thespis, Αιψία 1933. U N T E R S T E I N E R Μ., Le origini della tragedia e del tragico, Τορίνο 1955.

IV. ΑΙΣΧΤΑΟΣ

B E N E D E T T O V . D I , Videologia del potere e la tragedia greca. Ricerche su Eschilo, Τορίνο 1978.

B L U M E N T H A L Α . v., Aischylos, Στουτγάρδη 1 9 2 4 . G A N T A R E L L A R . , Eschilo I, Φλωρεντία 1941. DA WE R. D., The Collation and Investigation of Manuscripts of

Aeschylus, Cambridge 1964. — Repertory of Conjectures on Aeschylus, Leiden 1965. F I N L E Y H . Jr., Pindar and Aeschylus (Martin Class. Lectures), Cam-

bridge (Mass.) 1955. F I S C H E R U . , Der Telosgedanke in den Dramen des Aischylos (Spuda-

smata 6), Hildesheim 1965. G A G A R I N M . , Aeschylean Drama, Berkeley 1 9 7 6 . G A L L I A N O M . F . , «Les papyrus d'Eschyle», Proceedings of the IX

Intern. Congr. of Papyrology, Norw. Univ. Press, 1961, 81. H O M M E L H . (έκδ.), «Aischylos» [Wege der Forschung 87 και 465 : 47

29


άρθρα διαφόρων μελετητών μέ τή σχετική βιβλιογραφία), Darmstadt 1974.

K A U F M A N N - B Ü H L E R D . , Begriff und Funktion der Dike in den Tra-gödien des Aischylos (διατρ. Χαϊδελβέργη), Βόννη 1955.

KiEFNER W., Der religiöse Allbegriff des Aischylos (Spudasmata 5), Hildesheim 1965.

M A D D A L E N A Α . , Interpretazioni Eschilee, Topivo 1951. M É A U T I S G . , Eschyle et la trilogie, Παρίσι 1936. M E L C H I N G E R S . , Die Welt als Tragödie. I. Aischylos, Sophokles, Μό-

ναχο 1979. M E T T E H . 3Die Fragmente der Tragödien des Aischylos, Βερολίνο 1 9 5 9 . — Der verlorene Aischylos, Βερολίνο 1963. M U R R A Y G., Aeschylus the Creator of Tragedy, 'Οξφόρδη 1 9 4 0 . N E S T L E W . , Menschliche Existenz und politische Erziehung in der Tra-

gödie des Aischylos, Στουτγάρδη 1934. O W E N E . T . , The Harmony of Aeschylus, Λονδίνο 1952. P O D L E C K I Α . , The Political Background of Aeschylean Tragedy, Ann

Arbor 1966. PoRZiG W., Die attische Tragödie des Aischylos, Αιψία 1926. R E I N H A R D T Κ . , Aischylos als Regisseur und Theologe, Βέρνη 1949. R I E L E C . J . M . J . TE , Les femmes chez Eschyle, Groningen 1955. R O M I L L Y J . D E , La crainte et Vangoisse dans le théâtre d'Eschyle, Ila-

ρίσι 1958. — «Ombres sacrées dans le théâtre d'Eschyle», Le théâtre tragique.

I; Le monde antique, Παρίσι 1962. R O S E N M E Y E R T. G., The art of Aeschylus, Berkeley 1 9 8 2 . S H E P P A R D J. T., Aeschylus and Sophocles. Their Work and Influence

( = Our Debt to Greece and Rome), Νέα 'Τόρκη 1963. S N E L L B R . , Aischylos und das Handeln im Drama (Philologus Suppl.

20/1), Αιψία 1928. SoLMSEN F., Hesiod and Aeschylus, Νέα'Τόρκη 1949, άνατ. 1967. T A P L I N Ο.. The Stagecraft of Aeschylus : The Dramatic Use of Exits and

Entrances in Greek Tragedy, 'Οξφόρδη 1977. T H O M S O N G . , Aeschylus and Athens, Λονδίνο "1966 (έλλ. μετ. Γ. Βιστά-

κης και Φ. Άποστολόπουλος, 'Αθήνα 1954). U N T E R S T E I N E R Μ . , βλ. στο σχετικό μέ τήν Προϊστορία μέρος. W A R T E L L E Α., Histoire du texte d'Eschyle dans Γ antiquité, Παρίσι 1971. — Bibliographie historique et critique d'Eschyle et la tragédie grecque

(1518-1974), Παρίσι 1978. W I L A M O W I T Z - M O E L L E N D O R F F U . V . , Aischylos: Interpretationen, Βε-

ρολίνο 1914. W I N N I N G T O N - I N G R A M R . P., Studies in Aeschylus, Cambridge, 19H3. Ε Ι Δ Ι Κ Ό Λ Ε Ξ Ι Κ Ό : W . D I N D O R F , Αιψία 1873. Π Ί Ν Α Κ Ε ς Λ Ε Ξ Ε Ω Ν : α) G. I T A L I E , Index Aeschyleus (συμπληρώσεις στή

συλλογή άποσπασμάτων τοϋ Mette* ή δεύτερη έκδοση, Leiden 1964, περιέχει 1 0 σελίδες Addenda άπό τον S T E F A N R A D T ) " β) Η . G. E D I N -GER, Index analyticus Graecitatis Aeschyleae, Hildesheim 1981.

30

ν , Σ Ο Φ Ο Κ Λ Η Σ

V. ΣΟΦΟΚΛΗΣ

A D A M S S. M., Sophocles the Playwright, Univ. of Toronto Press, 1957. B A T E S W . N . , Sophocles: Poet and Dramatist, Λονδίνο 1964. B L U M E N T H A L Α. v., «Sophokles», RE 3 A (1927), 1040-1094. — Sophokles : Entstehung und Vollendung der griechischen Tragödie,

Στουτγάρδη 1936. B O W R A C . M . , Sophoclean Tragedy, 'Οξφόρδη 1944, άνατ. 1947. B R O E C K E R W . , Der Gott des Sophokles ( = «WissenschafT und Gegen-

wart. Geisteswissenschaftliche Reihe» H. 50/51), Φραγκφούρτη 1971. B U R T O N R . W . B . , The Chorus in Sophocles' TMGERFTES, 'Οξφόρδη 1 9 8 0 . D I L L E R Η. (iy.^.), Sophokles [Wege der Forschung 95 : 22 άρθρα δια-

φόρων μελετητών, μέ μιά γενική εισαγωγή και τή σχετική βιβλιογρα-φία γιά το διάστημα μετά τό 1960 άπό τόν Η. DILLER), Darmstadt 1967.

D I L L E R Η . - S C H A D E W A L D T W . - L E S K Y Λ . , Gottheit und Mensch in der Tragödie des Sophokles (3 διαλέξεις), Darmstadt 1963.

E G E R M A N N F.. Vom attischen Menschenbild, Μόναχο 1952. — «Arete und tragische Bewusstheit bei Sophokles und Herodot»

(=Vom Menschen in der Antike), Μόναχο 1957, 5. E H R E N B E R G V., Sophocles and Pericles, 'Οξφόρδη 1954. E I C K E N - I S E L I N E . , Interpretationen und Untersuchungen zum Aufbau

der Sophokleischen Rhesis (διατρ. Βασιλεία), Dortmund 1942. F O C H I F., II valore drammatico delVopera di Sofocle, Topivo 1946. G E L L I E G . H . , Sophocles: A Reading, Μελβούρνη 1972. K A M E R B E E K J . C . , Studien over Sophokles, Amsterdam 1934. K I R K W O O D G . M . , a Study of Sophoclean Drama (Cornell Studies in

Class. Phil. 31), Ithaca και Νέα Τόρκη 1958. Κιττο Η. D. F., Sophocles: Dramatist and, Philosopher, Λονδίνο 1958. K N O X B . M . W . , The Heroic Temper : Studies in Sophoclean Tragedy

(Sather Class. Lectures 35), Berkeley 1964. L E T T E R S F . J . H . , The Life and Work of Sophocles, Λονδίνο 1953. M A D D A L E N A Α . , Sofocle, Τορίνο ^1963. M É A U T I S G . , Sophocle: Essai sur le héros tragique, Παρίσι 1957. M E L C H I N G E R S., Die Welt als Tragödie I. Aischylos, Sophokles, Μό-

ναχο 1979. O P S T E L L E N J . C., Sophocles and Greek Pessimism, Amsterdam 1952. — Humanistisch en religieus standpunt in de moderne beschouwing

van Sophokles (Niederl. Akad. Ν. R. 17/1), 1954. P E R R O T T A G., Sofocle, Μεσσήνη και Μιλάνο 1935, άνατ. 1963. R E I N H A R D T Κ., Sophokles, Φραγκφούρτη ®1948. R O N N E T G . , Sophocle, poète tragique, Παρίσι 1969. S E A L E D . , Vision and Stagecraft in Sophocles, Σικάγο 1 9 8 2 . S E G A L C H . , Tragedy and Civilization. An Interpretation of Sophocles,

Cambridge (Mass.) 1981. S H E P P A R D J . T . , The Wisdom of Sophocles, Λονδίνο 1947. — βλ. στό σχετικό μέ τον ΑΙσχύλο μέρος.

31


T R E N C S É N Y I - W A L D A P F E L J . , Sophoklés, Βουδαπέστη 1964. TuROLLA Ε., Saggio sulla poesia di Sofocle, Bari 1934. U H S A D E L C H R . Α . , Der Chor als Gestalt. Seine Teilnahme am Geschehen

sophokleischen Stücke (διατρ.), Τυβίγγη 1969. U N T E R S T E I N E R M . , Sofocle: Studio critico, Φλωρεντία 1935. W A L D O C K A . J . Α., Sophocles the Dramatist, Cambridge 1951, άνατ.

1966. W E B S T E R T . B . L . , An Introduction to Sophocles, Λονδίνο -1969. W E I N S T O C K Η . , Sophokles, Wuppertal "1948. W H I T M A N C . H . , Sophocles: A Study of Heroic Humanism, Cambridge

(Mass.) 1951. W I L A M O W I T Z - M O E L L E N D O R F F T . V . , Die dramatische Technik des So-

phokles (Phil. Unter. 22), Βερολίνο 1917. W I N N I N G T O N - I N G R A M R . P . , Sophocles: An Interpretation, Cambridge

1980. Ε Ι Δ Ι Κ Ό Λ Ε Ξ Ι Κ Ό : F. E L L E N D T - H. G E N T H E , Βερολίνο 1 8 7 2 .

V I . Ε Τ Ρ Ι Π Ι Δ Η Σ

A E L I O N R . , Euripide, héritier d'Eschyle. I. Choix et traitement des mythes, Παρίσι 1982.

A U S T I N C . , Nova fragmenta Euripidea in papy ris reperta (Kl. Texte 187), Βερολίνο 1968.

B A R L O W S . Α . , The Imagery of Euripides, Λονδίνο 1 9 7 1 . B A T E S W . N . , Euripides : A Student of Human Nature, Univ. of Penn-

sylvania Press, 1930. B E N E D E T T O V. D I , La tradizione manoscritta Euripidea (Proagones.

Studi 7), Πάδοβα 1965. — Euripide: teatro e società, Τορίνο 1971. B L A I K L O C K E . M., The Male Characters of Euripides : A Study in

Realism, Wellington 1952. B U R N E T T A . P . , Catastrophe Survived: Euripides' Plays of Mixed Re-

versal, 'Οξφόρδη 1971. CHROMIK C H R . , Göttlicher Anspruch und menschliche Verantwortung

bei Euripides (διατρ.), Κίελο 1967. C O N A C H E R D . P., Euripidean Drama: Myth, Theme and Structure,

Univ. of Toronto Press, 1967. D E L E B E C Q U E E . , Euripide et la guerre du Peloponnèse, Παρίσι 1951. — «Euripide et l'actualité de son temps», Le théâtre tragique. î .

Le monde antique, Παρίσι 1962. F R I E D R I C H W . H., Euripides und Diphilos (Zetemata 5), Μόναχο 1953. G A R Z Y A Α . , Studi su Euripide e Menandro, Νεάπολη 1961. — Pensiero e tecnica drammatica in Euripide, Νεάπολη 1962. G O O S S E N S R., Euripide et Athènes (Acad. Royale de Belgique) 1962. G R E E N W O O D L . H . G . , Aspects of Euripidean Tragedy, Cambridge

1 9 5 3 . G R U B E G . M. Α., The Drama of Euripides, Λονδίνο «1961.

32

VI. Ε Υ Ρ Ι Π Ι Δ Η Σ

H O Ü R M O U Z I A D E S Ν . C . , Production and Imagination in Euripides, 'Αθήνα 1965.

K R E T Z L . , Persönliches bei Euripides (διατρ.), Ζυρίχη 1 9 3 4 . L A N G H O L F V., Die Gebete bei Euripides und die zeitliche Folge der Tra-

gödien, Γοττίγγη 1971. L E N N E P D . F. W . V A N , Euripides, Ποιητής σοφός., Amsterdam 1935. LooY Η. VAN, Zes verloren tragedies van Euripides (Vlaamse Acad. Kl.

d. Letteren 26) 1964 (51). L U D W I G W . , Sapheneia: Ein Beitrag zur Formkunst im Spätwerk des

Euripides (δι,ατρ.), Τυβίγγη 1954. MARTINAZZOLI F., Euripide, Ρώμη 1946. M E I S S N E R Β . , Mythisches und Rationales in der Psychologie der euri-

pideischen Tragödie (διατρ.), Γοττίγγη 1951. M E L C H I N G E R S., Euripides, Dramatiker des Welttheaters, Άννόβερο

^1971. — Die Welt als Tragödie. II. Euripides, Μόναχο 1980. M U R R A Y G., Euripides and his Age, 'Οξφόρδη Ί 9 5 5 (έλλ. μετ. Κ . Ν.

Παπανικολάου, «Εστία», 'Αθήνα, χ.χ.). N O R W O O D G., Essays on Euripidean Drama, Berkeley-Αονδίνο 1954. P R I E T O M . H . U . , Da esperanca na obra de Euripides, Λισσαβόνα 1966. R E I N H A R D T Κ., «Die Sinneskrise bei Euripides», Neue Rundschau 68

(1957) 615 [ = Tradition und Geist, Γοττίγγη 1960, 227 (συλλογι-κός τόμος για τον Ευριπίδη, 507' βλ. S C H W I N G E ) .

R E V E R D I N Ο . (ε>ί8.). Fondation Hardt. Entretiens VI : Euripide, Vand-œuvres - Γενεύη 1958/1960 ( K A M E R B E E K J. C., «Mythe et realité dans l'œuvre d'Euripide»· R I V I E R Α . , «L'élément démonique chez E.»· D I L L E R H., «Umwelt und Masse als dramatische Faktoren bei Ε . » · L E S K Y Α . , «Psychologie bei E.»· W I N N I N G T O N - I N G R A M R . P., «Hippolytus : A Study in Causation»· Z U N T Z G., «Helena: Theo-logy and Irony»· M A R T I N V., «E. et Ménandre face à leur public»).

R I V I E R Α., Essai sur le tragique dÊuripide, Αοζάννη 1944. R O H D I C H Η.. Die euripideische Tragödie. Untersuchungen zu ihrer

Tragik (Eibl. d. klass. Altertumswiss. N. F. 2. Reihe 24), Χαϊδελ-βέργη 1968.

S C H W I N G E E . R . , Die Verwendung der Stichomythie in den Dramen des Euripides (Bibl. d. klass. Altertumswiss. N. F. 2. Reihe 24), Χαϊ-δελβέργη 1968.

— (έκδ.), Euripides (Wege der Forschung 89) : 21 άρθρα διαφόρων μελε-τητών, μέ εισαγωγή και βιβλιογραφία γιά τό διάστημα μετά το 1960 άπο τον Ε. R . SCHWINGE), D a r m s t a d t 1968.

S E G A L Ε. (έκδ.), Euripides: A Collection of Critical Essays, Engle-wood Cliffs 1968.

S T E P H A N O P O U L O S T H . K . , Umgestaltung des Mythos durch Euripides, 'Αθήνα 1980.

S T R O H M Η., Euripides (Zetemata 15), Μόναχο 1957. T U I L I E R Α . , Recherches sur la tradition du texte d'Euripide (Études &

Comm. 68), Παρίσι 1972.

33


TuRYN Α., The Byzantine Manuscript Tradition of the Tragedies of Euripides, Urbana 1957.

V A L G I G L I O E . , II tema della morte in Euripide (Biblioteca della RSC : Saggi vari IV), Τορίνο 1966.

V E L L A C O T P., Ironic Drama. A Study of Euripides^ Method and Mean-ing, Λονδίνο 1975.

W E B S T E R T . B . L . , The Tragedies of Euripides, Λονδίνο 1967. W H I T M A N C . H . , Euripides and the Full Circle of the Myth, Cambridge

(Mass.) 1974. Z Ü R C H E R W . , Die Darstellung des Menschen im Drama des Euripides

(Schweiz. Beitr. z. Altertumswiss. 2), Βασιλεία 1947. ZUNTZ G., The Political Plays of Euripides, Manchester îges. — An Inquiry into the Transmission of the Plays of Euripides, Gam-

bridge 1965. Π Ί Ν Α Κ Α ς Α Ε Ξ Ε Ω Ν : J . T . A L L E N - G . I T A L I E , Concordance to Euripides,

Berkeley 1953 (συμπληρώσεις άπό τόν A U S T I N , βλ. παραπάνω) .Επίσης : C. CoLLARD, Supplement to the Allen and Italie Concordance to Euri-pides, Groningen 1971.

Ή ενημέρωση σχετικά μέ την έρευνα πάνω στην τραγωδία και τούς ποιητές της, ή όποία προσφέρεται στο βιβλιογραφικό περιοδικά Anzeiger für die Altertumswissenschaft τακτικά άπό τό 1948, συνεχίζεται τώρα άπό τόν Η. S T R O H M . 'Επίσης: Bibliografia del dramma antico, στό περιοδικό Dioniso άπό τούς V. B O N A J U T O , R . C A N T A R E L L A , Α . C O L O N N A , Α . G A R Z Y A , άπό τό 1947. Στην έκδοση Fifty Years of Classical Scholar-ship, 'Οξφόρδη ^1968, ό T. Β. L. W E B S T E R κάνει μιά επισκόπηση της βι-βλιογραφίας γιά τήν τραγωδία.

Για τά άποσπάσματα: Α . N A U C K , Tragicorum Graecorum Fragmen-ta (άνατύπωση της 2ης έκδοσης), Hildesheim 1964, μέ ενα παράρτημα άπό τόν B R . S N E L L . Στόν 'ίδιο οφείλεται καΐ ή έπιμέλεια της νέας έκδοσης των άποσπασμάτων των Τραγικών: Tragicorum Graecorum Fragmenta (I. Didascaliae tragicae, Catalogi Tragicorum et Tragoediarum, Tcstimonia et Fragmenta Tragicorum Minorum), Γοττίγγη 1971, IV: Sophocles, έκδ. ST. RADT, Γοττ ίγγη 1977.

Ol εξαιρετικά άξιόλογοι τόμοι τοΰ βιβλιογραφικού περιοδικού Lustrum (άπό τόν Η. F. J O H A N S E N γιά τόν Σοφοκλή: 1962, 7, και άπό τόν Π. J. M E T T E γιά τά άποσπάσματα του Εύριπίδη: 1967, 12) μνημονεύονται στά οίκεϊα κεφάλαια τοϋ βιβλίου.

34

A' Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

"Οποιος διαβάσει τΙς εργασίες των Η. Patzer, G. F. Else και W. Burkert (δλες δημοσιευμένες στο διάστημα 1962-1964 και μέ κοινο στόχο να δώσουν λύση στο πρόβλημα της καταγωγής της τραγωδίας), μπροστά στις όξεϊες αντιθέσεις των θεωριών πού εκ-προσωπούν οί τρεις μελετητές, πρέπει να παραδεχτεί δτι σήμερα ή στεριά είναι χαμένη άπο τά μάτια μας όσο ποτέ άλλοτε. Και μέ αύτούς δμως τούς δρους, βασική υποχρέωση παραμένει νά προσδι-οριστούν μέ άκρίβεια τά προβλήματα καί, δπου είναι άπαραίτη-το, νά μείνουν άνοιχτά, χωρίς ωστόσο νά άποκλειστούν προσπά-θειες γιά προσωπικές λύσεις.^

Τήν πρώτη δεκαετία του αιώνα μας κυριαρχούσαν θεωρίες πού βασίζονταν στο έθνολογικό ύλικο και άπέρριπταν κατηγορηματι-κά τις μαρτυρίες τού 'Αριστοτέλη. 01 παραφυάδες τους φτάνουν ώς τις μέρες μας. Ό Μ. Ρ. Nilsson, άκόμη και στη δεύτερη έκ-δοση τού έ'ργου του Geschichte der griechischen Religion,^ έ-γραφε: « Ή τραγωδία πήρε το δνομά της άπό τούς τραγουδιστές εκείνους πού, έπειδή ήταν ντυμένοι μέ τραγοπροβιές, ονομάζον-ταν τράγοι και κάποτε εκτελούσαν τό θρηνητικό τους άσμα πά-νω στον τραγόμορφο σκοτωμένο θεό». Καί αυτός, δπως ό R. Μ. Dawkins® και ο Α. J . Β. Wace,^ άναζήτησε τήν υποθετική αρχέ-τυπη μορφή σέ λαϊκά έ'θιμα τής σημερινής Μακεδονίας. Γιά τον νεκρικό θρήνο, πού παίζει μεγάλο ρόλο σ' αύτές τις εθνολογικά θεμελιωμένες θεωρίες, είναι εύπρόσδεκτη ή παραπομπή τού Pa t -

1. Γιά τήν παλαιότερη βιβλιογραφία, άξιόλογη παραμένει ή έπισκόπηση τοϋΕ. Tièche, «Der Ursprung der Tragödie», Jahrb. d. Ver. schw. Gy-mnasiallehrer, Aarau 1915. Γιά νεότερες εργασίες βλ. Webster, Fifty Years' ό del Grande δίνει μιά εκτεταμένη καΐ πλούσια τεκμηριωμένη έπι-σκότιηση στό βιβλίο του Τραγωδία, 293-358· ό Patzer συζητεί τις σύγχρο-νες θεωρίες, 39-88.

2. Μόναχο 1955, 572. 'Αναφέρεται στην ερευνά του «Der Ursprung der Tragödie», NJA 27 (1911) 609 καί 673 {=Opusc. I 62 και 111), πού δημοσιεύτηκε ενα χρόνο πρίν άπό τήν εργασία τοϋ Wilamowitz σχετικά μέ τούς Ίχνεντες τοϋ Σοφοκλή, πού ήταν βασισμένη άποκλειστικά στήν άρχαία παράδοση: NJA 29 (1912) 449=ΛΓί. Sehr. I 347.

3. JHS 26 (1906) 191. 4. ABSA 16 (1909/10) 244.

37

II Κ Α Τ Α Γ Ω Γ Η ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

zer (40) δτ!, σέ μιοα παρόμοία διονυσιακή τελετουργία ό Κ. Ο. Müller^ είχε ήδη εντοπίσει τον πυρήνα της τραγωδίας.

Ή Jane Ε. Harrison^ είχε διατυπώσει τή θεωρία ότι ό Διόνυ-σος, άκριβώς δπως οί σημαντικότεροι ήρωες του ελληνικού μύ-θου, ήταν μιά παραλλαγή του ένιαύσιου δαίμονα, πού, μέ τον ά-φανισμο και τήν άναγέννησή του, προσωποποιούσε τον κύκλο της ζωής. Προεκτείνοντας τις ιδέες της J . Ε. Harrison και του F. Μ. Corriford, ο G. Murray^ υποστήριξε τήν άποψη δτι ή τραγωδία προήλθε άπο τις εαρινές λατρευτικές πράξεις πού σχετίζονταν μέ τά πάθη του ένιαύσιου δαίμονα. Αυτή τή θεωρία, πού μάλιστα ή-θελε νά άναγάγει σέ παρόμοια δρώμενα και τά έπιμέρους στοι-χεία της διαμορφωμένης τραγωδίας, τήν εχει άποκρούσει μέ έ-ξαντλητικά και καλά θεμελιωμένα επιχειρήματα ό Α. W. Pick-ard-Cambridge.^ Ό G. Murray5 παραδέχτηκε, βέβαια, δτι είχε αποδώσει υπερβολικά μεγάλη σημασία στά λατρευτικά δρώμε-να γύρω άπό τον ενιαύσιο δαίμονα, άλλά βασικά εμεινε προσκολ-λημένος στή σημασία τους. Πρόσφατα επανήλθε σ' αύτή τή θεω-ρία ^ Τ. Β. L. Webster® και της εδωσε μιά θέση στήν άναθεωρη-μένη έκδοση του βιβλίου του Pickard-Cambridge.

"Οπως στούς παραπάνω ερευνητές, ετσι και στο βιβλίο του G. Thomson γιά τον Αισχύλο,·^ ή λατρεία παίζει πρωτεύοντα ρό-

1. Geschichte der griechischen Literatur, Στουτγάρδη ^1876, 2, 26. 2. Themis : A Study of the Social Origins of the Greek Religion, Cam-

bridge 1912, 2η εκδ. 1927. 3. Στο Themis (δ.π.), επίμετρο στο κεφ. 8, 341. Επαναλαμβάνεται στο

εργο του Aeschylus, 'Οξφόρδη 1940, 4κκ. καΐ 146, δπως καΐ στό Euripi-des and his Age [έλλην. μετ. Κ. Ν. ΓΓαπανικολάου, Ό Ευριπίδης και ή εποχή τον, 'Αθήνα χ.χ.^. ], 7η εκδ. 'Οξφόρδη 1955. Πρέπει επίσης νά μνημο-νευτεί και το εργο του L. R. Farneil, The Cults of Greek States, 'ΟΕφόρ-δη 1896-1909, 5, 234; Περισσότερη βιβλιογραφία στον Patzer, 41, 3. Ή καλύτερη επισκόπηση τοϋ ύλικοϋ δίνεται τώρα άπό τον J.-P. Guépin.

4. Στην 1η έκδοση τοϋ βιβλίου του Dith. Tr. Com. 185. 5. CQ 37 (1943) 46. 6. «Some Thoughts on the Pre-History of Greek Drama», BICS

5 (1958), και στήν άναθεωρημένη έκδοση τοϋ βιβλίου τοϋ Pickard-Cain-bridge, 128.

7. Ό πρόλογος στή γερμανική έκδοση πληροφορεί γιά τις πολυάριθμες μεταφράσεις αύτοϋ τοϋ βιβλίου [έλλην. μετ. Γ. Βιστάκης καΐ Φ. Άποστο-λόπουλος, ΑΙσχνλος και 'Αθήναι, 'Αθήνα 1954], Σημαντικό γιά τήν υποδο-μή των άπόψεων τοϋ Thomson είναι τό βιβλίο του Studies in Ancient Greek Society: The Prehistoric Aegean, Λονδίνο 1949 [έλλην. μετ. Γ. Βιστάκης, Το προϊστορικά Αιγαίο, 'Αθήνα 1959].

38

II ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ Τ Ρ Α Γ Ω Δ Ι Α Σ

λο στην έρμηνεία. Σύμφο^να με αΐ)τήν, ό διονυσιακος θίασος ήταν ενας μυστικός ομιλος πού διατηρούσε τις δομές και τις λειτουρ-γίες μιας τοτεμικής ομάδας, μέ ελάχιστες άλλαγές. Ά π ο τις μυη-τικές του τελετές γεννήθηκαν έ'θιμα πού, κατά τήν πορεία τους άπο τή λατρεία προς το μύθο, αναπαριστούσαν τήν ιστορία των παθών του Διονύσου* άπο εδώ ό δρόμος οδήγησε στήν τραγωδία. 'Από μεθοδολογική άποψη, oTh. Η. Gaster συγγενεύει μέ τή βρε-τανική έθνολογική σχολή, καθώς συσχετίζει ούγκαριτικά, χεττι-τικά, αιγυπτιακά και εβραϊκά κείμενα, και άνάγει ετσι τή γένεση τών δραματικών μορφών σέ ενα συνδυασμό λατρευτικών πράξεων και μύθων γύρω άπο τήν άνανέωση και τήν αύξηση της ζωής κα-τά τή διάρκεια του έ'τους.

Σέ ολες αυτές τις εργασίες, ή άφθονία του έθνολογικου ύλικοΰ δέν μπορεί νά ύποκαταστήσει τά κενά πού δημιουργεί ή άπουσία ορισμένων συνδετικών κρίκων άπο τή συνέχεια μιας υποθετικής διαδικασίας. Ή μεταφορά αυτών τών ξένων μαρτυριών στον ελ-ληνικό χώρο δέν εχει κανένα ούσιαστικό έ'ρεισμα, και ή έξάρτηση του μύθου άπο τή λατρεία, πού έκφράζεται μέ τόση βεβαιότητα, έπιδέχεται πολλή συζήτηση.^ Καταρχήν, αυτή ή έθνολογική κα-τεύθυνση μένει έκτεθειμένη στή σοβαρή μομφή δτι στή φύση της τραγωδίας δέν άναγνωρίζει μιά δημιουργία μοναδική και πέρα γιά πέρα έλληνική. Ό Μ. Ρ. Nilsson, παρόλο πού πολύ συχνά και ό ϊδιος χρησιμοποίησε μέ έπιτυχία τό έθνολογικό υλικό, Ιχει πα-ρατηρήσει:^ «οί άσυδοσίες της έθνολογικής μεθόδου γίνονται ιδι-αίτερα αισθητές δταν έφαρμόζονται σέ υψηλότερα και συνθετότε-ρα θρησκευτικά σχήματα». Αύτή ή παρατήρηση ισχύει έξίσου και γιά τήν περιοχή της λογοτεχνίας.

"Οσο όμως είναι άπαραίτητη ή έπιφυλακτική άντιμετώπιση της έθνολογικής μεθόδου, άλλο τόσο θά ήταν λάθος νά χαρακτηρι-στεί ολότελα άχρηστο τό υλικό πού έχουν συγκεντρώσει οί εκπρό-σωποι της. 'Απλώς χρειάζεται νά του δώσει κάνεις τήν κατάλλη-λη θέση. Αυτό τό κατόρθωσε ό Κ. Th. Preuss,® δταν κάτω άπό τόν τίτλο «Der Unterbau des Dramas» [ Ή υποδομή του δρά-

1. Καλές σχετικά μέ τ6 θέμα αύτο οί παρατηρήσεις τοϋ Η. J. Rose, Mnemosyne, s. 4, 3 (1950) 281.

2. Gesch. d. gr. Religion, τ. I, 2η ^κδ., 11. 3. VBW 7 (1930) 1. Σωστές και αποφασιστικές οί σκέψεις τοϋ Ziegler,

1949.

39

II ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

ματος ] συγκέντρωσε πλουσιότατες μαρτυρίες γι,ά δραματικά στοι-χεία πού διαπιστώνονται σέ πρωτόγονους πολιτισμούς. Σέ μιά τέτοια υποδομή βασίζονται ή ελληνική τραγο^δία και ή κωμωδία, καΐ σέ αύτήν άναφέρεται κάθε πληροφορία πού εχουμε γιά ορχη-στικές έκδηλώσεις μέ προσωπεία και γιά μιμήσεις δαιμόνων στις πρωτόγονες φάσεις του πολιτισμού. 'Αλλά και στήν περίπτωση της ελληνικής τραγωδίας, σκόπιμο είναι νά διαχωρίζεται ή προ-ϊστορία άπό τήν ιστορία της, πού καθορίζεται άπο τήν προσωπική συμβολή μεγάλων ποιητών. "Ενας άξιόλογος έρευνητής, πού υπη-ρέτησε έπάξια και τήν έθνολογία και τή φιλολογία, έχει έκφράσει μέ μεγάλη σαφήνεια αύτήν τή διάκριση, λέγοντας γιά το θαΰμα της τραγωδίας, πού γεννήθηκε αποκλειστικά στήν'Αθήνα: «αύτο και μόνο το γεγονος είναι άρκετή άπόδειξη οτι έδώ δεν πρόκειται γιά εξέλιξη παρά για δημιουργία».^

Και στήν Ελλάδα ή προϊστορία τών δύο δραματικών ειδών ο-δηγεί στήν περιοχή της πρωτόγονης ορχησης, μέ τήν οποία ό άν-θρωπος ζητούσε νά προφυλαχτεί άπο τούς δαίμονες ή νά εξασφα-λίσει τήν εύνοιά τους. Ό Ε. Buschor^ εχει τονίσει τήν ποικιλία αύτών τών ορχηστικών έκδηλώσεων και εχει συγκεντρώσει πλή-θος σχετικές ονομασίες. Ά π ο αύτο τό πρωταρχικό στάδιο προέρ-χεται κυρίως ή χρήση του προσωπείου, πού φορούσε ό "Ελληνας ηθοποιός και της τραγωδίας και της κωμωδίας δλες τις έποχές.Τή χρήση του προσωπείου άπο το χορό τήν έχει δείξει μέ άπόλυτη πειστικότητα (πρβ. και Η. Hommel, i V / ^ ' l 9 4 0 , 282, 47) ή Μ. Bieber («Maske», 2083).

Στή δική μας περιοχή, αύτές οί ορχήσεις μέ προσωπεία μας θυμίζουν κυρίως τούς σατύρους, πράγμα πού διευκολύνει τήν αύ-τόματη σύνδεση μέ πλήθος συγγενικές παραστάσεις άλλων λαών. Έ δ ώ θά μπορούσε κάνεις νά άναφέρει και τον Διόνυσο, πού τόν ύπηρετοΰσαν οι σάτυροι και ήταν ό κατεξοχήν προσωπιδοφόρος θεός.® Ωστόσο δέν πρέπει νά ξεχνούμε οτι τό προσωπείο και ή ?;ρχηση κάποτε απλώνονταν πολύ πέρα άπό τά δρια του κο,τοπι-νοϋ θεού του θεάτρου. Ή Μ. Bieber («Maske») δίνει τις σχετι-κές μαρτυρίες γιά τή λατρεία της Άρτεμης καΐ της Δέσποινας, οπου οι ζωόμορφοι όρχηστές, δπως άπεικονίζονται στο πέπλο του

1. Κ. Meuli, Schweizer Masken, Ζυρίχη 1943, 58. 2. «Satyrtänze und frühes Drama», SBAW 1943/5, 5. 3. Πρβ. W. Wrede, «Der Maskengott», MDAI(A) 53 (1928) 66.

40


λατρευτικού άγάλματος της Λυκόσουρας,^ συνεχίζουν ολοφάνερα τήν παράδοση των μυκηναϊκών δαιμόνων μέ το ζωόμορφο προ-σωπείο. Οί θεότητες αύτές σχετίζονται, κατά κανόνα, μέ τη φυσι-κή άναπαραγωγή, και ϊσως θά επρεπε νά αναρωτηθούμε αν και οΐ σχετικές ορχηστικές έκδηλώσεις ήταν κάποτε αύτοτελεις έκ-δηλώσεις, οπως και οΐ σάτυροι άρχικά ήταν άνεξάρτητοι άπο τον Διόνυσο. Αύτο πάντως φαίνεται νά εύνοεϊται άπό τά εθνολογικά παράλληλα.

Μιά καλή εισαγωγή στά έθιμα αύτοΰ του ε'ίδους προσφέρουν οι εργασίες του Κ. Meuli.^ Ωστόσο μένει άνοιχτο το ερώτημα άν τά προσωπεία πρέπει νά θεωρηθούν άποκλειστικά νεκροί πού επι-στρέφουν, ή μήπως, ειδικά γιά τήν Ελλάδα, είναι δυνατό νά γίνει λόγος γιά άπευθείας μίμηση δαιμόνων της φύσης.® Ό Meuli διευ-κρινίζει, πολύ εύστοχα, δτι 6 άπλός άνθρωπος δέν φορά ποτέ το προσωπείο γιά στολίδι: μέ τή βοήθειά του μεταμορφώνεται, και σ' αύτήν τή μεταμόρφωση κυριεύεται άπο τή μαγεία της δαιμονι-κής δύναμης πού προσπαθεί νά παραστήσει.^ Έ δ ώ διαπιστώνεται τό φαινόμενο τό όποιο ό Meuli, άκολουθώντας τον Frobenius, ο-νομάζει έκσταση. Σ ' αύτό το πρωταρχικό φαινόμενο «γενικά έ-χουν τις ρίζες τους οί καλύτερες καΐ γονιμότερες ιδιότητες του άνθρώπου, έδώ έχουν τις ρίζες τους ή κατανόηση και ή συμπά-θεια στήν εύρύτερη και βαθύτερη σημασία τους, έδώ έχει τις ρί-ζες της ή άληθινή τέχνη του δράματος, της παράστασης».

Χαρακτηρίζοντας όμως τό προσωπείο ώς πρωταρχικό δραμα-τικό στοιχείο, φαίνεται νά έρχόμαστε σέ αντίθεση μέ τις άρχαΐες

1. Στο βιβλίο τοΰ Μ. Ρ. Nilsson, δ.π., πίν. 31, 2. 'Έχοντας μπροστά μας τούς μουσικούς δέν είναι δυνατό νά άμφφάλλουμε δτι πρόκειται γιά χορο μέ προσωπεία. Σχετικά μέ τή λατρεία βλ. R. Stiglitz, Die grossen Göttinnen Arkadiens, ειδική εκδ. τοϋ Öst. Arch. Inst. 15, 1967.

2. Στο άρθρο του ((Maske» στό Handbuch des deutschen Aberglau-bens, 1933, προστίθεται ή εισαγωγή στο εργο του Schweizer Masken, Ζυ-ρίχη 1943, καθώς και ή ερευνά του μέ τον τίτλο ((Altrömischer Masken-brauch», ΜΗ 12 (1955) 206.

3. 'Υπερβολικά κατηγορηματικός είναι ό F. Speiser, ((Schreck- und Scherzmasken», Schweizerische Volkskunde 31 (1947) 92: ((Κανένας δέν ϋά άμφισβητήσει δτι τά άνθρωπόμορφα προσωπεία προέρχονται άπό άνιμι-στικές άντιλήψεις». Πρβ. καΐ Κ. Kerényi, ((Uomo e maschera», Dioniso 12 (1949) 17.

4. Σωστά τονίζει ή M. Bieber, History 28, τή σημασία της άμφίεσης γιά τήν πράξη της μεταμόρφωσης στο τραγικό θέατρο.

41


πληροφορίες^ οί όποιες άποδίδουν στον Θέσπη την έπινόηση του θεατρικού προσωπείου. Έ δ ώ προβάλλει και πάλι ή τάση των άρ-χαίων να ονομάζουν εναν εφευρέτη γιά καθετί. Σ ' αύτο το θέμα θά επανέλθουμε, οταν θά άσχοληθοΰμε μέ τον Θέσπη.

"Ολες οί θεωρίες πού έ'χουν άναφερθει ως τώρα δείχνουν την πρόθεση να προχωρήσουν χωρίς τον 'Αριστοτέλη. Στη σχέση τους μέ αύτον χωρίζουν οί δρόμοι της ερευνάς. Προτού δμως διατυπώ-σουμε τό καίριο και σοβαρο ερώτημα τί μας προσφέρουν οί παρα-τηρήσεις του φιλοσόφου και πόση εμπιστοσύνη αξίζουν, πρέπει νά ρίξουμε μιά ματιά σέ μερικές άκόμη ερευνητικές προσπάθειες, πού έ'χουν κάποια χαλαρή σχέση μέ τΙς θεωρίες πού συζητήθηκαν ώς τώρα.

'Αξίζει πρώτα πρώτα νά μνημονευτεί 6 Α. Dieterich,^ ό ό-ποιος, σέ μιά άρκετά παλαιά έ'ρευνα, ξεκίνησε άπό τό θρήνο των αθηναϊκών Χύτρων γιά τήν άποκρυστάλλωση δμως της καλλιτε-χνικής μορφής συνεκτίμησε και τήν επίδραση των έλευσινιακών δρωμένων. Έ δ ώ πρέπει και πάλι —και αυτό τό θεωρώ σημαντι-κό— νά διαχωρίσουμε ριζικά τον κόσμο τών μυστηρίων άπό τόν κόσμο της τραγωδίας. 'Ενώ στήν τραγωδία έχουμε έ'να λόγον δι-δόναι του ανθρώπου μέσα στή ρευστότητα της υπαρξής του, γιά τά μυστήρια άρκεϊ νά θυμηθοΰμε τά λόγια του 'Αριστοτέλη (άπ. 15) δτι σ' αύτόν τό χώρο δεν ερχόταν κάνεις γιά νά μάθει, παρά γιά νά άφοσιωθεϊ.

Μέ δημιουργική ορμή προσπάθησε ο Μ. Untersteiner^ νά 1. Μ. Bieber, «Maske», 2072. Για τό πρόβλημα σχετικά μέ τόν ενρε-

τήν βλ. Α. Kleingünther, Πρώτος ενρετής (Philologus Suppl. 26), 1933. 2. «Die Entstehung der Tragödie», Kl. Sehr., Λιψία 1911, 414· στά

έλευσίνια μυστήρια εφτασε μέσο τοϋ Ε. Rohde, KL Sehr., Τυβίγγη 1901, 2, 361. Έλευσινιακές επιδράσεις πιστοποιεί και ό Ziegler (1951). Μιά συμ-βιβαστική θέση παίρνει ό Ρ. Amandry, «Eschyle et Eleusis», Mél. Gré-goire I, 1949, 27. Γενικά, ytà τά μυστήρια καΐ τήν τραγωδία βλ. Μ. Un-tersteiner, 201, ό όποιος δέχεται επίδραση άπό τό ττνεϋμα τών μυστηρίων. Γιά τις γιορτές της Ελευσίνας, βλ. Μ. Ρ. Nilsson, δ.π. 469.

3. Τό πρόβλημα της γένεσης τοϋ δράματος άντιμετωπίστηκε στήν ιτα-λική βιβλιογραφία μέ πολλούς τρόπους: έκτός άπό τά βιβλία τοϋ R. Canta-rella (τώρα και στο εργο του Storia délia letteratura greea, Μιλάνο 1962, 226, και La letteratura greea elassiea, Φλωρεντία 1967, 171), βλ. επίσης σ. 37 σημ. 1, και τους Peretti, Untersteiner καΐ del Grande (έπίσης Intor-ηο alle origine délia tragedia ed altri saggi, Νεάπολη 1936)· άκόμη, F. Ga-gliuolo, «Sul problema di Thespis e l'origine del dramma satiresco», RIGI 13 (1929) 1" B. Stampo, Le origini délia tragedia, Μιλάνο 1935

42


προεκτείνει τή συζήτηση του προβλήματος μας ως τις άρχες του ελληνικού πολιτισμού. Φυσικά, σε τόσο πρώιμες εποχές δεν κα-τορθώνει να έντοπίσει συγκεκριμένες δραματικές μορφές, παρά μόνο τις πνευματικές προϋποθέσεις πού οδήγησαν σέ μιά τραγι-κή θεώρηση του κόσμου. Αύτες τις άνακαλύπτει στη δημιουργι-κή ένταση των ετερογενών στοιχείων άπο τα όποια γεννήθηκε 6 έλληνισμός. στήν άντίθεση άνάμεσα στους Ίνδοευρωπαίους εισβο-λείς και στον κόσμο του μεσογειακού πολιτισμού. Ή προσπέλα-ση είναι γόνιμη, και 6 Α. Weber (213) χρησιμοποίησε έξαντλητι-κά αύτό τον πλούτο των αντιθέσεων γιά νά εξηγήσει τήν εξέλιξη. Φυσικά, δταν προσπαθήσει κάνεις νά άναγάγει σ' εκείνη τήν πρώ-ιμη περίοδρ επιμέρους στοιχεία της διαμορφωμένης τραγωδίας, καταλήγει άναγκαστικά σέ άβέβαιες υποθέσεις. Τά 'ίχνη της πα-ρουσίας του Διονύσου στήν περιοχή του Αιγαίου πολιτισμού πα-ραμένουν υποθετικά, ένώ, έξάλλου, οι Ίνδοευρωπαϊοι συγγενείς των σατύρων έ'ρχονται νά άναιρέσουν τήν άπόδοση των συντρό-φων τους σέ προελληνικές περιόδους. Ή μεγάλη προελληνική Μητέρα-Θεά και 6 Πάρεδρός της οπωσδήποτε έπηρέασαν ποικι-λότροπα τή θρησκεία και τούς μύθους των Ελλήνων, άλλά ούτε ή ιστορία του 'Αγαμέμνονα και της Κλυταιμήστρας ουτε μιά σει-ρά άλλοι τραγικοί κύκλοι μπορεί νά προέρχονται άπό εκεί. Οί ύ-περβολές αύτής της μεθόδου άποκαλύπτονται οταν 6 Unterstei-ner προσπαθεί νά τήν εφαρμόσει γιά τήν άνασύνθεση των "Ηρα-κλείδων και του Φιλοκτήτη του Αισχύλου.

'Αφετηρία του Η. Schreckenberg είναι μιά έντελώς υποθετι-κή ιστορία της λέξης όραν, πού προϋποθέτει τήν πρωταρχική ση-μασία της δράσεως χειρών καί, μέ τή συνακόλουθη μιμική-ορχη-στική χρήση της λέξης γιά τό δράμα, καταλήγει νά σημαίνει «πα-ράσταση μιμική μέ κίνηση του σώματος».^ Θά διστάζαμε νά ταυ-τίσουμε τις άρχές της τραγωδίας μέ ενα είδος άπλής παντομιμι-

(μέ στάση άντιφιλολογι,κή), καί στο Dioniso 6 (1937) 143. Επίσης, G. Perrotta, «Tragedia: origine», Endel. Ital. 34 (1937) 146.

1. Gli «Eraclidi» e il «Füottete» di Eschilo, Φλωρεντία 1942. Εξαι-ρετικά άκραΐος στίς εκτιμήσεις του γιά τό ((μεσογειακό» στοιχείο εϊναι ό (>. Patroni, Studi di mitologia mediterranea ed omerica (Ist. Lombarde 25/2), Μιλάνο 1951.

2. Αύτη ή ερμηνεία δεν μου φαίνεται τόσο καλά θεμελιωμένη, οσο υπο-θέτει δ Patzer . (127, 4), ό όποιος δμως, κατά τά άλλα, άποκρούει τή θέση τοϋ Schreckenberg.

43


κής δρχησης. Τή στενή σχέση πού είχαν άπό την άρχή τά στοι-χεία «λόγος, μουσική και ορχηση» τή φώτισε θαυμάσια ή Α. Μ. Dale τό 1960 στο έναρκτήριο μάθημά της στο Κολέγιο Birkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου.

Και στά δύο μέτωπα, πού διακλαδίζονται σέ ποικίλες παραλ-λαγές άνάλογα μέ το χειρισμό του προβλήματος, άνήκει ό J . Lindsay. Στο εκτενέστερο πρώτο μέρος του βιβλίου του δείχνε-ται συνεχιστής της Jane Harrison, του Corn ford και του Cook, καθώς άνακαλύπτει, μέ εξαιρετική τόλμη, μια ενωτική γραμμή ά-πδ το σαμανισμο και τις μυητικές τελετές ώς τή θρησκεία τών Ελλήνων, ένώ στήν πραγμάτευση του προβλήματος τών άρχών ξεκινά άπό τις παρατηρήσεις του 'Αριστοτέλη. Αύτή ή άντίφαση τών δύο μερών δείχνει άκόμη μιά φορά πόσο προβληματικά είναι να έ'ρθουν σέ άμεση έπαφή ή προϊστορία του δράματος, δπως άνι-χνεύεται μέ βάση τά εθνολογικά δεδομένα, και ή ιστορική μορφο-ποίησή του.

Κάθε βήμα πέρα άπο αύτή τή γενική βάση ορίζεται άπο τή θέ-ση πού παίρνει ό καθένας άπέναντι στις μαρτυρίες της Ποιητικής του 'Αριστοτέλη (1449a )Γενομένη δ' ούν άπ' άρχής αυτοσχεδι-αστικής —και αυτή καΐ ή κωμωδία, καΐ ή μεν άπό τών έξαρχόν-των τον δώνραμβον, ή δε άπό τών τά φαλλικά α ετι καΐ νϋν εν πολλαΐς τών πόλεων διαμένει νομιζόμενα— κατά μικρόν ηύξήθη προαγόντων δσον εγίγνετο φανερόν αυτής· και παλλάς μεταβολάς μεταβαλοϋσα ή τραγωδία επανσατο, επεί εσχε την αυτής φύσιν. και τό τε τών υποκριτών πλήθος εξ ενός είς δύο πρώτος ΛΙσχύ-λος ήγαγε και τά τοϋ χοροϋ ήλάττωσε και τόν λόγον πρωταγωνι-στεΐν παρεσκεύασεν τρεις δε και σκηνογραφίαν Σοφοκλής, ετι δε τό μέγεθος· εκ μικρών μύθων και λέξεως γελοίας διά τό εκ σατυρικού μεταβαλεΐν οψε άπεσεμνΰνθη, τό τε μέτρον εκ τετρα-μέτρου Ιαμβειον εγένετο. τό μεν γάρ πρώτον τετραμέτρω εχρών-το διά τό σατυρικήν και όρχηστικωτέραν είναι την ποίησιν, λέ-ξεως δε γενομένης αυτή ή φύσις τό οίκεΐον μέτρον εύρε· μάλιστα

1. Κείμενο: R. Kassel,'Οξφόρδη 1965. Σχόλια: I. By water,'Οξφόρδη 1909· Α. Rostagni, Τορίνο 1928, Η945· Α. Gudeman, Βερολίνο 1934. 'Ερμηνεία: G. F. Else, Aristotle's Poetics: The Argument, Cambridge (Mass.) 1957· D. W. Lucas, 'Οξφόρδη 1968· L. Cooper-A. Gudeman, A Bibliography of the Poetics of Aristotle (Cornell Stud, in English 11), New Haven 1928, μέ τό συμπλήρωμα τοϋ M. T. Herrick, AJPh 52 (1931) 168.

44

Η Κ Α Τ Α Γ Ω Γ Η ΤΗΣ Τ Ρ Α Γ Ω Δ Ι Λ Σ

γαρ λεκτικόν των μέτρων το ΙαμβεΙόν εστίν... ετι δε επεισοδίων πλήθη, καΐ τά άλλα ώς έκαστα κοσμηθήναι λέγεται εστω ήμΐν εΐ-ρημένα' πολυ γάρ αν ίσως έργον εϊη διεξιέναι καθ' εκαστον.^

'Επειδή σ' αύτο το κείμενο, παρ' όλη τή συνοπτικότητά του, ε-χουμε τΙς πιο συγκεκριμένες μαρτυρίες γιά τή γένεση της τραγω-δίας, τό πρόβλημα της άξιοπιστίας του εχει άποφασιστική σημα-σία. Έ δ ώ έμφανίζεται στήν πιο δραστική της έκφραση ή διάστα-ση των γνωμών. 'Αμέσως γίνεται φανερό δτι οί εκπρόσωποι των έθνολογικών θεωριών, πού είδαμε πιο πάνω, άναπόφευκτα άρ-νοΰνται τήν άξιοπιστία τοΰ 'Αριστοτέλη. "Ετσι και ή στάση του Μ. Ρ. Nilsson εμεινε ώς το τέλος αρνητική. Ή άπόρριψη δμως τών παρατηρήσεων τοΰ 'Αριστοτέλη δέν περιορίζεται καθόλου σ' αύτόν μόνο τον κύκλο. Νά μερικές παραπομπές: 6 W. Schmid στο έ'ργο του Geschichte der griechischen Literatur (2, 775) χλευάζει τούς ορθόδοξους αριστοτελικούς· ό R. Gantarella σέ ό-λες τις παρατηρήσεις του^ σχετικά μέ το πρόβλημα κράτησε άρ-

1. (Ξεκίνησε λοιπον άπό μιά άφετηρία αύτοσχεδιαστική —καΐ ή ϊδια [δηλ. ή τραγωδία] και ή κωμωδία: ή πρώτη, άπό τούς έξάρχοντες τοΰ δι-θυράμβου" ή άλλη, άπό τις φαλλικές πομπές, πού έξακολουθοϋν νά τηρούν-ται άκόμη και σήμερα σέ πολλές πόλεις. Βαθμιαία αύξήθηκε, καθώς άνα-πτύσσονταν δσα στοιχεία της φανερώνονταν. Ή τραγωδία, άφοϋ πέρασε ά-πό πολλά μεταβατικά στάδια, τελικά σταμάτησε, δταν βρήκε τή φύση της. Τόν άριθμό των υποκριτών πρώτος ό Αισχύλος τόν αύξησε άπό ενα σέ δύο, και ελάττωσε τά μέρη τοΰ χοροϋ και έδωσε πρωταγωνιστική θέση στό διά-λογο" τρεϊς ύποκριτές και τή σκηνογραφία, ό Σοφοκλής. Τό ?διο καΐ σχετι-κά μέ τήν έκταση" καθώς ξεκίνησε άπό σύντομους μύθους και χρησιμοποιού-σε όχι πολύ σοβαρό γλωσσικό ιδίωμα, επειδή προήλθε άπό ενα στάδιο σα-τυρικό, κάπως άργά άπόχτησε σοβαρότητα" και τό μέτρο άπό τροχαϊκό ε-γινε ιαμβικό —στήν άρχή χρησιμοποιούσαν τό τροχαϊκό τετράμετρο, επει-δή ή δραματική ποίηση ήταν σατυρική και όρχηστικότερη" δταν δμως προ-στέθηκε ό διάλογος, ή ϊδια ή φύση βρήκε τό δικό της μέτρο" γιατί άπό δλα τά μέτρα τό ιαμβικό πλησιάζει περισσότερο στόν καθημερινό λόγο... επί-σης καί γιά τόν άριθμό τών επεισοδίων και γιά δλα τά υπόλοιπα, δπως δια-μορφώθηκαν, σύμφωνα μέ τήν παράδοση, άρκοϋν τά δσα έχουν είπωθεϊ" για-τί θά χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια γιά νά άναπτύξω διεξοδικά δλα τά επι-μέρους θέματα.) Τό κείμενο δίνεται έδώ σύμφωνα μέ τήν έκδοση τοΰ R. Kassel, πού τόν άκολουθοΰμε {RhM 105 (1962) 117] και στήν άποδοχή της γραφής πρωταγωνιστεΐν τοϋ Σοφιανού. Λιγότερο βέβαιη μας φαίνεται ή άρνηση της συμπλήρωσης εκ <τον> σατυρικοϋ. Τό άρθρο μαρτυρεΐται στή συροαραβική μετάφραση" βλ. και Patzer, 53, 1. Είναι άπορριπτέα ή προ-σπάθεια τοΰ G. F. Else («Aristotle and Satyr-Play», TAPhA 1939, 139) νά όβελίσει τό κείμενο άπό τό τρεις όε ώς τό άπεσεμνννθη.

2. I primordi délia tragedia, Salerno 1936' Eschilo I, Φλωρεντία

45

Η ΚΛΤΛΓΩΙ'Π THD Τ Ρ Λ Γ Ω Δ Ι Λ Σ

νητική στάση* ό Pickard-Cambridge στο βιβλίο του, πού προ-σφέρει την πιο φροντισμένη συλλογή τιληροφοριών γιά το θέμα μας, κράτησε την 'ίδια στάση —πάντως είναι άξιοσημείωτο δτι στη δεύτερη έκδοση αύτοΰ του έργου ο Τ. Β. L. Webster (95) εί-ναι πολύ πιο επιφυλακτικός στις εκτιμήσεις του. "Οταν στο τέλος αύτοΰ του κεφαλαίου κατευθύνουμε τήν προσοχή μας στις νεότε-ρες ερευνες πάνω στο πρόβλημα, στίς εργασίες του Patzer, του Else και του Burkert , θά συναντήσουμε και πάλι ή τήν καθολική άπόρριψη ή τουλάχιστον τή σκεπτικιστική άντιμετώπιση των ά-ριστοτελικών παρατηρήσεων.

Το άντίπαλο μέτωπο τό άποτελοΰν οι ερευνητές πού άκολου-θοΰν τον Wilamowitz στήν ερμηνεία του, δπο^ς διατυπώνεται ήδη στον 'Ηρακλή, και αποδίδουν μεγάλη σημασία στίς πληρο-φορίες του 'Αριστοτέλη. Είναι ό W. Kranz, ό Μ. Poblenz και ό Κ. Ziegler, καί μπορεί νά προστεθεί καΐ ό συγγραφέας αύτοΰ τοΰ βιβλίου. Ά π ο τον 'Αριστοτέλη ξεκινά καί ό Η. Koller,^ αλλά τε-λικά καταλήγει σέ μια κατασκευή: μέ βάση τή γραφή απ' άρχής αυτοσχεδιαστικής τοΰ Parisinus, φτάνει στήν παραδοχή ένος στι-χικοΰ προοιμίου πού τό εκτελούσε ενας κιθαρωδός πριν άπο το δι-θύραμβο. Στούς νεότερους μελετητές πού θέλησαν νά ενσωματώ-σουν τον 'Αριστοτέλη στίς προσωπικές τους θεωρίες αναφέρουμε τον Μ. Untersteiner καί τον J. Lindsay. Στίς πρωτότυπες προ-σπάθειες τοΰ Κ. Kerényi^ νά ρίξει φως στο πρόβλημά μας ξεκι-νώντας άπο τή γένεση της ιταλικής όπερας, διαβάζουμε τήν άκό-λουθη φράση: «Αύτή είναι "ή τραγο:)δία πρίν άπο τήν τραγωδία" στήν Ελλάδα, δπο^ς τήν ύπαινίσσεται ό 'Αριστοτέλης στο σκια-γράφημά του· γιά μδίς, δπως καί γιά κεΐνον, άποτελεϊ το συγκε-κριμένο θεμέλιο γιά μιά Ιστορία της γένεσης της τραγωδίας».

'Εδώ πρόκειται γιά μιά άπο τίς περιπτώσεις δπου ό σαφής έν-τοπισμος των ορίων της επιστήμης μας άνταποκρίνεται στο πνεύ-μα της περισσότερο άπο δ,τι ή σίγουρη διακήρυξη της προσωπι-κής γνώμης. Στο πρόβλημα άν ο 'Αριστοτέλης μας μεταδίδει δε-

1941' βλ. επίσης τά δύο βιβλία του γιά τήν άρχαία ελληνική λογοτεχνία πού μνημονεύονται στή σ. 42 σημ. 3, καί πρόσφατα «Alcune considerazioni sul teatro greco», Dioniso 37 (1963) 3.

1. «Dithyrambes und Tragödie», Glotta 40 (1962) 183. 2. Στο κεφάλαιο «Geburt und Wiedergeburt der Tragödie», άπο το

βιβλίο του Streifzüge eines Hellenisten, Ζυρίχη 1960, 38.

46

II Κ Α Τ Α Γ Ω Γ Η ΤΗΣ Τ Ρ Α Γ Ω Δ Ι Α Σ

δομένα ή ύποθέσεις, δεν εχουμε τή δυνατότητα νά έζασφαλίσουμε μιά μαρτυρία άπαλλαγμένη άπο κάθε άμφφολία. Αύτό φυσικά δεν σημαίνει οτι πρέπει να παραιτηθούμε άπό τήν προσπάθεια να πετύχουμε το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό πιθανότητας. Πρέ-πει άμέσως να τονιστεί οτι ή άποψη πώς δ 'Αριστοτέλης μεταδί-δει εδώ άνεξέλεγκτες υποθέσεις ερχεται σέ πλήρη άντίθεση μέ δ,τι γνωρίζουμε για τή μέθοδο της δουλείας του σε ιστορικά θέ-ματα. "ίσως νά μήν μπορούμε πιά νά προσδιορίσουμε τήν έκταση και τό είδος τών πηγών του σχετικά μέ τό πρόβλημα της τραγω-δίας· αύτό δμως δέν σημαίνει οτι δεν είχε στή διάθεσή του ττηγές. Οί σοφιστές άρχισαν άπό νωρίς νά άσχολουνται μέ τά λογοτεχνι-κά είδη και νά διατυπώνουν και σχετικά μέ αυτά τό πρόβλημα τών άρχών, Ό Kranz (4) μάλιστα φτάνει ώς τό σημείο νά μιλά γιά άφθονο θεωρητικό ίστορικοφιλολογικό υλικό, πού χρονολογεί-ται πριν άπό τήν Ποιητική. Ή σκέψη δτι ο 'Αριστοτέλης άπέχει άπό τους προδρόμους, πού μας άπασχολοΰν εδώ, μόνο δύο περί-που έκατοντάδες χρόνια, ενώ σ' εμάς ή άπόσταση ξεπερνά ισάριθ-μες χιλιετίες, μπορεί νά φαίνεται κάπως πρωτόγονη άλλά δέν εί-ναι, γι ' αύτόν τό λόγο, άστήριχτη. Συμφωνούμε μέ τόν Α. Ro-stagni,^ ο όποιος προϋποθέτει σημαντικά στάδια προπαρασκευής και γιά τήν Ποιητική., δπως μας είναι γνωστά και γιά τά Πολιτι-κά. Ή συντομία και ή άδρότητα τών παρατηρήσεων της Ποιητι-κής οφείλονται στό ρόλο πού θά έπαιζαν ώς σχέδιο παραδόσεων. "Ολες τους δμως προέρχονται άπό πολύ πλουσιότερη γνώση, και αύτό μας άφήνει νά τό καταλάβουμε καθαρά ό 'Αριστοτέλης, δταν σαό κεφ. 5, 1449a 29, διακόπτει μέ τήν παρατήρηση δτι θά πή-γαινε πολύ σέ μάκρος νά ύπεισέλθει σέ δλες τις λεπτομέρειες. ' Ι-διαίτερη σημασία έ'χει έδώ, δπως ύπογράμμισε ήδη ό By water, τό χωρίο (κεφ. 5,1449a 37) δπου ό 'Αριστοτέλης δηλώνει τήν έλ-λιττή γνώση του γιά τις άρχές της κωμωδίας, ένώ γιά τις πληρο-φορίες σχετικά μέ τήν τραγωδία σημειώνει άπερίφραστα: ai μεν ονν της τραγωδίας μεταβάσεις και δι' ών εγένοντο ον λελήθασιν. 11 ρέπει νά καταλογίσουμε στόν φιλόσοφο τουλάχιστον επιπολαιό-τητα στήν έκφραση, αν του άρνηθοΰμε τήν άξιοπιστία. Σέ ένα τέ-τοιο συμπέρασμα θά μπορούσαμε νά καταλήξουμε μόνο αν διαπι-στώναμε αντιφάσεις μέσα στό ϊδιο έργο ή μέ άλλα γνωστά δεδο-

1. "Ο.π., σ. XXV. 2 . "Ο.π. 3 8 .

47


μένα. Επομένως, είναι ιδιαίτερα άποφασιστικό το ερώτημα κατά πόσο οι μαρτυρίες της Ποιητικής μας επιτρέπουν νά σχηματίσου-με μιά εικόνα άπαλλαγμένη άπο άντιφάσεις, πού μπορεί νά ένι-σχυθεΐ και άπό άλλα δεδομένα. Πρέπει νά εξετάσουμε πρώτα τα επιμέρους στοιχεία, γιά νά ερευνήσουμε κατόπιν τή δυνατότητα νά φτάσουμε σέ μιά λογική σύνθεση.

Περιττές δυσκολίες δημιουργήθηκαν κάποτε άπο τήν έκφρα-ση άπο των έξαρχόντων τον διθύραμβον. Κάποια σύγχυση προ-κάλεσε Ό F. Bradac,^ οταν συγκέντρωσε μαρτυρίες γιά τήν άσά-φεια στή χρήση του ρήματος. Ό Kranz (17) μέ τούς εξάρχοντες καταλάβαινε τούς τραγουδιστές του χορού, και ό Untersteiner (248), άκολουθώντας τά 'ίχνη του Lammers (164), συσχέτισε τήν άμφισβητούμενη έκφραση μέ τούς διπλούς χορούς. Σέ δλα αύτα μπορεί νά αντιπαρατεθεί ή παρατήρηση δτι ό 'Αριστοτέλης, στον άπλο έπιστημονικό του λόγο, δεν θά διάλεγε αύτή τή λέξη, αν δεν ήθελε νά δηλώσει μέ αύτήν άκριβώς τον πρώτο τραγουδιστή. Ό Ziegler (1907κ.· 1944, 25) έχει συγκεντρώσει ομηρικά και άλλα παραδείγματα, πού μαρτυρούν τή χρήση του ρήματος γι' αύτή τή δραστηριότητα. Ό Patzer (90, 6) δείχνει δτι δέν είναι πιά δυνατό νά ύπάρξει καμία αμφιβολία γι' αύτο το θέμα. 'Οπωσδήποτε, ό 'Αριστοτέλης άνακάλυψε τον πυρήνα μιας δραματικής άντιπαρά-θεσης άκριβώς στή σχέση του έξάρχοντα μέ το χορό* ωστόσο, θά δίσταζα κάπως νά άναγνωρίσω στον έξάρχοντα, δπως ό Ziegler (1908), τον πρώτο υποκριτή, και έτσι νά έξηγήσω τή σιωπή του φιλοσόφου σχετικά μέ τήν έμφάνισή του. Ό υποκριτής, δπως θά δοΰμε πιο κάτω, εισάγεται άπό διαφορετική περιοχή.

Ή Ποιητική θεωρεί δτι μία άπό τις ρίζες της τραγωδίας είναι ό διθύραμβος. "Ολές οί προσπάθειες νά έτυμολογηθεϊ τό δνομα αύτοϋ του άρχαίου λατρευτικού τραγουδιού έχουν άποτύχει* σί-γουρα πρόκειται γιά προελληνικό δάνειο.^ Φυσικά, δέν μπορούμε νά χωρίσουμε τό τραγούδι άπό τή λατρεία του Διονύσου. Στα λό-για τοϋ 'Αρχιλόχου (120 W.), πού καυχιέται δτι ξέρει νά τονίσει

1. PhW 50 (1930) 284. 2. Πρβ. Η. Frisk, Gr. Etym. Wörterb., στ6 λ. διθύραμβος. Επίσης,

Η. Färber, Die Lyrik in der Kunsttheorie der Antike, Μόναχο 1936, 32, μέ συμπληρώματα στο PhW 1942, 99, 3" Pickard-Gambridge, Dith. Tr. Com. 1. Δέν μοϋ φαίνεται νά εχει δίκιο ό del Grande, Τραγωδία 26, δταν θεωρεί δτι ό διθύραμβος είναι ενα άρχικά πομπικο τραγούδι.

48


το ώραϊο τραγούδι, του άρχοντα Διονύσου, το διθύραμβο, μόλις τό κρασί κυριέψει τή σκέψη του, άναγνωρίζουμε κιόλας τον έξάρχον-τα μπροστά στο χορό του. Μέ τό δώρο του Διονύσου συνδέει τό τραγούδι και ή θαρραλέα διαβεβαίωση του Επιχάρμου (άπ. 132) />τι μέ νερό διθύραμβος δεν γίνεται. Ή έκφραση του Πινδάρου ÇOX. 13, 19) βοηλάτης διθύραμβος μαρτυρεί ότι τόν χρησιμο-ποιούσαν ώς λατρευτικό τραγούδι την ώρα της ζωοθυσίας. Τή στενή σύνδεση του άσματος μέ τόν Διόνυσο ύποδηλώνει και ενα />στρακο^ άπό τήν περίοδο της άκμής του έρυθρόμορφου ρυθμοΰ, πού θά μας χρειαστεί πιό κάτω άκόμη περισσότερο. 'Απεικονί-ζει εναν σιληνό νά παίζει λύρα, και άποπάνω εχει τήν επιγραφή ΔΙΘΤΡΑΜΦΟΣ. Αύτό τό διονυσιακό άσμα, πού 'ίσως κάποτε δη-(Αίουργήθηκε άπό τις άπλες λατρευτικές επικλήσεις, διαπλάστη-κε στα χέρια του 'Αρίωνα, παίρνοντας χαρακτηριστικά πού θά (χας άπασχολήσουν εκτενέστερα πιό κάτω.

Γιά τήν ύπόλοιπη ιστορία τοΰ διθυράμβου, άντιμετωπίζουμε δύσκολα προβλήματα. 01 μουσικές μεταρρυθμίσεις τοΰ Αάσου τοΰ Έρμιονέα προώθησαν, στά χρόνια τοΰ 'Ιππάρχου, τήν εξέλι-ξη της καλλιτεχνικής του μορφής, και ή νεοσύστατη δημοκρατία πρόσθεσε, τό 509 ή 508 π.Χ., στό πρόγραμμα των Μεγάλο)ν Διο-νυσίων και τούς διθυραμβικούς άγώνες.^ 'Η έκτέλεσή τους άνηκε στούς λεγόμενους κυκλίους χορούς^ πού άποτελοΰνταν άπό πενήν-τα αγόρια ή άντρες και σχημ,άτιζαν, μέσα στήν ορχήστρα, εναν κύκλο γύρω άπό τό βωμό και τόν αύλητή.

01 'Αλεξανδρινοί γνώριζαν δύο βιβλία Διθυράμβων τοΰ Πιν-δάρου. Κατάλοιπα αύτών των ποιημάτων έχουν φτάσει ώς εμάς. Μερικά άπό αύτά έχουν τίτλους (άπ. 70b Sn.), πού όμως δέν μπο-ρούν νά άναχθοΰν μέ βεβαιότητα στόν 'ίδιο τόν Πίνδαρο. Αύτά τά άντιστροφικά διαρθρωμένα ποιήματα πραγματεύονται διάφορα θέματα άπό ποικίλους μύθους θεών ή ήρώων, πάντα όμως ύποδη-λίόνουν, ιδιαίτερα στήν άρχή τους, κάποια σχέση μέ τόν Διόνυ-σο. 'Ιδιαίτερο πρόβλημα μας δημιουργεί ή πληροφορία της Σού-δας^ στό σχετικό λήμμα, ότι στά έργα τοΰ Πινδάρου συγκαταλέ-γονταν και δράματα τραγικά ιζ'. Τόν άριθμό μποροΰμε νά τόν έ-

1. Στόν Pickard-Cambridge, δ.π. 5, είκ. 1. 2. Πάριο Μάρμαρο, έπ. 46. Γιά τό πρόβλημα της χρονολόγησης βλ. τά

Σχόλια τοΰ Jacoby, FGrHist II D 692" Pickard-Cambridge, δ.π. 15· l'^'itlivals 72.

49


ξηγήσουμε άπο τήν εσφαλμένη έπανάληψη του συνόλου των βι-βλίων του Πινδάρου, πού μνημονεύτηκε λίγο πιο πάνω. 'Ωστόσο, αύτή ή προβληματική πληροφορία έχει συχνά συσχετιστεί μέ τούς Δίθυ2άμβονς. Επειδή δμως είναι άδύνατο νά ύποστηριχτεϊ οτι πρόκειται γιά άρχαϊο τίτλο συλλογής, ή έκφραση, πού επαναλαμ-βάνεται και γιά τον Σιμωνίδη (Σχ. Άριστοφ. Σψ. 1410, και Σού-δα σχετικό λήμμα), πρέπει 'ίσως νά άποδοθεϊ στην κάπως έπι-πόλαιη ορολογία των Βυζαντινών. Αύτο το εξετάζει àc πιθανό-τητα και ό Pickard-Cambridge (108), χωρίς όμως νά θέλει νά άποκλείσει τήν περίπτωση γνήσιων τραγωδιών για τον Σιμωνί-δη. Βέβαια, σχετικά μέ τον Πίνδαρο, πρέπει νά άποδώσουμε άρ-κετή σύγχυση στο συγγραφέα του σχετικού άρθρου της Σούδας^ άφού οί Διθύραμβοι έ'χουν συμπεριληφθεί και προ;τ]γουμένως στά έργα του ποιητή, καί, έπομένως, τά 'ίδια ποιήματα άναφέρονται δύο φορές. Πάντως, έχοντας νά αντιμετωπίσουμε τά δύσκολα προβλήματα πού θέτουν ό τραγικός τρόπος του 'Αρίωνα καί οί τραγικοί χοροί της Σικυώνας, δεν θά έπρεπε νά κλείσουμε ορι-στικά τή συζήτηση γι' αύτή τήν περίεργη έκφραση της Σούδας.

Στο έργο του Βακχυλίδη υπάρχουν εξι ποιήματα πού οί 'Αλε-ξανδρινοί τά χαρακτήρισαν «διθυράμβους». Πραγματεύονται δια-φόρους μύθους, έχουν τίτλους καί εμφανίζουν μόνο περιθωριακή σχέση μέ τον Διόνυσο. Αύτή ή διείσδυση μή διονυσιακών θεμά-των σέ μιά διονυσιακή μορφή τέχνης, δπως έχει διαπιστωθεί ήδη καί γιά τον Πίνδαρο, είναι άξιοσημείωτη, άκριβώς επειδή ε'ίμα-στε υποχρεωμένοι νά δεχτούμε παρόμοια στάδια καί στήν εξέλι-ξη της τραγωδίας.

Ό διθύραμβος Θησενς (18) παρουσιάζει, χωρίς κανένα είδος προλογικής προετοιμασίας, τέσσερις στροφές ενός διαλόγου άνά-μεσα στον Αιγέα καί σέ έναν άπροσδιόριστο συνομιλητή, πιθα-νότατα ενα χορό 'Αθηναίων πολιτών, μέ θέμα τήν άναμενόμενη ά-φιξη του Θησέα. Είναι εύνόητο οτι, μόλις έγινε γνωστό αύτό τό ποίημα (οΐ πάπυροι του Βακχυλίδη έφτασαν στο Βρετανικό Μου-σείο τό 1896). μερικοί θέλησαν να τό άναγνωρίσουν ώς τον συν-δετικό κρίκο άνάμεσα στό διθύραμβο καί τήν τραγωδία: οί πλη-ροφορίες του 'Αριστοτέλη συνεπάγονται έναν διθυραμβικό χορό άπέναντι σέ έναν έξάρχοντα. Ό Ziegler (1909, 1961) ήταν άπό-λυτα βέβαιος γι ' αύτό, άλλά, συμφωνώντας μέ τον Kranz (32) καί τον Schmid (1, 534), πρέπει νά λάβουμ,ε ύπόψη οτι ό Θησενς

δΟ

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔ1ΑΣ

τοϋ Βακχυλίδη άνήκει στήν έποχή της άκμής της τραγωδίας καί, έπομένως, δέχτηκε έπιδράσεις άπο αύτήν. Φυσικά, σ' αύτο δεν ά-ποκλείεταί. νά συντέλεσε καΙ κάποια διαλογική μορφή, πού άπο τήν άρχή χαρακτήριζε το διθύραμβο, μέ την άντιπαράθεση χοροΰ και έξάρχοντα.

Στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. τοποθετείται ή ραγδαία άνάπτυξη του νεοαττικοϋ διθυράμβου, πού εξόρισε το διονυσια-κό στοιχείο άπο τά σχήματα των κλασικών μορφών και μετέτρε-ψε το παλιό λατρευτικό τραγούδι άπό θρησκευτικό σέ κοσμικό.^

Ό 'Αριστοτέλης άναφέρει γιά τή γένεση της τραγωδίας και άλλη μιά ρίζα, πού θά μας άπασχολήσει τώρα, χωρίς νά διερευνή-σουμε άμέσως τή σχέση της μέ τις προηγούμενες μαρτυρίες του. Στό σχετικό χωρίο της Ποιητικής οι δύο φράσεις: όιά τό εκ σα-τυρικού μεταβαλεΐν και όιά το σατυρικήν καΐ ορχηστικωτέραν rival τήν ποίησιν δηλώνουν άναμφίβολα δτι ο 'Αριστοτέλης θεω-ρούσε τό σατνρικόν ως προστάδιο στήν εξέλιξη της τραγωδίας — θεωρία πού επαναλαμβάνεται άπό τόν περιπατητικό Χαμαιλέοντα (άπ. 38 W.)· 'Εδώ κυρίως διαχωρίζονται τά μέτωπα. Ό Schmid (2, 26, 42) μιλά γιά μιαν άκαρπη και έξεζητημένη άπόπειρα νά εξηγηθεί ή προέλευση της τραγωδίας· ό Η. van Hoorn^ ύποστη-ρίζει δτι τό σατυρικό δράμα και ή τραγωδία γεννήθηκαν χωριστά και ένώθηκαν γύρω στό 501" εΐ'δαμε ήδη οτι ό Pickard-Gam-hridge είναι άντίθετος μέ τόν 'Αριστοτέλη, ενώ ό Webster στήν άναθεώρηση τοΰ βιβλίου του παίρνει άκριβώς τήν άντίθετη θέση. Στά νεότερα χρόνια άπέρριψαν κατηγορηματικά τή θέση τοϋ 'Α-ριστοτέλη κυρίως ό Else, ό Patzer και 6 Burkert . 'Εννοείται δτι δσοι, δπως είπαμε πιό πάνω, είναι οπαδοί τοΰ φιλοσόφου τόν ά-κολουθοΰν και σ' αύτό τό σημείο. Θά μπορούσαμε επίσης νά προ-σθέσουμε τόν Lindsay και τόν Ρ. Guggisberg.

Ωστόσο πιστεύω δτι μπορούμε νά ξεπεράσουμε τό στάδιο τών άπλών ύποθέσεων και νά επιβεβαιώσουμε τή μαρτυρία της Ποιη-τικής. Κανένας άπό τούς άντιπάλους τοΰ 'Αριστοτέλη δέν κατόρ-θωσε νά εξηγήσει τή στενή ειδολογική σχεστι τραγωδίας και σατυρικοΰ δράματος, ή όποια υποδηλώνει καΐ γενετική συγγέ-

1. Το ύλικο άπο τις πηγές παρατίθεται άπο τον Η. Schönewolf, Der jungattische Dithyrambos, Glessen 1938.

2. «Satyrspiele», Bulletin van de Vereenigung tot Bevordering der Kcnnis van de Antieke Beschaving. 's Gravenhage 17 (1942) 1.

51

II Κ Α Τ Α Γ Ω Γ Η Τ Η Σ Τ Ρ Α Γ Ω Δ Ι Α Σ

νεια.^ Σε ολοφάνερη άντίθε(τη βρίσκεται, ή βαθιά διαφορά τραγωδίας καΐ κωμωδίας. Έ δ ώ διαπιστώνουμε εκείνο πού θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε διάκριση ειδών. Στο τέλος του πλατωνικού ττοσ/ου, ό Σωκράτης καταβάλλει φοβερή προσπάθεια νά πείσει τον 'Αγάθωνα και τον 'Αριστοφάνη δτι ο τραγικός ποιητής θά επρεπε νά είναι ικανός νά γράφει και κωμωδίες. Τή γενική θεωρία της έτερονομίας τραγικού και κωμικού θεάτρου εχει εκφράσει ό Αεύ-κιππος (FiS" Α Q): τά Ι'δια γράμματα θά μπορούσαν νά σχηματί-σουν τόσο διαφορετικά πράγματα οπως ή τραγωδία και ή κωμω-δία. Ό R. C. Flickinger (202), πού έπιμένει μέ έμφαση στή δια-χωριστική γραμμή, παραθέτει τά λόγια τού Dryden: «τις έμβά-δες και τούς κοθόρνους δεν τά φορούσε ό 'ίδιος ποιητής».^ Μέ αύ-τήν τή διαπίστωση έ'ρχεται σε χαρακτηριστική άντίθεση τό γε-γονος δτι σατυρικό δράμα και τραγωδία γράφονταν κατά κανόνα άπο τον ϊδιο ποιητή. Έ δ ώ σίγουρα πρόκειται για το 'ίδιο ποιητι-κά γένος. 'Αξίζει τουλάχιστον νά μνημονευτεί σέ αύτό τό σημείο μιά άγγειογραφία πού δείχνει σατύρους νά ξυττνούν τήν προσωπο-ποιημένη τραγωδία.®

Φυσικά, μέ τό σατνρικόν της Ποιητικής δεν πρέπει νά έ'χουμε στο νου μας τό εξελιγμένο σατυρικό δράμα, άλλα μιά μορφή χο-ρικών παραστάσεων, μέ δραματικό περίβλημα, πού έκτελούνταν άπό σατύρους.^

1. Αύτό το επιχείρημα το υποστήριξα μέ έμφαση στην 1η κιόλας έκδο-ση τοϋ βιβλίου μου Die griechische Tragödie, Στουτγάρδη 1938, 8.

2. Τά Σχ. Άριστοφ. Ειρήνη 835 καΐ ή Σούδα (λ. διθυρα/ιβοδιδάσκαλοή άποδίδουν στόν "Ιωνα άπό τή Χίο τή συγγραφή και κωμωδίας. Ό Α. ν. Blumenthal, Ion von Chios, Στουτγάρδη 1939, 3 καΐ 35, άμφισβητει μέ ισχυρά έπιχειρήματα αύτήν τή μαρτυρία γιά εναν ποιητή τοϋ 5ου αιώνα, αν και σκέφτεται πολύ τήν προέλευση τοΰ άπ. 118 άπό μια τραγωδία. Πληρο-φορίες γιά κάποιον ποιητή Τιμοκλή, πού υποτίθεται δτι καλλιέργησε και τά δύο εϊδη, πέφτουν στο κενό. Φυσικά, είναι άλλη ύπόθεση δταν ό Αριστοτέ-λης, Ποιητ. 4, 1448b 34, χαρακτηρίζει τον'Όμηρο πρόδρομο της τραγωδίας καΐ της κωμωδίας. Σχετικά μέ αύτό βλ. R. van Pottelbergh, «Î3ij een ari-stoteliaansche Aporie», AC 10 (1941) 83.

3. J. D. Beazley, Altic Red-figure Vase-painters, 'Οξφόρδη M963, 1258, 1· πρβ. 1055, 76· 1258, 2" και Η. Herter, RE 6 Α (1937)^ 1897.

4. Γιά τή φύση αύτών των συνθέσεων διατυπώνει διάφορες υποθέσεις ό Qu. Cataudella, aSatyrikon», Dioniso 39 (1965) 'i=Saggi sulla tra-gedia greca, Μεσσήνη 1969, 9" δπως ό 'Αριστοτέλης, τΙς θεωρεί προστά-δια της τραγωδίας, άλλά προσπαθεί νά άποσπάσει άπό τή στενή σύνδεση μέ τούς σατύρους τό ((σατυρικόν» ώς στοιχείο scherzoso, salace, burlesco,

52


Αποφασιστικά γιά τήν άπόρριψη αύτής της προβληματικής άποψης του 'Αριστοτέλη στάθηκαν δύο έπιχειρήματα: (α) ή άρ-χαία μαρτυρία δτι δημιουργός του σατυρικού δράματος εΐ^αι ό ΙΙρατίνας και (β) ή σκέψη οτι μέ τη διαδικασία πού υποδηλώνε-ται στο άποσεμνννεσθαί της Ποιητικής δεν είναι ποτέ δυνατό νά εϊχε γεννηθεί άπο ενα άξεστο κωμικό δρώμενο ή σοβαρή τραγω-δία.

Ό Πρατίνας εμφανίζεται στη Σούδα ως δημιουργος {ενρετής) τοΰ σατυρικοΰ δράματος* μέ αύτή τή'μαρτυρία συνδυάζονται δύο ελληνιστικά έπιγράμματα του Διοσκορίδη,^ Τό έ'να {Π.Α. 7, 37) παρουσιάζει ενα σάτυρο μέ πορφυρο ένδυμα νά κρότα τραγικό προσωπείο. "Οταν ό σάτυρος πληροφορεί οτι έ'τσι τον καλλώπισε ό Σοφοκλής, άντιλαμβανόμαστε τήν άναφορά του επιγράμματος στή θεωρία τής Περιπατητικής Σχολής γιά τήν προέλευση τής τραγωδίας άπό τό σατυρικό δράμα. "Οταν ομως αύτός ό σάτυρος τονίζει τήν καταγωγή του άπό τόν Φλιούντα, δπως άκριβώς Ινας άλλος {Π.Α. 7, 707) ονομάζει τόν ίδιο τόπο πατρίδα των άδερ-φών του, είναι βέβαιη ή άναφορά στον Πρατίνα και πιθανός ό ύ-παινιγμός στή θεωρία πού τόν ήθελε δημιουργό τοϋ σατυρικοΰ δράματος. Φυσικά, δέν επιτρέπεται νά περιμένει κάνεις άπό τόν Διοσκορίδη πολύ μεγάλη συνέπεια σέ αύτά τά θέματα. Τέλος, σέ ëva ψευδοακρωνικό σχόλιο στόν 'Οράτιο {Ars ρο. 216) ύπάρχειή εικασία τοΰ Φαβρίκιου, πού άλλάζει τό Cratini σέ Pratinae στή θέση τοΰ δημιουργοΰ τοΰ σατυρικοΰ δράματος —διόρθωση πού δι-καιολογημένα τή θεωρεί άναπόφευκτη ό Patzer (23, 5).

Ol μαρτυρίες δέν είναι βέβαια ποΚλες· άρκοΰν πάντως γιά νά αποδείξουν τήν ύπαρξη μιας άρχαίας θεωρίας πού συγκρούεται μέ τήν εικόνα τής εξελικτικής πορείας δπως άπαντα στήν Ποιη-τική. 'Εδώ διακρίνονται δύο άρχαιες άπόψεις σχετικά μέ τή γέ-νεση τής τραγωδίας, πού άλληλοαποκλείονται. Ό Μ. Pohlenz τις έ'χει χαρακτηρίσει και σταθμίσει πολύ σωστά σέ μιά έ'ρευνά του,^ πού τα πορίσματά της μόνο πρός ζημία τοΰ δλου θέματος θά κάτι πού δέν μπορούν νά τδ στηρίξουν χωρία μεταγενέστερων εποχών.

1. Πρβ. Μ. Gabathuler, Hellenistische Epigramme auf Dichter, St. Ciallen 1937, ιδιαίτερα σ. 85, δπου και ή καθόλου βάσιμη πολεμική στόν l'ohlenz· επίσης. Ziegler, 1925.

2. «Das Satyrspiel und Pratinas von Phleius», GGN 1926/3, 2 9 8 = Kl. Sehr. II 473· επίσης Griech. Tr. 2, 7. Ol «άντιαριστοτελικοί» άναπό-φευκτα άπορρίπτουν τήν εικόνα πού περιγράφει ό Pohlenz.

53


άμφισβητοΰνταν. Ή μιά είναι, ή περιπατητική, όπως έκτίθεται στήν Ποιητική και όπως μπορεί, μέ βάση τήν έρμηνεία της πα-ροιμίας ουδέν προς τον Αιόννσον (βλ. παρακάτω) πού δίνεται στον Φώτιο, στη Σούδα και στον Άποστόλιο (13, 42), να εξασφαλι-στεί και γιά το εργο του Χαμαιλέοντα γιά τον Θέσπη (άπ. 38 W.). Είναι ή ι'δια θεωρία πού άπο τή χρονική προτεραιότητα του σα-τυρικού δράματος άντλησε τήν έρμηνεία της λέξης τραγωδία^ θε-ωρώντας την «άσμα τράγο^ν». Γιά τό σημείο αύτ.ο και γιά τή δι-εκδίκηση ορισμένων προσταδίων της τραγωδίας έκ μέρους των Πελοποννησίων θά μιλήσουμε πιο κάτω εκτενέστερα.

Ή δεύτερη θεωρία εχει τις ρίζες της στήν άττική άντίδραση άπέναντι στις δωρικές διεκδικήσεις, οπως εκφράζεται καθαρά στον ψευδοπλατωνικο Μίνω 321a: ή δε τραγωδία εστί παλαιόν ενθάδε, ονχ ώς οϊονται από Θέσπιδος άρξαμένη ονδ' από Φρυνίχου, άλλ' ει εβέλεις εννοήσαι, πάνυ παλαιόν αυτό εύρήσεις ον τησδε της πόλεως εϋρημαΛ Μπορούμε νά υποθέσουμε δτι γι ' αύτή τήν άπο-ψη έπικαλούνταν έθιμα της υπαίθρου' τουλάχιστον κάτι τέτοιο έ-δειξαν ολοφάνερα οι 'Αλεξανδρινοί μέ το ενδιαφέρον τους γιά τό βουκολικο στοιχείο. 'Αποφασιστική ομως γιά τή θέση τους έναν-τίον τού 'Αριστοτέλη πρέπει νά ήταν ή άποψη πού θεωρούσε τον Πρατίνα άπο τον Φλιούντα δημιουργο τού σατυρικού δράματος. Όποτε, φυσικά, αύτο το είδος δεν άνηκε στήν άρχή άλλά στο τέ-λος της εξελικτικής πορείας, και έπομένως ή τραγωδία γεννήθη-κε άπο έθιμα των χωριών της 'Αττικής, σάν έκεϊνα πού μαρτυ-ρούνται γιά τήν 'Ικαρία* άρα, τραγωδία δεν μπορεί νά ήταν το τρα-γούδι των τράγων. Μέ αύτή τή βάση δόθηκε μιά εξελικτική εικό-να μέ διαφορετικές άλλά άρκετά συγγενείς παραλλαγές. Γιά με-ρικούς ή λέξη τραγωδία προέρχεται άπο λαϊκές γιορτές, δπου διε-ξάγονταν άγώνες χορού και τραγουδιού μέ έ'παθλο έναν τράγο. Αύτή ή θεωρία συνοδευόταν άπο μιαν άλλη, πού ύποστήριζε ότι τέτοια λαϊκά έ'θιμα στάθηκαν κοινή ρίζα γιά το δράμα γενικά, δη-λαδή και γιά τήν τραγωδία και γιά το σατυρικό δράμα και γιά τήν κωμωδία. Ό 'Ερατοσθένης μπορεί νά είχε ήδη παρουσιάσει αύτή τή θεωρία του στο έργο του Περι αρχαίας κωμωδίας^ άργότερα

1. (Έδώ ή τραγωδία είναι παλιά" δέν εχει, όπως νομίζουν, τήν άρχή της στον Θέσπη ούτε στον Φρύνιχο, άλλά, αν θέλεις νά το σταθμίσεις σωστά, θά βρεις δτι είναι μιά πολύ παλιά άνακάλυψη αύτης της πόλης.)

2. Οί μαρτυρίες στον Ziegler, 1924.

54


δμως νά την ανέπτυξε στο πλούσιο σέ αιτιολογικό ύλικο ποιητι-κό του έργο Ήριγόνη, άπό το όποιο εχουμε τό στίχο: Ίκαριοΐ, τόθι πρώτα περί τράγον ώρχήσαντοΛ Ό Κ. Meuli, πού μιλα συγ-κεκριμένα γιά μιά έρατοσθενική θεωρία, στο πρώτο παράρτημα της μελέτης του εχει συγκεντρώσει δλα τά χωρία οπού εμφανίζε-ται αύτη ή άποψη, κυρίως σέ σχέση μέ την τρνγωόία —δρο πού ύποτίθεται δτι χαρακτήριζε αύτά τά άρχέγονα δραματικά σπέρ-ματα. "Ετσι, αύτη ή κωμική παρωδία, πού βασίζεται στή λέξη τρνξ (κατακάθι του κρασιού: Άριστοφ. Άχ. 499κκ.), κέρδισε ά-δικαιολόγητο σεβασμό. Ό Meuli εδειξε άκόμη, μέ άφετηρία ενα χωρίο του Βιργίλιου {Georg. 2, 380κκ.), πόση έπίδραση άσκησε στήν ποίηση των Ρωμαίων αύτή ή θεωρία γιά τό άρχέγονο δράμα των χωριών της 'Αττικής.

Τήν έρμηνεία του ονόματος της τραγωδίας μέ βάση τον τράγο ως έ'παθλο τήν άναφέρει και τό Πάριο Μάρμαρο (έπ. 43),^ πού συντάχθηκε τό 264/3 π.Χ.

Ό Cantarella® θέλησε νά άμφισβητήσει τή γνώμη του Poh-lenz δτι αύτό τό μνημείο μπορεί νά έχει ήδη υπόψη του μιά έλ-ληνιστική θεωρία. Κάτι τέτοιο δεν άντίκειται στόν λόγιο χαρα-κτήρα του χρονικού· εξάλλου, θα μπορούσαμε νά άναζητήσουμε τό προστάδιο της άλεξανδρινής θεωρίας στό πλαίσιο του άττικοΰ τοπικισμού. Τήν ύπόθεση του τράγου-έπάθλου μαρτυρούν, άκό-μη,^ ένα επίγραμμα του Διοσκορίδη {Π.Α. 7, 410), ό Ζηνόβιος (5, 40) στό έρμήνευμά του για τήν παροιμία ovôèv προς τον Διό-νυσον, καί, ιδιαίτερα επίλεκτος μάρτυρας, ό 'Οράτιος (Ars ρο. 220). Οί περισσότερες άπό αύτές τις πηγές —καί τό Πάριο Μάρ-μαρο καί ό Διοσκορίδης καί ό 'Οράτιος— θεωρούν δτι ό Θέσπης

1. 'Τγίνος, Astronomica 2, 4" Powell, Collect. Alex., άπ. 22, ό όποιος, με βάση τον Στέφανο Βυζάντιο, λ. 'Ικαρία, προτιμά τό ΊκαριοΙ τοϋ Hiller άπό τόν τονισμό Ίκάριοι (Maass). Γιά τον 'Ερατοσθένη βλ. F. Solmsen, TAPhA 73 (1942) 192=ΚΙ. Sehr. 1, 203. Γιά τήν Ήριγόνη, R. Merkel-l)ach. Miscellanea di studi Alessandrini in memoriam di Aug. Rosta-gni, Τορίνο 1963, 469. Γιά τήν «έρατοσθενική» θεωρία, Κ. Meuli, «Altrö-inischer Maskenbrauch», ΜΗ 12 (1955) 206. Κοντά σ' αύτή τή θεωρία βρίσκεται ό Adrados (βλ. βιβλιογραφικό πίνακα), δταν θεωρεί οτι ό κώμος είναι τό κοινό έδαφος άπ' δπου βλάστησαν τά δραματικά εϊδη.

2. F. Jacoby, FGrHist 2, 239 A 43. 3. I primordi... 53' Eschilo 200. 4. Μιά συλλογή των μαρτυριών προσφέρουν οί Ο. Crusius καί R. Her-

zog, Philologus 79 (1924) 401.

55


είναι, ό ποιητής πού πρώτος άγωνίστηκε γιά το έπαθλο του τρά-γου σέ εναν άρχέγονο δραματικό άγώνα. Ό Διοσκορίδης μάλιστα {Π.Α. 7> 411) συνδέει τον Θέσπη μέ τά χαριτωμένα παιχνίδια στις άγροτικές περιοχές της 'Αττικής· ό 'Οράτιος, στο χωρίο του πού μνημονεύτηκε λίγο πιο πάνω, δέν τον άναφέρει βέβαια ονομα-στικά, ωστόσο στούς στ. 275κκ. τον παρουσιάζει ως «εύρετή» τής τραγωδίας, δημιουργώντας, άπο τά σκώμματα εκ των αμα-ξών στά άνοιξιάτικα πανηγύρια τής 'Αττικής, το περιλάλητο άρ-μα του Θέσπη. "Οταν μιλήσουμε γιά τά έπιτεύγματα του Θέσπη, θά δούμε δτι ή περιπατητική διδασκαλία τοποθετούσε τον ποιητή σέ ενα μεταγενέστερο στάδιο στήν εξελικτική πορεία τής τραγω-δίας. 'Απο πολύ παλιά ό Ε. Tièche^ εχει αντιπαραθέσει στον «πα-λιάτσο άπο τήν Ικαρία» εναν Θέσπη πού, σύμφωνα μέ πηγές μιας άλλης κατηγορίας, χάρη στήν πολύ συγκεκριμένη συμβολή του, ταυτίζεται μέ τό θεμελιωτή τής τραγωδίας. Πολύ εύστοχα ό Pa t -zer (37) χαρακτήρισε τήν άλεξανδρινή θεωρία απαράδεχτο συ-νονθύλευμα άπο έτερόκλητα στοιχεία, πού μπορεί καθαυτά νά εί-ναι ιστορικά, άλλά ό συνδυασμός τους παραμένει αύθαίρετη κα-τασκευή. 'Ωστόσο και οί δικοί μας δρόμοι χωρίζουν, γιατί άξιο-λογοϋμε διαφορετικά τήν περιπατητική θεωρία, όπως θά φανεϊ σέ λίγο.

Παρ' δλες τις παραλλαγές, αύτή ή θεωρία παρουσιάζει στά κύ-ρια σημεία της ένιαία εικόνα, άφοΰ τή δημιουργία του σατυρικού δράματος άπο τον Πρατίνα τήν τοποθετεί χρονικά μετά τή γένε-ση τής τραγωδίας· άκόμη και στον 'Οράτιο {Arsρο. 221), το σα-τυρικό δράμα θεωρείται ξεκάθαρα μεταγενέστερη μορφή. 'Ακο-λουθώντας τον Pohlenz, μπορούμε εύκολα, μέ βάση τήν άριστο-τελική εικόνα τής εξέλιξης, νά άπαντήσουμε στο ερώτημα πώς δημιουργήθηκε ή παράδοση πού θέλει τον Πρατίνα «εύρετή» τού εΐ'δους. Ή τραγωδία δέν έξελίχτηκε μόνο άπο ενα στοιχείο σατυ-ρικό, άλλά και εκτόπισε βαθμιαία αύτο τό στοιχείο άπο τήν ορχή-στρα. Ή παροιμία ονόεν προς τον Αιόννσον, πού τή συναντήσαμε συχνά ως τώρα, μας έπιτρέπει νά άναγνωρίσουμε μιά εξελικτική πορεία πού πρέπει νά συσχετίζεται μέ άνάλογα στάδια. 'Αναπό-φευκτα δημιουργήθηκε μιά άντιδραστική κίνηση, πού δέν ήθελε νά χάσει τό παλιό δράμα τών διονυσιακών εταίρων. Φορέας της ήταν κυρίως ό Πρατίνας άπό τόν Φλιούντα, ό μεγάλος άντίπαλος

1. Thespis, Λιψία 1933.

56


του Φρυνίχου, πού ήταν βαθύτατα επηρεασμένος άπο το ιωνικό στοιχείο. Ό Ε. Buschor και ό F. Brommer έχουν δείξει πώς πε-ρίπου άπο το 520 π.Χ. έμφανίζονται άγγειογραφίες πού δημιουρ-γήθηκαν οπωσδήποτε μέ την έπίδραση της θεατρικής ορχήστρας. Κάτι τέτοιο εναρμονίζεται άπόλυτα μέ τήν άποψη πού προβάλ-λεται εδώ γιά μια άναγέννηση τών σατύρων μέ τή βοήθεια του Πρατίνα. Πολύ φυσικά σκέφτεται κάνεις δτι ό Πρατίνας διαμόρ-φωσε το είδος μέ τέτοιον τρόπο, ώστε νά προκαλέσει τήν εντύ-πωση δτι ό ϊδιος ήταν δ δημιουργός του.

Έ δ ώ και πολλά χρόνια, στη συζήτηση αύτοΰ του θέματος έ-χουν άρχίσει νά παίζουν κάποιο ρόλο οί 16 στίχοι πού παραθέτει ό Άθήναιος (14, 617b) άπο ενα ύπόρχημα του Πρατίνα.^ Μέ συ-ναρπαστικούς ρυθμούς ορμά στήν ορχήστρα ενας σατυρικός χο-ρός, διεκδικεί γιά τον εαυτό του τό άποκλειστικό δικαίωμα νά τι-μήσει τον Βρόμιο και τέλος χιμά πάνω στον αύλό, πού μέ τά τε-χνάσματά του προσπαθεί νά καταπνίξει το παλιό ορθόδοξο άσμα. Αυτό το θαυμάσιο κομμάτι δημιουργεί πολλά έρωτηματικά. Ή άπόδοσή του σέ σατυρικό δράμα, δπως έ'χουν προτείνει πολλοί ερ-μηνευτές του,2 είναι πολύ πιθανή λύση. Φυσικά, πρέπει τότε νά λάβουμ,ε ύπόψη τήν άρκετά άόριστη χρήση της λέξης ύπόρχημα, πού χρησιμοποιεί δ Άθήναιος, άλλά αύτό δέν δημιουργεί σοβα-ρές δυσκολίες.® Ή Α. Μ. Dale τό θεώρησε κομμάτι άσχετο μέ σατυρικό δράμα,^ ενώ ό Webster^ επανήλθε στήν υπόθεση του Wilamowitz δτι πρόκειται γιά διθύραμβο.

"Αλλο ενα δύσκολο πρόβλημα άφορα τον άντίπαλο του ορμητι-κού χορού τών σατύρων. Βέβαιο είναι δτι οί 'ίδιοι θεωρούν τό δι-

1. Anthologia Lyrica 2, 5,154 D.· Poetae Mel. Gr., άπ. 708, σ. 367 Ρ TrGF τ. I, 4, 3 Snell. Βιβλιογραφία στον Ziegler, 1936. Ε. Roos, Die tra frische Orchestik im Zerrbild der attischen Komödie, Lund 1951, 209, c καΐ 232, 1" F. Stoessl, RE 22/2 (1954) 1722.

2. 'Ανάμεσα σε άλλους M. Pohlenz, GGN 1926, 317· Griech. Tr. 1 36· K. Ziegler, 1936· C. del Grande, Note ßologiche, Νεάπολη 1942, 39 Ε. Diehl στψΑηίΗοΙ. Lyr.· Ε. Roos, δ.π. 232· Patzer, 130, 2 («όπωσδή ποτε άπόσπασμα άπο σατυρικό δράμα»)· Ν. Χ. Χουρμουζιάδης, Σατυρικά 'Αθήνα 1974, 18κκ.

3. Πρβ. Α. Ε. Harvey, «The Classification of Greek Lyric Poetry» CQ 5 (1955) 157· Pickard-Cambridge, Festivals 256.

4. «Stasimon and Hyporcheme», Eranos 48 (1950) li=Coll. Pap 34, και ((Words, Music and Dance», Coll. Pap. 156.

5. Στήν έπανέκδοση τοϋ βιβλίου του Pickard-Cambridge, δ.π. 20.

57


κό τους τραγούδι., σέ άντίθεση μέ τον άξιοκαταφρόνητο αύλό, άλη-θινή υπηρεσία στον Διόνυσο. Αύτο σημαίνει οτι ό χορός στρέφε-ται έναντίον του δικοΰ του αύλητή ή έναντίον ένός άλλου χοροϋ, πού όρχεϊται ύπο τούς έντονους ήχους ένός αύλοΰ; Το πρώτο είναι πιθανό, αν θεωρήσουμε, συμφωνώντας μέ την Dale (ό'.π.) και τον Patzer (130, 2), οτι ή λέξη χορεύματα (στ. 1) άναφέρεται στον ήχο του αύλοΰ* αύτο δμως δεν άποδεικνύεται, άν και φαίνεται πι-θανό άπό τη χρήση του ρήματος χορεύει (στ. 7) γιά τον αύλό. 'Από την άλλη πλευρά, ό χορός, στόν τελικό του στίχο: <άλλ'> άκουε τάν εμάν Δώριον χορείαν, φέρνει ολοφάνερα σέ έντονη άντί-θεση τό τραγούδι και τήν ορχησή του μέ τάδε τά χορεύματα (στ. 1), πού τά άπορρίπτει, χαρακτηρίζοντάς τα «ύβρη» γιά τή θυμέλη του Διονύσου. "Ετσι ή υπόθεση ένός άντίπαλου χοροΰ είναι πιθα-νότερη. 'Αλλά είναι έντελώς άδύνατο νά ενταχθεί αύτό τό ύπόρ-χημα στούς ποιητικούς άγώνες αύτής της περιόδου. Είναι πιθανό, δχι δμως και άποδείξιμο, δτι πρόκειται γιά διαμαρτυρία γιά τήν αύξανόμενη σημασία της μουσικής συνοδείας στήν εξελισσόμενη τραγωδία. Ή ύπόθεση αύτή θά άποκτοϋσε 'ίσως ένα γερό στή-ριγμα άν δεχόμασταν, άκολουθώντας μια σκέψη πού επαναλαμ-βάνεται πολύ συχνά άπό τόν καιρό πού έμφανίστηκε ή μετάφρα-ση του Άθήναιου άπό τόν Dalecampius (1538· σχ. στό 14, 617e), ότι στούς στ. 11κ. : παΐε τόν φρννεοϋ ποικίλου πνοάν έχον-τα (χτύπα αύτόν πού έχει άνάσα πολύχρωμου βατράχου) λανθά-νει Ινας ύπαινιγμός στό ονομα του Φρυνίχου. Αύτό δμως είναι άπλώς ύπόθεση, πού πρέπει ωστόσο νά άντιμετωπιστεΐ, μολονότι ό Ε. Roos^ προσπάθησε μέ κάθε τρόπο νά τήν άποκρούσει. Δί-χως έρεισμα παραμένει και ή άποψη πού εκπροσωπούν 6 Buschor (85) και ό Roos, δτι άντίπαλος του αύλοΰ θά μπορούσε νά είναι ένας χορός πού έπαιζε λύρα. Οί άγγειογραφίες μέ λυροφόρους σα-τύρους, τις όποιες χρησιμοποιούν ώς τεκμήρια και οί δύο μελε-τητές, δέν μπορούν νά συσχετιστούν μέ τό ύπόρχημα.

Επομένως, παραμένει άβέβαιη ή πιθανότητα δτι αύτοί οί στί-χοι συνδέονται μέ τά εξελικτικά στάδια πού οδήγησαν στήν άνα-μόρφωση του παλαιού σατυρικού στοιχείου (δπως ήθελε ό Poh-lenz), πιθανότητα πού φυσικά δέν άναιρεϊ τό νόημα της πληροφο-ρίας δτι ό Πρατίνας δημιούργησε τό σατυρικό δράμα. Αύτή τήν έρμηνεία τή θεωρεί «πιθανή» και 6 Η. Lloyd-Jones στή σημαν-

1. "Ο.π. 209.

58


τική του εργασία/ άλλά ταυτόχρονα προσθέτει, και μιά σκέψη απόλυτα σύμφωνη με τό έξελικτικο σχήμα πού προτείνεται εδώ, Κτί δηλαδή ό Πρατίνας εμφανίζεται ώς ό δημιουργός του σατυ-ρικού δράματος άπλούστατα επειδή είναι ό παλαιότερος επώνυ-μος εκπρόσωπος του είδους πού ήταν γνωστός.

Ί Ι δεύτερη άντίρρηση προς τον 'Αριστοτέλη άρνεΐται τήν πι-θανότητα της διαδικασίας πού υποδηλώνεται μέ το άποσεμνννε-trOai. Είναι αδιανόητη ή μετάβαση άπό το άχαλίνωτο κέφι των σατύρων στή σοβαρότητα της τραγωδίας. Αύτή ή σκέψη ύποστη-ρίζεται κυρίως άπο τον Patzer, πού τον άκολουθοΰμε και εμείς α' αύτό τό θέμα, μόνο στο βαθμό πού θεωρούμε λαθεμένη'^ τήν προσπάθεια νά εντοπιστούν και στήν καλλιτεχνικά διαμορφωμέ-νη τραγωδία 'ίχνη άπό τό πρωτόγονο γελοΐον. Ή φάση πού άνα-φέρει ό 'Αριστοτέλης δεν χάνει τήν ιστορική της άξια άπό τό γε-γονός ότι πρέπει νά είχε ολοκληρωθεί ως τό 472 π.Χ., τή χρο-νιά πού παίχτηκε ή άρχαιότερη άπό τις σωζόμενες τραγωδίες. Ό l'atzerαρνείται κάτι τέτοιο, στήν προσπάθειά του νά εξασφαλίσει και γιά τήν πρώτη κιόλας άφετηρία τή σοβαρότητα και τό θρη-σκευτικό βάθος του τραγικού, γιά τό όποιο, μέ βάση τό σωζόμε-νο ύλικό, διατυπώνει θαυμάσιες σκέψεις.® Τέτοιες άπόψεις άπο-τελούν βασικά άξιώματα, πού άνατρέπονται εύκολα άπό παράλ-ληλα φαινόμενα μέ εξελικτικά στάδια παρόμοιας μορφής. Τό πιο άπτό παράδειγμα προσφέρεται άπό τό ιαπωνικό θέατρο Νό,^ αύτό τό σοβαρό, συχνά μελαγχολικό θέαμα, πού γεννήθηκε άπρ τό Ντενγκάκου, ενα δράμα άπό τήν τελετουργία της βλάστησης, και άπό τό Σαρουγκάκου, ενα σύνολο παραστατικών στοιχείων άπό τό τυπικό τού ναού. Και οί δύο μορφές ήταν στήν άρχή αύτοσχε-διαστικές και ελαφρές. Φυσικά, κάνεις δεν θά ζητούσε νά άποδεί-ξει μέ αύτό τό παράδειγμα τήν ορθότητα της εξελικτικής διαδι-κασίας πού υποθέτει ό 'Αριστοτέλης· ωστόσο, παρόμοια παράλ-ληλα ένισχύουν τήν πιθανότητά της.

1. Γιά το ((ύπόρχγ)μα)) ό Lloyd Jones (15) άπορρίπτει κάθε σύνδεση με τήν Ιστορία τοΰ δράματος, και μάλιστα εξετάζει τήν πιθανότητα νά υπάρ-χουν δύο διαφορετικοί πoιητέc μέ το ονομα Πρατίνας.

2. Patzer, 83, 2. 3. Πολύ σωστά υπογραμμίζει τό σημείο αυτό ό V. Ν. Jarcho στη βι-

βλιοκρισία του, DLZ 84 (1963) 570. 4. Βλ. πρόχειρα Zemmaro Toki, Japanese Νô-Plays, Τόκιο 1954"

πρβ. Α. Lesky, Maia, η.s. 15 (1963) 38=Ges. Sehr. 275.

59

II ΚΑΤΑΓΩΓΗ Τ Η Σ Τ Ρ Α Γ Ω Δ Ι Α Σ

"• Αν δεν εχουμε καμιά άφορμή νά άμφισβητήσουμε την πληρο-φορία του 'Αριστοτέλη γιά το σατυρικό προστάδιο της τραγω-δίας, τό 'ίδιο ισχύει και για τη μαρτυρία του δτι κατά τήν εξελι-κτική πορεία της τραγωδίας ό ίαμβος άντικατέστησε τον τροχαίο, ενα μέτρο περισσότερο σατυρικό και ορχηστικό. Φυσικά, θά ήταν ύπερβολικό νά χαρακτηρίζαμε τό τροχαϊκό μέτρο μόνο άπό μιά τέτοια χρήση, άφοΰ έ'χει τή δυνατότητα νά υψώνεται σέ τόνους μεγαλόπρεπους και επιβλητικούς·^ ωστόσο, τό στοιχείο της κίνη-σης, και μάλιστα του τρεξίματος, είναι τόσο μέσα στη φύση του, ώστε εχει καθορίσει τό δνομά του.

Ά π ό τά προβλήματα πού άντιμετωπίζουμε έδώ άνακύπτει αύ-τόματα και τό σχετικό μέ τή σημασία της λέξης τραγωδία. Ά π ό τή σωρεία όρισμένων ολότελα υβριδικών σημασιολογικών άναζη-τήσεων,^ μόνο δύο θα μπορούσαμε να έξετάσουμε μέ κάποια σο-βαρότητα.

Σήμερα μπορούμε να παραμερίσουμε άκόμη και τήν ερμηνεία δτι ή τραγωδία όνομάστηκε ετσι άπό ενα χορό άντρών μέ στολή τράγου, μαζί μέ τις άκραϊες φολκλορικές ύποθέσεις άπό τις ό-ποιες ξεπήδησε και οί όποιες συζητήθηκαν στήν άρχή αύτοΰ του βιβλίου. Μένει νά έξετάσουμε τό «τραγούδι τών τράγων» ή τό «τραγούδι κατά τή θυσία του τράγου», πού συνδέεται άμεσα μέ τό «τραγούδι γιά τό βραβείο του τράγου», σάν μιά παραλλαγή του. Τή δεύτερη έρμηνεία τήν υποστηρίζουν κυρίως οΐ έρευνητές πού άρνοΰνται νά άκολουθήσουν τον Αριστοτέλη.® Αντίθετα, ό-σοι έντάσσουν —συμφωνώντας μέ τόν Pohlenz— αύτή τήν έρ-μηνεία σέ μιά δευτερεύουσα, έλληνιστική άλλά μέ άρκετά εύδι-άκριτες πηγές, θεωρία, ένώ, άπό τήν άλλη πλευρά, μέ βάση τήν Ποιητικής δέχονται τό σατυρικόν σαν άποφασιστικό προστάδιο της τραγωδίας, συμμερίζονται άναγκαστικά τή γνώμη πού δια-

1. Αύτο τό έδειξε ό Μ. Imhof, aTetrameterszenen in der Tragödie», ΜΗ 13 (1956) 125. Εναντίον της μαρτυρίας του'Αριστοτέλη γιά το μέτρο ό Patzer, 79.

2. 'Επισκοπήσεις στόν Flickinger, 13, μαζί μέ τή μελέτη του στο CPh 8 (1913) 269· Patzer, 131, 2· Burkert, 88, 2, ό όποιος άντιλαμβάνεται τούς τραγφδονς σάν ομάδα μασκοφορεμένων πού εκτελούν κατά τήν άνοιξη τή θυσία ένος τράγου.

3. Schmid, 2, 47· Flickinger, 14· Pickard-Cambridge, στήν πρώτη έκδοση τοϋ Dith. Tr. Com. 165, ένώ ό Webster, στήν άναθεωρημένη έπα-νέκδοση τοϋ έργου, συμφωνεί μέ τήν άποψη πού προβάλλεται έδώ" Burkert, 115.

60


τύπωσε πρώτος ό Welcker και τήν επανέλαβε ό Wi lamowi tz / Λτι τραγωδία σημαίνει ((τραγούδι τράγων». Τελευταία ό Burkert (ί)2) προσπάθησε νά δείξει δτι αύτη ή ερμηνεία είναι γλωσσολογι-κά άδύνατη. 'Αλλά, παρότι μπόρεσε νά διορθώσει μέ θαυμαστή γλωσσική οξυδέρκεια διάφορες λεπτομέρειες στήν έπιχειρηματο-λογία του Ε. Kaiinka (31) και του Patzer (131), ή ούσία της πα-ραμένει άναλλοίωτη. Δεν μπορεί νά άποκλειστεϊ το γεγονος δτι ατο πρώτο συνθετικό της λέξης τραγωδία δηλώνεται τό πρόσωπο πού αδει^ οπως άκρφώς συμβαίνει και στή μονωδία (άσμα ενός ατόμου) και στήν κωμωδία (άσμα κώμου). Οι κωμωδοί^ δμως, δέν είναι ((τραγουδιστές μέ τήν εύκαιρία ενός κώμου», δπως ερ-μηνεύει ό Burkert (92), άλλά μέλη του κώμου πού τραγουδά. Σωστά παρατηρεί δ Patzer (131): (("'Αν γιά τή σημασία "τρα-γουδιστές ντυμένοι τράγοι" δεν ύπάρχει κανένα αύστηρά μορφο-λογικό παράλληλο, πρέπει πάντως νά όμολογήσουμε δτι γιά τή σημασία "βραβείο τράγου" ή "τραγουδιστές σέ θυσία τράγου" υπάρχουν άκόμη λιγότερα». Τό μεταγενέστερα μαρτυρημένο άρ-νωδός (τραγουδιστής γιά τό βραβείο ενός άρνιοϋ) σχηματίστηκε κατά τό τραγωδός (σύμφωνα μέ τό παλαιό λεξικό του Pape), επομένως κατά μίμηση μιας λέξης πού, σύμφωνα μέ τήν έλληνι-στική, Ι'σως ήδη και άττική, θεωρία, σήμαινε ((τραγούδι γιά τό ϋπαθλο του τράγου».

Δέν τελειώνουν δμως οί δυσκολίες της ερμηνείας πού υποστη-ρίζουμε εδώ —κάθε άλλο ! "Άν τραγωδία σημαίνει ((τραγούδι τών τράγων», και αν δεχτούμε, άκολουθώντας τόν 'Αριστοτέλη, τό σατυρικό προστάδιο της τραγωδίας, τότε οι σάτυροι πρέπει νά είναι οί τράγοι πού κρύβονται πίσω άπό τό πρώτο συνθετικό της λέξης. Πάντως, άπό τήν εποχή του Furtwängler^ ξέρουμε δτι πρέπει νά άποκλειστοΰν άπό τή συζήτη(7η τά τραγόμορφα χαρα-κτηριστικά τών ελληνιστικών σατύρων, πού καθορίστηκαν άπό τόν τύπο του Πάνα. Τά μνημεία του 6ου και του 5ου αιώνα π.Χ. μας παρουσιάζουν αυτά τά πλάσματα μέ χαρακτηριστικά πού

Ι . Ά π ό τόν ((Ηρακλή» του ως τό Glaube der Hellenen 1, 1931, 199. 2. Ann. d. Inst. 1877, 225· Der Satyr von Pergamon 38" Berl. Winck.

Progr. 1880=ZZ. Sehr. I, 134, 190. Σ' αυτή τήν έλληνιστική εξέλιξη άνή-κουν κι εκείνα τά χαρακτηριστικά τοΰ τράγου πού μνημονεύουν, άποδίδον-τάς τα στούς σατύρους, ό Διονύσιος ό Άλικαρνασσεύς (7, 72, 10) και ό Διό-δωρος (1, 88, 3).

61


προέρχονται, έν μέρει τουλάχιστον (λ.χ. ή τεράστια ούρά), άπό τά άλογα.

Διέξοδος άπο αύτές τις δυσκολίες άναζητήθηκε άπο τρεις δρό-μους* ό πιο συνηθισμένος οδηγούσε στην Πελοπόννησο. Στο ση-μείο αύτό είναι άπαραίτητη μιά παρατήρηση σχετικά μέ την ορο-λογία. Ό Brommer {Satyroi 2· Philologus 225) τεκμηρίωσε πρόσφατα κάτι πού το εϊχαν ήδη δείξει τά άρθρα των Ε. Kuhnert και Α. Har tmann : οτι άπό τήν άρχαϊκή ως τήν ελληνιστική επο-χή οι όροι σιληνός και σάτυρος χρησιμοποιούνταν άδιάκριτα για τά 'ίδια πλάσματα μέ τά άλογίσια χαρακτηριστικά. Φυσικά, δεν θά μπορούσαμε νά άκολουθήσουμ,ε τον Brommer στήν προσπά-θειά του να έξακριβώσει και άλλες σημασίες γιά τή λέξη ((σάτυ-ρος», και έτσι να τήν άποκλείσει άπό τήν έπιστημονική της χρή-ση. Τίποτε, επίσης, δεν ενισχύει τήν άποψη οτι οί οντιδανοί σά-τυροι —πού κατά τον 'Ησίοδο (άπ. 123 M.-W.), μαζί μέ τις νύμ-φες και τούς κούρητες, κατάγονται άπό τόν Φορωνέα— διαφορο-ποιούνται άπό τούς σιληνούς, πού, κατά τόν όμηρικό "Υμνο στήν 'Αφροδίτη (262), χαριεντίζονται μέ τις νύμφες της "Ιδης. Αύτοι οΐ δαίμονες του δάσους άνήκουν στήν 'ίδια πανάρχαιη ινδοευρω-παϊκή παράδοση, δπως οί νύμφες κάι οί ναϊάδες. Σ ' αύτήν τήν ((κατώτερη» μυθική περιοχή έχουν διατηρηθεί πολύ περισσότερα παραδοσιακά χαρακτηριστικά άπ' ό,τι στον κόσμο των θεών, μο-λονότι δέν θά μπορούσαμε νά αποκλείσουμε και κάποιες άναμεί-ξεις μέ στοιχεία αίγαιικά.^ Τήν ταύτιση σιληνών και σατύρων στά γνωστά μας δράματα τήν ένισχύει και τό γεγονός ότι οι σά-τυροι-χορευτές είναι παιδιά του Παπποσιληνοΰ, όπως μαρτυρεί και ό Παυσανίας (1, 23, 5): τους γάρ ήλικία των σατύρων προή-κονταζ όνομάζουσι σιλ7]νούς [τούς σατύρους πού έχουν προχωρη-μένη ήλικία τούς ονομάζουν σιληνούς].

Σ ' αύτό τό σημείο άρχίζει μιά ορισμένη προσπάθεια νά λυθεί τό πρόβλημα του ((άσματος τών τράγων». 01 σάτυροι και οί σι-ληνοι 'ίσως νά ήταν κάποτε διαφορετικοί δαίμονες καί, άφοΰ οί παλαιότερες πληροφορίες γιά τούς σατύρους οδηγούν στήν Πε-λοπόννησο (Har tmann , 50), οί σιληνοί, σάν ιωνικοί δαίμονες μέ

1. Ουτε γιά τόν σιληνό ουτε γιά τον σάτυρο είναι δυνατά νά εξασφαλι-στεί κάποια βέβαιη έτυμολόγηση- πρβ. Η. Frisk, Gr. Etym. Wörterb. Μέ τή μεταγενέστερη ταύτιση σάτνρος=τίτνρος δέν χρειάζεται νά άσχοληθοΰμε· πρβ. Brommer, Satyroi 5.

62


χαρακτηρί-στί,κά άλογου, ήταν φυσικό να ξεχωρίσουν άπο τους δωρικούς σατύρους, στούς οποίους θά ήταν πρόθυμος κανείς νά άναγνωρίσει τούς άναζητούμενους τράγους. Αύτο ύποστήριξε ήδη ό Wilamowitz στο βιβλίο του Glaube der Hellenen (1, 199), ένώ ό Ziegler (1919) θεωρεί άναμφισβήτητη τήν ύπαρξη πελο-ποννησιακών τραγοδαιμόνων, άπο τούς οποίους διαμορφώθηκαν κατά τήν ελληνιστική εποχή τα τραγόμορφα χαρακτηριστικά τών σατύρων και ό Pohlenz (2, 12) ύποστηρίζει αύτόν το διαχωρι-σμό μέ έμφαση.

Στις ερευνες αυτού τού ε'ίδους επαιξε τελευταία σημαντικό ρό-λο μιά χάλκινη σύνθεση, πού βρέθηκε στο Πετροβούνι κοντά στο Μεθύδριο και δημοσιεύτηκε τό 1911.^ Τό γλυπτό παρουσιάζει τέσσερις όρθιες μικροσκοπικές μορφές, μέ άπλωμένους βραχίο-νες, ένωμένες σέ κυκλικό χορό. Ό εκδότης ειχε μιλήσει γιά κριό-μορφα πλάσματα, άλλά τελικά επικράτησε ή γνώμη του Brom-mer οτι πρόκειται γιά όρχούμενους τράγους, γιά δαίμονες ή άν-θρώπους μεταμφιεσμένους. Ή γνώμη αύτή διατυπώνεται, μαζί μέ άλλες, στήν πρώτη έ'κδοση αύτοΰ του βιβλίου (24). 'Ωστόσο, μέ εντυπωσιακά παράλληλα βασισμένα στήν εύρύτερη τώρα γνώ-ση μας παρόμοιων μνημείων, ό R. Hampe^ έ'δειξε δτι πρόκειται, πιθανότατα, γιά πρωτόγονες παραστάσεις άνθρώπων πού όρχοΰν-ται. "Άν ήταν τράγοι, θά μπορούσε νά είναι Πάνες. Τή χρήση τού πληθυντικού τήν τεκμηριώνει ό Kuhnert (522) άκολουθώντας τον Reisch. Τό 'ίδιο ισχύει και γιά τις μολύβδινες μορφές άπο τή Σπάρτη, πού πραγματικά άπεικονίζουν τράγους και έχουν μεγά-λη σημασία γιά τή λατρεία τού Πάνα. Γιά χορό όρχούμενων τρά-γων δέν προσφέρουν καμιά μαρτυρία, και έπομένως δεν πρέπει νά συσχετιστούν μέ τήν ιστορία της τραγωδίας. Τήν ερμηνεία τού «άσματος τών τράγων», μέ βάση τούς πελοποννησιακούς τραγο-σατύρους, είναι σίγουρα δύσκολο νά τήν άνασκευάσουμε μέ τά μέσα πού διαθέτουμε αύτή τή στιγμή, άλλά έξίσου δύσκολο και νά τήν άποδείξουμε, παρ' ολη τήν επιμονή μέ τήν οποία επανα-λαμβανόταν κάποτε αύτή ή θεωρία.

Μιά άλλη ερμηνευτική προσπάθεια άνήκει πιά στο «παρελθόν» τού προβλήματος. Πρώτος δ Α. Körte, σέ ενα παράρτημα στά

1. Η. Lattermann, «Arkadische Forschungen», APAW 1911, 24, 41, πίν. 13, 3a.

2. Gymnasium 72 (1965) 77.

63


Prolegomena zur Geschichte des Theaters (1896) του Bethe, χαρακτήρισε τούς χορευτές τοΰ γνωστού κρατήρα της Πανδώρας, πού βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο/ τραγόμορφους σατύρους, πράγμα πού οδηγούσε στή λύση τοΰ αινίγματος της λέξης τραγω-δία. Πολύ σύντομα δμως 6 Reisch^ εδωσε τέλος στή χαρά. Ή παράδοση της μορφής σατύρων-σιληνών παρουσιάζει τέτοια ένό-τητα τον 5ο αιώνα π.Χ., ώστε είναι αδύνατο να διαπιστωθούν τραγόμορφοι σάτυροι εκείνη τήν περίοδο. Πρόκειται γιά Πάνες, και λιγότερο πιθανόν για μιά κωμωδία δπως οί Αίγες τοΰ Εύ-πολη.

"Εναν τρίτο δρόμο άκολούθησαν δσοι θέλησαν, μέ βάση τρία χωρία άπο σωζόμενα ή χαμένα σατυρικά δράματα, νά αποδείξουν τήν ονομασία ατράγοι» γιά τά μέλη τοΰ χοροΰ' λ.χ. ό Ziegler (1921), μέ λαθεμένη άναφορά στο άγγεϊο της Πανδώρας, και ό Pohlenz (2, 8). Τά τρία χωρία άπαιτοΰν χωριστή έρμηνεία. "Ο-ταν ό σατυρικός χορός στον Κύκλωπα (79) παραπονιέται δτι είναι ύποχρεωμένος νά υπηρετεί το τέρας «γυρίζοντας μ' αύτήν εδώ τή βρώμικη τραγοπροβιά» {δονλος άλαίνων συν τάδε τράγου χλαίνα μελέα)^ αύτο άπλούστατα σημαίνει οτι οί σάτυροι στο συγκεκρι-μένο έ'ργο είναι βοσκοί καί, γι ' αύτόν ακριβώς τό λόγο, φορούν το κατάλληλο ρούχο, δηλαδή άπλή τραγοπροβιά.

Επίσης, πρέπει νά άποκλειστοΰν οΐ τραγοσάτυροι και στούς "Ιχνεντές (357κ.), οπού ή Κυλλήνη έπιπλήττει τον σατυρικό χο-ρό: άλλ' αίεν ει συ παις' νέος γάρ ων άνηρ/πώγωνι βάλλων ώς τρά-γος κνηκω χλιδάς.^ "Ισα Ι'σα, δτι οί σάτυροι παρομοιάζονται μέ τράγους σημαίνει δτι ό ποιητής δεν τούς άντιλαμβάνεται ώς τρά-γους. Υπολείπεται τό άπ. 207 Ν.=455 Μ. τοΰ Αισχύλου, πού άποδίδεται μέ άρκετή βεβαιότητα στόν Προμηθέα πυρκαέα. Τό σχετικό χωρίο (Πλούτ. ΉΘ. 86e) μας πληροφορεί δτι ενας σά-

1. ARV^ 420, 21. 'Απεικονίσεις στην Bieber, History, είκ. 16· Pick-ard-Cambridge, δ.π., πίν. 15a, μέ σχετική βιβλιογραφία στή σ. 314.

2. Στο άρθρο του «Vorgeschichte der attischen Tragödie», Festschr. Gomperz 1902, 451. Αύτη ή εργασία διατηρεί άκόμη τήν άξία της, χωρίς αυτό νά σημαίνει οτι μπορούμε νά τήν άκολουθήσουμε σέ δλα τά σημεία της. Σχετικά μέ τον κρατήρα της Πανδώρας βλ. τΙς παρατηρήσεις τοϋ Webster στην άναθεώρηση τοϋ βιβλίου τοϋ Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 117.

3. (Είσαι πάντα ενα μικρό παιδί: ολόκληρος άντρας καί φέρεσαι σάν τράγος πού καμαρώνει μέ τό ξανθό του γένι.)

64


τυρός θέλει νά άγκαλιάσει καΐ νά φιλήσει τή νεόφερτη φωτιά' ό Προμηθέας ομως τον προειδοποιεί: τράγος, γενεών άρα πενθή-σεις, σύ γε. ~Ηταν κάπως έξεζητημένη ή προσπάθεια νά έπιση-μανθεΐ έδώ μιά παροιμία πού δεν μαρτυρεΐται πουθενά άλλου. Ή ερμηνεία του Ziegler είναι σωστή: «το οτι είσαι τράγος θά το καταλάβεις πάνω στο γένι σου». Τό τράγος πρέπει νά θεωρη-θεί βραχυλογία του τράγος ών.^ "Άν άντιμετωπίσουμε ετσι το χωρίο του Προμηθέα^ σέ τελευταία άνάλυση καταλήγουμε σέ μιά παρομοίωση, δπου τά συγκρινόμενα στοιχεία άποτελοΰν, μέ χα-ρακτηριστικά αίσχύλειο τρόπο, μιά ένότητα: «εσύ μέ τό γένι και τή λαγνεία σου είσαι πραγματικός τράγος». Είναι φανερό οτι μέ αύτό τόν τρόπο οί σάτυροι της σκηνής δέν μπορεί νά θεωρηθούν άπλοι τράγοι. 'Ωστόσο, πρέπει νά παρατηρήσουμε οτι ή φύση και τά καμώματά τους θυμίζουν τόσο ζωηρά τράγους, ώστε νά είναι δυνατή μιά τέτοια έ'κφραση.

Έ δ ώ άξίζει νά παραθέσουμε και τήν έρμηνεία του 'Ησύχιου: τράγους: σάτυρους δια το τράγων ώτα εχειν. Ή έρμηνεία είναι ά-βάσιμη, επειδή προϋποθέτει τούς έλληνιστικούς σατύρους, άλλά ό Burkert (90, 5) σωστά υπογράμμισε τήν αιτιατική πτώση, πού υποδηλώνει τήν προέλευση του λήμματος άπό κάποιο παράθεμα.

Στο πρόβλημα των σατύρων έξίσου μεγάλη σύγχυση προκά-λεσε μιά θεωρία πού και τώρα άκόμη άσκεϊ μεγάλη επίδραση (βλ. λόγου χάρη Patzer, 115). Πρώτος ύποστηρικτής της ήταν ό G. Löschcke,^ πού θέλησε νά συνδέσει τό ονομα τών σατύρων μέ τούς χορευτές μέ τά χοντρά πισινά και τή μεγάλη κοιλιά, πού εμ-φανίζονται κυρίως σέ άγγειογραφίες άπό τό τέλος του 7ου ώς τό δεύτερο τρίτο του 6ου αιώνα. Τό γνωστότερο παράδειγμα είναι ενα άγγεΐο τοΰ Λούβρου,^ οπού εικονίζονται σκηνές κλοπής κρα-σιού και δπου διάφορες έπιγραφές δηλώνουν ότι δράστες χαί χο-ρευτές παριστάνουν δαίμονες. Ό Löschcke μπόρεσε νά στηρί-ξει τήν άποψή του σέ μιά έτυμολογία πού συνδέει τούς σατύρους

1. Kuhnert, 527. 2. Παραδείγματα γιά παρόμοιες χρήσεις άπό τούς τραγικούς δίνει ό G.

'rhomson, Oresteia, Πράγα 1966, σχ. στον 'Αγαμέμνονα 395" πρβ. καΐ Ρ. Groeneboom, στή σχολιασμένη έκδοση τοϋ ϊδιου έργου (στ. 395). [Βλ. έπί-σης R. Kassel, «Kritische und exegetische Kleinigkeiten», BhM 116 (1973) 97.]

3. MDAIfA) 19 (1894) 522. 4. Bieber, History, zlx. 132.

65


με το λατινικό satur καΐ τούς θεωρεί διονυσιακούς δαίμονες της εύφορίας. Ή γλωσσική ερμηνεία εχει άπό καιρό εγκαταλειφθεί, άλλά ή ταύτιση των πληθωρικών χορευτών μέ σατύρους άναβίω-σε μέ έμφαση χάρη στovBΓommer {Satyroi 21· Philologus 227) και τον Buschor. Ό Buschor ταύτισε χωρίς καμία δυσκολία αύ-τές τις ζωηρές μορφές μέ σατύρους, και έ'τσι άνέπτυξε τή θεωρία του δτι οί σχεδόν άνθρωποποιημένοι νεαροί σάτυροι (σύμφωνα μέ τή γνώμη του Buschor) ύπηρετοϋσαν τήν παρουσίαση τών μύ-θων, ενώ παράλληλα χοντροκομμένοι χοροί σιληνών μέ άλογίσια χαρακτηριστικά μορφοποιούσαν βαθμιαία τό σατυρικό δράμα. Έ δ ώ πρέπει νά τονιστεί δτι οί χοντροί χορευτές άνήκουν πράγ-ματι σέ μια κατηγορία δαιμόνων πού μέ τή συμπεριφορά και τήν προσωπική τους σχέση μέ τή γονιμότητα παρουσιάζουν κάποια ομοιότητα μέ τούς σατύρους· δέν έ'χουμε δμως τό παραμικρό ερει-σμα γιά νά τούς ονομάσουμε σατύρους. Πιθανότερο είναι δτι άπό αύτές τις πληθωρικές μ-ορφές εύγονίας ξεκινά ή γραμμή πού οδη-γεί στήν κωμωδία. Αύτό τό τόνισε πολύ σωστά ό Η. Herter^ στή σημαντική εργασία του γιά τις άρχές της κωμωδίας.

Γιά τούς δαίμονες μέ ούρά άλόγου έ'χουμε σέ μία τουλάχιστον περίπτωση έξασφαλισμένη τήν ονομασία, άφοΰ τό ΣΑΤΡΤΒΣ, πού διαβάζεται σέ ενα έρυθρόμορφο άγγεϊο του Würzburg, πολλοί, και κυρίως ό Webster,^ τό καταλαβαίνουν σάν λαθεμένη γραφή της λέξης ΣΑΤΥΡΟΣ. Ό Brommer {Philologus 225) μνημονεύει τό όστρακο ένός καβεφικοϋ άγγείου στήν 'Αθήνα (φίοτογραφία του Γερμανικού 'Αρχαιολογικού 'Ινστιτούτου, 'Αθήνα, ΚΑΒ 350), δπου φαίνεται νά άπεικονίζεται ενας νεαρός σιληνός, ενώ μπροστά του μπορεί νά διαβαστεί ενα ΣΑΤΤ...

Άθεμελίωτη είναι και ή προσπάθεια του Untersteiner νά ξε-περάσει δλες τις δυσκολίες προεκτείνοντας τό πρόβλημα ώς τήν προελληνική περίοδο: έδώ οΐ τράγοι της τραγωδίας συσχετίζον-ται μέ μιά παλαιά λατρευτική κοινότητα, πού προερχόταν άπό τά ζώα ένός ποτνίου τράγων αύτός στεκόταν, σάν πάρεδρος, δίπλα σέ μιά ποτνίαν τράγων, παραλλαγή της μεγάλης αίγαιικής μ,η-τρικής θεότητας. Κυριολεκτικά διέξοδο άπελπισίας ζήτησε ό Α.

1. Vom dionysischen Tanz zum komischen Spiel, Iserlohn 1947, 13" αρνητικός καΐ ό Pohlenz, 2, 11.

2. Στήν άναθεωρημένη έκδοση του Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 303, άρ. 19.

6 6


von Blumenthal,^ οταν ισχυρίστηκε οτι στή λέξη τράγος πρέπει νά άναζητηθεϊ ενα oyi ελληνικό, άλλά πιθανότατα θρακικό, δ[χώ-νυμο, πού συγγενεύει σημασιολογικά μέ τή λέξη κώμος.

Έ δ ώ είναι άπαραίτητο νά ύπογραμμιστεϊ οτι τό πρόβλημ,ά μας είχε τεθεϊ ήδη άπο τήν άρχαιότητα, στο πλαίσιο του Περιπάτου. Είναι φυσικό νά υποθέσουμε δτι κάποια θεωρία, πού συνυπολόγι-ζε τό σατνρίκόν στά προστάδια της τραγωδίας, άνακάλυψε στο ΰνομα «τραγωδία» τούς σατύρους μέ τή μορφή των τράγων. "Ε-χουμε μάλιστα μιά πηγή, πού οχι μ.όνο τό επιβεβαιώνει αλλά δεί-χνει ταυτόχρονα πώς κάποιος προσπάθησε νά δαμάσει τις δυσκο-λίες πού παρουσιάζονται δταν θελήσει κανείς νά αιτιολογήσει τήν ταύτιση σατύρων καΐ τράγων. Τό Μέγα Έτνμολογικόν παραδίδει στο λήμμα τραγωδία^ ανάμεσα σέ διάφορες άλλες σημ,ειώσεις πού βασίζονται στή ν ελληνιστική θεο^ρία γιά τό ((άσμα μέ έπαθλο τον τράγο», καθώς και άλ?νες ποικίλες και λαθεμένες υποθέσεις, τό άκόλουθο, σχετικό μέ τό όνομα της τραγωδίας, ενδιαφέρον ά-πόσπασμ,α: ή δτι τα πολλά οί χοροί εκ σατύρων συνίσταντο· ους ε-κάλουν τράγους σκώπτοντες ή δια τήν τον σώματος δασντητα ή δι.ά τήν περί τά άφροδίσια σπονδ7]ν. τοιούτον γάρ τό ζώον. ή δτι οι χορενταΙ τάς κόμας άνέπ},εκον σχήμα τράγων μιμούμενοι.'^

Τό κείμενο ανακεφαλαιώνει τό πρόβλημά μας. 'Η τραγωδία θεωρείται ((άσμα τράγων» και οί τράγοι αναγνωρίζονται στούς σατύρους· άλλα οί σάτυροι στά έπιμέρους χαρακτηριστικά τους δέν είναι καθαροί τράγοι —και αύτό φαίνεται καθαρά άπό τό χω-ρίο— και γι ' αύτό καταβάλλεται προσπάθεια νά βρεθεί κάποια βάση γιά τήν ονομασία. Ή ερμηνεία γιά τή δασύτητα του τριχώ-ματος είναι βεβιασμένη, άλλά οί άλλες δύο προσπάθειες, άκόμη και σήμερα, άξίζουν τήν προσοχή μ.ας.

Οί σάτυροι της σκηνής του 5ου αίίόνα δέν είναι οΰτε καθαροί τράγοι ούτε καθαρά άλογα.^ Ποτέ δέν ονομάζονται έ'τσι, και οί

1. Gnomon 19 (1943) 27, 1. 2. (ή επειδή τούς χορούς τούς άποτελοϋσαν συνήθως σάτυροι, πού τούς

Λν('>μαζαν τράγους κοροϊδευτικά επειδή είχαν δασύτριχο σώμα ή επειδή ή-ταν άπληστοι στά έρωτικά —πραγματικά το ζώο εχει τέτοιες ιδιότητες— ή έπειδή οί χορευτές επλεκαν τά μαλλιά τους καΐ έτσι μ,ιμοΰνταν τή μορφή των τράγων.)

3. Χαρακτηριστικά στον Διονύσιο τον Άλικαρνασσέα 7, 72, 10, δπου οΐ σάτυροι, σύμφο:)να μέ τήν ελληνιστική εξελικτική πορεία, έχουν τραγο-προβιά και διαφοροποιούνται άπο τούς σιληνούς. ΚαΙ ωστόσο σ' αύτούς δέν

67


σχετικές παρομοιώσεις μέ τράγο (Αίσχ. άπ. 207 Ν.=455 Μ. Ίχν. 357κ.) δεν έχουν κάτι αντίστοιχο γιά το άλογο. Πριν άπο πολλά χρόνια ό Ziegler (1920) και ό υπογραφόμενος (στην πρώτη έκδοση του βιβλίου μου Griechische Tragödie 1938, 19), άνε-ξάρτητα ό ενας άπο τον άλλο, έπισημάναμε τις κοντές προβιές πού φορούν, μέ μιά μοναδική εξαίρεση, οί χορευτές, δπως άπεικο-νίζονται στο περίφημο σατυρικό άγγεΐο στή Νεάπολη,^ δπου έπί-σης διακρίνεται και μιά υφασμάτινη προσθήκη στή θέση του φαλ-λού και της άλογοουράς. Είναι πολύ φυσικό νά θεωρήσουμε τήν τριχωτή προβιά κατάλοιπο μιας τριχοφυΐας σέ ολόκληρο τό σώ-μα. Αύτό ενισχύεται και άπο παλαιότερα μνημεία, πού δείχνουν σατύρους μέ πυκνό τρίχωμα. Εύσύνοπτη επισκόπηση αύτοΰ του θέματος προσφέρει δ Webster (στήν άναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου του Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 114) μέ πα-ραπομπές στον τόσο χρήσιμο «Κατάλογο Μνημείων». Εντελώς ιδιαίτερα θά ήθελα νά υπογραμμίσω εδώ εναν δαίμονα του δά-σους, χωρίς άλλο παράλληλο, σέ εναν βοιωτικό πήλινο τρίποδα,^ μέ τό τριχωτό ροΰχο του. Ό σιληνός δμως, πού έχει γίνει τώρα πατέρας τών άνάξιων σατύρων, φορά στή σκηνή τον μαλλωτόν χιτώνα^ πού δπωσδήποτε παριστάνει τήν πυκνή τρίχωση ολόκλη-ρου του σώματος. "Οτι δλα αύτά δηλώνουν τή φύση του τράγου τό τονίζει, παραμερίζοντας άμφιβολίες άλλων,® ό Webster (ο.π.) μέ δικαιολογημένη αύτοπεποίθηση : ((Οί "Ελληνες καλλιτέχνες πα-ρίσταναν τά άλογα πάντοτε μέ λείο τρίχωμα, ένώ συχνά παρίστα-ναν τό άδρό τρίχωμα τών τράγων. Επομένως, ή φυσική εξήγηση του τριχωτού χιτώνα είναι... δτι παριστάνει δέρμα τράγου...» 'Ε-πίσης ό Ziegler (1923) παρατηρεί δτι τά μεγάλα γένια τών σα-τυροχορευτών δέν προέρχονται βέβαια άπό άλογα, άλλά οπωσδή-ποτε άπό τράγους.

"Ετσι καταλήγουμε στό συμπέρασμα δτι αύτές οί μορφές θεω-ρούνταν δχι ήμι-άλογα άλλά ήμι-θηρία, και επομένως μιά άκρι-ύπογραμμίζεται τίποτε πού νά τούς συσχετίζει μέ άλογα" κύριο γνώρισμά τους είναι ό μαλλωτος χιτών.

1. Furtwängler-Reichhold, Griechische Vasenmalerei, πίν. 143-5, μέ κείμενο του Buschor· Biohev, History, εΐκ. 31-33' Pickard-Cambridge, ό'.π., πίν. 13, άρ. 85, και Festivals, είκ. 49.

2. Arch. Jahrb. 14 (1899) 63κ., μέ ε'ικ. 4" Κρατικό Μουσείο Βερολί-νου, Τμήμα 'Αρχαιοτήτων, άρ. εύρετ. 3364.

3. Brommer, ό'.π. 110, 3.

68


[•ΐέστερη ζωολογική κατάταξη θά είχε ελάχιστη σημασία. Ή ά-ποψη αύτή εναρμονίζεται, άπόλυτα και μέ το γεγονός οτι στά δρα-ματικά κατάλοιπα του ε'ίδους οι σάτυροι προσφωνούνται τρεϊς φορές μέ τή λέξη θηρεςΛΆπο τον Γαληνό {CMG.z. 10, 2, 2" 143, 1ί)κκ.), πάλι, πληροφορούμαστε δτι οι "Ιωνες άποκαλοΰσαν τους σατύρους φήρες. Ώ ς Θήρες συγγενεύουν μέ τους κενταύρους, πού έπίσης ονομάζονται έ'τσι, και αύτό ενισχύεται άπό τή διαπίστωση Λτι, πλάι στά γνωστά άγγεΐα πού άπεικονίζουν σατύρους νά πο-λιορκούν την "Ιριδα,^ ύπάρχει ενα φλωρεντινό δστρακο πού δεί-χνει κενταύρους σέ παρόμοια έπίθεση. Γιά τή λαγνεία των σατύ-ρων μιλούν άφθονες και εντυπωσιακές αγγειογραφίες. Και γι ' αύ-τύν άκόμη το λόγο θά μπορούσαν νά χαρακτηριστούν τράγοι, ά-φοΰ ό τράγος γιά τούς άρχαίους (βλ., λ.χ., Διόδωρος 1, 88), δπως άλλωστε και γιά μας, είναι τό κατεξοχήν λάγνο ζώο, και γι' αύτήν ακριβώς τή λαγνεία του στον Προμηθέα πνρκαέα 6 ήρωας ονο-μάζει τράγο ενα σάτυρο άπο τήν ομάδα. "Ετσι, και άπό αύτή τήν πλευρά, καταλήγουμε στή σκέψη δτι οί άπόψεις πού προτάθηκαν άπό τούς περιπατητικούς φιλοσόφους είναι δ,τι καλύτερο θά μπο-ρούσαμε νά έξακριβώσουμε μέ τά μέσα πού διαθέτουμε.

Στό πλαίσιο αύτών των ερευνών άξίζει νά προσεχτούν και τά μνημεία πού άπεικονίζουν σατύρους μαζί μέ τράγους·. Ό Burkert (99, 25) τά εχει συγκεντρώσει μεθοδικά.

'Αφού ώς εδώ άντιμετωπίσαμε χωριστά τις δύο μαρτυρίες τού Αριστοτέλη, γιά τό διθύραμβο και τό σατυρικό προστάδιο, άς διατυπώσουμε τώρα τό ερώτημα: υπάρχει δυνατότητα νά συν-δυαστούν; Τό ύλικό πού διαθέτουμε είναι έλάχιστο και έπιδέχε-ται ποικίλες έρμηνεϊες.

Ό 'Ηρόδοτος άναφέρει γιά τόν 'Αρίωνα (1, 23): και διθύραμ-(iov πρώτον άνθρώπων των ημείς ΐδμεν ποιήσαντά τ ε καΐ όνομά-(ταντα καΐ διδάξαντα εν Κορίνθφβ 'Εδώ μπορεί νά προστεθεί αύ-τό πού παραδίδει, σάν μιά πιό εκτεταμένη παράφραση, ή Σούδα στό λ. 'Αρίων: λέγεται και τραγικού τρόπον ενρετής γενέσθαι και πρώτος χορον στήσαι και διθνραμβον άσαι και όνομάσαι τό άδόμε-

1. Σοφ. Ίχν. 141 καΐ 215" Εύρ. Κνκλ. 624. 2. Bieber, History, είκ. 48" γιά τούς Κενταύρους : Antike 5 (1929) 269,

ιίκ. 5. 3. (Είναι ό πρώτος, δσο τουλάχιστον ξέρουμε, πού σύνθεσε διθύραμβο

και του εδωσε ονομα και τόν παρουσίασε στην Κόρινθο.)

69


νον υπό τον χοροϋ και σατύρους είσενεγκεΐν εμμετρα λέγοντας.^ 'Επίσης, ό 'Ιωάννης ό Διάκονος στά σ/όλιά του γιά τον Ερμογέ-νη προσθέτει (εκδ. Η. Rabe, RhM 63, 1908, 150): της ôè τρα-γωδίας πρώτον δράμα 'Αρίων δ Μηθυμναΐος είσήγαγεν, ώσπερ Σόλων εν ταΐς έπιγραφομέναις Έλεγείαις εδίδαξε. Χάρων {ίται διαβάζει ό Wilamowitz, άντί γιά Δράκων 6 Patzer, 29, προτεί-νει Στράτων) δέ ο Λαμψακηνός δράμά φησι πρώτον Άθήνησι δι-δαγβήναί ποιήσαντος Θέσπιδος.^

'Εδώ έχουν θέση και τά χωρία πού ονομάζουν τον 'Αρίωνα δη-μιουργο τοΰ διθυράμβου: Πίνδ. ΌΑ. 13, 18, μέ το σχόλιο στον στ. 19 (διαφορετικά το σχ. στον στ. 25)· Σχ. Άριστοφ. "Ορν. 1403, πού παραθέτει ώς πηγές γι ' αύτήν την άπόδοση τον Ελλά-νικο {FGrHist 4 F 68) και τον Δικαίαρχο (άπ. 75 W.) άντιπαρα-θέτοντάς τες μέ άλλες, πού θεωρούν δημιουργό τον Λάσο άπο την Ερμιόνη. Ό Πρόκλος {Χρηστομάθεια 12) επικαλείται τον 'Αρι-στοτέλη και συμπληρώνει: δς πρώτος τον κύκλιον ηγαγε χορόν.

Δεν υπάρχει άμφιβολία δτι ή πληροφορία τοΰ 'Ηροδότου γιά τον 'Αρίωνα σχετίζεται μέ τή διαμόρφωση τοΰ διθυράμβου σέ συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος. "Ο,τι στο ερμήνευμα της Σού-δας ξεπερνά τις πληροφορίες τοΰ 'Ηροδότου άποδόθηκε στήν αύ-θαιρεσία νεότερων λογίων, ώσπου ή δημοσίευση τοΰ 'Υπομνήμα-τος στον Ερμογένη εμφάνισε τον Σόλωνα ώς μάρτυρα, εξασφα-λίζοντας ετσι τή σύνδεση τοΰ 'Αρίωνα μέ ενα άποφασιστικό βήμα στήν πρώιμη ιστορία της τραγωδίας. Θα θέλαμε πολύ νά ξέρουμε πώς ήταν διατυπωμένο τό κείμενο τοΰ Σόλωνα, άλλά αύτό βρί-σκεται πέρα άπο τις δυνατότητές μας.^ Δεν πρέπει πάντως νά άμ-φιβάλλουμε δτι ό Σόλων μποροΰσε νά εκφράσει κάποια γνώμη γιά τό θέμα. Σέ αύτό τό σημείο παρουσιάζει ένδιαφέρον ή συζήτηση γιά τό γνωστό άνέκδοτο πού άφηγεΐται ό Πλούταρχος {Σόλων

1. (Υπάρχει παράδοση δτι αύτος πρώτος βρήκε τον τραγικό τρόπο καΐ πρώτος σχημάτισε χορο και εκτέλεσε διθύραμβο και εδωσε ονομα σ' αύτό πού εκτελούσε ό χορός και παρουσίασε σατύρους πού μιλούσαν εμμ,ετρα.)

2. (Τό πρώτο δράμα της τραγωδίας το παρουσίασε ό 'Αρίων ό Μηθυ-μναϊος, δπως πληροφορεί ό Σόλων στο εργο του πού εχει τίτλο 'Ελεγείες. Ό Χάρων δμως ό Λαμ,ψακηνος ισχυρίζεται δτι δράμα παρουσιάστηκε πρώ-τη φορά στήν 'Αθήνα μέ ποιητή τον Θέσπη.)

3. Εϊναι υπερβολική ή βεβαιότητα τοϋ Kaiinka (38), δταν άποδίδει τά λόγια στον 'ίδιο τον Σόλωνα" βλ. επίσης Η. Kolleritsch, aKonnte Solon von Tragödien Arions sprechen?», Eranos 66 (1968) 1.

70


29): Ό γερο-Σόλων, αρχομένων των ττερί Θέσπιν ηδη την τρα-γωδίαν κινεΐν, παρακολουθώντας μιά έμφάνιση του 'ίδιου του Θέ-σπη, τον εψεξε γιά εκείνη την άπάτη. Ή ιστορία μπορεί, φυσικά, νά εχει έπινοηθεϊ, οπως άκρφώς έχουν συνδέσει τον Σόλωνα μέ τον Κροίσο καΐ τον "Αμαση* είναι δμως πολύ πιθανό νά έζησε ό 'Αθηναίος σοφος στα βαθιά του γεράματα τις πρώτες άρχές εκεί-νης της εξελικτικής πορείας πού, μετά την εμφάνιση του πρώτου ηθοποιού, συνεχίστηκε γιά κάποιο χρονικο διάστημα πριν άπο τον πρώτο κρατικό άγώνα τραγωδίας.^

Ό 'Αριστοτέλης, Ποιητ. 3, 1448a 29, και ό ψευδοπλατωνικος Μίνως, 321a, μαρτυρούν μια διαμάχη οπου ό άττικος και 6 πελο-ποννησιακός τοπικισμός διεκδικούσαν, καθένας γιά τον εαυτό του, την άρχή της τραγωδίας. ""Αν έχει δίκιο ό Wilamowitz δταν ει-σάγει το ονομα τού Χάροντα τού Ααμψακηνού στο κείμενο τού 'Ιωάννη τού Διακόνου, πού παραθέσαμε πιο πάνω, τότε θά μπο-ρούσαμε νά ύποστηρίξουμε τήν ύπαρξη της διαμάχης ήδη στά μέ-σα τού 5ου αιώνα π.Χ.

Ή βασική ομάδα τών πληροφοριών μας συνδέει τον 'Αρίωνα μέ τις άρχές τής τραγωδίας, μέ τή διαμόρφωση τού διθυράμβου και μέ τούς σατύρους. 'Εδώ τίθεται τό καίριο ερώτημα αν αύτές οί μαρτυρίες άναφέρονται άναγκαστικά σε ένα και μοναδικό επί-τευγμα ή σέ τρία εντελώς χωριστά και άσχετο: μεταξύ τους. Τό τελευταίο ύποστήριξανό Reisch {Festschr. Gomperz 1902,471) και ό Pickard-Cambridge {Dith. Tr. Com. 98). Ό Flickinger (10, 2) διαφώνησε, ενώ ό Webster, στις συμπληρώσεις του στο βιβλίο του Pickard-Carnbridge, προσπάθησε νά ένσωματώσει και τά τρία μέρη αύτής τής πληροφορίας στήν 'ίδια διαδικασία. Στά νεότερα χρόνια ό Patzer πρότεινε ξανά τό χωρισμό σέ τρεις διαφορετικές πράξεις.

Γιά τήν άποψή μας δτι οί παραπάνω πληροφορίες άφοροΰν ένα και μόνο καλλιτεχνικό επίτευγμα τού 'Αρίωνα συνηγορεί και τό γεγονός δτι και στήν Ποιητική ή τραγωδία, στά γενετικά της

1. Αύτη είναι ή γνώμη του Schmid, 2, 44, ό όποιος μάλιστα δέχτηκε μια Ιστορική βάση· τό ίδιο καΐ ό Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 77. Ό Patzer, 127, τοποθετεί τήν εισαγωγή τοΰ ομιλητή γύρω στά μέσα του αιώ-να. Ό Tièche, 10, 10, αναγνωρίζει, βέβαια, τά χρονολογικά προβλήματα, άλλα δεν τά θεωρεί άποφασιστικά. Ό Διογένης ό Λαέρτιος (1, 59) σ' αύτο τό άνέκδοτο μέ τόν Θέσπη φτάνει νά υποστηρίξει δτι 6 Σόλων άπαγορεύει τήν τραγωδία.

71


στάδια, 6 διθύραμβος και το σατυρικό στοιχείο αναφέρονται σέ στενότατη μεταξύ τους σχέση, και έ'τσι οί ισχνές αύτές καθαυτές μαρτυρίες άλληλοστηρίζονται. Ό 'Αρίων άνέθεσε στούς κύκλιους χορούς του να εκτελούν ενχεχνα ομαδικά άσματα, πού υπηρετού-σαν τή λατρεία του Διονύσου και είχαν τό παλιό ονομα διθύραμ-βος. Γιά χορευτές χρησιμοποίησε —μόνιμα ή εύκαιριακά— τους σατύρους, πού άνηκαν ήδη έκείνη την εποχή στήν άκολουθία του θεοϋ. "Ετσι στον σατυροδιθύραμβο του 'Αρίωνα συναντούμε συνε-νωμένα τά δύο στοιχεία πού μνημονεύει ό 'Αριστοτέλης στις συ-νοπτικές μαρτυρίες της Ποιητικής. "Άν μερικοί άμφισβητοϋν τήν ύπαρξη μιας τέτοιας μορφής, αύτο οφείλεται στη φύση των πη-γών μας. Ό Patzer (50, 1) προσφέρει πλούσια βιβλιογραφία άπό τά άντίπαλα μέτωπα. Ό 'ίδιος, μαζι μέ τον Else καΐ τον Burkert , άνήκει στούς μελετητές πού πρόσφατα διαφώνησαν μέ τή δική μας έρμηνεία.

Γι' αυτό τό δύσκολο πρόβλημα δεχόμαστε μέ εύγνωμοσύνη τή συνδρομή των μνημείων πού άπεικονίζουν μαζί σατύρους και δι-θύραμβο. Καταρχήν στο βιβλίο του Pickard-Cambridge {δ.π. 5) ύπάρχει τό οστρακο ενός έρυθρόμορφου άττικοϋ κρατήρα άπό τήν Κοπεγχάγη' δείχνει, μέσα σέ μιά διονυσιακή άκολουθία, ένα σά-τυρο νά παίζει λύρα, καΐ άποπάνω γραμμένη τή λέξη ΔΙΘΤΡΑΜ-ΦΟΣ. 'Επίσης, ό Webster, στήν άναθεωρημένη έκδοση του βι-βλίου του Pickard-Cambridge (20, 35, 301, πίν. la) , παραπέμ-πει σέ έναν άττικό έρυθρόμορφο κρατήρα (περίπου 425 π.Χ.), ο-πού τρεις δασύτριχοι γερο-σάτυροι, μέ λύρα στό χέρι, κινούνται πρός έναν αύλητή. 'Ιδιαίτερη σημασία εχει μια έπιγραφή, πού δια-κρίνεται άποπάνω τους: ΟΙΔΟΙ ΠΑΝΑΘΕΝΑΙΑ- πρόκειται λοιπόν γιά τραγουδιστές στή γιορτή τών Παναθηναίων. Σέ αύτήν δμως ό μοναδικός χορικός άγώνας πού μας είναι γνωστός άνήκει σέ δι-θύραμβο.^ Ό Webster (ό'.π. 20, 301) προσπαθεί νά συσχετίσει μέ τά Παναθήναια και μιά μελανόμορφη λήκυθο μέ τρεις τριχω-τούς σατύρους, πού παίζουν λύρα (περ. 490 π.Χ.)' ή άπόδοση αύ-τή υποβάλλεται άπό τήν ομοιότητα μέ τήν παράσταση πού άνα-φέρθηκε πιό πάνω και ή όποία συσχετίζεται, χάρη στήν έπιγραφή, μέ αύτή τή γιορτή. Μιά έρυθρόμορφη στάμνος άπό τό Αοΰβρο (Webster, ο.π. 34 και 301, άρ. 3' περ. 480 π.Χ.) δείχνει πρό-

1. Βλ. γι' αύτό τό θέμα Pickard-Cambridge, Festivals 56.

72


σωπα πού παριστάνουν σατύρους νά σφυροκοπούν εναν τάφο. Μι,ά Ουσία ταύρου στην άντίθετη πλευρά καί, κάτω άπο τΙς λαβές, έ-νας τράγος μέ εναν άμφορέα μπορεί νά ύποδηλώνουν τά βραβεία γιά τον διθυραμβικό άγώνα" ωστόσο ό συσχετισμός παραμένει αβέβαιος.

Μέ καρδιά έλαφρότερη άπ' οσο σέ προηγούμενες έκδόσεις αύ-τοΰ του βιβλίου, θά ήθελα νά ξεπεράσω ενα φαινομενικά εμπόδιο, πού άνακύπτει άπο την πληροφορία της Σούδας δτι ό 'Αρίων ει-σήγαγε σατύρους 'έμμετρα λέγοντας. Σ ' αύτο το σημείο είναι σα-θρές δλες οί προσπάθειες πού έπιμένουν νά άνακαλύπτουν πίσω άπο αύτές τις λέξεις σατύρους πού «μιλούν πεζά ή άπαγγέλλουν». Ιΐρόκειται άπλούστατα γιά την Ι'δια άσαφή γλωσσική χρήση πού συναντούμε και στήν Ποιητική του 'Αριστοτέλη (1452b 22), ό-ταν ή πάροδος του χορού χαρακτηρίζεται ώς ή πρώτη λέξις δλου χοροϋ. Σέ ενα άπόσπασμα του Αισχύλου (343, 44 Μ.) ή λέξη λε-γούσας άναφέρεται ολοφάνερα σέ ύμνο, ενώ σέ ενα σχόλιο στον 'Ιππόλυτο τοΰ Εύριπίδη (58) τά ρήματα αδειν και λέγειν άναφέ-ρονται εναλλακτικά στήν Ι'δια ομάδα στίχων. Επομένως, και στήν περίπτωση τοΰ 'Αρίωνα πρέπει νά έχουμε υπόψη μας μόνο χορι-κό άσμα.

"Ενα δύσκολο πρόβλημα στο κείμενο τοΰ 'Ηροδότου θέτει ή λέ-ξη ονομάσαντα^ ή οποία επανέρχεται και στή Σούδα. Ό Schmid (1, 407) μίλησε γιά συγκεκριμένους τίτλους, δπως τούς συναν-τούμε νά προσδιορίζουν τό περιεχόμενο στήν παράδοση των διθυ-ράμβων τοΰ Σιμωνίδη, τοΰ Πινδάρου και τοΰ Βακχυλίδη. Χωρίς πειστικά έπιχειρήματα ό Pohlenz (2, 9) άπέκρουσε τή σκέψη, ύ-ποθέτοντας δτι πρόκειται γιά σταθερό χαρακτηρισμό τοΰ νέου ποιητικού εΐ'δους —εντελώς άδικαιολόγητα, κατά τή γνώμη μου, άφοΰ ό δρος διθύραμβος ήταν ήδη σέ χρήση (λ.χ. 'Αρχίλοχος, άπ. 1 20 W.), καί τό νά άποδοθεΐ σέ ενα διαμορφωμένο ποιητικό είδος δέν άποτελοΰσε σημαντικό επίτευγμα, πού νά απαιτεί ιδιαίτερη μνεία. "" Αν δμως πρόκειται γιά ιδιαίτερους τίτλους, ύπάρχει με-γάλη πιθανότητα νά είχαν καί οί διθύραμβοι τοΰ 'Αρίωνα —άκρι-βώς δπως καί οί μεταγενέστεροι καί ή τραγωδία— γιά περιεχό-μενό τους διάφορους μύθους.

Στήν εικόνα της γένεσης της τραγωδίας, πέρα άπο τις μαρτυ-ρίες τοΰ 'Αριστοτέλη, έχουμε νά συνεκτιμήσουμε δύο άκόμη συ-στατικά στοιχεία, τό διονυσιακό καί τό ήρωικό-μυθικό.

73


Λίγοι σήμερα αμφισβητούν την προέλευση της τραγωδίας άπο τή διονυσιακή λατρεία. Σ ' αύτούς άνήκουν 6 Schmid (2, 42) και ό Cantarella, ο όποιος, άκόμη και στά τελευταία του δημοσιεύ-ματα / έπιμένει στις θέσεις του. Με αύτούς άναπόφευκτα συναν-τάται, στήν πορεία της θεωρίας του, και ό Else (βλ. παρακάτω). 'Αντίθετα, στις μαρτυρίες του 'Αριστοτέλη βρίσκουμε ήδη δύο διονυσιακά στοιχεία: το διθύραμβο, ώς διονυσιακά άσμα, καιτούς σατύρους, πού, μετά την αρχική τους αύτοτέλεια, συνδέθηκαν αρ-κετά νωρίς μέ το θεό. Μπορούν δμως νά προστεθούν και άλλα δε-δομένα. Ή εύκαιρία των παραστάσεων τραγωδίας είναι πάντοτε μιά διονυσιακή γιορτή. Τον 5ο αιώνα είναι αφιερωμένες σ' αύτήν οί μέρες 11 ως 13 του μήνα Έλαφηβολιώνα (Μάρτιος/'Απρίλιος) άπό τή γιορτή των Μεγάλων Διονυσίων,^ πού ονομάζονταν και èv αστει. Κάθε μέρα παρουσιαζόταν μιά τετραλογία.^ Σ ' αύτήν τή γιορτή άνήκει και ή παλαιότερα μαρτυρημένη επίσημη παράστα-ση τραγωδίας, σέ ενα άπό τά τρία χρόνια της ολυμπιάδας του 536/5-533/2,^ δπου μετείχε ό Θέσπης. Ή παράσταση τραγω-διών, δπως γενικότερα και ή διοργάνωση τών Διονυσίων, άνάγε-ται στα χρόνια του Πεισιστράτου. Ή γιορτή ήταν άφιερωμένη στον ιδιαίτερα εύνοημένο άπό τούς τυράννους Διόνυσο Έλευθε-ρέα, πού τό ξόανό του μεταφερόταν μέ πομτιή στήν 'Αθήνα άπό τις 'Ελευθερές, ένα χωριό στά σύνορα 'Αττικής και Βοιωτίας. Αύ-τή ή θεοφάνεια του Διονύσου κινείται παράλληλα μέ τον πανιώ-νιο θεό, πού τον γιόρταζαν στά Αήναια τό μήνα Γαμηλιώνα ( Ι α -νουάριο/Φεβρουάριο). Αύτή είναι κυρίως ή γιορτή της κωμωδίας, πού, εννοείται, ενσωματώθηκε άρκετά νωρίς και αύτή στο πρό-γραμμα τών Μεγάλων Διονυσίων, της επισημότερης κρατικής γιορτής (487/6). Στα Αήναια ή κωμωδία παρουσιαζόταν άπό πα-λαιότερα σάν ελεύθερο θέαμα,- γιά νά εξασφαλίσει και εκεί τήν έπισημοποίησή της γύρω στο 440. 'Αργότερα εγινε κάτι παρό-μοιο και για τήν τραγωδία, γεγονός πού έξηγεΐται πολύ φυσικά

1. «Alcune considerazioni sul teatro greco», Dioniso 37 (1963) 3. 2. Γιά τΙς διονυσιακές γιορτές βλ. L. Deubner, Attische Feste, Βερο-

λίνο 1932· Pickard-Cambridge, Festivals. 3. Γιάτή θεωρία τοϋ Webster σχετικά μέ τήν κατανομή τών ϊργων, δ.π.

260. Γιά τις μέρες τών δραματικών άγώνων βλ. Pickard-Cambridge, Festivals 66.

4. Τά προβλήματα πού δημιουργεί αύτή ή χρονολόγηση συζητούνται στο κεφάλαιο γιά τον Θέσττη.

74


άπο τή βαθμιαία αύξηση του άριθμοΰ των τραγικών ποιητών. "Ω-στόσο, πρέπει νά μείνει κάπως άβέβαιο το ετος 432, πού δίνεται γι ' αύτη τήν επισημοποίηση.^

Γιά τή διεξαγωγ-}] των διονυσιακών γιορτών ταίριαζε το ιερό τέμενος του Διονύσου Έλευθερέα, στη νότια πλευρά της 'Ακρό-πολης, οπου φιλοξενήθηκαν μέσα στούς αιώνες τα ποικίλα θεα-τρικά κτίσματα, άπο τήν πρωτόγονη ορχήστρα του 6ου αιώνα ως το ρωμαϊκό θέατρο μέ τις ειδικές εγκαταστάσεις γιά τις θηριο-μαχίες. Ό Φώτιος^ (λ. ΐκρια) μαρτυρεί τή χρήση ξύλινων κερ-κίδων στήν περιοχή της άγορας πριν άπο τήν οικοδόμηση του Θε-άτρου του Διονύσου. Βέβαια, δέν είναι δυνατό νά άποκλείσουμε τήν πιθανότητα οί πρώιμες παραστάσεις νά δίνονταν στο χώρο της άγοράς* ωστόσο, άπο αύτό τό γεγονός δέν μπορεί νά άντληθεΐ κανένα επιχείρημα πού νά άπορρίπτει τον διονυσιακό χαρακτήρα της τραγωδίας, άφοΰ και ό Φώτιος άναφέρεται ρητά σέ διονυσια-κούς αγώνας.

Ή ενδυμασία τών ύποκριτών, πού ήταν πιθανότατα ή ϊδια και γιά τήν τραγωδία και γιά τό σατυρικό δράμα,^ παρουσιάζει σχέ-ση μέ τόν Διόνυσο σέ ουσιαστικά χαρακτηριστικά. Είναι άλήθεια I'm αύτό άμφισβητήθηκε πρόσφατα γιά τόν χειριδωτό χιτώνα,^ ε-πειδή πραγματικά εντοπίζεται και σέ έξωδιονυσιακές περιοχές. 'Ωστόσο γι' αύτόν τό συγκεκριμένο θεό μαρτυρεϊται άπο τόσο νω-ρίς και τόσο άδιάλειπτα, ώστε δικαιολογημένα ή Bieber {History 24κ.) φαίνεται νά εμμένει στήν άποψή της ότι αύτό τό ένδυμα υ-ποδηλώνει σχέση μέ τή λατρεία του. Χωρίς άμφιβολία, τό 'ίδιο συμβαίνει και μέ τόν κόθορνο, ένα μαλακό ύπόδημα πού, κατά τόν Αριστοφάνη [Βάτραχοι 47), άποτελοΰσε στοιχείο διονυσιακής σκευής. Ταίριαζε βολικά και στα δύο πόδια, και γι ' αύτό χαρα-

1. Pickard-Cambridge, Festivals 108. 2. Πρβ. καΐ ΙΤολυδεύκης 7, 125· Ευστάθιος, σχόλια στήν 'Οδύσσεια,

γ ;{50· Ησύχιος, λ. φδεΐον. Τά χωρία γιά ενα χώρο στήν άγορά πού ονο-μαζόταν ορχήστρα συγκεντρώνονται στον Pickard-Cambridge, Festivals H7, 6. Προβληματική ή άποψη της Bieber, History 54" πρβ. επίσης Α. ν. (i(!rkan. Gnomon 14 (1938) 238. Ν. G. L. Hammond, «The Conditions of Dramatic Production to the Death of Aeschylus», GBBS 13 (1972) :i87-405.

3. Σ' αύτο συμφωνεί και ό F. Brommer, AA 1964, 112. 4 .Άπο τούς μελετητές πού αναθεώρησαν τό ^ργο του Pickard-Cam-

l>ridge, Festivals 200, αντίθετα μέ τή συμφωνία πού έκφράζεται στήν πρώ-τη έκδοση, σ. 213' άρνητικός είναι και ό Dingel, 26.

75


κτήριζαν μέ αύτο το παρανόμι, εναν άκαταστάλαχτο πολιτι,κό, ό-πως ό Θηραμένης.^ Τό γνωστό γκροτέσκο παρισινό άγαλμάτιο ά-πό ελεφαντόδοντο (Bieber, History^ είκ. 799' Pickard-Cam-bridge, Festivals^ είκ. 63) πρέπει να άποκλειστεΐ άπό τά παρα-δείγματα κλασικής τραγικής ενδυμασίας. Αύτη την άναγνωρίζου-με καλύτερα στο θαυμάσιο άγγεΐο μέ παραστάσεις σατύρων άπό τη Νεάπολη (βλ. σ. 68). Έκε ι έμφανίζεται και ό κόθορνος σάν Ινα μαλακό ύπόδημα χωρίς διογκωμένη σόλα. Επομένως, είναι εξαι-ρετικά άμφίβολο αν ήδη ό Αισχύλος, όπως θέλει ό Βίος (14), αύ-ξησε τό ύψος των ύποκριτών μέ τή σόλα των κοθόρνων. Φυσικά, τό προσωπείο άνήκει στην περιοχή τής υποδομής του δράματος και άρχικά δέν ήταν διονυσιακό στοιχείο* πιθανότατα δμως προ-σαρτήθηκε και αύτό νωρίς, όπως οί σάτυροι, στις εκδηλώσεις αύ-τοΰ του θεοΰ, πού ήταν ό κατεξοχήν θεός του προσωπείου.

Ή σύνδεση διονυσιακής λατρείας και τραγωδίας διαπιστώνε-ται καΐ στή θερμή υποστήριξη πού γνώρισαν καΐ οί δύο μέ τά πο-λιτιστικά και θρησκευτικά μέτρα τώνΈλλήνων τυράννων. Σημαν-τικότερη δμως άπό όλες αύτές τις εξωτερικές σχέσεις είναι ή πα-ρατήρηση δτι στήν έκσταση τής διονυσιακής λατρείας βασίζεται τό μυστηριακό γεγονός τής μεταμόρφωσης, πού άποτελεΐ τή θε-μελιακή προϋπόθεση γιά τή γένεση του δράματος. Έ δ ώ βρίσκει τή συνέχεια και τήν τελείωσή της ή «κατάληψη» του πρωτόγονου «ύποκριτή», πού ταυτίζεται μέ τό δαίμονα.^

Ώραϊα εκφράζεται ή σύνδεση του τραγικού δράματος μέ τόν Διόνυσο στις άγγειογραφίες δπου ή τραγωδία, προσωποποιημένη, έμφανίζεται νά μετέχει στό θίασο του θεοΰ.®

Σέ άξιοσημείωτη άντίθεση μέ δσα έχουν ειπωθεί βρίσκεται δ ελάχιστα ή καθόλου διονυσιακός χαρακτήρας των έργων τής τρα-

1. Ξενοφών, 'Ελληνικά 2, 3, 31 καΐ 47' Πλούταρχος, Νικίας 2" ενμετα-βολώτερος κοθόρνου: Ζηνόβι,ος 3, 93. Για τή σκευή των ύποκριτών βλ. Bieber, History 24· Pickard-Cambridge, Festivals 197 και 204 γιά τούς κοθόρνους, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία.

2. 'Αξιανάγνωστα είναι άκόμη τά δσα γράφει γιά τή διονυσιακή μετα-μόρφωση ή J. Harrison, Prolegomena to the Study of Greek Religion, 2η εκδ. 1908, 568. Γιά τό επίπεδο τής πραγματικότητας στο τραγικό θέα-τρο βλ. Br. Snell, aMythos und Wirklichkeit in der griechischen Tragö-die», Antike 20 (1944) 115=Z)ie Entdeckung des Geistes, Γοττίγγη ^1975, 95κκ. [έλλην. μετ. Δαν. I. 'Ιακώβ, "Η άνακάλνψη τοΰ πνεύματος', 'Αθήνα 1981].

3. Μαρτυρίες στόν Η. Herter, RE ^ Κ (1937) 1897.

76


γωδίας. Το γεγονος αύτό εχει άποτυπωθεο στήν παροί,μιακή φρά-ση ονόεν προς τον Αιόννσον.^ Οί άρχαϊοί. σχολιαστές τήν άποδί-δουν σέ διάφορα στάδια της ιστορίας του ε'ίδους: στη μετάβαση άπό το διθύραμβο στήν τραγωδία μέ τον Έπιγένη τον Σικυώνιο, στον Θέσπη, στον Φρύνιχο και στον Αισχύλο. Έ δ ώ δεν μπορούμε νά άποφασίσουμε· 'έχουμε όμως τη βεβαιότητα δτι ή άντίθεση ά-νάμεσα στη διονυσιακή γιορτή και στο άπροσδιόνυσο ύλικο άρχι-σε νά γίνεται νωρίς αισθητή και νά έκφράζεται. Πολύ συχνά, για νά άποδειχτεϊ ενας άρχικά διονυσιακός κύκλος, έχουν μνημονευ-τεί τά διονυσιακά δράματα μέ τό μύθο της γέννησης του θεοΰ και της πάλης του.μέ τον Λυκούργο και τον Πενθέα. 'Αλλά ό νηφά-

,λιος ύπολογισμός του Ziegler (1931) έ'δειξε δτι αύτά τά δράματα άποτελοΰν ελάχιστο ποσοστο πλάι στήν πληθώρα των άλλων, και δτι γιά τήν παλαιότερη περίοδο, παρ' δλες τις σχετικές έ'ρευνες,^ είναι αδύνατο νά γίνει λόγος γιά ούσιαστικότερη έκπροσώπηση διονυσιακών θεμάτων. Περιεχόμενο της τραγωδίας, δσο μπορού-με να άνιχνεύσουμε, είναι ο ήρωικός μύθος. Αύτος πρέπει νά ει-σχώρησε πολύ νωρίς στο διονυσιακό δράμα. Φαίνεται δτι εΐ'μαστε σέ θέση νά συλλάβουμε ενα 'ίχνος άπό αύτό τό τόσο σημαντικό στάδιο της έξέλιξης του εΐ'δους. Ό 'Ηρόδοτος (5, 67) άναφέρει, σχετικά μέ τή Σικυώνα, διάφορες λατρευτικές μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεισθένη (παππού άπό μητέρα του όμώνυμου 'Αθηναίου πο-λιτικού), ό όποιος κυβέρνησε στό πρώτο τρίτο τοΰ 6ου αιώνα. Στήν άγορα της Σικυώνας ό Άργεΐος ήρωας "Αδραστος είχε ενα ηρώο, πού θέλησε νά τό άπομακρύνει ό Κλεισθένης τόν καιρό της διαμάχης του μέ τό "Αργός. Επειδή τό μαντείο τών Δελφών δέν επέτρεψε να γίνει αύτό άπότομα, ό Κλεισθένης μεταφύτεψε άπό τή Θήβα στή Σικυώνα τή λατρεία τοΰ Μελανίππου, θανάσιμου εχθρού τοΰ 'Αδράστου, Προσφορές και γιορταστικές έκδηλώσεις γίνονταν πρός τιμήν τοΰ νέου ήρωα, και σημειώθηκε μία άκόμη άλλαγή: τά τε δή αλλα οί Σικνώνιοι ετίμων τόν "Αδρηστον και δη προς τά πάθεα αύτοϋ τραγικοΐσι χοροίσι εγεραιρον, τόν μεν

1. Σούδα και Φώτιος στο σχετικό λήμμα" Πλούταρχος, Συμποσιακά προβλήματα 1, 1, 5, 615a· Ψευδο-ΓΓλούταρχος, Παροιμ. 'Αλεξανδρ. 30' 'Λποστόλιος 13, 42" Ζηνόβιος 5, 40. Σχετικά βλ. Pohlenz, GGN 1926, 299

κι. Sehr. 2, 474· Ziegler, 1933· Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 124.

2. Λόγου χάρη Κ. Deichgräber, NGG 1 (1938/9) 244· Murray, Ae-schylus 14-5.

77


Διόννσον ον τιμώντες, τον δέ 'Άδρηστον. Κλεισθένης δε χορονς μεν τω Διονύσω άπέδωκε, την δε αλλην θνσίην ΜελανίππωΛ

Έδώ μπορούμε πρώτα πρώτα νά συμπεράνουμε μέ βεβαιότη-τα δτι στή Σικυώνα ύπήρχαν άπό πολύ παλί,ά γιορτές, δπου μέ χορούς έψαλλαν καΐ θρηνούσαν τά πάθη του 'Αδράστου. Το πε-ριεχόμενο αύτών των άσμάτων μπορούμε νά το υποθέσουμε ως έ-να σημείο, μέ βάση τά οσα γνωρίζουμε άπό τήν επική ποίηση γιά την εκστρατεία των Έ π τ ά εναντίον της Θήβας. Τέτοια θρηνητι-κά τραγούδια μας εΐναι γνωστά γιά τον 'Αχιλλέα στήν "Ηλιδα, στον Κρότωνα και στο Ροίτειο, γιά τά παιδιά της Μήδειας στήν Κόρινθο, γιά τήν 'Ινώ στή Θήβα και γιά τον 'Ιππόλυτο στήν Τροιζήνα.^ Αύτο τό μέρος της ήρωικής γιορτής στή Σικυώνα μ-ε-ταφέρθηκε κατόπιν στή λατρεία του Διονύσου. Δέν αποκλείεται νά έ'παιξε κάποιο ρόλο στή μεταρρύθμιση και 6 τοπικισμός· τό βέβαιο πάντο^ς είναι δτι αύτή ή αλλαγή εναρμονίζεται μέ τή θρη-σκευτική πολιτική τών τυράννων, οι όποιοι υποστήριξαν θερμά τον μεγάλο λαϊκό θεό της ελληνικής ύπαίθρου. Ή διαμόρφωση του διθυράμβου άπό τον 'Αρίωνα άνήκει στήν Κόρινθο του Περιάν-δρου, ενώ στήν 'Αθήνα ή τραγωδία βρήκε τή θέση της στά Με-γάλα Διονύσια του Πεισιστράτου. Εΐναι άλήθεια οτι ό 'Ηρόδοτος δέν μας δίνει καμιά πληροφορία γιά τό περιεχόμενο τών τραγι-κών χορών πού πέρασαν στή λατρεία του Διονύσου, άλλά τό κεί-μενό του μας επιτρέπει νά υποθέσουμε οχι οτι άντι γιά τον "Α-δραστο τά άσματα τιμούσαν τον Διόνυσο, άλλά μάλλον δτι οί πα-λαιοί ηρωικοί μύθοι εξακολούθησαν νά άποτελουν μέρος της διο-νυσιακής γιορτής.^ Αίγο πιο πάνω μιλήσαμε γιά τήν πιθο^νότητα ό διονυσιακός διθύραμβος, πού διαμορφώθηκε σέ έντεχνο είδος ά-

1. (Γενικά οί Σικυωνιοι τιμούσαν τον "Αδραστο" Ιδιαίτερα δμως γιόρ-ταζαν τά πάθη του μέ τραγικούς χορούς, τιμώντας ετσι οχι τον Διόνυσο άλ-λά τόν "Αδραστο. Ό Κλεισθένης δμως μετέφερε τούς χορούς στον Διόνυσο, και τις υπόλοιπες εκδηλώσεις προσφοράς στον Μελάνιππο.)

2. Μαρτυρίες στον Peretti, 281- Pickard-Cambridge, ο.π. 105· Μ. Ρ. Niisson, Gesch. d. gr. Religion 1, 2η εκδ., 187.

3. Γι' αύτο τό σημαντικό θέμα υπάρχει ομοφωνία άνάμεσα στον Schmid 1, 632, τον Ziegler, 1914, και τον Pickard-Cambridge, δ.π. 104. "Οτι το ρ. άπέδωκε στο χωρίο τοΰ Ηροδότου δέν σημαίνει «έ'δωσε πίσω)) άλλά δτι οί τραγικοί χοροί ξαναβρηκαν τή θέση πού, κατά τήν άντίληψη τοΰ 'Ηροδό-του, τούς άνηκε, τονίστηκε πολλές φορές· βλ. Α. ν. Blumenttial, Gnomon 19 (1943) 28, 1. Για το ϊδιο θέμα έπίσης, Α. Gitti, «Clistene di Sicione β le sue riforme)), RAL 1926, 539.

78


Tzh τον 'Αρίωνα, νά είχε γίά περιεχόμενο μύθους άπο τον ηρωικό κόσμο.^ Τώρα έπισημαίνουμε στίς ειδήσεις του 'Ηροδότου γιά τή Σικυώνα άλλο ενα σημείο δπου τά παλαιά ήρωικά άσματα εισά-γονται σέ διονυσιακές τελετές, και σκεφτόμαστε δτι ετσι κατα-νοούμε την παροιμιακή φράση ονδεν προς τον Δίόννσον στήν ιστο-ρική της διάσταση. ""Αν οι πληροφορίες γιά τον 'Αρίωνα στήν Κό-ρινθο και οί μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη στή Σικυώνα έχουν πράγματι τή σημασία πού τούς άποδίδουμε, τότε εχει ξεκαθαρι-στεί ο δρόμος άπό δπου 6 ήρωικός μύθος έ'φτασε νά γίνει τό άπο-κλειστικο θέμα της τραγωδίας, ή οποία διαμορφώθηκε στον διο-νυσιακό χώρο.

Μέσα στον ήρωικό μύθο είχε άναπτυχθεϊ ένα ύλικο ύψιστης ά-ξίας καΐ πολλαπλών δυνατοτήτο^ν γιά τήν τραγωδία. Οί ήρωές του ήταν ζο:)ντανοι στήν καρδιά του λαοΰ, καί, επομένως, ή άμεση συμμετοχή του κοινού βέβαιη.^ 'Εξίσου σημαντικό ήταν και τό γεγονός δτι, ενώ αύτό τό ύλικό, σέ σχέση καί μέ τούς ποιητές και μέ τό κοινό, διατηρούσε τήν αναγκαία γιά τά θέματα της μεγά-λης τέχνης άπόσταση, τά συστατικά του είχαν τό βάρος ιστορι-κών δεδομένων. 'Εκείνο πού είπε ό Schiller γιά τήν άντικειμενι-κή άκρίβεια ένός τέτοιου υλικού, πού αντιστέκεται στήν αύθαιρε-σία, και ό Grillparzer γιά τή συνοχή και τήν πυκνότητα της πραγματικότητας στά γεγονότα και τά πρόσωπα τών ιστορικών ϋργων, άληθεύει άπόλυτα γιά τόν ελληνικό μύθο. Ό άρχαΐος τρα-γικός, δταν δουλεύει τόν ελληνικό μύθο, ενώ είναι δεσμευμένος ά-πέναντι στήν έγκυρη παράδοση, διαθέτει εύρύ περιθώριο γιά προ-σωπική δημιουργία και έρμηνεία.®

Ή μαρτυρία του 'Ηροδότου μας προσφέρει άλλο ενα σημαντι-κότατο γιά τήν τραγωδία στοιχείο. Αύτά πού τραγουδούσαν οί χοροί της Σικυώνας γιά τόν "Αδραστο πρέπει νά ήταν κυρίως νε-κρικοί θρήνοι. Σύμφωνα μέ τή φύση της ήρωικής λατρείας, ό θρή-

1. Γιά τΙς σχέσεις άνά(χεσα στούς ήρωικούς μύθους καΐ στο διθύραμβο [•iX. επίσης Patzer, 94 καΐ 121.

2. Γιά το ρόλο του μύθου: Α. Μ. G. Little, Myth and Society in Attic Drama, Νέα 'Τόρκη 1942' Α. Lesky, «Der Mythos im Verständnis der Antike», Gymnasium 73 (1966) 2T=Gesammelte Schriften 422.

3. Για το ιστορικό δράμα σημαντική ή εργασία του Β. ν. Wiese στο Deutsche Vierteljahrsschrift 20 (1942) 412, ίδ. 423. Γιά τή σημασία του μύθου στήν τραγωδία βλ. και Κ. Kommereil, 131· C. del Grande, Τραγω-δία 59.

79


νος πρέπει, νά διεκδικούσε, όπως και οι ηρωικοί μύθοι, τή θέση του στή γένεση της τραγωδίας. Δέν είναι βέβαια απαραίτητο νά παραγάγουμε την τραγωδία άποκλειστικά άπο τή λατρεία των η-ρώων, άκολουθώντας τον W. Ridgeway,^ άλλά δέν μπορεί και νά παραβλέψουμε τή μεγάλη σημασία του θρηνωδικοΰ στοιχείου στά σωζόμενα έ'ργα. Ό Α. Perett i (σέ διάφορα σημεία του βι-βλίου του* βλ. τον πίνακά του) έ'χει άξιοποιήσει σωστά το ύλικό, τονίζοντας δτι δράματα δπως ή Μιλήτου αλωσις xcà οί Φοίνισσες του Φρυνίχου μας επιτρέπουν νά υποθέσουμε εκτεταμένη παρου-σία του θρήνου, άκόμη και σέ ιστορικά θέματα.

Είναι θεμιτή ή ύπόθεση δτι στίς μεταρρυθμίσεις του Κλεισθέ-νη, για τις όποιες μιλά ό 'Ηρόδοτος, ό Έπιγένης ό Σικυώνιος έ-παιξε ρόλο δμοιο μέ του 'Αρίωνα στήν αύλή του Περιάνδρου. Ή Σούδα (λ. Θέσπις' πρβ. και λ. ούδεν προς τον Διόννσον) ονομάζει τον Έπιγένη άνταγωνιστή του Θέσπη και πρώτο τραγικό. Πίσω άπό το ονομα μπορεί νά κρύβεται κάποια ιστορική άλήθεια, αν και ό χρονικός προσδιορισμός πρέπει νά ήταν τόσο άόριστος, ώ-στε σύμφωνα μέ τή μιά μαρτυρία δ Θέσπης κατατάσσεται 16ος, ενώ σύμφωνα μέ τήν άλλη 2ος μετά τον Έπιγένη.

'Απομένει μιά ερώτηση, γιά τήν οποία δύσκολα μπορούμε νά έξασφαλίσουμε βέβαιη άπάντηση. Πρέπει νά εννοήσουμε τους τραγικούς χορούς του 'Ηροδότου ώς «τραγικούς» σύμφωνα μέ τήν έννοια της τραγωδίας δπως είχε διαμορφωθεί στά χρόνια του ιστορικού, ή ώς «χορούς τράγων»; Τό 'ίδιο έρώτημα ισχύει και γιά τον τραγικόν τρόπον του 'Αρίωνα {Σούδα) και γιά τό τραγω-δίας πρώτον δραμα^ κατά τή μαρτυρία του Σόλωνα, πού σώζεται στον 'Ιωάννη τον Διάκονο. 'Η γλωσσική μορφή δέν επιτρέπει ρητή άπάντηση. Ό Patzer τονίζει δτι ή κλασική ελληνική γλώσσα στή λέξη τραγικός άναγνώριζε μόνο τή βασική σημασία, πού συνδέει τό έπίθετο μέ τήν τραγωδία. Οι μαρτυρίες δμως δέν είναι επαρ-κείς, και μεταγενέστερα χωρία ώς τήν τραγική δνσωδία του Αόγ-

1. The Origin of Tragedy, Cambridge 1910. Ό νεκρικός θρήνος εχει με-γάλη σημασία στή γενετική θεωρία του Μ. Ρ. Nüssen, «Der Ursprung der Tragödie», NJA 27 (1911) 609, 673. Γιά τή σύνδεση του ήρωικοΰ μύθου μέ τό διθύραμβο, άνέλαβε μια σημαντική προσπάθεια ό W. Schmid, ((Zur Geschichte des griechischen Dithyrambos», Programm Tübingen 1901. Γιά τήν επιβίωση λατρευτικών μορφών στήν τραγωδία βλ. R. Hölzle, Zum Aufbau der lyrischen Partien des Aischylos (διατρ.), Freiburg/Br. 1934.

80


γου (4, 17, 2)^ δείχνουν ότι ό τράγος μπορούσε πάντα νά λανθά-νει μέσα στη λέξη. Επίσης δεν μπορεί νά άποκλειστεϊ ή δυνατό-τητα πού εξετάζει ό Τ. Β. L. Webster (Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 103), ότι δηλαδή ό 'Ηρόδοτος δανείστηκε τη λέ-ξη άπό παλαιότερη πηγή, δπου ειχε άκόμη σημασία σχετική μέ τον τράγο.

Είναι άρκετά δελεαστικό τό νά άναζητήσουμε κάποιον ύπαι-νιγμο για τράγους μέσα στή λέξη, επειδή ετσι θά βρισκόταν μιά γέφυρα και προς τούς σατύρους, πού αποτελούσαν τούς χορούς τοϋ Αρίωνα, και προς τήν έρμηνεία της λέξης τραγωδία, όπως ύπο-στηρίζεται έδώ. 'Ωστόσο, ενα επιχείρημα πού προτείνει μέ πολλή έμφαση ό Patzer (59κ.) συνηγορεί περισσότερο γιά τήν άλλη ά-ποψη. Ό 'Ηρόδοτος εΐναι σύγχρονος της κλασικής τραγωδίας· ε-πομένως, είναι εντελώς φυσικό νά άναζητήσουμε στή χρήση της λέξης μιά έννοια πού ό ιστορικός τή δανείστηκε άπό έκεϊ. Θά ήταν δμως λάθος νά θελήσουμε νά άποσιωπήσουμε άπό τή συζήτηση τό πρόβλημα πού εξετάστηκε πιο πάνω, σάν νά είναι λυμένο.^

Έ δ ώ πρέπει νά διατυπώσουμε τό έρώτημα: σέ ποιο σημείο της εξελικτικής πορείας, όπως περιγράφηκε, πρέπει νά παρεμβληθεί τό στάδιο πού προσδιορίζει δ 'Αριστοτέλης μέ τις λέξεις: εκ μι-κρών μύθων και λέξεως γελοίας διά τό εκ σατυρικού μεταβαλείν οψε άπεσεμνννθη. Δέν επιτρέπεται να παραμερίσουμε αύτή τήν πληροφορία, όπως κάνει λ.χ. ό Perett i (77, 103, 253), συσχετί-ζοντάς την μέ τον πρωτογονισμό πού είχε ή άρχαϊκή τραγωδία σέ σύγκριση μέ τήν κλασική. Ό 'Αριστοτέλης εχει υπόψη του ένα στάδιο πού όδήγησε άπό τό άξεστο και κάπως κωμικό στο σοβα-ρό και σεμνό. Ό Ziegler (1939) θέλησε νά τό άντιμετωπίσει σαν

1. Μέ αύτή τή μαρτυρία βρισκόμαστε χρονικά πολύ πιο πέρα άπο τον ΙΙλούταρχο (Πνρρος 11), πού άναφέρει ό Pickard-Cambridge,-ό'.π. 102.

2. Τή συνηθισμένη σημασία «τραγικός» υποστηρίζουν οί Schmid, 1, Μ)7, 8 και 631· 2, 46, 7" Pickard-Gambridge, ο.π., 1η εκδ., 138 (διαφο-ρετικά ό Webster στή 2η εκδ., 103)· Blumenthal, Sophokles II 22· Pe-irlli , 281· Eickel, 76, και RhM 91 (1942) 130" Patzer, 59. Μέ χορούς τράγων συνδέουν τά χωρίιχ οί Wilamowitz, Einleitung in die griechische 'l'rngödie, Βερολίνο 1910, 84, και Kleine Schriften 1, 376" Kaiinka, 39" l'ohlenz, GGiV 1926, 301, i=Kl. Sehr. 2, 476, 1, και Griechische Tra-gödie 2, 9" Howald, 30· Brommer, Satyroi 35 καΐ 59" Untersteiner, 85. '() Flickinger, 11 και 15, θέλησε νά συσχετίσει τούς τραγικούς χορούς, ό-πως οί 'Αλεξανδρινοί τήν τραγωδίαν, μέ το «βραβείο τοϋ τράγου», πού κα-θιερώθηκε στή Σικυώνα, δταν οί χοροί μεταφέρθηκαν στον Διόνυσο.

81


ενα μέρος άπο τή γενικότερη ττνευματική και καλλιτεχνική άνά-πτυξη στη μετάβαση άπό τον 6ο στον 5ο αΐώνα. Στη σκέψη του αύτη ύπάρχει σίγουρα κάτι πολύ ούσιαστικό. Άφοϋ όμως δίνεται τόσο μεγάλη σημασία στις σχετικές εκδηλώσεις της Κορίνθου και της Σικυώνας, όπως άκριβώς συμβαίνει και σ' αύτό το βιβλίο, θά έπρεπε νά υποθέσουμε οτι έκεϊ, και κυρίως στή Σικυώνα, είχε ή-δη δοθεί σοβαρός χαρακτήρας στους χορούς. 'Οπωσδήποτε, ή συ-νένωση του διονυσιακού, δπου ενυπήρχαν σύμφυτα τό κωμικό και τό σατυρικό στοιχείο, μέ τό άσμα και τήν ορχηση, δπως χρησι-μοποιούνταν στή λατρεία των ηρώων, ήταν άποφασιστική γιά τή φάση πού ύπαινίσσεται 6 'Αριστοτέλης.

Ή περιγραφή μας άναγνωρίζει στους Δωριείς κάποια δικαιώ-ματα στήν τραγωδία· στά λόγια του Θεμίστιου {Or. 27, 406): και τραγωδίας ενρεταΙ μεν Σικνώνιοι, τελεσιονργοί όε 'Αττικοί ποιη-ταί, υπάρχει κάτι σωστό καί, σε τελευταία άνάλυση, άριστοτελι-κό. 'Ωστόσο, κατά τήν άντίληψή μας, στά πελοποννησιακά έξε-λικτικά στάδια πρόκειται πάντα γιά χορικές παραστάσεις καί μό-νο. Ή τολμηρή σκέψη του Ε. Eickel,^ ό όποιος, μέ βάση τΙς μαρ-τυρίες γιά τόν 'Αρίωνα, θέλησε νά άναγνωρίσει στά ήρωικά λα-τρευτικά δρώμενα ένα πρώιμο δωρικό δράμα σε άπαγγελτικούς στίχους και μέ εναν άριθμό ήθοποιών, δέν έχει καμία βάση. Ούτε μπορεί νά βοηθήσει καθόλου τό α στούς τριμέτρους της άττικής τραγωδίας. Ό G. Björck, στό έξαΐ(νετικά σημαντικό γιά τό πρό-βλημά μας βιβλίο του, όπου συζητεί καί τις παλαιότερες θεωρίες, έρμηνεύει πολύ πειστικά ως δάνεια τούς τύπους μέ ((alpha impu-rum» στά διαλογικά μέρη της άττικής τραγωδίας. "Εχουν διαφο-ρετική προέλευση άπό δ,τι οί άντίστοιχοι τύποι της γλώσσας των χορικών, οπού, κατά τήν εύστοχη διατύπωση του Björck, τό δω-ρικό στοιχείο έχει επικαθίσει στό άττικό γλωσσικό στρώμα, σάν διάφανος πέπλος. Κοινή καί στά δύο εϊναι κάποια υφολογική τά-ση πρός τό δωρικό, έπομένως ενα μορφολογικό στοιχείο πού ένυ-πάρχει στή φύ(7η της ειδικής γραμματειακής γλώσσας. "Ετσι, ξε-κινώντας άπό αύτή τήν περιοχή είναι άδύνατο νά κερδίσουμε ένα δωρικό προστάδιο του τραγικού διαλόγου.

Θά άποτελοϋσε παρεξήγηοτη τό συμπέρασμα δτι ή εικόνα πού άνασυνθέσαμε πιό πάνω βασίζεται σε κάποιο άποδεικτικό ύλικό

1. ((Geistererscheinungen bei Aischylos», BhM 91 (1942) 123.

82


άπαλλαγμένο άπο κάθε συζήτηση. 'Απεναντίας, έχω πλήρη έπί-γν(οση της έλλειπτικότητας των πηγών μας καΐ του ύποθετικοΰ χαρακτήρα των επιμέρους σταδίων, μολονότι πιστεύω δτι ή δυ-νατότητα πού εκτίθεται εδώ, άνάμεσα στις άλλες πού έχουν προ-ταθεί, μπορεί νά διεκδικήσει τή μεγαλύτερη πιθανότητα. 'Ανα-γνωρίζοντας, πάντως, τά δρια του εφικτού, αισθάνομαι την άνάγ-)cη νά άναφερθώ σέ τρεις διαφορετικές ερευνητικές προσπάθειες των τελευταίων χρόνων, οί όποιες ερμηνεύουν την καταγωγή της τραγωδίας μέ πολύ διαφορετικό τρόπο. Μπορούμε νά παραλεί-ψουμε πολλά άπό τά επιμέρους επιχειρήματα, επειδή συνάγονται «πό τις άπόψεις πού έ'χουν διατυπωθεί πιο πάνω.

Ά π ό μεθοδολογική άποψη, ή θεωρία του Patzer διαφέρει άπό τή δική μας σέ ούσιαστικά σημεία, χωρίς όμως νά διαφέρουμε ο-λότελα στις βασικές άρχές. 'Ο Patzer θεωρεί σωστές τις μαρτυ-ρίες του 'Αριστοτέλη, τουλάχιστον ως ενα σημείο, και άποδίδει μεγάλη σημασία στήν παράδοση γιά τον 'Αρίωνα. 'Αλλά τά χωρία της Ποιητικής περιέχουν, κατά τή γνώμη του, μόνο ύποθέσεις, άπό τις όποιες ή σχετική μέ τό διθύραμβο είναι σωστή, ενώ ή πληροφορία γιά τό σατυρικό στοιχείο είναι λάθος: αύτό, κατά τήν άποψή του, αποχωρίζεται άπό τό τραγικό δράμα στά πρώιμα στά-ίΐια της ιστορίας του. Και ενώ έγώ, μαζι μέ άλλους, στις μαρτυ-ρίες γιά τις δραστηριότητες του 'Αρίωνα στήν Κόρινθο πιστεύω

βρίσκουμε τον σατυροδιθύραμβο, οπού έντοπίζεται τό σημείο τομής τών δύο γραμμών πού χαράζει ό 'Αριστοτέλης, δ Patzer τΙς συσχετίζει μέ τρία διαφορετικά επιτεύγματα: δ 'Αρίων πιθα-νότατα δημιούργησε τόν (καλλιτεχνικά διαμορφωμένο) διθύραμ-βο, τούς σατυρικούς χορούς και τήν πρωτοτραγωδία, και γι ' αύτό ή εικόνα αύτής της τελευταίας παραμένει άναγκαστικά άπροσδιό-ριστη. Ή έκθεση του Patzer καθορίζεται άπό τήν έπιθυμία του νά εξασφαλίσει τή λειτουργία του τραγικού στοιχείου στά πρώι-μα κιόλας στάδια του εΐ'δους. Έ δ ώ οφείλεται ό άποκλεισμός τών σατύρων, καθώς και ό ισχυρισμός δτι δεν είναι δυνατό νά γίνει λόγος γιά στάδιο πού άντιστοιχεϊ στό άποσεμνύνεσθαι τοΰ 'Αρι-στοτέλη. "Οταν δμως ό Patzer (121κ.) καταλήγει στό συμπέρα-σμα δτι ή πρωτοτραγωδία προήλθε άπό έναν μιμικό μετασχημα-τισμό του διθυράμβου μέ τήν έπίδραση τών σατυρικών χορών, 7ΐροδίδει μιά σαφή προσέγγιση πρός τήν εικόνα πού περιγράψα-με πιό πάνω. Μέ αύτήν εναρμονίζεται θαυμάσια δ,τι γράφει ό

83


Patzer γι,ά τήν εισβολή του ήρωι,κοΰ μύθου στον διονυσιακο διθύραμβο.

Σέ ριζικότατη άντίθεση μέ δλα σχεδόν δσα έχουν έκτεθεϊ ώς τώρα γιά τή γένεση της τραγωδίας βρίσκεται 6 Else.^ Στήν άρ-νητική του στάση άπέναντι στον 'Αριστοτέλη προχωρεί τόσο, ώ-στε θεωρεί πλάνη τή μαρτυρία της Ποιητικής δτι ή έξέλιξη τήί τραγωδίας πραγματοποιήθηκε μέ μιά σειρά μεταβολές. Κατά τή δική του άποψη, ή τραγωδία άναδύθηκε άπο τις ραψωδικές άπαγ-γελίες του ομηρικού έπους, μέ τή μεσολάβηση μιας και μόνο δη-μιουργικής πράξης. Αυτή άνήκει στον Θέσπη, πού συνένωσε σέ μία σύνθεση το μέρος του ηθοποιού και το χορικό άσμα, στοιχεία πού ποτέ δέν λειτουργούσαν άνεξάρτητα. Δέν χρειάζεται νά τονι-στεί ιδιαίτερα δτι αύτή ή υπόθεση δέν επιτρέπει καμιά άπολύτως προσέγγιση προς τήν έξελικτική πορεία πού περιγράψαμε σ' αύτό τό βιβλίο.

Βασικά διαφορετική άπό τις δύο ερμηνευτικές άπόπειρες πού άναφέραμε πιο πάνω είναι ή προσπάθεια του Burkert . Πάντως, ό μελετητής αύτός συμφωνεί μέ τον Patzer στήν άρνησή του νά δεχτεί τήν άριστοτελική μαρτυρία γιά τή λειτουργία τοϋ σατυρι-κού στοιχείου στά προστάδια της τραγωδίας. Ά π ό δσα έ'χουν ε-κτεθεί ως τώρα συνάγεται άρκετά καθαρά δτι δέν μπορούμε νά θεωρήσουμε βάσιμη τήν επιχειρηματολογία του σχετικά μέ τον Πρατίνα ως «εύρετή» τού σατυρικού δράματος και σχετικά μέ τήν άπόρριψη του άποσεμνύνεσθαι. Ό Burkert έχει ερευνήσει μέ έξαιρετική επιμέλεια τή σημασία τού δρου τραγωδία^ χωρις δμως νά μπορέσει νά άποκλείσει τελεσίδικα τή σχέση του μέ τό ((άσμα τράγων». Σ ' αύτό τό σημείο και δ Patzer έχει διαφορετική γνώ-μη (131κ.). Ό Burkert καταλήγει στή σκέψη δτι οί τραγωόοΙ ή-ταν άρχικά μασκοφόρρι άντρες, πού είχαν άποστολή νά έκτελούν τή θυσία του τράγου τήν άνοιξη, συνοδεύοντάς την και μέ τρα-γούδια. Ή έρμηνεία αύτή παρουσιάζει άξιοπρόσεχτη συγγένεια μέ τήν άποψη των 'Αλεξανδρινών. Ό Burkert εχει συγκεντρώσει μέ έξαιρετική προσοχή κάθε στοιχείο πού άποδεικνύει τή σχέση του τράγου μέ τό χώρο τοϋ Διονύσου, χωρίς δμως νά έξασφαλί-

1. ΠρΙν άπό τό βφλίο του πού μνημονεύεται στόν βιβλιογραφικό μας πί-νακα, ό Else είχε εκφράσει τις άπόψεις του γιά τό πρόβλημα στό Aristotle's Poetics: The Argument, Cambridge (Mass.) 1957' άκόμη, TAPhA 76 (1945) 1, καΐ Hermes 85 (1957) 19" WS 72 (1959) 75.

84


nil ικανοποιητική θεμελίωση γιά τή θέση του. Κάθε άλλο μάλι-στα: πάνω σέ μιά άθηναϊκή ήμερολογιακή ζωφόρο, τον τράγο γιά τή θυσία τον όδηγεϊ ό κωμικός ήθοποιός.^

Οι άρχαϊοι είχαν διατυπώσει άλλη μία άποψη σχετικά μέ τήν έξέλιξη της τραγωδίας, πού δεν εχει άκόμη άναφερθεϊ: θεωρούν πατέρα της τραγωδίας τον "Ομηρο· τον χαρακτηρίζουν μάλιστα ώς τον πρώτο τραγικό ποιητή. 'Ο 'Αριστοτέλης {ΙΤοιητ. 1448b Μ8) μιλά για τήν άναλογία ανάμεσα στά δύο ομηρικά έπη καί στήν τραγωδία,^ ένώ άλλοι συγγράφεις, γιά τούς οποίους 6 Gudeman (σχ. Ποιητ. 1448a 26) έχει συγκεντρώσει δλες τις μαρτυρίες, εκ-φράζονται άκόμη πιο συγκεκριμένα. Οι άρχαΐοι έδιναν προτεραι-ότητα στο μιμικο στοιχείο, πού τό έβλεπαν νά πραγματοποιείται στύ διάλογο. Έμεΐς , πλάι στο διαλογικό στοιχείο, θά θέλαμε νά δώσουμε κάποια σημασία κυρίως στή διάρθρωση της Ίλιάδας. Δόξα τω Θεω, μπορούμε ξανά νά πιστέψουμε σέ κάτι τέτοιο. "Άν ξεκινήσουμε άπό τήν έξοχη έκθεση των ούσιαστικών χαρακτηρι-στικών του έπους στο έργο του Ε. Staiger, Grundbegriffe der lôetik, σύντομα άντιλαμβανόμαστε πώς ή έπίπεδη επική εξιστό-ρηση άποκτά στον "Ομηρο μια καινούρια διάσταση και πώς ή με-γαλόπρεπη και γεμάτη ένταση, παρά τό πλάτος του ποιήματος, πορεία της μοίρας του 'Αχιλλέα, ξεπερνώντας τά δρια του έπους, όδηγεϊ σ' εκείνες τις δυνατότητες πού πραγματοποιήθηκαν άπό τήν τραγωδία. Είναι εύνόητο γιατί, στήν κάτω ζώνη έκείνου του ύστεροελληνιστικοϋ άναγλύφου μέ τήν άποθέωση του 'Ομήρου, τιμά τον ποιητή και ή προσωποποιημένη τραγωδία.

1. Γιά βιβλιογραφική συμπλήρωση: F. Gagliuolo, aSul problema di Thespis e rorigine del dramma satiresco», RIGI 13 (1929) 1· B. Stam-l)»), Le origini della tragedia, Μιλάνο 1935, και Dioniso 6 (1937) 143' G. INirrotta, «Tragedia: origine», Enciclopedia Italiana 34 (1937) 146· A. C. Mahr, The Origin of Greek Tragic Form, Νέα 'Τόρκη 1938· F. Ro-Ixipt, «Sur l'origine du mot tragédie», Mélanges Ch. Picard II, Παρίσι 1949, 872· W. F. Otto, «Ursprung der Tragödie», Das Wort der Anti-ke, Στουτγάρδη 1962, 162· Κ. Kerényi, «Naissance et renaissance de la Tragédie», Diogène 28 (1959) 22, καΐ σέ γερμανική μετάφραση στο Streif-liige eines Hellenisten, Ζυρίχ-η 1960, 29" F. R. Adrados, «Κώμος, κω-μ(.»8ία, τραγωδία. Sobre les origines del teatro», Emerita 35 (1967) 249.

' 2. Σχετικά μέ αύτό τό θέμα, R. van Pottelbergh, AC 10 (1941) 83.

85

Β' ΘΕΣΠΗΣ

Κατά περίεργη σύμπτωση, ή λέξη θέσπις σε τρία χωρία της Ό -όνσσειας^ γειτονεύει μέ λέξεις πού σημαίνουν τραγούδι ή τραγου-διστής* μία φορά, μάλιστα, άμέσως μετά άκολουθει το ονομα Ί -κάριος. 'Ωστόσο, θά δίσταζα νά θεωρήσω το ονομα του Θέσπη φανταστικό, και θά προσπαθήσω νά του άποδώσω κάποιο πρό-σωπο, δσο είναι δυνατό. Εννοείται δτι πάνω σ' αύτο εχουμε ελά-χιστα νά ποϋμε.^ Μόνο ή Σ'ονόα μαρτυρεί ρητά οτι πατρίδα του Θέσπη ήταν ό άττικός δήμος 'Ικαρία {'Ικαρίου πόλεως Αττικής), ό σημερινός Διόνυσος. "Οταν δμως σέ διάφορα χωρία^ βλέπουμε τον Θέσπη νά συνδέεται, ώς άρχηγέτης της τραγωδίας, μέ άγρο-τικά πανηγύρια και τραγούδια για τό βραβείο του τράγου, και ό-ταν άκόμη στον Άθήναιο (2, 11, 40a) λέγεται δτι ή επινόηση της τραγωδίας πραγματοποιήθηκε έν Ίκαρίω της 'Αττικής, ένώ, κα-τά τό στίχο του 'Ερατοσθένη, οι Ίκάριοι πρώτοι χόρεψαν γύρω άπό τον τράγο, ολα αύτά συνδυασμένα μας όδηγοϋν στον Ι'διο τό-πο. Σέ αντίθεση μέ τά παραπάνω βρίσκεται ή έπιγραφή Θέσπις θέμωνος'Αθηναΐος, σέ μιά έρμαϊκή στήλη άπό την Aquae Albu-lae· επίσης, 'Αθηναίος είναι και στον Κλήμεντα τον Άλεξανδρέα {Στρωμ. 1, 79). Θά μπορούσαμε νά σκεφτούμε δτι ή πληροφορία γιά τήν 'Αθήνα είναι άσαφής και δέν άποτελεϊ παραλλαγή της ' Ι-καρίας, άλλά εδώ διεκδικεί τή θέση της κάποια άλλη παρατήρη-ση. Ή 'Ικαρία, καθώς και ό έπώνυμός της Ίκάριος, άνήκει, δπως δείχνει ή Ήριγόνη του 'Ερατοσθένη, στην άλεξανδρινή-βουκολι-

1. α 328 (στόν επόμενο στίχο: κονρη Ίκαρίοιο), θ 498 και ρ 385" άκό-μη, ομηρικός "Υμνος στόν Έρμη 442. Ό Else, 52, προσπαθεί νά το εκμε-ταλλευτεί αύτό προς δφελος της θεωρίας του για τή γένεση της τραγωδίας άπό τήν άπαγγελία του έπους.

2. Οί πηγές δίνονται στόν Pickard-Cambridge, Bäh. Tr. Com. 69. 11 ολύ προσεχτικά και γόνιμα πραγματεύεται τον ποιητή ό Tièche. Μιά κά-ποια έξασθένηση στό;\; προβληματισμό του προδίδει ό G. Budberg, aThe-spis und die Tragödie», Eranos 45 (1947) 13· ό Gaster ξεκινά άπό έθνο-λογικό προβληματισμό.

3. Διοσκορίδης, Π.Α. 7, 410 και 411" 'Οράτιος, Ars poetica 275κκ. Στό Πάριο Μάρμαρο (έπ. 43) μνημονεύεται τό έπαθλο τοϋ τράγου, ενώ τό-πος τοϋ άγώνα είναι ή 'Αθήνα. Σχετικά μέ τό στίχο τοϋ 'Ερατοσθένη πρβ. παραπάνω, σ. 55.

89

Θ Ε Σ Π Η Σ

κή περιοχή άπο όπου προήλθε ή σχετική μέ το βραβείο του τρά-γου θεωρία γιά τή γένεση τής τραγωδίας. Έ δ ώ μπορεί νά είχε συνδεθεί και το ονομα του Θέσπη μέ έκεΐνο τον τόπο πού οΐ μύθοι καΐ τά εθιμά του, σε σχέση μέ τις παλαιές άγροτικές γιορτές, ερέ-θιζαν τό ενδιαφέρον των λογίων. "' Αν ό Θέσπης έγινε μέ αύτο τον τρόπο Ίκάριος, τότε ή 'Αθήνα θά μπορούσε δικαιολογημένα νά διεκδικήσει τον άλλο Θέσπη, εκείνον πού άνήκει στήν περιπατη-τική εικόνα τής εξέλιξης του εΐ'δους· άλλά γιά τις επιτεύξεις αύ-τοϋ του δευτέρου είμαστε σε θέση νά επιχειρήσουμε κάποιες πα-ρατηρήσεις.

"όταν εξετάζαμε τή θεωρία πού βρίσκει μέσα στο ονομα τής τραγωδίας τό βραβείο του τράγου, συναντήσαμε ήδη τήν πολύτι-μη πληροφορία του Πάριου Μαρμάρου (έπ. ^S—FGrHist 2, 239 Α 43) γιά τήν πρώτη παράσταση του Θέσπη. Υπάρχει γενική συμφωνία ώς προς τό δτι αύτή ή μαρτυρία άναφέρεται στήν έν-σωμάτωση τής τραγωδίας στόν επίσημο έορτασμό των Διονυ-σίων, πού εγκαινίασε ή άναδιοργάνωσε ό Πεισίστρατος. Ή βε-βαιότητα μέ τήν οποία προσδιοριζόταν συνήθως τό έτος 534 γιά τήν παράσταση αύτή είναι άστήριχτη.^ Ό Jacoby μας έ'χει βοη-θήσει πολύ μέ τήν ύπόδειξη ότι πρέπει νά υπολογίσουμε μόνο τά τρία χρόνια τής ολυμπιάδας, αύτά πού παραδίδει και ή Σούδα (λ. Θέσπις). 'Από τό ονομα του άρχοντα έχει διατηρηθεί μόνο τό ]ναίου τοϋ προτέρου^ πού άποκλείει τό τελευταίο έτος τής ολυμ-πιάδας αύτής, άφοϋ ό άρχοντας τότε ονομαζόταν Θερικλής. 'Α-κρωτηριασμένη είναι άκόμη και ή λέξη γιά τό είδος τής καλλιτε-χνικής συμμετοχής του Θέσπη. Ό Jacoby δέχτηκε τό ύπεκρί-να]το, ενώ ό Patzer (22, 1), παραπέμποντας στό Πάριο Μάρμα-ρο (έπ. 46), προτιμά τό ήγωνίσα\ϋο^ πού πρότεινε ό Else.^ Είναι φυσικό νά συνδυαστεί αύτή ή πληροφορία μέ τήν εύνοϊκή για τόν Διόνυσο θρησκευτική πολιτική του Πεισιστράτου. Ό Θέσπης έδώ θά έπαιξε ρόλο παρόμοιο μέ του 'Αρίωνα στήν Κόρινθο του Πε-ριάνδρου και Ι'σως του Έπιγένη στή Σικυώνα του Κλεισθένη.

Φυσικά, ό χρόνος αύτής τής παράστασης δεν πρέπει νά ταυτι-

1. Αύτό σύμφωνα μέ τή γνώμη τοΰ Wilamowitz, Homerische Unter-suchungen 248, 13, μέ βάση τή συμπλήρωση τοΰ άριθμοϋ στο χωρίο τοΰ Πάριου Μαρμάρου (έπ. 43) και τοΰ ονόματος τοΰ Θέσπη στον Εύσέβιο. Πρβ. καΐ Τ. J. Cadoux, JHS 68 (1948) 109.

2. Hermes 85 (1957) 19, 1.

90

Θ Ε Σ Π Η Σ

στεϊ μέ τήν άρχή της καλλιτεχνικής δραστηριότητας του Θέσπη. "Οταν στο προηγούμενο κεφάλαιο άντιμετωπίζαμε το ερώτημα άν ό Σόλων μ.πορεϊ νά ειχε εκφράσει κάποια γνώμη γιά τις πρώ-τες φάσεις του τραγικού θεάτρου, σταματήσαμε στο άνέκδοτο ά-πό τήν πλουτάρχεια βιογραφία, οπου ό 'Αθηναίος πολιτικός εμφα-νίζεται νά επιτίθεται προσβλητικά στον Θέσπη εξαιτίας της πα-ραπλανητικής του παράστασης. Διατυπώσαμε τότε τη γνώμη δτι πρέπει νά δεχτούμε τή χρονολογική πιθανότητα τής ιστορίας, χω-ρίς δμως νά εΐναι δυνατό νά αποδείξουμε τή βεβαιότητά της. Ό Ε. Tièche (10, 12) θύμισε τήν πλατωνική κριτική τής τέχνης και άπέδωσε το άνέκδοτο στον 'Ηρακλείδη άπο τον Πόντο. Αύτος α-σχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τον Θέστο], αν πιστέψουμε τον Άριστό-ξενο (Διογ. Ααέρτιος 5, 92' άπ. 114 W.), πού άναφέρει μάλιστα γι' αύτον οτι εγραφε τραγωδίες και τΙς παρουσίαζε μέ τό δνομα του Θέσττη. Ό Wehrli, σχολιάζοντας αύτό τό απόσπασμα, εδειξε με μιά σειρά πειστικά τεκμήρια δτι ό Άριστόξενος σέ παρόμοια θέματα δείχνει μεγάλη επιπολαιότητα. Επομένως, δέν είναι πο-λύ εύκολο νά ελέγξουμε σέ δλες τις περιπτώσεις τήν παράδοση σχετικά μέ τον Θέσπη. "Εχουμε τέσσερις τίτλους: ^Αθλα Πελίον ή Φόρβας, 'Ιερείς, Ήίθεοί, Πενθενς^ και τέσσερα άποσπάσματα (1-4 Ν.) χωρίς άπόδοση σέ συγκεκριμένο έ'ργο. 'Αρκετά πρόσφα-τα 6 Lloyd-Jones (13)^ πραγματεύτηκε άποσπάσματα και τί-τλους, μέ τήν προοπτική νά ξεχωρίσει τά έκδηλα λαθεμένα άπό άλλα στά όποια ή άθέτηση δέν φαίνεται νά είναι έντελώς άναγ-καία. Πολύ δικαιολογημένα άπορρίπτει προκαταβολικά το άπ. 4 Ν., και θεωρεί δτι τό άπ. 3 Ν. είναι άπίθανο νά προέρχεται άπό τόν 6ο αιώνα. Γι' αύτούς τούς τρεις στίχους, σχετικά μέ τό μεγα-λείο του Δία, πού βρίσκεται μακριά άπό κάθε ψεύδος και ήδονή, ό Tièche (11) εχει υποστηρίξει πειστικά δτι οδηγούν πρός τόν πλα-τωνικό 'Ηρακλείδη. Γιά τούς τίτλους και τα άλλα δύο άποσπά-σματα (1 καΐ 2 Ν.) ό Lloyd-Jones, μέ πλήρη έπίγνωση τής άβε-βαιότητάς μας, δέν μπορεί νά άποκλείσει τόν Θέσπη. Οι δύο με-μονωμένοι στίχοι φαίνεται νά προέρχονται άπό διάλογο. " Αν ή άντίληψή μας γιά τή δραστηριότητα του Θέσπη, δπως θά εκτεθεί πιό κάτω, είναι σωστή, αύτό άκριβώς τό γεγονός δέν άποτελεϊ εγγύηση γιά τή γνησιότητά τους. Ό Wehrli προτείνει τήν ύπό-

1. Τά κείμενα των άποσπασμάτων στόν Nauck, τώρα στόν Br. Snell, TrGF 1 F 1-4.

91

Θ Ε Σ Π Η Σ

θεση δτι ό Άριστόξενος κατηγόρησε τον 'Ηρακλείδη γι,ά οικειο-ποίηση διαφόρων νόθων κειμένων, πού κυκλοφορούσαν τότε μέ το δνομα του Θέσπη.^ 'Ακόμη, μπορούμε να υποθέσουμε δτι Ι'σως ό 'Ηρακλείδης, χωρίς πρόθεση νά εισαγάγει νοθείες, σέ ένα λογο-τεχνικό παιχνίδι έδωσε μερικά δικά του έργα μέ το ονομα του Θέσπη, του παλαιότερου γνωστού ποιητή τραγωδίας. Μιά τέτοια έρμηνεία δέν άποκλείεται άπό τή φρασεολογία του άποσπάσμα-τος του Άριστοξένου.

"Αφθονες μαρτυρίες άπό τήν άρχαιότητα χαρακτηρίζουν τον Θέσπη δημιουργό της τραγωδίας. 'Αρχαιότερος μάρτυρας είναι 'ίσως ό Χάρων ό Ααμψακηνός, αν άκολουθήσουμε τήν άλλαγή πού πρότεινε ό Wüamowitz στο υπόμνημα του 'Ιωάννη του Διακόνου στόν 'Ερμογένη (πρβ. σ. 70). Ηρός τήν 'ίδια κατεύθυνση δείχνει και ό 'Αριστοφάνης {Σφ. 1479). Σ ' αυτά πρέπει νά προστεθούν οι μαρτυρίες του Πάριου Μαρμάρου (έπ. 43), τοΰ Διοσκορίδη {Π.Α. 7, 410κ.· πρβ. Μ. Gabathuler, Hellenistische Epigramme auf Dichter, St. Gallen 1937, 82κ.), τοΰ 'Οράτιου {Ars pa. 275), του Κλήμεντα του ^ { Σ τ ρ ω μ . 1, 79), του Εύάνθιου {De com. 1, Kaibel CGF 1, 62), τοϋ Δονάτου {De com. 5 και 68), της Σούδας (λ. Θέσπις). Θα άσχοληθοΰμε άμέσως μέ τις μαρτυρίες πού άποδίδουν στόν Θέσπη διάφορες επιμέρους επι-τεύξεις.

"Οπου ό Θέσπης ονομάζεται πρώτος τραγικός, έχουν παραμε-ριστεί, άσφαλώς μέ τήν έπίδραση τοΰ άττικοΰ τοπικισμού, τά προστάδια της έξέλιξης πού πρέπει νά σχετιστούν μέ τήν Πελο-πόννησο* ωστόσο, ό Σόλων, στόν 'Ιωάννη τόν Διάκονο, ονομάζει πρόδρομο τόν 'Αρίωνα, και ή Σούδα (λ. Θέσπις) τόν Έπιγένη. Και άπό τήν άττική δμως σκοπιά, μιλούσαν γιά τραγωδία πριν άπό τόν Θέσπη. Αύτό προκύπτει καθαρά άπό τόν ψευδοπλατω-νικό Μίνω (321a). Πέρα άπό τόν Θέσττη όδηγεϊ επίσης ή αινιγμα-τική ε'ίδηση τοΰ Πολυδεύκη (4, 123) στή λέξη ελεός, ένα είδος τραπεζιού δπου τεμάχιζαν τό κρέας. Σύμφωνα μέ τόν Πολυδεύκη, έκεϊ πάνω άνέβαινε κάποιος πού άπαντούσε στό χορό. Κάτι πα-ρόμοιο λανθάνει και στήν πληροφορία γιά τή λ. θυμέλη στό Μέγα Έτυμολογικόν, καθώς και σέ δσα άναφέρει ό 'Ισίδωρος {Orig. 18, 47) γιά τούς Θυμελικούς. Είναι δύσκολο νά κρίνει κάνεις αύ-

1. Έκτος άπό τό σχόλιο του στόν Άριστόξενο, άπ. 114, βλ. τό ύπόμνημά του γιά τόν Χαμαιλέοντα, σ. 124.

92

Θ Ε Σ Π Η Σ

τές τις μεταγενέστερες ειδήσεις. "Ηδη ό Peret t i (282) τούς άπέ-δωσε μεγάλη σημασία, ενώ ό Webster , στήν επανέκδοση του βι-βλίου του Pickard-Cambridge {Dith. Tr. Com. 86), άναρωτιέ-ται μήπως σ' αυτές συναντούμε μιά σημαντική φάση της έξέλι-ξης. Αύτός πού χρησιμοποιούσε τό τραπέζι για έξέδρα άπ' δπου άπαντοϋσε, φυσικά τραγουδώντας, στο χορό, θά μπορούσε να εί-ναι ό «εξάρχων» του χορού. "Ετσι ό 'Αριστοτέλης θά μπορούσε σ' αύτον νά εντοπίσει τον πρόδρομο του υποκριτή, πού συνδεόταν μέ τό χορό, άπάγγελλε και ένσάρκωνε μιά συγκεκριμένη μορφή. Έ δ ώ άναγνωρίζουμε πιθανότατα ενα 'ίχνος άπο τό δρόμο πού πήρε ό 'Αριστοτέλης, μολονότι τα δσα ειπώθηκαν, ιδιαίτερα γιά τόν εΑεο, παραμένουν ολότελα άβέβαια.

Οί περιπατητικοί εδειξαν ενδιαφέρον γιά τόν Θέσπη: ξέρου-με δτι έγραψε γι ' αύτόν ό Χαμαιλέων (άπ. 38 W.). Σ ' αύτή τήν περιοχή άνήκει και μιά σημαντική μαρτυρία πού μας οδηγεί στο πρόβλημα της γένεσης του διαλογικού στίχου της τραγωδίας. Θε-ωρητικά, μπορούν νά έξεταστοϋν έδώ δύο δυνατότητες: μετάβαση άπό λυρικό διάλογο, επομένως έξέλιξη άπό τό εσωτερικό του χο-ρικού, ή είσοδος του άπαγγελλόμενου στίχου άπ' έ'ξω. Τόν πρώ-το δρόμο άκολούθησε ό W. Kranz^ σέ μιά ερευνά ή οποία άσκη-σε μεγάλη έπίδραση. 'Επειδή γι ' αύτόν ή πρώιμη χρονολόγηση τών Ίκετίδων του Αισχύλου ήταν άκόμη αύτονόητη, ξεκίνησε ά-πό τρεις σκηνές μέ «έπιρρηματική» σύνθεση (348,734,882), στις όποιες επειτα άπό ενα χορικό άσμα άκολουθοΰν διαλογικά μέρη ένός υποκριτή. Πριν άπό αύτό προϋποθέτει, στήν έξελικτική πο-ρεία, τόν λυρικό διάλογο ώς «τήν έσχατη έφικτή μορφή τραγω-δίας». Ά π ό τήν «έπιρρηματική» σύνθεση παράγει κάπως μηχα-νικά, μέ έκπτωση τών χορικών μερών, τήν κλειστή ρήση καί, άντί-στροφα, μέ κατάργηση του διαλογικού στίχου, τό στάσιμο. Έ δ ώ παραγνωρίζεται ή σημασία του χοροϋ ώς βάσης γιά τήν έξέλιξη, καί φυσικά είναι άδιανόητο νά άντιμετωπιστοΰν τά μεγάλα αύτο-δύναμα χορικά άσματα τοΰ Αισχύλου ώς δευτερεύοντα παράγωγα «έπιρρηματικών» συνθέσεων.^ Ό Kranz τροποποίησε κάπως τή

1. «Die Urform der attischen Tragödie und Komödie», Ν JA 43 (1919) 145" Stasimon 14" Geschichte der griechischen Literatur (Samm-lung Dieterich 42) 114 [έλλην. μετ. Θρασύβουλος Σταύρου, στή σειρά «100 'Αθάνατα Έργα» 35, 'Αθήνα 1953, τ. 1, 99κ.]

2. Καί ό Ziegler, 1960, σημ. 26, αύτο το θεωρεί άπίθανο, τόσο μάλιστα,

93

ΘΕΣΠΙΙΣ

θεωρία του στο Stasimon. 'Εδώ του φάνηκε έφι,κτή ή έσχατη δυ-νατότητα μιας δίχως υποκριτές μορφής λυρικου διαλόγου ανάμεσα σέ τμήματα ένός διασπασμένου, κατά κάποιον τρόπο, χοροΰ.^ Οί διπλοί χοροί, δπως έμφανίζονται σποραδικά σέ σωζόμενα δράμα-τα, είναι πολύ πιθανό να έπαιξαν κάποιο ρόλο και στά προστάδια της τραγωδίας. 'Ωστόσο, κανένας άναγνωρίσιμος δρόμος δέν όδη-γεϊ άπό έκεϊ στον διαλογικό στίχο.

Γιά την άλλη δυνατότητα, την ε'ίσοδο του διαλογικού στίχου άπ' έξω,^ πρέπει πρώτα πρώτα νά ύπολογιστει ή διαφορά διαλέ-κτου ανάμεσα σέ λυρικά και διαλογικά μέρη και έπίσης ή διαφο-ρά ΰφους, πού πολύ σωστά τόνισε ό Perett i (78). Πέρα άπο αύτη την κάπως γενικότερη παρατήρηση μας οδηγεί μιά μαρτυρία του Θεμίστιου {Or. 26, σ. 316d): και ου προσέχομεν "Αριστοτέλει, δτι τό μεν πρώτον ό χορός είσιών ^δεν εις τους θεούς, Θέσπις δε πρό-λογόν τε και ρήσιν εξενρεν, Αισχύλος (5ε τρίτον νττοκριτήν {ύπο-κριτάς Med.) και όκρίβαντας, τά δε π?.είω τούτο)ν Σοφοκλέους άπελαύσαμεν και Εύριπίδου.^

Κάποτε έκριναν τόσο βιαστικά οσο ό Hiller [RhM 39. 1884, 321), ό όποιος ισχυρίστηκε ότι ο Θεμίστιος εδώ απλούστατα πα-ραφράζει τήν Ποιητική και προσθέτει τον Θέσπη. "Εκτοτε έχει ληφθεί ύπόψη οτι ό Θεμίστιος ειχε μιά μόρφωση πολύ πάνω άπό τό μέσο επίπεδο της εποχής του καί, άκόμη, δτι είχε παραφράσει έργα τοΰ 'Αριστοτέλη. Έπίσης έχει έπισημανθεΐ πόσο καλά συμ-βιβάζεται ή πληρότητα αύτής τής σημείωσης τοΰ Θεμίστιου σέ σχέση μέ τήν Ποιητική μέ τό γεγονός ότι και ό 'ίδιος δ Άριστο-

πού υπέθεσε δτι είχα παρανοήσει τον Kranz σ' αύτο τό σημείο. "Οτι δέν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τό έδειξα στο άρθρο μου στο PhW 1937, 1404.

1. Προς αύτη την κατεύθυνση κινήθηκε καί ό Lainmers" διατυπώνον-τας κάποιες αρνητικές κρίσεις για τον Kranz, δέχεται τον λυρικό διάλογο, τουλάχιστον άνάμεσα σέ εναν διπλό χορό, ώς ενα άπό τά πρωταρχικά συστα-τικά της τραγωδίας.

2. Αύτό τό ύποστήριξαν ιδιαίτερα οί: Wilamowitz, Einleitung 1910, 87, και Griechische Tragödie 14, Βερολίνο 1923, 22" Ε. Bethe, Prolego-mena zur Geschichte des Theaters im Altertum, Λιψία 1896, 36. Πρόσ-θετα παραθέματα δίνει ό Α. Lesky, 47 (1929) 4=Ges. Sehr. 84.

3. (ΚαΙδέν δίνουμε καμιά προσοχή στήν παρατήρηση τοϋ'Αριστοτέλη, δτι στήν αρχή εμφανιζόταν ό χορός καί εκτελούσε ενα άσμα προς τούς θεούς, ενώ ό Θέσττης επινόησε τον πρόλογο και τή ρήση, ό Αισχύλος τόν τρίτο υποκριτή και τούς κοθόρνους, ενώ τά υπόλοιπα τά χρωστούμε στόν Σοφοκλή και στόν Εύριπίδη.)

94

Θ Ε Σ Π Η Σ

τέλης έπιτρέπει νά του άναγνωρίσουμε πλουσιότερες γνώσεις άπό δσες παρέχει ή ϊδια ή μελέτη του (1449a 29, 37' b 4). Ό χαρα-κτήρας της εμποδίζει νά συναχθοΰν, μέ βάση τό γεγονός δτι ό 'Α-ριστοτέλης δεν άναφέρει τον Θέσττη, συμπεράσματα γιά τήν άξιο-πιστία της πληροφορίας του Θεμίστιου.^ Σέ νεότερες εργασίες της άποδίδεται πέρα γιά πέρα ή πίστη πού της άξίζεί"^ έξάλλου, στή μαρτυρία του Διογένη του Λαέρτιου (3, 56) ύποστηρίζεται

1. Έτσι, δέν θά άκολουθούσαμε τον Patzer (27) στή γνώμη του δτι ή σημείωση τοϋ Θεμίστιου προέρχεται άπό μεταγενέστερη παρεμβολή στο ά-ριστοτελικό σχήμα.

2. Γιά τήν ενσωμάτωση της μαρτυρίας τοϋ Θεμίστιου στήν εικόνα της έξέλιξης πού εκθέτουμε εδώ βλ. Α. Lesky, δ.π. 3=ο.π. 83· Ε. Fraenkel, rhilologus 86 (1931) 9=ΚΙ. Beitr. 1, 361· Tièche, 7" Schmid, 2, 38, 5, και κάπως πιό δισταχτικά 45, 6· Flickinger, 298· Ziegler, 1930" Peretti, 6 όποιος άσκησε άποτελεσματική πολεμική (64) προς τόν Kranz καΐ παρα-τήρησε (66, 1) δτι άπό τό κείμενο της Ποιητικής λείπει ή λέξη όκρίβαντες, γεγονός πού ύποβάλλει τήν ιδέα μιας άλλης πηγης γιά τόν Θεμίστιο, ή ο-ποία θά μπορούσε νά είναι ό χαμένος διάλογος Περι ποιητών. Στήν ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και ό Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 78 (1η ί!κδ., 109)· πρβ. και Festivals 130. Ό Buschor (76), χωρίς άναφορά στόν Θεμίστιο, μίλησε γιά τήν καινοτομία τοϋ Θέσττη νά τοποθετήσει άπέναντι στό χορό εναν υποκριτή. Ό Kranz (270), μέ βάση τή θεωρία του, δπως διατυπώθηκε πιό πάνω, ήταν υποχρεωμένος νά άρνηθεϊ τήν άξιοπιστία τοϋ Θεμίστιου· άνάμεσα στόν 'Αριστοτέλη και τόν Θεμίστιο άνακαλύπτει μια αντίφαση, πού είναι άνύπαρκτη. Τόν ακολουθεί ό Untersteiner, Origini 281, ό όποιος προωθεί τήν επιχειρηματολογία πού έγκατέλειψε ό Kranz, υποστηρίζοντας δτι πρόλογος σημαίνει τό ((τμήμα πριν άπό τό λόγο», πού, έπομένως, δέν θά μπορούσε νά είναι τόσο παλιό. Ό Pohlenz, 2, 15, χαρα-κτηρίζει τό χωρίο τοϋ Θεμίστιου ((εντελώς έπιπόλαιη παρατήρηση». —-Σχε-τικά μέ τήν πληροφορία δτι ό Αισχύλος εισήγαγε τόν τρίτο ύποκριτή, πρέ-πει νά ληφθεί ύπόψη δτι ό Θεμίστιος βασίζεται σέ μιά παράδοση πού δια-φέρει άπό τό κείμενο της Ποιητικής (1449a), άφοϋ κάτι παρόμοιο προϋπο-θέτει και ό Βίος (15) τοϋ Αισχύλου. Ή μαρτυρία μπορεί νά οφείλεται στό Ϊεγονός δτι ό Αισχύλος δανείστηκε τόν τρίτο υποκριτή άπό τόν Σοφοκλή.

>υσικά, μέ τήν παροχή άριθμητικών πληροφοριών μπορεϊ κανείς νά υπο-θέσει και κάποια άντιγραφική άβλεψία, δπως Ισχυρίζεται ό Patzer, 27, 4. ΙΙαλι διαφορετική κατεύθυνση παίρνει ό Pickard-Cambridge, Festivals 130, πού άποσυνδέει τό τρίτον άπό τό νποκριτάς (Med.) και τό έρμηνεύει ώς τρίτη βαθμίδα στήν εξελικτική κλίμακα. Ή ερμηνεία τών προβληματι-κών άριθμών, πού βασίζεται στή διαφοροποίηση άνάμεσα στις λέξεις τραγφ-rWc και υποκριτής, δπως προτείνεται άπό τόν G. F. Else, TAPhA 76 (1945) 1· WS 72 (1959) 75, και Origin and Early Form 59 και 86, δέν όδηγεϊ σέ καμία λύση. Πρβ. Α. Lesky, Gesammelte Schriften 241· Pickard-(lainbridge, Festivals 130. [B. M. W. Knox, ((Aeschylus and the Third Ac.lor», AJPh 93 (1972) 104.]

95

Θ Ε Σ Π Η Σ

οτι ό Θέσπης εισήγαγε τον ύποκριτή στή χορολυροκή τραγωδία, κάτι. πού μεταδίδεται εμμεσα άπό ολα τά σχετικά χωρία πού θεω-ρούν τον Θέσπη άποκλειστικο δημιουργό της τραγωδίας.

Ή σημείωση τοΰ Θεμίστιου προσθέτει πλάι στή ρήση τον πρό-λογο ώς έπινόηση τοΰ Θέσπη. Έ δ ώ βλέπουμε νά ύποδηλώνεται ενα στοιχείο τοΰ τραγικοΰ δράματος μέ τό όποιο μποροΰμε θαυ-μάσια νά συνδυάσουμε τήν προσάρτηση τοΰ διαλογικοΰ στίχου.^ Καθώς τό χορικό άσμα της παλιάς τραγωδίας πραγματευόταν δλο και πλουσιότερους μύθους, πού άπαιτοΰσαν άπό τόν άκροατή εύρύτερη γνώση της προϊστορίας, επιβαλλόταν ενα προοίμιο, πού θα προσδιόριζε τις βασικές θεματικές προϋποθέσεις τοΰ έπόμενου άσματος. Κάτι τέτοιο μποροΰσε να παρεμβληθεί και στο έσωτε-ρικό της χορικής σύνθεσης, όταν ό χορός ερχόταν σέ επαφή μέ ενα καινούριο γεγονός, οπότε έπρεπε νά δημιουργηθεί μιά νέα δραμα-τική άτμόσφαιρα. "Ετσι λ.χ. στις Ίκέτιδες τοΰ Αισχύλου (524-599) οι Δαναΐδες τραγουδούν ενα άσμα όπου, γεμάτες έντονο φό-βο γιά τό άμεσο μέλλον, άναφέρονται στήν Ί ώ και στον Δία. Τό-τε εμφανίζεται ό Δαναός και σέ 21 τρίμετρα δίνει μια σύντομη ά-ναφορά γιά τήν ύπερψήφιση τοΰ αίτήματός τους άπό τή συνέλευ-ση τοΰ άργίτικου λαοΰ. Έ δ ώ δεν πρόκειται για «πράξη» ούτε γιά έπεισόδιο μέ τή μεταγενέστερη έννοια τοΰ ορού* ή σύντομη ρήση εχει άπλώς τήν άποστολή νά προετοιμάσει τό επόμενο εκτεταμέ-νο άσμα τοΰ χοροΰ, πού έκφράζει τΙς εύχές του γιά τό "Αργός.

Ά π ό τό γεγονός δτι οι Ίκέτίδες και οι Πέρσες άρχίζουν μέ τήν είσοδο τοΰ χοροΰ και οχι μέ προλογική ρήση δέν προκύπτει κανέ-να άντεπιχείρημα γιά τήν ερμηνεία μας. Πέρα άπό τήν άνατροπή της πρώιμης χρονολόγησης τών "Ικετίδων (βλ. παρακάτω), θά ή-ταν λάθος νά ύποτιμηθεϊ ή ελευθερία στήν εξελικτική πορεία τοΰ

1. Αύτη τή θεωρία τήν άνέπτυξα στο WS 47 (1929) 3' περίληψη άπό μιά διάλεξη μέ το 'ίδιο περιεχόμενο δημοσιεύτηκε ήδη το 1926 στο Mitteilun-gen des Vereins Klassischer Philologen in Wien 3, σ. VIII" πρβ. και BLZ 1933, 2316, καΐ PhW 1937, 1404. Εντελώς άνεξάρτητα εφτασε στήν Ι'δια άποψη και ό W. Nestle. Ό Α. Körte, σέ μιά βιβλιοκρισία του [PhW 1928, 1297) γιά τήν άδημοσίευτη διατριβή τοΰ Nestle, είχε εκφράσει τήν επιδοκιμασία του για τήν πραγμάτευση τοΰ προλόγου, ένώ ό ϊδιος ό Nestle επεξεργάστηκε διεξοδικά τήν άποψή του στο ώραϊο βιβλίο του Die Struk-tur des Eingangs in der attischen Tragödie, Στουτγάρδη 1930. Τή λει-τουργία ένός τέτοιου προλόγου 'ίσως άπεικονίζει καλά ό εκφωνητής πού κά-νει τήν εισαγωγή σέ μιά παντομίμα, στο Σνμπόσιον (9, 2) τοΰ Ξενοφώντα.

96

Θ Ε Σ Π Η Σ

είδους καΙ νά άπαι,τηΟεϊ άπόλυτη μορφική όμοιογένεΐ-α.^ Αύτο πού ζητούμε μας το προσφέρουν οί Φοίνισσες του Φρυνίχου, ενα εργο πού, σύμφωνα μέ μαρτυρία του Γλαύκου του Ρηγίνου στήν 'Υπό-θεση των Περσών^ προηγείται χρονικά άπο το συγκεκριμένο δρά-μα τοΰ Αισχύλου:2 'ίσως παραστάθηκε το 476. Τό εργο άνοιγε με εναν εύνοϋχο, πού τακτοποιούσε τά καθίσματα για τή σύναξη της γερουσίας* αποκλειστικός σκοπός του ήταν νά δώσει τήν εί-δηση γιά τήν ήττα τοΰ Ξέρξη και έτσι, μέ πρωτόγονο τρόπο, νά δημιουργήσει τις προϋποθέσεις γιά τούς θρήνους πού θά άκολου-Οοΰσαν. 'Ο Αισχύλος έχει προλόγους στούς Έπτά επί Θήβας και στά δράματα της Όρέστειας' και ό Λάίος^ τό πρώτο δράμα της θηβαϊκής τριλογίας τοΰ 467, άρχιζε μέ μιά προλογική ρήση τοΰ επώνυμου ήρωα (άπ. 169 Μ.). Κάποτε, λ.χ. στον ^Αγαμέμνονα και στις Ευμενίδες^ προλογίζει ένα συμπληρωματικό πρόσωπο [nQoaomov προτατικόν), όπως ό εύνοΰχος των Φοινισσών. Αύτές ομως οί προλογικές ρήσεις προσφέρουν άριστοτεχνικά, πολύ πέρα άπό τον θεματικό προσανατολισμό, μιά μουσική εισαγωγή στήν ολη σύνθεση. Σέ έντονη άντίθεση μέ αύτά έρχονται οί άντίστοιχες κατατοπιστικές ρήσεις τοΰ Εύριπίδη, πού παίζουν ρόλο ((θεατρι-κού προγράμματος». Στήν εικόνα πού σχεδιάζουμε έδώ άποκτοΰν νόημα δταν τις συναριθμοΰμε μέ τούς άρχαϊσμούς, πού γενικά δέν λείπουν άπό τό έργο τοΰ ποιητή.^

Μέ τήν ερώτηση γιά τήν αρχική λειτουργία τοΰ υποκριτή συ-νάπτεται άναγκαστικά τό πρόβλημα σχετικά μέ τή σημασία της λέξης. Πάνω σ' αύτό σήμερα υπάρχει λιγότερη συμφωνία άπό δ,τι

1. Ό Webster, στήν άναθεωρημένη έκδοση τοΰ Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 61, παρατηρεί σχετικά μέ τήν άρχή των Ίκετίδων και των /Ιερσών: ((καινοτομία πιο πολύ, παρά επιβίωση». Αύτό είναι σωστό άπό τήν άποψη δτι και στίς δύο περιπτώσεις τήν εκθεση τοΰ θέματος τήν εχει αναλάβει ό χορός.

2. Ή προσπάθεια τοϋ F. Marx, RhM 77 (1928) 337, νά υποτιμήσει τήν άξία της μαρτυρίας είναι άτυχής.

3. Τόν άρχαϊκό χαρακτήρα των προλόγων τοϋ Εύριπίδη τόν τόνισαν, ά-νάμεσα σέ άλλους, οί Ο. Krausse, De Euripide Aeschyli instauratore (διατρ.), Ίένα 1905, 192· J. M. Stahl, RhM 69 (1914) 591" Flickinger, 299· W. Nestle, δ.π. 124. Διαφορετική άποψη εχει ό Schmid, 3, 772> Ό lôhlenz, 1, 432, διαπιστώνει δτι ή ελάχιστα δραματική μορφή τοϋ προλό-γου επικρατεί άπόλυτα στά όψιμα δράματα τοΰ Εύριπίδη, και αύτό τό άπο-δίδει γενικά στούς άρχαϊσμούς πού εμφανίζει αύτό τό στάδιο δημιουργίας τοΰ ποιητή.

97

Θ Ε Σ Π Η Σ

παλαιότερα. Το ρήμα νποκρίνεσΘαι χρησιμοποιείται ήδη στον "Ο-μηρο (Η 407, β 111) με τή σημασία «άπαντώ», παράλληλα όμως έμφανίζεται και ή σημασία «ερμηνεύω, διευκρινίζω» (Μ 228, τ 535). Ώ ς βασική σημασία δίνεται στήν Griech. Grammatik (2, 525) των Schwyzer-Debrunner: «εκφράζω μιά γνώμη άπό τά βάθη τής καρδιάς, άπδ τά μύχια». "Ενα χωρίο όπως τό ο 170 μπορεί να φωτίσει καθαρά τή σημασιολογική εξέλιξη προς το «ά-ποκρίνομαι». Στα άττικά, αύτή ή σημασία μαρτυρεϊται άρκετά νωρίς στο προευκλείδειο έπίγραμμα IG Ρ 410 (όπου φυσικά πρέ-πει νά συνυπολογιστεί και ή έπική έπίδραση)· ωστόσο ό Πλάτων {Τίμαιος 72b: τής ÖL' αινιγμών ούτοι φήμης και φαντάσεως ύπο-κριταΐ [έρμηνευτές αινιγματικών φωνών και φαινομένων]) δεί-χνει δτι ή χρήση πού ήταν πλησιέστερα στή βασική σημασία εμε-νε εντελώς ζωντανή. Επίσης, καθώς ό ορος υποκριτής έδραιωνό-ταν στήν κοινή χρήση με τή σημασία «ήθοποιός», μπορούσε κα-νείς, δπως δείχνουν ό Λουκιανός {Ένύπνιον 17' 'Αληθής 'Ιστορία 2, 33) και δ Φιλόστρατος [Βίος 'Απολλώνιου 2, 37), νά άνατρέχει παράλληλα και στήν άλλη σημασία. 'Ιδιαίτερη μνεία άξίζει σ' αυ-τό τό σημείο τό άπ. 140b του Πινδάρου {άλίου δελφίνος ύπόκρι-σιν), γιά τό όποιο δ Wilamowitz στό βιβλίο του γιά τον Πίνδαρο (502) παρατηρεί: «Εϊναι αμφίβολο αν ή λ. υποκριτής δηλώνει αυ-τόν πού άποκρίνεται». Με τή σημασία «ήθοποιός» ή λέξη έμφα-νίζεται πρώτα στόν 'Αριστοφάνη {Σφ. 1279)· λίγο νωρίτερα φτά-νουμε αν μπορούμε νά δεχτούμε αύτό πού θεωρεί πιθανό δ Pick-ard-Cambridge {Festivals 126), δτι δηλαδή ή έπιγραφή IG Π^ 2318 (μέσα του 4ου αιώνα) άποδίδει πιστά τή φρασεολογία τών κρατικών άρχείων. Τότε μέ τή λέξη υποκριτής φτάνουμε ώς τό 449, δπότε χρονολογείται δ πρώτος άγώνας υποκριτών. Πάν-τως, ή λέξη έμφανίζεται τόσο άργά, ώστε είναι άδύνατη μιά δρα-στική άπόφαση ανάμεσα στις σημασίες «άποκριτής» και «ερμη-νευτής», και ετσι τά μέτωπα παραμένουν τό ενα άπέναντι στό άλ-λο σέ αμείωτη άντίθεση. Παρ' δλα αύτά, μιά δήλωση δπως του Κ. Reinhardt^ δείχνει δτι τά τελευταία χρόνια υποστηρίζεται

1. Γιά ερμηνεία τών έπιμέρους χωρίων σέ μιά προσπάθεια γιά τή διαπίστωση σημασιολογικής εξέλιξης, βλ. Α. Lesky, Studi in onore di Enrico Paoli, Φλωρεντία 1955, iß9=Gesammelte Schriften 239.

2. Aischylos als Regisseur und Theologe, Βέρνη 1949, 10. Παλαιό-τερη βιβλιογραφία στ6ν Α. Müller, Lehrbuch der griechischen Bühnenal-

98

Θ Ε Σ Π Η Σ

περισσότερο ή δεύτερτ) άπο τΙς σημασίες πού δόθηκαν πιο πάνω: άπέναντι στο χορό στέκεται ό ήθοποιός, δηλαδή ό «άποκριτής» ή «ερμηνευτής» (ενα εύρημα άπό τον Πίνδαρο μείωσε τις πιθανό-τητες της σημασίας «άποκριτής»). Επομένως, δικαιώνεται και πάλι ή διαμαρτυρία του Bywater (Ποιητ. 1449a 15) γιά τή συ-νηθισμένη στά χρόνια του άποδοχή της σημασίας «άποκριτής». 'Εννοείται δτι δεν άναφερόμαστε στον έρμηνευτή των λόγων του ποιητή άλλά στον εισαγωγικό πληροφοριακό εισηγητή του δρά-ματος. Αύτό συνδυάζεται με τό τόσο σημαντικό γιά μας χωρίο του Θεμίστιου, ένώ δεν διαθέτουμε καμία μαρτυρία δτι ή άπόκρι-ση του υποκριτή ξεχώριζε ώς ιδιαίτερη δραστηριότητά του. Τά προλογικά πρόσωπα του Εύριπίδη είναι πραγματικά υποκριταΐ μέ τήν έννοια πού θεωρούμε εδώ πιθανή.

Τό άρθρο στή Σούδα μας πληροφορεί δτι δ Θέσπης στήν άρχή

tcrtümer 1886, 170, καΐ στον Schmid, 2, 58. Τή σημασία «έρμηνευτής» υ-ποστηρίζουν οί: Α. Lesky, WS 47 (1929) 13, 33=ο.π. 91, 33, καΐ στή με-λέτη πού μνημονεύεται στήν προηγούμενη υποσημείωση· G. Thomson, Ae-schylus and Athens, Λονδίνο 1941 [έλλην. μετ. Γ. Βιστάκης,Άθήνα 1954], μέ κάπως προβληματική προέκταση στο χώρο της εθνολογίας" Η. Koller, "llypokrisis und Hypokrites», ΜΗ 14 (1957) 100" Η. Schreckenberg, Δράμα, Würzburg 1960, 111, ό όποιος δμως ^χει άδικο στον ισχυρισμό του δτι ή τραγωδία έμεινε γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άποκλειστικά ορχη-στική· Br. Zucchelli, ^'Υποκριτής. Origine e storia del termine», Studi grammaticali e linguistiei 3, Μιλάνο 1963 (τό 1962 δημοσιεύτηκε ώς με-λέτη τοϋ 'Ινστιτούτου Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Γένο-(iaç), ό όποιος δίνει μιά Ικανοποιητική έπισκόπηση τοϋ όλου προβλήματος, άλλά προτιμά νά συσχετίσει τόν «έρμηνευτή» μέ τό ρόλο, επομένως και μέ τό λόγο τοϋ ποιητή· J. Rode, Untersuchungen zur Form des aischylei-Hchen Chorliedes (διατρ.), Τυβίγγη 1965, 216. Ό Pickard-Cambridge, στήν πρώτη έκδοση τοϋ Dith. Tr. Com. ('Οξφόρδη 1927, 110), κράτησε έ-πιφυλακτική στάση, ένώ στήν πρώτη έκδοση τοϋ Festivals ('Οξφόρδη 1953, 131) υποστήριξε πολύ πιο αποφασιστικά τή σημασία «άποκριτής». 'Αντί-θετα, οι άναθεωρητές της δεύτερης έκδοσης τοϋ έργου (σ. 126, 5, μέ τή σχε-τική βιβλιογραφία, καΐ 131) προτιμούν, άν καΐ μέ κάποιο δισταγμό, τή ση-μασία «έρμηνευτής, παρουσιαστής». Γιά τή σημασία «άποκριτής» έχουν έκ-φραστεϊ πρόσφατα ό Patzer, 127, 4, καΐ ό Else, 58. Κάπως άπομονωμένοι στέκουν ό Α. von Blumenthal, Gnomon 19 (1943) 33, 2, πού απορρίπτει Βέβαια τή σημασία «άποκριτής», άλλά σέ ένα σχετικό χωρίο τοϋ Θουκυδί-δη (7, 44, 5) δίνει μιάν άβάσιμη ερμηνεία, και ό Κ. Kerényi, ό όποιος στό Îpyo του Streifzügen eines Hellenisten, Ζυρίχη 1960, 43, για τό νποκρί-vtaOaL δέχεται ώς πρωταρχική σημασία: « Ή άπόκριση —λόγος και συμπε-ριφορά— σύμφωνα μέ τήν άληθινή ούσία, σύμφωνα μέ τόν άπαραχάρακτο τρόπο της εσώτερης κρυμμένης αλήθειας...»

99

Θ Ε Σ Π Η Σ

αλειφόταν μέ ψί,μύθι,ο, ύστερα κάλυπτε το πρόσωπο του μέ άδρά-χνη καΐ τέλος έπινόησε το προσωπείο άπό καθαρό λινάρι (εν μόν// οθόνη). Ή τελευταία αύτή μαρτυρία θά μπορούσε νά άναφέρεται, σέ άπλά πάνινα προσωπεία δίχως χρώμα, ^ και. ετσι θά μπορού-σαμε νά θυμηθοΰμε τά άπέριττα γυναικεία προσωπεία μέ τή λευ-κή επίχριση πού άπεικονίζονται σέ μιά οινοχόη άπο την άθηναϊ-κή άγορά (Pickard-Cambridge, Festivals, είκ. 32). Μέ κανέναν δμως τρόπο δεν θά μπορούσε νά οδηγήσει αύτή ή πληροφορία στήν ύπόθεση δτι πρώτος ό Θέσπης έφεΰρε τό προσωπείο, πού ήταν στήν πραγματικότητα πανάρχαιο έξάρτημα. Εύλογα παρατηρεί ό Webster (στον Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 80) δτι ή Σούδα, ή ή πηγή της, πιθανότατα συμπίεσε σέ ένα χρονολογικό σχήμα διάφορες παλαιές μορφές άμφίεσης, πού χρησιμοποιούν-ταν σέ χορούς και δραματικές παραστάσεις.

Δέν μπορούμε νά ξέρουμε αν ήδη ό Θέσπης πέρασε άπό τό τρο-χαϊκό τετράμετρο στό ιαμβικό τρίμετρο, επειδή ή γνησιότητα τών άποσπασμάτων είναι ύποπτη. ΚαΙ δσο για τό γνωστό χωρίο τού 'Οράτιου {Ars ρο. 276), πού μετέβαλε τό «"Αρμα Θέσπιδος» σέ έκφραση παροιμιακή, δέν μπορούμε στά σοβαρά νά σκεφτούμε, ό-πως λ.χ. ό Flickinger (19), δτι έννοεΐ μιά τροχοφόρα περιοδεύ-ουσα σκηνή. Ή σύγχυση στήν πηγή τού Όρατίου προήλθε άπό ενα πανάρχαιο έθιμο στις άνοιξιάτικες λατρευτικές έκδηλώσεις, δπως μαρτυρεί ή Σούδα: τά εκ τών αμαξών σκώμματα.

1. "Αλλες δυνατότητες στον Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 79. 2. Ό Webster, δ.π. 80, δίνει εναν πίνακα άπο μνημεία μέ διάφορα στοι-

χεία άμφίεσης άπο τήν περίοδο του Θέσπη" για το ϊδιο θέμα βλ. και τό Monuments. Λιγότερο πειστικά στον Pickard-Cambridge, Festivals 191, συσχετίζεται ή μαρτυρία της Σούδας μέ διάφορες άπόπειρες τοΰ Θέσπη νά άντιπαρατεθεϊ ό ϊδιος, ώς ύποκριτής πιά, φορώντας προσωπείο, στό χορό, πού τό χρησιμοποιούσε άπό τήν πρώτη άρχή.

100

Γ Χ Ο Ι Ρ Ι Λ Ο Σ , Φ Ρ Υ Ν Ι Χ Ο Σ , Π Ρ Α Τ Ι Ν Α Σ

Mtà ομάδα έπιγραφών, πού μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες γιά χρονολογίες παραστάσεων στήν 'Αθήνα, προέρχονται πιθανό-τατα άπο ενα ναϊκό κτίσμα, τό όποιο 'ίδρυσε, τον 3ο αιώνα π.Χ., κάποιος ευκατάστατος πολίτης πού ένδιαφερόταν γιά τό πολιτι-σμικό παρελθόν της πόλης του. Τά κείμενα, πού άνάγονται σε ε-πίσημα άρχεϊα, τά άνασυγκρότησε άξιοθαύμαστα άπό εναν τερά-στιο άριθμό αποσπασμάτων ό Α. Wilhelm και τά πραγματεύτη-κε στο βιβλίο του Urkunden dramatischer Aufführungen in Athen (1906).^ Μετά τη δημοσίευση τους στις IG I P έχουν όρι-στικά πια τώρα εκδοθεί στόν Pickard-Cambridge, Festivals 101, αν νέα ευρήματα δεν προσφέρουν άλλες συμπληρώσεις. Οί ονομαζόμενοι Fasti {IG I P 2318) δίνουν, κάτω άπό τό ονομα του επώνυμου άρχοντα, γιά τούς διθυραμβικούς άγώνες παίδων καΐ άνδρών τη νικήτρια φυλή και τό χορηγό, γιά τήν κωμωδία και τήν τραγωδία τό όνομα τοΰ νικητη χορηγού και του ποιητή. Ά π ό τό πρόβλημα αν γιά τή χαμένη άρχή της επιγραφής θά έπρεπε να συμπληρωθούν δύο ή τρεις στήλες εξαρτάται ό προσδιορισμός τής άρχής έκείνου τοΰ κρατικού εορταστικού προγράμματος πού, μέ μερικές άλλαΙγές, ίσχυσε έπι αιώνες. Τό έ'τος 502/1, πού θά μας οδηγούσε στήν πρώτη περίοδο τής νεόδμητης δημοκρατίας, είναι πολύ πιθανό, άλλά δέν μπορεί νά βεβαιωθεί τελεσίδικα. Οί ονομα-ζόμενες Διδασκαλίες δίνουν {IG I P 2319-23) τις δραματικές πα-ραστάσεις γιά τά Διονύσια και τά Αήναια. "Άν ύποθέσουμε ότι αύτή ή έπιγραφή ήταν άναρτημένη στόν εσωτερικό τοίχο του ναί-σκου, οι πίνακες των νικητών παίρνουν τή θέση τους στό έπιστύ-λιο ή πάνω άπό αύτό, ετσι πού ό παρατηρητής, χάρη στή γειτνία-ση των δύο επιγραφών, μπορούσε νά εχει καλή εποπτεία. Αύτοι οί πίνακες τών νικητών (τά κατάλοιπα άνασυντέθηκαν άπό 41

1. Τήν καλύτερη εισαγωγή σ' αύτό τό δύσκολο ύλικό άποτελεϊ άκόμη και τώρα ή βιβλιοκρισία τοΰ Ε. Reisch {Zeitschrift für österr. Gymn. 58, 1907, 289) γιάτό βφλίο τοϋ Wilhelm· τώρα: Η. J. Mette, Urkunden dra-matischer Aufführungen in Griechenland (Texte und Kommentare 8), Βερολίνο 1977. Πρβ. και Flickinger, 318" Α. Körte, Hermes 73 (1938) 124, καΐ ιδιαίτερα Pickard-Cambridge, Festivals 101.

103

ΧΟΙΡΙΛΟΣ, ΦΡΓΝΙΧΟΣ, Π Ρ Α Τ Ι Ν Α ί :

θραύσματα, κυρίως άπο τή νότια πλευρά της Ακρόπολης) έδιναν γιά τις δύο γιορτές τον ποιητή και τον ύποκριτή της τραγωδίας καΐ, κωμωδίας μέ τή διαδοχική σειρά της πρώτης τους νίκης, και μετά πρόσθεταν τον συνολικό άριθμό των νικών τους. Ό πίνακας τών τραγικών ποιητών γιά τά Διονύσια άρχίζει μέ τον Αισχύλο, πού νίκησε γιά πρώτη φορά τό 484 π.Χ. Πριν άπό αύτόν λείπουν περίπου δέκα σειρές, πού άντιστοιχουν σέ ισάριθμα ονόματα ποι-ητών. Μόνο λίγους άπό αυτούς γνωρίζουμε τόσο ώστε νά εΐ'μαστε σέ θέση νά δώσουμε κάποιες πληροφορίες.

Ό Βίος του Αισχύλου (16) άναφέρει ως προδρόμους του μεγά-λου τραγικού, μαζί μέ τον Θέσπη, τον Χοιρίλο καΐ τον Φρύνιχο. Ό Χοιρίλος παραμένει γιά μας εντελώς σκιώδης φυσιογνωμία. Μαρτυρίες στον 'Ησύχιο και στή Σούδα (λ. Χοιρίλος και Πρατί-νας) τον άνεβάζουν χρονολογικά άρκετά υψηλά. Σύμφωνα μέ αύ-τές, έ'λαβε μέρος σέ δραματικό άγώνα γιά πρώτη φορά στήν 64η ολυμπιάδα (524/3-521/20), ένώ στήν 70ή ολυμπιάδα (500/499-497/6) είχε άντιπάλους τον Πρατίνα και τον Αισχύλο. Τότε κα-τέρρευσαν οί κερκίδες {ικρια) τών θεατών —αύτό μπορεί νά άντα-ποκρίνεται στήν άλήθεια. Μέ τήν πρώτη μαρτυρία δέν συμφωνεί ή πληροφορία του Εύσέβιου σχετικά μέ τήν άκμή του Χοιρίλου τό 482. Μήπως κάποιος, επειδή δέν ήταν γνωστό τό έ'τος γεννή-σεως, ειχε βασίσει τους υπολογισμούς του στήν πρώτη θεατρική εμφάνιση; "Οταν δ Βίος τοΰ Σοφοκλή (19) ανάμεσα στούς άντι-πάλους του ποιητή ονομάζει και τον Χοιρίλο, προκύπτει μια άσυ-νήθιστα μακρά περίοδος δημιουργίας. "Ισως, συμφωνώντας μέ τόν Schmid (2, 170, 1), πρέπει να υποθέσουμε ότι τό συνηγωνίσατο (ήταν άντίπαλός του γιά τό πρώτο βραβείο) τοΰ Βίον είναι πα-ρανόηση μιας είδησης πού μας διασώθηκε στή Σονόα, στο λήμμα Σοφοκλής. Σύμφωνα μέ αύτήν, ό ποιητής εγραψε τή μελέτη του γιά τό χορό προς Θέσπιν καΐ Χοιρίλον άγωνιζόμενος. Οι πληρο-φορίες τών λεξικογράφων ότι ό Χοιρίλος είχε γράψει 160 έ'ργα και κέρδισε 13 πρώτες νίκες άξίζουν κάποια εμπιστοσύνη μόνο ως πρός τόν δεύτερο άριθμό, έπειδή μπορούν νά άναχθοΰν σέ ση-μειώσεις διδασκαλιών. Οΰτε ό μοναδικός γνωστός τίτλος τραγω-δίας Άλότιη οΰτε τά δύο μοναδικά άποσπάσματα μέ τις αινιγμα-τικές μεταφορές γης όστοΐσιν και γης φλέβες μας επιτρέπουν νά συλλάβουμε άτομικά χαρακτηριστικά. Εντελώς άνεπιβεβαίωτη παραμένει ή πληροφορία δτι ό Χοιρίλος εισήγαγε καινοτομίες στά

104


προσωπεία καί στις ένδυμασίες των υποκριτών. Γιά τον κωμικό στίχο ήνίκα μεν βασιλεύς ήν Χοιρίλος εν σατύροις, παρά την άντί-θετη γνώμη του Schmid (2, 170, 1), πρέπει νά διατηρήσουμε την υποψία δτι άναφέρεται σέ κάποιον συνονόματο του.^

Γιά τή φυσιογνωμία του Φρυνίχου, γιου του Πολυφράσμονα, μπορούμε νά συγκεντρώσουμε περισσότερα στοιχεία.^ Σύμφωνα με τό άρθρο της Σούδας, νίκησε στήν 67η ολυμπιάδα (512/511-509/8): αύτη πρέπει νά ήταν ή πρώτη του νίκη. Ό Πλούταρχος {Θεμ. 5) άναφέρει μιά νίκη μέ χορηγό τον Θεμιστοκλή καί, άρχον-τα τον 'Αδείμαντο (476). Το άρθρο τής Σούδας^ εισάγει την ά-παρίθμηση των έργων του μέ την έξης φράση: τραγωδίαι ôè αυ-τού είσιν εννέα αύται. Άκολουθοΰν οΐ τίτλοι Πλενρώνιαι, Αιγύ-πτιοι," Ακταίων, "Αλκηστις, 'Ανταίος η Αίβνες, Δίκαιοι η Πέρσαι ή Σννθαικοι, Δαναΐδες. Σ ' αύτη την ομάδα πολλά σημεία είναι ά-βέβαια. Ό πρώτος τίτλος βρίσκεται έξω άπο τήν άλφαβητική σει-ρά. 'Εδώ μπορεί νά βοηθήσει ή σύμφωνα μέ τό μύθο συμπλήρωση του Fr. Marx^ <Αλθαία ή>. Ή άνακριβής άλφαβητική άπαρίθμη-ση θα έβρισκε κάποιο στήριγμα στους δύο τελευταίους τίτλους. Άφοΰ τό έργο δύσκολα μπορεί νά διαδραματιζόταν στήν Πλευ-ρώνα—αν ή συμπλήρωση είναι σωστή— πρέπει νά σκεφτούμε γιά τό χορό αιχμάλωτες γυναίκες άπό αύτή τήν πόλη.

'Ιδιαίτερα δύσκολη είναι ή κρίση μας γιά τούς τρεις τίτλους πού μνημονεύονται στήν προτελευταία θέση και άναφέρονται στό ϊδιο δράμα. Δέν έχει πολύ νόημα έδώ νά βασιστούμε στήν τολμη-ρή διόρθωση Δίκτυς ή Περσεύς καί νά δούμε στους Συνθώκους τούς άπολιθωμένους συντρόφους του βασιλιά Πολυδέκτη.^ Έξ ί -

1. Πρβ. Pickard-Cambridge, Dith. Tr. Com. 68. 2. Γιά τή μορφή του ονόματος βλ. Schmid, 2, 170, 8. Ή Σούδα προσ-

φέρει δύο άλλες παραλλαγές γιά τό πατρώνυμο: Μίνυρος καΐ Χοροκλής· χω-ρίς έχέγγυα, βέβαια, άφοΰ ό γιος του Φρυνίχου Πολυφράσμων πήρε, φυσι-κά, τό δνομα του πάππου του.

3. Σχετικά βλ. Cantarella, Eschilo 288, καί Α. ν. Blumenthal, RE 20 (1941) 911.

4. RhM 77 (1928) 340. 5. Αύτο προτείνει, προσθέτοντας τό «ίσως», ό Howald, 45. Παρόμοια

ό Α. ν. Blumenthal, RE 20 (1941) 913, μέ τό Δανάη ή Περσεύς ή Σύνθω-κοι. Ό Cantarella, Eschilo 230, μετατοπίζει τό δεύτερο ή, àXkà τό απο-τέλεσμα του, Σννθωκοι ή Ααναΐδες, διαταράσσει τήν άλφαβητική σειρά. Ωστόσο, Πέρσαι πρέπει νά ήταν ή Μιλήτου άλωσις, άν μέ αύτή τή φράση ό 'Ηρόδοτος δίνει μόνο τό περιεχόμενο και οχι τόν τίτλο του έργου.

105


σου ριζί,κή λύση είναι νά άπαλείψουμε, δπως ό Schmid (2, 171, 9), τά δύο ή άνάμεσα στούς τρεις τίτλους. 'Οπωσδήποτε, έτσι θά μπορούσαμε νά άποδεχτοΰμε τήν πιθανότητα μιας μετακίνησης άπό τον προηγούμενο διπλό τίτλο, και νά εχουμε το κέρδος νά άνακαλύψουμε στην άπαρίθμηση τά έννέα δράματα πού μνημο-νεύει ή εισαγωγική φράση της Σούδας. Τί γίνεται δμως τότε μέ τήν άλφαβητική σειρά;

Τό πρόβλημα περιπλέκεται άκόμη περισσότερο, επειδή πρέ-πει νά συνεκτιμηθεί καΐ ή θεωρία πού εχουμε μαρτυρημένη γιά τις Φοίνισσες, έ'ργο πού μπορεί κάλλιστα νά χρονολογηθεί το 476, έ'τος της χορηγίας του Θεμιστοκλή. Στο κεφάλαιο γιά τον Θέσπη εξετάσαμε αύτο πού μας παραδίδει ή Υπόθεση των Περσών του Αισχύλου ώς μαρτυρία του Γλαύκου του Ρηγίνου γιά τον πρόλο-γο του εύνούχου, πού τακτοποιεί τά καθίσματα γιά τούς συμβού-λους του βασιλιά/ άνιστορώντας, άπο τήν άρχή κιόλας, τήν ήττα του Ξέρξη. "Αν αύτο τό συνδυάζαμε με τον ισχυρισμό του Γλαύ-κου δτι ό Αισχύλος εγραψε τούς Πέρσες του μέ βάση τό εργο του Φρυνίχου, τότε και γι ' αύτο τό δράμα προσφέρεται ώς κεντρικό θέμα ή ήττα στή Σαλαμίνα. 'Ακριβώς δμως τό δτι στο παλαιότε-ρο δράμα ή ήττα άνακοινωνόταν στήν άρχή του έ'ργου, άφαιροϋσε άπό τή συνέχεια Ινα στοιχείο έντασης. Ό θρήνος θά άποτελοΰ-σε τό κύριο περιεχόμενο τών Φοίνισσών. "Ενα σχόλιο του 'Αμμώ-νιου στό Φ 111 {Ρ. Oxy. 2, άρ. 221) πρόσφερε υπολείμματα άπό δύο τροχαϊκά τετράμετρα, πού θέλησαν νά τά διαβάσουν ετσι:

πρ]ωΐην όεείλην πλείο[νες ]ίων/ανόρες εκτείνοντο όψί]ην ες δειέλην.^ Ό Fr, Marx, σέ ενα ελάχιστα έπιτυχημένο

1. 'Απαράδεκτη είναι ή επιχειρηματολογία τοϋ Ρ. Arnott, Scenic Con-ventions 70, στήν προσπάθεια του νά παραμερίσει εντελώς τον πρόλογο του εύνούχου.

2. Ό λόγος είναι γιά κείνους πού έπεσαν το πρωί και άργά το δειλινό. Προσπάθειες γιά συμπλήρωση έγιναν άπό τούς Η. Diels, RhM 56 (1901) 29· Fr. Marx (βλ. επόμενη σημείωση) 357' Α. ν. Blumenthal, RE 20 (1941) 916. Εύχαριστώ θερμά τόν Η. Erbse γιά τή σημαντική πληροφορία οτι μιά καινούρια έπισταμένη έξέταση τοϋ παπύρου τοΰ έδωσε άποφασιστι-κά στοιχεία γιά τήν άπόρριψη δλων τών συμπληρώσεων πού προτάθηκαν ώς τώρα. Σχετικά μέ τούς ίωνισμούς τοϋ κειμένου, ή έρμηνεία τοΰ Η. Dials οτι πρόκειται γιά αρχαϊσμούς τοΰ Φρυνίχου, πού έδειχνε άλλωστε μιά άδυναμία γιά τά ιωνικά στοιχεία, πρέπει νά προτιμηθεί άπο τήν άποψη τοΰ Fr. Marx, πού υποθέτει δτι ομιλητής ήταν ένας άπό τούς έμπιστους "Ιωνες της περσι-κής αυλής.

106


άρθρο^, ξεκινώντας άπό λαθεμένη κρίση σχετικά μέ τήν τεχνική των προλόγων, θεώρησε τις Φοίνισσες^ άντίθετα με τη γνώμη του Γλαύκου, μεταγενέστερες άπό τους Πέρσες, και προσπάθησε νά συσχετίσει τούς στίχους μέ τή ναυμαχία στη Μυκάλη. Στηρίχτη-κε γι ' αυτό στόν 'Ηρόδοτο 9, 101: τον δε εν Μνκάλγ} περί όείλην. Πολύ σωστά όμως ό Pohlenz (2, 25) παρέθεσε τά χωρία πού μαρτυρούν και για τή Σαλαμίνα ότι δ άγώνας συνεχίστηκε ως τις βραδινές ώρες. "Ετσι καταρρέουν στό μεγαλύτερο τους μέρος οΐ άνασυνθετικες προσπάθειες του Fr. Marx και του Fr. Stoessl, ό όποιος δέχτηκε τήν υπόθεση της Μυκάλης. Τά υπολείμματα ό-μως των δύο στίχων είναι πολύτιμα και γιά εναν άλλο λόγο : δεί-χνουν δτι, υστέρα άπό τήν όλοφάνερα σύντομη άναφορά στήν ήτ-τα της Σαλαμίνας, ό εύνοΰχος εδινε στόν πρόλογό του μιά διεξο-δική άφήγηση.

Τόν κύριο χορό τόν άποτελοΰσαν γυναίκες άπό τή Σιδώνα (άπ. 9 και 10 Ν.), κάτι πού τό καταλαβαίνουμε εύκολα, έχοντας υπόψη τό ρόλο πού έπαιξαν οΐ Φοίνικες στόν περσικό στόλο. Γιά τούς συμβούλους δμως μένει άνοιχτή ή δυνατότητα νά σκεφτούμε βου-βά πρόσωπα, στόν τύπο των δικαστών στίς Ευμενίδες, ή εναν δευ-τερεύοντα χορό, δπως των κυνηγών στόν 'Ιππόλυτο.'^

Επανερχόμαστε στό πρόβλημα αν υπάρχει κάποια σχέση άνά-μεσα στόν τίτλο Δίκαιοι ή Πέρσαι ή Σννθωκοι και στις Φοίνισ-σες. Ό Lloyd-Jones (24) προσπαθεί νά τό λύσει υποθέτοντας κάποια σύγχυση μέ τά δράματα μιας τριλογίας: ό Γλαύκος ειχε κάμει λάθος· τό δράμα μέ τόν πρόλογο του εύνούχου ήταν έκεϊνο πού μνημονεύεται στή Σούδα μέ τρεις τίτλους, ενώ οι Φοίνισσες ήταν ενα άλλο δράμα της ϊδιας τριλογίας, πού γιά τό περιεχόμε-νό του δεν μπορούμε νά πούμε τίποτε. Ή ανάγκη να διορθωθεί ή μαρτυρία τού Γλαύκου είναι κάπως άμφίβολη, καΐγ ι ' αυτό, συμ-φωνώντας μέ τόν Fr. Marx (ο.π. 348) καΐ τόν Fr. Stoessl (ο.π. 159), θά προτιμούσα νά άφήσω άνοιχτή μιά δυνατότητα, πού δεν τήν άποκλείει και ό Lloyd-Jones: ότι καΐ οΐ τρεις τίτλοι στή

1. RhM 77 (1928) 337. 2.Έτσι ό J. Lammers, 60, σέ μιά διεξοδική πραγμάτευση των Φοινισ-

σών, δπου παρατίθεται πολλή άπό τήν παλαιά βιβλιογραφία. Ό Τ. Β. L, Webster, στήν άναθεωρημένη έκδοση του Pickard-Cambridge, δ.π. 65, εξετάζει μιά λιγότερο πιθανή δυνατότητα, δτι οΐ σύμβουλοι άποτελοΰσαν τον κύριο χορό, ένώ οΐ γυναίκες άπό τή Φοινίκη εναν δευτερεύοντα,

107


Σούδα άναφέρονταί. στις Φοίνισσες. Γιά τήν υποστήριξη αύτήc της σκέψης μπορεί νά ειπωθεί οτι γιά τους Πέρσες και τις Φοί-νισσες ή υπόθεση της ταύτισης είναι πολύ φυσική, ενώ οι Σύνθω-κοί θά μπορούσαν νά υποδηλώνουν τη σύναξη τών συμβούλων πού μνημονεύει ό Γλαύκος. Οί Δίκαιοι δμως παραμένουν αινιγ-ματικοί.

Οί Φοίνισσες^ μαζι μέ τήν "Αλωση της Μιλήτου και τούς Πέρ-σες του Αισχύλου, μας δείχνουν τις άπόπειρες τών τραγικών, στις πρώτες δεκαετίες του 5ου αιώνα π.Χ., νά δραματοποιήσουν μεγά-λα σύγχρονα γεγονότα. Αυτό ήταν δυνατό, άφοϋ και ό μύθος άντι-μετωπιζόταν σάν ιστορία" ωστόσο, δεν επιτρέπεται νά παραβλέ-ψουμε δτι έπαιξαν ρόλο και πολιτικοί παράγοντες, πού θά μπο-ρούσε νά άποβοΰν επικίνδυνοι γιά τήν παραπέρα έξέλιξη της τρα-γωδίας. Ό Η. Τ. Wade-Gery^ προσπάθησε νά τοποθετήσει τήν παράσταση της "Αλωσης της Μιλήτου στά Διονύσια του 493, ώ-στε τό εργο νά άκολουθήσει, μέ πολύ μικρή άπόσταση, τήν πτώ-ση της Μιλήτου το καλοκαίρι του 494.^ 'Απεναντίας, ή σύνδεση μέ τό 492 εχει περισσότερες πιθανότητες, επειδή τό Ιργο πέφτει μέσα στο χρόνο πού ήταν άρχων ό Θεμιστοκλής, και έτσι εχουμε τό δικαίωμα νά ύπολογίσουμε τήν άμεση επίδραση του πολιτικού στή δημιουργία καΐ τήν παράστασή του.^ ΚαΙ αύτό άκόμη περισ-σότερο, άφοΰ, σύμφωνα μέ δλες τις πιθανότητες, τό εργο πού πα-ραστάθηκε τό 476 μέ χορηγό τον Θεμιστοκλή ήταν οί Φοίνισσες, όπως υπέθεσε πρώτος ό Bentley. Ό 'Ηρόδοτος (6, 21) μας πλη-ροφορεί δτι οί 'Αθηναίοι τιμώρησαν τον Φρύνιχο γι' αύτό του τό έ'ργο μέ πρόστιμο 1.000 δραχμές, ποσό οχι υπερβολικά ύψηλό. Τό σημαντικό είναι, άν πιστέψουμε τον ιστορικό, δτι οί 'Αθηναίοι μέ αύτό τον τρόπο ξεθύμαναν, γιατί ό ποιητής τούς θύμισε οΐκήϊα κα-κά. Φυσικά, δεν μπορεί να άποκλειστεϊ εντελώς ή υποψία δτι εδώ κρυβόταν κάποια πολιτική εχθρότητα άπέναντι στον Θεμιστο-κλή.^

Πολλά θά δίναμε γιά νά μπορέσουμε νά προσδιορίσουμε κά-1. Essays in Greek History, 'Οξφόρδη 1958, 177. 2. Πόσο λίγο πειστικό είναι αύτό, τό εδειξε ό W. G. Forrest, CQ η.s.

10 (1960) 235. 3. Αύτη είναι ή γνώμη καΐ του Podlecki, 14. 4. Πρβ. Lloyd-Jones, 22. Ό G. Freymuth θέλει νά άπομακρύνει άπό

τό έργο κάθε πολιτική σκοπιμότητα: «Zur Μιλήτου "Αλωσις des Phryni-chos», Philologus 99 (1955) 51.

108


πως ακριβέστερα τη σχέση των Αιγυπτίων και, των Δαναίδων μέ την τριλογία του Αισχύλου. Το σχόλιο στον 'Ορέστη 872 του Εύ-ριπίδη άναφέρει δτι στο πρώτο άπό τά δύο αύτά δράματα ό Αί-γυπτος ερχόταν μαζι μέ τούς γιούς του στο "Αργός. Αύτό μπορεί νά συσχετιστεί μόνο μέ τήν καταδίωξη των Δαναΐδων, και επομέ-νως υποδηλώνει κάποια θεματική συγγένεια μέ τον Αισχύλο. Ά -φοϋ και τά δύο δράματα άνήκουν στον 'ίδιο μύθο, τίθεται τό έρώ-τημα άν είναι μέρη μιας τριλογίας. Αίγο πιο πάνω συναντήσαμε τήν υπόθεση του Lloyd-Jones γιά μιά τριλογία μέ θέμα τούς περσικούς πολέμους: 6 ϊδιος μελετητής δοκιμάζει (29) νά προ-σαρτήσει και το δράμα τοϋ Γύγη (βλ. παρακάτω) σέ μιά τριλο-γία. Και γιά τις δύο ύποθέσεις δημιουργούνται πολλές έπιφυλά-. ξεις, άλλά οί Αιγύπτιοι και οί Δαναίδες θέτουν σοβαρά υπό συζή-τηση τήν πιθανότητα μιας συνεχόμενης τριλογίας. Είναι λυπηρό νά μήν μπορούμε νά άποφασίσουμε ποιος ήταν ό δημιουργός αύ-τής της μεγαλόπρεπης δραματικής σύνθεσης. Μετά τήν άναγκα-στική άναχρονολόγηση τών Ίκετίδων^ ή έμφάνισή της έπισημαί-νεται γιά πρώτη φορά μέ τή θηβαϊκή τριλογία τοϋ 467, ενώ έ'χουν αποτύχει δλες οί προσπάθειες νά ενταχθούν οΐ Πέρσες (472 π.Χ.) του Αισχύλου σέ ένα τριλογικό σύνολο. " Αν πραγματικά ό Φρύνι-χος σύνθεσε συνεχόμενες τριλογίες, παραμένει ή πιθανότητα νά δανείστηκε αύτήν τή μορφή άπό τον Αισχύλο, καλλιτεχνικό άντί-παλό του για μεγάλο χρονικό διάστημα.^

Γιά χ^ν"Αλκηστη^ μέ βάση τό σχόλιο τοϋ Σέρβιου στήν^ίνεί-άδα τοϋ Βιργίλιου 4, 694: αΐίί dicunt Euripidem Orcum in scaenam inducer e gladium fer entern, quo crinem Alcestidi abscindat, et Euripidem hoc a Phrynicho (διόρθωση πειστική τοϋ Ο. Jahn άπό τά phenico Τ, και poenia F) antiquo tragico niutuatum,^ καΐ τό άπ. 2 Ν., καθώς και τό γεγονός ότι ό Θάνα-

1. Άριστοφ. Βάτρ. 1299. Γιά τό δλο πρόβλημα βλ. Ρ. Wiesmann, Das Problem der tragischen Tetralogie (διατρ.), Ζυρίχη 1929' M. Delcourt, «La tetralogie et la trilogie attique», AC 7 (1938) 31· M. Untersteiner, Origini 285' C. del Grande, Hybris 120· T. Krischer, Das Problem der trilogischen Komposition und die dramaturgische Entwicklung der atti-schen Tragödie (διατρ.), Φραγκφούρτη I960· Η. Steinmetz, Die Trilo-gie : Entstehung und Struktur einer Grossform dès deutschen Dramas nach 1800, Χαϊδελβέργη 1968.

2. ("Αλλοι Ισχυρίζονται δτι ό Εύριπίδης παρουσίασε στή σκηνή τον Θά-νατο μέ ξίφος στο χέρι, γιά νά κόψει ενα βόστρυχο της "Αλκηστης, και δτι

109


τος, ώς μορφή καΐ ονομα, εμφανίζεται μόνο στον πρόλογο και τον επίλογο του έργου του Εύριπίδη, συμπέρανα^ οτί. και αύτό τό δρά-μα μιμήθηκε, ως εναν μεγάλο βαθμό, το εργο του Φρυνίχου. Ό Θάνατος εμφανιζόταν στην άρχή του έργου γιά νά πάρει τήν "Αλ-κηστη, και εξασφάλιζε τήν κατοχή της κόβοντας μιά τούφα μαλ-λιά. 'Η λύτρωση ερχόταν μέ τον 'Ηρακλή, πού νικούσε τον Θάνα-το. Και ή έξαπάτηση των μεθυσμένων Μοιρών άπο τον 'Απόλλω-να, δπως μνημονεύεται στις Ευμενίδες (723) του Αισχύλου και στήν "Αλκηστη (12, 32) του Εύριπίδη, θά μπορούσε νά προέρχε-ται άπο τον Φρύνιχο.

Ό πί^οίχοίς των έργων του Φρυνίχου διακόπτεται στο γράμμα Δ, καΐ επομένως πρέπει άρχικά νά περιλάμβανε πολύ περισσότε-ρα. Έκτος άπο τά δύο Ιστορικά έ'ργα, θά μπορούσαμε νά προσθέ-σουμε, χάρη στον 'Ησύχιο (λ. εφεόρανα), και εναν Τάνταλο, ενώ το συμπέρασμα γιά κάποιον Τρωίλο, μέ βάση το άπ. 13 Ν., είναι έντελώς άβέβαιο. Δεν μπορούμε νά ποΰμε άν άνάμεσα στους γνω-στούς τίτλους βρίσκεται κανένας άπο σατυρικό δράμα' πάντως, μιά τέτοια ύπόθεση έ'χει έκφραστεΐ γιά τον Ανταίο, άλλά θά ήταν βιαστικό νά συναγάγουμε τό Ι'διο και γιά τ^ν"Α?ικηστη, βασισμέ-νοι σέ στοιχεία του έργου πού μας φαίνονται κωμικά.

Γιά τό δράμα τοϋ Γνγη, άπο τό όποιο μας έ'χουν σωθεϊ 16 στίχοι, ό Lloyd-Jones (24) άποδέχεται τήν ύπόθεση τών Lobel και Page ότι μπορεί νά προέρχεται άπό τόν Φρύνιχο. Αύτή ή α-πόδοση συγκρούεται μέ εκείνη πού τοποθετεί τό έργο στον 4ο αι-ώνα π.Χ. ή στήν έλληνιστική περίοδο, κι αύτό είναι ένα θλιβερό σημάδι της άβεβαιότητάς μας. Μέ αύτή τήν άποψη συντάσσομαι και εγώ και πραγματεύομαι τό πρόβλημα πιο κάτω.

"Οσο καιρό τοποθετούσαμε τις Ικέτιδες του Αισχύλου στήν περίοδο γύρω άπό τή ναυμαχία της Σαλαμίνας ή 'ίσως και τή μά-

αύτο το στοιχείο ό Εύριπίδης τό δανείστηκε άπο τον Φρύνιχο, τον άρχαΐο τραγικό.)

1. «Alkestis, der Mythus und das Drama», SBAW 203/3 (1925) 63. Ό L. Weber, Euripides Alkestis, Λιψία 1930, καΐ «Φρυνίχου "Αλκηστις», RhM 79 (1930) 35, δεν προώθησε τό πρόβλημα πρός τή λύση του. Δέν υπάρχει καμιά βάση γιά νά άναγάγουμε στον Φρύνιχο τό μεγάλο διάστημα πού άφήνει ό Εύριπίδης άνάμεσα στήν προσφορά της "Αλκηστης και στήν πραγματοποίησή της. Τό άπ. 2 Ν. πρέπει νά τό άποδώσουμε, συμφωνώντας μέ τόν Hermann και τόν Welcker εναντίον τοϋ Schmid (2, 172, 1), στήν πάλη τοϋ Ήρακλη μέ τό Θάνατο.

110


χη του Μαραθώνα, μπορούσαμε νά πιστεύουμε δτι, μέ βάση αύτο τό εργο, ήταν δυνατό νά σχηματίσουμε μιά εικόνα γιά την πρώιμη τραγωδία. Αύτό όμως άνήκει πι,ά στό παρελθόν, και γι ' αύτό τό κεφάλαιο της τραγικής ποίησης πρέπει νά ομολογήσουμε τήν ά-πόλυτη άγνοιά μας. Τά εργα τοΰ Φρυνίχου ήταν, ως εναν μεγάλο βαθμό, χορικά δράματα ή περιείχαν ήδη πλούσια άναπτυγμένο και τό δραματικό στοιχείο; "Οταν δ Lloyd-J ones κλίνει πρός τή δεύτερη ύπόθεση, κάτι εχει μέ τό μέρος του. Δύσκολα μπορούμε νά φανταστούμε πώς ό Φρύνιχος, μέ εντελώς άρχαϊκές συνθέσεις, προχώρησε ενα σημαντικό κομμάτι του δρόμου δίπλα στόν νεό-τερο του Αισχύλο. Κάτι περισσότερο γνωρίζουμε γιά ενα στοιχείο τής τέχνης του δπου εκφραζόταν ή φύση του ποιητή. Στόν 'Αρι-στοφάνη {Θεσμ. 164) μνημονεύεται ώς όμορφος άνθρωπος, πού ήξερε νά ντύνεται καΐ συγγένευε πολύ μέ τόν ιωνικό τρόπο. Μέ αύτό συμφωνεί και δ στ. 1298 τών Βατράχων^ καθώς και έκεϊνα τά χωρία {Σφ. 220, "Ορν. 750, και τά δύο μέ τά αντίστοιχα σχό-λια) δπου εξαίρεται ή ιδιαίτερη γλυκύτητα τών χορικών του. Σέ αύτά έμφανίζονται και άσκληπιάδειοι (άπ. 6 Ν.), δπως τούς ξέ-ρουμε άπό τή λεσβιακή λυρική ποίηση. Ό λόγος και ή μελωδία συνοδεύονταν άπό έπιδέξια όρχηστικά σχήματα. "Ενα άνώνυμο έ-πίγραμμα στόν Πλούταρχο {Σνμποσ. Προβλ. 8, 732κ.) άναφέρει δτι δ Φρύνιχος είχε επινοήσει τόσο πολλές ορχηστικές κινήσεις, δσα κύματα έ'χει ή θάλασσα σέ νύχτα καταιγίδας. Ό Wilamo-witz {Gr. Versk. 465,1) σκέφτηκε ώς δημιουργό αύτής τής εικό-νας εναν ποιητή δπως ό Διοσκορίδης ή δ Σωσίθεος.

Κατά τό άρθρο τής Σονόας^ δ Φρύνιχος εισήγαγε τά γυναικεία προσωπεία καΐ τούς τετραμέτρους. Τό πρώτο είναι πιθανό, επει-δή στόν Φρύνιχο πρώτη φορά μαρτυροϋνται θηλυκοί τίτλοι' ίσως όμως αύτό άκριβώς εξηγεί τήν προέλευση τής μαρτυρίας. Μέ τόν ίδιο τρόπο τοΰ έ'χει άποδοθεϊ και τό τετράμετρο, έπειδή τό πα-λαιότερο γνωστό δείγμα τό είχαν μέ τό ονομά του.

Μέ βάσ·/) χαρακτηριστικά πού μπορούμε νά συγκεντρώσουμε ώς ενα βαθμό γιά τόν Φρύνιχο, είναι δυνατό νά ύπολογίσουμε τήν άντίθεση άνάμεσα στόν ποιητή πού συγγενεύει μέ τό ιωνικό στοι-χείο και στόν Πρατίνα άπό τόν Φλιούντα, πού κλείνει τό χορικό τών σατύρων του μέ μιά θριαμβευτική ιαχή: ακονε τάν εμάν Αώ-ρων χορείαν. Τά προβλήματα σχετικά μέ αύτό τό ύπόρχημα τά ε-χουμε ήδη πραγματευτεί (σ. 57)· έκεΐ σημειώσαμε ώς πολύ πιθα-

111


νή τήν υπόθεση δτι μέρος αύτοϋ του τραγουδιοΰ αναφέρεται, σε πολεμική προς τον Φρύνιχο. Επίσης, γιά το σημαντικότατο επί-τευγμα του Πρατίνα, τήν άναμόρφωση του σατυρικοϋ δράματος, εγινε εκτεταμένος λόγος στο πρώτο κεφάλαιο. Σύμφωνα μέ το άρ-θρο της Σούδας^ 6 Πρατίνας έγραψε 32 σατυρικά δράματα και 18 τραγωδίες. Σχετικά μέ τήν παράδοση των άριθμών υπάρχει ελά-χιστη εμπιστοσύνη, και εδώ φαίνονται τουλάχιστον περίεργοι, μέ βάση τή συνήθη διάταξη τών τετραλογιών. 'Αλλά ό ποιητής πού άπό τό σατυρικό πρόπλασμα της δωρικής παράδοσης διαμόρφωσε ένα καινούριο δραματικό είδος, είναι φυσικό νά ασχολήθηκε μέ αύ-το σέ πολύ μεγαλύτερο ποσοστό άπ' δ,τι μέ τήν τραγωδία. 'Α-κριβώς άπό τούς άγώνες πού προκάλεσε ή άντίδρασή του προ-ήλθε τό μεταγενέστερο τετραλογικό σχήμα, μόνο πού δέν μπο-ρούμε νά προσδιορίσουμε άκριβέστερα, άπό χρονολογική άποψη, αύτή τήν εξαιρετικά λογική έξισορρόπηση (πρβ. Ziegler, 1939).

Ό Cäntarella^ συνδέει εντελώς αύθαίρετα τήν έπιβολή του νεοσύστατου σατυρικού δράματος μέ τόν άγώνα της 70ής όλυμ-πιάδας, στόν όποιο εμφανίστηκε ό Πρατίνας μέ άντιπάλους τόν Χοιρίλο και τόν Αισχύλο. Ό Flickinger (24) τοποθετεί τό νεωτε-ρισμό του Πρατίνα γύρω στό 515, καί, κατά τά φαινόμενα, πέτυ-χε τό σωστό, άφοΰ ό Buschor (83) έδειξε δτι μετά τό 520 εμφα-νίζονται σατυρικές άγγειογραφίες πού όλοφάνερα βρίσκονται υπό τήν έπίδραση της ορχήστρας. Επίσης, μέ μιά θαυμάσια μέθοδο, κατόρθωσε άπό αύτά τά άγγεΐα νά κερδίσει σέ άδρές γραμμές μιά σημαντική σειρά άπό τέτοια παλαιά σατυρικά δράματα" μερικά άπό αύτά ϊσως άνήκουν στόν Πρατίνα.^ Βέβαιος μπορεί νά θεω-ρηθεί μόνο ένας τίτλος σατυρικού δράματος: οί Παλαιστές, πού άνέβασε τό 467 ό γιός του Άριστίας· αύτό μας δίνει έναν termi-nus ante γιά τό θάνατο τού ποιητή. Στήν Υπόθεση τών 'Επτά του Αισχύλου έχουμε τή σχετική πληροφορία: δεύτερος Άριστίας Π ε ρ σ ε ΐ, Τ αν τ άλ ω,^ Παλαισταΐς σατνροις τοις Πρα-

1. Eschilo 234· καί ό Schmid, 1, 636, τή χρονολογεί στά 500 π.Χ. 2. Σχετικά μέ τΙς άγγειογραφίες βλ. ιδιαίτερα Brommer, Satyrspiele,

καΐ L. Campe, / drammi satireschi délia Grecia antica (II pensiero Gre-co 15), Μιλάνο 1940.

3. Γιά τό σχηματισμό τετραλογίας λείπει ενας τίτλος τραγωδίας. Δι-καιολογημένα, άπό παλαιογραφική άποψη, ό Garrod, CR 34 (1920) 130, α-κολουθώντας τόν Bergk, θέλησε νά συμπληρώσει τό κενό μέ τήν τραγωδία Άνταίω.

112


τίνου πατρός. Τώρα μπορεϊ νά προστεθεί καΐ το ύπόλειμμα μιας διδασκαλίας στον Ρ. Oxy. 2256, άπ. 2: δεύτερος Άριστίας ταΐς τον πα[τρός αύτον Πρατίνο]ν τραγωόίαις. Επομένως καΐ τα δράματα Περσεύς καΐ Τάνταλος., πού μνημονεύονται στή διδασκα-λία, πρέπει νά θεωρηθούν, μέ βάση αύτή τή μαρτυρία, έργα τοΰ ΙΙρατίνα. Ό Άριστίας εγραφε έπίσης τραγωδίες και σατυρικά δράματα καί, σύμφωνα μέ τον Παυσανία (2, 13, 6), ύπηρχε ένας άνδριάντας του στην άγορά τοΰ Φλιούντα. Στο χωρίο τοΰ Παυσα-νία ό Άριστίας έμφανίζεται, μαζι μέ τον πατέρα του καί τον Αι-σχύλο, ώς ξεχωριστός ποιητής σατυρικών δραμάτων. Γιά το πε-ριεχόμενο τών Παλαιστών τοΰ Πρατίνα δέν θά μπορούσαμε νά σχηματίσουμε καμία ιδέα* είναι βέβαια ερεθιστικό νά υποπτευ-θούμε μιά θεματική συγγένεια μέ τούς Ίσθμιαστές τοΰ Αισχύ-λου, άλλά δέν άποκλείεται νά πρόκειται άπλώς γιά παραπλανητι-κή έντύπωση.

Γνωρίζουμε έναν άκόμη τίτλο δράματος: Δύμαιναι^ ή Καρυά-τιδες' ίσως πρόκειται γιά τραγωδία. 'Οπωσδήποτε, το Δυμαιναί., κατά τό σχετικό λήμμα τοΰ Ησυχίου, παραπέμπει σέ διονυσιακή έκσταση.

'Ώς εδώ οί λίγες μαρτυρίες γιά τον Πρατίνα δέν φαίνεται νά παρουσιάζουν καμιά δυσκολία. 'Ωστόσο, κάποια πρόσθετα στοι-χεία πού συγκεντρώθηκαν άπό τον D. L. Page, Poetae Melici Graeci (σ. 368κ.), θέτουν ένα ιδιότυπο πρόβλημα. Μιά σειρά άπό αυτά περιέχουν πληροφορίες άπό τήν ιστορία της μουσικής και τής ποίησης, πού φαίνεται νά προϋποθέτουν μάλλον χορικό παρά δραματικό ποιητή. Είναι δ Ι'διος Πρατίνας; Καί άντιμετώπισε τό-σο δύσκολα προβλήματα, όπως λ.χ. άπο ποιόν προήλθε ό πολνκέ-φαλος νόμος καί κατά πόσο ό Ξενόδαμος ήταν ποιητής ύπορχημά-των ή παιάνων; Καταλαβαίνουμε γιατί ό Lloyd-Jones (18) θέτει επιφυλακτικά γιά συζήτηση τή σκέψη δτι ό σατυρικός ποιητής τής πρώιμης περιόδου τοΰ δράματος θά μποροΰσε νά διαχωριστεί άπό έναν λυρικό ποιητή τοΰ τέλους τοΰ 5ου αιώνα' μέ αύτήν άκρι-βώς τήν άμφιβολία άντιμετωπίζει καί τό ύπόρχημα πού παραδί-δει ό Άθήναιος. Πάντως, δύο άποσπάσματα θά μπορούσαν νά ύ-ποδηλώνουν ένα είδος χάσματος ανάμεσα στις δύο εικόνες τοΰ Πρατίνα: τό άπ. 2 Ν., μέ τό έγκώμιο τής λακωνικής χορικής

1. Αύτή ή γραφή πρέπει νά προτιμηθεί άπο το Αύσμαιναι, πού προτείνει ό Meineke.

113


ποίησης, καΐ το άπ. 5 Ν., μέ την άπόρριψη της ιωνικής μουσικής γί,ά χάρη τής αιολικής άρμονίας.

Στον Φρύνιχο και στον Πρατίνα στέκονται άντιμέτωπα ό ιω-νικά διαμορφωμένος τρόπος καΐ τό ρωμαλέο δωρικό στοιχείο. Ή άντίθεση ανάμεσα στά δύο εκπροσωπεί διαφορετικές τάσεις και παραπέμπει στά συστατικά εκείνα πού γέννησαν, σε μιά μοναδι-κή σύνθεση, τον άττικό τρόπο· εκείνο τον τρόπο πού, στην όλο-κλήρωσή του, λέγεται Παρθενώνας και Σοφοκλής.

114

Δ' ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

'Αρκετά χειρόγραφα περιέχουν ενα Βίον^ πού ή σύνθεσή του Ι-σως εξηγείται, καλύτερα άν υποθέσουμε οτι εδώ παραδίδεται υλι-κό άπο διάφορες πηγές. Μέρος του μπορεί νά άνάγεται ως τον Χαμαιλέοντα, πού εγραψε γύρω στο 300 π.Χ. ενα έ'ργο Περι ÄI-σχύλον (απ. 39-42 W.), χωρίς ομ,ως νά είναι έφικτος ό άκριβέ-στερος προσδιορισμός. Μαζί μέ πολλή άνεκδοτολογία, προσφέρον-ται μερικές έ'ξοχες κρίσεις γιά την τέχνη του ποιητή. Εξάλλου, ο,τι διηγούνται άρχαϊοι συγγραφείς για τον Αισχύλο τό εχει άξιο-ποιήσει έξαντλητικά ό F. Schöll στήν έκδοση τών'Επτά επί Θή-βας (Αιψία 1875) άπο τον Fr. Ritsehl, ένώ δλα τά ούσιώδη περι-έχονται στήν ed. maior του Wilamowitz (Βερολίνο 1914). Πέρα άπο δλο αύτό το πολύ άνισης άξίας ύλικό, δεν πρέπει νά ξεχνούμε τή μεγαλόπρεπη εικόνα του Αισχύλου πού έ'χει σκιαγραφήσει δ 'Αριστοφάνης στούς ΒατράχονςΛ Έ ν ώ οί ποικίλες μνείες προ-σφέρουν, στήν καλύτερη περίπτωση, μικρές ψηφίδες πού καλύ-πτουν ελλιπέστατα τήν επιφάνεια ένος μωσαϊκού, αύτή ή εικόνα, σχεδιασμένη πενήντα χρόνια μετά τό θάνατο του τραγικού άπο εναν όμόγνωμο ποιητή, μας έπιτρέπει νά άναγνωρίσουμε, πίσω άπο όλη τήν κωμική παραμόρφωση, τά χαρακτηριστικά μιας με-γάλης προσωπικότητας, πού στεκόταν άπέναντι στο περιβάλλον της σε άπόσταση άπρόσιτης μεγαλοσύνης, βυθισμένη στή σοβα-ρότητα της ποιητικής της άποστολής.

'Η πληροφορία τού Πάριου Μαρμάρου {FGrHist 239, έπ. 48) δτι ό Αισχύλος τον καιρό της μάχης τού Μαραθώνα ήταν 35 χρό-νων και δταν πέθανε 69 (έπ. 59), τοποθετεί μέ βεβαιότητα τή γέν-νησή του στό 525/4. Τό γεγονός οτι ό Βίος (και Σχ. Άριστοφ. Βάτρ. 886) ονομάζει ως τόπο καταγωγής του τήν 'Ελευσίνα οδή-γησε επανειλημμένα στήν ύπόθεση μιας ιδιαίτερης έπίδρασης της έλευσινιακής λατρείας στόν ποιητή. Ό G. Méautis (29) μάλιστα έ'φτασε νά πάρει στα σοβαρά και τήν είδηση (Άθήν. Έπιτ. 1, 21d) δτι οί ίεροφάντες και οί δαδοΰχοι μιμήθηκαν τή θεατρική σκευή πού είχε έπινοήσει ό Αισχύλος, ώς ενδειξη άντεπίδρασης

1. ΚαΙ γι' αύτό το θέμα σημαντική παραμένει ή σχολιασμένη έκδοση του L. Radermacher (3η εκδ. μέ επιμέλεια του W. Kraus, Βιέννη 1967).

117

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

του ποιητή στον λατρευτικό χώρο. "Οταν όμως στούς Βατράχους (886κ.), πριν άπο τον άγώνα, ό Αισχύλος έπικαλεΐται τή Δήμη-τρα, πού έθρεψε το πνεύμα του, και προσεύχεται νά-φανεΐ άντά-ξιος των μυστηρίων της, πρέπει οπωσδήποτε να παρατηρήσουμε, συμφωνώντας μέ τον Radermacher, οτι ό ποιητής στρέφεται προς τή θεά του ιδιαίτερου δήμου του.

Οί άρχαιοι ήξεραν γιά μιά δίκη άσεβείας εναντίον του ποιητή, επειδή είχε παραβιάσει το άπόρρητο τών μυστηρίων. Ό 'Ηρα-κλείδης άπο τον Πόντο, στο έ'ργο του Περί'Ομήρου (άπ. 170 W., ελαφρά παραλλαγμένο στον Αιλιανό, Ποικ. Ίστ. 5,19), δραματο-ποίησε εντυπωσιακά το γεγονός: ό Αισχύλος, λέει, κινδύνεψε νά σκοτωθεί επί σκηνής (έπομένως, ύποτίθεται οτι ό Ι'διος ερμήνευε ρόλο σέ έ'ργο του), άλλα κατέφυγε στο βωμο του Διονύσου, ενώ στή δίκη πού προκάλεσαν οΐ 'Αρεοπαγίτες άθωώθηκε χάρη στή στάση του στον Μαραθώνα. Αύτο μνημονεύεται στά σχόλια ένος άνωνύμου στά 'Ηθικά Νικομάχεια (3, 2, U l l a 10), δπου ό 'Α-ριστοτέλης παρατηρεί οτι κάποιος μπορεί νά μήν έχει συνείδηση του τί πράττει, λ.χ. νά μήν ξέρει οτι κάτι δεν επιτρέπεται νά άπο-καλυφθει, όπως ήταν ή περίπτωση του Αισχύλου μέ τά μυστήρια. Ό J. Bernays^ συνδύασε το χωρίο μέ τήν παρατήρηση του Κλή-μεντα του 'Αλεξανδρέα {Στρωμ. 2, 14, σ. 145 St.) δτι ό Αισχύ-λος δήλωσε πώς δεν ήταν κάν μυημένος, καΐ αύτο παραμένει τό πιθανότερο συμπέρασμα άπο τις έλλειπτικές πηγές μας. 'Ωστόσο, ή καταγγελία μπορεί νά άνταποκρίνεται στήν ιστορική άλήθεια' μάλιστα, έξηγεΐ άρκετά και το ζήλο τών μεταγενεστέρων νά άνα-ζητοΰν στο έργο του ποιητή χωρία σχετικά μέ θέματα μυστηρίων. Τά σχόλια στον 'Αριστοτέλη, πού μνημονεύτηκαν πιο πάνω, άπα-ριθμοϋν πριν άπο τή διήγηση του 'Ηρακλείδη (άπ. 170 W.) μιά ολόκληρη σειρά έργων οπού πρέπει νά εμφανίζονταν παρόμοια στοιχεία (άπ. 116 Mette).

'Εδώ πρέπει νά θυμηθούμε οτι, άνεξάρτητα άπο τήν ιστορία γιά τή δίκη, έγινε προσπάθεια νά συσχετιστεί ή πρώιμη τραγω-δία μέ τά δρώμενα τής 'Ελευσίνας, ως ένα είδος προτύπου.^ Έ -

1. Ges. Abh. l, 153, 1. Επίσης ό Wilamowitz, Glaube 2, 221, 1. Στή μύηση του Αισχύλου επιμένουν, άνάμεσα σε πολλούς άλλους, ό Ο. Kern, RE 16 (1935) 1249, καΐ πρόσφατα ό Β. Μ. W. Κηοχ (βλ. βιβλιογραφικά ση-μείωμα γιά τάν Σοφοκλή), 174, 82.

2. Αύτο υποστήριξε κυρίως ό Α. Dieterich, Die Entstehung der Tra-

118


ξάλλου, στήν άττική τραγωδία, και ιδιαίτερα στον Αισχύλο, έχουν άναζητηθεΐ πολύ συχνά επιδράσεις των μυστηρίων. "Εχει δμοος παραβλεφθεί το γεγονός δτι ή λατρεία των μυστηρίων και ή τραγωδία άποτελοϋν δύο χωριστές περιοχές. "Άν στήν τραγω-δία πρόκειται γιά Αόγον όιδόναι, για μια λογοδοσία πάνω στή θέ-ση του άνθρώπου στον κόσμο, στά μυστήρια δεν πρόκειται, σύμ-φωνα μέ έναν βαθύ στοχασμό του 'Αριστοτέλη (άπ. 15), γιά τήν προσπάθεια του άνθρώπου να μάθει, άλλά για τήν άφοσίωσή του.

Πατέρας του ποιητή ήταν ό Εύφορίων, άπό διακεκριμένη γε-νιά σύμφωνα με τον Βίο. Ά π ό το γεγονός δτι ό Αισχύλος υπηρέ-τησε ώς οπλίτης πρέπει να συμπεράνουμε, μαζι μέ τον L. Aylen (35), δτι άνήκε σέ οικογένεια μεσαίας τάξης. 'Υποθέτουν δτι κά-ποιος ελευσίνιος Αισχύλος, πού άνέλαβε τό 440/439 τά υψηλά καθήκοντα του έλληνοταμία, προερχόταν άπό αύτή τήν οικογέ-νεια. Ό περιπλανώμενος μύθος γιά τήν πρώιμη καλλιτεχνική ά-φύπνιση παραδίδεται στήν περίπτωση του Αισχύλου πολύ χαρι-τωμένα άπό τόν Παυσανία (1, 21, 2): καθώς, παίδι άκόμη, κοιμό-ταν μέσα σ' ένα άμπέλι, του παρουσιάστηκε ό Διόνυσος και του έ'δωσε εντολή να γράψει τραγωδίες.

'Αποφασιστική γιά τήν πνευματική διαμόρφωση του ποιητή στάθηκε ή πολιτική κατάσταση. Νεαρός ό Αισχύλος έζησε τήν κατάλυση της τυραννίδας μέ τις δραστικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και τή διάσωση της νεόδμητης πολιτείας άπό τόν ά-πειλητικό συνασπισμό των γειτόνων. Ώ ς άνδρας, ύπήρξε πολεμι-στής, στά χρόνια των Περσικών πολέμων, δταν ό άγώνας ήταν γιά τήν έλευθερία και μαζί γιά τήν πνευματική υπόσταση της Ελλάδας. Πολέμησε στόν Μαραθώνα και στή Σαλαμίνα. "Εμεινε άλησμόνητο (Ήρόδ. 6, 114) τό δτι ό άδερφός του Κυνέγειρος στήν πρώτη άπό τις δύο μάχες έχασε τή ζωή του, καθώς είχε άρ-πάξει τήν πρύμνη ενός περσικού καραβιού και οί εχθροί του έκο-ψαν τό χέρι. Δικαιολογημένα έχει υπογραμμιστεί δτι τό γνωστό επιτύμβιο έπίγραμμα, πού μπορεί νά προέρχεται άπό τόν 'ίδιο τόν Αισχύλο, πιθανότατα δμως γράφτηκε στήν 'Αθήνα λίγο μετά τό θάνατό του, άναφέρεται μόνο στόν άγωνιστή του Μαραθώνα, χω-ρίς νά θυμάται καθόλου τόν ποιητή. Τή συμμετοχή του στή Σα-λαμίνα τή μαρτυρεί ό "Ιων στις Επιδημίες του (άπ. 5a Blumen-gödie, Kl. Sehr., Λιψία 1911, 414" πρβ. και Ε. Rohde, Kl. Sehr., Τυβίγ-γη 1901, 2, 361.

119

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

thai). Ό Βίος (4) μνημονεύει, καΐ την Πλάταια, ό Παυσανίας (1, 14, 5) προσθέτει το 'Αρτεμίσιο, καΐ ô Schmid (2, 186, 8) τη Μυ-κάλη, "Ολα αύτά είναι άβέβαια, και είναι φυσικό, κατά την πορεία της παράδοσης, νά προστέθηκαν, πλάι στον Μαραθώνα και τή Σα-λαμίνα, και άλλα ονόματα περίφημων μαχών, ένώ ή Μυκάλη πή-ρε θέση σ' αύτήν τή σειρά χάρη σέ μιά σύγχρονη υπόθεση. Σύμ-φωνα μέ τον Βίο (4), ό 'Αμεινίας, ό νεότερος άδερφός του ποιητή, πολέμησε στη Σαλαμίνα στο πλευρό του. Ό Διόδωρος (11, 27), πού έ'χει πιθανότατα άντλήσει την πληροφορία άπό τον "Εφορο, ισχυρίζεται δτι ό 'Αμεινίας εκείνος πού διακρίθηκε, σύμφωνα μέ τον 'Ηρόδοτο (8, 84 και 93), στη Σαλαμίνα ήταν άκρφώς ό ομώ-νυμος άδερφος του Αισχύλου. 'Εδώ επικρατεί σύγχυση, έπειδή, κατά τον 'Ηρόδοτο, αυτός ό 'Αμεινίας καταγόταν άπό τήν Παλ-λήνη. Ή σύγχυση φτάνει στα δρια του γκροτέσκου, δταν ό Αιλια-νός [Ποικ. Ιστ. 5, 19) βρίσκει νά διηγηθεί δτι ό 'Αμεινίας σέ μιά δίκη κατόρθωσε νά επιτύχει τήν άθώωση του Αισχύλου δείχνοντας στούς δικαστές τους άκρωτηριασμένους του βραχίονες. 'Εδώ έμ-πλέκεται καΐ ό Κυνέγειρος, ό όποιος, σύμφωνα μέ τόν άνώνυμο σχολιαστή τών 'ΗθικώνΝικομαχείων ('Ηρακλείδης, άπ. 170W.), μεσολάβησε γιά τήν άθώωση του ποιητή στή δίκη για τά μυστή-ρια. Πρόκειται για βιογραφία δραματικά διογκωμένη, όπως συμ-βαίνει και μέ τήν είδηση, στήν ίδια περικοπή, δτι στον Μαραθώνα ό Αισχύλος μεταφέρθηκε άπό τό πεδίο τής μάχης βαριά τραυμα-τισμένος. "όλα αύτά είναι διδακτικά τόσο γιά τήν περιπλάνηση τών μοτίβων δσο και γιά τό ψευδοβιογραφικό ύφος.

Ό Βίος (3) βεβαιώνει δτι ό Αισχύλος ήταν σύγχρονος του Πιν-δάρου' δτι εϊχε και σχέσεις μέ τόν χορικό ποιητή, δπως μας πλη-ροφορεί ό Εύστάθιος (Πρόλ. στόν Πίνδαρο, 25), είναι πολύ πι-θανό' τό ίδιο πιθανή είναι καΐ ή συνάντησή του μέ τόν "Ιωνα άπό τή Χίο σέ άγώνες 'Ισθμίων, δπου επαίνεσε τήν κοσμιότητα ένός άγωνιστή (άπ. 5 Blumenthal). Ό Α. ν . BlumenthaP χρονολο-γεί πολύ πειστικά αυτή τή συνάντηση στά 462, 460 ή 458 π.Χ.

Ό Βίος (2) άναφέρει δτι ο ποιητής άρχισε νέος τή σύνθεση τρα-γωδιών. Αύτό συμφωνεί μέ τήν είδηση τής Σούδας δτι ό Πρα-τίνας συναντήθηκε στήν κονίστρα μέ τόν Αισχύλο και τόν Χοιρί-λο κατά τήν 70ή ολυμπιάδα (500/499-497/6), καθώς και μέ τή μαρτυρία στό Χρονικό του Εύσεβίου γιά τό Ιο έτος τής 71ης όλυμ,-

1. Ιοη von Chios, Στουτγάρδη 1939, 1.

120


πι,άδας (496/5)^ ότι την εποχή έκείνη ό Αισχύλος ήταν πιά γνω-στός. Το Πάριο Μάρμαρο (έπ. 50) σημειώνει γιά το 484 τήν πρώ-τη του νίκη. Νίκησε άκόμη δώδεκα φορές δσο ζοΰσε' τ·/] νίκη του μέ τους Πέρσες εΐ'μαστε σέ θέση νά τή χρονολογήσουμε στο 472. Ή Σούδα μνημονεύει είκοσι οκτώ νίκες, άλλά στον άριθμο συ-νυπολογίζονται ίσως και μεταθανάτιες παραστάσεις.

Γιά τά ταξίδια του Αισχύλου στή Σικελία εχουμε τις άκόλου-θες μαρτυρίες: Ό Βίος μας πληροφορεί οτι ο ποιητής πήγε εκεί δταν ό Ίέρων ίδρυσε τήν πόλη Αίτνα (476/5), και οτι τότε σύν-θεσε τό πανηγυρικό εργο του ΑΙτναΐαι^^ οίωνιζόμενος βίον άγα-θόν τοις οΐκίζουσι την πόλιν. Κατόπιν, σε ενα σχόλιο στον 'Αρι-στοφάνη {Βάτρ. 1028) εχουμε καταχωρισμένη τή σημείωση του 'Ερατοσθένη άπό τό 3ο βιβλίο ΠερΙ των κωμωδιών^ δτι ό Αισχύ-λος, κατά παράκληση του 'Ιέρωνα, δίδαξε στις Συρακοΰσες τους Πέρσες^ πού ή διδασκαλία τους στήν 'Αθήνα, τό 472, είναι βε-βαιωμένη, Τό ίδιο άναφέρει και ό Βίος (18), δπου μάλιστα γίνε-ται λόγος γιά δεύτερη παράσταση {άναδιδάξαή και γιά σημαντική επιτυχία.® Τέλος, τό Πάριο Μάρμαρο (έπ. 59) και τό επίγραμμα πού παραθέτει δ Βίος μαρτυρούν τό θάνατο του ποιητή στή Γέλα (456/5). Επομένως, στα τελευταία χρόνια της ζωής του ό Αισχύ-λος πρέπει νά άναζήτησε ξανά τή Σικελία. Στόν Βίο (10) επικρα-τεί σύγχυση, άφοΰ, μετά τή μνεία γιά τις Αίτναΐες, άκολουθεϊ ή σημείωση δ^ι ό ποιητής τιμήθηκε ιδιαίτερα άπό τόν 'Ιέρωνα και τους κατοίκους της Γέλας, δπου εζησε άλλα τρία (!) χρόνια. Είναι ολότελα άβέβαιο αν με βάση αυτή τή μαρτυρία έ'χουμε δικαίωμα νά προσδιορίσουμε σέ τρία χρόνια τή διάρκεια της τελευταίας πα-ραμονής του στή Σικελία.

- Αν θεωρήσουμε άπόλυτα άξιόπιστες τις τρεις μαρτυρίες (γιά τις ΑΙτναΐες μέ άφορμή τήν ίδρυση τής πόλης, γιά μιά δεύτερη

1. Ή άρμενική παραλλαγή δίνει, μέ τό 4ο ετος της 70ής ολυμπιάδας, τον άμέσως προηγούμενο χρόνο, καΐ αύτό συμφωνεί άκόμη περισσότερο μέ τή Σούδα,

2. Γιά τά προβλήματα σχετικά μέ τόν τίτλο, καθώς καΐ γενικότερα μέ τό περιεχόμενο του 2ργου, βλ. τό κεφάλαιο γιά τά 'Αποσπάσματα.

3. Σχετικά μέ τό ερώτημα άν πρόκειται γιά δύο διαφορετικές παραλλα-γές βλ. στο τμήμα δπου άναλύεται τό έργο (σ. 149κκ.).—Γιά τόν Αισχύλο στή Σικελία: Μ. Bock, «Aischylos und Akragas», Gymnasium 65 (1958) 402· Qu. Cataudella, «Eschilo in Sicilia», Saggi sulla tragedia greca, Μεσσήνη 1969, 67" C.-J. Herington, «Aeschylus in Sicily», JHS 87 (1967) 74.

121

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

διδασκαλία των ΙΙερσών μετά τό 472 και γιά το θάνατο του Αι-σχύλου στή Σικελία), φτάνουμε στην υπόθεση ότι τά ταξίδια του ποιητή προς τη Δύση ήταν τρία. Αύτο δεν άποκλείεται καθόλου" ωστόσο, δεν θα επρεπε νά άγνοηθεϊ μιά υπόθεση πού προτείνει ό Ρ. Mazon, στήν εισαγωγή της έκδοσής του, περιορίζοντας τά ταξίδια σε δύο. 'Ανάμεσα στα χρόνια 476 καΐ 471 ο Ίέρων ειχε εμπλακεί σέ σφοδρούς άγώνες μέ τούς Τυρρηνούς και τον Θρασύ-δαιο. Το 470 δρισε το γιό του Δεινομένη κυβερνήτη τής Αίτνας, και τότε άκριβώς ό Πίνδαρος εγκωμίασε τήν καινούρια πόλη στον Ιο Πνθιόνικό του. Αύτό θά ήταν άναμφίβολα μιά καλή εύκαιρία γιά τό πανηγυρικό εργο του Αισχύλου, ό όποιος μπόρεσε Ι'σως τήν εποχή έκείνη νά διδάξει άκόμη μια φορά τούς Πέρσες στις Συ-ρακούσες. Ό Α. Podlecki (155, 22) άντιτείνει δτι, άπεναντίας, ή διατύπωση του Βίου {'Ιέρωνος τότε την Αϊτνην κτίζοντος) πα-ραπέμπει στο Ιδρυτικό ετος 476/5. Είναι αλήθεια οτι δ Mazon έρχεται σέ άντίθεση μέ αύτό, άλλα δέν είναι πολύ δύσκολο νά πα-ραδεχτούμε κάποιο σφάλμα του Βίου, άν μάλιστα λάβουμε υπόψη και τά άλλα κατορθώματά του. Πάντως, τό ύλικό μας δέν επαρκεί για κάποια βέβαιη άπόφαση.

"Οσο γιά τό έρώτημα γιατί ό Αισχύλος πήγε στήν Αύλή του 'Ιέρωνα, ό Βίος (8) έχει συγκεντρώσει κάθε λογής άπίθανα μυθεύ-ματα: ό ποιητής δέν μπόρεσε νά άντέξει μιά ήττα άπό τον νεα-ρό Σοφοκλή ή και άπό τον Σιμωνίδη (μέ μιά ελεγεία γιά τούς νε-κρούς του Μαραθώνα). Στά 'ίδια συμφραζόμενα άναφύεται καΐ ή ιστορία γιά τήν τρομαχτική εντύπωση πού προκάλεσε ό χορός των έρινύων μόλις ξεχύθηκε στήν ορχήστρα.

Τό 468 ό ποιητής νικήθηκε σέ έναν άγώνα, οπού κέρδισε τήν πρώτη του νίκη ό νεαρός Σοφοκλής, άλλά τόν επόμενο χρόνο νί-κησε μέ τή «Θηβαϊκή τετραλογία» και τό 458 μέ τήν 'Ορέστεια. Στήν περίπτωση αύτή είναι δύσκολο νά πούμε γιατί ξαναπήγε στή Σικελία. Κάποιο ρόλο μπορεί νά έπαιξαν πολιτικά αϊτια, ενώ ό 'Αριστοφάνης {Βάτρ. 807) άφήνει νά έννοηθεΐ κάποια διάσταση άνάμεσα στον ποιητή και τό κοινό. Μέ κανέναν τρόπο δέν πρέπει νά συσχετιστεί μέ αύτό τό πρόβλημα ή δίκη γιά τά μυστήρια, ά-φού ή παράδοση μιλεί όμόφωνα γιά άθώωση.

Ό Αισχύλος πέθανε τό 456/5 στή Γέλα, μακριά άπό τήν πα-τρίδα του, τόσο δμοια μέ τόν Εύριπίδη και τόσο διαφορετικά άπό τόν πολύ πιο τυχερό Σοφοκλή. Ή ιστορία γιά τόν άετό πού έριξε

122


πάνω στο κεφάλι του ποιητη μιά χελώνα {Βίος 10, testim. 32 Wilam.) είναι άσήμαντο προϊον άνεκδοτολογίας. Εύχαρίστως ό-μως πιστεύουμε δτι στη Γέλα τιμούσαν ιδιαίτερα τον τάφο του, πού οι νεαροί επίδοξοι τραγικοί τον προσκυνούσαν σαν τόπο ίερό.^ Ό Κοϊντιλιανός {Inst. Or. 10, 1, 66), επαινώντας τή μεγάλη άλ-λά κάποτε άκαμπτη τέχνη του Αισχύλου, συμπληρώνει: propter quod correctas eins fabulas in certamen deferre posterioribus poetis Athenienses permisere ; suntque eo modo multi coro-nati.^ Και ό Βίος (13) αναφέρει πολλές μεταθανάτιες νίκες.^ Τα εργα της τελευταίας περιόδου του Εύριπίδη και του 'Αριστοφάνη μαρτυρούν έντονη έπιβίωση των αίσχύλειων δραμάτων, ή όποια σταματά μέ τήν πτώση της 'Αθήνας. "Οταν άπό τό 386 καθιερώ-θηκε γενικά στους δραματικούς άγώνες ή επανάληψη μιας πα-λαιάς [δηλ. τραγωδίας], τό μέτρο εύνόησε κυρίως τόν Εύριπίδη, οχι πιά τόν Αισχύλο.

Γιά τό ρόλο της οικογενειακής παράδοσης στήν ελληνική τέ-χνη είναι ένδεικτικό δτι ό Αισχύλος δημιούργησε σχολή τραγικών μέσα στή δική του οικογένεια. Οί δύο γιοί του Εύφορίων και Εύ-αίων έ'γραψαν τραγωδίες· ό πρώτος μάλιστα νίκησε τό 431 τόν Σοφοκλή και τή Μήδεια του Εύριπίδη ('Τπόθ. Μήδ.). Ά π ό τήν άδερφή του Αισχύλου, ή όποία παντρεύτηκε κάποιον Φιλοπείθη, γεννήθηκε ό τραγικός Φιλοκλής, πού, κατά τόν Δικαίαρχο, νίκη-σε τόν Οιδίποδα τύραννο (Ύπόθ. II Οιδ. τυρ., άπ. 80 W.) γιός του ήταν ό Μόρσιμος, και μέ τόν δικό του γιό, τόν 'Αστυδάμαντα, μαθητή του 'Ισοκράτη (κατά τή Σούδα' χρονολογικά δύσκολο), φτάνουμε πιά στόν 4ο αιώνα. Οί δύο γιοι του 'Αστυδάμαντα, δ Άστυδάμας Β' και ό Φιλοκλής Β', έ'γραψαν τραγωδίες, δπως και όλοι δσοι μνημονεύτηκαν πιό πάνω. Γιά τή δύσκολη κατανομή των χρονολογικών στοιχείων άνάμεσα στους Άστυδάμαντες χρο^-

1. Τί υπονοεί ό Βίος (11); δταν πληροφορεί οτι έκεϊ οΐ προσκυνητές ν-πεκρίνοντο; Πρόκειται γιά κανονικές παραστάσεις ή μόνο γιά απαγγελίες;

2. (Γι' αύτόν το λόγο οΐ'Αθηναίοι έδωσαν τήν άδεια σέ μεταγενέστερους ποιητές νά συμμετέχουν στούς άγώνες μέ διορθωμένες τραγωδίες του Αί-σγύλου, καΐ μέ αύτό τον τρόπο πολλοί κέρδισαν νίκες.)

3. "Αλλα χωρία: Φιλόστρατος, Βίος 'Απολλώνιου 6, 11" Σχ. Άριστοφ. Άχ. 10 και Βάτρ. 868 (εψηφίσαντο). "Ολες τις μαρτυρίες σχετικά μέ πα-ρόμοιες επαναλήψεις τΙς συγκεντρώνει και καταλήγει σέ συμπεράσματα, μέ βάση διάφορες άγγειoγpαφίεc, ό R. Cantarella, «Aristoph. Plut. 422-425 e le riprese Eschilee», RAL 20 (1965) 363.

123

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

στοΰμε πολλά στον Br. Snell:^ Ή μεγαλύτερη φήμη άνήκει. στον Άστυδάμαντα Β'. Ή πρώτη του νίκη σέ Διονύσια πέφτει στά 372, ενώ άλλες νίκες χρονολογούνται το 341 και το 340' συνολι-κά νίκησε δεκαπέντε φορές.

Πορτρέτο τοΰ ποιητή θεωρείται πολύ συχνά το γνωστό κεφάλι άπο το Μουσείο τοΰ Καπιτωλίου, άν και ή ταύτιση είναι τελείως αύθαίρετη. Ούτε ή φαλάκρα μπορεί νά βεβαιώσει την άπόδοση —κάτι τέτοιο ισχυρίζονται γιά τον ποιητή ό Αιλιανός {TleQÏ ζώων Ιδιότητος 7, 16) και ό Valerius Maximus (9, 12), σέ συσχετισμό μ' εκείνη τήν άνόητη ιστορία γιά τον άετό πού πήρε τή φαλάκρα του ποιητή γιά πέτρα, κατάλληλη για νά σπάσει τή χελώνα πού ειχε άρπάξει. 'Αντίθετα, μέ άρκετή βεβαιότητα μπορεί νά εντο-πίσει κανείς σέ έναν κορμό ποιητή άπό το Braccio Nuovo του Μουσείου του Βατικανού ενα άντίγραφο άπο τον άνδριάντα τοΰ Αισχύλου πού είχε στηθεί στο Θέατρο τοΰ Διονύσου (Παυσ. 1, 21, 2* Ψευδο-Πλούτ. Βίοι δέκα ρητ. 7, 841). Το κεφάλι, πού λεί-πει, πιστεύεται δτι μπορούμε νά το συλλάβουμε, ως προς τον τύ-πο του, άπό ενα πορτρέτο τοΰ ποιητή πού σώζεται σέ πολλά άν-τίγραφα.^ Τό κομμάτι άπό τή Νεάπολη δείχνει τήν ταινία στα μ,αλλιά, πού είναι χαρακτηριστική γιά τούς ποιητές* τό άντίγρα-φο στό Giardino Colonna συγκροτεί, μαζί μέ τόν Σοφοκλή Far-nese, μιά διπλή έρμαϊκή στήλη· στό εύρημα άπό τό Αιβόρνο, αύτό τό κεφάλι συνδυάζεται μέ τόν Σοφοκλή τοΰ Λατερανοΰ, τόν "Ο-μηρο και εναν άγνωστο ποιητή, ένώ έξάλλου είναι έμφανής ή στι-λιστική συγγένεια μέ τό σοφόκλειο κεφάλι πού μνημονεύτηκε πιό

1. «Zu den Urkunden dramatischer Aufführungen», 2. 2. Fr. Poulsen, Ny Carlsberg Glyptothek. Katalog over antike skul-

pturer, Κοπεγχάγη 1940, άρ. 421· L. Laurenzi, Ritratti Greci, Φλωρεν-τία 1941, 99· Κ, Schefold, Die Bildnisse der antiken Dichter, Redner und Denker, Βασιλεία 1943, 88 και 207· Griechische Dichterbildnisse, Ζυρίχη 1965, 24, πίν. 14b· V. Poulsen, Les portraits Grecs, Κοπεγχάγη 1954, άρ. 8" Α. Hekler, Bildnisse berühmter Griechen, 3η ^κδ. άναθεω-ρημένη άπό τόν Η. von Heintze, Βερολίνο 1962, 61. Τήν περιεκτικότερη έπισκόπηση προσφέρει ή G. Μ. Α. Richter, The Portraits of the Greeks, Λονδίνο 1965,121, είκ. 577-610. "Ενα κεφάλι πού δημοσιεύτηκε στό JDAI 70 (1955) 105, ό Κ. Schefold, Gnomon 34 (1962) 585, τό χαρακτ-/]ρίζει «άποτρόπαιο pasticcio», ένώ ό L. Laurenzi, Enciclopedia delVArte Αη-tica (λ. Eschilo) 1960, δέχεται τήν άπόδοσή του στόν ποιητή. Γιά τις πλη-ροφορίες σχετικά μέ τή νεότερη βιβλιογραφία γιά πορτρέτα των τραγικών αισθάνομαι ειλικρινά υποχρεωμένος στόν Dr. Friedrich Brein.

124

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Η ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

πάνω. "Ετσι., το συμπέρασμα είναι σχεδόν βέβαιο" άλλά καΐ, πάλί. δεν εχουμε τον Ιστορικό Αισχύλο, παρά μόνο μιά άντανάκλαση του άνδριάντα πού έ'στησε 6 ρήτορας Λυκούργος. Μιά άντανάκλα-ση μάλιστα πού άπογοητεύει οδυνηρά μέ τήν ελλειψη εκφραστι-κότητας και βάθους.

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ή ιστορία της χειρόγραφης παράδοσης, δπως μας τήν έχει διδά-ξει 6 Wilamowitz καί, ειδικά γιά τούς τραγικούς, τήν έχει έκ-θέσει στον '^Ηρακλή του, σκοπεύει νά φωτίσει τον μακρύ δρόμο πού όδηγεϊ, μέσα άπο λεωφόρους καί στενωπούς, άπο το αύτό-γραφο του ποιητή ως τις δικές μας εκδόσεις. Οί σύντομες παρα-τηρήσεις του Page, Actors'' Interpolations, καί οΐ δικές μου, στο παράρτημα του βιβλίου μου Griechische Tragödie^ συμφω-νούν στά βασικά τους σημεία. Τό 'ίδιο ισχύει για τον Κ. Ziegler (2067) καί γιά τις εισαγωγές στις έκδόσεις του Ρ. Mazon (^1949) καί τοΰ G. Murray (^1955). 'Αξιανάγνωστα είναι καί τά άντί-στοιχα κεφάλαια στήν "Ορεστεια των Headlam καί Thomson (1938)" στή νέα έκδοση της Πράγας (1966) έχουν υποστεί πολ-λές άλλαγές, παίρνοντας έντονα πολεμικό χαρακτήρα, κυρίως στο κεφάλαιο (σ. 64) πού στρέφεται εναντίον της δογματικής βεβαιό-τητας του Ρ. Maas σχετικά μέ τις άρχές της κριτικής τοΰ κει-μένου. (Γιά τήν παλαιότερη ιστορία τοΰ κειμένου τοΰ Αισχύλου: Α. Wartelle, Histoire du texte d'Eschyle dans Vantiquité, Παρίσι 1972.)

Tà χειρόγραφα τά περιγράφει διεξοδικά ό Wilamowitz στήν έκδοσή του (1914), καθώς καί ο Η, W. Smyth, «Catalogue of the Manuscripts of Aeschylus», /f^^SCPA 44 (1933) Ι ,καί ό Ε. Fraenkel, «On the ms Ε of Aeschylus», CR 53 (1939) 59, καί στα προλεγόμενά του στήν εχ8οσ'η τοΰ 'Αγαμέμνονα, 'Οξφόρδη 1950. Μιά τεράστια συνεισφορά στήν έρευνα καί έδώ, δπως καί γιά τούς άλλους τραγικούς, συνδέεται μέ τις έργασίες τοΰ Α. Τυ-ryn. The Manuscript Tradition of the Tragedies of Aeschylus, Νέα 'Τόρκη 1943. 'Η έργασία θέτει δύο στόχους, πού έχουν προ-καλέσει ως σήμερα πολύ έντονη συζήτηση: τή διαγραφή ένος στέμματος, όπου νά είναι δυνατό νά βεβαιωθεί ή άλληλεξάρτηση των χειρογράφων, καί τή διάκριση άνάμεσα σέ άρχική καί δευτε-

125

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ρεύουσα (βυζαντινή) παράδοση. Και μέ τά δύο προβλήματα, και συνακόλουθα μέ το βιβλίο του R. D. Dawe, θά άσχοληθεϊ τό ά-κόλουθο σκιαγράφημα, οπού επίσης θίγονται προβλήματα πού, πέρα άπό τον Αισχύλο, έχουν σημασία γενικά γιά τήν παράδοση των τραγικών.

Ό Mediceiis και ό Ven. Marc. 468 περιέχουν εναν κατάλογο μέ 73 τίτλους έργων του Αισχύλου, άπο τους οποίους ο τίτλος AhvalaL νόθοι πρέπει νά μή ληφθεί υπόψη. Έκτος άπο αύτό τον κατάλογο, μέ τό ονομα του Αισχύλου συνδέονται και οί άκόλου-0οι τίτλοι: 'Αλκμήνη, Γλαύκος Ποτνίενς, Θαλαμοποιοί, Ίέρβίαι, Κύκνος, Παλαμήδης, Προμηθεύς Πνρκαεύς, Σίσυφος Πετροκνλί-στής, Φινενς, Ώρείθυια. Μερικοί άπό αύτούς τους τίτλους, όπως ό Κύκνος^ είναι άμφίβολοι, ένώ γιά τά έργα πού σχετίζονται μέ τόν Προμηθέα και τον Σίσυφο τίθεται τό ερώτημα (γι' αύτό θα γίνει λόγος παρακάτω) αν πρέπει νά ύποθέσουμε ταύτισή τους μέ άλλους τίτλους. Τό άρθρο της Σούδας δίνει ώς συνολικό άριθμό δραμάτων του Αισχύλου 90. Γιά τήν πολύ φθαρμένη πληροφορία του Βίου (13: δράματα ο και επί τούτοις σατυρικά άμφΐ τά ε) έ-χουν προταθεί ποικίλες διορθώσεις. Αύτή πού πρότεινε δ V. Stef-fen^ {εποίησεν δράματα ο', σατυρικά <ιε'>^ αμφίβολα ε) έχει κά-ποιο ένδιαφέρον, επειδή έξασφαλίζει συμφωνία μέ τή Σούδα' ω-στόσο είναι άδύνατο νά επιτύχει κάνεις βεβαιότητα μέ τέτοια πα-ράδοση. Δικαιολογημένα άπορρίπτει ό Steffen, άνάμεσα σέ άλ-λους, τήν άπόπειρα του Α. Dieterich^ νά συμπληρώσει μιά πέμ-πτη στήλη στόν κατάλογο. Άφοϋ οΐ άριθμοί του υπολείπονται άπό τους άντίστοιχους του Βίου, αύτό σημαίνει ότι ό συντάκτης του άπλώς δεν κατόρθ6οσε νά έξακριβώσει περισσότερους τίτλους.

Σχετικά μέ τήν άπώτατη πηγή της παράδοσής μας, θά μπο-ρούσαμε νά ύποθέσουμε, μέ βάση επιγραφές και παπύρους, οτι τό χειρόγραφο του ποιητή ήταν γραμμένο δίχως χωρισμό λέξεων ή στίξη, και έπ'ίσης χωρίς δήλωση κράσης και έκθλιψης" έδινε τά λυρικά μ.έρη χωρίς κωλομετρία καΐ σημείωνε τήν άλλαγή των

1. Quaestwnum tragicarum capita tria, Poznan 1939 (Ικκ. «De Ae-schyli fabularum catalogo»). Επιχειρώντας μιά δραστική επέμβαση στο κείμενο του Βίου ζητεί νά λύσει το πρόβλημα ό Μ. Untersteiner, «Quanti drammi scrisse Escliilo?», In memoriam A. Beltrami, ίκ.8. Πανεπ. Γέ-νοβας, Ist. di filol. class., 1954, 244.

2. BhM N.F. 48 (1893) lil=Kl. Sehr. I I I · πρβ. καΐ Mette, Frag-mente, σ. 258.

126

Χ Ε Ι Ρ Ο Γ Ρ Α Φ Η Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Η ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

προσώπων μέ απλή παράγραφο, δηλαδή μέ μιά οριζόντια γραμ-μή. 'Ακόμη καΐ αν είχε δίκιο 6 Mazon (Είσ., σ. IX), οπότε θά έ-πρεπε νά λάβουμε ύπόψη μας το ιωνικό άλφάβητο, θά παρέμεναν, τουλάχιστον μέ τις «νόθες» διφθόγγους, άπορίες γιά τήν άπόδοση των φωνηεντικών φθόγγων. "Ολα τά φαινόμενα πού άναφέρθηκαν άποτελοΰν ισάριθμες πηγές λαθών, πού είχαν αναγκαστικά και οί πρώτες άκόμη εκδόσεις. Δέν θά έπρεπε νά άμφιβάλλει κάνεις ότι τέτοιες εκδόσεις πρέπει νά άναχθοΰν στήν εποχή τών μεγάλων τραγικών.^ Ή παρατραγωδία, πού είναι διάχυτη στα εργα της άρχαίας κωμωδίας, προϋποθέτει μιά τέτοια εξοικείωση του κοι-νού μέ τά κείμενα, πού δέν είναι δυνατό νά εξηγηθεί μόνο άπό τις έπαναλήψεις τών έργων. Φυσικά, είναι δύσκολο νά προσδιορίσει κάνεις άκριβέστερα πότε άρχίζει ή εύρύτερη κυκλοφορία της τρα-γωδίας σέ μορφή βιβλίου. 'Η μοναδική βέβαιη ένδειξη (Άριστοφ. Βάτο. 52)^ είναι κάπως όψιμη· ωστόσο, σ' αύτο το σημείο θά μπο-ρούσαμε νά θυμίσουμε τή βιβλιοθήκη του Εύριπίδη ('Αθήν. 1, 3a). Άφοΰ θεωρούμε εύνόητο οτι οί ποιητές είχαν νά υποβάλουν στον άρμόδιο άρχοντα τα δράματά τους μέ κάποιον τίτλο, τό ϊδιο πρέ-πει νά υποθέσουμε και γιά τήν κυκλοφόρησή τους σέ μορφή βι-βλίου.3

Μιάν άλλη πηγή άλλοιώσεων, μέ επιπτώσεις πού δύσκολα σταθμίζονται, δημιουργούσε ή αύθαιρεσία τών ύποκριτών κατά τις έπαναλήψεις τών έργων.^ Δέν υπάρχει άμφιβολία ότι τέτοια

1. Αύτο υποστηρίζουν οί : W. Β. Sedgwick, C ^ M 9 (1947) Ι" Ε. G. Turner, Athenian Books in the 5th and 4th Centuries B.C., Λονδίνο 1952, 21· C. F. Russe, Belfagor 23 (1968) 317. Διαφορετική άποψη εκ-φράζει ό Wilamowitz, Einleitung, άνατύπωση 1959, 121. Γιά τό ϊδιο πρόβλημα βλ. και τήν Εισαγωγή (XXXVII) του D. L. Page στή σχολια-σμένη έκδοση της Μήδειας- H.-J. Newiger, Hermes 89 (1961) 429, 3" Webster, Sophocles 101.

2. Αύτο πού θέλησε νά εντοπίσει ό Wilamowitz, Einleitung 124, στο στίχο 1114 τών Βατράχων εΐναι έλάχιστα διαφωτιστικό γιά τό πρόβλημα" πρβ. τά σχόλια του Radermacher στόν ϊδιο στίχο.

3. Βλ. σχετικά Ε. Nachmanson, «Der griechische Buchtitel», GH A 47 (1941) 6.

4. Ό J. Vürtheim στήν εκδοσή του τών Ίκετίδων του Αισχύλου (Am-sterdam 1928, 231) εχει ένα κεφάλαιο σχετικό μέ τά κείμενα τών ύποκρι-τών στήν άρχαιότητα. Βασικό βοήθημα γιά τό θέμα είναι τό βιβλίο του Page, πού μνημονεύεται στόν βιβλιογραφικό πίνακα. Στό χωρίο του Κοϊντι-λιανοϋ, πού παραθέτω στή σ. 123, τή λέξη correctas θά έπρεπε νά τή συσχε-τίσουμε μέ τήν επεξεργασία έργων του Αισχύλου πού επιχειρούσαν διάφοροι

127

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

σφάλματα περνούσαν και στα κείμενα. 'Αλλιώς, εΖναι αδύνατο νά καταλάβουμε αύτό πού διαβάζουμε στον Ψευδό-Πλούταρχο [Βίοι δέκα ρητ. 7, 841) για το νόμο τοϋ Λυκούργου πού δριζε τήν έξα-σφάλιση ένος κρατικού άντιγράφου των τραγωδιών και άπαγό-ρευε στούς ηθοποιούς αποκλίσεις άπο αύτο τό πρότυπο. Φυσικά, αύτό δέν σήμαινε το τέλος των αύθαιρεσιών οπωσδήποτε δμως δέν θά επρεπε νά περιορίσουμε τόσο πολύ τή σημασία αύτοϋ του κρατικού άντιγράφου δσο ό Wilamowitz {Einl. 132).

Είναι δύσκολο νά σταθμίσουμε σέ τί έκταση εμπεριέχει νοθεί-ες ήθοποιών το παραδομένο κείμενο των τραγικών και με ποιον τρόπο πέρασαν αύτές σε εκδόσεις τών έργων. Ό Page προχωρεί άρκετά μακριά, άλλά ή βασική του άποψη, δτι γιά τό έμπόριο του βιβλίου στον 4ο και 3ο αιώνα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο τά άντί-γραφα τών ηθοποιών και τών ύποβολέων, είναι δύσκολο νά άπο-δειχτεϊ, όπως άλλωστε και ή ύπαρξη ύποβολέων αύτη τήν πρώι-μη εποχή. Στο κείμενο τού Αισχύλου τό χρονικό αύτό διάστημα δεν μπορεί να επέφερε εκτεταμένες άλλοιώσεις, άφοΰ στις επανα-λήψεις έ'ργων έδειχναν προτίμηση στόν Σοφοκλή, κυρίως δμο^ς στόν Εύριπίδη.

Και για τό κείμενο τών τραγικών άποφασιστικός σταθμός ή-ταν ή 'Αλεξάνδρεια. Ό Γαληνός στό ύπόμνημά του στις ^Επιδη-μίες {CMG^Y 10, 2, 1" σ. 79) αναφέρει για τόν Πτολεμαίο Εύερ-γέτη κάτι πού θά τό συσχετίζαμε μάλλον μέ τόν Φιλάδελφο: ό βα-σιλιάς άπέσπασε μέ χρήματα και δόλο άπό τούς 'Αθηναίους μια πολύτιμη έκδοση τών τραγικών, πού πρέπει νά ήταν τό κρατικό άντίγραφο τού Αυκούργου.^ Στόν Τζέτζη {CGF, σ. 19 Κ.) διαβά-ζουμε ότι ή ταξινόμηση της τραγικής λογοτεχνίας άνατέθηκε στόν Άλέξανδροτόν Αιτωλό. Ό Wilamowitz {Einl. 146) άμφισβήτη-σε δτι οΐ 'Αλεξανδρινοί καταπιάστηκαν με τήν τραγωδία πριν άπό τόν 'Αριστοφάνη τόν Βυζάντιο. Αύτό παραμένει συμπέρασμα ex silentio, ενώ είναι σωστό δτι ό 'Αριστοφάνης, πού έργασία του μαρτυρεΐται μόνο γιά τόν Εύριπίδη, άσχολήθηκε και μέ τούς τρεις μεγάλους τραγικούς, και τό έργο του στάθηκε ή βάση γιά δλες τις έπόμενες έκδόσεις. Αύτός κατέταξε τά σωζόμενα έργα σέ άλ-

μεταγενέστεροι ποιητές, μέ σκοπό νά εξομαλύνουν τΙς δυσκολίες τους. Σχε-τικά μέ επιμέρους τέτοιες προσπάθειες, δέν είμαστε σέ θέση νά ποΰμε τίπο-τε, και οι ύποθέσεις δέν ώφελοϋν.

1. Πρβ. R. Böhme, Gnomon 15 (1939) 353.

128


φαβητι,κή σειρά.^ Πρέπει να του άποδοθεϊ με βεβαιότητα υπο-μνηματισμός των έργων καί, με πολύ μεγάλη πιθανότητα, διαίρε-ση των λυρικών μερών σε κώλα. "Οπως και γιά τον "Ομηρο, έτσι καί γιά τους τραγικούς είναι πενιχρά τα στοιχεία πού έχουμε στή διάθεσή μας γιά νά σχηματίσουμε μιά εικόνα ώς προς την προα-λεξανδρινή κατάσταση του κειμένου τους. Πάντως, μερικοί πά-πυροι, κυρίως ό πάπυρος του Στρασβούργου μέ λυρικά κομμάτια τραγωδίας, μας δίνουν μιά ιδέα γιά τήν κατάσταση της παράδο-σης πριν άπο τήν έπέμβαση των 'Αλεξανδρινών. Λείπει ή διαίρε-ση των λυρικών μερών σέ κώλα, καί, ή ασυνέπεια έχει τέτοια έ-κταση, ώστεόΒΓ. Sn ell έφτασε νά πει: '("'Αν εΐ'χαμε να παραπέμ-ψουμε σέ τέτοια κείμενα, όπως μας τά παραδίδει αύτός 6 πάπυ-ρος, θά ήταν άσκοπο νά θέλουμε νά άποκαταστήσουμε τό κείμενο των ποιητών».

"Εναν έπόμενο σταθμό έχουμε μέ τον Δίδυμο, σύγχρονο του Κικέρωνα καί του Αύγούστου. Ό ϊδιος δεν ήταν πρωτότυπος έ-ρευνητής· συγκροτούσε τά ύπομνήματά του στούς τραγικούς άπό παλαιότερες πηγές. Ούτε ό Χαλκέντερος δμως δεν θά μπορούσε νά ύπομνηματίσει ολες τις τραγωδίες πού σώζονταν τότε. Πρέπει ι'σως νά ύποθέσουμε μιά έκδοση πού πιθανότατα δεν άσκησε υ-πολογίσιμη επίδραση στην παράδοση τών κειμένων.^ Ό Δίδυμος είχε καί λεξικογραφικές επιδόσεις, άφοϋ ή Τραγική λέξις του ά-πλωνόταν σέ 28 τουλάχιστον βιβλία. Καί οπως δ Δίδυμος έκμε-ταλλεύεται, σέ τελική άνάλυση, τίς εργασίες τών μεγάλων 'Αλε-ξανδρινών, έτσι, άπο τήν άλλη μεριά, τά νήματα οδηγούν άπό αύ-τόν ώς τά σωζόμενα σχόλια τών τραγικών. Ά π ό τή λεξικογρα-φική έργασία αύτής της περιόδου κάτι έφτασε, έν μέρει μέσο τού Διογενειανοΰ, στο λεξικό του 'Ησυχίου. Οί γλώσσες του προσφέ-ρουν ένα ιδιαίτερα πολύτιμο οργανο γιά τήν κριτική τών τραγι-κών κειμένων.

Ή χειρόγραφη παράδοσή μας διασώζει έπτά τραγωδίες του Αισχύλου καί του Σοφοκλή, ενώ του Εύριπίδη υπάρχουν έννέα

1. Γιά τούς αριθμούς πού αποδίδονται άπό διάφορες Υποθέσεις σέ με-ρικά εργα βλ. στο τμήμα τό σχετικό μέ τήν 'Αντιγόνη.

2. Στήν έργασία του πάνω σ' αύτό τόν πάπυρο, Hermes, Einzelschrif-ten 5 (1937) 69" τό παράθεμα είναι άπό τή σ. 78. Μιά άλλη σειρά παρό-μοιων παπύρων χαρακτηρίζει ό Zuntz, Inquiry 250.

3. Σχετικά βλ. Zuntz, δ.π. 253.

129

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

δράματα μέ σχόλια, στά όποϊα πρέπει, νά συνυπολογιστούν και οί Βάκχες ώς δέκατο. Εντελώς ειδική περίπτωση γι' αύτον τον ποιητή άποτελεϊ ή διάσωση ενός μέρους άπό μιάν άλφαβητική συνολική έκδοση. Οί άριθμοι 7-7-10 δεν πρέπει νά είναι τυχαϊο γεγονός, και 'ίσως άνάγονται σέ μια επιλογή άπο τό συνολικό έρ-γο των ποιητών, άπό τό όποιο οί 'Αλεξανδρινοί είχαν άκόμη στή διάθεσή τους τό μεγαλύτερο μέρος. Ό Wilamowitz {ΕίηΙ. 196) έ'χει υποστηρίξει μέ μεγάλη πεποίθηση τήν άποψη δτι γιά τήν ά-πώλεια καΐ τή διάσωση τών κειμένων άποφάσισε, μέ τήν προσω-πική του επιλογή, ενας μοναδικός άνθρωπος, ενας δάσκαλος του 2ου αιώνα μ.Χ. Ό Ziegler (2047) πρώτος άμφισβήτησε αύτή τή βεβαιότητα, άπό τήν οποία σήμερα έ'χουμε άπομακρυνθεϊ.^ Και σ' αύτό τόν τομέα ή άλλαγή στις άντιλήψεις μας οφείλεται στους παπύρους. "Αλλες μαρτυρίες, κυρίως παραθέματα σέ διαφόρους συγγράφεις, συμβάλλουν στήν άνίχνευση, και πολύ πέρα άπό τήν περίοδο τών Άντωνίνων, δραμάτων πού δεν σώθηκαν στήν επι-λογή. Ά π ό τήν άλλη, καθώς διαπιστώνουμε, άπό τά έλληνιστικά χρόνια καΐ πέρα, μιά προτίμηση γιά τα δράματα της επιλογής, ά-ναγνωρίζουμε σήμερα στήν παράδοσή μας τό άποτέλεσμα μιας μακράς πορείας, μέ βαθμιαία μείωση του άριθμοϋ τών κειμένων πού διαβάζονταν. 'Ωστόσο ό Wilamowitz εχει οπωσδήποτε δίκιο στό βαθμό πού ή σημασία του σχολείου σ' αύτή τή διαδικασία πρέπει νά θεωρηθεί άποφασιστική. Έ δ ώ Ι'σως πρέπει νά άναζη-τηθεΐ και ή εξήγηση για τή θεματική σύμπτωση τών τραγωδιών πού έ'χουν σωθεί άπό τούς τρεις τραγικούς. Στό σχολικό πλαίσιο πρέπει, τέλος, νά καθορίστηκε ό κανόνας έκεϊνος πού εκφράζουν οί άριθμοί, δπως δόθηκαν πιό πάνω. Σημαντικό ρόλο έπαιξε ά-ναμφίβολα και ή άλλαγή άπό τόν παπυρικό κύλινδρο στόν περ-γαμηνό κώδικα. Τοποθετώντας στόν 4ο αιώνα μ.Χ. τήν εισβολή μιας καινούριας μορφής βιβλίου, ύποδηλώνουμε άπλώς εναν ση-μαντικό σταθμό σέ μιά άρκετά διαφοροποιημένη εξέλιξη.^

Τό ερώτημα πώς έ'φτασαν τά κείμενα τών τραγικών άπό τήν παρακμή του άρχαίου πολιτισμού μέσα άπό τούς σκοτεινούς αιώ-νες ώς τή βυζαντινή άναγέννηση επικαλύπτεται άπό ενα άλλο: πού

1. Βλ. σχετικά W. S. Barrett, Euripides^ Hippolytos 52, καΐ Zuntz, δ.π. 254.

2. Η. Hunger, Geschichte der Textüberlieferung, Ζυρίχη 1961, 47 (άνατ. Μόναχο 1975).

130


εχει τήν άφετηρία της ή μεσαιωνική χειρόγραφη παράδοση; Γιά μεγάλο χρονικο διάστημα έπικρατουσε —οχι μόνο δσον άφορα τον Αισχύλο— ή φράση πού εγραψε ό Wilamowitz στην Εισαγωγή της έκδοσης του: «Κανένας άπο εκείνους πού ερευνούν τά θεμέλια της χειρόγραφης παράδοσης δεν μπόρεσε νά μήν άντιληφθεϊ δτι ύπήρχε ενα μόνο χειρόγραφο, στο όποιο πρέπει νά άναζητηθεϊ ή διάσωση δλου του Αισχύλου μέ τή βοήθεια των κωδίκoJV πού ά-παρίθμησα». Αύτή ή πίστη στον codex unicus, πού είχε άπο-κλειστικά έπιζήσει στούς σκοτεινούς αιώνες και στάθηκε ή μο-ναδική πηγή γιά τούς Βυζαντινούς, εχει γίνει σήμερα άντικείμενο έντονων αμφισβητήσεων ή τουλάχιστον τροποποιήσεων. Περισ-σότερα γι' αύτο το θέμα θά ειπωθούν μέ άφορμή τον Εύριπίδη* εδώ σημειώνουμε άπλώς μερικές γενικές σκέψεις και γιά τούς τρεις ποιητές. Κάθε θεωρία πρέπει να έξηγεΐ και τήν έκτεταμένη συμφωνία τών χειρογράφων και τις πάμπολλες διαφορές τους. Αύ-το φαίνεται ολότελα έφικτό, άν υποτεθεί δτι στον 9ο αιώνα είχαν φτάσει και άξιοποιήθηκαν άπό τούς Βυζαντινούς πολλά κεφαλαιο-γράμματα χειρόγραφα. Έ δ ώ δίνουμε το λόγο στον άπόλυτο σκε-πτικισμό πού εχει εκφράσει ό Dawe (160) σχετικά μέ τήν ύπαρ-ξη ενός κοινού άρχετύπου: «Είναι άδύνατο νά πούμε πότε δημι-ουργήθηκε αύτό τό άρχέτυπο' θά μπορούσε νά είναι ή Ι'δια ή άλε-ξανδρινή έκδοση, ή θά μπορούσε... νά άνήκει στον 2ο αιώνα μ.Χ., τήν περίοδο του παπυρικού μας ύλικού. 'Τπάρχουν δμως και άλ-λες δυνατότητες, καΐ δ φρονιμότερος δρόμος είναι νά άναβάλουμε τήν κρίση μας», Άντ ι δμως νά εγκαταλείψουμε οριστικά τό πρό-βλημα, θά θέλαμε νά ύπογραμμίσουμε μιά άποψη πού εκφράζει ό Zuntz {Inquiry 261) σχετικά μέ τά δράματα της έπιλογής του Εύριπίδη. Σ ' αύτή τήν άποψη άποτιμαται ορθά τό τόσο ση-μαντικό γιά τήν Ιστορία της χειρόγραφης παράδοσης γεγονός της μεταγραφής τών κεφαλαιογράμματων κειμένων στή βυζαντινή μικρογράμματη.^ Αύτή ή μεταγραφή ύπήρξε έξαιρετικά έπίπονη διαδικασία, και φυσικά μία άκόμη πηγή σφαλμάτων. "Ολος αύ-τός ό μόχθος δεν άποκλείεται καθόλου νά καταβαλλόταν μέ βάση

1. Η. Hunger, ό'.π. 94. Ό Zuntz, Inquiry 262 (σημ.), προσφέρει μιά συνοπτική Ιστορική έπισκόπηση τοϋ προβλήματος γιά το πότε αρχίζει ή με-ταγραφή ποιητικών κειμένων. 'Αποκρούοντας τις οψιμότερες χρονολογήσεις του Dain και τοϋ Irigoin, συνηγορεί γιά τήν περίοδο του Άρέθα, ή, το πολύ, τοϋ Φωτίου, ό όποιος μας φέρνει στο δεύτερο μισο τοϋ 9ου αιώνα.

131

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ένα μόνο άρχαϊο χειρόγραφο. Ή άφθονία ομως των διαφορετικών γραφών της μεσαιωνικής παράδοσής μας θά εβρισκε ικανοποιη-τική εξήγηση, άν αύτή ή μία μεταγραφή συνοδευόταν άπό πολυ-άριθμες γραφές πού θά είχαν έξασφαλιστεϊ άπο μιά παραβολή άλλων προσιτών κεφαλαιογράμματων κωδίκων. Φυσικά, και τά άρχαϊα χειρόγραφα περιείχαν πιθανότατα έναλλακτικές γραφές, δπως δείχνει δ πάπυρος του Μενάνδρου άπο το Κάιρο. Αύτή ή θεωρία είναι άπαλλαγμένη άπο τον μοιραίο codex unicus, πού υποτίθεται οτι είχε σωθεϊ άπό τό ναυάγιο μέ τρόπο θαυματουργό. Ή άβεβαιότητα, πού φυσικά παραμένει, άποτελεΐ οπωσδήποτε κέρδος άπέναντι στή δογματική δήλωση του Wilamowitz.

'Αναμφίβολος στόχος της κριτικής ταξινόμησης (recensio) είχε θεωρηθεί ως πρόσφατα ή συγκρότηση ενός στέμματος^ πού θά ά-ποτύπωνε τις σχέσεις συγγένειας τών επιμέρους χειρογράφων. Αύτή ή άρχή 'ίσχυε άκόμη άναλλοίωτη και γιά τή διερεύνηση της παράδοσης άπό τον Turyn. Επαναστατικές άντιρρήσεις γι ' αύ-τήν τή μέθοδο διατυπώθηκαν τά τελευταία χρόνια γιά τον Αισχύ-λο, κυρίως άπό τον Dawe, και γιά τον Εύριπίδη άπό τον V. di Benedetto. Γιά τήν άνασύνθεση της παράδοσής μας σέ μιά κάθε-τη κατεύθυνση, μέ τήν έ'ννοια μιας σταθερής άλληλοδιαδοχής άν-τιγράφων, άμφισβητεΐται ή δυνατότητα βέβαιων άποτελεσμάτων, άφοΰ χρειάζεται νά υπολογίζεται ή οριζόντια άλληλεξάρτηση τών διαφόρων χειρογράφων και ταυτόχρονα ό συμφυρμός πού δημι-ουργήθηκε μέ δραστήρια άντιβολή. Ό Dawe έχει ύποστηρίξει τήν άντίληψή του γιά τον Αισχύλο σέ έπιμέρους έξαντλητικές ε-ρευνες και έ'χει φτάσει στο συμπέρασμα (27) ότι «άκόμη καΐ πει-θαρχημένα χειρόγραφα εγκαταλείπουν συνήθως τήν ομάδα τους, συχνά διορθώνοντας κληρονομημένα σφάλματα ύστερα άπό παρα-βολή μέ άντίγραφα πού άνήκουν σέ άλλες ομάδες». Αύτή ή άντί-ληψη καταλήγει στή ριζική άρνηση της δυνατότητας νά συγκρο-τήσουμε στέμματα. Ή έ'σχατη παραχώρηση είναι ή διάκριση έ-πιμέρους ομάδων χειρογράφων. Αύτό θά μπορούσε Ι'σως νά επι-τευχθεί γιά τά χειρόγραφα Β Η Γ Δ (τά σύμβολα είναι του Turyn).

"Ετσι, οί νέες εργασίες άνοίγουν, κατά κάποιον τρόπο, μιά και-νούρια προοπτική στήν κριτική τής τραγωδίας. Και ό Μ. L. West στήν έ'κδοση τής Θεογονίας (1966) βρίσκει τήν παράδοση του κει-μένου νά καθορίζεται ώς εναν μεγάλο βαθμό άπό συμφυρμούς. Ή παραίτηση όμως άπό κάθε στέμμα^ όσο άποσπασματικό και άν

132


είναι, σκοπεύει πέρα άπο το στόχο. Στο μέλλον πρέπει σίγουρα να ε'ίμαστε περισσότερο προσεχτικοί άπό δ,τι ως τώρα στο θέμα της παραδοχής των εξαρτήσεων δηλαδή, πρέπει ίσως νά παραιτηθού-με άπο τό κλειστό σχήμα παρόμοιων στεμμάτων. Ωστόσο, μέ κανέναν τρόπο δεν θα έπρεπε νά εγκαταλείψουμε κάθε κάθετη δι-ερεύνηση τής παράδοσής μας γιά χάρη μιας άποκλειστικά οριζόν-τιας.

Τό άρχαιότερο και πολυτιμότερο χειρόγραφο τοΰ Αισχύλου είναι ό Mediceus {Laurentianus) 32,9, πού άρχικά περιείχε μόνο τΙς επτά τραγωδίες τοΰ Αισχύλου (μόνο αύτός και. τις επτά και μέ τά καλύτερα σχόλια) και τά 'Αργοναυτικά τοΰ Άπολλωνίου* άρ-γότερα κάποιος προσάρτησε και τα έπτά δράματα τοΰ Σοφοκλή. Γράφτηκε γύρω στό 1000, και τό 1423 τόν εφερε ό G. Aurispa άπό την Κωνσταντινούπολη στην 'Ιταλία, όπου, τό δεύτερο μισό τοΰ 15ου αιώνα, πέρασε στή Ααυρεντιανή Βιβλιοθήκη. Τό 18ο quaternio (τετράδιο) λείπει εντελώς, και τό 19ο στό μεγαλύτερο μέρος του, δηλαδή άπό τό κείμενο τοΰ 'Αγαμέμνονα οι στ. 311-1066 καΐ 1160 ως τό τέλος, και ή άρχή των Χοηφόρων. Διακρίνε-ται ενα άντιγραφικό χέρι γιά τους Πέρσες 1-702 και Ινα δεύτερο γιά τά υπόλοιπα. "Τστερα, ολο τό χειρόγραφο ελέγχθηκε άπό εναν διορθωτή, πού έπέφερε ορισμένες άλλαγές, χωρίς δμως νά μπο-ροΰμε νά έξακριβώσουμε ως τώρα κάποια συγκεκριμένη πηγή γιά τήν έργασία του. Ό Dawe προχώρησε πάρα πολύ στήν υποτίμη-ση τοΰ Mediceus' πάντως, στό 5ο κεφάλαιο τοΰ βιβλίου του άνα-γνωρίζει τήν άξία τοΰ χειρογράφου.

01 Βυζαντινοί έκαμαν μιά νεότερη επιλογή, δπου ένωσαν σέ μιά τριάδα τόν Προμηθέα^ τούς Έπτά και τούς Πέρσες. Τήν πε-ποίθηση τοΰ Wilamowitz και τοΰ Murray, οι όποιοι εξάρτησαν τά περισσότερα χειρόγραφα αύτής τής τριάδας άπό ενα κοινό άρ-χέτυπο άσχετο μέ τόν Μ, τήν επικρίνει στό βιβλίο του ό Dawe, πού άρκεϊται στή συγκρότηση ομάδων μέ στενή άλλά οχι άρρη-κτη μεταξύ τους σύνδεση. Τήν ιδιαίτερη θέση τοΰ Q {Paris. Gr. 2884· γράφτηκε τό 1299) τήν επισήμαναν ήδη οι δύο εκδότες πού άναφέραμε πιό πάνοί.

"Ενας βυζαντινός γραμματικός πρόσθεσε σ' αύτή τήν τριάδα τόν 'Αγαμέμνονα και τις Ευμενίδες. Αύτή ή πεντάδα, ό μοναδι-κός μας μάρτυρας γιά μεγάλο μέρος τοΰ 'Αγαμέμνονα^ περιέχε-ται, μαζι μέ άλλα κείμενα, στόν Farnesinus (τώρα Neap. II F

133

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

31), πού γράφτηκε το 1320 άπό το χέρι του Τρικλινίου. Ό Zuntz^ εδειξε οτι, εδώ πρόκειται γιά τήν κατάληξη μιας μακρόχρονης ε-νασχόλησης του Τρικλινίου μέ τά κείμενα. Προστάδιά της είναι τα χειρόγραφα F {Laur. 31, 8) και G {Ven. Marc. 616), πού μαρτυροϋν παλαιότερη εργασία του στον Αισχύλο. Αύτο προσφέ-ρει ενα ένδιαφέρον παράλληλο γι' αύτό πού μπόρεσε νά δείξει δ Zuntz σχετικά μέ τήν έργασία του Τρικλινίου στον Ευριπίδη.

Ό Turyn μέ τις μνημειώδεις έργασίες του Ιφερε στο προσκή-νιο το ερώτημα τί πρέπει νά θεωρηθεί άρχαία παράδοση και τί βυζαντινή εικασία. Σκοπός του ήταν νά άπομακρύνει, ώς μεταγε-νέστερο έπίστρωμα, οτιδήποτε μπορεί νά άναχθεΐ σέ βυζαντινές έπεμβάσεις, καί, ετσι να άπαλλάξει άπο αύτο τήν κριτική ταξινό-μηση των χειρογράφων. Τήν έργασία του γιά τον Αισχύλο τή συ-νέχισε ή Ε. Α.Ε. Bryson^ μέ ιδιαίτερη έφαρμογή στον Θωμά Μά-γιστρο. Ό Ρ. Maas® τόνισε πόσο δύσκολο είναι νά έπισημανθοΰν βέβαιες διαχωριστικές γραμμές· ό Dawe έχει έκθέσει δλους τούς παράγοντες αύτής της άβεβαιότητας, πού δέν πρέπει νά άγνοη-θουν έντελώς σέ καμία άπο αύτές τις έ'ρευνες.^

Τή νέα Ιντονη ύπογράμμιση των οριζόντιων κλάδων στήν πα-ράδοσή μας τήν ενισχύει ή δήλωση του Mazon (Είσ., σ. XXIV) δτι ή άξιολόγηση των χειρογράφων σέ ορισμένο πλαίσιο πρέπει άναπόφευκτα νά είναι εκλεκτική.

Τις παλαιότερες έκδόσεις τις άναφέρει ό Schmid (2,309). Και έδώ δμως πρέπει νά μνημονευτεί μέ εύγνωμοσύνη έκεϊνο πού κα-

1. "Ο.π. 204, δπου παρατίθενται καΐ τά δεδομένα γιά τή διαφορετική ά-ποτίμηση αύτών των χειρογράφων άπο τον Α. Turyn καΐ τον Ε. Fraenkel.

2. Contributions to the Study of Thomas Recension on Aeschylus (δι-ατρ.), Illinois 1956.

3. Gnomon 25 (1953) 441. 4. ΕΙδί,κές έργασίες γιά επιμέρους χειρόγραφα: G. Pasquali, «I codici

inferiori délia trilogia Eschilea», RAL 6 (1930) 35, γιά το χφ της Bibl. Vitt. Emman. 5.—S. G. Peppink, Athenaei Dipnosophistarum epitome I, Leyden 1937, 177 (Spicilegium Aeschyleum) γιά τον Vat. 1332.— "Ενα άγιορείτικο ('Ιβήρων κωδ. 209, κάποτε 161) άξιοποίησε πρώτος ό Dawe (28).—Ό Η. Fr. Johansen, «Codex Scurialensis T. I 15 and the Transmission of Aeschylus' Suppliants», GRES 9 (1968) 359, παρου-σίασε μιά άντφολή γι' αύτο τό χειρόγραφο άπο τον 16ο αΙώνα, πού περιέχει τά Διονυσιακά του Νόννου και άπό τό ϊδιο χέρι τΙς Ίκέτιδες τοϋ Αισχύλου, καΐ εδειξε δτι γι' αύτό τό εργο δέν μπορεί μέ κανέναν τρόπο νά γίνει λόγος γιά άμεση εξάρτηση άπό τόν Μ.

134


τόρθωσαν γιά τό κείμενο φιλόλογοι δπως ο G. Hermann (Λιψία 1852, 2η Ικδ. 1859) και ό Η. Weil (Glessen 1858-67, Λιψία 1884· εκδ. στερ. 1903). Νεότερες εκδόσεις: Wilamowitz (Βερο-λίνο 1914· άνατ. 1958· ed. min. 1915)· P. Mazon (2 τ. μέ γαλλ. μετ., Παρίσι 1920-25, νεότερες έκδ. ώς τό 1965)' G. Murray (Όξφόρδη 1937, άναθεωρ. 1955)· Μ. Untersteiner (ed. critica con t rad, e note italiane, 2 τ., Μιλάνο 1946-7). Τις τρεις πρώ-τες εκδόσεις τις ύπέβαλε σέ αύστηρότατη κριτική ό Dawe (6) και πολέμησε τις άρχές του κριτικού τους ύπομνήματος: «...άνάγκη νά εχουμε ή Ινα άρκετά πλήρες κριτικό υπόμνημα ή καθόλου» (7). Αυτή ή απαίτηση γιά άπόλυτη τελειότητα έχει φυσικά τήν ιδανι-κή δικαιολόγησή της· τό πώς μπορεί νά έκπληρωθεΐ είναι άλλο ζήτημα. Τό έκλεκτικό κριτικό ύπόμνημα, πού φυσικά δηλώνει τήν παραίτηση άπό διεξοδική έκθεση της παράδοσης του κειμέ-νου, θά μπορούσε νά διατηρήσει τή χρηστική του άξία. έστω και αν, μέ τήν επιλογή τών διαφόρων γραφών, τό περιθώριο γιά ύπο-κειμενική κρίση μένει σέ έπικίνδυνο βαθμό μεγάλο. 'Ακόμη, ό Dawe έδειξε οτι αυτές οί εκδόσεις στά κριτικά τους υπομνήματα περιέχουν μεγάλο άριθμό λαθεμένες πληροφορίες γιά γραφές, δι-ορθώσεις, γλώσσες, καθώς και γιά τήν προέλευση εικασιών. Ευ-λόγα διαπιστώνει δτι εδώ επενεργεί μια παράδοση σφαλμάτων πού φτάνει πολύ πίσω, και γι ' αύτό κανένας άπό αύτούς τούς εκ-δότες δέν μπορούσε νά τήν άντιμετωπίσει. Στό δεύτερο μέρος του βιβλίου του ό Dawe, ύστερα άπό εξαντλητική σύγκριση δεκαεπτά χειρογράφων, δίνει ένα δείγμα κριτικού ύπομνήματος της βυζαν-τινής τριάδας {Προμηθεύς, 'Επτά, Πέρσαι). 'Ακριβώς τό περιο-ρισμένο πλαίσιο αύτοΰ,τοΰ άνεκτίμητου εγχειρήματος δείχνει πό-ση δουλειά άπαιτεΐται γιά νά φτάσει κανείς τό στόχο πού ορίζει δ Dawe. Παρήγορο ως Ινα σημείο είναι δτι αύτή ή ελαττωματικό-τητα τών κριτικών ύπομνημάτων σέ σπάνιες μόνο περιπτώσεις ο-δήγησε σέ κάποια παραποίηση του κειμένου. [ Ό Dawe μέ τό σχε-τικό βιβλίο του, καθώς και μέ τό Repertory of Conjectures on Aeschylus, έχει προσφέρει μιά θαυμάσια προεργασία γιά μιά νέα έκδοση του Αισχύλου. Τή χρωστούμε τώρα στόν D. L. Page, 'Οξ-φόρδη 1972. Βλ. έπίσης Ο. L. Smith, Studies in the Scholia of Aeschylus,i: The Recensions of Dem. TricZmio^, Leiden 1975.]

Ή έκδοση τών Σχολίων, τήν όποια επιμελήθηκε δ Wilhelm Dindorf στόν τρίτο τόμο του Αισχύλου της 'Οξφόρδης, είναι

135

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

ανεπαρκής·^ τά Σχόλια στους Πέρσες έκδόθηκαν άπό τον Ο. Dähnhardt (Λιψία 1894), και τα σχόλια του Τρικλινίου στο ϊδιο έργο άπο τή Lidia Massa-Positano (Νεάπολη 1948, 2η εκδ. 1963)· επίσης: C.-J. Herington, The Older Scholia on the Prometheus Bounds Leiden 1972.

Μετά τον Paley (1897), τον πρώτο συνολικό ύπομνηματισμό του Αισχύλου στά άγγλικά τον έδωσε δ Η. J . Rose, «Α Com-mentary on the Surviving Plays of Aeschylus», Verh. Kon. Nederl. Akad. Afd. Letterkunde, Ν. R. 64, άρ. 1 καΐ 2, Am-sterdam 1957-8. Τά σχόλια συγκεντρώνονται κυρίως σέ κριτική του κειμένου και εξήγηση λέξεων, ένώ άποφεύγουν πεδία εύρύτε-ρης ερμηνείας. Γιά ολα τά έργα υπάρχουν στά ολλανδικά σχολια-σμένες έκδόσεις, πού τις άναφέρουμε στή βιβλιογραφία των επι-μέρους δραμάτων. 'Αξιόλογη οχι μόνο για τή μετρική διάρθρωση άλλά και γιά τήν ερμηνεία της είναι ή εργασία του W. Kraus, ((Strophengestaltung in der griechischen Tragödie. I. Ais-chylos und Sophokles», SAWW 231/4, 1957.

Ή βιβλιογραφία γιά τά άποσπάσματα των δραμάτων του Αι-σχύλου βρίσκεται στήν άρχή του κεφαλαίου πού είναι αφιερωμέ-νο σέ αύτα τά κατάλοιπα. "Ενα άλλο απαραίτητο βοήθημα τό χρωστούμε στον G. Italie, Index Aeschyleus, 2η έκδ. Leiden 1964 (μέ 10 σελίδες Addenda άπό τον Stefan Radt) .

Τέλος, μερικές μεταφράσεις ή έπανεκδόσεις παλαιών μετα-φράσεων: Lewis Campbell, Aeschylus: The Seven Plays in English Verse (World's Classics 117), 'Οξφόρδη· L. Wolde (Sammlung Dieterich 17), Αιψία 1938· J. G. Droysen και Walter Nestle (Kröners Taschenausgabe 152), 2η έκδ. Στουτ-γάρδη 1957, μέ άξιόλογες εισαγωγές· τή μετάφραση του Droy-sen τήν ξαναδούλεψε και ό F. Stoessl (Eibl, (ier alten Welt , Ζυρίχη 1952), ό όποιος, έκτος άπό τις εισαγωγές, δίνει και ένα τμήμα τών άποσπασμάτων. Πρόσφατα έκδόθηκαν και άπό τον V. Steffen, Βερολίνο 1968. Σέ ιδιαίτερα εξεζητημένη γλώσσα είναι ή μετάφραση του Η. F. Waser, Ζυρίχη 1952. Μιά δίγλωσ-

1. Εξοντωτική είναι γι' αύτη τήν έκδοση ή κρίση τοϋ Wilamowitz, edi-tio maior XIII, πού δέν άφήνει άλώβητο οΰτε τον Dähnhardt. Γιά τά Σχόλια βλ. R o m a g n o l i , ^ / F 7 5 (1915) 16. Τώρα: O.L.Smith , Scholia in Aeschylum quae exstant omnia, 1 : Agam. Choe. Eum. Suppl. (Teub-ner), Λιψία 1976.

136

TA ΣΩΖΟΜΕΝΑ Δ Ρ Α Μ Α Τ Α

ση έκδοση, εφοδιασμένη μέ πλούσια βοηθητικά σχόλια, χρωστού-με στον Ο. Werner, Μόναχο 1959, θαυμάσια τυπωμένη (Tuscu-lum) σέ φίνο χαρτί. Στή Fischer-Bibliothek der Hunder t Bü-cher ό W. Η. Friedrich (Φραγκφούρτη 1961) έξέδωσε μιά εν-τυπωσιακή συλλογή παλαιών μεταφράσεων του Αισχύλου, προ-σθέτοντας εναν άξιοσημείωτο επίλογο. Περιέχονται: Η. Voss {Πέρσαί 1826), J. J. C. Donner {'Επτά 1854), J. G. Droysen (Ίκέτιδες, Χοηφόροι 1832, 1842), W. Humboldt {^Αγαμέμνων 1816), Κ. Ο. Müller {Είψενίδες 1833), Leopold Graf Stolberg {ΙΤρομηΘενς 1802). Μιά άρτια ιταλική μετάφραση άπο τον C. Carena δημοσιεύτηκε στις εκδόσεις Einaudi το 1956. Τήν ισπα-νική μετάφραση του Brieva y Salvatierra, πού δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά το 1880, τήν εχει άντικαταστήσει τώρα ό F. R. Adrados, Esquilo Tragedias, Traduccion nuova. 2 τ., Μα-δρίτη 1966. Στή σειρά The Complete Greek Tragedies, τή με-τάφραση του Αισχύλου φρόντισαν οί R. Latt imore, S. G. Benar-dete και D. Grene (The University of Chicago Press, 1959). Δεν πρέπει νά λησμονηθεί ή έντονη επίδραση πού άσκοϋσαν γιά μεγάλο διάστημα οί μεταφράσεις του G. Murray (άνάμεσά τους βρίσκεται δλος ό Αισχύλος).^

Το σύνολο των τραγωδιών του Αισχύλου τό έχει μεταφράσει στά νέα ελληνικά, έκτος άπο τον I. Ν. Γρυπάρη {01 τραγωδίες τον ΑΙσχνλον, 'Αθήνα χ.χ.έ.), καΐ ό Τ. Ρούσσος {ΑΙσχνλον Τρα-γωδίες, 'Αθήνα 1973).

ΤΑ ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΔΡΑΜΑΤΑ

"Ενα άσήμαντο παπυρικό σπάραγμα άλλαξε ριζικά τήν εικόνα πού ε'ίχαμε γιά τήν έξέλιξη της αίσχύλειας τραγωδίας. Ό 20ός τόμος P.Oxy. (1952) μέ τον άρ. 2256, άπ. 3, προσφέρει τα πε-νιχρά ύπολείμματα μιας διδασκαλίας, πού θέτει μερικά δύσκολα ερωτήματα γιά τούς τίτλους τών δραμάτων πού παραστάθηκαν και γιά τή σειρά μέ τήν οποία καταγράφηκαν. 'Ωστόσο, παραμέ-

1. Δέν εχει άφιερωθεϊ ό άνάλογος ερευνητικός μόχθος καΐ γιά τήν επιβί-ωση της αίσχύλειας τραγωδίας. Βλ. σχετικά Br. Costantini, «La fortuna di Eschilo in Italia», Dioniso 12 (1949) 148" F. M. Pontani, aEschilo nella poesia neogreca», Maia 2 (1949) 53· πρβ. καΐ Sheppard (βιβλιο-γραφικό πίνακα).

137

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

νουν βέβαια τά άκόλουθα γεγονότα: στ/^ν παράσταση δπου άνα-φέρεται ή διδασκαλία μας, το πρώτο βραβείο τό κέρδισε ό Αι-σχύλος μέ τήν τριλογία Δαναΐδες και τή σατυρική Άμνμώνη- τή δεύτερη θέση την κατέλαβε ό Σοφοκλής και τήν τρίτη κάποιος Μέσατος, πού ή ΰπαρξή του εγινε άρχικά δεκτή υποθετικά, άρ-γότερα δμως άμφισβητήθηκε. ""Αν συσχετίσουμε αύτές τις μαρ-τυρίες μέ τήν πρώτη παράσταση της τριλογίας πού άρχιζε μέ τις Ίκέτιδες —αύτο το θεωρούμε αναπόφευκτο— φτάνουμε σέ μια χρονολόγηση σημαντικά άπομακρυσμένη άπό τήν πρώιμη άπό-δοση,^ πού έ'χει συχνά υποστηριχτεί. Άφοΰ γιά τήν πρώτη εμφά-νιση του Σοφοκλή, πού κέρδισε ταυτόχρονα καΐ τήν πρώτη του νίκη, έχουμε έξασφοολισμένο, μέ βάση τό Πάριο Μάρμαρο (έπ. 56) και τον Πλούταρχο {Κίμων 8), το ίτος 468 π.Χ., κερδίζουμε φυ-σικά καΐ γιά τήν τριλογία Δαναΐδες του Αισχύλου έναν terminus post. To 468, μέ τή νίκη του Σοφοκλή, άποκλείεται, ενώ το 467 καλύπτεται άπό τή νίκη του Αισχύλου μέ τή ((Θηβαϊκή τριλογία». Επομένως, αύτή ή χρονιά και τό 458, μέ τήν παράσταση της Ό~ ρέστειας^ είναι τά χρονικά όρια δπου ε'ίμαστε άναγκασμένοι νά τοποθετήσουμε τις Ίκέτιδες.

1. Πρώιμη χρονολόγηση υποστήριξαν ιδιαίτερα οΐ: G. Müller, De Ae-schyli Supplicuni" tempore atque indole (διατρ.), Χάλλη 1908" F. Focke, GGN 1922, 183, πού ήθελε νά άνεβάσει τό έργο σχεδόν ώς τά 499. Γιά με-λετητές πού επιμένουν σέ πρώιμη χρονολόγηση βλ. τήν επόμενη σημείωση.

2. Ή άποψη πού υποστηρίζω εδώ και έχω διεξοδικά παρουσιάσει στό Hermes 82 (1954) l=Ges. Sehr. 220, άποτελεϊ άκόμη άντικείμενο ζωηρής συζήτησης, δπου ή πλάστιγγα γέρνει πρός τό μέρος μιας όψιμης χρονολό-γησης. Μιά έπισκόπηση του θέματος axàAAHG 12 (1959) 10' πολλή βι-βλιογραφία δίνει και ό Lloyd-Jones στή δεύτερη έκδοση του Αισχύλου στή σειρά Loeb, Λονδίνο 1957, 595" επίσης ό Mette στό άπ. 122. Γιά τήν ό-ψιμη χρονολόγηση, πού ύποβάλλεται άπό τόν πάπυρο, έχουν έκφραστεϊ οί: D. L. Page, Agamemnon, Όξφόρδη 1957, ΧΙΧ" Galiano, 97, μέ πλούσια βιβλιογραφία και πολύ προσεχτική εξέταση των προβλημάτων Τ. Β, L. Webster, στή δεύτερη έκδοση τοϋ Pickard-Cambridge, Ζ)ιίΛ. Tr. Com. 60" Lloyd-Jones, «The "Supplices" of Aeschylus: The New Date and Old Problems», AC 33 (1964) 356· L Trencsényi-Waldapfel, aLes Suppli-antes d'Eschyle», AAntHung 12 (1964) 259" J. A. Davison, Ancient Society and Institutions, Όξφόρδη 1966, 95" H.-J. Neviîger, GO A 219 (1967) 175, σέ μιά διεξοδική κριτική τοϋ βιβλίου του W. J. W. Köster* G. Salanitro, «La data e il significato politico delle "Supplici" di Eschi-lo», Helikon 8 (1968) 311. Μέ τήν επιχειρηματολογία πού παρουσιάζεται πιό πάνω, επιμένουν σέ μιά πρώιμη χρονολόγηση οί: V. Ehrenberg, So-phokles und Perikles 4, 2" Α. Διαμαντόπουλος, «The Danaid Tetra-

138


Φαίνεται, δμως εφικτή μιά άκριβέστερη χρονολόγηση. Ό Lo-bel μπόρεσε νά προσθέσει, στο άπόσπασμά μας ενα μικρό σπά-ραγμα, πού περιέχει τά γράμματα επία[· ενα ίχνος άπό τό άκό-λουθο γράμμα ταιριάζει καλά μέτό ρ. 'Ο Lloyd-Jones, στον «Αι-σχύλο» της Loeb Class. Libr., δίνει, μέ βάση μιά καινούρια άνά-γνωση, επί άρ[. Προσφέρονται οΐ δυνατότητες νά συμπληρώσου-με είτε επί άρχοντος ε'ίτε, άπό τό ονομα του άρχοντα του 463 π.Χ., èm Άρχεδημίδου. Γιά τη δεύτερη περίπτωση συνηγορούν πρώτα άπ' δλα οί Υποθέσεις τών Περσών και τών 'Επτά επί Θήβας, καθώς και του Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, πού μέ τή συνοπτική διατύπωσή τους μας επιτρέπουν νά ύποθέσουμε συγγένεια μέ ά-λεξανδρινά πρότυπα. 'Ιδιαίτερο βάρος σ' αυτά τά συμφραζόμενα έ'χει τό γεγονός οτι έ'να απόσπασμα, πού βρέθηκε ταυτόχρονα μέ μιά διδασκαλία, γραμμένη πιθανότατα άπό τό ίδιο χέρι {Ρ. Oxy.^ άρ. 2256, άπ. 2), για τή «Θηβαϊκή τριλογία» δίνει τό χρονικό στίγμα μέ τήν έκφραση επί Θεαγ^ενίδον.^ Με τό έτος 463 έρχό-μαστε πολύ κοντά στό «γύρω στά 462», πού ειχε προτείνει, παρ' όλη τή γενική άντίδραση, ό Walter Nestle πολύ πριν άπό τήν άνακάλυψη της παπυρικής διδασκαλίας.^

logy of Aeschylus», JHS 77 (1957) 220, γιά τό 492/1, με βάση πολι-τικούς υπαινιγμούς πού επισημαίνει ό συγγραφέας· Ε. Wolff, «The Date of Aeschylus' Danaid Tetralogy», Eranos 56 (1958) 119, καΐ 57 (1959) 6· del Grande, Τραγφδία, 144, μέ τήν υπόθεση γιά μιά δεύτερη παράστα-ση της τριλογίας" το ϊδιο και ό W. J. W. Koster, «Welke is de oudste bewaard gebleven tragedie?», Nederl. Akad. Afd. Letterkunde n.r. 29, άρ. 4,1966. 'Υποθέτοντας ενα μεγάλο χρονικό χάσμα άνάμεσα στη σύνθεση και την παράσταση τοϋ Ιργου, προσπαθεί νά λύσει τό πρόβλημα ό R. Can-tarella, RAL, s. 8, τ. 20, 1965, 371. Πλούσια βιβλιογραφία γιά τό θέμα έχει δώσει πρόσφατα ό Η. van Looy, «Aeschyli Supplices... und ein Ende?», AC 83 (1969) 489.

1. Γιάτή συμπλήρωση βλ. Br. Snell, Gnomon 25 (1953) 438. Γιά τήν άνάγνωση τοϋ αποσπάσματος πού άναφέρεται στην τριλογία τών Δαναΐδων βλ. F. Lasserre, Hermes 83 (1955) 128" G. Freymuth, Philologue 99 (1955) 64, 1· Η. J. Mette, Gymnasium 62 (1955) 397" Podlecki, 163, 7.

2. Κυρίως στόν πρόλογό του γιά τή μετάφραση τοϋ έργου (βλ. παρα-πάνω)" πρβ. επίσης Struktur des Eingangs 15, 1" Menschliche Existenz 11, 2" Gnomon 10 (1934) 413=Wêge der Forschung I 83κ. Όψιμες χρο-νολογήσεις της τριλογίας τών Δαναΐδων μπορούμε νά παρακολουθήσουμε κατά καιρούς" φτάνουν ώς τόν Aug. Boeckh, Tragoediae Graecae princi-pum reliquiae 1808, 54, καΐ τόν Κ. Ο. Müller, Eumenides 1833, 123, και Griech. Lit. Gesch., 3η έκδ., 2, 88. 'Αποφασιστικό ρόλο γιάτή χρονο-λόγηση έπαιζαν υποτιθέμενοι πολιτικοί υπαινιγμοί. Τό 476, πού πρότεινε

139

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

'Τπηρξαν και άπόπει,ρες νά ύποτί.μηθοΰν οί συνέπειες αύτής της άνακάλυψης. "Εγινε λόγος για μεταθανάτια παράσταση, μέ βάση την πληροφορία της Σούδας οτι ό Εύφορίων, ό γιος του ποιητή, είχε νικήσει στούς άγώνες τέσσερις φορές μέ άπαιχτα δράματα του πατέρα του. 'Ωστόσο, εδώ πρόκειται, δπως και στις άνάλο-γες περιπτώσεις του Σοφοκλή και του Εύριπίδη, γιά έ'ργα των τελευταίων χρόνων του ποιητή, κάτι πού δεν ισχύει γιά τΙς Ίκέ-τώες. 'Αποφασιστική πάντως είναι ή διαπίστωση δτι, σύμφωνα μέ τη Σούδα, νικητής θεωρήθηκε ό 'ίδιος ό Εύφορίων, μαρτυρία πού επιβεβαιώνεται απόλυτα άπο τή διδασκαλία τής «Θηβαϊκής τριλογίας», οπού λέγεται οτι ό Άριστίας πήρε τή δεύτερη θέση μέ τραγωδίες του πατέρα του Πρατίνα. Στή δική μας ομως δι-δασκαλία νικητής εμφανίζεται ό Αισχύλος και κανένας άλλος· έ-τσι, άποκλείεται ή πληροφορία νά άναφέρεται σέ μεταθανάτια παράσταση.

Τελευταία διέξοδος παραμένει ή ύπόθεση οτι ό Αισχύλος είχε γράψει τήν τριλογία σέ μιά πρώιμη περίοδο τής δημιουργίας του, άλλά άνέβασε το έ'ργο πολύ άργότερα. Ό W. Theiler άνοιξε τό δρόμο γιά μιά παρόμοια θεωρία «του συρταριοΰ)) μέ τή χρονο-λόγηση τής 'Ηλέκτρας του Εύριπίδη, 'Ασφαλώς δέν είναι άπαραί-τητο νά γράφτηκαν ολα τά δράματα των άρχαίων τραγικών τήν 'ίδια χρονιά πού παραστάθηκαν μας λείπει όμως οποιοδήποτε έ'-ρεισμα γιά τή σκέψη οτι κάποιος άπο αύτούς τούς ποιητές έ'βαζε ενα εργο του στο άρχεΐο, γιά νά άσχοληθεΐ και πάλι μέ αύτο υ-στέρα άπο μεγάλο χρονικό διάστημα. Γι' αύτό, μου φαίνεται πα-ραπλανητικό, μέ βάση μιά ύπόθεση πού άνταποκρίνεται περισσό-τερο σέ σύγχρονές μας συνθήκες, νά επιμείνουμε σέ μιά χρονολό-γηση πού βασίζεται άποκλειστικά στήν ιδέα μιας σταθερής πο-ρείας τής καλλιτεχνικής έξέλιξης του Αισχύλου. "Wv άναλογιστοϋ-με τον ύπερβολικά άρχαϊκό, και τόσο μακριά άπο τήν ωριμότητα τής Όρέστείας, χαρακτήρα τών 'Επτά του 467, δέν εχουμε κα-μιά δυσκολία νά τοποθετήσουμε κάπου έκεϊ και τις Ίκέτιδες. "Ετσι, και μέ τον Αισχύλο βρισκόμαστε στήν Ι'δια κατάσταση δ-πως και μέ τούς άλλους δύο μεγάλους: ή πρώιμη δραματική πα-ραγωγή μένει άπροσπέλαστη, και γνωρίζουμε τούς ποιητές δταν είναι πιά στήν άκμή τής δημιουργίας τους. ό J. Vürtheim στήν εκδοσή του, και τον άκολουθεϊ ό W. J.W. Koster (ο.τι.}, δέν βρήκε οπαδούς.

140


To 472 ό Αισχύλος νίκησε μέ μιά τετραλογία πού τήν άποτελοΰ-σαν οί τραγωδίες Φινεύς^ Πέρσαί^ Γλαύκος Ποτνίενς καΐ τό σα-τυρικό δράμα Προμηθεύς Πυρκαενς. Χορηγός ήταν ό Περικλής.

Σώζονται μόνο οί ΠέρσεςΛ Το εργο άρχίζει μέ άναπαίστους

1. Πριν άπό τΙς βιβλιογραφικές πληροφορίες προτάσσουμε μιά παρατή-ρηση πού Ισχύει και γιά τούς τρεις τραγικούς: ή πραγμάτευση των επιμέρους δραμάτων στις μονογραφίες πού μνημονεύονται στον γενικό βιβλιογραφικά πίνακα δέν αναφέρεται παρά μόνο σέ εξαιρετικές περιπτώσεις. Επομένως, άπαριθμώντας τις εκδόσεις, δέν επαναλαμβάνουμε δράματα πού συμπε-ριλαμβάνονται σέ συνολικές έκδοτικές εργασίες.—Εκδόσεις μέ σχόλια : Ρ. Groeneboom, Groningen 1930· αύτη ή άξιόλογη έκδοση είναι προσιτή και στά γερμανικά, στή σειρά πού εκδίδουν οί Br. Snell καΐ Η. Erbse, Studientexte I I I / l και 2, Γοττίγγη 1960' V. Inama και Α. Colonna, Τορίνο 1948· F. Μ. Pontani, Ρώμη 1951· G. Italie, Leiden 1953· Η. D. Broadhead, The Persae of Aeschylus, Cambridge 1960, γιά τήν ώρα ή κυριότερη έκδοση, μέ πολλή βιβλιογραφία· L. Roussel, Eschyle: Les Per-ses, Παρίσι 1960, δίχως κριτικό υπόμνημα, έκδοση προβληματική άπο πολ-λές άπόψεις" D. Korzeniewski, κείμενο και προκαταρκτικά τεύχος, Βαμ-βέργη 1966, μέ επίβλεψη της J. de Romilly, Παρίσι 1974· G. Pompella, Νεάπολη 1975.—'Ερμηνευτικά: K.Deichgräber, «DiePerser desAischy-los», NAWG 1 /4 (1941) 155, μιά διεξοδική και προσεχτική άνάλυση, καί Der listensinnende Trug des Gottes, Γοττίγγη 1952, επίσης «Die Per-sertetralogie des Aischylos», AAWM 4,1974· J. Bidez, «À propos des Perses d'Eschyle», BAB 1937, 206" M. V. Ghezzo, «I Persiani di Eschi-lo», ^ / F 98 (1938/39) 427· R. Lattimore, «Aeschylus on the Defeat of Xerxes», Classical Studies in Honor of W. A. Oldfather, εκδ. Πα-νεπ. Illinois 1943· Kaufmann-Bühler, 107· F. Stoessl, «Die Phoinissen des Phrynichos und die Perser des Aischylos», MH 2 (1945) 148" R. D. Dawe, «Inconsistency of Plot and Character in Aeschylus», PCPhS 189 (1963) 21=Wege der Forschung I, 175· D. Korzeniewski, «Studien zu den Persern des Aischylos», I Helikon 6 (1966) 548, καί II 7 (1967) 27· W. Kierdorf, Erlebnis und Darstellung der Perserkriege (Hypomnemata 16), Γοττίγγη 1966· L. Golden, In Praise of Prome-theus, εκδ. Πανεπ. Β. Καρολίνας, 1966, 31· Β. Alexanderson, «Darius in the Persians», Eranos 65 (1967) 1· E. B. Holtsmark, «Ring Com-position and the Persae of Aeschylus», SO 45 (1970) 5" R. P. Win-nington-Ingram, «Zeus in the Persae», JHS 93 (1973) 210· Th. Gelzer, Die Verteidigung der Freiheit der Griechen gegen die Persen bei Ais-chylos und Herodot, Βέρνη 1973· D. J. Conacher, «Aeschylus' Per-sae: A Literary Commentary», Serta Turyniana, Urbana 1974,143.— Σχέση μέ τήν ιστορία: R. Lattimore, δ.π. 82· Podlecki, 8.—Τις γερμα-νικές μεταφράσεις τις συγκέντρωσε ό Α. Mundhenk, Ν JA 2 (1939) Ik. 'Επιμέρους μεταφράσεις: Ο. Werner, Φραγκφούρτη 1940· Ε. Buschor, Μόναχο 1953· R. Borchardt, Στουτγάρδη 1958· W. Schadewaldt, Grie-chisches Theater, Φραγκφούρτη 1964, 7. 'Αγγλικά: G. Murray, Αονδίνο

141

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

του χοροΰ των γερόντων πού εμειναν στήν πατρίδα (1-64) : αύτο-παρουσιάζονται στούς πρώτους κιόλας στίχους, ενώ ταυτόχρονα υποβάλλουν τό κυρίαρχο σέ δλο τό εκθετικό τμήμα μοτίβο της ά-νησυχίας γιά το στρατό, πού έχει έκστρατεύσει σέ ξένη χώρα" μέ αξιοσημείωτη προσήμανση ένος χαρακτηριστικού πού θά άνα-πτυχθεϊ άργότερα, εμφανίζεται 6 Ξέρξης ώς άνώριμος και άπερί-σκεπτος {νέος άνήρ). 'Ακολουθεί ένα μοτίβο πού διασταυρώνεται σταθερά μέ το μοτίβο της άνησυχίας, άλλα τελικά άπορροφαται ά-πό αύτό: ή πλατιά και ύπερφορτισμένη άπο πλήθος ξενόηχων ονο-μάτων απεικόνιση τής στρατιωτικής δύναμης των Περσών. Το μέ-ρος αύτο διαρθρώνεται μέ μιά εναλλαγή άπο τοπωνύμια, ονόματα άρχηγών και προσδιορισμό του όπλισμ,οΰ. Τό τέλος επαναλαμβά-νει και κορυφώνει, σέ μορφή κυκλικής σύνθεσης, τό μοτίβο τής άνησυχίας.

Τά δύο βασικά θέματα τών άναπαίστοον κυριαρχούν και στο ύπόλοιπο χορικό (65-139). Τά τρία πρώτα στροφικά ζεύγη είναι συνθεμένα σέ ιωνικούς, «τον βαρβαρικό ρυθμό τής τραγικής με-τρικής» (Kraus). Μέ τή διάβαση του Ελλησπόντου, φέρνουν άρ-χικά μιά κίνηση στήν ώς τότε στατική εικόνα τής περσικής δύ-ναμης, ενώ μέ τό ζνγόν άμφίβαλό^ν ανχένι πόντου προανακρούουν τό βασικό για τή σκηνή του Δαρείου θέμα τής ύβρης. Στήν πρώτη άντιστροφή, ό δεσπότης τής 'Ασίας είναι ή κινητήρια δύναμη τής στρατιάς, πού ή άκατάβλητη, θεόδοτη όρμή της ξεδιπλώνεται πλατιά. Τό επίσης ιωνικό μέρος (93-100), πού πρέπει, συμφω-νώντας μέ τον Ο. Müller, νά τό μεταθέσρυμε μετά τό στίχο 114, μέ τήν άντιστροφή τών κύριων μοτίβων πού περιέχει, λειτουργεί σάν κεντρικός πυρήνας ολόκληρου του χορικού. Σάν έκκωφαντική παραφωνία άκολουθεΐ, μετά τήν εικόνα τής δύναμης, τό έντρομο ε-ρώτημα: δολόμητιν Ô' απάταν ΘεονΙτίς άνήρ Θνατός άλύξει; (ποιος θνητός θά άποφύγει τή δόλια άπάτη του θεού;). Ή "Ατη στήνει ένα άδιαπέραστο δίχτυ. "Ετσι, τά δύο τελευταία στροφικά ζεύγη, πού εισάγονται μέ ληκύθια, χαρακτηρίζονται άπο τό φόβο και τή θλίψη εκείνων πού έμειναν στήν πατρίδα. Ή κυριαρχία τών γυ-ναικών στο τέλος του άσματος προετοιμάζει τήν άφιξη τής "Α-τοσσας.

'Ακολουθούν (140-154) μερικοί περίεργοι άνάπαιστοι του κο-1939. 'Ιταλικά: Ε. Bignone, Φλωρεντία 1950. Ελληνικά: IT. Μουλλάς, Θέατρο 65 (1965) 121.

142


ρυφαίου, πού προτρέπει καΐ τους άλλους νά συσκεφτοΰν, σε ενα στέγος άρχαΐον, γιά το πώς άρα πράσσει Ξέρξης βασύ,ενς. Αύτη δμως ή σύσκεψη δέν πραγματοποιείται, έπειδή το τέλος των άνα-παίστων άναγγέλλει την άφιξη της βασιλομήτορος "Ατοσσας. Οί στ. 607κ. δηλώνουν οτι ή ε'ίσοδός της γίνεται μέ εντυπωσιακό τρόπο, πάνω σέ άρμα.

Το εκτεταμένο μέρος ως το πρώτο στάσιμο (155-531) υπο-διαιρείται σέ δύο μέρη: μετά τα άνησυχητικά όνειρα πού διηγεί-ται ή "Ατοσσα, έ'ρχεται κεραυνοβόλα ή ε'ίδηση της καταστροφής. Ή πορεία άπο τήν προαίσθηση στην τρομαχτική έκπλήρωση εί-ναι ή ϊδια άκριβώς πού μορφοποίησε 6 Αισχύλος και στον 'Αγα-μέμνονα, στο κορύφωμα τής τέχνης του.

Τό μέρος τής "Ατοσσας (εδώ δέν μπορεί νά μιλήσει κανείς γιά απράξη») ξεδιπλώνεται σάν τρίπτυχο: τροχαϊκά μέρη (155-175 και 215-248) πλαισιώνουν τήν άφήγηση του ονείρου τής βασί-λισσας.

Ό κορυφαίος χαιρετίζει μέ τροχαίους τήν "Ατοσσα άποκαλών-τας την όμόκλινη του θεοΰ τών Περσών καΐ θεομήτορα. 'Ωστόσο, άμέσως μετά άπό μιά τέτοια έ'ξαρση άκολουθεΐ ή άνησυχία τών γερόντων μήπως 6 παλαιός θεός, έγγυητής τής δύναμής τους, ά-ποσύρει τήν προστασία του άπό τό στράτευμα. "Ετσι δίνεται ή νύξη γιά τήν άπάντηση τής "Ατοσσας, πού είναι γεμάτη έγνοια γιά τόν βασιλικό οικο. Αύτή ή έγνοια μένει άκόμη γενική, και μό-νο μέ τήν έναρξη τών τριμέτρων πληροφορούμαστε δτι ενα όνειρο έφερε στή βασίλισσα βαριά άνησυχία: δ Ξέρξης προσπαθούσε νά ζέψει στο άρμα του δύο γυναίκες, τή μιά ντυμένη περσικά, τήν άλλη δωρικά (εδώ σημαίνει έλληνικά), άλλά ή Ελληνίδα εσπασε τό ζυγό και γκρέμισε τό βασιλιά. Πολύ ενδεικτικά εμφανίζεται ό Δαρείος γεμάτος οίκτο γιά τόν συντριμμένο γιό. Ή συνεχής μνεία του νεκρού βασιλιά προετοιμάζει τήν εμφάνιση του. Ή "Α-τοσσα, κατά τή διάρκεια μιας προσφοράς πού έτοίμασε γιά νά καταστείλει τό φόβο της, είδε ενα άνησυχητικό σημάδι: ενα γε-ράκι νά σπαράζει εναν άετό. Στους τροχαίους πού κλείνουν αύτό τό μέρος, ό κορυφαίος συμβουλεύει τή βασίλισσα νά προσευχηθεί στούς θεούς και νά κάμει προσφορές στις χθόνιες δυνάμεις· αύτό όδηγεί σέ καινούρια μνεία του Δαρείου (221). Στό διάλογο πού άκολουθεϊ σέ στιχομυθία, ή "Ατοσσα ρωτά γιά τή γεωγραφική θέ-ση, τή δύναμη και τό πολίτευμα τής 'Αθήνας. 'Εδώ ό ποιητής έκ-

143

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

μεταλλεύεται, τήν ελευθερία του νά προκαλεί, με τή μορφή έρωτα-ποκρίσεων, τήν παροχή μιας πληροφορίας πού κανονικά πρέπει νά ήταν άπο καιρό γνωστή. Σ ' αύτο τό σημείο ολο τό φως συγ-κεντρώνεται πάνω στήν 'Αθήνα, πού παρουσιάζεται (234' πρβ. καΐ 348, 824, 975* άλλά στον στ. 817, σε σχέση μέ τις Πλαταιές, έχουμε τή δωρίδα λόγχην !) ως Ελλάδος 'Ελλάς {Π.Α. 7, 45). Ή 'Αθήνα άντλεϊ άπό τήν ελευθερία της δύναμη —μιά δύναμη πού είχε ήδη νικήσει το στρατό του Δαρείου.

Ή άνάμνηση της προηγούμενης ήττας προσφέρει το σημείο ε-παφής μέ τήν τωρινή καταστροφή, άφοΰ ό κορυφαίος άναγγέλλει ήδη (246) τήν είσοδο του λαχανιασμένου 'Αγγελιοφόρου.

Ή σκηνή του 'Αγγελιοφόρου (249-531) έ'χειτή μορφή μιας τρι-άδας ρήσεων, πού ή καθεμιά τους καλύπτει ενα ιδιαίτερο θέμα. Ή εισαγωγή δίνεται σέ fortissimo μέ τά πρώτα τρίμετρα του'Αγγε-λιοφόρου : μέ ενα χτύπημα έξοντώθηκε ολόκληρος ό περσικός στρα-τός ! Ή σύνοψη της καταστροφής σέ λίγες μόνο λέξεις προκαλεί ενα θρήνο του χορού (256-289) μέ αέπιρρηματική» άρθρωση: στούς τριμέτρους του'Αγγελιοφόρου, πού σωρεύουν συμφορά πά-νω στή συμφορά, αποκρίνονται σύντομοι λυρικοί θρήνοι του χο-ρού. Ή προ)τη και διεξοδική άφήγηση τής ήττας εχει ενα προ-ανάκρουσμα δοσμένο μέ εξαιρετική τέχνη και ψυχογραφική δι-εισδυτικότητα (290-352). Στήν ερώτηση τής "Ατοσσας γιά τούς στρατηγούς πού έπεσαν, ό 'Αγγελιοφόρος διακρίνει τήν ερώτηση μιας μητέρας καΐ άπαντα: δ Ξέρξης ζει. 'Ακολουθεί ή άπαρίθμη-ση των πεσόντων (302-330), πού μέ τό πλήθος των ονομάτων άφήνει νά εννοηθεί τό μέγεθος τής συμφοράς· άπό άποψη μορφής είναι ένας άριστοτεχνικά συγκροτημένος κατάλογος. Στήν άρχή σέ τρία δίστιχα ονομάζεται κάθε φορά ένας άπό τούς πεσόντες" υστέρα, σέ κάθε ένα άπό δύο τρίστιχα άναφέρονται τρεις· στο ύ-πόλοιπο εγκαταλείπεται αύτή ή άρχιτεκτονική, άλλα οί στ. 320-325, μέ τά πέντε άλλεπάλληλα ονόματα, δείχνουν ολοφάνερα μιά κορύφωση στο τελικό μέρος, πού κλείνει μέ τήν εκτεταμένη άνα-φορά στον Συέννεση.

Ή ερώτηση τής "Ατοσσας γιά τήν έναρξη τής ναυμαχίας οδη-γεί σέ μιά έκτενή άφήγηση γιά τή Σαλαμίνα (353-432), τό ω-ραιότερο μνημείο πού άπόχτησαν οί άποφασιστικές ώρες ένός λαού. "Ενας σύντομος διάλογος μέ τήν "Ατοσσα προκαλεί τή δεύ-τερη άφήγηση του'Αγγέλου, μέ θέμα τήν εξόντωση ένός εκλεκτού

144


περσικού σώματος στήν Ψυττάλεια καΐ τή φυγή του Ξέρξη. Ό θρήνος τής βασίλισσας καΐ οΐ ερωτήσεις της γι ' αύτούς πού επέ-ζησαν χωρίζουν τήν τρίτη άφήγηση άπο τή δεύτερη. 'Ακούμε γιά τις ταλαιπωρίες τής ύποχώρησης, πού φέρνει πίσω στά Σούσα λίγους μόνο και σέ μεγάλη άθλιότητα. Μετά τους δύο τυπικούς στίχους του χορού (515κ.), ή "Ατοσσα κλείνει το άφηγηματικο αύτο μέρος μέ θρήνους και μέ τήν προαγγελία των προσφορών (517-531). Στο τέλος, θυμίζει στούς γέροντες τού χορού νά προ-ϋπαντήσουν φιλικά τον Ξέρξη, άν τυχόν ερθει προτού επιστρέψει ή 'ίδια.

Θρηνητικοι άνάπαιστοι, πού άναφέρονται έπίμονα στον πόνο τών γυναικών, ορίζουν τή μετάβαση στο έπόμενο χορικό (548-597), δπου, άν λάβουμε υπόψη τήν ελάχιστα τυπική δομή αύτού τού έργου, δύσκολα θά μπορέσουμε νά μιλήσουμε γιά πρώτο στά-σιμο. "Ενας λιτανικός θρήνος γιά τήν καταστροφή (Ιο στροφικό ζεύγος) όδηγεϊ στή μοίρα τών νεκρών (2ο στροφικό ζεύγος) καΐ στήν έγνοια γιά τήν κατάσταση τού περσικού κράτους (3ο στρο-φικό ζεύγος), προανάκρουσμα τής σκηνής μέ τήν έμφάνιση τού Δαρείου.

Αύτό τό δεύτερο μεγάλο μέρος τού δράματος (598-851) άρχί-ζει έπίσης μέ ενα έκτεταμένο προοίμιο, μέ θέμα τήν έπίκληση τού νεκρού, καί, συνεχίζεται μέ τρεις θεματικά βαρυσήμαντες ρήσεις.

Ή "Ατοσσα ερχεται δίχως τή βασιλική της χλιδή, μέ νεκρικές χοές, πού περιγράφονται διεξοδικά (598-622· ποιός θά μιλούσε έδώ γιά έπεισόδιο !)· ό χορός, σέ άναπαίστους (623-632), τήν προτρέπει νά τις προσφέρει, ενώ μέ τήν έπίκληση στις χθόνιες δυνάμεις προετοιμάζει τον άκόλουθο κλητικό ύμνο (633-680): τρία σύντομα στροφικά ζεύγη μέ επωδό στο τέλος. Έ δ ώ ή εικόνα τού Δαρείου προσλαμβάνει ήδη τά σταθερά της χαρακτηριστικά: είναι ό μεγάλος βασιλιάς, τό πάνσεπτο σύμβολο ένός ένδοξου πα-ρελθόντος.

"Οταν εμφανίζεται τό είδωλο τού Δαρείου άπό τόν "Αδη, ό βα-σιλιάς ρωτά σύντομα σέ τρίμετρα γιατί τόν κάλεσαν. Ό χορός μένει γονατιστός και δηλώνει, σέ μιά σύντομη ιωνική στροφή, ότι δέν τολμά νά αντιμετωπίσει τό βασιλιά μέ βλέμμα καί λόγο. Ό Δαρείος επιμένει μέ τρεις τετραμέτρους, πού έδώ ολοφάνερα εκ-φράζουν τήν ένταση τής κίνησης, και ξανά ό χορός, μέ τήν άντι-στροφή του, βεβαιώνει τήν άδυναμία του νά αποκριθεί. Τότε ό

145

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

βασιλί,άς στρέφεται —τά τροχαϊκά τετράμετρα διατηρούνται ως τον στ. 758— προς τή γυναίκα του, ή οποία, άκριβώς δπως ό "Αγ-γελος, συνοψίζει σε μιά μοναδική φράση τήν καταστροφή. Στήν έπόμενη στιχομυθία (715-738) ό Δαρείος ζητεί λεπτομέρειες, και κατόπιν ό Ι'διος, στήν πρώτη του ρήση, δίνει τήν έρμηνεία του γε-γονότος: ή ΰβρη του Ξέρξη, πού θέλησε νά μετατρέψει τή θάλασ-σα σέ ξηρά, δένοντας μέ άλυσίδες τον Βόσπορο, και τόλμησε γε-μάτος άσέβεια νά επέμβει στον θεϊκό χώρο της φύσης, εφερε τήν καταστροφή πού είχε άναγγελθεΐ άπό παλιά μέ ένα χρησμό. Για-τί, οταν κάποιος είναι γεμάτος άπό τυφλή σπουδή, ό θεός βοηθεΐ γιά νά οδηγηθεί στήν πτώση. Θυμούμαστε τή δόλια άπάτη του θεοϋ, τήν οποία τραγούδησε δ χορός στήν άρχή του έ'ργου. Ω -στόσο δεν είναι άκόμη σαφές ότι αύτή ή θεϊκή συνδρομή άποτελεΐ στοιχείο της θεοδικίας του ποιητή. Οί τελικοί τετράμετροι της "Ατοσσας (753-758) ζητούν νά έλαφρύνουν τήν εύθύνη του Ξέρ-ξη: κακοί σύμβουλοι τον έπεισαν ότι πρέπει νά αύξήσει τή δύνα-μη πού είχε δημιουργήσει δ Δαρείος. Στή δεύτερη ρήση του Δα-ρείου, 01 τρίμετροι δείχνουν τή μετάβαση σέ ήρεμο λόγο. Ή μνεία της παλιας δύναμης στά λόγια της "Ατοσσας έπεκτείνεται τώρα μέ μιά άναδρομή, πού καλύπτει πολλές γενιές μοναρχών. "Ενας διάλογος (787-799) δδηγεϊ, μέ τήν έρώτηση του κορυφαίου τί ούν^ στήν προειδοποίηση του βασιλιά, πού άποτρέπει άπό κάθε έπιχείρηση εναντίον της Ελλάδας, καί, μέ μια έπιτήδεια στροφή, στήν πρόρρηση του μέλλοντος —δηλαδή στήν τρίτη καί έκτενέ-στερη ρήση αύτού του τριπτύχου, πού ξεδιπλώνεται μέ αύξανόμε-να μέλη (14:28:43). Τό ότι δ Δαρείος, πού έπρεπε νά πληροφο-ρηθεί τό γεγονός, φαίνεται τόσο κατατοπισμένος γιά τά μελλού-μενα, δικαιολογείται, ώς ένα βαθμό, στήν άρχή αύτής της ρήσης μέ μιά άναφορά στον θεϊκό χρησμό. Πυρήνας της προφητείας εί-ναι ή ήττα στις Πλαταιές, οπού, μέ τή μνεία της δωρίδος λόγχης, παίρνουν τό μερίδιό τους καί οΐ Σπαρτιάτες. Καί αύτή ή περσική πανωλεθρία έξηγεΐται μέ τήν ύβρη: ή καταστροφή έλληνικών ιε-ρών προκαλεί τήν άγανάκτηση του θεου. Ή ρήση κλείνει μέ μιά προτροπή πρός τήν "Ατοσσα νά προϋπαντήσει τό γιό της καί νά του φέρει βασιλικά ρούχα, γιά νά άλλάξει τά κουρέλια πού φορεϊ.

"Επειτα άπό έναν σύντομο θρήνο του κορυφαίου καί της "Α-τοσσας, πού είναι έτοιμη νά τρέξει νά συναντήσει τό γιό της μέ μιά καινούρια στολή, άκολουθεΐ ένα χορικό πού, σέ τρείς στρο-

146


φές και μιά έπωδο γεμάτες εγκώμια γιά τή δύναμη καΐ τά επι-τεύγματα του Δαρείου, άντανακλα κατά κάποιον τρόπο το προη-γούμενο μέρος, ένώ ταυτόχρονα δημιουργεί μιά έντονη άντίθεση στην έμφάνιση του Ξέρξη.

Το τελευταίο μέρος, μέ τον ήττημένο βασιλιά στο κέντρο, άρ-χίζει μέ άναπαιστικο θρήνο, στον όποιο αποκρίνεται ό κορυφαίος μέ δμοιο μέτρο. 'Αμέσως 6 χορός, σε λυρικούς άναπαίστους, παίρ-νει τον τόνο της οδύνης, περνώντας ετσι στον εκτεταμένο θρήνο μέ τά επτά στροφικά ζεύγη και τήν τελική έπωδό (931-1077). Στήν άρχή έξακολουθουν νά κυριαρχοΰν άναπαιστικά μέτρα, άλλά στη συνέχεια δίνουν τή θέση τους σέ ταραγμένους ιάμβους. Μετά τις συνεχόμενες δηλώσεις του βασιλιά και του χοροΰ, άκολουθοΰν, άπό τον στ. 1002 και πέρα, σέ ένα είδος λυρικής στιχομυθίας, σύντομοι θρήνοι και στεναγμοί πού άλληλοσυμπληρώνονται. Τό έ'ργο τελειώνει σέ ενα κορύφωμα οδύνης.

Δικαιολογούμε τον Wilamowitz δταν άρνεϊται νά εφαρμόσει γιά τους Πέρσες έννοιες όπως «έπεισόδιο» και «στάσιμο», άλλά παύουμε νά τον παρακολουθούμε όταν επικρίνει τή δομ,ή του έρ-γου: «τρεις διαδοχικές πράξεις, πού συνδέονται πολύ χαλαρά».^ Ή άρχιτεκτονική του, βέβαια, σέ σύγκριση μέ τα δράματα τής καθαυτό κλασικής περιόδου, φαίνεται οπωσδήποτε κάπως άρχαϊ-κή' αύτό δμως δέν σημαίνει μέ κανέναν τρόπο δτι λείπει ή άρχιτε-κτονική. Προοικονομία και τελικός θρήνος πλαισιώνουν δύο με-γάλα μέρη, πού χωρίζονται άπό τό χορικό 532-597 και εμφανί-ζουν, άπό άποψη έκτασης, άξιοσημείωτη ισορροπία: τό μέρος του 'Αγγελιοφόρου (249-531) καΐ τό μέρος του Δαρείου (598-851). 'Ανάμεσα σ αύτά τα δύο μέρη διαπιστώνεται μιά μορφική άντι-στοιχία, άφοϋ τό καθένα περιέχει τρεις ρήσεις, και ή τρίτη άνα-φέρεται κάθε φορά σέ θέματα μετά τή Σαλαμίνα. Μια πρόσθετη άξιοσημείωτη άντιστοιχία άνάμεσα στά δύο άκραϊα τμήματα δη-μιουργείται μέ τή συσσώρευση ξένων ονομάτων. "Οτι τό έκθετι-κό μέρος, πού τό προσδιορίζουμε μέ τούς στίχους 1-248, είναι ιδιαίτερα άναπτυγμένο, ένώ τό τελικό θρηνωδικό τμήμα είναι ε-ξαιρετικά σύντομο, άνταποκρίνεται σέ εναν τρόπο σύνθεσης πού τον συναντούμε και άλλου στόν Αισχύλο. Ά π ό τήν παραπάνω ά-νάλυση πρέπει νά έγινε έπίσης φανερό δτι δλη τήν πορεία του δρά-ματος τή διακρίνει μιά άνοδική φορά δραματικής κλιμάκωσης:

1. Hermes 32 (1897) 382, καΐ Aisch. Interpr. 42.

147

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

άπό τήν άνησυχητική προαίσθηση, σέ μι,ά βαθμίδα φόβου όξυμμέ-νου άπο ενα ονειρο' άπο τήν άποκάλυψη της καταστροφής, στήν άνοδο τοΰ έρμηνευτή άπο το βασίλειο των νεκρών και κατόπιν στήν τελική έξαρση της οδύνης.

Ή 'Υπόθεση των Περσών μας πληροφορεί δτι ό Γλαύκος άπο το Ρήγιο χαρακτήρισε το δράμα μας διασκευή των Φοινισσών του Φρυνίχου. 'Υπάρχει, ωστόσο, μιά ένδειξη ότι ή διαφορά άνάμεσα στα δύο εργα πρέπει νά ήταν αισθητά μεγάλη. Στον πρόλογο τοΰ εύνούχου των Φοινισσών 6 Αισχύλος άντιπαραθέτει τήν πάροδο τοΰ χοροΰ· στο χορό των γυναικών άπο τή Φοινίκη τους γέρον-τες· στή μετάδοση της πανωλεθρίας τοΰ Ξέρξη άπό τήν άρχή τοΰ έ'ργου τή γεμάτη ένταση προετοιμασία της εΐ'δησης. Ή σκηνή τοΰ Δαρείου, ή οποία περιέχει τήν ερμηνεία της καταστροφής, είναι πολύ πιθανό νά άνήκει άποκλειστικά στον Αισχύλο.

Τό έρώτημα γιά πιθανή έπίδραση τοΰ παλιοΰ έ'ργου γίνεται επιτακτικό ειδικά μέ άφορμή τήν άκαρπη πρόταση τοΰ κορυφαίου γιά σύσκεψη (140). Οΰτε ή σύσκεψη πραγματοποιείται οΰτε ή ε-ρώτηση «πώς πάει 6 Ξέρξης» άποτελεϊ κατάλληλο Θέμα γιά κά-τι τέτοιο. Εντελώς αινιγματικά παραμένουν τά λόγια τόδ' ενεζό-μενοι στέγος άρχαιον. Εννοείται δτι αύτή ή παρακίνηση γιά σύ-σκεψη, πού πέφτει στο κενό, έ'χει οπωσδήποτε κάποια σκηνική λειτουργία: ό χορός μόλις έχει εκτελέσει τό χορικό του στήν ορ-χήστρα, και φυσικά πρέπει νά κάνει τόπο γιά τήν ε'ίσοδο της "Α-τοσσας πάνω στο άρμα. 'Εφόσον όμως εισάγεται ενα θέμα γιά κάτι πού τελικά δέν πραγματοποιείται,^ είναι φυσική ή υπόθεση δτι ό ποιητής τό δανείστηκε άπό τις Φοίνισσες τοΰ Φρυνίχου, ο-πού, σύμφωνα μέ τή ρητή μαρτυρία της 'Υπόθεσης τών Περσών^ στήν άρχή κιόλας έ'παιζε ρόλο μιά τέτοια σύσκεψη.

Μέ τό έρώτημα γιά τό στέγος {στέος ΜΑ) άρχαιον, πού πρέ-πει νά ήταν κατά κάποιον τρόπο ορατό, δπως .υποδηλώνει ή άν-τωνυμία τοόε, ερχόμαστε στο πρόβλημα της αίσχύλειας σκηνής πριν άπό τό 458, τή χρονιά της Όρέστειας, πού προϋποθέτει τό ξύλινο σκηνικό οικοδόμημα ώς φόντο σταθερό. "Οσον άφορα τούς Πέρσες, μέ τό δλο πρόβλημα συνδέεται και τό έρώτημα ποια εΐ-

1. Πρέπει νά άπορριφθεΐ ή προσπάθεια του W. Riemschneider, Hermes 73 (1938) 347, νά παραμερίσει τΙς δυσκολίες υποθέτοντας μιά σκηνή κανο-νικής παντομίμας. Σχετικά μέ το μοτίβο βλ. Wilamowitz, Aisch. Interpr. 42, και Fr. Stoessl, ό'.π. 150.

148


vat ή σχέση άνάμεσα στο στέγος άρχαΐον και τον τάφο του Δα-ρείου, πού πρέπει έπίσης νά ήταν ορατός.^ Ειδικά για τους Πέρ-σες δέν μπορεί νά άποκλειστεΐ έκ των προτέρων το μόνιμο σκη-νικό φόντο, άλλά οι 'Επτά και οί Ίκέτώες δίνουν διαφορετική ει-κόνα. 'Εξάλλου, αύτός ό μόνιμος τοίχος θά ήταν περίεργο νά παίρ-νει υπόσταση μόνο μέ μιά περιθωριακή μνεία, δπως το στέγος άρχαΐον, ενώ το παλάτι, άπό δπου φτάνει ή "Ατοσσα με το άμάξι της, πρέπει νοερά νά τοποθετηθεί εξω άπό τον σκηνικό χώρο. "Ετσι, και γιά τούς Πέρσες καταλήγουμε στήν παραδοχή ένός άπλοΰ, ϊσως σέ μορφή εξέδρας, ξύλινου κτίσματος στημένου στο πιο άπομακρυσμένο άπό τό θεατή τμήμα της ορχήστρας. Μέ αυ-τό μπορεί κάνεις νά ταυτίσει τό κτίσμα πού έπαιξε, στό δεύτερο μέρος του έργου, τό ρόλο του τάφου —στήν κορυφή του (659) έμ-φανίζεται τό εΐ'δωλο του Δαρείου^— ενώ στή σκηνή άπ' δπου ξε-κινήσαμε οί γέροντες κάθονται σε μιά ράμπα ή στά σκαλοπάτια του βάθρου. Σέ μιά τέτοια περίπτωση γίνεται εύλογη και ή κάπως άόριστη μνεία του.

Στό βιογραφικό τμήμα του κεφαλαίου αύτοϋ μιλήσαμε γιά τήν επανάληψη της διδασκαλίας τών Περσών στις Συρακοϋσες. Μέ αυτό τό γεγονός συνδέεται τό έρώτημα αν πρόκειται σ' αύτή τήν περίπτωση γιά νέα επεξεργασία του δράματος και αν αύτή μπορεί νά άφησε 'ίχνη. Στούς Βατράχους του 'Αριστοφάνη, σέ εναν φθαρμένο στίχο (1028), ό Διόνυσος μιλά γιά τή χαρά πού δοκίμασε μέ τό έ'ργο σέ έ'να σημείο (σέ ποιό;) σχετικά μέ τό θά-νατο του Δαρείου· υστέρα άναφέρει δτι ό χορός χτύπησε τά χέ-ρια και φώναξε ΙανοΖ. Αύτό σέ έσχατη άνάγκη έναρμονίζεται μέ τό κείμενό μας, αν άναζητήσουμε, δπως ό L. Radermacher στό

1. Γόνιμα συζητεί το πρόβλημα ό Broadhead, δ.π. XLIV. Βλ. έπίσης Webster, Greek Theatre Production 8' Arnott, Scenic Conventions 57' W. Kierdorf, δ.π. 53· J. Dingel, 83, ό όποιος πολύ σωστά άποκρούει τήν ταύτιση της θεατρικής θυμέλης μέ τον τάφο του Δαρείου, δπως προτείνει ό Arnott, άλλά λαθεμένα έπαναφέρει τήν ύπόθεση τοϋ Α. Μ. Harmon, TAPhA 1932, 7, δτι ό τόπος της δράσης τοΰ έργου ήταν μπροστά σέ μιά πύλη της πόλης. Πρβ. έπίσης καΐ W. Barton, Schauplatz und Bühnen-vorgänge bei Aischylos (διατρ.), Ίένα 1951 (δακτ.).

2. Παρόμοια και ό Webster, δ.π., πού δέχεται τον τάφο σάν μέρος ενός κάπως άπροσδιόριστου οικοδομήματος* δυσκολευόμαστε δμως νά τόν πα-ρακολουθήσουμε, όταν προτείνει ήδη γιά τούς Πέρσες μιά κεντρική πύλη, èva χώρο πάνω στή στέγη και τό έκκύκλημα {Griech. Bühnenalt. 19). Τή σκηνική πρόσοψη σάν φόντο τήν υποστηρίζει δ Korzeniewski, δ.π. 549.

149

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ύπόμνημά του στους Βατράχους^ μιά διόρθωση προς τήν κατεύ-θυνση του άκούοντες τα προ Δαρείου τεθνεώτος. 01 άρχαΐοι ερ-μηνευτές (Σχ. Βάτρ. 1028)^ σκέφτονταν διαφορετικά: ο Ήρόδι-κος (αν το χωρίο έχει άποκατασταθεΐ σωστά άπο τον Dobree) και ό Δίδυμος δέχονταν δύο μορφές του έ'ργου. Μέ αύτο συνδυά-ζονται και δύο λήμματα πού μαρτυροϋνται γιά τους Πέρσες, άλλα δέν βρίσκονται στο κείμενο μας: νηριτότροψος (Άθήν. 3, 86b) καΐ νπόξνλος (Σχόλ. Ερμογένη Rhet. Gr. 5, 486). "Εγινε σκέψη γιά σύγχυση μέ τον τίτλο Περραιβίδες. Μέ βάση γλωσσικές και άντικειμενικές δυσκολίες στο παραδομένο κείμενο, δέν είναι δυνα-τό νά καταλήξουμε, οπως δείχνει στην εισαγωγή του ό Broad-head, σέ όριστικο συμπέρασμα γιά δραστική επεξεργασία του έργου γιά τήν παράσταση των Συρακουσών. Κάτι τέτοιο μπορεί νά μείνει άπλή πιθανότητα, πού δέν είναι δυνατό νά άποδειχτεϊ.

Συχνά έχουν ενοχλήσει τά χωρία δπου μιλά ή "Ατοσσα γιά τόν έρχομό τοϋ γιου της.^ Στους στ. 529-531 προτρέπει τό χορό νά προϋπαντήσει φιλικά τόν Ξέρξη, σέ περίπτωση πού θά ερχό-ταν πριν άπό έκείνη. Μετά τό χορικό δμως δέν έμφανίζεται ό Ξέρξης, άλλά ή "Ατοσσα μέ τις χοές. Στούς στ. 849-851 δηλώνει, άκολουθώντας συμβουλή τοϋ Δαρείου (832), οτι σκοπεύει νά πά-ρει άπό τό παλάτι μιά βασιλική στολή και δτι θά προσπαθήσει® νά συναντήσει τό γιό της. 'Ωστόσο, ή συνάντηση δέν πραγματο-ποιείται, και ή "Ατοσσα δέν έπιστρέφει στή σκηνή. Δέν ύπάρχει λόγος νά μεταθέσουμε τήν πρώτη δήλωση της "Ατοσσας στό τέ-λος της δεύτερης (Η. Weil), ούτε να υποθέσουμε μιά μορφή τοϋ έργου όπου ή πορεία της δράσης προχωροΰσε διαφορετικά. Ό Dawe (30) σωστά έρμήνευσε και τις δύο αυτές ομάδες στίχων ως παρεμβολές πού προετοιμάζουν τήν εμφάνιση τοϋ Ξέρξη, ένώ ταυτόχρονα δημιουργούν μιά εναγώνια προσδοκία γιά τό μέλλον. 'Επίσης, σ' αύτούς διαπιστώνουμε τήν προσπάθεια του ποιητή νά

1. Βλ. σχετικά W. Süss, στην έκδοση των Βατράχων (Kleine Texte) 66. 2. Βλ. σχετικά Wilamowitz, Aisch. Interpr. 44" Η. D. Broadhead,

δ.π. LI· R. D. Dawe, δ.π. 27· Β. Alexanderson, ό'.π., πού παίρνει καΐ πολύ λογική θέση άπέναντι στ6 άδικαιολόγητα διογκωμένο πρόβλημα ώς που μπορεί νά φτάνει ή γνώση τοϋ Δαρείου.

3. Ή παράδοση ^χει πειράσομαι' δέν θά συμφωνήσουμε μέ τήν άλλαγή σέ πορενσομαι, πού προτείνει ό Broadhead. Ή "Ατοσσα δέν συναντδί το γιό της, άφοϋ ό Ξέρξης, μόλις μπαίνει, πέφτει πρώτα πάνω στό χορό.

150


ύποβάλε!, την αΐ'σθηση ένος δεσμού ανάμεσα σέ μητέρα yat γιό, σέ Ινα εργο πού δεν περιέχει, τη συνάντησή τους.

01 Πέρσες είναι ενα Ιστορικά δράμα, πού όμως ξεπερνά τά ό-ρια του ε'ίδους, άνιχνεύοντας το νόημα πού περικλείεται στο συγ-κεκριμένο γεγονός. Ή νίκη των 'Ελλήνων είναι επίτευγμα δικό τους άλλά και των θεών, πού τιμωρούν την υπέρμετρη δύναμη και τήν άσέβεια. Ούτε λέξη χλευασμού γιά τον άντίπαλο δέν άκού-γεταΐ' εξίσου σοβαρά άντιμετωπίζεται και ή δύναμή του και ή τραγικότητα της πτώσης του. Ή μορφή του Δαρείου εχει ύψω-θει σέ επίπεδο τέτοιου μεγαλείου, ώστε δίνεται στο βασιλιά ή δυ-νατότητα να άποκαλύψει το νόημα του γεγονότος. Φυσικά, το δρά-μα είναι ταυτόχρονα και ιστορικό ντοκουμέντο: δέν πρέπει νά ξε-χνούμε δτι ή μεγαλειώδης άφήγηση της ναυμαχίας γράφτηκε άπό κάποιον πού πήρε μέρος σ' αύτήν.^ Πέρα άπό αύτό, είναι θεμιτό τό ερώτημα αν μπορούμε νά επισημάνουμε σχέσεις των Περσών μέ τήν πολιτική κατάσταση στήν 'Αθήνα γύρω στο 472. Τό δρά-μα παραστάθηκε τις παραμονές του όστρακισμού του Θεμιστο-κλή,^ και είναι δελεαστική ή σκέψη πού ύποστήριξε πρόσφατα ό Podlecki (12), ότι παρουσιάστηκε γιά νά ύπερασπίσει τον πολι-τικό, πού ή θέση του εκείνη τήν εποχή ήταν κλονισμένη. Είναι ά-λήθεια δτι ό Αισχύλος δέν εγραψε τό δράμα του μέ πολιτικό άντι-κειμενικό σκοπό' πάντως, εχει κανείς τό δικαίωμα νά άναρωτη-θεΐ αν ενα εργο μέ θέμα τή Σαλαμίνα δέν μετατρέπεται άναπό-φευκτα σέ έγκώμιο έκείνου πού ύττήρξε ή ψυχή της άμυνας. Ε -ξάλλου, πρέπει νά ύπογραμμιστεΐ δτι ή μεγάλη άφήγηση του 'Αγ-γέλου (353) άρχίζει μέ τήν άποφασιστική πανουργία του Θεμι-στοκλή, ένώ μέ τή μνεία των μεταλλείων τοΰ Ααυρίου κάθε 'Α-θηναίος 'ίσως νά σκέφτηκε πώς εϊχε άξιοποιήσει ό Θεμιστοκλής τα αύξημένα έσοδα γιά τήν κατασκευή τοΰ στόλου.^

Οί Πέρσες άκολουθοΰν μετά τον Φινέα, πού ειχε πιθανότατα θέμα τήν περιπέτεια τών 'Αργοναυτών μέ τον τυφλό μάντη και

1. Γιά μιά άποτίμηση της άγγελικης ρήσης βλ. J. Keil, Hermes 73 (1938) 333, καί Παράρτημα VI στήν έκδοση του Broadhead. Επίσης, G. Roux, «Eschyle, Hérodote, Diodore, Plutarque racontent la bataille de Salamine», BCH 118 (1974) 51.^

2. Τό 471, σύμφωνα μέ τήν πιθανότερη χρονολόγηση. 3."Αλλα επιχειρήματα τοΰ Podlecki, δπως ή εμφαντική χρήση τοϋ ονό-

ματος τών 'Ιώνων καΐ ό ρόλος τοϋ δαίμονα, δέν έχουν καμία βαρύτητα γιά τό θέμα πού συζητούμε.

151

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

τήν άπελευθέρωσή του άπο τΙς "Αρπυιες. Ή προσπάθεια του G. Andresen^ và άποδώσει στο εργο τον Ρ. Oxy. 20, άρ. 2256, άπ. 10 (=άπ. 538 Μ.), δεν είναι πολύ πειστική.

Περισσότερα γνωρίζουμε γιά το έργο πού άκολουθοϋσε τούς 77ερ-σες.^ Βέβαια, ό Mediceus στήν 'Υπόθεση τό παραδίδει άπλά ώς Γλαύκος άλλά δεν έχουμε λόγο νά δυσπιστήσουμε στήν πληρέ-στερη ονομασία Γλαύκος Ποτνιενς, πού παραδίδουν τά χειρόγρα-φα PVR. Μέ βάση τον Ρ. Oxy., άρ. 2160 (=άπ. 442-444, 447-449 Μ.), τύν Pap. Soc. It. 1210 (=άπ. 441κ. Μ.) καΐ τά Σχόλια στούς Βατράχους του 'Αριστοφάνη, 1528, εξασφαλίζουμε γιά θέ-μα του έργου τήν τραγική ιστορία του Γλαύκου, πού τον κατα-σπάραξαν τά Ι'δια του τά άλογα. Μέ κάποια πιθανότητα μπορεί νά συσχετιστεί και ένα σχόλιο του Σέρβιου στον Βιργίλιο {Georg. 3, 268), πού μας πληροφορεί ότι ό Γλαύκος, γιά νά αύξήσει τήν ταχύτητα των ζώων, δεν τά άφηνε νά ζευγαρώσουν και έτσι προ-κάλεσε τήν οργή της 'Αφροδίτης. Ή μοιραία άρματοδρομία ίσως θά μπορούσε νά συνδεθεί μέ τούς νεκρικούς άγώνες του Πελία.

Στή θέση τοϋ σατυρικού δράματος, ή 'Υπόθεση των Περσών μνημονεύει τον Προμηθέα χωρίς χοαεναν προσδιορισμό, άλλά, σύμφωνα μέ τά έπιμέρους άποσπάσματα, φαίνεται οτι πρόκειται άπλώς γιά τον Πυρκαέα. "Ενα άπό τά ωραιότερα παπυρικά κεί-μενα® μπορεί νά άποδοθει μέ μεγάλη πιθανότητα σ' αύτό το έρ-γο. Οί σάτυροι σέ ένα χορικο έγκωμιάζουν το θαυμάσιο δώρο πού έφερε ό Προμηθέας και τραγουδούν τις άντιδράσεις των νυμφών και τών ναϊάδων. "Ενας μεγαλόπρεπος καλυκοειδής κρατήρας

1. Dioniso 19 (1956) 229. 2. Ε. Siegmann, «Die neuen Aischylos-Bruchstücke», Philologus 97

(1948) 62· Galiano, 110, μέ πλούσια βιβλιογραφία· Ζ. Κ. Vysoky, «Zu den neuentdeckten Bruchstücken der Tragödie Glaukos Potnieus von Aisch.)), Charisteria Novotny, Πράγα 1962, 13 (γιά τό ρόλο της γυναί-κας .τοϋ Γλαύκου και. τό δνειρό της)· Mette, Verl. Aisch. 7" Η. D. Broad-head, δ.π. LVII, μέ παλαιότερες, και τώρα πιά ξεπερασμένες, ύποθέσειο.

3. Ρ.Oxy. 20 (1952), άρ. 2245. Σχετικά βλ. Ε. Fraenkel, PB Α 28 (1942) 13· Br. Snell, Gnomon 25 (1953) 435, πού εξετάζει τήν πιθανό-τητα νά προέρχονται άπό τό ϊδιο κείμενο οί Ρ.Oxy. άρ. 2256, άπ. 59κ., και άρ. 2252· Lesky, Gymnasium 61 (1954) 302" R. Stark, Maia, n.s. 8 (1956) 8· Lloyd-Jones, Παράρτημα στόν «Αισχύλο» της Loeb Classical Library 1957, 562" Galiano, 250, μέ πλούσια βιβλιογραφία· Mette, άπ. 343-350.

152


(περ. 425-420) στο Μουσείο Ashmolean^ δείχνει τον Προμηθέα, μέ τή φλόγα μέσα στο στέλεχος του νάρθηκα, νά περιστοιχίζεται, άπο σατύρους· πρόκειται άναμφίβολα γιά άπεικόνιση του δράμα-τος. Τήν άπόδοση του παραπάνω παπύρου στον Προμηθέα Πυρ-φόρο υποστήριξε ο Ν. Terzaghi,^ ό όποιος, χωρίς πολλή πειστι-κότητα, θέλει νά εντοπίσει σ' αυτό τό κείμενο τον πανηγυρισμό κάποιων θεϊκών όντων γιά τή συμφιλίωση των όλύμπιων θεών μέ τόν Προμηθέα. Στήν ϊδια περίπου κατεύθυνση κινείται και ό Η. J . Mette,^ ό όποιος παρεμβάλλει στή θέση τών στ. 14-16 του άπ. 343 ενα απόσπασμα του Αισχύλου πού μας παραδίδεται στα όμηρικά σχόλια. Σ ' αύτό, ενας γυναικείος χορός παρακινείται νά συγκεντρωθεί και νά προσευχηθεί γύρω άπό ενα βωμό. Μέ βάση αύτόν τόν άναγκαστικά ύποθετικό συνδυασμό, επιχειρεί νά άπο-δώσει τόν συζητούμενο πάπυρο σέ ενα χορό 'Ωκεανίδων, πού τόν θεωρεί πιθανόν γιά τόν Πυρφόρο.

"Εχουν γίνει άπόπειρες νά συνδεθούν θεματικά οί τρεις τρα-γωδίες σέ μιά συνεχόμενη τριλογία. "Ετσι, ό Murray (113) σκέ-φτηκε μιά πρόβλεψη της περσικής εισβολής άπό τόν τυφλό Φι-νέα, ενώ μέ τις Ποτνιές, τόν τόπο όπου σκοτώθηκε ό άρχηγός του περσικού ιππικού Μασίστιος, προσπάθησε νά βρει ενα σύν-δεσμο μέ τους Πέρσες. 'Αλλά άκόμη και αύτοί οί χαλαροί άρμοί φαίνονται άπίθανοι.^ Μολονότι ή Σούδα μας πληροφορεί οτι πρώ-τος ό Σοφοκλής άρχισε νά αγωνίζεται μέ άσύνδετα δράματα, πρέπει νά συμπεράνουμε οτι ή θεματική συνοχή στήν τριλογία δέν ήταν κανόνας γιά τόν Αισχύλο. Σέ αύτά τά συμφραζόμενα

1. J. D. Beazley, AJA 43 (1939) 618, καΐ 44 (1940) 212. "Αλλες άγ-γειογραφίες πού άπεικονίζουν τόν Προμηθέα μέ τή φωτιά ανάμεσα σέ σα-τύρους άπαριθμεϊ ό F. Brommer, Satyrspiele, άρ. 9, 187-199a, πιθανό-τατα καΐ αύτές επηρεασμένες, δπως και ό κρατήρας τοϋ Ashmolean, άπό μιά έπανάληψη τοϋ έργου μετά τό θάνατο τοϋ ποιητη.

2. RFIC n.s. 32 (1954) 337. Ή άποψη δτι ό χιτώνας ό όποιος μνημο-νεύεται στο άπ. 1, στήλη 2, στ. 3, δέν θά μποροΰσε νά είναι σατυρικό ένδυμα άποδεικνύεται λαθεμένη άπό τις μαρτυρίες τών άγγείων. Εξάλλου, ή συμ-πλήρωση τοϋ Snell, Gnomon 25 (1953) 435, συσχετίζει τή λέξη μέ τις νύμφες.

3. Verl. Aisch. 27. Μαζί του συμφωνεί και ή R. Unterberger, Der geffesselte Prometheus des Aisch. (Tübinger Beiträge 45) 1968, 134.

4. Μέ πολλή προσοχή συζητεί τό πρόβλημα ό Η. D. Broadhead, δ.π. LIX. Βλ. και Κ. Deichgräber, Die Persertetralogie des Aischylos. Mit einem Anhang: Aischylos'' Satyrspiele Glaukos Pontios und Leon, Wiesbaden 1974.

153

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

κερδίζει ιδιαίτερο βάρος ή όψιμη χρονολόγηση των Ίκετίδων. Το άρχαιότερο και. άσφαλέστερα χρονολογημένο δράμα είναι οι Πέρ-σες^ πού βρίσκονται εξω άπό τή συνοχή μιας τριλογίας. Το πι-θανό συμπέρασμα πού συνάγεται είναι οτι ή συνεχόμενη τριλο-γία, ϊσως ή πιο προσωπική και μεγαλειώδης δημιουργία του Αι-σχύλου, την περίοδο των Περσών δέν είχε γίνει άκόμη κανόνας γιά τον ποιητή.

Και γιά τούς 'Επτά επί Θήβας^ είναι βεβαιωμένος ό χρόνος δι-δασκαλίας (467). Το σωζόμενο δράμα έκλεινε μια τριλογία μέ

1. Σχολιασμένες έκδόσεις: Ρ. Groeneboom, Groningen 1938· G. Italie, Leiden 1950· Qu. Cataudella, Φλωρεντία 1966· ή εισαγωγή στο Saggi sulla tragedia Greca, Μεσσήνη 1969, 169.—Προβλήματα κειμένου και ερ-μηνευτικά: Ο. Regenbogen, aBemerkungen zu den Sieben des Aischy-los. II: Zu Eteokles Entschliessungsszene 631ff .)), Hermes 68 (1933)

Sehr. 1961, 49" J. Mesk, «Die Parodos der Sieben gegen The-ben», Philologue 89 (1934) 454· F. Solmsen, «The Erinys in Aischy-los' Septem», TAPhA 68 (1937) i9'l=KL Sehr. 1, 106· E. van Veen, Interpolaties in Aeschylus' Zeven gegen Thebe (διατρ.), Groningen 1938· Lesky, «Aischylos' Septem 596 ff.», Studi in onore di G. Fu-naioli, Ρώμη 1955,163=Ges. Sehr. 233" D. Kaufmann-Bühler, 50· Qu. Cataudella, «Emendamenti ai Sette contro Tebe», RFIC n.s. 34 (1956) i5=Saggi sulla tragedia Greca, Μεσσήνη 1969, 187· Ε. Fraenkel, «Die sieben Redepaare im Thebanerdrama des Aischylos», ABAW 1951 ß=Kleine Beiträge 1, 273· E. Wolff, «Die Entscheidung des E-teokles in den Sieben gegen Theben», HSCPh 63 (1958) 89· H. Patzer, «Die dramatische Handlung der Sieben gegen Theben», στό ϊδιο, 97· Β. Otis, «The Unity of the Seven against Thebes», GRBS 3 (1960) 153· A. Lesky, «Eteokles in den Sieben gegen Theben», WS 74 (1961) 5=Ges. Sehr. 264" G. R. Manton, «The Second Stasimon of the Seven against Thebes», BICS 8 (1961) 77, πρόδρομος μιας όξφορδιανής έκδο-σης, την οποία έτοιμάζει ό σ. έχοντας στη διάθεσή του, μέ τή βοήθεια του Dawe, καινούριες άντιβολές 16 χειρογράφων Κ. von Fritz, «Die Gestalt des Eteokles in Aeschylus' Sieben gegen Theben», στο ^ργο του Antike und moderne Tragödie, Βερολίνο 1962, 193· R. D. Dawe, «Inconsis-tency of Plot and Character in Aeschylus», PCPhS 189 (1963) 3 1 = Wege der Forschung I, 175' Η. Erbse, «Interpretationsprobleme in den Septem des Aischylos», Hermes 92 (1964) 1· L. Golden, «The Character of Eteocles and the Meaning of the Septem», CP 59 (1964) 79· A.J . Podlecki, «The Character of Eteocles in Aeschylus'Septem», TAPhA 95 (1964) 283" V. N. Jarcho, «Nochmals über die Gestalt des Eteokles in Aischylos' Tragödie Sieben gegen Theben», Inasemna phi-lologija 9 /5 (1966) 107 (ρωσικά μέ περίληψη στά γερμανικά)· L. Golden, In Praise of Prometheus, έκδοση Πανεπ. Β. Καρολίνας 1966, 42* S.

154


προηγούμενα εργα τον Λάιο και τον Οιδίποδα^ καΐ σατυρικό τή Σφίγγα.

Σέ μιά εξελικτική πορεία, πού τήν εχει περιγράψει ώραια ό Β. Schwei tzer / ορισμένοι πυρήνες της μυθολογικής ύλης, κυρίως άπό τον τρωικό και τον θηβαϊκό κύκλο, άποκτουν τώρα μνημεια-κό χαρακτήρα, καθώς υψώνονται σέ μεγάλες μορφές και εντάσ-σονται σέ μιά κοσμοθεωρία μέ θρησκευτική προοπτική. Για τό θέμα της «Θηβαϊκής τριλογίας» θα ήταν δυνατό νά άναζητήσου-με μιά ιστορική άφετηρία στόν άνταγωνισμό άνάμεσα στή Θήβα και τό "Αργός κατά τή μυκηναϊκή εποχή, άρκεϊ να έχουμε συνει-δητοποιήσει δτι ό μύθος μπορεί βέβαια νά εμπεριέχει σπέρματα ιστορίας, άλλά διαμορφώνεται μέ βάση τους δικούς του νόμους.^

Γιά τά χαμένα δράματα δύσκολα μπορούμε νά ποΰμε τίποτε

Benardete, «Two Notes on Aeschylus' Septem», WS, N.F. 1 (1967) 22, καΐ 2 (1968) 5" C. W. W. Willink, «Α Problem in Aeschylus' Sep-tem», CQ n.s. 18 (1968) 4· B. Borecky, «Bemerkung am Rande des Bruderstreites in den Sieben gegen Theben», Antiquitas Graeco-Ro-mana et tempora nostra, Πράγα 1968, 263" G. M. Kirkwood, «Eteocles Oiakostrophos», Phoenix 23* (1969) 9· Fr. Ferrari, «La decisione di Bteocle e il tragico dei Sette contro Tebe», ASNP, s. 3, τ. 2 /1 (1972) 141, καΐ «La scelta dei difensori nei Sette contro Tebe di Eschilo», SCO 19/20 (1970-71) 141· O. L. Smith, «The Father's Curse: Some Thoughts on the Seven against Thebes», C ^ M 30 (1974) 27· A. P. Burnett, «Curse and Dream in Aeschylus' Septem», GRBS 14 (1973) 343· W. G. Thalmann, Dramatic Art in Aeschylus'' Seven against Thebes, New Haven 1978.—Σχετικά μέ το πρόβλημα τοϋ τέλους: Lloyd-Jones, «The End of the Seven against Thebes», CQ n.s. 9 (1959) 80" E. Fraenkel, «Zum Schluss der Sieben gegen Theben», ΜΗ 21 (1964) b^=Wege der Forschung II, 38" R. D. Dawe, «The End of Seven a-gainst Thebes», CQ n.s. 17 (1967) 16· Schwinge βλ. βφλιογρ. πίν. γιά Ευριπίδη, 39, 6, μέ συμπληρωματική βιβλιογραφία· Η. Petersman, «Zum Schluss von Aischylos' Sieben gegen Theben», ZAnt 22 (1972) 25· H. Erbse, «Zur Exodos der Sieben (Aisch. Septem 1005-78)», Serta Tu-ryniana, Urbana 1974, 169· P. S. Mellon, The Ending of Aeschylus' Seven against Thebes and its Relation to Sophocles'' Antigone and Eu-ripides' Phoenissae (διατρ.), Stanford 1974· A. L. Brown, «The End of the Seven», CQ 26 (1976) 206.—Μεταφράσεις: G. Murray, 'Οξφόρδη 1935· Κ. Schilling, Μόναχο 1940" W. Schadewaldt, Griechisches Theater, Φραγκφούρτη 1964, 49' Α. Hecht και Η. Bacon, Αονδίνο 1974.

1. «Religiöse Kunst im Zeitalter der Trag.», Antike 5 (1929) 259. 2. Δέν ήταν πολύ πειστική ή έμπνευση πού είχε ό Ε. Howald στον

πρυτανικό του λόγο (1939) νά αναγάγει τήν άφετηρία τοϋ θέματος σέ sîva μύθο άποδημίας χθόνιων δαιμόνων.

155

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

περισσότερο άπο 6,τι υποβάλλει 6 τίτλος τους. Ό F. Stoessl, ' εφαρμόζοντας τή μέθοδο πού έγκαινίασε ό Zielinski, δηλαδή νά άνασυνθέτει χαμένα εργα μέ βάση τήν έπίδρασή τους σ' αύτά πού μας διασώθηκαν, προχώρησε πάρα πολύ. Δεν είναι δυνατό νά ά-νασυνθέσουμε πλήρως ούτε τον αίσχύλειο Λάιο άπο τον ΟΙδίποδα τύραννο του Σοφοκλή ούτε το δεύτερο δράμα τής «Θηβαϊκής τρι-λογίας» άπο τον ΟΙδίποδα επί Κολωνώ. Δεν πείθει ούτε ή άπό-πειρα του L. Deubner^ νά καταλήξει, μέ βάση το σχόλιο στο λ 271 τής 'Οδύσσειας (κχτά τον άτθιδογράφο 'Ανδροτίωνα), σέ ενα δράμα του Αισχύλου γιά τον Οιδίποδα ομοιο μέ τον Οιδίποδα έπΙ Κολωνω. Το μοναδικά βέβαιο έ'ρεισμα προσφέρεται άπο τά υπολείμματα μιας 'Υπόθεσης τής τετραλογίας στον Ρ. Oxy. 20,^ άρ. 2256, άπ. 2, 4, 1 (=άπ. 169 Μ.). Σύμφωνα μέ αύτήν, στο πρώτο έ'ργο προλόγιζε ό Αάιος, ένώ το χορο τον άποτελοΰσαν γέροντες πολίτες. Στο άπ. 172 Μ. διασώζονται πιθανότατα τρεις τρίμετροι άπο τήν άγγελική ρήση γιά το φόνο του Λάιου. Γιά τον ΟΙδίποδα παραμένει πολύ πιθανή ή ύπόθεση οτι περιείχε τήν άποκάλυψη του μιάσματος. 'Άν το άπ. 691 Μ. άποδοθεϊ σ' αύτο τό δράμα, τότε συνάγεται οτι ό Αισχύλος πρώτος εισήγαγε το μοτίβο του λοιμού στή Θήβα.

Ό πρόλογος τών Έπτά^ τό πριν άπο τήν πάροδο μέρος (1-77), σύμφωνα μέ τήν άρχαία σημασία του ορου, προσφέρει ενα σύν-τομο προανάκρουσμα, δπου προοικονομοΰνται τά βασικά θέματα του έ'ργου. 'Αρχίζει μέ μιά ρήση του Ετεοκλή, δπου ό 'ίδιος πα-ρουσιάζεται ταγμένος ύπερασπιστής της Θήβας. Έ δ ώ δεν υπάρ-χει άκόμη τίποτε γιά τά προηγούμενα τής διαμάχης, τά σχετικά μέ τό μοίρασμα τής εξουσίας. "Ετσι δ ποιητής έ'χει τήν ελευθερία νά έμφανίσει άφενός τον Ετεοκλή ώς τον άφοσιωμένο στο χρέος βασιλιά, άφετέρου τούς δύο άδερφούς ώς θύματα τής οικογενεια-κής κατάρας. Ή υπογράμμιση τών επτά πυλών (30, 33' πρβ. 56-58) προετοιμάζει τό εκτεταμένο κεντρικό μέρος μέ τά έπτά ζεύγη ρήσεων. Μιά προειδοποίηση του μάντη γιά τήν έπικείμενη έπί-θεση φέρνει τό πρώτο δραματικό γεγονός, πού καταγράφεται στή ρήση του Κατασκόπου. "Οταν αύτός άναφέρει οτι άφησε τούς άρ-χηγούς του εχθρού τήν ώρα πού κατένεμαν μέ κλήρο τις πύλες

1. Die Trilogie des Aischylos, Baden b. Wien 1937, 171. Ol προτά-σεις τοϋ Mette, Verl. Aisch. 31, μένουν στά έπιτρεπτά δρια.

2. «Oedipus-Probleme», SPAW 1942, 40.

156


δπου θα επιτεθούν, ενώ την ϊδια στιγμή άπεικονίζει τήν προσέγ-γιση των Άργείων εναντίον της πόλης, ό Αισχύλος καταλύει τις χρονικές σχέσεις μέ τήν ελευθερία πού διεκδικεί και άλλου {'Α-γαμέμνων !) γιά τον εαυτό του. Σέ όλες αύτές τις περιπτώσεις οί προσπάθειες γιά ορθολογικές χρονομετρήσεις άποτυχαίνουν. Ό πρόλογος κλείνει μέ μια προσευχή του 'Ετεοκλή, όπου μνημονεύ-ονται, δίπλα στους προστάτες θεούς, ή κατάρα και ή Ερινύα του πατέρα. Σ ' αύτό κιόλας τό σημείο έχουν προετοιμαστεί, μέ μο-ναδική συμπύκνωση, οΐ δύο όψεις της εικόνας του Ετεοκλή, πού άποκαλύπτονται σταδιακά στά δύο μέρη του δράματος. Ό Ετεο-κλής παρακαλεί τούς θεούς νά προστατέψουν μιά πόλη πού μιλεί τήν έλληνική γλώσσα* μέ αύτό συνδυάζεται ή παράκληση του χο-ρού (στ. 170) νά μήν παραδοθεί ή Θήβα έτεροφώνφ στρατώ. Ό υπαινιγμός είναι δυνατό νά άναφέρεται μόνο στή διαφορά δια-λέκτου; ''Ή μήπως έδώ λειτουργούν άκόμη μνήμες άπό τούς περ-σικούς πολέμους;

Σέ λίγο, τό ύπερυψωμένο βάθρο του βωμοΰ καταλαμβάνεται ά-πό τό χορό των γυναικών τής Θήβας, πού είσορμοϋν στήν όρχή-στρα μέ έλάχιστη τάξη. Στον στ. 219 υπογραμμίζεται ή θεών άδε πανάγυρις, έπομένως μιά κοινοβωμία^ όπως τή συναντούμε ξανά στις Ίκέτιδες, Ή πάροδος (78-180) ξετυλίγει, μέ τή μορφή μιας άτέλειωτης σειράς άπό προσευχές σέ διάφορους θεούς, τήν εικό-να ενός ξέφρενου πανικού. 'Ιδιαίτερα στό άρχικό τμήμα έπικρα-τοΰν οί δόχμιοι. "Επειτα άπό ενα άστροφικό μέρος μέ άντιστοιχία έπιμέρους στοιχείων (78-150), άκολουθοϋν δύο ζεύγη άπό σύντο-μες, μετρικά άντίστοιχες, στροφές (Kraus, 58). Ή εικόνα ενός στρατού πού προσεγγίζει επικαλύπτεται άπό τήν εικόνα μιας έπί-θεσης πού βρίσκεται ήδη σέ εξέλιξη. 'Ακουστικά στοιχεία εναλ-λάσσονται μέ οπτικές εντυπώσεις. Πυκνή σκόνη ύψώνεται στον άέρα (81)· ό ήχος τών άσπίδων (100* 160 ήδη μπροστά στις πύ-λες), ή σύγκρουση τών άκοντίων (103, μέ έντονη κορύφωση 155) και ό θόρυβος τών άρμάτων (151) δημιουργούν μιά συμφο^νία τρόμου. Ή συναισθησία στήν έκφραση κτνπον δέόορκα (103), πού φυσικά πρέπει νά διατηρηθεί, λειτουργεί σάν σύμπτωμα σύγ-χυσης και πανικού.

Δύο έντονα άλληλοσυγκρουόμενες εικόνες προβάλλονται: άφε-νός ό συνετός πλοηγός τής πόλης, ό ψύχραιμος ικέτης· άφετέρου ό κυριευμένος άπό άγριο πανικό χορός. Αύτή ή άντίθεση, μέ μιά

157

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ένταση πού ποικίλλε!, ελάχιστα, θά διατηρηθεί σέ δλο το έπόμενο τμήμα (181-286), οπού δύο ισόρροπες σέ έκταση ρήσεις του Ε -τεοκλή πλαισιώνουν ενα «έπιρρηματικο» τμήμα, πού το άκολου-θεΐ μιά στιχομυθία. Στην πρώτη ρήση του (181-202) ό βασιλιάς κατηγορεί σκληρά τις πανικόβλητες γυναίκες χαρακτηρίζοντάς τες θρέμματ' ουκ άνασχετά' στο έπόμενο «έπιρρηματικό» τμήμα (203-244) ό χορός τραγουδεΐ σέ ταραγμέ^^ους δοχμίους, άλλά τε-λικά τά δύο διαλεγόμενα μέρη συμφωνούν στήν παρατήρηση οτι ή ικεσία είναι γυναικεία εκδήλωση, άρκεΐ, δπως άπαιτεϊ ό Ετεο-κλής, νά μή δημιουργεί ταραχή, 'Οξύνεται ξανά ή άντίθεση άνά-μεσα σέ σύνεση και τρόμο στή στιχομυθία 245-263, άλλά ή κο-ρυφαία ύποχωρει συμφωνώντας, οπότε ό βασιλιάς μπορεί πιά, στή δεύτερη ρήση του (264-286), νά προσθέσει μιά φιλική νου-θεσία. Και ό 'ίδιος στρέφεται τότε στούς θεούς, επαναλαμβάνοντας έτσι, και ταυτόχρονα εντείνοντας, την προσευχή του στο τέλος της προλογικής σκηνής. 'Από σκηνική άποψη άξιοσημείωτος εί-ναι ό στ. 265, επειδή ή παρακίνηση πρός τό χορό νά ψάλει τήν προσευχή του εκτός οϋσ' άγαλμάτων σημαίνει δτι πρέπει νά με-τακινηθεί άπό τήν κοινοβωμία πρός τήν ορχήστρα. Στο τέλος τής ρήσης του ό 'Ετεοκλής δηλώνει δτι σκοπεύει νά τοποθετήσει κα-τάλληλους ύπερασπιστές άπέναντι στούς άντιπάλους πού έτοιμά-ζουν επίθεση στις επτά πύλες. Και πάλι θά ήταν άστοχη γιά τήν ποίηση ή έρο)τηση μήπως μια τέτοια άπόφαση έ'ρχεται κάπως άργά, αν ληφθεί υπόψη ή κρίσιμη κατάσταση πού εικονίστηκε ή-δη άπό τήν άρχή. 'Αξιοσημείωτα πάντως είναι τά λόγια του δτι ή άποστολή πρόκειται νά πραγματοποιηθεί, προτού βιαστικοί άγ-γελιοφόροι δημιουργήσουν πρόβλημα χρόνου. Ένας τέτοιος άγ-γελιοφόρος παρουσιάζεται άμέσως μετά τό τέλος του επόμενου χορικού: έχουμε τήν εντύπωση δτι ύποβάλλεται ή πιθανότητα νά μήν πρόφτασε ο 'Ετεοκλής, μέ τή νέα έμφάνισή του, νά άποπε-ρατώσει τό σχέδιο πού είχε εξαγγείλει.

Τό έπόμενο χορικό, σέ τρία στροφικά ζεύγη (287-368), κλεί-νει μέ μιά δήλωση υπακοής {μέλει) στήν εντολή του ήγεμόνα. Ταυτόχρονα δμως ό φόβος κυριαρχεί και πάλι. Καθαρή προσευχή είναι μόνο οί στ. 301-320, ενώ τό υπόλοιπο είναι μιά εικόνα φορ-τισμένη μέ τήν άγωνία τής φοβερής συμφοράς πού άπειλεϊ τή Θήβα.

"Άν ώς αύτό τό σημείο ό χορός κυριαρχούσε στή σκηνή σάν

158


δραματικός άντίλογος του βασιλια, το κεντρικό καΐ εκτενέστερο μέρος τό άποτελεϊ ή άρχαϊκή σύνθεση των επτά ζευγαρωτών ρή-σεων, πού δεν έ'χει το άντίστοιχό της στήν έλληνική τραγωδία. Δύο τρίστιχα της κορυφαίας κάθε ήμιχορίου άναγγέλλουν την έμ-φάνιση του 'Αγγελιοφόρου και του βασιλιά' τονίζεται ή σπουδή καΐ των δύο. Στά άντιλογικά ζεύγη των ρήσεων πού άκολουθοϋν (375-676) ό'Αγγελιοφόρος ονομάζει και χαρακτηρίζει κάθε φορά εναν άπό τούς επιδρομείς· ό χαρακτηρισμός υποβοηθείται μέ μιά ίδιοφυέστατη παραλλαγή του σήματος της άσπίδας. Ό 'Ετεοκλής στήν άπάντησή του περιγράφει κάθε φορά τον Θηβαίο υπερασπι-στή πού τοποθετείται σέ καθεμιά πύλη άπέναντι άπό εναν άντί-παλο. Ό χαρακτηρισμός του δικοΰ του στρατηγού βοηθεΐ νά προ-βληθεί πιό άνάγλυφα ή ΰβρη του άντιπάλου, ενώ ή Ι'δια διάθεση έκφράζεται στις ρήσεις του, ως τήν εκτη, καθώς άπαντα, δλο μομ-φή και σαρκασμό, στά σήματα τών εχθρικών άσπίδων. Κάθε άντι-λογικό ζεύγος, έκτος άπό τό έβδομο, άκολουθεϊται άπό ενα σύν-τομο λυρικό κομμάτι του χορού, έτσι ώστε δημιουργείται ενα σύ-στημα άπό τρία στροφικά ζεύγη, τά όποια κατανέμονται σέ όλη τή σκηνή. Αύτά διατηρούν τό στοιχείο της άγωνίας και της άπει-λής μόνιμο φόντο σέ ολη τή διάρκεια αύτής της δυναμικής σκηνής.

Παρ' δλη τήν παραλλακτική ποικιλία, τά πέντε πρώτα ζεύγη λόγων χαρακτηρίζονται άπό ενιαία πρόθεση: στήν τυφλή υπερο-ψία τών Άργείων άρχηγών άντιστοιχεϊ ή σταθερή και άποφασι-στική άνδρεία τών Θηβαίων. Στό εκτο όμως παρατηρείται μιά άξιοσημείωτη άλλαγή. Έ δ ώ άντίπαλος είναι ό 'Αμφιάραος, πού μετέχει στόν πόλεμο άντίθετα προς τή συνείδησή του. Ό άγνός και θεοφοβούμενος μάντης κρατεί σιωπηλός (590) μιά λευκή ά-σπίδα χωρίς κενόδοξο σήμα: μέ τή μορφή ένός άνθρώπου πού ά-σεβεϊ άκούσια και είναι καταδικασμένος σέ θάνατο, εισάγεται έ'νας τόνος τραγικός, πού προετοιμάζει τή βαθιά τραγικότητα του ά-κόλουθου ζεύγους. 'Εξάλλου, τό κομμάτι αύτό έχει νά έπιτελέσει μια σημαντική λειτουργία: νά φέρει σέ πρώτο επίπεδο τον Πολυ-νείκη. 'Π σκληρή μομφή πού του άπευθύνει ό 'Αμφιάραος δηλώ-νει τήν έγκληματικότητα ένός άνθρώπου πού πολεμά μέ τήν Ι'δια του τήν πατρίδα. Στήν άπάντησή του ό 'Ετεοκλής επισημαίνει τήν τραγική θέση αύτοϋ του άντιπάλου.

Στό τελευταίο ζεύγος ρήσεων άποτυπώνεται, σάν μέσα στή λάμψη ένός άγριου κεραυνού, ή επερχόμενη καταστροφή. Στήν

159

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

έβδομη πύλη στέκεται ό 'ίδί,ος ό άδερφος του 'Ετεοκλή, καταριέ-ται την πατρική του πόλη και είναι έτοιμος γιά εναν άγώνα ζωής ή θανάτου. Μέ αύτά, καθώς και μέ το σήμα τής άσπίδας του, πού δείχνει τή Δίκη να όδηγεϊ τον οπλισμένο Πολυνείκη πίσω στήν πατρίδα του, συνειδητοποιούμε ξανά οτι δέν πρέπει νά μα^ άπασχολήσει το πρόβλημα τής δικαιοσύνης. Ή έπίθεση στήν πα-τρική πόλη παραμένει πράξη άνόσια, άλλά και ή δύναμη πού κι-νεί τα φοβερά γεγονότα προβάλλεται μέ άρκετή έμφαση. Ή ά-πάντηση τοΰ Ετεοκλή άρχίζει μέ ενα ξέσπασμα άγριας άπόγνω-σης. "Ετσι άποκαλύπτεται άλλη μιά βαθμίδα τής τραγικής πο-ρείας, γιατί ό 'Ετεοκλής, καθώς θρηνεί το θεομίσητο γένος του, δέν είναι πιά ό συνετός υπερασπιστής τής πόλης του άλλά ό κατα-ραμένος γιος τοΰ Οιδίποδα. Αύτο πού στά σκοτεινά όνειρα (710)' ήταν μια άνήσυχη προαίσθηση θά ολοκληρωθεί μέ τή φρίκη τή^ άμοιβαίας άδελφοκτονίας. Γρήγορα ομως ό 'Ετεοκλής ξαναβρί-σκει τό θάρρος του, ξαναγίνεται ό βασιλιάς πού θά άντιμετωπίσει αύτο τον εχθρό. Ή κριτική του γιά το ύπερφίαλο σήμα τής άσπί-δας τοΰ άντιπάλου οδηγεί πίσω στή θέση των προηγούμενων λό-γων του" στο τέλος, όμως, ή άντιπαράθεση αρχοντί τ' άρχων καΐ κασιγνήτω κάσις (άρχοντας μέ άρχοντα κι αδερφός μέ άδερφό) α-φήνει νά προβληθεί, μέ ενδεικτική έπιγραμματικότητα, ή τραγι-κότητα τοΰ διπλοΰ του ρόλου. Σ ' αύτήν τή ρήση τοΰ 'Ετεοκλή οί γραμμές συγκλίνουν: ή μονομαχία στήν έβδομη πύλη είναι ή μοί-ρα τοΰ Ετεοκλή, ή ύστατη συνέπεια τής κατάρας πού βάραινε τό σπίτι του. Ταυτόχρονα ομως, μέ μιά γνήσια αισχύλεια έτερογέ-νεια κινήτρων, γινόμαστε μάρτυρες στήν άπόφαση πού παίρνει μπρος στά μάτια μας ό 'Ετεοκλής νά μ-ονομαχήσει μέ τον άδερφό του: είμι καΐ ξνατήϋομαί (672). Σέ αυτά ακριβώς τά συμφραζό-μενα κατανοούμε και ενα ιδιότυπο στοιχείο: ο 'Ετεοκλής, μέ τήν ποικιλία των χρόνων των ρημάτων πού χρησιμοποιεί γιά νά δη-λώσει κάθε φορά τήν άποστολή ενός άρχηγοΰ, δέν μας ξεκαθαρί-ζει τί έχει ήδη τακτοποιήσει δταν έρχεται ό 'Αγγελιοφόρος και τί σχεδιάζει μόνο σ' αύτήν τή σκηνή. Ό 'Ετεοκλής, στον στ. 372, έρχεται χωρίς κάποιο έτοιμο σχέδιο τακτικής· τό φοβερό γεγονός άναδύεται κατά τήν πορεία τής σκηνής μέ μιά μοιραία άναγκαιό-τητα, πού τήν άποδέχεται ό ήρωας μέ τήν 'ίδια του τήν άπόφαση.

Γιά τό δρόμο πού όδηγει σ' αύτή τήν άπόφαση, ή επόμενη σκη-νή (677-719) περιέχει μιά ούσιαστική αποκάλυψη. Στήν άρχή

160

TA ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΔΡΑΜΑΤΑ

ή κορυφαία έξορκίζει, σέ τριμέτρους (677-682), τον Ετεοκλή να μήν άναλάβε!. έναν άγώνα δπου θά χυθεϊ άνόσιο αίμα. 'Ακολουθεί ενα «έπιρρηματικό» μέρος, δπου στίχοι του χοροϋ καται,γίζουν τον άμετακίνητο στήν άπόφασή του 'Ετεοκλή, Πόσο ζγζι άλλάξει ό ρόλος των γυναικών! Προσφωνούν το βασιλιά τέκνον (686), του προβάλλουν την άνιερότητα της πράξης του καΐ του καταλογίζουν καταπρόσωπο οτι σίγουρα θέλει τήν άδελφοκτονία (686, 692). "Οποιος πιστεύει έδώ σέ κάποια παρανόηση του χοροΰ, πού ουτε δηλώνεται πουθενά ούτε όμως άνασκευάζεται, παραγνωρίζει το ήρωικό μεγαλείο του 'Ετεοκλή και άρνεΐται νά κατανοήσει ένα βασικό στοιχείο τής τραγικής σύλληψης του Αισχύλου: τήν άλ-ληλεξάρτηση άνάμεσα στή μοιραία επιταγή και σέ μιά προσωπι-κή βούληση πού τήν αποδέχεται, μετατρέποντας έ'τσι μιάν άνα-πόδραστη μοίρα σέ προσωπική πράξη. Σέ μια σύντομη στιχομυ-θία (712-719), νέα πιεστική έκκληση των γυναικών πέφτει στο κενό μπροστά στήν πεισματική εμμονή του 'Ετεοκλή. Μέ μιά φράση γιά τήν άδυναμία του άνθρώπου νά άποτρέψει τή θεόσταλ-τη συμφορά, ό 'Ετεοκλής, γεμάτος ήρωικο μεγαλείο, φεύγει άπο τή σκηνή.

'Ακολουθεί ένα χορικο μέ πέντε στροφικά ζεύγη. Στήν άρχή και στο τέλος ό χορος εκφράζει τό φόβο του γιά τήν επερχόμενη συμφορά* στά ένδιάμεσα δμως μέρη τό άσμα, μέ τά στοιχεία άναδρομής πού περιέχει, φανερώνει τή μοιραία διεργασία τής οικογενειακής κατάρας, πού διαιωνίζεται άπό γενιά σέ γενιά' άνατρέχει, δηλαδή, στά προηγούμενα μέρη τής τριλογίας: στόν Αάιο, πού άπόχτησε παιδί παρά τή συμβουλή του 'Απόλλωνα* στόν Οιδίποδα, πού σκότωσε τόν πατέρα του και έ'σπειρε στο ιερό χωράφι τής μητέρας του. Ή κατάρα φτάνει ώς τόν τρίτο κρίκο (744). 'Αξιοσημείωτη είναι ή άνησυχία πού εκφράζεται στήν τρίτη άντιστροφή, μήπως μέ τή μοίρα των γιων του βασι-λια σφραγιστεί και ή τύχη τής πόλης. 'Εδώ φαίνεται νά έχουν συναντηθεί δύο γραμμές, πού θα χωριστούν ριζικά στήν επόμενη άγγελική ρήση (792-820* εδώ είναι άπαραίτητες μεταθέσεις δια-φόρων στίχων). Ό 'Αγγελιοφόρος άναγγέλλει μέ εκπληκτική συν-τομία, δίχως καμιά λεπτομέρεια, τή σωτηρία τής πόλης και κλεί-νει τή ρήση του μέ έναν υπαινιγμό γιά τή συμφορά στήν έβδομη πύλη. Σέ μιά ταραγμένη στιχομυθία (σέ ορισμένα σημεία ή σειρά τών στίχων είναι προβληματική), ή κορυφαία ζητεϊ νά μάθει γιά

161

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

τήν αμοιβαία άδελφοκτονία, και ό 'Αγγελιοφόρος κλείνει το τρί-πτυχο μέ οκτώ τρίμετρα, πού άναφέρονται στη μοίρα των άδελ-φών και τήν άντιθέτουν άκόμη μιά φορά στη σωτηρία της πόλης.

Ό έκτεταμ,ένος θρήνος του χορού στοιχειοθετεί τήν οργανική κατάληξη του δράματος. "Ενας μεταγενέστερος διασκευαστής, πού θά μπορούσε νά συσχετιστεί μέ τήν άναζωπύρωση του έν-διαφέροντος για τον Αισχύλο στο τελευταίο τρίτο του 5ου αιώνα, έπιχείρησε, ύπο τήν επίδραση της "Αντιγόνης του Σοφοκλή, μιάν άτυχη επέκταση του τέλους, δπου έχουν προστεθεί οι άδερφές 'Αντιγόνη και 'Ισμήνη, ή άπαγόρευση της ταφής και ή άντίσταση σ' αύτήν.

'Εξετάζουμε πρώτα το μέρος πού μπορεί νά θεωρηθεί γνήσιο. Στούς άναπαίστους τοΰ χοροϋ (822-831) άντιπαραβάλλονται άλ-λη μιά φορά οί δύο όψεις τοΰ γεγονότος: άγαλλίαση γιά τή σω-τηρία της πόλης, οδύνη για τή μοίρα τών γιών τοΰ Οιδίποδα. Το έπόμενο στροφικό ζεΰγος καλύπτεται δλο άπό το θρήνο γι ' αύ-τούς· άκόμη μιά φορά μνημονεύεται ή κατάρα τοΰ γένους και ή ένοχή τοΰ Λα'έου. Σάν να ειχε προσκληθεί μέ αύτές τις λέξεις, εμφανίζεται ή πομπή μέ τούς δύο νεκρούς. Τά έπόμενα λυρικά μέρη τοΰ χοροΰ (848-860) παρουσιάζουν φθορές στήν παράδοση" φαίνεται πάντως δτι μπορεί νά άνασυγκροτηθεϊ ενα βασικά ιαμ-βικό στροφικό ζεΰγος, δπου ό θρήνος κορυφώνεται σέ τελετουρ-γικές μορφές. *Η ένταση τοΰ άγριου όδυρμοΰ στον κομμό πού α-κολουθεί (875-1004) συνεχίζεται ώς τήν έ'κσταση τοΰ τέλους: πρώτα, σέ τέσσερα στροφικά ζεύγη, εναλλάσσονται, μέσα στις ε-πιμέρους στροφές, τά δύο ήμιχόρια, και υστέρα άκολουθει μιά σύνθεση, πού άποτελεΐται άπό μιά σύντομη προωδή, ενα στρο-φικό ζεΰγος μέ ενα έφύμνιο, τραγουδημένο άπό τό σύνολο τοΰ χο-ροΰ, καΐ μιά επωδό' τό τμήμα διαρθρώνεται σέ μιά σειρά συντο-μότατα κώλα. Ό παραλληλισμός μέ τό τέλος τών Περσών είναι εύκολος. Σέ δλο τό θρηνητικό μέρος δέν άντιπαραβάλλεται πια ό υπερασπιστής τής πόλης μέ τον άνόσιο επιδρομέα, άφοΰ στήν ύστατη εκπλήρωση τής κατάρας, πού σημαίνει πιά τήν εξόντωση τοΰ γένους, οί δύο άδερφοι έχουν ένωθεϊ σέ μιά φριχτή κοινότητα μοίρας και πράξης.

Ό διασκευαστής μπόρεσε νά εκμεταλλευτεί άνετα τά κομμά-τια πού τραγουδιούνται άπό τά ήμιχόρια, γιά νά τά άποδώσει στήν 'Αντιγόνη και τήν 'Ισμήνη. Γιά τήν είσοδο τών δύο άδερ-

162


φών δεν είχε παρά νά παρεμβάλει τους άναπαίστους των στ. 861-874" σ' αύτον άνήκουν άπο την έπωδο τουλάχιστον οί στ. 996κ. Μέ τον στ. 1005 εισάγεται ενας άπεσταλμένος των προβούλο^ν, πού άνακοινώνει τήν άπαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη. Ή 'Αντιγόνη του άντιτάσσει τήν πρόθεσή της νά προσφέρει ή Ι'δια στον άδερφό της τΙς εντάφιες τιμές. Σέ μιά άτελέσφορη στιχομυ-θία, πού διακόπτεται άπότομα, έρχονται άκόμη μιά φορά άντιμέ-τωπες άπαγόρευση και απόφαση. Οι άνάπαιστοι της εξόδου περι-έχουν άναφορές στήν άπαγορευτική διαταγή και άνήκουν άσφα-λώς δλοι στον διασκευαστή, πού δεν κατόρθωσε νά άντιληφθεϊ το νόημα των γνήσιων θρηνητικών μερών, άφοΰ εδώ χωρίζει ξανά τούς δύο νεκρούς άδερφούς στον ύστατο δρόμο τους.

Στή διάρθρωση το εργο συγγενεύει, σέ γενικές γραμμές, μέ τούς Πέρσες. Εκτεταμένα χορικά πλαισιώνουν ενα κεντρικό μέ-ρος, δπου κυριαρχούν διαλογικά μέτρα. Σ ' αύτο τό δράμα δεν ύ-πάρχουν τροχαϊκά τετράμ,ετρα. "Ολα τά δραματικά γεγονότα με-ταδίδονται αφηγηματικά, άλλά ή τραγικότητα της μορφής του Ετεοκλή σχεδιάζεται μέ ενα δυναμισμό ξένο στούς Πέρσες.

Σχετικά μέ τό πρόβλημα τής μορφής του σκηνικού χώρου, δέν διαθέτουμε, έξω άπό τό 'ίδιο τό έργο, κανένα ερεισμα. 'Από τά χορικά κομμάτια, στήν άρχή φαίνεται καθαρά δτι υπάρχει ένας μεγάλος βωμός μέ όμοιώματα πολλών θεών, πού τούς έπικαλοϋν-ται οί γυναίκες του χορού. 'Επίσης, δεν χωρεί αμφιβολία δτι ό στ. 265 περιέχει μιά σκηνική οδηγία: ό χορός πρέπει νά εγκατα-λείψει τά άγάλματα τών θεών, έπειδή πρόκειται νά τραγουδήσει και νά χορέψει στήν ορχήστρα. Αύτό έπαναλαμβάνεται πανομοιό-τυπα στις "/κετίόες, δπου πρέπει έπίσης νά δεχτούμε τήν ύπερυ-ψωμένη κοινοβωμία (έδώ θεών πανάγυρις^ 219). "Ετσι καταλή-γουμε σέ έ'να άπλό κτίσμα σέ μορφή εξέδρας, πού επιτρέπει τή σύνδεση με τήν ορχήστρα, και έπομένως διαφωνούμε μέ τούς με-λετητές πού δέχονται ένα μόνιμο σκηνικό φόντο ή κτίσματα μέ τείχη, πύργους, βωμούς και άγάλματα θεών πάνω στή στέγη.^

Τά έπτά άντιλογικά ζεύγη βρήκαν έναν έξοχο έρμηνευτή στον Eduard Fraenkel, ό όποιος άντιτάχτηκε μέ δικαιολογημένη έμ-φαση στήν άντίληψη δτι οί Θηβαίοι ύπερασπιστές εμφανίζονταν στήν άρχή αύτής τής σκηνής μαζι μέ τον 'Ετεοκλή, ώστε κάθε φορά, μετά τό χαρακτηρισμό τους, νά φεύγουν γιά τήν πύλη πού

Ι.'Όπως λ.χ. ή Η. Kenner, 107.

163

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

τούς είχε όροστεϊ.^ Αύτή ή γνώμη εχεί. ώς βάση τή διπλή χρήση της άντωνυμίας δόε για εναν άπο τούς ύπερασπιστές (408, 472). Γιά τον πρώτο άπο αύτούς τούς στίχους είναι πολύ πιθανό τό τώνδε του Grotius, ενώ τον δεύτερο στίχο, πού τον χαρακτήρισε ύποπτο κάποτε ό Murray, τώρα ό Ε. Fraenkel {δ.ττ. 31) τον ά-θετεΐ. 'Ακόμη δμως και αν ήταν σωστή ή παράδοση, μιά τόσο τερατώδης διαμόρφωση της σκηνής δέν μας πείθει. Ή χρήση του ό'όε για το άμεσα όρατο είναι ενας κανόνας μέ άρκετές εξαιρέ-σεις·^ και μόνο τό μέρος πού εξετάζουμε, μέ τούς στ. 395, 424, 470, 553 και 631, δίνει άρκετά παραδείγματα μιας τέτοιας ανα-φοράς σέ κάτι πού δέν είναι παρόν. Ή σημασία του προβλήματος φαίνεται στις προεκτάσεις του: αν ό Ετεοκλής έμφανίζεται στή σκηνή μαζι μέ τούς υπερασπιστές, λύνεται και τό πολυσυζητημέ-νο πρόβλημα κατά πόσο είχε άποπερατώσει τις τοποθετήσεις του πριν άπο τή δεύτερη ε'ίσοδό του. Δέν πιστεύω οτι ό Ε. Wolff (ό'.ττ., τον άκολουθεΐ ό Η. Patzer) και ό Η. Erbse (δ.π.) κατόρ-θωσαν νά άποδυναμώσουν τις λέξεις άντιτάξω (408) και άντιτά-ξομεν (621) ώς προς τή σημασία πού έ'χουν ώς μέλλοντες, και ετσι νά επιβάλουν τήν άποψη δτι ή κατανομή είναι ήδη άποφα-σισμένη. 01 παραπάνω μέλλοντες άντιστοιχοϋν (σέ ομόλογες θέ-σεις άλλων ρήσεων του Ετεοκλή) σέ χρόνους τοΰ παρελθόντος και σέ έ'ναν ενεστώτα. Σταθμίζοντας αύτή τή διαπίστωση, δέν θά μπορούσαμε νά άκολουθήσουμε ούτε τον Κ. ΛΌΠ Fritz {δ.π. 202). ό όποιος θεωρεί δτι οί μέλλοντες, οί παρακείμενοι, οί άόριστοι και οί ενεστώτες άναφέρονται άπαραιτήτως στήν 'ίδια ούσιαστικά κατάσταση, και συγκεκριμένα στήν κατανομή τών ύπερασπιστών κατά πύλη, πού εκτελείται γιά πρώτη φορά σ' αύτή τή σκηνή. Δίνω μεγάλο βάρος στήν εναλλαγή τών χρόνων και καταλήγω, μαζι μέ άλλους,^ στο συμπέρασμα δτι στήν άρχή της σκηνής ό Ετεοκλής έ'χει έν μέρει μόνο τακτοποιήσει τήν κατανομή τών

1. Αύτή ή άποψη ϊχει κάποια ιστορία' βλ. σχετικά τήν εισαγωγή πού προτάσσει ό Ν. Wecklein στή σχολιασμένη έκδοση του έργου. Ή ϊδια επα-ναλαμβάνεται στον Tucker, καθώς καΐ στις μεταφράσεις τοΰ jMurray καΐ του Schadewaldt.

2. Η. Hunger, «Eine spiellechnische Beobachtuni? im Texte des Euripides», WS 65 (1952) 19.

3. WiIaniowitz,^tsc/i./«ii>/-jy7·. 76" Groenebooni, ο..τ. 180· Italie,ο..τ.. στον στ. 286. ΙΤρβ. Lesky, IF " 74 (1961) S=Ges. Sehr. 266" ή ερμηνεία πού υποστηρίζεται έκει συμφωνεί μέ τοϋ Dawe, «..T. 86.

164


στρατηγών. 'Αναγνωρίζουμε εδώ τήν πρόθεση του ποιητηνά κρα-τήσει σέ άμφιβολία τον θεατή γιά το τί είναι ήδη άποφασισμένο καΐ τί μένει, άκόμη άνοιχτό. Μόνο έτσι είχε τή δυνατότητα νά προβάλει τις δύο δψεις στήν απόφαση του 'Ετεοκλή: τήν προκα-θορισμένη άπο τή μοίρα έκπλήρωση της οικογενειακής κατάρας και το δραματικό του δίλημμα, πού ξεδιπλώνεται καθαρά μπρο-στά στά μάτια μας.

Σήμερα πιά κανένας δεν επιδιώκει, οπως ό Ritsehl,^ νά άπο-καταστήσει άριθμητική συμμετρία στά ζεύγη τών ρήσεων, πού ώστόσο δεν μας άπαλλάσσουν άπο το ερώτημα σχετικά μέ τήν άρχιτεκτονική τους. Στο πρώτο ζεύγος (οί στ. 375κ. είναι μια εισαγωγή στή συνολική σύνθεση) επικρατεί άριθμητική συμμε-τρία (άπο εΐ'κοσι στίχους), το 'ίδιο και στο δεύτερο ζεύγος, είτε άθετήσουμε τούς στ. 426 και 446 είτε οχι· τά υπόλοιπα τρία ζεύ-γη παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές ως προς τήν έκταση, ένώ τό εκτο έμφανίζει πλήρη ή μερική συμμετρία, πού έξαρταται άπο τήν κρίση μας γιά τούς στ. 579, 601 και 619. "Ετσι, γενικά στή σύνθεση, γίνεται αισθητή μιά, εσκεμμένη ίσως, ποικιλία. Φυσικά, το έβδομο ζεύγος έ'χει κάποια αύτονομία.

'Η κρίση μας γιά τή μορφή τοΰ 'Ετεοκλή συνδέεται άρρηκτα μέ τό γενικότερο πρόβλημα της θέσης του και τής συμπεριφοράς του. Έ δ ώ χρωστούμε στον Ε. Wolff και στον Η. Patzer τήν άνα-σκευή τής εξαιρετικά διαδομένης θεωρίας ότι ό θάνατος τοΰ 'Ετε-οκλή πρέπει νά έρμηνευτεϊ σάν μιά προσφορά πού εξασφάλισε τή σωτηρία τής πόλης. Τό εργο δέν παρέχει κανένα ερεισμα γιά μιά παρόμοια σύνδεση άνάμεσα στις τύχες τής Θήβας και του βασι-λιά.^ Φυσικά, αύτά τά δύο νήματα τής μοίρας συμπλέκονται συ-χνά, άλλά στο τελικό λυρικό μέρος άπομακρύνονται πολύ τό έ'να άπο τό άλλο. Ώστόσο, δέν θά μπορούσα νά άκολουθήσω τον Η. Patzer στήν υπόθεση ότι δ ποιητής παρουσίασε στο πρώτο μέρος τού δράματος τον 'Ετεοκλή νά συσχετίζει άπο λάθος τήν πατρική κατάρα μέ τήν έπίθεση τών Έπτά , και μόλις στο τελευταίο ζεύ-γος ρήσεων νά άναγνωρίζει τό λάθος του και νά βλέπει τήν έκπλή-ρωση τής κατάρας στήν άμοιβαία άδελφοκτονία. Κατά τήν έρμη-

1. «Der Parallelismus der sieben Redepaare in den Sieben gegen Theben des Aischylos», Opuscula 1, 300.

2. Είναι, άλήθεια, λυπηρό πού ό Dawe, στήν τόσο αξιόλογη μελέτη του, άστοχεϊ υποστηρίζοντας αύτη την άποψη.

165

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

νεία αύτή, ό Ετεοκλής και στο πρώτο μισο της τραγωδίας κατέ-χεται άπο τή βαριά επίγνωση της κατάρας, άν και του διαφεύγει τό άπώτερο νόημά της. Έ γ ώ εμμένω στήν άντίληψη δτι μέ τήν παράθεση των δύο δραματικών μερών ό Ετεοκλής άποκαλύπτε-ται στον διπλό του ρόλο: είναι 6 άφοσιωμένος υπερασπιστής της Θήβας και 6 καταραμένος γιος του Οιδίποδα. Αύτό δέν σημαίνει καθόλου διάσπαση του έργου ή του προσώπου* ϊσα Ι'σα, δπως φα-νερώνει και ή διαδοχική μετατόπιση του δραματικού βάρους, πρό-κειται για μιά πυκνή σύνθεση. Και γι ' αύτή τήν ερμηνεία οί στ. 653κκ. άποτελοΰν τήν τραγική κορύφωση του έργου, μόνο πού τώρα δέν βλέπουμε τή μετάβαση άπο τή λαθεμένη έξήγηση της κατάρας στήν ορθή, άλλά τό πέρασμα άπο τήν προαίσθηση στή βεβαιότητα (710).

Εντελώς άποφασιστική για τήν άποτίμηση του 'Ετεοκλή καί, κατά συνέπεια, της τραγικότητας στον Αισχύλο, είναι ή έρμηνεία της στάσης του ήρωα, μετά τήν άπόφασή του, άπέναντι στο χορό (677-719). Συχνά εχει υποστηριχτεί ή γνώμη^ οτι ο'ι γυναίκες, πού παίρνοντας τό ρόλο του άνήσυχου συμβούλου (τεκνον, 686) μιλούν και τραγουδούν γιά τήν άγρια οργή του βασιλιά (678), γιά τή δορίμαργον αταν (687) καί τον ώμοδακη ΐμερόν του (692), άν-τιμετωπίζουν εντελώς άμήχανα τον ήρωικό άγωνιστή καί τον πα-ρεξηγούν εντελώς. "Ετσι, ή ένότητα του προσώπου θά εξασφαλι-ζόταν άπο μιά πλευρά διαφορετική άπο δ,τι στήν έρμηνεία του Η. Patzer, άφού στον Ετεοκλή θά βλέπαμε, άπο τήν άρχή ως τό τέλος, μόνο τ-/)ν ήρωική μορφή πού υπερασπίζεται τήν πατρίδα καί πεθαίνει γι ' αύτήν. Μιά τέτοια όμως έρμηνεία βαρύνει τον ποιητή μέ τή μομφή δτι δέν μας εδωσε κανένα στοιχείο γιά νά έπισημάνουμε μιά τόσο βασική γιά τήν κατανόηση του έ'ργου πα-ρεξήγηση του χοροϋ.^ Καί ό Ετεοκλής, έξάλλου, δέν άντικρούει το χορό, άφου το γαρ του στ. 695 σημειώνει μιά προέκταση σέ

1. Λ.χ. άτΓο τούς: Η. Bogner, Das neue Bild der Antike I, Λιψία 1942, 187" Patzer, δ.π. 113κ., 119, 24, πού πιστεύει δτι ή έξήγηση τοΰ χοροΰ είναι πέρα γιά πέρα άστοχη· Κ. von Fritz, δ.π. 214' Gr. ]\Iüller, JVege der Forschung 95 (1967) 236.

2. Διεξοδικά πάνω σ' αύτο τό θέμα ό Lesky, δ.π. 13=271. Σωστά ό V. Ν. Jarcho, δ.π., βρίσκει νά λειτουργεί άποτελεσματικά στον Ετεοκλή ή σύγκρουση άνάμεσα στήν υποκειμενική παρόρμηση και τήν άντικειμενική άναγκαιότητα. "Εξοχα παρακολουθεί τήν αλλαγή στή συμπεριφορά τοϋ χο-ρού ή Romilly, Time 149, 13· το ϊδιο ό Dawe, δ.π. 31.

166


ο,τ!. ειπώθηκε πριν άπο λίγο γιά την παραφορά του. Σ ' αύτήν τη σημαντικότατη σκηνή φαίνεται ξεκάθαρα —δπως άκριβώς μέ τον 'Αγαμέμνονα και τον'Ορέστη—ή διπλή οψη μιας μοιραίας πρά-ξης: ή έκτέλεσή της είναι άναγκαία, και ωστόσο, δταν πραγμα-τοποιείται μέ τή βούληση του εκτελεστή, άποτελεΐ φοβερή δια-ταραχή της κοσμικής τάξης. Πολύ πριν άρχίσει ή παρερμηνεία της σκηνής, ό Ο. Regenbogen (ο.π.) συνόψισε σωστά το νόημά της: 6 'Ετεοκλής ξεκινά γιά τον άδελφοκτόνο άγώνα, επειδή θέ-λει και επειδή πρέπει.

Ή συζήτηση γιά τή γνησιότητα του τέλους δεν φαίνεται νά εχει κοπάσει, άφότου τό υπεράσπισε ό Snell στο βιβλίο του γιά τον Αισχύλο. Ό Η. Lloyd-J ones {ο.π.) ασχολήθηκε πρόσφατα μέ όλα τά ύποπτα σημεία και γιά μερικά βρήκε στοιχεία άπαλ-λακτικά. 'Ωστόσο, μαζί μέ τον Ε. Fraenkel (δ.π.) και τον R. D. Dawe (ό'.π.), παρ' δλα όσα ισχυρίζεται 6 Ε. R. Schwinge (ο.π.), πιστεύω και εγώ πώς δέν ύπάρχει σωτηρία γιά τό μέρος αύτό του έργου. Είναι αδύνατο νά εξασφαλιστεί μέ βεβαιότητα ή κωλομε-τρία στήν έπωδό (989-1004), άφοΰ τουλάχιστον οί στ. 996κ. α-νήκουν στον διασκευαστή, ενώ είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν μπο-ρούμε νά άπομονώσουμε γνήσια κομμάτια στους άναπαίστους του τέλους.

•"Αν ή υπόθεση μιας διασκευής του τέλους είναι άναπόφευκτη, τίθεται πολύ φυσικά τό έρώτημα μήπως και άλλα μέρη του έ'ργου έχουν υποστεί έπεμβάσεις κατά τΙς επαναλήψεις τής διδασκαλίας του. Ή άφήγηση του'Αγγελιοφόρου είναι εντυπωσιακά σύντομη, ενώ δέν μαθαίνουμε τίποτε γιά τήν πορεία τής μονομαχίας. "Ηδη ό Μ. Croiset^ ύποστήριξε δτι θά επρεπε νά άντιταχτοΰμε στήν υπόθεση δτι εδώ έ'χει έκπέσει μιά διεξοδική άφήγηση, ενώ πρόσ-φατα ό Ρ. von der Mühll συντάχτηκε μέ αύτή τήν άποψη. 'Ωστό-σο, αύτή ή σύντομη άγγελική ρήση, πού προκαλεί εκτεταμένα χορικά άσματα, έ'χει ενα έντυπωσιακό παράλληλο στους στίχους του Δαναού {'Ικέτιδες 605-624) πριν άπο τό εγκωμιαστικό τρα-γούδι του χοροΰ γιά τό "Αργός. 'Εξάλλου, τό τρίπτυχο άφήγηση-στιχομυθία-άφήγηση (792-820) είναι τόσο αύστηρά δομημένο μορφικά και θεματικά, ώστε δέν θά θέλαμε νά δοϋμε σ' αύτό τό άποτέλεσμα μιας σύντμησης.

1. Eschyle, Παρίσι 1928,122' επίσης, Ρ. von der Mühll, «Der Zwei-kampf der Oidipussöhne in den Septem», MH 21 (1964) 225.

167

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Ό Ετεοκλής, ύστερα άπο τον μεγαλόπρεπο στίχο 719, βγαί-νει. φυσικά άπό τή σκηνή πάνοπλος, μολονότι στους στ. 675κ. ζή-τησε μόνο τΙς περικνημίδες του. Αύτο έπιτρέπει δύο έρμηνεΐες, άλλά ή προτίμηση δεν είναι εύκολη. Στή μία περίπτωση, θά επρε-πε κανείς νά φανταστεί οτι ό 'Ετεοκλής στον στ. 372 εμφανίζεται στή σκηνή μέ πλήρη όπλισμο άλλά δίχως περικνημίδες. Αυτό δέν είναι απίθανο, πολύ περισσότερο πού οί περικνημίδες δέν διευκο-λύνουν το γρήγορο βάδισμα. Στήν άλλη περίπτωση, πρέπει νά δε-χτούμε ενα κενό μετά τον στ. 676, δπως έκαμε και 6 W. Scha-dewaldt,^ συμπληρώνοντάς το, exempli gratia, μέ δύο στίχους. Στή μετάφρασή του τά έπιμέρους στάδια τού έξοπλισμού τά το-ποθετεί στις τομές τού διαλόγου μέ τό χορό (677-719).

Ή πρόθεση νά επισημαίνονται παντού συγκεκριμένες ιστορι-κές άναφορές, πού έ'βλαψε τόσο πολύ τήν έρμηνεία της τραγω-δίας, ενώ, άπο τήν άλλη, προκάλεσε άκραϊες άρνητικές άντιδρά-σεις, εκδηλώθηκε καΐ στήν περίπτωση τών Έπτά. Ούτε 6 Ετεο-κλής είναι Περικλής, δπως ύποστήριξε ό L. Α. Post, ούτε ό Αι-σχύλος είχε πρόθεση νά εικονίσει στο πρόσωπο του Άμφιαράου τον 'Αριστείδη, άσχετο άν άποτελεϊ έπινόηση ή δχι ή ιστορία πού διηγείται ο Πλούταρχος {Άριστ. 3), δτι δηλαδή το κοινο στο ά-κουσμα τών στίχων 592-594 έ'στρεψε το βλέμμα του προς εκεί-νον. Και ελάχιστα θά συμφωνούσαμε μέ τήν εικασία του Τ. G. Tucker δτι το έ'ργο ύπήρξε προπαγάνδα γιά τήν ενίσχυση τού κύρους της 'Αθήνας.^ Ό Γοργίας, κατά τον Πλούταρχο {Προβλ. Συμπ. 715e· πρβ. Άριστοφ. Βάτρ. 1021), χαρακτήρισε το έργο δράμα "Άρεως μεστόν. Αύτό είναι μόνο έν μέρει σωστό: ό Αισχύ-λος είχε τό μερίδιο του και άπό τήν οδύνη τού πολέμου.

'Εδώ πρέπει νά μνημονευτεί ή έρευνα του Ε. Fraenkel γιά τά έπτά ζεύγη τών ρήσεων, επειδή περιέχει άφθονες άθετήσεις στί-χων, και έτσι προοιμιάζεται τήν οξύτατη έπίθεσή του γιά τή συν-τηρητική κριτική του κειμένου στή μελέτη γιά τις Φοίνισσες του Εύριπίδη. Γιά τή διαμάχη σχετικά μέ μερικούς οβελισμούς είναι σημαντική ή εργασία τού Η. Erbse (ο.π.).

1. «Die Wappnung des Eteokles», Eranion: Festschr. Hommel, Τυ-βίγγη 1961, iO^=Hellas und Hesperien^ 357. Και ό Η. J. Rose στα σχόλιά του άπαιτεϊ μιά πανοπλία, άλλά υποθέτει δτι ή εξάρτυση συμπλη-ρώνεται σέ άλλα μέρη τοϋ έργου.

2. Βιβλιογραφία μέ προσεχτική άξιολόγηση δίνει ό Podlecki, 31.

168


Γιά τις Ίκέτιδες^ έχουμε στη διάθεσή μας ενα χρονικό περιθώ-ριο άνάμεσα στο 467 και τό 458 π.Χ.· άρκετά πιθανή φαίνεται ή χρονολόγηση στο 463. Το εργο είναι το πρώτο δράμα μιας συνε-χόμενης τριλογίας μέ στενή θεματική σύνδεση. Άκολουθοΰσαν οι Αιγύπτιοι και οί Δαναΐδες· 6 τελευταίος τίτλος δήλωνε εύκαιρια-κά και ολόκληρη τήν τριλογία. Τό σατυρικό δράμα Άμνμώνη συνδεόταν στενά μέ τά προηγούμενα δράματα.

1, Σχολιασμένες έκδόσεις: J. Vürtheim, Amsterdam 1928· M. Unter-steiner, Νεάπολη 1935 (τμήματα της εισαγωγής μέ ερμηνευτικές παρατη-ρήσεις: Dioniso 6, 1937, 24). Δίγλωσσες έκδόσεις μέ έρμηνευτικο δοκί-μιο: W. Kraus, Φραγκφούρτη 1948' Στουτγάρδη 1966 (Reclam). Μια έκδοση μέ ειδικό κεφάλαιο γιά τά προβλήματα του κειμένου, άγγλική μετά-φραση και τά άρχαϊα Σχόλια, μέ επιμέλεια του Ο. Smith, άπο τον Η. F. Johansen, τ. 1, Κοπεγχάγη 1970 (θά άκολουθήσει τόμος μέ σχολιασμό τοϋ κειμένου). Ή βιβλιογραφία σχετικά μέ τή χρονολόγηση του έργου δίνεται πιό πάνω, σ. 188.—Μύθος και ερμηνεία: Anna Elisei, «Le Danaidi nelle Supplici diEschilo», SIFC, n.s. 6 (1928) 197" K. von Fritz, 160" Peretti, Epirrema 81 και άλλου σποραδικά" Gantarella, Eschilo 105" Ο. Hilt-brunner, Wiederholungs- und Motwtechnik bei Aischylos, Βέρνη 1950, 7· Η. F. Johansen, «Some Features of Sentence Structure in Aeschy-lus' Suppliants», C ^ M 15 (1954) 1, και «Progymnasmata», 27 (1966) 39 (μέ κριτική εξέταση ορισμένων χωρίων)' Kaufmann-Bühler, 38· R. D. Murray, The Motif of Ιο in Aeschylus' Suppliants, Princeton 1958· G. R. Manton (παραπάνω, σ. 154 σημ. 1), 80" Η. Η. Bacon, Barbarians in Greek Tragedy, New Haven 1961, σποραδικά· I. Tren-csényi-Waldapfel, «Les Suppliantes d'Eschyle», ÀAntHung 12 (1964) 259· Lloyd-Jones, «The Supplices of Aeschylus: The New Date and Old Problems», AC 33 (1964) 356=T7ege der Forschung II 101· F. Wehrli, «lo, Dichtung und Kultlegende», Festschr. Schefold 1967, 196—Wege der Forschung II 136· J. Aisina, «Etapas en la visiôn trâgica de Esquilo», BIEH 2 (1968) 9· H. F. Johansen και Ε. W. Whit-tle, «Textual Notes on Aeschylus' Supplices 1-503», SO 50 (1975) 5" R. S. Caldwell, ((The Psychology of Aeschylus' Supplices», Arethusa 1 (1974) 45. 'Εργασίες πού αναφέρονται στο πρόβλημα τοϋ δραματικού διλήμματος μνημονεύονται στο υποκεφάλαιο «Μοίρα και ενοχή», σ. 269.— Γιά τήν άνασύνθεση της τριλογίας, έκτος άπο τις σημαντικές μελέτες τοϋ Κ. von Fritz και του W. Kraus (και οί δύο άναφέρονται πιο πάνω) : Α. Δια-μαντόπουλος, «The Danaid Tetralogy of Aeschylus», JUS 77 (1957) 222· R. P. Winnington-Ingram, «The Danaid Trilogy of Aeschylus», JHS 81 (1961) lil^Wege der Forschung II 57" G. Salanitro, «La data e il significato politico delle Supplici di Eschilo», Helikon 8 (1968) 311· A. F. Garvie, Aeschylus' «Supplices»: Play and Trilogy, Cambridge 1969· Christina Gülke, Mythos und Zeitgeschichte bei Ai-schylos: Das Verhältnis von Mythos und Historie in Eum. und Hik.,

169

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

Ol Ίκέτιόες άρχίζουν μέ την ε'ίσοδο του χοροΰ, πού τον άποτε-λοΰν δώδεκα κόρες ντυμένες ξενότροπα, μέ αιγυπτιακό πέπλο, στο κεφάλι καλύπτρα, πού σκιάζει το ηλιοκαμένο πρόσωπο, και στά χέρια κλαδιά πλεγμένα μέ μαλλί, δείγμα ικεσίας. Μέ τις κό-ρες μαζι έ'ρχεται και ό πατέρας τους, το Ι'διο ξενικός στην εμφά-νιση (496). Οί εισαγωγικοί άνάπαιστοι της κορυφαίας εκθέτουν σύντομα την κατάσταση: οί κόρες έ'ρχονται ίκέτισσες άπο τον Νείλο στο "Αργός, τον τόπο της καταγωγής τους, άπο δπου κάπο-τε ή προγονός τους Ί ώ κυνηγήθηκε άπο τον οίστρο, ώσπου 6 Δίας τή θεράπευσε στήν Αΐ'γυπτο και τήν έ'καμε μητέρα του "Επαφου. 'Η πληροφορία του χοροΰ γιά τήν αιτία της φυγής του, πού ο-φείλεται στούς γιούς του Αιγύπτου, είναι φοβερά φθαρμένη στήν παράδοση του κειμένου. Το αντογενεΐ φνξανορία (αυτόβουλη φυ-γή άπο τούς άντρες) του L. Bamberger μένει ή πιθανότερη, αν καΐ μέ κανέναν τρόπο έντελώς βέβαιη, διόρθωση. Επομένως, οι Δαναίδες δέν εξορίζονται άπο τή χώρα τους γιά κάποια άνθρω-ποκτονία" ή άπόφαση να άποφύγουν το γάμο μέ τούς γιούς του Αιγύπτου πηγάζει άπο τήν ι'δια τους τή βούληση. Ή πρόθεση ή ή πράξη (ό στ. 10 δέν είναι άκέραιος) των Αιγυπτίων χαρακτη-ρίζεται άσεβης. Περισσότερα άπο άποψη δραματικών κινήτρων δέν μαθαίνουμε ούτε κατά τή διάρκεια του έργου.

'Ακολουθεί ενα δυναμικό χορολυρικο κομμάτι μέ οκτώ στρο-φικά ζεύγη (40-175), άπο τά όποια τά τρία πρώτα και τά τρία τελευταία παρουσιάζουν θεματική συγγένεια. Τήν εισαγωγή τή συνθέτει τό μοτίβο του "Επαφου, το όποιο άκούγεται ήδη στούς άναπαίστους· στο δεύτερο στροφικό ζεύγος, ό χορός παρομοιάζει τον εαυτό του μέ τή σύζυγο του Τηρέα, άρχέτυπο του γυναικείου θρήνου· στο τρίτο, υψώνεται άπο το θρήνο μιά δέηση προς τούς θεούς γιά βοήθεια. Στά τρία τελευταία στροφικά ζεύγη, θρήνος και δέηση επανέρχονται σέ παράφορη κλιμάκωση. Κάθε στροφή εδώ εχει ενα έφύμνιο ώς τήν τελευταία άντιστροφή, οπού δέν εί-ναι κάν άπαραίτητο νά συμπληρωθεί. 'Αξίζει νά σημειωθεί ότι δ

Meisenheim 1969· Η. van Looy, AC 38 (1969) 489, καΐ «Aeschyli Sup-plices... und kein Ende», Anamnesis: Gedenkloek Prof. Leemans, Γάνδη 1970, 369· Κ. Α. Neuhauser, «Tereus und die Danaiden bei Aischylos», Hermes 97 (1969) 167· Fr. Ferrari, «II coro delle ancelle neU'esodo delle Supplici di Eschilo», Maia, n.s. 24 (1972) 353.—Με-τάφραση έλληνική: Κ. Χ, Μύρης, 'Αθήνα 1977.

170


χορός, μέ τή δήλωση (160) οτι, άν μείνει χωρίς βοήθεια, θά κα-ταλήξει στην άγχόνη, προετοιμάζει ενα θέμα άποφασιστικό γιά τή σκηνή μέ το βασιλιά.

Αύτές οΐ δύο τριάδες πλαισιώνουν ένα κεντρικό τμήμ,α άπο δύο στροφικά ζεύγη, πού, μέ το έγκώμιο της παντοδυναμίας του Δία και τήν έκφραση της αίσχύλειας θεοσέβειας, παραβάλλονται μέ τον περίφημο ύμνο στον Δία του 'Αγαμέμνονα. "Οπως και έκεϊ, ή δεύτερη άντιστροφή αύτοϋ του υμνου ύποβοηθεϊ κιόλας τή με-τάβαση στο άμεσο πρόβλημα: τό άδιέξοδο των Δαναΐδων.

'Ακολουθεί μιά εκτεταμένη, πλούσια άρθρωμένη, τριμετρική σκηνή (176-343), πού μολαταύτα μεταβαίνει σχεδόν άπευθείας στο έπόμενο «έπιρρηματικό» τμήμα. Πρέπει νά δεχτούμε, όπως στούς Έπτά^ τήν παρουσία ενός ύπερυψωμένου βαθρόσχημου κτί-σματος στο πιο άπομακρυσμένο άπό τον θεατή τμήμα της ορχή-στρας. Και εδώ παριστάνεται μιά κοινοβωμία, δπου βρίσκονται άγάλματα θεών μέ τα σύμβολά τους, ταυτόχρονα δμως προσφέρε-ται μιά σκοπιά άπό δπου ό Δαναός έ'χει τή δυνατότητα νά παρατη-ρεί δσα συμβαίνουν στήν πεδιάδα και στήν παραλία. 'Απέναν-τι στό χορό τών θυγατέρων του κρατεί στάση συμβούλου και ύ-ποκινητή, άλλά σέ άποφασιστικές σκηνές μένει εντελώς στό πε-ριθώριο. Στή ρήση του (176-203) πληροφορεί τό χορό δτι πλη-σιάζει μιά πομπή άπό άρματα και οπλισμένους άντρες (άρα ό βασιλιάς εμφανίζεται στήν ορχήστρα πάνω σέ άρμα και μέ κά-ποια άκολουθία) και συμβουλεύει τις κόρες του νά ζητήσουν γιά σιγουριά άσυλο στήν κοινοβωμία, άλλά νά άντιμετωπίσουν μέ ευπρέπεια αύτούς πού έρχονται. "Υστερα άπό ενα προοίμιο της κορυφαίας, στή διάρκεια μιας σκηνής σέ μορφή στιχομυθίας ά-νάμεσα σ' αύτήν και τόν Δαναό (204-221), οί κόρες άνεβαίνουν στόν μεγάλο βωμό άπευθύνοντας ικεσία σέ έπιμέρους θεούς, Ό Δαναός, μέ μιά νέα νουθεσία και μιά καταγγελία της βιαιοπρα-γίας τών γιών του Αιγύπτου, κλείνει τό τρίπτυχο αύτης της σκη-νής, πού προηγείται άπό τήν άφιξη του βασιλιά. Μέ τόν έρχο-μό του, οί Δαναΐδες πρέπει νά ύπερνικήσουν, στήν πορεία τους πρός τήν προστάτισσα πόλη, τό πρώτο σοβαρό έμπόδιο: δυσπι-στία και άρνηση του άρχοντα της χώρας. "Ενα δυνατό σύνολο σκηνών, πού έκτείνεται ώς τόν στ. 523, άναπτύσσει τή σύγκρου-ση άνάμεσα στό βασιλιά και τις Δαναΐδες, σχηματίζοντας μιά μεγάλη καμπύλη, πού ξεκινά άπό μιά δύσπιστη άνίχνευση, περνά

171

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

σε ένα τραγικό δίλημμα, για νά καταλήξει σέ πλήρη συμφωνία. Ό πρώτος γύρος, ενας διάλογος άνάμεσα στήν κορυφαία και

τον Πελασγό (234-343), οπου ό Δαναός παραμένει σιωπηλός, προβάλλει άμέσως τους πόλους της σύγκρουσης. Στήν έκπληκτη έρώτηση του βασιλιά γιά τήν προέλευση αύτης της εξωτικής ο-μάδας, άποκρίνεται ό χορός μέ μιά άντερώτηση γιά τό άξίωμά του, στήν οποία άποκρίνεται ό Πελασγός μέ μιά περιγραφή της «πελασγικής» κυριαρχίας του σέ δλο τόν έλληνικό χώρο. Τότε ό χορός, ύστερα άπό μιά σύντομη αύτοσύστασή του και έναν γε-μάτο έκπληξη άντίλογο του βασιλιά, άποκαλύπτει τήν άπώτατη άργίτικη καταγωγή του σέ μιά στιχομυθία, πού σέ κάποιο ση-μείο (319· 322 στήν έκδοση Murray) άνακόπτεται, γιά νά δώσει άμέσως έκφραση, μέ τήν 'ίδια διαλογική μορφή, στο κινητήριο δραματικό γεγονός: στήν ικεσία τών Δαναίδων γιά βοήθεια και στήν άμεση άντίδραση του βασιλιά δτι ή προστασία θά σήμαινε πόλεμο. Είναι άξιοπρόσεχτο δτι ή κορυφαία, στό τελευταίο κομ-μάτι της στιχομυθίας, γενικά ύπεκφεύγει νά άπαντήσει σέ κάθε έρώτηση σχετικά μέ τό δίκαιο της ίκετείας τους.

Σ ' αύτή κιόλας τή στιχομυθία άναπτύσσονται δλες οί προϋπο-θέσεις γιά τόν μεγάλο άγώνα άνάμεσα στό χορό και τό βασιλιά, ό όποιος ταλαντεύεται ήδη άνάμεσα στό θρησκευτικό δικαίωμα της ικεσίας και στόν κίνδυνο ένός πολέμου. Πώς μπορεί νά άποφασί-σει, άφοΰ και οι δύο δρόμοι οδηγούν σέ συμφορά; Στήν έπόμενη «έπιρρηματική» σκηνή (344-417) άνάμεσα στό χορό, πού άσκεϊ τήν πίεσή του σέ λυρικά κομμάτια γεμάτα πάθος, και στό βασιλιά, πού εκφράζει τήν άντίδρασή του σέ τρίμετρα, τό άδιέξοδο άνα-πτύσσεται σέ δλο του τό πλάτος, χωρίς δμως νά έχουμε προχω-ρήσει, πρός τό τέλος της σκηνής, ούτε ένα βήμα. Τρία στροφικά ζεύγη του χοροΰ, πού άνανεώνει τήν πίεσή του μέ δοχμίους, κα-τανέμονται στά τμήματα της «έπιρρηματικής» συζυγίας, ένώ ό βασιλιάς άπαντα μέ πέντε τρίμετρα, και μόνο μετά τήν τελευταία άντιστροφή άποκρίνεται, σέ έντεκα τρίμετρα, μέ μιά ρήση, πού ε-πεξηγεί τό άμηχανώ τού στ. 379. Τό νέο στοιχείο πού προβάλ-λει (365, 398) είναι δτι μόνο μέ βάση τήν άπόφαση του λαού θά μπορούσε νά ένεργήσει. Αύτή ή προβολή της διαμορφωμένης δη-μοκρατίας μέσα στόν κόσμο τών ήρώων ύποδηλώνει 'ίσως τήν ι-δεολογία του ποιητή· στό συγκεκριμένο πάντως δράμα προοικο-νομεΐ, πάνω άπ' δλα, τή δραματική πορεία τοϋ δεύτερου μέρους,

172


χωρίς ωστόσο νά εγει ειδικό βάρος τέτοιο πού νά μπορεί νά μειώ-σει τό τραγικό δίλημμα του βασιλιά. Καθόλου καινούρια, άλλά έδώ (392) έντελώς άπροκάλυπτη, είναι ή άποφυγή του χοροϋ νά άποκριθεΐ στήν έντελώς συγκεκριμένη έρώτηση του βασιλιά: ποιόν βασικό κανόνα δικαίου έχουν νά προβάλουν οΐ Δαναΐδες εναντίον τών άμεσων συγγενών τους; Ή άπάντηση είναι ενα παθιασμένο ξέσπασμα χωρίς πραγματικό κίνητρο.

Πολύ ενδεικτική είναι έδώ ή άλλαγή της μορφής. Ή ρήση του Πελασγού, πού κλείνει τό «έπιρρηματικό» μέρος, άρχίζει και τελειώνει μέ τή διαβεβαίωση οτι χρειάζεται προσοχή και σκέψη. Ή άπόφαση άπέχει ακόμη πολύ. Γι' αύτό, οΐ Δαναΐδες, μέ κλι-μακούμενη ένταση, εισάγουν τό θέμα της θερμής, κατοχυρωμέ-νης άπό τό δίκαιο του κατατρεγμένου, Ικεσίας τους μέ ενα αύτο-δύναμο άσμα, πού συγκροτείται άπό δύο στροφικά ζεύγη (418-437). Οί κρητικοί της πρώτης στροφής μοιάζουν μέ ασυγκράτη-τα χτυττήματα πάνω σε κλειστή πόρτα, ενώ στή δεύτερη οι δόχ-μιοι δημιουργούν κλιμάκωση. "Ολα όμως είναι μάταια* στήν προ-τροπή του χορού : ψράσαι! ο βασιλιάς άποκρίνεται μέ τήν άρχή της επόμενης ρήσης του (438-454): πέφρασμαι. Ή σκέψη του ό-μως τόν όδήγησε άπλώς νά διαπιστώσει ξανά τό άπόλυτο άδιέ-ξοδο της θέσης του.^ Βρίσκεται ύπό τήν ανάγκην (440): και ή ά-ποδοχή και ή άπόκρουση τών Ικετίδων φέρνουν άναπόφευκτα τή συμφορά. Στα λόγια πού κλείνουν τή ρήση του {γένοιτο ό' εύ παρά γνώμην εμην) άκούμε έναν άνθρωπο πού άφήνει νά πέσουν τά χέ-ρια του, γεμάτος άπόγνωση. Στό σημείο αύτό, ή κορυφαία κα-τορθώνει νά άποσπάσει τήν άπόφαση, και είναι πάλι άξιοσημεί-ωτο ότι αύτό συμβαίνει σε μιά σύντομη και γεμάτη ένταση στι-χομυθία (455-467). 'Π άπόφαση λαμβάνεται άναγκαστικά ύπό τήν άπειλή τών Δαναΐδων ότι θά κρεμαστούν άπό τά άγάλματα τών θεών και θά φέρουν ετσι πάνω στήν πόλη τό φοβερότερο μία-σμα. 'Ακόμη μιά φορά ό βασιλιάς (468-489) βυθίζει τό βλέμμα του στό άλίμενο πέλαγος της άπειλούμενης συμφοράς, άλλά τελι-κά έπωμίζεται τήν προστασία τών κοριτσιών. Ό πατέρας τους —τώρα μόλις έπανέρχεται στό προσκήνιο δ Δαναός— πρέπει νά πάει στήν πόλη και νά άποθέσει στούς βωμούς κλαδιά, για νά έκ-

1. Γιά τήν προβληματική ναυτική εικόνα στούς στίχους 438 καΐ 440κ. βλ. D. van Nés, Die maritime Bildersprache des Aischylos, Groningen 1963, 89.

173

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

δηλώσει την αϊτηση προστασίας. Στο υπόλοιπο της σκηνής (490-523), πού μέ την άλληλουχία ρήση-στιχομυθία-ρήση εμφανίζει και πάλι τή μορφή τριπτύχου, ή έξαψη σβήνει. Ό Δαναός εύχα-ριστεΐ και ζητεϊ κάποιον οδηγό γιά τήν πόλη. Στή στιχομυθία του βασιλιά μέ τις Δαναΐδες δίνονται πάλι σκηνικές οδηγίες. Οί κό-ρες μένουν μόνες, και επομένως θά φαινόταν αύτονόητο οτι ώς ίκέτιδες δέν άφήνουν τά άγάλματα των θεών πρέπει όμως νά ξα-ναβρεθούν στήν ορχήστρα, γιά νά τραγουδήσουν και νά χορέψουν. "Ετσι, 6 βασιλιάς τις συμβουλεύει νά κατέβουν λενρόν κατ' άλσος τόόε, πράγμα πού δέν σημαίνει τίποτε άλλο παρά οτι πρέπει νά κατεβούν άπό τό βάθρο στήν ορχήστρα.

"Εχουμε μπροστά μας ενα πολύ εκτεταμένο μέρος (234-523), εξαιρετικά ζωηρό άπό άποψη μορφής άλλά ολότελα στατικό άπό άποψη περιεχομένου, πού μας παρουσιάζει, μέ εύρος άνήκουστο γιά τούς νεότερους τραγικούς, τόν άνθρωπο σέ ένα άδιέξοδο, σέ εναν άγώνα γιά μιά άπόφαση —έπομένο^ς, γεγονότα εσωτερικά. Ή 'ίδια ή άπόφαση δέν σημαίνει καθόλου λύση του άδιεξόδου· και ό Πελασγός δέν φτάνει σ' αύτήν μέ ελευθερία βούλησης, άλλά ύστερα άπό τήν άπειλή τών Δαναΐδων, ύπό τήν πίεση μιας ά-νάγκης.

Τό έπόμενο χορικό (524-599), δπου κυριαρχούν λυρικοί ίαμ-βοι, δίνει, στό πρώτο και στό πέμπτο στροφικό ζεύγος, ενα πλαί-σιο, μέ τόν ύμνο στόν Δία και τήν επακόλουθη δέηση. Ή πρώτη άντιστροφή, μέ τή μνεία της Ίώς , οδηγεί στό κεντρικό τμ,ήμα, δπου άκοϋμε τήν ιστορία της, ή όποία καταλήγει στή λύτρωση πού προέρχεται άπό τόν Δία καί, μέ μιά όμ,αλή μετάβαση, προ-ετοιμάζει τήν άποστροφή πρός αύτόν στό τελευταίο στροφικό ζεύ-γος. ^ ^ , ^ ,

Σέ μιά άπό εκείνες τις σύντομες σκηνές (600-624) πού μας άφήνουν νά άναγνωρίσουμε τήν άρχική λειτουργία τού μοναδικού ύποκριτή νά προετοιμάζει τά χορικά άσματα, ό Δαναός φέρνει τή χαρμόσυνη ε'ίδηση γιά τήν άπόφαση της λαϊκής συνέλευσης τών Άργείων νά δεχτούν τΙς ίκέτιδες. Ή ρήση του προκαλεί τήν προ-τροπή της κορυφαίας (σέ άναπαίστους) νά άναπεμφθεϊ μιά ευχα-ριστήρια ωδή γιά τό "Αργός. Ό χορός εύχεται γιά τήν πόλη (630-709) εσωτερική καί εξωτερική ειρήνη καί κάθε εύλογία στή βλά-στηση. Στό τέλος της δεύτερης στροφής καί άντιστροφής, μνημο-νεύονται ή 'Αφροδίτη καί ή "Αρτεμη, οΐ θεές πού σφραγίζουν τό

174


τέλος του έργου μέ τήν άντίθεσή τους. ' Η τέταρτη καΙ τελευταία στροφή τονίζουν τις τρεος μεγάλες έντολές: σεβασμό στο δίκαιο των ξένων (ένδεικτική ή προτεραιότητα), σεβασμό στούς θεούς και σεβασμό στούς γονεϊς.

Έ δ ώ ζωηρεύει ξαφνικά ή πορεία της δράσης· μάλιστα, μόνο έδώ μπορούμε πραγματικά νά μιλήσουμε γιά κάτι τέτοιο, μέ τήν έννοια του σκηνικού γεγονότος. Και πάλι συναντουμε ενα τρίπτυ-χο, δπου δύο ρήσεις πλαισιώνουν εναν ταραγμένο διάλογο μέ λυ-ρικές παρεμβολές. Ό Δαναός, πού πρέπει νά τον φανταζόμαστε πάνω στο βωμό κατά τή διάρκεια της προσευχής, αναγγέλλει (710-733) τήν προσέγγιση του αιγυπτιακού στόλου και εναλλάσ-σει μέ τήν κορυφαία τό φόβο μέ τον καθησυχασμό, σέ ενα διά-λογο (734-763) δπου παρεμβάλλονται, σέ ισόρροπες άποστάσεις, τά μέλη δύο στροφικών ζευγών τέλος, ό Δαναός γεμάτος αυτο-πεποίθηση φεύγει γιά νά φέρει βοήθεια (764-775). Και έδώ λαν-θάνει μιά σκηνική οδηγία: ό Δαναός πρέπει να φύγει άπό τή σκη-νή, επειδή ό ποιητής θά χρειαστεί σέ λίγο τούς δύο υποκριτές του σέ άλλους ρόλους. Ό χορός όμως μόνο στήν περίπτωση πού κα-θυστερεί ή βοήθεια θα καταφύγει στα άγάλματα του βωμού, άφοϋ πρέπει νά μείνει κάτω, δηλαδή νά χορέψει στήν ορχήστρα.

Τό έπόμενο ιαμβικό άσμα (776-824), μέ τά τρία στροφικά του ζεύγη, είναι πλημμυρισμένο άπό πόθο για θάνατο και φυγή' κλεί-νει μέ μιά έπίκληση στόν Δία.

Σέ μιά σκηνή γεμάτη σφοδρή ταραχή (825-910), οί Δαναίδες όρμοΰν πάνω στο βωμό, καθώς ερχεται ό Αιγύπτιος κήρυκας μέ τούς ακολούθους του, μελαψούς μέ άσπρα ένδύματα (719), καΐ ά-πειλεϊ νά αποσπάσει άπό τό άσυλό τους τις γυναίκες πού όλοφύ-ρονται και λοιδορούν. Ξενόηχες εκφράσεις και ήθελημένα άπλή συντακτική δομή έχουν προκαλέσει σημαντική φθορά στο μέρος αύτό, πού είναι βασικά λυρικό* άπό τόν στίχο 873 και πέρα, ό Κή-ρυκας περνά σέ διαλογικά μέτρα. Τελικά, έρχεται ό Πελασγός μέ τούς στρατιώτες του και, σέ μιά σκηνή πού πρώτα κλιμακώνε-ται σέ στιχομυθία και ύστερα μεταβαίνει σέ άναπτυγμένους λό-γους (911-953), διώχνει τόν Κήρυκα άπό τή σκηνή. Ή άπειλή του, καθώς φεύγει, προμηνύει έπικείμενους άγώνες. Τότε ό βα-σιλιάς στρέφεται στις Δαναίδες (954-965) και τις παρακινεί νά καταλύσουν στήν πόλη. Έ δ ώ πρέπει νά υπογραμμιστούν δύο ση-μεία. Στόν στίχο 954 γίνεται λόγος γιά τις άκόλουθες τών Δανα-

175

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ίδων, και. ετσι προετοί-μάζεται ο δεύτερος χορός του τέλους. Οί θεραπαινίδες πρέπει νά ήταν άπό τήν άρχή στη σκηνή μαζί μέ τΙς κυρίες τους. Επιπλέον, είναι περίεργο ότι δίνεται στις Δαναΐδες ή δυνατότητα νά διαλέξουν συστέγαση ή ιδιοκατοίκηση. Αύτό Ι-σως πρέπει νά το έρμηνεύσουμε ώς προετοιμασία της συζυγοκτο-νίας. Οί Δαναΐδες, σέ άναπαιστικά μέτρα, εύχαριστοΰν, άναζη-τουν τον Δαναό, άπό τή συμβουλή του οποίου αισθάνονται έξαρ-τημένες, και τέλος δίνουν εντολή στις θεραπαινίδες νά σταθούν στο πλευρό τους.

Ό Πελασγός άπομακρύνεται κατά τή διάρκεια των άναπαί-στων, και άμέσως έ'ρχεται ό Δαναός. Ό ήθοποιός πού είχε υπο-δυθεί ώς πριν άπό λίγο τον Κήρυκα πρέπει νά άλλαξε βιαστικά τό κοστούμι του. Ό πατέρας στή ρήση του παρακινεί τις θυγα-τέρες του νά εκφράσουν τήν εύγνοομοσύνη τους προς τό "Αργός, ένώ μέ άξιοσημείωτα διεξοδικό τρόπο, πού θά έπρεπε νά έμποδί-σει κάθε μονόπλευρη κρίση γιά τήν άμαζονική φύση τοϋ χορού, τις προειδοποιεί γιά τούς κινδύνους πού κρύβει μιά ξένη χώρα γιά τή νεανική ομορφιά. 'Επανέρχεται στό λόγο του ή Κύπρη, σάν πρελούδιο γιά τό τελικό άσμα, ένώ στήν υπόμνηση ότι ή δύναμή της άπλώνεται σέ κάθε ζωντανό 0ν (1000) άκοΰμε τό ολοφάνερο προοίμιο γιά τή μεγαλειώδη αύτοπαρουσίαση της θεάς στό τελευ-ταίο δράμα της τριλογίας. Ή κορυφαία άποκρίνεται μέ λόγια κα-θησυχαστικά, και άμέσως οί χοροί τών Δαναΐδων και τών θερα-παινίδων τακτοποιούνται γιά τό τελευταίο άσμα. Οί λεπτομέρειες παραμένουν άβέβαιες· πάντως, πρέπει νά είναι μιά διάταξη τέ-τοια, πού, κατά τό νόημα του στ. 977, ένώ άφήνει κάθε θεραπαι-νίδα δίπλα στήν κυρία της, άπό τήν άλλη εξασφαλίζει σέ κάθε ομάδα μιά ορισμένη αύτοτέλεια, πού τήν ύπαγορεύει ή θεματική άντίθεση. Σ ' αύτό τό τελευταίο μέρος του έ'ργου (1018-1074) ά-νοίγονται καινούριες προοπτικές, πού προετοιμάζουν τό δεύτερο μέρος της τριλογίας, ένώ ταυτόχρονα φέρνουν τις Δαναΐδες άντι-μέτωπες μέ τις μεγάλες δυνάμεις της κοσμικής τάξης. Σέ Ινα στροφικό ζεύγος οί Δαναΐδες άναγνωρίζουν τήν οφειλή τους στό "Αργός, τήν καινούρια πατρίδα τους, και επικαλούνται τήν "Αρτε-μη σάν δική τους θεά: μακάρι νά μήν τούς έπιβάλει ποτέ γάμο ή 'Αφροδίτη ! Σ ' αύτό άποκρίνεται ό χορός τών θεραπαινίδων, μέ ενα στροφικό ζεύγος οπού ύμνεϊται ή δύναμη της περιφρονημέ-νης θεάς: πολλά κατορθώνει μέ τή συνεργασία της "Ηρας (της

176


θεάς του γαμήλιου δεσμού)' γιά τΙς ίκέτιδες προμηνύονται με-γάλοι άγώνες" θά γίνει δμως ο,τι ορίσει 6 Δίας —και αύτό οδη-γεί στο γάμο: αύτός είναι ό κλήρος της γυναίκας. Στο επόμενο στροφικό ζεύγος οι δύο χοροί τραγουδοΰν, σέ σύντομες φράσεις (πού δημιουργούν προβλήματα καταμερισμού), ό ενας άπέναντι στον άλλο. Οι Δαναΐδες έμμένουν στην άρνησή τους, ενώ τά τε-λευταία λόγια των θεραπαινίδων συνιστούν μετριοπαθή συμπε-ριφορά. Τό σύντομο τελικό στροφικό ζεύγος άνήκει πάλι ολόκλη-ρο στις Δαναΐδες. 'Όπως και μέ τις πρώτες λέξεις του έργου, ικε-τεύουν τον Δία νά τις προστατέψει άπό τον μισητό δεσμό. "Αλλη μιά φορά ακούγεται τό μοτίβο της Ίώς , και άλλη μια φορά εκ-δηλώνεται ή άκαμπτη άρνηση τών Δαναΐδων τή θέση τους όμως τήν κλονίζουν οί αντίπαλες δυνάμεις, πού εμφανίζονται στά 'ίδια συμφραζόμενα.

'Η διάρθρωσ-/) τού έργου καθορίζεται άπό τρεις παράγοντες. Πρώτα πρώτα, άπό τόν μεγάλο ρόλο του χορού' αύτό όμως δεν είναι άρχαϊκό κατάλοιπο, άλλά άποτέλεσμα τού γεγονότος ότι ό χορός δρα ως πραγματικός πρωταγωνιστής. "Τστερα, άπό τήν ι-διαίτερη έκταση του έκθετικού μέρους τού έργου, πού βρίσκεται βέβαια σέ συνάρτηση μέ τήν πρώτη θέση του δράματος στήν τρι-λογία' κάτι παρόμοιο παρουσιάζει ό 'Αγαμέμνων. Τέλος, εδώ πρώτη φορά, άπ' δ,τι ξέρουμε, ή δράση δεν μεταδίδεται πάνω στή σκηνή μέ μορφή άφήγησης μόνο, άλλα ώς έναν μεγάλο βαθμό πα-ριστάνεται άμεσα, με ζωηρότατη κίνηση. 'Ακόμη δεν έχει έπιδι-ωχθεϊ εξισορρόπηση τών διαφόρων μερών. Ή σύγκρουση άνά-μεσα στο χορό και στόν Πελασγό παίρνει μεγάλη έκταση* μέ τόν στ. 478, όταν άκούγεται ή άπόφασή του, βρισκόμαστε κιόλας κοντά στή μέση του έργου. "Υστερα δμως άκολουθεΐ ραγδαία έξέ-λιξη: άφιξη τού στόλου, άπόπειρα άπαγωγής, έπέμβαση τού βα-σιλιά, πορεία πρός τήν πόλη μέ πλήρη άβεβαιότητα γιά τό μέλ-λον. Τό έργο τελειώνει, δπως και οΐ Χοηφόρες^ μέ ένα πλατύ ά-νοιγμα πρός τό έπόμενο δράμα της τριλογίας.

Τό ύλικό τού δράματος προέρχεται άπό τήν επική ποίηση, άπό δπου μάλιστα μας είναι γνωστό ένα έργο μέ τόν τίτλο Α αναιδές ή Ααναΐς,'^ χωρ^ζ δμως νά έχουμε τίποτε βέβαιο γιά τό περιεχό-

1. S. Eitrem, RE 9 (1916) 1733' Wilamowitz, Aisch. Interpr. 15. l'tà μιά επική υποδομή τοΰ θέματος της Ίώς στόν Αισχύλο {Ίκ. καΐ Προμ.) μέ αρχική προέλευση αρχαία λατρευτικά δρώμενα, βλ. F. Wehrli, δ.π.

177

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

μενό του. Για την άρχική σημασία του μύθου έχουν προταθεί διά-φορες υποθέσεις. 'Η ερμηνεία πού εδωσε ή J. Ε. Harrison^ γιά τήν τιμωρία των Δαναΐδων στον "Αδη, συνδέοντάς την μέ άρχαΐα μαγικά δρώμενα σχετικά μέ τή βροχή, δέν έχει καμία σχέση μέ τον Αισχύλο, άφοΰ αύτό τό στοιχείο δέν έχει θέση στην τριλο-γία του. 'Επίσης, μένει χωρίς βάρος γιά τήν ερμηνεία του δρά-ματος ή κοινωνιολογική εξήγηση του μύθου μέ βάση τή σύγκρου-ση άνάμεσα στο έξωγαμικο και το ένδογαμικο οικογενειακό δί-καιο.^'Αντίθετα, είναι σημαντική ή διαπίστωση ότι, στήν έξωαι-σχυλική παράδοση,® πηγή της σύγκρουσης είναι μιά ρήξη άνά-μεσα στούς άδερφούς Α'ίγυπτο και Δαναό. Το γεγονός οτι ό ποιη-τής παραμέρισε αύτό τό θέμα έχει τεράστιες συνέπειες, γιατί εδώ οί Δαναΐδες δέν είναι οί πειθήνιες θυγατέρες: ή πράξη τους έχει προσωπικά κίνητρα. 'Αποτέλεσμα είναι ό ιδιόμορφος ρόλος του Δαναού, πού στέκεται σχεδόν πάντα δίπλα στό χορό, άλλά εύκαι-ριακά εμφανίζεται στό ρόλο του κνρίον, πού συμβουλεύει και δι-ευθετεί. Γιά νά καταλάβουμε τή διφυή θέση του, πρέπει νά έχουμε ύπόψη μας τό τέλος του έργου: ό προβληματισμός σχετικά μέ τήν άπόρριψη του γάμου λειτουργεί μόνο μέ τήν προϋπόθεση οτι οί Δαναΐδες αποκρούουν αύτόβουλα αύτό πού, σύμφωνα μέ τά λόγια τών θεραπαινίδων τους, άποτελεϊ, μολαταύτα, τή μοίρα τους.

'Έχοντας φτάσει σ' αύτό τό σημείο, θέτει κάνεις μέ έμφαση τό ερώτημα γιά τό κίνητρο της φυγής τών Δαναΐδων: είναι οί συγκεκριμένοι μνηστήρες πού μέ τόσο πάθος άποστρέφονται, ή ή συμπεριφορά τους καθορίζεται άπό έναν μισανδρισμό ριζωμένο στήν ϊδια τους τή φύση; 'Εδώ έχει ιδιαίτερο βάρος πρώτα πρώτα ο φθαρμένος στίχος 9 μέ τό άκατανόητο αύτογενητον φν?Μξάνο-ραν {λα in rasura).

1. Epilegomena to the Study of Greek Religion and Themis, Νέα Υ -όρκη 1962, 530· I. Trencsényi-Waldapfel, δ.π. 267.

2. Ε. Benveniste, aLa légende des Danaïdes», RHR 139 (1949) 129· Thomson (γερμανική έκδοση), 319" Trencsényi-Waldapfel, δ.π. 268. Διαφορετική ή άποψη της Η. G. Macurdy, «Had the Danaid Tri-logy a Social Problem?», CPh 39 (1944) 95. Μιά εύημεριστική έρμηνεία πρότεινε ό Μ. Ρ. Nilsson, Homer and Mycenae, Λονδίνο 1933, 108: αιχμάλωτες γυναίκες τών Δαναών δολοφόνησαν τους ΑΙγύπτιους δεσπότες τους. Σωστά άντικρούει τήν άποψη ό Η. Hümmel, Ν JA 1940, 291, 90.

3. Σχολ. Εύρ. Έκ. 886" Άπολλόδ. Βιβλ. 2, 1, 4, 5" 'Τγίνος, Fab. 168" Σέρβ. Βιργ. Aen. 10, 497" μιά άλλη παραλλαγή στά Σχ. Ίλ. Α 42 και Εύρ. Όρ. 872.

178


'Απορρίπτοντας τήν προσπάθεια της Anna Elisei^ νά διαβά-σει, μαζι μέ τον G. Hermann, αυτογενή φνξανορία γάμον και νά έρμηνεύσει «άποφεύγοντας άντρες άπο τήν Ι'δια γενιά», καθώς και τήν πρόταση της M.-L. Rosenkranz^ àÀ?J αυτογενή τοί φυζάνορα γάμον, θεωρώ πιθανότερη τή διόρθωση του Bamber-ger αύτογενεΐ φυξανορία (αύτόβουλη φυγή άπό τους άντρες), πού άλλωστε εχει γίνει γενικότερα άποδεκτή. Είναι δμως λάθος νά μεταφράσουμε, συμφωνώντας μέ τον WilamoAvitz,^ «άπο έμ-φυτο μισανδρισμό», και ετσι νά καθορίσουμε το νόημα ολου του γεγονότος μέ έναν τρόπο πού βρίσκεται έ'ξο άπο τις προθέσεις του ποιητή. Επίσης, δέν θά ήθελα νά άκολουθήσω τον Ο. Hilt-brunner (ό'.π. 8) στήν άποψη δτι οί Δαναΐδες άρνήθηκαν το γάμο, επειδή ό Δίας δημιούργησε τον πρόγονό τους "Επαφο μέ τρόπο θαυματουργό, χωρίς έρωτική ένωση. Μάλλον θεωρώ, συμφωνών-τας μέ τον Κ. von Fritz (ο.π. 123=161), άποφασιστικά τά πα-ράλληλα του αυτοφυής, καθώς και τήν άντίθεση του επίμαχου χωρίου μέ τά άμέσως προηγούμενα: οί Δαναΐδες λένε άπλώς δτι ή φυγή τους είναι άποτέλεσμα της ϊδιας τους της βούλησης και οχι κάποιου φόνου. Επομένως, τό σωστό είναι νά άναρωτηθοΰμε γιά τά προσωπικά τους ελατήρια. Μιά σειρά χωρία υπαινίσσονται τήν ϋβριν των Αιγυπτίων (λ.χ. στ. 31, 103, 487, 528), χωρίς νά προσδιορίζουν σέ τί έγκειται* κάπου ή πράξη τους χαρακτηρίζε-ται καταπάτηση του δικαίου (39' 37 στήν έκδοση τοΰ Murray: λέκτρων, ών θέμις εϊργει), άλλά είναι πολύ ένδεικτικό δτι οί Δα-ναΐδες, δταν ό Πελασγός προσπαθεί τόσο έπίμονα νά εξακριβώ-σει το αϊτιο της φυγής τους, καταφεύγουν άμέσως σέ γενικότητες (333· 337 στήν έκδοση Murray, και 392). 'Η άποδοχή κενών πού προτείνει ό Wilamowitz δέν δικαιολογείται, και έχει βρεϊ έλάχι-στους οπαδούς. "Ενα άλλο χωρίο (225), σέ συνδυασμό μέ ενα στί-χο άπρ τήν άφήγηση τοΰ Προμηθέα {Προμ. 855), θά μπορούσε νά ενισχύσει τήν ερμηνεία οτι οί κόρες προσπαθούν νά άποφύγουν τήν αιμομιξία. Αύτή δμως ή έρμηνεία δέν άνταποκρίνεται στά ελ-ληνικά νόμιμα, πού άπεναντίας έπέβαλλαν, ύπο ορισμένες συνθή-

1. "Ο.π. 202· ό Schadewaldt, Gnomon 8 (1932) 10, ερμηνεύει ώς έξης τό κείμενο τοΰ Hermann: «άποκρούοντας εναν άνόσιο γάμο πού συνάπτε-ται μέσα στο ϊδιο γένος μέ τούς γιούς τοΰ Αιγύπτου».

2. «Nota Eschilea», Philologus 108 (1964) 293. 3. Aisch. Interpr. 15, καΐ editio maior 335: quia mares devitare

natae sumus (έπειδή άπό τή φύση μας αποφεύγουμε τούς άντρες).

179

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

κες, μι,ά τέτοια ένωση. Αύτό πού πραγματικά χρειάζεται νά κα-ταλάβουμε είναι μόνο ή περιγραφή του Δαναού γιά το εγχείρη-μα των Αιγυπτίων (227): γαμών άκουσαν άκοντος πάρα (επίσης το άεκόντων στο τέλος των άναπαίστων της παρόδου). Αισθανό-μαστε δτι ό ποιητής μας παρουσιάζει, σέ μια δραστική σκηνή, τή βαρβαρική ωμότητα των Αιγυπτίων. Το κυνηγητό τους είναι ά-γριο —γάμος μέ αύτούς σημαίνει δουλεία. Αύτο άποκρούουν και προσπαθούν νά άποφύγουν οί Δαναΐδες, και δεν είναι απαραίτη-το, γι ' αύτον άκριβώς το λόγο, νά θεωρηθούν 'Αμαζόνες.^ Ή ει-κόνα ώς εδώ είναι κάπως άσαφής, αν και ως ενα σημείο ενιαία" ωστόσο, υπάρχουν χωρία πού μπορεί —άλλά φυσικά δεν πρέπει— νά θεωρήσει κάνεις δτι άναφέρονται σέ άνδροφοβία γενικά. Αυτό ισχύει κυρίως γιά το έφύμνιο (141=151), οπού ή έκφραση εύνάς άνδρών μπορεί νά έρμηνευτεϊ γενικά ή νά άποδοθεΐ μόνο στούς Αιγυπτίους. Ή δεύτερη άποψη ένισχύεται γλωσσικά άπο χωρία δπως τά 393 και 426, δπου ή συγκεκριμένη άναφορά είναι σαφής και άντικειμενικά υποβάλλεται άπο το γεγονός δτι στις δύο προ-ηγούμενες στροφές γίνεται λόγος γιά φυγή έπειτα άπο καταδίω-ξη. Γενική θά μπορούσε νά είναι ή σημασία του στ. 328 (322 στον Murray), άλλά καΐ έδώ τά προηγούμενα διατηρούν τό συσχετι-σμό μέ τήν ειδική περίπτωση.

Τό πόρισμα γιά τή φύση, τό δίκαιο και τά κίνητρα των Δα-ναΐδων δέν είναι καθόλου άπλό. "Οποιος δμως δέν έχει τήν πρό-θεση, δπως δ Wilamowitz {Aisch. Interpr. 13) και ό J. Vür-theim (έκδ., 119), νά δεχτεί δτι ή Ικανότητα του Αισχύλου γιά συνέπεια στή διαμόρφωση ενός θέματος βρήκε έδώ τά δριά της, θά άκολουθήσει τον Κ. von Fritz (ό'.π.) στήν πεποίθηση δτι δ ποιητής άφησε μετέωρο δ,τι ήθελε νά μείνει, γιά βασικούς λόγους, άπροσδιόριστο. "Ετσι εξασφάλισε γιά τον έαυτό του τή δυνατότη-τα νά άξιοποιήσει δραματικά τήν περίπτωση τών Δαναΐδων στή συγκεκριμένη φάση, τήν καθορισμένη άπο τήν καταδίωξη τών Αιγυπτίων, άλλά νά της δώσει ταυτόχρονα γενική ισχύ και μέ αύτήν νά δείξει τήν εξουσία τών μεγάλων θεϊκών δυνάμεων. Ή παράφορη άρνηση τών Δαναΐδων άντιμάχεται έγκυρους νόμους, πού προστατεύουν τή διαιώνιση της ζωής.

"Οσο χρονολογούσαν τις Ίκέτιδες πολύ πρώιμα, ήταν δυνατό 1. Αύτό τό θέμα τό έχει άναπτύξει σωστά ή Α. Elisei, δ.π. Καλές παρα-

τηρήσεις εχει και ό Κ. von Fritz, 183· πρβ. επίσης J. Aisina, δ.π. 11.

180


và βασιστεί κανείς στη μαρτυρία του Πολυδεύκη (4, 110) οτι. ο άρχικος άριθμος του χοροΰ ήταν πενήντα, και νά υπολογίζει και γιά το δράμα αύτο 50 χορευτές. Μέ τή νέα χρονολόγηση, περιο-ριζόμαστε στον άριθμο 12, πού έπιβεβαιώνεται απόλυτα άπό τους στ. 1348-1371 του 'Αγαμέμνονα. Παρατηρούμε δτι ό μεγαλύτε-ρος άριθμος εμφανίζεται μόνο μιά φορά στο κείμενο (317' 321 στον Murray), εκεί δπου γίνεται λόγος γιά τους πενήντα γιούς του Αιγύπτου. ^ Αν τοποθετήσουμε δίπλα σέ κάθε Δαναΐδα μιά θεραπαινίδα και δεχτούμε εναν άντίστοιχο άριθμο και γιά τούς Αιγυπτίους, ώστε νά εχει κάποιο νόημα και ή έπίθεσή τους, και άπέναντι σ' αύτούς στήσουμε τον Πελασγό μέ άνάλογο άριθμο πο-λεμιστών, συνθέτουμε εναν εξαιρετικά ζωηρό σκηνικό πίνακα. Γιά την κατασκευή της κοινοβωμίας στή μορφή μιας υπερυψω-μένης, οπωσδήποτε δμως προσιτής, εξέδρας έχουν ήδη ειπωθεί άρκετά σέ σχέση μέ τά δύο παλαιότερα εργα.^

Ά π ό δύο άπόψεις θα μπορούσε κάνεις νά συσχετίσει τή δη-μιουργία τών Ίκετίόων μέ τήν πολιτική κατάσταση της έποχής. Συμφωνώντας μέ τόν F. Schachermeyr,^ θεωρώ τον Αισχύλο μετριοπαθή δημοκρατικό, και έ'τσι καταλαβαίνω τή μεταφορά ά-θηναϊκών πολιτικών δεδομένων στον ήρωικό κόσμο, δταν λ.χ. ό Πελασγός άναθέτει τήν τελική άπόφαση σέ μιά λαϊκή συνέλευση. Παρόμοια τακτική άκολούθησε και ό Εύριπίδης στις δικές του Ίκέτιόες. Επιπρόσθετα, θά μπορούσε κανείς νά συσχετίσει τήν εικόνα τού "Αργούς, και ιδιαίτερα τήν εύχαριστήρια ωδή, μέ τΙς φιλαργιτικές διαθέσεις τών 'Αθηναίων δημοκρατικών.^ Έ δ ώ τε-

1. Σχετικά με TIC Ίκέτιόες βλ. Lesky, Hermes 72 (1937) 12&=Ges. Sehr. 142.

2. Die frühe Klassik der Griechen, Στουτγάρδη 1966, 143, δπου εξε-τάζονται μέ έξαιρετικά σταθμισμένη προσοχή τά προβλήματα πού σχετί-ζονται μέ τήν τραγωδία και τήν πολιτική' F. Stoessl, «Aeschylus as a Political Thinker», AJPh 73 (1952) 113· V. Ehrenberg, «Origins of Democracy. The Constitution in Aeschylus' Suppliants», Historia 1 (1950) 517=PoZis und Imperium, Ζυρίχη 1965, 266· J. Α. Davison, ((Aeschylus and Athenian Politics», Festschrift Ehrenberg, 'Οξφόρδη 1966, 95.

3. Ό G. Salanitro, ((L'Orestea e la politica estera di Atene», Sic Gymn, n.s. 19 (1966) 158, 20, ύποθέτει οτι ό συνασπισμός μέ τό "Αργός, μετά τΙς άποτυχίες τοΰ Κίμωνα, είχε οπαδούς και σέ συντηρητικά στρώ-ματα. 'Επίσης: Ρ. Burian, ((Pelasgus and Politics in Aeschylus' Da-nâid Trilogy», WS, N.F. 8 (1974) 5.

181

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

λειώνουν οι πιθανοί συσχετισμοί. ^ Αν όμως μετατρέψει κανείς τις Ίκέτιδες σε «πολιτικο» εργο, επειδή βρίσκει δτι έδώ δραματοποι-είται ή άποδοχή του φυγάδα Θεμιστοκλή στο "Αργός/ προσφέρει άλλο ένα παράδειγμα τής μοιραίας μεθόδου πού μέ βάση υποθε-τικούς συνειρμούς δημιουργεί φιλολογικά γεγονότα. Δέν θά ά-ποκλείσουμε, φυσικά, τήν πιθανότητα νά υποδηλώνεται μέ τά ξενικά στοιχεία του έργου τό ενδιαφέρον για τήν Αίγυπτο, οπου ή περσική κυριαρχία συναντουσε έντονη άντίδραση, και οι 'Αθη-ναίοι άργότερα ύποστήριξαν, χωρίς έπιτυχία, τον "Ιναρο, δταν έ-παναστάτησε. Πάει πολύ όμως να χρησιμοποιηθούν οΐ Ίκέτιδες γιά τή χρονολόγηση τής άθηναϊκής επιχείρησης, ή να άναζητη-θοϋν πίσω άπό τούς Αιγυπτίους και τις Δαναΐδες τά φιλοπερσικά και άντιπερσικά κόμματα τής χώρας του Νείλου (Chr. Gülke, δ.π. 65, 71).

Γιά τήν άνασύνθεση των δύο άλλων τραγωδιών τής τριλογίας, σημαντικότατες είναι οί εργασίες του Κ. von Fritz, του W. Kraus και του R. Ρ. Winnington-Ingram. Τα άποσπάσματα συγκεντρώνονται στον Mette, άρ. 120-133, καΐ συζητιούνται άπο τον Ι'διο στο εργο του Der verlorene Aischylos (49).

Ά π ο το δεύτερο δράμα, τούς ΑΙγνπτίους^ ξέρουμε τόσο λίγα, ώστε νά άποτολμήσει ό Mette τήν υπόθεση δτι θά μπορούσε νά είναι το πρώτο δράμα τής τριλογίας και νά διαδραματίζεται μά-λιστα στήν Αίγυπτο. Προβλήματα δημιουργεί 6 τίτλος, πού φαί-νεται νά ταυτίζει τό χορό μέ τούς γιούς τού Αιγύπτου. Αυτό ση-μαίνει δτι καΐ ή δολοφονία τους καΐ ή κατάστρωση του δολοφο-νικού σχεδίου άποκλείεται νά γίνονται στο έ'ργο. Τό 'ίδιο άποκλεί-εται ενας αγώνας πάνω στή σκηνή. Στις Ίκέτιδες όμως προετοι-μάζεται μιά βίαιη σύγκρουση, ενώ, εξάλλου, ή παλιά υπόθεση δτι ό Πελασγός έ'χανε τή ζωή του στή μάχη και τον διαδεχόταν στή βασιλεία ό Δαναός, θά μπορούσε νά βρεϊ κάποιο έ'ρεισμα στον ύ-

1. Ε. Cavignac, «Eschyle et Thémistocle», RPh 45 (1921) 103· W. G.Forrest, «Themistocles and Arges», CQ, n.s. 10 (1960) 221" ό Po-dlecki, 56, θά επρεπε νά είναι άκόμη πιο προσεχτικός. Ή Trencsényi-Wal-dapfel, δ.π., εξετάζει διάφορους υπαινιγμούς του έργου γιά τον Θεμιστο-κλή. Κάπως σοβαρότερα πρέπει νά άντιμετωπιστεϊ ή ύπόθεσή της δτι τό Ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τήν Αίγυπτο θά μπορούσε νά συσχετιστεί μέ τήν προετοιμασία των 'Αθηναίων γιά νά βοηθήσουν τον "Ιναρο' πρβ. καΐ Κ. Deichgräber, NGG 1941/8, 285.

182


παινιγμό του Ρ. Oxy. 2251, οπού θρηνείται κάποιος ξενοδόχος.^ Μέ τήν προϋπόθεση δτί. οΐ Αιγύπτιοι άποτελοΰσαν τον κύριο χορο του έργου, γιά περιεχόμενο παραμένει μόνο ή ισχνή πιθανότητα της ειρήνης, μετά τον άγώνα, και των διαπραγματεύσεων πού ο-δήγησαν στο γάμο. Γι' αύτο είναι εύεξήγητο δτι μερικοί έρευνη-τές^ άποδίδουν τον τίτλο ΑΙγύτττιοι σε εναν δεύτερο χορό, ενώ άφήνουν τις Δαναίδες στον Ι'διο ρόλο, δπως και στο πρώτο έργο. Αύτό άφήνει κάποια περιθώρια νά έντοπιστεΐ στο έργο ή κατά-στρωση του δολοφονικού σχεδίου μέ τή συμμετοχή του Δαναού. Φυσικά, ό άποφασιστικος άγώνας έχει προηγηθεί, και θά τον α-κολουθήσει 6 φόνος τών νυμφίων τήν πρώτη νύχτα του γάμου, έτσι πού νά πέφτει άνάμεσα στο δεύτερο και το τρίτο έργο. Κά-ποτε απέδωσαν σ' αύτό τό δράμα και τον δεύτερο τίτλο, Θαλα-μοποιοί (άπ. 114 Μ.), πού παραδίδεται σποραδικά" κάτι τέτοιο δμως μένει έντελώς άνεπιβεβαίωτο.^

Γιά τό τρίτο έργο, τις Δαναΐδες^ κάθε άνασύνθεση πρέπει να συμπεριλάβει τό μεγαλειώδες άπόσπασμα (125 Μ.) δπου ή 'Α-φροδίτη διακηρύσσει τήν κοσμογονική της δύναμη. Δύο θέματα προσφέρονται. Σύμφωνα μέ μια παράδοση (πρώτη μνεία στον Πίνδαρο, Πνθ. 9, 112),^ ό Δαναός παντρεύει τις θυγατέρες του υστέρα άπό έναν άγώνα δρόμου τών μνηστήρων. Αύτή ή τροπή προϋποθέτει τον καθαρμό τών Δαναΐδων και δίνει διαλλακτικό τέ-λος στήν τριλογία. Εξάλλου, στή σύντομη ρήση του Προμηθέα {Προμ. 853) γιά τις πενήντα θυγατέρες του Δαναού προβάλλει έντονα ή μορφή της (άνώνυμης έκει) Ύπερμήστρας, ή οποία, πι-στή στή γυναικεία φύση της, σώζει τή ζωή του συζύγου της Λυγ-κέα. Ό Παυσανίας διηγείται (2, 19, 6) δτι δ Δαναός τήν οδήγησε μπροστά σε ένα άργίτικο δικαστήριο, πού δμως τήν άθώωσε. Ά -πό εύγνωμοσύνη εκείνη άφιέρωσε στήν 'Αφροδίτη ένα ξόανο. Ει-

1. Αύτό υποθέτει ή Μ. L. Cunningham, JRhM 96 (1953) 223 καί, με άξιοποίηση μιας συμπλήρωσης τοϋ Snell {Gnomon 25, 1953, 436), RhM 105 (1962) 189. Στον Mette, άπ. 596, άδηλης προέλευσης.

2. Pohlenz, 1, 51· Kraus, δ.π.· Cunningham, δ.π. 3. Τ6 ϊδιο, εννοείται, ισχύει γιά τήν προσπάθεια νά συσχετιστεί μέ τό

έργο μας μιά κάλπη άπό τή Βοστώνη, δπου άπεικονίζονται σκηνικοί σάτυ-ροι νά μεταφέρουν κάτι έπιπλα" τήν πιθανότητα έξετάζει ό Mette, Verl. Aisch. 183, άκολουθώντας τόν Τ. Β. L. Webster, JHS 70 (1950) 86.

4. Τά άλλα σχετικά χωρία τά συγκεντρώνει ό Wilamowitz, Aisch. Interpr. 23, 2.

183

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

vat εύεξήγητο δτι, πολλοί έχουν άποδώσει στο τρίτο έ'ργο της τρι-λογίας μιά δί,καστική διαδικασία, δπου ή 'Αφροδίτη εμφανιζόταν ώς συνήγορος. Ό Κ. von Fritz (ο.π. 251=175) φαίνεται υπερβο-λικά κατηγορηματικός δταν άποκλείει τη συνένωση των δύο πα-ραλλαγών γιά τό τρίτο έργο και δέχεται ώς μόνο θέμα την έξα-σφάλιση ένός γάμου, συνάπτοντας, κατά συνέπεια, μέ αύτό το θέ-μα και τη ρήση της 'Αφροδίτης. Προτιμούμε τή λύση πού δίνει ό W. Kraus {δ.π. 157=65), συνδυάζοντας τό θέμα του γάμου με την υπεράσπιση της Ύπερμήστρας, "Ισως δεν πρέπει νά σκεφτό-μαστε Ινα χειρισμό του θέματος δπως στις Ευμενίδες^ γιατί τότε δέν επαρκούν δύο υποκριτές. Ή Ύπερμήστρα δεν χρειάζεται νά είναι παρούσα' θά άρκοΰσε ή καταδίκη της άπείθειάς της άπό τον Δαναό. Τότε επεμβαίνει ή 'Αφροδίτη, πού δικαιώνει και άπαλ-λάσσει την Ύπερμήστρα. Μπορούσε άκόμη νά προκαλέσει μιά συμβιβαστική κατάληξη μέ τον εξαγνισμό και τό γάμο των Δα-ναΐδων. Ή θεϊκή δύναμη, έντελώς παράλληλη μέ της 'Αθηνάς στο τέλος της Όρέστειας^ όδηγεΐ άπό τήν οδύνη και τή σύγχυση σέ μιά έγκυρη τάξη.

Τά μεγάλα προβλήματα πού επισημάναμε δτι άντιμετωπίζονται στήν τριλογία έβρισκαν τήν άνάλαφρη άντανάκλασή τους στό σα-τυρικό δράμα ΑμυμώνηΛ Ή φερώνυμη θυγατέρα του Δαναού, ψάχνοντας για νερό, δέχεται τήν έπίθεση ένός σατύρου, ελευθε-ρώνεται άπό τόν Ποσειδώνα, και τελικά οδηγείται άπό τό θεό στον έρωτα καΐ στή μητρότητα.

Ή μοναδική συνεχόμενη τριλογία πού μας σώθηκε, ή Όρέστεια,^ διδάχτηκε τό 458 π.Χ. και σημειώνει, δσο τουλάχιστον ξέρου-

1. Ό Brommer, MDAI(A) 63/64 (1938/39) 171, 'έχει συγκεντρώσει τΙς σχετικές άγγειογραφίες, πού χρονικά άνήκουν μετά τό 440 π.Χ. και επομένως θά μπορούσαν νά έχουν σχέση μέ τήν άνανέωση του ένδιαφέρον-τος γιά τον Αισχύλο στό τελευταίο τρίτο τοϋ 5ου αΙώνα. Βλ. και Ν. Χ. Χουρμουζιάδης, Σατυρικά, 'Αθήνα 1974, 27κκ.

2. Μιά σχολιασμένη έκδοση και των τριών ^ργων, άξιοποιώντας τό ύλι-κό τοϋ W. G. Headlam, έπιμελήθηκε ό G. Thomson, 2 τ., Cambridge 1938. Σέ νέα έπεξεργασία, δίχως τή μετάφραση άλλά μέ τά άρχαϊα σχόλια και μιά παρουσίαση της οριστικής μεθόδου τοϋ Headlam: The Oresteia of Aeschylus, 2 τ., Τσεχοσλοβακική 'Ακαδημία, Πράγα 1966.—Παλαιό-τερη βιβλιογραφία, έκτος άπο τόν Schmid, δίνει και ό W.Morel, Bursiari 259 (1938) 1.—'Εργασίες έρμηνευτικές γιά τήν τριλογία: Α. Lesky, «Die

184


με, το κορύφωμίτ. της αίσχύλειας δημιουργίας. Τώρα πού μέ τή νέα χρονολόγηση των Ίκετίόων τό εργο άκολουθεϊ μόλις μισή δε-καετία άργότερα, άνατρέπεται άλλη μιά φορά ή θεωρία πού τόσο εύκολα βασίζεται σέ μια εύθύγραμμη και ομαλή άνέλιξη της με-γάλης τέχνης. Ώ ς προς τή θεατρική τεχνική, ό Αισχύλος κέρδισε καινούριες δυνατότητες μέ τον τρίτο ύποκριτή, πού ειχε φέρει στή σκηνή 6 Σοφοκλής.^ Στούς Βατράχους (1126) οί εισαγωγι-κοί στίχοι των Χοηφόρων άναφέρονται ώς πρόλογος της Όρέ-στειας. Ό Radermacher στο ύπόμνημά του συμπέρανε σωστά δτι το δεύτερο έ'ργο παρουσιάστηκε κάποτε και μέ τον τίτλο Όρέ-στεια (πού χρησιμοποιήθηκε γιά τήν επιστροφή του 'Ορέστη) και δτι αύτο τό δνομα πέρασε άργότερα σέ ολόκληρη τήν τριλογία.

Οί θεματικές προϋποθέσεις της τριλογίας είναι δυνατό νά έξα-Orestie des Aischylos», Hermes 66 (1931) 190=Ges. Sehr. 92" A. Setti, UOrestea di Eschilo, Φλωρεντία 1935' J. T. Sheppard, Aesehylus, the Prophet of Greek Freedom: An Essay on the Oresteia Trilogy, Λον-δίνο 1943· P. Β. R. Forbes, «Laws and Politics in the Oresteia», CR 62 (1948) 99· R. P. Winnington-Ingram, «Clytemnestra and the Vote of Athena», JHS 68 (1948) 130" Kaufmann-Bühler, 59- Ε. R. Dodds, «Morals and Politics in the Oresteia», PCPhS 186 (1960) i9=Wege der Forschung II 149 (συστήνεται ιδιαίτερα)· G. del Estai Ο.S.Α., La Ore-stiada y suo genio juridico, El Escorial 1962 (μέ μετάφραση μεγάλων τμημάτων τοϋ έργου)· Κ. von Fritz, 113: «Die Orestessage bei den drei grossen griechischen Tragikern»· J. J. Peradotto, «Gledonomancy in the Oresteia», AJPh 90 (1969) 1· M. Leaky, «The Role of Gassandra in the Oresteia of Aesehylus», BRL 52 (1969) 145· A. Lebeck, Ores-teia: A study in Language and Structure, Harvard Univ. Press, 1971" H. Hommel, «Aischylos Orestie. Mythischer Stoff, geistige Voraus-setzungen, historischer Rahmen», A ^ A 20 (1974) 14· D. J. Cona-cher, «Interaction between Chorus and Characters in the Oresteia», AJPh 95 (1974) 323.—'Απομονωμένη στέκεται ή εργασία του R. Böhme, Bühnenbearbeitung aischyleischer Tragödien, Βασιλεία 1956, 2o μέρος 1959: καταλήγει στο συμπέρασμα δτι ή Όρέστεια, πού ο Swinburne τήν ονόμασε «τό μεγαλύτερο έπίτευγμα του άνθρώπινου πνεύματος», είναι α-πλώς το άποτέλεσμα μιας ριζικής σκηνικής διασκευής τής περιόδου γύρω στά 408-5 και βασικά ενα έξαμβλωματικο υβρίδιο !—Μεταφράσεις: Ο. Wer-ner, Μόναχο 1948 (μέ έλληνικο κείμενο' τώρα εχει ένταχθεϊ στή συνολική μετάφραση του Αισχύλου άπο τον ϊδιο, βλ. παραπάνω)" Ε. Buschor, Μό-ναχο 1953· Ε. Staiger, Στουτγάρδη 1959 (Reclam). Μια συντομευμένη διασκευή γιά τή σκηνή εδωσε ό W. Jens, Hersfeld χ.χ.ε. 'Ιταλικά: Μ, Untersteiner, έκδ. Mondadori 1951. 'Αγγλικά: R. Lattimore, Σικάγο 1953. Ελληνικά: Ά π . Μελαχρινός (επιμέλεια Ν. Σφυρόερας), Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, άρ. 38, χ.χ.ε.

1. Σχετικά μέ αύτο βλ. στο κεφάλαιο γιά τον Σοφοκλή, σ. 439.

185

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

κριβωθοϋν, μέ τήν έννοια οτι ολα σχεδόν τα βασικά στοιχεία του μύθου ήταν άπο πρίν δοσμένα στον ποιητή.^ Σημαντικός κρίκος στην παράδοση πρέπει νά στάθηκε ή Όρέατεία του Στησιχόρου. "Ηδη γι' αύτό το έ'ργο είναι βέβαιο οτι ή Κλυταιμήστρα ήταν ή κύρια έ'νοχος, άφοΰ μόνο έ'τσι μπορεί νά κατανοηθεί το άπ. 42 Page (15 D,, 42 Β.), οπού ύπάρχει άκόμη και τό θεματικό πρό-τυπο του ονείρου των Χοηφόρων: εμφανίζεται στήν Κλυταιμή-στρα ενας δράκων μέ αιμόφυρτο κεφάλι.^ Προς τήν ϊδια κατεύ-θυνση δείχνει το σχόλιο στον "Ορέστη 268 του Εύριπίδη, μέ τήν πληροφορία οτι στον Στησίχορο ό 'Απόλλων έδινε στον 'Ορέστη ένα τόξο, γιά νά αμύνεται εναντίον των Έρινύων. Αύτό τό στοι-χείο ενισχύεται τώρα άπό έναν πάπυρο μέ τά υπολείμματα ένός υπομνήματος στους μελικούς ποιητές {Ρ. Oxy. 29, 1963, άπ. 26, στήλη ΙΙ=Στησίχορος, άπ. 40 Page). Έκε ΐ πληροφορούμα-στε άκόμ,η δτι ό Αισχύλος δανείστηκε άπό τον ποιητή τον βό-στρυχο ως άναγνωριστικό σημάδι. Εικαστικές άπεικονίσεις, κυ-ρίως σέ μηλιακά άνάγλυφα,^ συμπληρώνουν τή γνώση μας γιά δσα βρήκε ό Αισχύλος στήν παράδοση, Ό κεντρικός ρόλος του 'Απόλλωνα, πού βεβαιώνεται και γιά τον Στησίχορο, παρουσιά-ζεται ως στοιχείο της δελφικής επίστρωσης του ελληνικού μύ-θου, ή οποία διαπιστώνεται ποικιλότροπα. 'Ωστόσο, δέν πρέπει γι' αύτό νά φανταζόμαστε, δπως ό Wüamowitz, μιά δελφική ποιητική παράδοση γύρο^ άπό τήν Όρέστεια.^

Μέ μεγάλη ελευθερία άπέναντι στήν παράδοση διαμόρφωσε ό 1. Lesky,o.π.καl((Die Schuld der Klytaimestra», PFi", N.F. 1 (1967)

5" έκεϊ άντιμετωπίζεται καΐ το έρώτημα άν ό Πνθ. 11, 17, του Πινδάρου, παρουσιάζοντας τήν Κλυταιμήστρα ώς μοναδικό δράστη τοΰ φόνου, άπο-τελεϊ προστάδιο της Όρέστειας. Αύτό είναι βέβαιο μέ μιά χρονολόγηση της ωδής, δπως υποστηρίζουν πολλοί, στο 474 π.Χ.' άκόμη δμως και μέ τή χρονολόγηση στό 454, δπως δέχεται ό C. Μ. Bowra στο βιβλίο του γιά τόν Πίνδαρο ('Οξφόρδη 1964, 404), μπορούν νά επισημανθούν στό κείμενο ιχνη πού όδηγοϋν σέ μιάν άνεξάρτητη άπό τόν Αισχύλο παράδοση.

2. 'Αξιόλογη σχετικά μέ αύτό τό θέμα είναι ή μελέτη του Μ. Bock, «Die Schlange im Traum der Klytaimestra», Hermes 71 (1936) 230, ό όποιος σωστά ίσως άναγνωρίζει τόν 'Αγαμέμνονα στόν Πλεισθενίδη, πού τή μορφή του παίρνει ό δράκων.

3. Βιβλιογραφία δίνει ό Lesky, ί^^, N.F. 1 (1967) 7κ. 4. Κάτι τέτοιο ύποθέτει και ό Ρ. Zancani Montuoro, RAAN 26 (1951)

270, συζητώντας μιά ένδιαφέρουσα μετόπη άπό τό Ήραϊο στις εκβολές τοϋ Σίλαρη (Sele), δπου παριστάνεται δ 'Ορέστης τυλιγμένος στίς σπείρες ένός φιδιοΰ.

186


ποιητής το τρίτο εργο. Το ύλικο πού του προσφερόταν ήταν ά-πλώς κάποιοι άττικοί, λατρευτικοί μύθοι γιά τήν καταφυγή του 'Ορέστη στήν 'Αθήνα και γιά μια δίκη του άπο τούς δώδεκα θε-ούς. Ή ίδρυση του 'Αρείου Πάγου μέ πρωτοβουλία της 'Αθήνας και ή σύνδεση αύτοΰ του δικαστηρίου μέ τή λύση της κατάρας άνήκουν στον Αισχύλο, καθώς και δλη ή ιδεολογική διαμόρφωση του μύθου μέ βάση τήν πέρα άπό κάθε παράδοση προωθημένη θρησκευτική άντίληψη του ποιητή γιά τον Δία.

Τά τρία δράματα της Όρέστειας άρχίζουν μέ προλογικές ρή-σεις, οί όποιες, πέρα άπό τήν εκθετική σημασία τους, κρούουν βα-σικές συγχορδίες της συμφωνίας. Ό τόπος δράσης του 'Αγαμέ-μνονα^ μας δείχνει, γιά πρώτη φορά μέ τρόπο πού δέν άφήνει πε-ριθώριο γιά αμφιβολίες, τή σκηνή (πού ή πρόσοψή της παριστά-νει τήν πρόσοψη του παλατιού) να χρησιμοποιείται σάν μόνιμο

1. Ή μνημειώδης τρίτομη έκδοση τοΰ Ε. i>aenkel, 'Οξφόρδη 1950, μέ εισαγωγή, μετάφραση και. πλούσια σχόλια, είναι τ6 σημαντικότερο ^ργο γενικά γιά τή μελέτη της τραγωδίας. Μιά ερεθιστική και γόνιμη έμπειρία προσφέρεται άπο το γεγονός οτι ό D. L. Page, στήν έκδοση των σχολίων πού άφησε στά κατάλοιπά του ό J. D. Denniston, 'Οξφόρδη 1957, συχνά δημιουργεί άντίλογο στις άπόψεις του Fraenkel. Δίπλα σ' αυτές τις έκδό-σεις, διατηρεί σταθερά τήν άξία της ή έκδοση τοΰ Ρ. Groeneboom, Gro-ningen 1944. Κείμενο, μετάφραση και σχόλια: J. C. Lawson, Cambridge 1932. 'Εξαιρετικά αύθαίρετα άντιμετωπίζει τό κείμενο ό Α. Υ. Campbell, Λονδίνο 1936. Κείμενο με σύντομα σχόλια: Ε. Janssens, Namur 1955.— Ερμηνευτικές εργασίες: Β. Daube, Zu den RechtsprohÎemen in Aischy-los' Agamemnon (διατρ.), Βασιλεία 1939. ('Επίσης, οί μελέτες πού μνη-μονεύονται σχετικά μέ τήν Όρέστεια.) Η. Bogner, «Der Agamemnon des Aischylos», Ν JA 3 (1940) 1· Α. Ardizzoni, Studi Eschilei, I : UAga-mennone, Κατάνη 1946" F. Fletcher, Notes to the Agamemnon, 'Οξ-φόρδη 1949· Ε. Fraenkel, Der Agamemnon des Aischylos: Ein Vor-trag, Ζυρίχη 1957=Kleine Beiträge, Ρώμη 1964, I 329, και $(Die Kas-sandraszene der Orestie», Kl. Beitr. 375· J. Aisina, «Observationes sobre la figura de Clitemestra», Emerita 27 (1959) 297· H. Gundert, «Die Stichomythie zwischen Agamemnon und Klytaimestra», Theo-ria: Festschrift Schuchardt, Baden-Baden 1960, ()^ = Wege der For-schung II 219· R. Kuhns, The House, the City and the Judge: The Growth of Moral Awareness in the Oresteia, Ίνδιανάπολη (N.Y.) 1962" R. D. Dawe, «Inconsistency of Plot and Character in Aeschylus», PCPhS 189 (1963) i^^Wege der Forschung I 175· W. H. Friedrich, «Schuld, Reue und Sühne der Klytämnestra», στό Vorbild und Neu-gestaltung, Γοττίγγη 1967, 140· J. de Romilly, «L'évocation du passé dans l'Agamemnon d'Eschyle», REG 80 (1967) 9 3 = Wege der For-schung II 173· H. Lloyd-Jones, «Agamemnonea», HSCPh 73 (1969)

187

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

φόντο γί.ά τήν έρμηνεία του έργου. Πάνω στη στέγη είναι, ξαπλω-μένος, μέ το πάνω μέρος του κορμού στηριγμένο στούς βραχίο-νες, ό Φύλακας, πού προλογίζει, (1-39). Το παράπονο γι,ά τον κά-ματο άπο τη μακροχρόνια φρουρά του, καθώς περιμένει, το ση-μάδι της φωτιάς άπό τήν Τροία, μετατρέπεται σέ ένθουσιασμο μό-λις βλέπει τη λάμψη του δαυλού. 'Ωστόσο, πνίγει άμέσως τη χαρά του μέσα στην άνησυχητική γνώση της άνίατης διαφθοράς του πα-λατιού. Μέ μοναδική δεξιοτεχνία διαγράφεται μέσα στούς λίγους στίχους ή συναισθηματική καμπύλη ολόκληρου του. μεγάλου δρα-ματικού μέρους ώς τήν τελική καταστροφή : ένθουσιασμός για τή νίκη κάτω άπό τά σκοτεινά σύννεφα, άπο όπου θά πέσει ό κεραυνός.

'Εμφανίζεται ό χορός των Άργείων γερόντων. Σέ ενα εκτετα-μένο άναπαιστικό τμήμα (40-103) άναπτύσσεται ή εικόνα της εκστρατείας των 'Ατρειδών εναντίον της Τροίας. "Οταν άκούγε-ται (61) ότι τήν ύποκίνησε ό ξένιος Ζευς πολυάνορος άμφΐ γυ-ναικός^ τοποθετείται πρώτη φορά ολόκληρη ή εκστρατεία κάτω άπό τον τόσο χαρακτηριστικό γιά τον Αισχύλο διπλό φωτισμό της άνθρώπινης συμπεριφοράς. Ό χορός ρωτά τήν Κλυταιμήστρα γιατί έ'χει στείλει παντού έ'μπυρες προσφορές, διατηρώντας έπί-μονα στο τέλος των άναπαίστων τό μετεωρισμό άνάμεσα στήν άνησυχία και τήν έλπίδα.

Τό δυναμικό λυρικό κομμάτι (έξι στροφικά ζεύγη: 104-257) πού άκολουθεΐ πρέπει νά θεωρηθεί εκθεση ολόκληρης της τριλο-γίας. Κάτι παρόμοιο παρατηρούμε και στίς Ίκετώες. Τό πρώτο στροφικό ζεύγος, τό μόνο πού εύρύνεται μέ μιά έπωδό, είναι μιά έπικολυρική άφήγηση σέ δακτυλικά μέτρα: στήν Αύλίδα έμφα-νίστηκαν δύο άετοί, πού κατασπάραξαν μιά έγκυο λαγίνα μαζι μέ τον ζωντανό καρπό της. Ό Κάλχας συσχετίζει τό σημάδι μέ 97· Ο. L. Smith, «Once again: The Guilt of Agamemnon», Eranos 71 (1973) 1· M. Pope, «Merciful Heavens?», JHS 94 (1974) 100· M. Vetta, «Aeschylus' Agam. 1343: Una nota di scena passata nel teste», GIF, n.s. 5/(26) (1974) 159· M. Marcovich, «Agamemnonea», Emerita 42 (1974) 121· D. M. Leahy, «The Representation of the Trojan War in Aeschylus' Agamemnon», AJPh 95 (1974) 1· S. L. Radt, «Zu Aischy-los' Agamemnon», Mnemosyne 26 (1973) 113.—Μεταφράσεις του îç-γου: Επανέκδοση της μετάφρασης τοΰ Wilamowitz μέ επιμέλεια του Ε. Kappus, Βερολίνο 1940· Α. Stauffenberg, Delfinverlag 1951. Στά άγ-γλικά: Τ. G. Tucker, Μελβούρνη 1935· L. Mac Neice, Λονδίνο 1936· Ε. Hamilton στο Three Greek Plays, Νέα 'Τόρκη 1937· Α. Υ. Camp-bell, Liverpool 1940.

188


την άλωστ) της Τροίας, ταυτόχρονα ομως —ξανά ή αίσχύλεια δι-πλή δψη— είναι βαθύτατα άνήσυχος μήπως ή "Αρτεμη (εδώ τό-σο ταιριαστά ή πότνια θηρών)^ άγανακτισμένη για τήν εξόντωση του ψχωχοΰ ζώου, απαιτήσει άλλη μιά προσφορά πού θά προ-καλέσει φοβερό μίσος. Στο σημείο αύτό ο χορός, κάτω άπό τό βάρος της μνήμης και της προαίσθησης, ξεσπά στή μεγαλειωδέ-στερη άπό όλες τις ελληνικές προσευχές: τον περίφημο υμνο προς τον Δίατών δύο έπόμενων στροφικών ζευγών. Ή πανάρχαιη μορ-φή του έπικλητικοΰ ύμνου βρίσκει μιά τελική κορύφωση, καθώς τό δνομα «Δίας» γιά τον άτεγκτο κυβερνήτη του κόσμου δεν φαίνεται πιά άρκετό στον ποιητή. Ουτε ετσι δμως έγκαταλείπεται ή παράδοση, και αύτό τό δείχνει ή άντιστροφή, πού υμνεί τόνΔία ως νικητή όλων τών προκατόχων του. Στήν τρίτη στροφή, άκοϋ-με για τό νόμο στόν όποιο ύπέταξε ό θεός τόν κόσμο: τό τΐάθει μάθος (γνώση μέσα άπό τόν πόνο). "Οπως συμβαίνει συχνά και στόν Σοφοκλή, τό τελευταίο μέρος μιας δίστροφης σύνθεσης έ-πανέρχεται στήν αφήγηση, πού θά συνεχιστεί ώς τήν εκτη άντι-στροφή. Ό μάντης άποκαλύπτει οτι ή θυσία της 'Ιφιγένειας είναι τό μέσο πού θά εξευμενίσει τή θεά και θά εξασφαλίσει τήν άνα-χώρηση του στόλου. Ό 'Αγαμέμνων παλεύει άγρια γιά μιά άπό-φαση, πού σέ όποιαδήποτε περίπτωση συνεπάγεται ενοχή: θυσία του παιδιού του ή ματαίωση της εκδικητικής εκστρατείας. Ή σκέψη δτι θά του άποδοθεϊ ό χαρακτηρισμός λιπόνανς τόν βάζει στο ζυγό της άνάγκης. 'Επειδή δμως εχει φτάσει στή βεβαιότητα δτι πρέπει νά θυσιάσει τό παιδί του, τό θέλει και ό ϊδιος· επιθυμεί τήν πράξη και τήν έκτελεΐ σάν νά προέρχεται άπό τή δική του βούληση. Μέ τήν αμεσότητα ενός όράματος, ό χορός δίνει τήν ει-κόνα του κοριτσιού πού τό ύψωσαν σαν ζώο πάνω άπό τό βωμό, γιά νά τό σφάξουν. 'Εδώ τελειώνει ή άφήγηση* ή διάσωση της ' Ι-φιγένειας, χάρη στήν επέμβαση της "Αρτεμης, δεν έ'χει καμία θέση σ' αύτό τό σημείο. Στήν τελευταία άντιστροφή άκούγεται και πά-λι ή σημαντική και βασική έκφραση παθοΰσιν μαθεΐν (250), καΐ, τέλος ό χορός άπευθύνεται πρός τήν Κλυταιμήστρα, πού έμφανί-ζεται εκείνη τή στιγμή' σ' αύτήν άναφέρονται οί τρίμετροι 258-263 μέ τό χαιρετισμό και τήν ερώτηση.

Στήν επόμενη σκηνή (264-354) ή βασίλισσα προτάσσει εντυ-πωσιακά τήν είδηση γιά τήν πτώση της Τροίας καί, επειτα άπό μιά σύντομη στιχομυθία μέ τόν κατάπληκτο χορό, συνεχίζει μέ

189

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

την περιγραφή της πορείας της φλόγας, σέ στίχους πού άποτε-λοΰν άριστουργήματα γιά τον πλούτο ονοματικών καΙ ρηματικών παραλλαγών. "Υστερα άπο μιά σύντομη παρεμβολή του χορού, ά-κολουθεϊ δεύτερη ρήση της Κλυταιμήστρας μέ μιαν άπίστευτα εκφραστική περιγραφή του όδυρμού και της άναταραχής στην Τροία, πού κυριεύτ/]κε vFjô' εν ημέρα (320): άκόμη καΐ γιά τούς νικητές παραμονεύει έκεΐ κάποιο κακό' μόνο άν δεν άσεβήσουν ά-πέναντι στούς θεούς (δπως ό Αϊας ό Λοκρός άπέναντι στήν Αθη-νά) έχουν εξασφαλισμένη τήν επιστροφή τους στήν πατρίδα. Αύτο είναι ενα προανάκρουσμα γιά τήν περιγραφή της τρικυμίας, πού δίνει πιο κάτω ό Κήρυκας· στο στόμα δμ€ος της Κλυταιμήστρας ά-κούγεται κάπου στο βάθος σαν εύχή. Ό χορός διαβεβαιώνει τή βα-σίλισσα γιά τ-/]ν άπόλυτη άξιοπιστία της: πιστά τεκμήρια (352).

Μιά σειρά άνάπαιστοι ύμνοΰν τον Δία ώς τον υπέρτατο δικα-στή στήν υπόθεση της Τροίας, και άκολουθεΐ τό πρώτο στάσιμο (367-487) μέ τρία στροφικά ζεύγη· στο τελευταίο συνάπτεται και μιά επωδός. Ή πορεία του είναι εξαιρετικά χαρακτηριστική γιά τή δραματική άτμόσφαιρα αύτοΰ του τμήματος. Το πρώτο στρο-φικό ζεύγος περιλαμβάνει, σέ κυκλική σύνθεση, μαζι μέ τήν κα-ταγραφή της άσέβειας του Πάρη, και τή σκέψη γιά τήν άναπό-δραστη συνέπεια του θεού, πού ορίζει να άκολουθεΐ μετά τήν ενο-χή ή εξιλέωση. Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος δείχνει μέ τή σειρά του τήν ένοχή της Ελένης, πού εγκατέλειψε τό σπίτι της και ά-φησε πίσω της κενό και οδύνη γιά τήν άπουσία της. 'Αλλά στή μέση της δεύτερης άντιστροφής σημειώνεται ή τροπή: πόνος κυ-ριαρχεί και σέ ολόκληρη τήν Ελλάδα. Έ ν συνεχεία, τό τρίτο στρο-φικό ζεύγος άναπτύσσει διεξοδικά πώς ή χώρα στενάζει γιά τή Ουσία πού χρειάστηκε να προσφερθεί γιά τή γυναίκα ενός άλλου (447-462). Οι θεοί παρακολουθούν τούς φονιάδες του λαού, οΐ Ε -ρινύες άνατρέπουν μιά εύτυχία πού δέν βασίζεται στο δίκαιο. "Ε-τσι και στή νίκη τών 'Ατρειδών προσάπτεται μιά ένοχή, καΐ ά-κούγεται πάλι άνοιχτά ή άμφίσημη άξια της άνθρώπινης συμπε-ριφοράς: άκόμη καΐ ή δίκαιη εκστρατεία γιά τήν τιμωρία τοϋ Πά-ρη βαρύνεται μέ ένοχή, άφού γιά χάρη μιας μοιχαλίδας χάθηκαν άνθρώπινες ζωές.

Ή επωδός οδηγεί, μέ άπροσδόκητο τρόπο, πίσω στή συγκεκρι-μένη δραματική στιγμή. Ό χορός, πού λίγο πριν είχε φανεί νά πεί-θεται στά πιστά τεκμήρια της Κλυταιμήστρας (352), εκφράζει τώ-

190


ρα T/]v άμφφολία του καΐ άναφέρεται στήν ευπιστία των γυναικών. Το επόμενο επεισόδιο (486-680), μέ τό τρίπτυχο των άφηγη-

ματικών ρήσεων, άρχίζει μέ στίχους του κορυφαίου, πού άναγ-γέλλει τήν άφιξη του Κήρυκα, δίνοντας ετσι τέλος στήν άμφιβο-λία. Είναι περιττό νά άναζητηθεϊ λογική έξήγησ*/) γιά τήν άσυ-νέπεια του χοροϋ. Ό ποιητής, μέ τήν άμφιβολία πού έκφράζεται στο τέλος του χορικού, άπλώς προετοιμάζει το έ'δαφος γιά τήν άφήγηση του Κήρυκα. "Ενα άκόμη πιο ενδεικτικό τεκμήριο της ποιητικής υπεροχής του είναι δτι τοποθετεί τήν άφιξη του στό-λου μερικές μόνο ώρες μετά τήν είδηση της φρυκτωρίας. Έ δ ώ δεν ισχύει ή πρόφαση οτι τό στάσιμο καλύπτει ενα οσοδήποτε μεγάλο χρονικό διάστημα, μια και ό χορός, δταν τραγουδά (475) γιά τό μήνυμα της φωτιάς πού διασχίζει γρήγορα τούς δρόμους, συνδέει καθαρά τήν άμφιβολία του μέ τό μέρος έκεΐνο ακριβώς πριν άπό τό στάσιμο.

Ή πρώτη ρήση του Κήρυκα είναι ενας θριαμβικός χαιρετισμός πρός τήν πατρίδα και τούς θεούς της. "Οπως ή Κίλισσα στις Χοηφόρες, έ'τσι και ή μορφή του Κήρυκα, μέ τήν άπροβλημάτι-στη και άφελή συμπεριφορά του, στέκεται μέσα σέ έ'ναν κόσμο φρίκης. Αύτά τα λόγια της εύφρόσυνης επιστροφής στήν πατρίδα βρίσκονται σέ δραστική άντίθεση μέ τήν πνιγηρή άτμόσφαιρα της σκηνής όπου ό 'Αγαμέμνων χαιρετά τό "Αργός καΐ τούς θεούς. Στή δεύτερη ρήση του Κήρυκα άκοΰμε, περισσότερο άπό κάθε άλ-λη φορά, τό στρατιώτη Αισχύλο, πού δανείζει στήν άφήγηση του 'Αγγελιοφόρου τις δικές του μνήμες άπό τά βάσανα και τις τα-λαιπωρίες της ζωής του στρατοπέδου.

Τέσσερα τρίμετρα του κορυφαίου παίζουν ρόλο μεταβατικό γιά τήν είσοδο της Κλυταιμήστρας, πού ή ρήση της (587-614) είναι στήν άρχή ενας θρίαμβος πάνω στις άμφιβολίες του χορού και ύστερα ενα προοίμιο γιά τήν ύποκριτική δουλοπρέπειά της καθώς θά ύποδέχεται τόν άντρα της· τό δωμάτο^ν κννα (607) ά-ποτελει προανάκρουσμα του πλήθους τών μεταφορών πού άκοΰ-με σ' εκείνη τή σκηνή. Ή Κλυταιμήστρα ξέρει δτι μέ τή διαβε-βαίωση της πίσττ^ς της μπορεί νά προκαλέσει τό χορό τών γε-ρόντων, χωρίς νά περιμένει άπόκριση.

"Ενας σύντομος διάλογος άνάμεσα στό χορό και τόν Κήρυκα μέ μιά ερώτηση σχετικά μέ τόν Μενέλαο οδηγεί στήν τρίτη ρήση, μέ τήν περιγραφή της τρικυμίας. Ή έλπίδα πού κλείνει τήν άφή-

191

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

γηση, οτι ό Μενέλαος μπορεί νά ζεϊ άκόμη, προετοιμάζει, τό σα-τυρικό δράμα Πρωτεύς.

Το δεύτερο στάσιμο (681-781), πού στά τέσσερα στροφικά ζεύγη του ό Kraus δίκαια αναγνωρίζει μιά άπο τις λειτουργικότε-ρες λυρικές συνθέσεις, δείχνει τό δρόμο άπό τό ειδικό γεγονός στήν καθολική γνώση. Τό πρώτο στροφικό ζεύγος χαρακτηρίζει τήν Ελένη, με τήν παράτολμη ετυμολογία του ονόματος της άπό τό ελείν^ καταστροφέα της Τροίας, ένώ τό δεύτερο τήν ήθογραφεϊ μέ τήν εικόνα του λιονταρόπουλου πού άνατρέφεται μέ τρυφερό-τητα, γιά νά γίνει, μόλις μεγαλώσει, αιμοβόρο θηρίο. 'Η τρίτη στροφή σχετίζεται μέ τόν έρχομό της Ελένης, άλλά οί πρώτες κιόλας λέξεις της άντιστροφής κρούουν εναν καινούριο τόνο, πού διατρέχει δλο τό τέταρτο στροφικό ζεύγος: ό ποιητής, προχωρών-τας σέ εναν μοναχικό δρόμο σκέψης, άπορρίπτει τήν πίστη (στήν οποία εμμένει ό Ηρόδοτος) δτι ή πολύ μεγάλη εύτυχία φέρνει συμφορά στόν κάτοχό της. Ή άνομία του άνθρώπου διαιωνίζε-ται: ή ύβρη γεννά τήν ύβρη και άπό μιά καινούρια ένοχή πηγάζει πάντα μιά καινούρια καταστροφή. Και ό ποιητής, έ'χοντας άφε-τηρία τήν Τροία, τελειώνει ξανά μέ στίχους πού σχετίζονται έμ-μεσα άλλά εύδιάκριτα μέ τόν οίκο των 'Ατρειδών. Ή σκηνή της Κασσάνδρας θά προσδώσει στά λόγια του χορικού συγκεκριμένο περιεχόμενο.

Σέ λίγο εμφανίζεται στήν ορχήστρα ό 'Αγαμέμνων πάνω στό άρμα του· πίσω του, σκεπασμένη μέ τά πέπλα της, είναι κου-λουριασμένη ή Κασσάνδρα.^ Ό χορός, στούς άναπαίστους του (782-809), χαιρετά τό βασιλιά μέ συγκρατημένη έκφραση άφο-σίωσης, χωρίς νά κρύβει τήν άλλοτινή κριτική του γιά τήν εκ-στρατεία πού ξεσηκώθηκε γιά μιά μοιχαλίδα. 'Η ρήση του 'Αγα-μέμνονα (810-854) χαρακτηρίζεται άπό τήν αύτοκυριαρχία τού άνθρώπου πού ξέρει πολλά γιά τά παραπλανητικά φαινόμενα τού κόσμου. Ή εύχαριστία του πρός τούς θεούς συνδέεται μέ τή συ-ναίσθηση της τερατικής αύτής νίκης: μιά ολόκληρη πόλη μέσα σέ καπνούς και ερείπια γιά χάρη μιας γυναίκας ! Τώρα ήρθε ή στιγ-

1. "Οταν ή 'Τπόθεση θέλει πίσω άπό τό άρμα του βασιλιά Ινα δεύτερο άρμα, μέ τήν Κασσάνδρα και τά λάφυρα, εχει μάλλον υπόψη τ6ν σκηνοθέτη μιας μεταθανάτιας επανάληψης του έργου, 'ίδιον μέ έκεϊνον^πού, σύμφωνα μέ το Σχ. Εύρ. Όρ. 57, άρχισε τήν παράστασή του εισάγοντας βουβή τήν Ελένη νά προχωρεί μέ τά λάφυρα προς τό παλάτι.

192


μή, πίσω στο "Αργός, νά δει την άλήθεια. Ά π ο το παλάτι εμφα-νίζεται. ή Κλυταιμήστρα* ή ρήση της (855-913), μέ την κραυγα-λέα κλιμάκωση της υποκρισίας της, βρίσκεται άπο την άρχή ως το τέλος σε οξύτατη άντίθεση μέ την παγερή άπομόνωση πού κυ-κλώνει τον 'Αγαμέμνονα. Τό έκπληκτικο γνώρισμα αύτής της σκηνής είναι οτι ή Κλυταιμήστρα, καθώς περιγράφει τή γεμάτη πιστή άγάπη άναμονή της, δεν άπευθύνεται στο πρόσωπο πού της είναι πιά ολότελα άποξενωμένο και βαθύτατα μισητό, παρά στο χορό. Μόνο δταν δικαιολογεί έπιτήδεια τήν άπουσία του 'Ορέστη μέ τό φόβο κάποιας στάσης στο "Αργός, άπευθύνεται στον 'Αγα-μέμνονα. Τον χαιρετά μέ μιά πληθώρα μεταφορών, γιά νά καλύ-ψει μέσα σε τυπικότητες τήν υποκρισία πού άναγκάζεται νά έπι-στρατεύσει καταπατώντας τήν περηφάνια της. "Ενα άπο τά ίδιο-φυέστερα χαρακτηριστικά αύτοΰ του δράματος είναι οτι ό ποιη-τής, πριν άπο τήν Ι'δια τήν πράξη του φόνου, παρουσιάζει εναν συμβολικο άγώνα, δπου ό άντρας νικιέται άπο τή γυναίκα. Ή Κλυταιμήστρα δί\ει εντολή νά άπλώσουν πορφυρό χαλί πάνω στο τμήμα του δρόμου πού πρέπει νά πατήσει ό 'Αγαμέμνων γιά νά μπει στο παλάτι. Ό 'Αγαμέμνων άπαντα μέ ύπερβολική ψυχρό-τητα στή διεξοδική της ρήση και άποποιεϊται αύτή τήν τιμή πού σημαίνει υβρη, άλλά στή στιχομυθία πού άκολουθεϊ άφήνεται νά ενδώσει. Συστήνει μάλιστα ήπια μεταχείριση γιά τήν Κασσάνδρα, πού είναι δώρο του στρατού, και υστέρα προχωρεί προς το παλά-τι, συνοδευόμενος άπο τά λόγια της Κλυταιμήστρας, δπου κορυ-φώνεται σέ παραλήρημα άκόμη μιά φορά ή υποκρισία της· Μό-λις έκεΐνος μπαίνει μέσα, ή βασίλισσα (973κ.), σχεδόν κραυγά-ζοντας, καλεϊ τόν Δία νά φέρει σέ δλα τό τέλος πού θέλει αύτή.

Τό τρίτο στάσιμο (975-1034) κλείνει σέ δύο στροφικά ζεύγη τήν ένταση μιας βαθιάς άγωνίας, τήν προαίσθηση μιας άναπό-τρεπτης συμφοράς πού πλησιάζει —στοιχεία πού μας είχαν φορ-τίσει στήν προηγούμενη σκηνή.

"Ερχεται ή Κλυταιμήστρα, γιά νά οδηγήσει τήν Κασσάνδρα στό παλάτι. Ό Αισχύλος εισάγει εδώ τό τέχνασμα της σιωπής, τό ό-ποιο έπισήμανε ή άρχαία κριτική σέ μορφές δπως ή Νιόβη και 6 'Αχιλλέας.^ Ή Κασσάνδρα δέν άποκρίνεται λέξη οΰτε στήν δλο και πιό επιτακτική άπαίτηση της βασίλισσας οΰτε στήν προτρο-ττή του κορυφαίου. Μόνο δταν έ'χει φύγει ή Κλυταιμήστρα, σπάζει

1. Άριστοφ. Βάτρ. 911' Βίος 6.

193

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

τήν παγερή σιωπή της μέ μιαν άγρια κραυγή. 'Ακολουθεί μιά σκηνική σύνθεση δπου πάθος και λόγος συνυφαίνονται μέ τέτοια δεξιοτεχνία, ώστε καταλαβαίνουμε καλά γιατί ή 'Υπόθεση υπο-γραμμίζει δτι εδώ βρίσκουν τήν τελειότερη διαμόρφωσή τους ή εκπληξις και ό οίκτος. Στο σύνολο της τριλογίας, αυτό ειδικά το μέρος επιδιώκει νά δώσει άπτά τήν άλυσίδα ένοχης και τιμωρίας, πού ζώνει τό παλάτι των 'Ατρειδών,

Έ π τ ά στροφικά ζεύγη τραγουδά ή Κασσάνδρα στο λυρικό τμή-μα αύτής της σκηνής (1072-1177), και υστέρα άπό τά τέσσερα πρώτα άποκρίνεται ό κορυφαίος, κάθε φορά μέ δύο τρίμέτρα' κα-τόπιν ό χορός, συνεπαρμένος άπό τό διεγερτικό όραμα, άκολου-θεϊ, μετά τους δύο διαλογικούς στίχους του κορυφαίου, μέ τρα-γούδι, ενώ στό τελευταίο μέρος της σκηνής πλούσιοι σε δοχμιακά μέτρα στίχοι άπαντοΰν στήν προφήτισσα. Ή Κασσάνδρα άρχίζει μέ μιά κραυγή οδύνης πρός τόν 'Απόλλωνα, του όποίου τό σύμ-βολο βλέπει μπροστά στήν πύλη του παλατιού. Μέ τή μαντική της δράση βλέπει ξεκάθαρα τό προσχεδιασμένο έγκλημα: τό λου-τρό, τό δίχτυ, τό θανάσιμο πλήγμα. Θρηνεί τήν Τροία και τόν δικό της θάνατο. Ό χορός, πού δέν καταλαβαίνει τίποτε ή μισο-καταλαβαίνει, αμύνεται σέ δ,τι τόν άγγίζει. Τότε ή Κασσάνδρα άλλάζει τόνο καί, σέ μιά έκτεταμένη σκηνή διαλογικών μέτρων (1178-1330), πού έ'χει ήδη προσημανθεϊ μέ τήν παρεμβολή τρι-μέτρων στις δύο τελευταίες στροφές της, σκίζει τό πέπλο πού σκεπάζει τή μοίρα του παλατιού και τή δική της. 'Αρχίζει μέ σαφείς φράσεις, άλλά ολοένα και περισσότερο κυριεύεται άπό μαντική έ'κσταση. Οί τοίχοι του παλατιού άνοίγονται στό βλέμ-μα της: εκεί μέσα δ Θυέστης άτίμασε τό κρεβάτι του άδερφοϋ του, έκεϊ μέσα ό άτιμασμένος του πρόσφερε γιά εκδίκηση τή σάρκα τών παιδιών του, εκεί μέσα έχει έγκατασταθεϊ τό μεθυ-σμένο άπό αιμα σμήνος τών Έρινύων, γιά νά μή φύγει ποτέ. Και εκεί μέσα θα πέσει, χτυπημένος άπό τό χέρι της γυναίκας του, ό πορθητής του Ιλίου" έκεΐ καί ή 'ίδια ή Κασσάνδρα θα συμπληρώ-σει αύτόν τό φόνο. Βυθισμένη στήν άπόγνωση, σπάζει τήν προ-φητική της ράβδο και πετά άπό πάνω της τις ιερές ταινίες. Τέλος δμως συγκρατιέται καί, μέ μιά τελευταία φρικίαση, πού τ/] χρω-στούμε στήν άνθρωπιά του ποιητή, μπαίνει στό παλάτι του θα-νάτου της. Τό σχετικό μέ τήν Κασσάνδρα θέμα, δτι οί προφη-τείες της συναντούν πάντοτε δυσπιστία, σέ ολόκληρη αυτή τή

194


σκηνή ύποδηλώνεται. περιθωριακά μόνο (λ.χ. 1212), χωρίς που-θενά νά ολοκληρώνεται (1093, 1195).

Σέ Ινα σύντομο άναπαιστικο σύστημα του χοροΰ (1331-1342) άντηχοΰν τά λόγια της Κασσάνδρας, ένώ άκούγεται άμέσως άπο τό εσωτερικό του παλατιού ή διπλή επιθανάτια κραυγή του 'Αγα-μέμνονα* ο χορός άποκρίνεται σέ τετράμετρα. Στο επόμενο μέρος (1348-1371) ξεχωρίζουν ολοφάνερα οί φωνές 12 χορευτών μέ ένα ιαμβικό δίστιχο γιά τον καθένα. Ό ποιητής παρουσιάζει αξιο-πρόσεχτα τήν άδυναμία μιας ομάδας νά άποφασίσει. Οί κραυγές έκείνων πού προτείνουν κάποια έπέμβαση καταπνίγονται ολο και περισσότερο άπό εκείνους πού διστάζουν, ώσπου ή πύλη του πα-λατιού άνοίγει και παρουσιάζεται ή Κλυταιμήστρα δίπλα στά πτώματα τών δύο θυμάτων της. Σέ μιά ρήση μοναδική, πετά θρι-αμβευτικά τό κάλυμμα της προσποίησης, σάν μεθυσμένη άπό αί-μα" γεύεται άκόμη τήν πράξη της στήν κάθε της λεπτομέρεια. Οί μεταφορές της υποκριτικής ρήσης της βρίσκουν εδώ μιάν άνατρι-χιαστική άντιστοιχία, όταν παρομοιάζει τις αιμάτινες σταγόνες, μέ τις όποιες ράντισε ό ετοιμοθάνατος μέσα στο ρόγχο του τό μέτωπό της, μέ τή βροχή πού δροσίζει τό σπαρμένο χωράφι.

Έπε ι τα άπό ένα εισαγωγικό δίστιχο του κορυφαίου και τήν επανάληψη της όμολογίας τήςΚλυταιμήστρας, άκολουθεΐ μιά δυ-νατή «έπιρρηματική» σκηνή (1407-1576), πού άποτυπώνει μέ μο-ναδικό γιά τήν αττική τραγωδία τρόπο τήν πορεία μιας ψυχικής διαδικασίας, τή βαθμιαία άλλαγή της θέσης ενός δράστη απέναν-τι στήν πράξη του. Μόνο μιά άνάλυση πού θα καταπιανόταν μέ τό κείμενο στίχο πρός στίχο θά μπορούσε νά δείξει τό δρόμο άπό δπου ή Κλυταιμήστρα, ύπό τήν πίεση του κατατρομαγμένου χο-ροΰ, περνά σιγά σιγά στήν άμυνα, ονομάζει ξαφνικά τόν Αίγισθο στήριγμά της και τελικά άναγνωρίζει ότι ή πράξη της είναι ά-πλώς Ινας κρίκος στήν άλυσίδα πού περισφίγγει τόν οικο τών 'Α-τρειδών, Θά ήθελε νά συμβιβαστεί μέ τό δαίμονα αύτου του σπι-τιού, είναι πρόθυμη γιά θυσίες. Δέν είναι μιά μετανοημένη Κλυ-ταιμήστρα, άλλά 'ίσως μιά Κλυταιμήστρα πού εχει φωτιστεί, πού καταλαβαίνει οτι αύτό πού μόλις πριν άναγνώριζε περήφανα σάν προσωπική πράξη είναι μανίαι άλληλοφόνοι.

Ά π ό άποψη μορφής, αύτός ό άγώνας διαρθρώνεται ως έξης: στήν άρχή ή Κλυταιμήστρα άποκρίνεται σέ μιά στροφή και άντι-στροφή του χοροΰ μέ μιά τριμετρική ρήση* άκολουθοΰν τρία στρο-

195

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

φικά ζεύγη του χοροΰ μέ την άπάντηση της Κλυταιμήστρας, κα-θώς βαθμιαία κλονίζεται ή βεβαιότητά της, σε άναπαίστους* με-τά τήν πρώτη στροφή του χοροΰ, σέ κάθε στροφικό ζεύγος συνά-πτεται ενα έφύμνιο, πού ϊσως, σύμφωνα μέ τήν παράδοσή μας, πρέπει νά έπαναληφθεϊ μόνο μετά τή δεύτερη άντιστροφή.^

Σάν άπάντηση στήν προσπάθεια της Κλυταιμήστρας νά άπο-τρέψει το έπερχόμενο κακό κλείνοντας άνακωχή μέ το δαίμονα, εμφανίζεται στή σκηνή ό Αίγισθος. 'Από τήν πλευρά του, ώς γιος του Θυέστη, δικαιολογεί τήν πράξη. Αύτόν, πού έ'μεινε όλο τό διάστημα στό περιθώριο, 6 χορός τόν άντιμετωπίζει διαφορετικά άπό δ,τι τήν ηρωική γυναίκα. Σέ μιά σκηνή διαμάχης (1612-1673), πού κλιμακώνεται σέ τροχαϊκά τετράμετρα, 6 Αίγισθος καλεϊ τούς άκολούθους του, και γιά μιά στιγμή φαίνεται δτι ή σύγκρουση είναι άναπόφευκτη. Τότε παρεμβαίνει μια Κλυταιμή-στρα διαφορετική άπό έκείνη πού εγκωμίασε τό αιμάτινο στίγμα πάνω στό μέτωπό της: μηδαμώς... άλλα δράσωμεν κακά (1654) ! Ό χορός εχει ήδη μνημονεύσει τόν 'Ορέστη (1646, 1667), πού θά ερθει έκδικητής, προετοιμάζοντας ετσι τό δεύτερο έ'ργο· και εχει μεγάλη σημασία τό γεγονός δτι ό ποιητής βάζει τήν Κλυταιμή-στρα νά χρησιμοποιεί τήν έκφραση παθεΐν ερξαντας (νά πάθουν άφοΰ έπραξαν, 1658) —κάτι πού θά τό δοκιμάσει ή ίδια.

Σχετικά μέ τή δομή του έ'ργου, παρά τήν πρόοδο της θεατρι-κής τεχνικής στήν κλιμάκωση και άποκάλυψη, δέν πρέπει νά πα-ραγνωριστεί μιά συγγένεια μέ τις Ίκέτίδες. Και εδώ ή πυκνό-τητα της δράσης είναι πολύ μεγαλύτερη, σέ σύγκριση μέ τα δύο παλαιότερα εργα, άλλά και εδώ τά βασικά δραματικά γεγονότα άκολουθοϋν, σέ άνοδικό ρυθμό, Ιπειτα άπό ενα εκτενέστατο έκ-θετικό μέρος, πού δίνεται κυρίως σέ λυρική μορφή και θεματικά άφορα ολόκληρη τήν τριλογία. Και δμως, τό μέρος της Κασσάν-δρας, δπως και ή μεγάλη σύγκρουση της Κλυταιμήστρας μέ τό χορό, δημιουργεί ενα άντίβαρο στή λυρική πληθωρικότητα του πρώτου μέρους, δπου κυριαρχεί τό ήθικό-στοχαστικό στοιχείο.

Μιά σειρά έρμηνευτικά προβλήματα συνδέονται μέ τήν πά-ροδο. Τόν ΰμνο στόν Δία,^ συμφωνώντας μέ τόν Ε. Fraenkel, τόν καταλαβαίνουμε σάν μια κραυγή πού υψώνεται άπό τόν πυ-

1. ΓΓροσεχτικος και διεξοδικός πάνω σ' αύτό το πρόβλημα ό Kraus, 91. 2. Ε. Fraenkel, «Der Zeushymnos im Agamemnon des Aischylos»,

Philologue 86 (1931) \=Kl. Beitr., Ρώμη 1964, 353· W. Ferrari, «La

196


ρήνα του δραματικού γεγονότος. Εξωτερικά ένσωματώνεται ά-πόλυτα στην άφήγηση, πού ξαναρχίζει μέ τήν έκφραση και τότε (184), μόνο πού σ' αύτό το σημείο άντι γιά τούς υπαινιγμούς του Κάλχα δίνονται πια σέ δλο τό βάρος τους τά συγκεκριμένα γεγο-νότα. Δέν ήταν πολύ επιτυχημένη ή προσπάθεια^ νά έξασφαλιστεΐ μιά καλύτερη πορεία σκέψης μέ τη μετάθεση του ΰμνου μετά το στίχο 217.

Γιατί οργίζεται ή "Αρτεμη;^ Κανένα άπό τά συνηθισμένα κί-νητρα —φόνος ίερου ζώου, άλαζονική υβρη τοϋ 'Αγαμέμνονα ή παραμέληση κάποιου τάματος— δέν μνημονεύεται, έστω ύπαινι-κτικά. Ούτε μπορεί νά γίνει λόγος γιά ιδιαίτερη εύνοια της θεας προς τήν Τροία.^ Ό Αισχύλος σκόπιμα άφαίρεσε κάθε στοιχείο ένοχης άπο τον 'Αγαμέμνονα, γιατί μόνο έτσι διατηρεί δλο της τό βάρος ή εσωτερική σύγκρουση τοϋ βασιλια. Ή οργή της θεάς δέν έχει άλλη αιτία άπο τον οίωνο των άετών πού σπαράζουν τήν έγκυο λαγίνα. 'Ανταποκρίνεται άπόλυτα στην αίσχύλεια κο-σμοθεωρία δτι τό ι'διο σημάδι πού προοιωνίζεται τήν άλωση της Τροίας προμηνύει και τήν έλευση μιας φοβερής συμφοράς.

Ή έσωτερική πάλη του 'Αγαμέμνονα μετά τήν έντολή της θυ-σίας μας είναι ήδη γνωστή άπό τούς 'Επτά και τις Ίκέτιδες. Και

parodos deirAgamennone», ASNP 1938, 7, 355· Ch. H. Reeves, «The Parodos of the Agamemnon)), CJ 55 (1959/60) 165" Eug. Grassi, «La parodos deirAgamennone)), A ^ R 6 (1961) 138" M. Treu, «Der Zeus-hymnos im Agam. des Aisch.)), EEAth 1965, 207" M. F. Galiano, «Los dos primeros coros del'Agamemnon de Esquilo)), Estudios sobre la tragedia griega, Μαδρίτη 1966, 37* M. J. Smethurst, «The Authority of the Elders. The Agamemnon of Aeschylus)), CPh 68 (1972) 89* F. Goujon, «Le nom et le drame. Aspects de la fonction du chœur dans l'Agamemnon d'Eschyle», Écrit et théorie poétique, Παρίσι 1976, 57.

1. R. D. Dawe, «The Place of the Hymn to Zeus in Aesch. Ag.», Eranos 64 (1966) 1. 'Αντίθετα ό L. Bergson, «The Hymn to Zeus in Aesch. Agam.)), Eranos 65 (1967) 11 = Wege der Forschung \l 186. Πρόσφατρο δικαιολόγησε τή μετάθεσή του ό Dawe, HSCPhl2 (1968) 110.

2. Βλ. σχετικά, εκτός άπό τις εργασίες πού μνημονεύονται στις δύο προ-ηγούμενες σημ.: W. Whallon, «Why is Artemis angry?», AJPh 82 (1961) 78. 'Αντίθετα μέ τήν κάπως έξεζητημένη ερμηνεία του, ό Dawe, στήν έρευνά του πού άναφέραμε πώ πάνω [Eranos 14), θεμελιώνει μέ ένδια-φέροντα έπιχειρήματα τήν άποψη πού έκφράζεται στά σχόλια των Den-niston-Page και στο δικό μας κείμενο.

3. Προς αύτη την κατεύθυνση ζητεί τή λύση ό Lloyd-Jones στη με-λέτη του πού μνημονεύεται στήν έπόμενη σημείο^ση.

197

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

πάλι ή πίεση για μια άπόφαση είναι άπο τή μοίρα, και πάλι ή ο-ποιαδήποτε άπόφαση χρεώνεται με τό βάρος μιας ένοχης. Ό χο-ρός άπεικονίζει (205) μέ μεγάλη έμφαση τό άδιέξοδο του βασι-λιά, άλλά ή ύποχρέωση άπέναντι στό στρατό και τό στόλο (212: πώς λιπόνανς γένωμαι ξυμμαχίας άμαρτών;) τόν βάζει στό ζυγό της άνάγκης.^ Ό 'Αγαμέμνων φτάνει σέ μιά άπόφαση πού του ά-νήκει και πρέπει νά τηρηθεί, και ωστόσο τήν παίρνει υπό την,πίε-ση των περιστάσεων οπου τόν εχει τοποθετήσει ή μοίρα του. Ε -παναλαμβάνεται αύτό πού παρατηρήσαμε και μέ τόν Ετεοκλή στους Επτά: μόλις έ'χει ληφθεί ή μοιραία άπόφαση, άμέσως κα-ταφάσκεται, και δ,τι πριν άπό λίγο γεννήθηκε κάτω άπό κάποια πίεση γίνεται τώρα παράγωγο άτομικής βούλησης: βροτούς θρα-σύνει γαρ αίσχρόμητις τάλαινα παρακοπά πρωτοπήμων (γιατί δί-νει τόλμη στούς άνθρώπους ή πανούργα και άθλια σύγχυση του μυαλού, ή πρώτη αιτία του κακού).

Ό χορός στόν στ. 83 άπευθύνεται στήν Κλυταιμήστρα και τή ρωτά γιατί στέλνει προσφορές σέ ολους τούς βωμούς της πόλης. Άλλά μόλις στόν στ. 264 άκηϋμε τή βασίλισσα νά άναγγέλλει τήν ε'ίδηση της νίκης. 'Ώς τόν Hermann άνάγεται ή άντίληψη δτι ή Κλυταιμήστρα έμφανίζεται στή σκηνή ήδη κατά τή διάρκεια των άναπαίστων. Αύτό συνεπάγεται δτι ή βασίλισσα άφήνει άνα-πάντητη τήν ερώτηση του χορού, και σέ δλη τήν πάροδο μένει στή σκηνή βουβή, άπασχολημένη μέ κάποια προσφορά, ή φεύγει γιά νά ξαναεμφανιστεί λίγο πριν άπό τή ρήση της. Ή διαμάχη άνάμεσα σέ μιά λύση πρός αύτή τήν κατεύθυνση και σέ μιάν άλ-λη, πού θέλει τό χορό νά άπευθύνει τήν έρώτηση του στ. 83 σέ μιάν άπούσα Κλυταιμήστρα, συνεχίζεται άκόμη και στις σύγχρο-νες σχολιασμένες έκδόσεις. Μου φαίνεται δτι περισσότερα στοι-χεία συνηγορούν μέ τήν άποψη του Ε. Fraenkel δτι ή Κλυται-

1. Αύτ6 το προβληματικό μέρος 'έγζι προκαλέσει έντονες συζητήσεις κατά τά τελευταία χρόνια. ΣτΙς εργασίες πού μνημονεύονται παραπάνω, σ. 196 σημ. 2, μπορούν νά προστεθούν: Η. Lloyd-Jones, «The Guilt of Aga-memnon», CQ 56 (1962) 187" Ν. G. L. Hammond, ((Personal Freedom and its Limitations in the Oresteia», JHS 85 (1965) 42' A. Lesky, ((Decision and Responsibility in the Tragedy of Aesch.», JHS 86 (1966) 78· A. Rivier, ((Remarques sur le nécessaire et la nécessité chez Eschyle», REG 81 (1968) 15" Κ. J. Dover, ((Some Neglected Aspects of Agamemnon's Dilemma», JHS 93 (1973) 58. 01 περισσότερες άπό αύτές τις μελέτες ξεπερνούν τήν περίπτωση του 'Αγαμέμνονα και θά συμ-πληρωθούν μέ πρόσθετη βιβλιογραφία στό υποκεφάλαιο ((Μοίρα καΐ ενοχή».

198


μήστρα δεν βρίσκεται άκόμη στή σκηνή οταν την προσφωνεί ο χορός. Μέ τήν άντίθετη άποψη, πού εκπροσωπείται άπό τον J. D. Denniston καΐ τον D. L. P a g e / θά μπορούσε νά συνηγορή-σει ή επανάληψη τοί3 ρ. θνοσκεΐς (87) και θυηπολεΐς (262)· και πάλι δμως παραμένει άκατανόητη ή σιωπή του προσώπου πού προσφωνείται στον στ. 83.

Στή στιχομυθία 'Αγαμέμνονα και Κλυταιμήστρας, πριν άπό τήν είσοδο στο παλάτι, ό Η. Gundert (ο.π.) εδωσε μιά καινούρια έρμηνεία, πού, σέ άντίθεση μέ τά ύπομνήματα του Ε. Fraenkel και των Denniston-Page, βλέπει στήν υποχώρηση του βασιλιά οχι άβρότητα και παραίτηση ή εκπλήρωση κρυφής κενοδοξίας, άλλά τήν τύφλωση του άνθρώπου ώς προοίμιο της πτώσης του. Αύτο είναι ισως τό κύριο νόημα της σκηνής, χωρίς όμως να πα-ραμεριστούν γι' αύτον τό λόγο και τά άλλα κίνητρα.

"Ενα σκηνικό πρόβλημα είναι πώς έμφανίστηκε ή Κλυταιμή-στρα με τα δύο θύματα. "Ανοιξε μια πλατιά κεντρική πύλη ή πρέ-πει νά δεχτούμε εδώ κιόλας τό έκκύκλημα, τό τροχοφόρο βάθρο πού μπορούσε να φέρνει μπροστά στά μάτια τών θεατών μιά ήδη στημένη σκηνή ; Κάτι τέτοιο τό δέχτηκε γιά τήν Όρέστεια ό Κ. Ο. Müller στα σχόλιά του στις Ευμενίδες, και βρήκε πολλούς οπα-δούς. 'Αντίθετα, ό Ε. Bethe^ θέλησε νά άποκλείσει τό έκκύκλημα γενικά άπό τόν 5ο αιώνα, ενώ ό Pickard-Cambridge {Theatre of Dionysus 106) δεν αποκλείει βέβαια «κάποιο είδος» έκκυ-κλήματος, άλλά θεωρεί πολύ πιθανό νά άρκοΰσε γιά τήν παρά-σταση της σκηνής μιά πλατιά πύλη πού άνοιγε. Σ ' αύτή τήν πε-ρίπτωση, βέβαια, θα σκεφτόταν κανείς συρταρωτή θύρα. 'Επειδή γιά τήν Όρέστεια λείπει κάθε σχετική ενδειξη μέσα στό κείμενο, εχει κάποια βάση ή επιφυλακτικότητα τών δύο τελευταίων σχο-λιαστών. Ό Reinhardt (106, 163) τάχθηκε άνεπιφύ>ακτα υπέρ του έκκυκλήματος, επειδή ή κατεύθυνση του φωτός στό Θέατρο του Διονύσου θά άφηνε αύτές τις σκηνές στή σκιά. Τό επιχείρημα άποδυναμώνεται κάπως όταν σκεφτούμε τή σκηνή πολύ κοντά στήν πύλη· εξάλλου, πιό κάτω θά συναντήσουμε μιά σκηνή στις Ευμενίδες, όπου δεν τά βγάζουμε πέρα μέ τό έκκύκλημα.®

1. Και ό Galiano, δ.π., υποστηρίζει τήν άποψη τοϋ Fraenkel. 2. «Ekkyklema und Thyroma», RhM 83 (1934) 21. 3. Στη διάλεξη του γιά τον 'Αγαμέμνονα {δ.π. 35=349) ό Fraenkel ση-

μειώνει άπλώς: «'Ανοίγει ή πύλη τοϋ παλατιού». Γιά δλα τά ^ργα του ΑΙ-

199

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

Σέ συνάρτηση μέ την άδιαφορία του ποιητή γιά τις λεπτομέ-ρειες βρίσκεται ή δυσκολία μας νά λύσουμε το πρόβλημα του φο-νικού οργάνου της Κλυταιμήστρας. Ό Ε. Fraenkel άφιέρωσε σέ αυτό το θέμα ενα ειδικό έπίμετρο στήν εκδοσή του. Έκε ϊ γίνεται ή λεπτή παρατήρηση δτι 6 ποιητής σέ βασικά χωρία δεν προσ-διορίζει ακριβέστερα τό δπλο, έπειδή θέλει νά συγκεντρώσει τήν προσοχή μας στο ύφασμα πού τύλιξε τόν 'Αγαμέμνονα σαν δίχτυ. Τό ξίφος ώς φονικό δπλο υπαινίσσονται οι στ. 1262, 1528 στόν 'Αγαμέμνονα και 1011 στις Χοηφόρες, δπου ή ρήση του 'Ορέστη γιά τό ξίφος του Αιγίσθου έξηγεϊται καλύτερα αν ή Κλυταιμήστρα χρησιμοποίησε τό δπλο του έραστή της.^'Αντίθετα, δεν έ'χει ά-ποδεικτική άξια ό στίχος 889 των Χοηφόρων (δπου ή Κλυται-μήστρα ζητεϊ γιά δπλο άνδροκμήτα πελεκνν, πού συμβαίνει νά είναι πιό πρόχειρος) οΰτε διάφορες άγγειογραφίεςκαΙ χωρία στούς νεότερους τραγικούς, δπου φονικό δπλο είναι τό πελέκι.^

Ό πρόλογος των Χοηφόρων^ σώζεται μόνο στό τελευταίο του μέρος, ενώ τό υπόλοιπο εχει χαθεϊ στό κενό του Μεδίκειου κώ-δικα, τό όποιο άρχίζει μετά τόν στ. 1159 του 'Αγαμέμνονα. 'Τ-

σχύλου προϋποθέτει το έκκύκλημα ό Webster, Greek Theatre Produc-tion 9, 17, καΐ Griechische Biihnenaltertümer 19. To ϊδιο καΐ ή Α. M. Dale στήν ενδιαφέρουσα μελέτη της «Seen and Unseen on the Greek Stage», WS 69 (1956) 9S~Coll. Pap. 119. Κατά τή γνώμη μου, δ Din-gel, Χ 3, πού δίνει καΐ πρόσθετη βιβλιογραφία, πολύ σωστά κρίνει δτι τό πρόβλημα πρέπει νά μείνει άνοιχτό, ώσπου νά προστεθούν καινούρια επι-χειρήματα.

1. Αύτή είναι ή άποψη και τοϋ Reinhardt, 106. 2. Έδώ πρέπει νά διορθώσω τήν άποψη πού εκφράζω στο Hermes 66

(1931) 193=Ges. Sehr. 94. To ξίφος ώς δπλο της Κλυταιμήστρας έμφανί-ζεται στήν 'Οδύσσεια (λ 424) και σέ ένα άρχαϊκό χάλκινο πλακίδιο άπό τή στεφάνη μιας άσπίδας τοϋ 2ου τετάρτου τοί5 6ου αιώνα: Ε. Kunze, Olym-pische Forschungen, τ. 2, Βερολίνο 1950, 167, πίν. i%=Neue Meister-werke griechischer Kunst aus Olympia, Μόναχο 1948, είκ. 46" πρβ. Α. Lesky, WS, N.F. 1 (1967) 18. Μου φαίνεται δτι ô Ε. Fraenkel, στο σχόλιό του, σ. 809, άπορρίπτει μέ κάπως υπερβολική βεβαιότητα τήν ά-ποψη τοϋ C. Robert καΐ άλλων, δτι τό πελέκι ώς φονικό δπλο μπορεί νά άναχθεϊ στήν παραλλαγή τοϋ Στησιχόρου. 'Οπωσδήποτε, ή έκφραση κάρα βεβροτωμένος, πού λέγεται γιά τόν δράκοντα τοϋ ονείρου (PMG, άπ. 42), υποδηλώνει χτύττημα τσεκουριοΰ.

3. Εκδόσεις: Wilamowitz, Das Opfer am Grabe, Βερολίνο 1896" M. Untersteiner, Come 1946 (ëva δεύτερο μέρος μέ σχόλια : Dioniso 12, 1949, 171, 250)· Μ. Valgimigli καΐ Μ. V. Ghezzo, Μεσσήνη 1947"

200


πάρχουν ωστόσο μερικά παραθέματα,^ άρκετά γιά νά διασαφηθει τό περιεχόμενο καΐ τό ήθος του τμήματος αύτοϋ. 'Εδώ, όπως και στις Ευμενίδες^ ό Αισχύλος σύνθεσε τον πρόλογό του σέ έντυπω-σιακή άντιπαράθεση με τό τέλος του προηγούμενου έργου. Ό "Α-γαμέμνων έκλεινε μέ τήν άποχώρηση του ένοχου ζευγαριοΰ, πού πιεζόταν ήδη άπό τό βάρος της ένοχης και της μοίρας του* στήν άρχή του δεύτερου έργου βρίσκουμε τό άγνό παλικάρι, τον 'Ο-ρέστη, νά προσεύχεται στον τάφο του πατέρα του. "Ως τό σημείο αύτό μπόρεσε νά μείνει μακριά άπό τό βούρκο του έγκλήματος· τώρα όμως είναι φορτωμένος μέ τό βαρύ καθήκον τής εκδίκησης. Είναι σάν νά άκοΰμε τόν υπόκωφο ήχο μιας χορδής, καθώς τό εργο άρχίζει μέ μιά έπίκληση στόν Έρμή, τόν κυρίαρχο του Κά-τω Κόσμου. 01 χθόνιες θεότητες και οί δυνάμεις τους βρίσκονται στό κέντρο αύτοϋ του έργου, και ή άναμφισβήτητα κεντρική θέση του τάφου του 'Αγαμέμνονα στή σκηνή είναι ένα έντονο έκφρα-στικό σύμβολο αύτής τής περιοχής.

Οι τελευταίοι στίχοι του προλόγου άναγγέλλουν τήν άφιξη μιας όμάδας γυναικών μαυροντυμένων, και ό 'Ορέστης, μαζι μέ τό συνοδό του, τόν Πυλάδη, άποσύρεται πρός τήν άντίθετη πάροδο : ή πρώτη, δσο ξέρουμε, σκηνή ((ώτακουστίας», πού βρήκε πάμ-πολλους οπαδούς στήν κωμωδία.

Ή πάροδος (22-83) φέρνει στή σκηνή τήν 'Ηλέκτρα μαζι μέ τό χορό των θεραπαινίδων. Πολύ σύντομα (75) ό ποιητής υπαι-νίσσεται ότι είναι αιχμάλωτες σκλάβες, άσφαλώς Τρωαδίτισσες· άντιμετωπίζονται, πάντως, σάν πρόσωπα του παλατιού, πού αι-σθάνονται άπόλυτα τήν ταπείνωσή του και προσδοκούν τήν άπό-δοση δικαιοσύνης. 'Αρχίζουν δίχως εισαγωγικούς άναπαίστους τό χορικό τους, τό όποϊο περιλαμβάνει τρία στροφικά ζεύγη και μιά έπωδό στό τέλος. "Ολο τό άσμα συνέχεται άπό μιά άλυσίδα G. Ammendola, Φλωρεντία 1948. Πρέπει νά έξαρθοΰν: W. Schadewaldt, «Der Kommos in Aisch. Choephoren», Hermes 67 (1932) Z\1=Hellas und Hesperien 106· A. Lesky, aDer Kommos der Choephoren», SAWW 221/3, 1943· R. D. Dawe, «Inconsistency of Plot and Cha-racter in Aesch.)), PCPhS 189 (1963) 52· H.-J. Dirksen, Die aischy-leische Gestalt des Orest, Νυρεμβέργη 1965· Στ. Γ. Καψωμένος, « Ή προσευχή του 'Ορέστη πρός τον Δία στις Χοηφόρους», EEThess 11 (1969) 353. Σχετικά μέ τό ρόλο τοΰ Πυλάδη: Η. J. Rose, 37, 1936/37 (1940), 201.—Βιβλιογραφία γιά τή σκηνή τής άναγνώρισης βλ. παρακάτω.

1. Άριστοφ. Βάτρ. 1126-28 και 1172κ. Σχ. Πινδ. Πνθ. 4, 145" Σχ. Εύρ. "Αλκ. 768.

201

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

σκέψεις πυκνά διατυπωμένες και στενά δεμένες με τό θέμα. Ό χορός έ'ρχεταί μέ νεκρικές χοές* ετσι, ή πρώτη στροφή άναφέρει τις άνάλογες λατρευτικές χειρονομίες. ' Η άντιστροφή ύπαινίσσε-ται δτι άφορμή γιά τις χοές ήταν ενα ονειρο της Κλυταιμήστρας. Ό χορός άποκαλύπτει κιόλας τή θέση του, όταν στή δεύτερη στροφή άναφέρεται ή δύσθεος γννά καΐ τονίζεται ή παρακμή του σπιτιού, πού έ'χει άτιμαστεΐ άπό τό ονειδος του εγκλήματος. Στήν άντιστροφή εμφανίζεται πολύ ενδεικτικά ή Δίκη, πού άργάή γρή-γορα βρίσκει πάντοτε τό δρόμο της. Τό φονικό αιμα πού έ'χει ρουφήξει ή γη είναι άνεξιλέωτο, όπως βεβαιώνει τό τρίτο στρο-φικό ζεύγος, ένώ στήν επωδό γίνεται σύντομα λόγος για τή μοί-ρα του 'ίδιου του χοροϋ, άλλά ταυτόχρονα και γιά τό μίσος του πρός έκείνους πού εξουσιάζουν.

Ή 'Ηλέκτρα έχει άκούσει άρκετά, ώστε στήν άρχή της επό-μενης σκηνής (84-151* ό χωρισμός σέ στάσιμα και έπεισόδια δέν έχει και πολύ νόημα), σέ μιά κάπως έκτεταμένη ρήση, νά ρωτή-σει τό χορό τί στάση νά κρατήσει ή ίδια άπέναντι σ' αύτές τις χοές. Στή σύντομη στιχομυθία της μέ τήν κορυφαία άκούει αύτό άκριβώς πού θέλει: οί χοές πρέπει νά έ'χουν σχέση μέ εκείνον πού έ'μεινε πιστός και εκείνον πού φέρνει έκδίκηση. Μέ τέτοια λόγια λοιπόν (ό στ. 165 εχει εδώ τή θέση του, υστέρα άκολουθουν οί 124-151) συνοδεύει τήν προσφορά της ή 'Ηλέκτρα, άρχίζοντας μάλιστα, σέ άξιοσημείωτη άντιστοιχία πρός τήν προσευχή του 'Ο-ρέστη, μέ μιά επίκληση στόν χθόνιο Έρμη. Ό χορός συνοδεύει τήν πράξη μέ ενα σύντομο ίαμβοδοχμιακό έξορκιστικό άσμα. 'Α-κολουθεί μιά ταραγμένη σκηνή (164-305), στενά δεμένη στήν άρχή μέ τόν τύμβο, Ή 'Ηλέκτρα έ'χει άνακαλύψει έκεϊ Ιναν βό-στρυχο και τόν συγκρίνει μέ τά δικά της μαλλιά: μόνο άπό τόν 'Ορέστη μπορεί νά προέρχεται. Στή στιχομυθία (164-182) ή ά-συγκράτητη χαρά της δοκιμάζει μιά άναστολή: ό 'Ορέστης ϊσως έχει στείλει τό δώρο του άπό τά ξένα. Ή ρήση της (183-211) δείχνει τό μετεωρισμό της άνάμεσα σέ άμφιβολία και ελπίδα, δταν ξαφνικά παρατηρεί άλλο ενα σημάδι: 'ίχνη πελμάτων πού ταιριάζουν μέ τό περίγραμμα τών δικών της. Πάει νά της φύγει τό μυαλό· τότε έμφανίζεται ό 'Ορέστης καί, σέ μιά σκηνή πού άπό στιχομυθία περνά σέ χειμαρρώδη λόγο, τά άδέρφια άναγνω-ρίζονται: ή 'Ηλέκτρα άλαλάζει άπό χαρά και 6 'Ορέστης προσεύ-χεται στόν Δία. Ή κορυφαία συμβουλεύει προσοχή, και τώρα δ

202


'Ορέστης άποκαλύπτει το σκοπό του έρχομ,οϋ του: 6 θεος των Δελφών, μέ την άπειλή φριχτής τιμωρίας, πού ή περιγραφή της στο κείμενο δεν εχει τελειωμό, άπαίτησε εκδίκηση γιά τό φόνο του πατέρα τους.

Σέ ενα επιβλητικό λυρικό κομμάτι (306-478) τά άδέρφια ενώ-νονται μέ τό χορό γιά τόν μεγαλειώδη κομμό, πού άποτελεϊ την πιό περίτεχνη σύνθεση —οχι μόνο της αίσχύλειας τραγωδίας. Τέσσερις έπωδικές τριάδες άκολουθοΰν ενα άναπαιστικό προοί-μιο του χοροϋ· σέ καθεμιά άπό αύτές, μιά στροφή τοΰ χορού πλαι-σιώνεται άπό στροφές τοΰ 'Ορέστη και της 'Ηλέκτρας. Σ ' αύτή τή σύνθεση άντιστοιχούν μετρικά οι στίχοι των άδερφιών μέσα σέ κάθε τριάδα, ένώ στα ενδιάμεσα κομμάτια, πού άνήκουν στό χο-ρό, υπάρχει μετρική άντιστοιχία άνάμεσα στήν πρώτη και δεύ-τερη και ξανά άνάμεσα στήν τρίτη και τέταρτη τριάδα. Άνάμεσα στίς επιμέρους τριάδες παρεμβάλλονται άναπαιστικά κομμάτια της κορυφαίας, οχι δμως και μετά τήν τέταρτη. "Τστερα άπό αυ-τό τό μέρος, άκολουθοΰν τρία στροφικά ζεύγη, πού παραδίδονται μέ τή σειρά αβγ γαβ (423-455). Ό κομμός κλείνει μέ δύο στρο-φικά ζεύγη.

Ό εκτενέστατος κομμός περιέχει τό θρήνο γιά τόν νεκρό και μιά επίκληση πρός αύτόν, μέ έντονα έξορκιστικό χαρακτήρα, να έρθει βοηθός στήν πραγματοποίηση τής εκδίκησης. Γλώσσα και νόημα παλαιών τελετουργικών πράξεων άσκοΰν έδώ τήν έπίδρα-σή τους, άλλά ή λειτουργία τοΰ κομμού δέν εξαντλείται σ' αυτό. Ό 'Ορέστης έχει έρθει στή σκηνή άπεσταλμένος τοΰ 'Απόλλωνα, ύπακούοντας στή σκληρή θεϊκή εντολή, πού άπαιτεϊ εκδίκηση γιά τό φόνο τοΰ 'Αγαμέμνονα, χωρίς νά γίνεται νύξη μέσα σ' αύτήν γιά τήν πιό άποτρόπαιη πλευρά της: τό φόνο τής μητέρας. 'Αντί-θετα, στόν κομμό δέν γίνεται καθόλου λόγος γιά τήν εντολή τοΰ 'Απόλλωνα. 'Από τήν περιγραφή τής μοίρας τοΰ παλατιοΰ άνα-δύεται ή εικόνα ένός εγκλήματος: στό κέντρο στέκεται ή Κλυται-μήστρα. Ή 'Ηλέκτρα, ρωτώντας τί πρέπει νά ποΰν γιά να φτά-σουν στό σκοπό τους (418), εισάγει μιά σειρά άπό στροφές, οπού ή 'ίδια και ό χορός σφυροκοπούν τόν 'Ορέστη: χωρίς συνοδεία έ-θαψαν τόν 'Αγαμέμνονα, άκρωτηρίασαν τό πτώμα του, φυλάκι-σαν σέ μιά γωνιά σάν σκυλί τήν 'Ηλέκτρα* τοιαντ' άκονων <τάδ'> èv φρεσΙν γράφου (τοΰτα άκούγοντας μές στό μυαλό σου γράψε τα, 450* πρβ. 439, 442κ.). ΚαΙ δταν ό 'Ορέστης κραυγάζει: «ή

203

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ντροπή του πατέρα πρέπει νά πληρωθεί!», στήν έντολή του 'Α-πόλλωνα συνάπτεται καΐ ή δική του ισχυρή βούληση, ένώνεται το θεϊκό μέ τό άνθρώπινο κίνητρο,^ και έ'τσι γιά τον 'Ορέστη ισχύει το 'ίδιο δπως για τον 'Ετεοκλή και τον 'Αγαμέμνονα: θέ-λει αύτο πού πρέπει. Ή μετατόπιση μετά τον στ. 455 της στρο-φής πού άρχίζει μέ τον στ. 434 άξίζει νά συζητηθεί, έπειδή άπό τή μια δίνει ιδιαίτερο βάρος στήν έπίκληση του 'Ορέστη, συν-δέοντάς την μέ τό τέλος μιας κλιμάκωσης, και άπό τήν άλλη υ-ποκαθιστά μέ εναν παραλληλισμό τήν περίεργη στροφική σειρά της παράδοσης.

Μετά τόν κομμό, τά δύο άδέρφια συνενώνονται σέ εναν τριμε-τρικό εξορκισμό του νεκρού πατέρα τους (479-509), δπου περι-λαμβάνεται ενα ένδιάμεσο κομμάτι στιχομυθίας, πού άποτελεΐ-ται άπό περίπου ισόρροπα μέρη δύο ή τριών στίχων. Ένας διά-λογος άνάμεσα στήν κορυφαία και τόν 'Ορέστη (510-584) συμ-πληρώνει τΙς νύξεις της παρόδου μέ τή διήγηση του ονείρου της Κλυταιμήστρας, δπου τό μοτίβο του δράκοντα του Στησιχόρου βρίσκει μεγαλόπρεπη άνάπτυξη. Ό 'Ορέστης ερμηνεύει τό ονει-ρο και άποκαλύπτει τό σχέδιο του: θά επιδιώξει να μπει σαν ξέ-νος στό παλάτι καί, αν βρει τόν Αίγισθο στό θρόνο του 'Αγαμέ-μνονα, θά σκοτώσει άμέσως τόν σφετεριστή. Μεσολαβεί ένα διά-στημα δραματικής έντασης, και τά πράγματα, έπειδή λείπει 6 Αίγισθος, παίρνουν άλλο δρόμο. Ή 'Ηλέκτρα στέλνεται στό πα-λάτι, και έ'τσι εξαφανίζεται πιά εντελώς άπό τή δράση, άντίθετα μέ δ,τι συμβαίνει στά μεταγενέστερα δράματα μέ τό ίδιο θέμα.

Τό επόμενο χορικό, μέ τά τέσσερα στροφικά ζεύγη του, συ-νενώνει διάφορα χαλαρά παραταγμένα μυθικά παραδείγματα μέ στοχασμούς σχετικούς μέ τό κεντρικό θέμα. Πολλά μεν γα τρέ-φει δεινά', αυτό θά ξανακουστεί άργότερα στόν Σοφοκλή. Ή 'Αλ-θαία, πού άφησε τόν Μελέαγρο έρμαιο του θανάτου, και ή Σκύλ-λα, πού πρόδωσε τόν Νίσο, είναι τά παραδείγματα του δεύτερου στροφικού ζεύγους. Ή τρίτη στροφή, μέ μιά δραστική τροπή, όδηγεϊ τό βλέμμα πρός τήν άνομία τοΰ οίκου των 'Ατρειδών, πού έ'χει χρέος τώρα να έκδικηθεϊ ό 'Ορέστης, ένώ ή τρίτη άντιστρο-φή θυμίζει τήν άσέβεια των Αήμνιων γυναικών, μιά εγκληματική

1. Θά μοΰ μείνει γιά πάντα άκατανόητο πώς έφτασε δ Reinhardt, 167, 16, στό σημείο νά καταλογίσει σ' αύτη τήν έρμηνεία τήν αδυναμία δτι με-τατρέπει τόν 'Ορέστη σέ «άθεο γερμανικό ήρωα».

204


πράξη πολύ δμοια με της Κλυταιμήστρας, για νά προετοιμάσει, δμως, μέ μιά τροπή προς τό καθολικό, τό τέταρτο στροφικό ζεύ-γος, πού μιλεί γιά τή Δίκη, τη συνοδό του 'Ορέστη.^

Ή σκηνή 652-718 περιέχει τήν είσοδο του 'Ορέστη στο πα-λάτι. Στή φωνή του άποκρίνεται ενας υπηρέτης. 'Αξιοσημείωτη είναι ή φραστική ακριβολογία του 'Ορέστη, δταν ζητά κάποιον πού μπορεί νά δώσει πληροφορίες: είναι προτιμότερος ενας άν-τρας παρά μιά γυναίκα. Αύτό φυσικά μπορεί νά είναι μέρος του σχεδίου του νά σκοτώσει πρώτα τον Α'ίγισθο· δέν είναι όμως θε-μιτό νά διατυπώσουμε τό ερώτημα μήπως ό Αισχύλος θέλει τόν 'Ορέστη νά άναβάλλει τή φριχτή συνάντηση μέ τή μητέρα του, γιά να πετύχει ετσι ενα εξαιρετικά έντυπωσιακό αποτέλεσμα, ό-ταν εμφανίζεται άπό τό παλάτι ή Κλυταιμήστρα; Ό 'Ορέστης της δίνει τήν πλαστή ε'ίδηση του θανάτου του* εκείνη άποκρίνεται θρηνώντας τόν άφανισμό του σπιτιού. "Εχουμε τήν εντύπωση δτι άκοϋμε έδώ τήν Κλυταιμήστρα δπως μας τήν έ'δειξε ή έ'ξοδος του 'Αγαμέμνονα.

"Επειτα άπό άναπαίστους του χορού, πού έπικαλεΐται τις χθό-νιες δυνάμεις, έμφανίζεται, έχοντας άναγγελθεΐ άπό τήν κορυ-φαία, ή τροφός τοΰ 'Ορέστη, ή Κίλισσα, και έδώ παρεμβάλλεται μιά σκηνή (734-782) στημένη εξαιρετικά έπιδέξια άπό δραματι-κή άποψη. Ή γριά πήρε έντολή νά φέρει τόν Α'ίγισθο, οπότε τί-θεται τό ερώτημα άν ό σφετεριστής θά ερθει με τούς άκολούθους του ή δίχως αύτούς. "Εξυττνα και χωρίς νά άποκαλύπτει πολλά, ή κορυφαία πείθει τήν τροφό νά ειδοποιήσει τόν Α'ίγισθο, άντίθε-τα άπό τήν έντολή πού ττηρε, οτι μπορεί νά έ'ρθει μόνος. 'Εκείνο δμως πού δίνει σ' αύτήν τή σκηνή τήν άξία πολύτιμου πετραδιού της αίσχύλειας τέχνης είναι οι τρυφεροί τόνοι της Κίλισσας, δταν θρηνεί τό παίδι πού άνάθρεψε ή 'ίδια. Και πάλι —δπως και στήν περίπτωση του Κήρυκα στόν 'Αγαμέμνονα— συμβάλλει ούσια-στικά στό δραματικό άποτέλεσμα τό γεγονός δτι μέσα σ' έ'ναν κόσμο φρίκης διακρίνουμε τόνους μιας άμεσης και τρυφερής άν-θρωπιας.

1. Ή παράφραση τοΰ κειμένου εξηγεί μέ αρκετή σαφήνεια γιατί πρέπει νά άπορριφθεϊ ή μετάθεση των δύο μερών του τρίτου στροφικού ζεύγους, δπως προτείνει στή σχολιασμένη έκδοση του ό Rose, άκολουθώντας τον Preuss. Ή έρμηνεία είναι προβληματική στις λεπτομέρειές της, άλλά ό στ. 638 ήχεΐ σαν άπάντηση στό άκαίρως τοΰ στ. 624.

205

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

'Ακολουθεί ένα στενά δεμένο με τή δράση χορικό, πού ένθαρ-ρύνει τον 'Ορέστη στην πράξη του' άποτελεΐται άπό τρία στροφι-κά ζεύγη (783-837), πού πλαισιώνουν κάθε φορά ενα μεσωδικο μέρος. Πολύ δικαιολογημένα ό Kraus (105) συντάχτηκε μέ τήν άποψη εκείνων πού άρνοΰνται τήν επανάληψη αύτοΰ του ενδιάμε-σου μέρους επειτα άπο κάθε άντιστροφή. Εύχές γιά τον 'Ορέστη περιέχει το πρώτο στροφικο ζεύγος, επίκληση στούς θεούς το δεύτερο, ενώ το τρίτο παροξύνει τον έκδικητή μέ μιά προληπτι-κή θέαση του συντελεσμένου έ'ργου. Στο ενδιάμεσο κομμάτι ά-κούγεται ενα θέμα πού εισάγεται άργότερα, άλλά έ'χει εξαιρετική άποτελεσματικότητα: δταν τήν άκούσεις νά φωνάζει «παιδί μου», νά της άποκριθεΐς μέ τή λέξη «πατέρα» !

"Ερχεται 6 Α'ίγισθος —και αύτος χωρίς θριαμβική άντίδραση γιά τήν εΐ'δηση του θανάτου, πιο πολύ μέ μιά α'ίσθηση φρίκης : θέλει νά βεβαιωθεί. 'Ανάπαιστοι του χορού, γεμάτοι ελπίδα και άγω-νία, κλιμακώνουν τήν ένταση κατακόρυφα, δταν άκοΰμε κιόλας τις επιθανάτιες κραυγές του Αιγίσθου, πού βρίσκουν τήν 'ίδια τους τήν ήχώ στήν ερώτηση του χοροΰ γιά το τί συμβαίνει (870κ.)· ή κορυφαία, συμβουλεύοντας και τις άλλες γυναίκες νά κρατηθούν παράμερα στα δρώμενα, εισάγει μιά άπο τις πιο ζωη-ρές σκηνές του αίσχύλειου θεάτρου (872-934). "Ενας υπηρέτης πετιέται άπο τήν κεντρική πύλη και μέ άγριες κραυγές άρχίζει νά χτυπά τήν πόρτα του γυναικωνίτη (πιθανότατα κάποιο άνοιγμα στά παρασκήνια), ώσπου εμφανίζεται ή ίίλυταιμήστρα, πού άντι-λαμβάνεται άμέσως σέ δλο τους το βάρος τά λόγια του: «οί πεθα-μένοι σκότωσαν τούς ζωντανούς». Ζητεί ένα φονικο πελέκι, άλλα μπροστά της στέκουν κιόλας 6 'Ορέστης και 6 Πυλάδης. Ζητεί τότε τή σωτηρία της μέ ένα μέσο δραστικότερο άπο το πελέκι: δείχνει στον 'Ορέστη τό στήθος της, άπό δπου εκείνος βύζαξε τό χυμό της ζωής. Φριχτή άναδύεται εδώ ή εικόνα του ονείρου της. Ό 'Ορέστης μπροστά στή μητέρα του είναι έτοιμος νά παρατήσει τά δπλα —πρέπει νά επέμβει ό θεός. Αύτό γίνεται μέ τούς τρεις μοναδικούς στίχους πού άκούγονται σ' ολόκληρο τό έργο άπό τό στόμα του Πυλάδη. Ή προσταγή του νικά και ό 'Ορέστης ετοι-μάζεται νά οδηγήσει τή μητέρα του στο θάνατο. 'Εκείνη προσπα-θεί άκόμη (σπάνια τό δραματικό άποτέλεσμα μιας στιχομυθίας είναι τόσο έντονο), ύπερασπίζοντας τον εαυτό της και παρακα-λώντας, νά άποτρέψει τή μοίρα της. "Οπως πρόβλεψε ό χορός

206


(829), αγκιστρώνεται, στη λέξη τεκνον, ένώ ό 'Ορέστης, άποφεύ-γοντας τή λέξη «μητέρα», άντιτάσσει τον πατέρα καΐ τ-)]ν όδηγει στο θάνατο δίπλα στο πτώμα του εραστή της. Ωστόσο, στούς τέσσερις στίχους πού κλείνουν τή σκηνή άκούγεται ή βαρυσήμαν-τη και απειλητική φράση της κορυφαίας δτι ό 'Ορέστης έ'φτασε τώρα στήν αιμάτινη κορυφή του ο'ίκου των 'Ατρειδών.

Και το έπόμενο δμως άσμα του χοροϋ, πού άποτελεΐται άπο δύο στροφικά ζεύγη μέ έφύμνια, άκόμη και μετά τήν άντιστροφή (935-972), είναι γεμάτο γνήσια άγαλλίαση. Ό χορός ύμνεϊ τή νίκη της Δίκης και ελπίζει σέ ενα λαμπρό μέλλον του σπιτιού.

'Εξαιρετικά έντονη είναι ή άντίθεση της επόμενης σκηνής. 'Α-νοίγει ξανά ή πύλη του παλατιού (έκκύκλημα;) και δείχνει τόν 'Ορέστη δίπλα στά πτώματα τών δύο θυμάτων του. Τώρα φαίνε-ται άπροκάλυπτα εκείνο πού εχουμε ήδη άκούσει σέ σύντομους υπαινιγμούς: ή έκδικητική πράξη τοΰ 'Ορέστη, ή πίστη του στήν εντολή του θεοΰ και στόν πατέρα του, έ'χει και μιάν άλλη δψη: ώς μητροκτονία είναι έ'να έγκλημα άνείπωτης φρίκης. "Ηδη ή Κασ-σάνδρα {'Αγ. 1283) έ'δωσε στόν έκδικητή 'Ορέστη τό χαρακτηρι-σμό έκείνου πού έπιστέφει τήν άνομία τοΰ ο'ίκου τών 'Ατρειδών. Σ ' αύτό άντιστοιχεϊάπόλυτα τό πολλών αιμάτων έπήκρισε (έ'φτα-σε στήν κορυφή της έγκληματικής πορείας) του χοροΰ (932). "Η-δη δμως στό τέλος του κομμού 6 χορός, πού λαχταρούσε τήν εκδί-κηση μέ τόσο πάθος, μιλεί γιά τό αδιέξοδο και τήν ενοχή πού εί-χαν κυκλώσει άμετάκλητα τό σπίτι καί, μέ ενα άξιοσημείωτο ο-ξύμωρο, προβάλλει (831) στόν 'Ορέστη τήν άνεπίμομφον αταν.^

Ή τελευταία σκηνή τών Χοηφόρων είναι Ινας μοναδικός σέ άπόγνωση άγώνας τοΰ 'Ορέστη νά δικαιολογήσει τήν πράξη πού και ό 'ίδιος, ακριβώς πριν άπό τήν έκτέλεσή της, τήν ειχε χαρα-κτηρίσει σάν κάτι μη χρεών (930). Φέρνει στή σκηνή και δείχνει τό μοιραίο δίχτυ δπου δολοφονήθηκε ό 'Αγαμέμνων, και μέσα σέ ενα άλλόκοτο κύκλο μεταφορών σχετικά μέ τό γεγονός άπο-καλύπτει τήν κλιμάκωση της παραφροσύνης του. Μελαγχολικά ήχοΰν οΐ άνάπαιστοι τοΰ χοροΰ (1007, 1018). Μέ εικόνες άπαρά-

1. Η διόρθωση αύτοϋ του χωρίου, ή οποία ούσιαστικά άνάγεται στον Η. Weil και γίνεται δεκτή και άπο τόν Murray, τόν Thomson και τόν Rose, ανταποκρίνεται καλύτερα άπό κάθε άλλη στό ποιητικό ιδίωμα τοϋ Αισχύ-λου. Γιά τό νόημα πού προϋποθέτουμε είναι άρκετή και ή πρόταση πού δα-νείζεται ό Groeneboom άπό τόν Wilamowitz: καίπερ αίνων επίμομφον άταν.

207

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

μι,λλης ορμής, ό 'Ορέστης άπεί,κονίζει το σάλεμα του μυαλοΰ του, και ωστόσο άγκιστρώνεται από τήν εντολή του θεοϋ, του μόνου δυνατοΰ σωτήρα του. Και καθώς ή παρηγορητική διάθεση του χοροΰ μένει δίχως άποτέλεσμα, άφου μπροστά στά μάτια του, αθέατες στους άλλους, πλημμυρίζουν τον τόπο οί Ερινύες, φεύγει άπο τή σκηνή κυνηγημένος άπό τις δαιμόνισσες της τρέλας.

Βαρυσήμαντοι άνάπαιστοι του χοροϋ (1065-1076) κλείνουν τό εργο. Αυτό πού έγινε πριν άπό λίγο είναι ή τρίτη κατά σειρά θύ-ελλα στήν ιστορία αύτου τοϋ παλατιού: τά δείπνα του Θυέστη* 6 φόνος τοϋ βασιλιά' και τώρα τό τρίτο: λύτρωση ή καινούριο χτύπημα της μοίρας; Ό ποιητής μας άφήνει μέ ενα εναγώνιο ερώτημα: πότε θά βρει κάποιο τέλος ή μανία της συμφοράς;

Ή διάρθρωση των Χοηφόρων είναι άρχαϊκή στό βαθμό πού επίσης περιέχει ενα στοιχείο πού θά μπορούσαμε νά τό ονομά-σουμε «δραματικό άντίβαρο». "Εχουμε ήδη περάσει άρκετά τό μισό τοϋ δράματος, όταν ό 'Ορέστης (652) έρχεται μπροστά στήν πύλη τοϋ παλατιού, σημειώνοντας έτσι τήν έναρξη της δράσης, πού έχει έκτενώς προετοιμαστεί. Ό μεγάλος κομμός δίνει στό πρώτο μισό τοϋ δράματος βασικά λυρικό χαρακτήρα. 'Ώς εναν μεγάλο βαθμό τό έργο είναι άκόμη χορικό. Αύτό πού λέει ό 'Α-ριστοτέλης {Ποιητική 18, 1456a 25), δτι ή άπαίτηση της λει-τουργικής ενσωμάτωσης τοϋ χοροϋ στό δραματικό σύνολο πραγ-ματοποιήθηκε στόν Σοφοκλή, θά μπορούσε να ειπωθεί άκόμη πε-ρισσότερο γιά τόν Αισχύλο.

Σχετικά μέ τή δομή των Χοηφόρων^ πρέπει νά ύπογραμμιστεΐ ιδιαίτερα ή άπόλυτη σχεδόν άντιστοιχία μέ τόν 'Αγαμέμνονα. Και στά δύο έργα τήν καταστροφή τή φέρνει ένα πρόσωπο πού έρχε-ται άπό μακριά: στή μία περίπτωση ως θύμα και στήν άλλη ως εκδικητής. Και στά δύο έργα ό δρόμος πρός τήν καταστροφή περ-νά άπό τέσσερα στάδια. Στόν 'Αγαμέμνονα, τό μήνυμα της φρυ-κτωρίας φτάνει πρώτα στό Φύλακα, κατόπιν ή Κλυταιμήστρα τό άναγγέλλει, έρχεται ό Κήρυκας μέ τις άφηγήσεις του πριν άπό τό βασιλιά καί, μετά τή μεγάλη σκηνή τής συνάντησης μέ τήν Κλυταιμήστρα, ό 'Αγαμέμνων μπαίνει στό παλάτι. Στις Χοηφό-ρες, 6 'Ορέστης στέκεται στόν τάφο τοϋ πατέρα του, ή 'Ηλέκτρα βρίσκει τό βόστρυχο καί τά ϊχνη των πελμάτων, μιά τρίτη βαθμί-δα όδηγεϊ στήν άναγνώριση, καί τέλος ό 'Ορέστης μπαίνει στό παλάτι τών 'Ατρειδών, επίσης έπειτα άπό μιά συνάντηση μέ τήν

208


Κλυταιμήστρα. Ό ποιητής εδωσε τόση σημασία σ' αύτη την πα-ράλληλη πορεία, ώστε τήν υπογραμμίζει σχεδόν φορτικά, όταν κάθε φορά, μετά τήν άποφασιστική πράξη του φόνου, άνοίγει ή πύλη του παλατιού και δείχνει τό δράστη νά στέκεται δίπλα στά πτώματα των θυμάτων του. Σ ' αύτό τό σημείο άρχίζει και στά δύο εργα ενας άγώνας γιά δικαίωση, πού είναι καταδικασμένος σε αποτυχία" στή μία περίπτωση τελειώνει μέ τήν κάμψη της αύτοπεποίθησης, στήν άλλη μέ τήν παραφροσύνη.

Είναι φανερό αύτό πού ήθελε νά δείξει ό ποιητής: έγκλημα και τιμωρία διαδέχονται μοιραία τό ενα τό άλλο, δημιουργώντας μιά άλυσίδα, πού δεν μπορεί κάνεις νά προβλέψει τό τέλος της. Αύ-τό τό έκφράζουν καθαρά οί άνάπαιστοι πού κλείνουν χιςΧοηφόρες.

Αύτή ή σύμπτωση δραματικής πορείας πρέπει βέβαια νά άπο-δοθεϊ στή θεματική της Όρέστειας, άλλά μέ κανέναν τρόπο δεν πρέπει νά συναγάγει κανείς άπό αύτήν έναν γενικό κανόνα γιά τά δύο πρώτα δράματα κάθε συνεχόμενης αίσχύλειας τριλογίας.

Σημαντικές δυσκολίες προκάλεσε τό μοτίβο μέ τά ϊχνη των πελμάτων, πού ή 'Ηλέκτρα τά συγκρίνει μέ τά δικά της καί, μέ βάση τήν όμ,οιότητα, συμπεραίνει τήν παρουσία του άδερφοΰ της. Αύτούς τούς στίχους τούς όβέλισε πρώτος δ Ch. G. Schütz στόν Αισχύλο του (Αονδίνο 1823)· άκολουθώντας τόν L. Raderma-cher, ^ ό R. Böhme θέλησε νά άπομακρύνει τούς στ. 205-210 καί 228, ένώ ό Ε. Fraenkel, στό παράρτημα της σχολιασμένης έ'κ-δοσής του γιά τόν 'Αγαμέμνονα^ ύποστηρίζει τήν άθέτηση τών στ. 205-211 καί 228κ. Οί διάφορες έκδόσεις δέν υιοθέτησαν τόν όβελισμό. Τελευταία μάλιστα ύψώθηκαν μερικές φωνές γιά τήν ύπεράσπισή τους.2 'Αρχικά τείνει κανείς νά θεωρήσει πραγματι-κό έμπόδιο τήν παράδοξη σύγκριση τών ιχνών. 'Εξάλλου, ή άδια-φορία πού δείχνει ό Αισχύλος άπέναντι σέ λεπτομέρειες δεν άφή-νει έ'δαφος γιά νά τή δικαιολογήσουμε μέ βάση ορθολογικούς συλ-λογισμούς, δπως ό Wilamowitz, ή μέ εθνολογικά παράλληλα, δ-

1. RhM 58 (1903) 546' R. Böhme, «Aischylos und der Anagnori-smos», Hermes 73 (1938) 195' πρβ. Gnomon 15 (1939) 350.

2. Ό Reinhardt, 111, πραγματεύεται το μοτίβο χωρίς δυσπιστία" το ϊδί,ο καΐ ό Pohlenz, υιοθετώντας τή σειρά τών στ. 228, 227, 230, 229, πού προτείνεται στίς εκδόσεις τοϋ Groeneboom και τοϋ Murray πρβ. επίσης L. Gernet, «Droit et prédroit dans la Grèce ancienne», Année Sociol. σειρά 3 (1949) 77" G. Freymuth, Gnomon 31 (1959) 395" A. D. Fitton-

209

Α Ι Σ Χ Τ Λ Ο Σ

πως ό G. Thomson στή σχολιασμένη του έκδοση. Ίσχυρο ερει-σμα γιά τή γνησιότητα αύτοϋ του μέρους είναι έπιπρόσθετα ή κριτική πού άσκεΐ γιά τά αισχύλεια σημεία άναγνωρισμοϋ 6 Εύ-ριπίδης στήν Ήλεκτρα του (520-544), δπου μνημονεύονται και τά 'ίχνη των πελμάτων. Γι' αύτό, ο Ε. Fraenkel και οΐ πρόδρο-μοι του χρειάστηκε νά δεχτούν την άθέτηση και αύτών των στί-χων, τήν οποία είχε προτείνει ό Aug. Mau.^ Ή υπόθεση μ,ιάς τέτοιας διπλής παρεμβολής νόθου κειμένου παραμένει πολύ άμ-φίβολη. 'Ωστόσο, δεν 0ά ήθελα νά θεωρηθεί δτι εχει παραμεριστεί κάθε αμφιβολία" ενα επιχείρημα παραμένει άνησυχητικό: μετά τήν άπομάκρυνση των στ. 205-211, ή έντονη παρέμβαση του 'Ο-ρέστη, μέ τή φράση εϋχον τά λοιπά, δένεται μέ τήν επίκληση της 'Ηλέκτρας στούς θεούς (201-204) πολύ ούσιαστικότερα παρά μέ τον στ. 211.2

Τό πρόβλημα του κομμού, σημαντικό γιά ολόκληρη τήν τρι-λογία, ορίζεται μέ το ερώτημα κατά πόσο αύτο τό μέρος πρέπει νά ερμηνευτεί στατικά, ως εικόνα της μοίρας των τελευταίων 'Α-τρειδών συνυφασμένη μέ στοιχεία θρήνου, ή δυναμικά, ως λυρι-κοδραματική σύνθεση μέ άποφασιστική σημασία γιά τή θέση του 'Ορέστη άπέναντι στο πρόβλημα της μητροκτονίας. 'Η νεότερη συζήτηση εχει άνάψει γύρω άπό μιάν άστήριχτη ερμηνεία του Wilamowitz,® πού ύποστηρίζει δτι ό κομμός δείχνει τον 'Ορέ-

Brown, «The Recognition Scene in Choe.», REG 74 (1961) 363· H. Lloyd-Jones, «Some Alleged Interpolations in Aesch. Choe. and Eur. El.», CQ 55 (1961) 171· H.-J. Newiger, Hermes 89 (1961) 427, 8· K. Matthiessen, Elektra, Taurische Iphigenie und Helena (Hypomne-mata 4) 1964, 110· Dingel, 127, 4, δπου καΐ πρόσθετη βιβλιογραφία-Ιδιαίτερα: F. Solmsen, «Electra and Orestes», MNIR, n.r. 30/2 (1967) 3&=Wege der Forschung II 275, μέ θαυμάσια άνάλυση της προβλημα-τικής σκηνής· Ρ. Pucci, «Euripides Heautontimoroumenos», TAPhA 98 (1967) 365.

1. Comment. Philolog. in honorem Th. Mommseni 1877, 291. 2. Θά μπορούσαμε ϊσως, συμφωνώντας μέ τον Κ. Matthiessen, δ.π.,

νά άποφύγουμε μιά τέτοια σκέψη, συσχετίζοντας τά λόγια τοϋ 'Ορέστη οχι μέ τούς στ. 201-204 άλλά μέ τούς στ. 124-148. Πραγματικά, στο πρώτο χωρίο τά λόγια της 'Ηλέκτρας είναι πιό πολύ κραυγή στούς θεούς παρά προσευχή μέ συγκεκριμένο στόχο, ένώ οί στίχοι τοϋ δεύτερου άπδ τά χωρία πού αναφέρονται πιό πάνω περιέχουν οπωσδήποτε μιά εύχή (138κ. !).

3. Ό Wilamowitz τήν υποστήριξε πρώτα στά σχόλια του στο έ'ργο, αργότερα δμως και στο Griechische Tragödie, 2: Orestie, Βερολίνο 1901, 148 και στο Aisch. Interpr., Βερολίνο 1914, 205.

210


στη άρχικά σέ άξιοσημείωτη απόσταση άπο τήν πράξη της εκ-δίκησης, έτσι ώστε χρειάζεται μιά έρεθιστική εξιστόρηση γιά νά τον οδηγήσει στήν τελεσίδικη άπόφαση. Ό 'Ορέστης όμως εμ-φανίζεται στη σκηνή έχοντας ήδη πάρει αύτή τήν άπόφαση, πού τήν έδραιώνει άπαριθμώντας διεξοδικά τις φριχτές άπειλές του θεοϋ. Ό Schadewaldt, στήν ερμηνεία του γιά τον κομμό (ό'.π. 350=137), άντικρούει μέ έμφαση τις άπόψεις του Wilamowitz και γράφει: α'Η άποφασιστικότητα του 'Ορέστη απέναντι στήν πράξη δεν είναι μιά μεταβλητή πού άπασχόλησε.τή φαντασία του ποιητή και θά επρεπε νά άπασχολήσει και τον άκροατή». Χωρίς νά θέλω νά άμφισβητήσω δτι ή άπόφαση του 'Ορέστη είναι άμε-τακίνητη άπό τήν πρώτη του εμφάνιση, άπλώς άντιπαραθέτω σέ αύτή τήν άποψη (ο.π.) μιάν άλλη, πού άποτελεΐ τή βάση γιά τήν άνάλυσή μου: ό κομμος είναι το μέρος όπου ό 'Ορέστης ένοφθαλ-μίζει τήν έντολή τοΰ 'Απόλλωνα γιά φόνο στήν 'ίδια του τή βού-ληση, και μετατρέπει έ'τσι σέ βαθύτατη έπιθυμία δ,τι άρχικά ή-ταν άπλώς έντολή πού άπαιτει τυφλή υποταγή. Γιά πρώτη φορά στον κομμό, ό 'Ορέστης μεταμορφώνεται άπό οργανο του θεοϋ σέ άνθρωπο ολοκληρωμένο και ύπεύθυνο άπέναντι στήν πράξη του. 'Εντελώς άνεξάρτητα, ό Κ. von Fritz χαρακτήρισε τον κομμό μέ έκπληκτικά δμοιο τρόπο: « Έ δ ώ πρέπει νά προστεθεί στήν έν-τολή του θεού και στούς άντικειμενικούς λόγους ενα τρίτο στοι-χείο: ή συναισθηματική προετοιμασία της πράξης, ή μόνη πού μπορεί νά εξασφαλίσει τήν πραγματοποίησή της».^

"Οπως ύπαινίχτηκα και πιο πάνω, αν ή μετάθεση τών στίχων 434-438 μετά τον 455 βοηθούσε σ' αύτή τήν έρμηνεία του κομ-μού, θά μειωνόταν και ή έντύπωση της παράδοξης άλληλουχίας τών στροφικών ζευγών, μολονότι αύτή ή πολυσυζητημένη άλλα-γή^ δέν άποτελεΐ δρο άπαραίτητο γιά τήν έρμηνεία πού προτεί-νεται έδώ.

1. Κ. von Fritz, 125. 'Απόλυτα συμφωνεί μέ τον Schadewaldt ό Rein-hardt, 165, 12, πού προσφέρει επίσης (112) καΐ μιά διεξοδική άνάλυση. Σχεδόν ταυτόσημα μέ τή δική μας άντίληψη έρμηνεύει τον κομμό ό Groene-boom στη σχολιασμένη έκδοση τοϋ ^ργου, σ. 155" συμφωνούν καΐ οί: Ο. Hiltbrunner, Wiederholungs- und Motivtechnik bei Aischylos, Βέρνη 1950, 69; Dodds, PCPhS 18& (1960) 29" H.-J. Dirksen, δ.π. 23, 11· R. Lennig, Traum und Sinnestäuschung bei Aisch., Soph, und Eur. (διατρ.), Βερολίνο 1969, 66.

2. Τήν υποστηρίζει, μετά τον Gh. G. Schütz, τον Wecklein καΐ τον Weil

211

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Οί νεότεροι θά έπρεπε νά αισθάνονται οπωσδήποτε έκπληξη μέ τούς στίχους πού άφησε άθικτους ό Wilamowitz στην εκδοσή του του 1914, ενώ τό 1896 (βλ. παραπάνω) και στη μετάφρασή του τούς εϊχε οβελίσει. Ό 'Ορέστης στον στ. 297 ρωτά: τοιοΐσδε χρησμόΐς άρα χρή πεποίθέναί', Ή ερώτηση εχει ισχυρή καταφα-τική σημασία. Και άκολουθεϊ (297-305): «'Ακόμη και άν έγώ δεν πίστευα σ' αύτούς, ή πράξη πρέπει νά γίνει...». Πολλοί ίμε-ροι συγκλίνουν σ' αύτό: ή εντολή του θεού, ή συμφορά του πατέ-ρα, ή πιεστική άνάγκη νά μήν υποταχτούν σέ δύο γυναίκες οΐ πο-λίτες πού κυρίεψαν τήν Τροία. Και ή προσπάθεια τοΰ Schade-waldt (ο.π. 315, 2=109, 2· πρβ. Lesky, ο.π.) νά έρμηνεύσει αύ-τό τό χωρίο δείχνει ακριβώς οτι κάτι τέτοιο δεν μπορεί νά γίνει αβίαστα. Τό μεγαλύτερο όμως έμπόδιο είναι ότι ό 'Ορέστης, άμέ-σως μόλις μνημονεύει τήν πιθανότητα νά μήν υπακούσει στο χρη-σμό τοΰ θεού, άναφέρει δτι ενα άπό τά κίνητρα πού επιβάλλουν τήν εκτέλεση της πράξης είναι αί θεον εφετμαίΐ "Ηδη μέ τήν ά-θέτηση τών στ. 299-301 (ετσι ό Wilamowitz στή μετάφρασή του) τό κέρδος ήταν σημαντικό. "Οποιος τούς διατηρεί πρέπει νά τούς θεωρήσει έ'να είδος θεματική σύνοψη τοΰ κομμοΰ πού άκο-λουθεϊ και νά καταλογίσει στόν ποιητή τήν άχαρη συναρμογή. Παραμένει άπλή υπόθεση ή άποψη δτι σέ μιά επανάληψη τοΰ έρ-γου ό μεγαλειώδης κομμός παραλείφθηκε και τά βασικά θέματα τοΰ κομματιού άντικαταστάθηκαν άπό ενα δυό παρέμβλητους στίχους. Ή υπόθεση δεν μπορεί νά στηριχτεί πουθενά, δεν μπο-ρεί όμως και νά διαγραφεί άπό μιά σειρά πιθανοτήτων.

'Αξιοσημείωτος εΐναι ό τόνος τών λόγων της Κλυταιμήστρας (691-699) μόλις δέχεται τήν πλαστή εΐ'δηση γιά τό θάνατο τοΰ 'Ορέστη. Κανένας πιά σήμερα δεν πιστεύει δτι οι στίχοι αύτοι μπορεί νά άποδοθοΰν στήν Ηλέκτρα.^ Ή ρήση έκφράζει τή φρί-κη μπρός σέ μιά δύναμη πού δεσπόζει πάνω στά πρόσωπα ενός

(πού ωστόσο άλλαξε γνώμη), καΐ ό Wilamowitz. Τήν άποψη άκολούθησαν καΐ οί: Snell, 130, και Lesky, δ.π. 101. Έμπεριστατωμ.ένα δικαιολογεί τή μετάθεση ô Kraus, 100. ΔισταχτικοΙ φαίνονται ό Murray στο υπόμνημα του καΐ ό Groeneboom στά σχόλιά του. Τά άντεπιχειρήματα τά άναπτύσσει ό Schadewaldt, ό'.π. 338=127 (μέ πρόσθετη βιβλιογραφία). Μιά διέξοδο νο-μίζει δτι βρίσκει ό Pohlenz, 2, 60, διατηρώντας στή θέση τους τούς στίχους 434-438, υποθέτοντας δμως τήν έκπτωση μιας στροφής μετά το στίχο 455.

1. Ό W. Α. McDonald, CJ 55 (1960) 367, δίνει τήν ιστορία αυτής της εκτροπής, πού φτάνει ως τήν έκδοση Aldina.

212


οΐ'κου, άκόμη και αν βρίσκονται, μακριά του. Οί θρηνητικοί τόνοι γιά τον 'Ορέστη άκούγονται συγκρατημένα (695, 698). 'Υποκρί-νεται έδώ ή Κλυταιμήστρα; Αύτό εχει υποστηριχτεί άπό πολ-λούς, πού έχουν έπικαλεστεϊ τα λόγια της τροφού (737) ότι ή βα-σίλισσα δείχνει στους ύπηρέτες θλιμμένο το πρόσωπο, ένώ τά μά-τια της κρύβουν ενα βουβο γέλιο. Πολύ σωστά ό Dawe {δ.π. 53) δεν θεωρεί ύποκρισία τούς στ. 691-699, άλλα ταυτόχρονα, μέ την άντιπαραβολή των δύο χωρίων, επισημαίνει πλήρη διάσπαση στο χαρακτήρα της Κλυταιμήστρας, ακολουθώντας έτσι τά 'ίχνη του Tycho von Wilamowitz. Θά προτιμούσα νά άναρωτηθούμε αν δεν θά ήταν δυνατό νά συνυπάρξουν και οί δύο φάσεις: άρχικά, ή οδυνηρή α'ίσθηση της σιγουριάς μέ τήν οποία χτυπά 6 δαίμονας τού σπιτιού" άργότερα ομως, ή μόλις καλυπτόμενη άνακούφιση γιά τό θάνατο εκείνου πού ήταν ταγμένος στήν εκδίκηση. Μέ βά-ση αύτές τις σκέψεις, δέν θά χαρακτήριζα εύκολα ύποκρισία ούτε και τή σύντομη ρήση τού Αιγίσθου (838) οταν έμφανίζεται.

Στις Ευμενίδες^ ό πρόλογος της δελφικής ιέρειας διαιρείται μέ μιά σαφή τομή σε δύο σχεδόν 'ίσα μέρη. Τό πρώτο περιέχει τήν πρωινή προσευχή της προφήτισσας μπροστά στο ναό τού 'Απόλ-λωνα. Και πάλι λειτουργεί μέ έξαιρετική άποτελεσματικότητα ή άντίθεση μέ τό τέλος τών Χοηφόρων και τήν παραφροσύνη τού 'Ορέστη. Ή προσευχή δίνει τήν ιστορία του δελφικού ιερού, πού παρουσιάζεται άπαλλαγμένη άπό μοτίβα βίας κατά τή διαδοχή της κατοχής τού μαντείου και περιέχει τήν άξιοσημείωτη λεπτο-μέρεια οτι ό 'Απόλλων, διαφορετικά άπό δ,τι στόν όμηρικό "Υ-μνο, στό δρόμο του άπό τή Δήλο στούς Δελφούς πέρασε άπό τήν 'Αθήνα·^ άργότερα ό θεός θα δείξει και στόν 'Ορέστη τό δρόμο γι' αύτή τήν πόλη (74κκ.).

1. Σχολιασμένες εκδόσεις: F. Blass, Βερολίνο 1907· Ρ. Ubaldi, Τορίνο 1931· Ρ. Groeneboom, Groningen 1952" G. Pompella, Νεάπολη 1972. —Γιά τή σημασία πού εχει γιά το κείμενο τών Ευμενίδων ενας κώδικας στή Σαλαμάγκα βλ. Dawe, 189.—Ερμηνευτικές έργασίες: H.-J. Dirksen, Die Aischyleische Gestalt des Orest, Νυρεμβέργη 1965· Η. D. Robert-son, «The Hybristês in Aeschylus», TAPhA 98 (1967) 373 (ιδιαίτερα σχετικά μέ το 2ο στάσιμο)" I. Καμπίτσης, «"Ομματα πειθούς [Ενμ. 970)», 'Ελληνικά 26 (1973) 5. Σ' αύτά νά προστεθεί και ή έκτενής βιβλιογραφία γιά τή σχέση του έργου μέ τά σύγχρονα ιστορικά γεγονότα.

2. Αύτο τό στοιχείο επανέρχεται στόν παιάνα του Λιμένιου (D. 2, 6,175'

213

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Ή προφήτισσα μπαίνει, στο ναό, άλλά άμέσως ξαναορμα στη σκηνή μέ ολα τά σημάδια του τρόμου' έρπει με τά τέσσερα καΐ περιγράφει το φριχτό θέαμα πού άντίκρισε μέσα στον οίκο του θεοΰ: στον όμφαλο της γης κάθεται ενας Ικέτης, μέ ξίφος καΐ χέ-ρια αιματοβαμμένα, και γύρω του πάνω σέ σκαμνιά κοιμούνται γοργόμορφες γυναίκες.

'Αμέσως μετά τη ρήση της, άνοίγει ή πύλη του ναου και βλέ-πουμε τήν όμάδα πού μόλις εχει περιγραφεί. Δίπλα στον 'Ορέστη στέκεται 6 'Απόλλων, και ή πρώτη του φράση είναι ή διαβεβαίω-ση: οντοι προδώσω. Στήν άρχή δέν εχει νά συμβουλέψει τίποτε άλλο στον 'Ορέστη παρά νά στέρξει τή φυγή του σέ γή καΐ θά-λασσα. "Οταν δμως φτάσει στήν 'Αθήνα, πρέπει να προσπέσει στο ξόανο της Παλλάδας* έκεϊ θά βρεϊ δικαστές και θα έ'χει τή δική του βοήθεια. Στήν καινούρια έκκληση του 'Ορέστη γιά συμπαράσταση, ό 'Απόλλων κοίλεϊ τον Έρμη νά οδηγήσει τον προ-στατευόμενο του και υστέρα άπομακρύνεται. Ά π ο τή γή άναδύε-ται το είδωλο της Κλυταιμήστρας και άφυττνίζει τις 'Ερινύες μέ πικρές αιτιάσεις. Της άποκρίνονται νυσταγμένα μουγκρητά και στεναγμοί, πού καταλήγουν σε σπρωξίματα, ώσπου ή κορυφαία ξεσηκώνει το κοπάδι. 'Ακολουθούν τρία στροφικά ζεύγη (144-178), δπου εμφανίζονται λυρικά μέτρα, κυρίως δόχμιοι, και μετά πάλι τρίμετρα. Ή δλη διαδικασία υποδηλώνει άπότομες φωνη-τικές άλλαγές. Δύσκολα μπορούμε νά μιλήσουμε έδώ γιά πάρο-δο. Οί 'Ερινύες σέ άγριους τόνους κατηγορούν τό θεό, πού τούς άρπαξε το θύμα και μίανε τό Ι'διο του το ιερό. 'Εδώ ήχει ενα βα-σικό μοτίβο του έ'ργου: ενας νεότερος κόσμος 'Ολύμπιων θεών πε-ριφρονεί τΙς πάνσεπτες χθόνιες δυνάμεις και θέλει νά καταλύσει τό πανάρχαιο δίκαιο της έκδίκησης. Τότε παρουσιάζεται μπρο-στά τους ό 'ίδιος ό θεός. Σέ μιά σκηνή (179-234) δπου, επειτα άπό δύο ρήσεις τοΰ 'Απόλλωνα, άκολουθεϊ κάθε φορά μιά σύν-τομη στιχομυθία, ο Αισχύλος εικονίζει τά δύο θεϊκά μέρη σέ τόσο εντυπωσιακή άντίθεση, ώστε μόνο σέ άντιπαραβολή μέ αύ-

Powell, Collectanea Alexandrina 149), στ. 11. Σέ μερικά άκόμη χωρία στη μελέτη της Chr. Gülke (46, 3), πού μνημονεύεται στή βιβλιογραφία των Ίκετίδων (43), γίνεται λόγος και γιά τήν Πυθαΐδα, μιά λατρευτική πομπή άπό τήν 'Αθήνα προς τούς Δελφούς, πού διατηρούσε τήν άνάμνηση τοΰ περάσματος τοϋ θεοϋ άπο τήν 'Αθήνα, στύ ταξίδι του άπό τή Δήλο στούς Δελφούς.

214


τήν βρίσκει όλο το βάρος καΐ το βάθος της ή συμφιλίωση στο τέλος του έργου. Ένώ στην πρώτη ρήση του ό θεός διώχνει άπο τό Ιερό του, ώς φρικιαστικά έκτρώματα του Κάτω Κόσμου, τις Ερινύες, ή δεύτερη περιέχει ενα προανάκρουσμα της υπεράσπι-σης πού θά προσφέρει ό 'ίδιος στον 'Ορέστη μπροστά στο άθη-ναϊκό δικαστήριο.

Ή σκηνή άλλάζει, μεσολαβεί ενα μάλλον άπροσδιόριστο χρο-νικά διάστημα, και βρισκόμαστε στήν 'Αθήνα, δπου ο βωμός και τό ξόανο της προστάτισσας θεάς υποδηλώνουν τήν ιερότητα του χώρου. 'Εδώ εχει προσπέσει ικέτης ό 'Ορέστης και έδώ έλπίζει νά βρει τή λύτρωση πού του έχουν ύποσχεθει οί Δελφοί. Σάν κο-πάδι κυνηγάρικα σκυλιά ορμά ο χορός των Έρινύων ή κορυφαία μιλεί για τό μόχθο του άκατάπαυτου κυνηγητοΰ (244-253)· τέσ-σερις δόχμιοι (255κκ.) δείχνουν τήν τελευταία φάση της άνίχνευ-σης και της έ'ρευνας. Ξαφνικά οί 'Ερινύες ανακαλύπτουν τόν φυ-γάδα, και μέ στίχους πού άποτελοΰν τήν κανονική τους πάροδο ορμούν πάνω στόν ικέτη, πού είναι άγκιστρωμένος στό ξόανο της θεάς, και διεκδικούν τά δικαιώματά τους στόν μητροκτόνο. Πρέ-πει κι αύτός νά πάει εκεί κάτω, γιά νά βρει καΐ τούς άλλους πού πάτησαν τήν τριπλή έντολή: τίμα τό θεό, τόν ξένο, τούς γονείς! Ό 'Ορέστης, μέ λόγια πού δεν άπευθύνονται άμεσα στίς 'Ερινύες, επικαλείται τή λατρευτική κάθαρσή του (δέν πρόκειται νά μας ά-πασχολήσει τό έρώτημα πότε συντελέστηκε) άπό τόν 'Απόλλωνα καΐ άπευθύνει στήν 'Αθηνά έκκληση βοήθειας. Οι 'Ερινύες, μέσο της κορυφαίας τους, εμμένουν στό δίκαιό τους καί, σέ μιά σειρά άναπαίστους (307-320) οπου επικαλούνται τό δικαίωμά τους γιά εκδίκηση, τακτοποιούνται στήν ορχήστρα γιά τήν εκτέλεση του δέσμιου ϋμνον, μέ τόν όποιο δένουν τό θύμα τους. Σ ' αυτούς τούς άναπαίστους κρούονται δυναμικά οί βασικοί τόνοι τοΰ έπόμενου χορικού (321-397), πού εκτείνεται σέ τέσσερα στροφικά ζεύγη, τά τρία πρώτα μέ ενα έφύμνιο. Ή έπανάληψή του μετά τήν άν-τιστροφή μαρτυρεΐται μόνο γιά τό πρώτο σύστημα, άλλά μπορεί μέ βεβαιότητα νά γίνει δεκτή καί γιά τά δύο επόμενα. Τό χορικό διαγράφει μιά κίνηση πού προοικονομεϊ τήν πορεία του έ'ργου. Στήν πρώτη στροφή οί νυχτογέννητες θεές κατηγορούν τόν δελ-φικό θεό —έρχονται ξανά άντιμέτωποι δύο κόσμοι* καί δταν έν συνεχεία, ώς τήν τελευταία στροφή, ψάλλουν γιά τήν άμετάκλητη αποστολή τους νά επιβάλλουν τό νόμο της εκδίκησης, καθώς δια-

215

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

χωρίζουν άπόλυτα τον έαυτό τους άπο τον φωτεινό κόσμο των 'Ολύμπιων θεών, προσδιορίζουν την τραχύτητα αύτής της άντί-θεσης. Τό τελευταίο δμως στροφικο ζεύγος περιέχει και άλλους τόνους. "Οταν οΐ άνελέητες θεές ονομάζονται σεμνές^ κάθε 'Αθη-ναίος θά εφερνε οπωσδήποτε στο νου του τη λατρεία των Σεμνών Θεών, πού ειχε υπό την έπίβλεψή του γιά λογαριασμό της πόλης τό γένος τών Ήσυχιδών. Στό τέλος του χορικού οΐ 'Ερινύες μι-λούν γιά τό πανάρχαιο σέβας πού τούς άνήκει, έ'στω και άν ε-δρεύουν στό άνήλιαγο σκότος. Οί δαίμονες, πού ό 'Απόλλων εδιω-ξε άπό τό ναό του σάν βδελυρά τέρατα, εμφανίζουν χαρακτηρι-στικά άπό δπου δεν λείπει ή άξια και κάποιο μεγαλείο.

Ό 'Ορέστης διατηρεί τό άσυλό του πιασμένος άπό τό ξόανο της θέας* βοήθεια μπορεί νά του προσφέρει μόνο ή θεά πού επι-καλέστηκε. Και έκείνη ερχεται, άπεσταλμένη μιας μεγάλης κο-σμικής δύναμης, ταυτόχρονα όμως προσωποποίηση του άττικοΰ πνεύματος, πού φέρνει φώς μέσα στό σκοτάδι και ολοκληρώνεται στην άρμονία του ναού της 'Ακρόπολης. Γαλήνια ρωτα γιά την παράδοξη σύναξη μπροστά στό βωμό της· άπό αύτό πρέπει νά καταλάβουμε δτι ή θεά, άντίθετα άπό τόν δελφικό άδερφό της, δεν ξέρει τίποτε γιά τη φύση και τήν άποστολή τών 'Ερινύων. Ή άπάντηση δίνεται, επειτα άπό τρεις εισαγωγικούς στίχους, άπό τήν κορυφαία σέ μιά στιχομυθία. Οί έρωταποκρίσεις επικεν-τρώνονται σύντομα στό πρόσωπο του 'Ορέστη· είναι άξιοσημείω-το, ο)ς άντανάκλαση νέων δικονομικών συνθηκών, δτι άπορρί-πτεται ή διεξαγωγή μιας δίκης με βάση τόν δρκο, και άπαιτεϊται ρητά ή έ'ρευνα (433). Ή άπόφαση θά βγει μέ διαιτησία της 'Α-θηνάς. Ή θεά ζητεί άπό τόν 'Ορέστη νά διατυπώσει τις δικές του αιτιάσεις· ό ποιητής, σέ σοφά ύπολογισμένη παραλλαγή, τόν ά-φήνει νά μιλήσει σέ αύτόνομη ρήση (443-469). Στήν άρχή ό 'Ο-ρέστης τονίζει δτι εχει ήδη έξαγνιστεϊ και έπομένως δεν μολύνει τό ξόανο της θεάς, και κατόπιν μιλεί γιά τήν πράξη του και τήν έντολή του θεού, ο όποιος, κατά τήν αίσχύλεια σκέψη, ονομάζε-ται μεταίτιος.

Ή 'Αθηνά βρίσκεται σέ θέση πολύ δμοια μέ του βασιλιά στις Ίκέτιόες: δέν πρέπει βέβαια νά άποκρουστεΐ ό ικέτης, ούτε δμως και οί έκδικήτρες θεές, πού μέσα στήν οργή τους έ'χουν τή δύναμη νά φέρουν στή χώρα τή δηλητηριασμένη πνοή του λοιμού. Μιά θεά δμως δέν μπορεί νά καταλήξει σέ τραγικό άδιέξοδο εξαιτίας

216


της αμηχανίας της, πού την ομολογεί (481). Μολονότι στην άρχή της ρήσης της βρήκε τήν υπόθεση έξαιρετικά δύσκολη ώστε νά μπορεϊ νά τήν κρίνει ενας άνθρωπος ή καΐ ή ϊδια άκόμη, τώρα είναι άποφασισμένη νά συγκροτήσει ενα ορκωτό δικαστικό σώμα άπο τούς άριστους πολίτες της 'Αθήνας, πού θά άποφασίσουν.

Στο έπόμενο στάσιμο (490-565: τέσσερα στροφικά ζεύγη), στο πρώτο σύστημα και στή δεύτερη στροφή, κυριαρχεί ή άνησυχία μήπως άθωωθεο ό 'Ορέστης και μείνουν ετσι άτιμώρητα τέτοια εγκλήματα. 'Αλλά ή δεύτερη άντιστροφή ξαναπιάνει ενα νήμα πού τήν άφετηρία του τή διαπιστώσαμε ήδη στο τέλος του προ-ηγούμενου χορικού: ό χορός τονίζει τό μεγάλο νόημα της άπο-στολής του, και είναι ιδιαίτερα σημαντικό δτι τώρα προφέρει λέ-ξεις πού άργότερα τις άκοΰμε άπό τό στόμα της 'Αθηνάς. 'Η φαι-νομενική άδιαλλαξία παρουσιάζεται σε καινούριο φώς· ό σκληρός διχασμός άρχίζει νά άμβλύνεται. Ή φράση τών Έρινύων (517) εσθ' οπου τό όεινόν εν (εχει και τό κακό κάποιο καλό) ταυτίζεται μέ τά λόγια πού άκοΰμε στήν ιδρυτική ρήση της 'Αθηνάς (698κ.)· τό 'ίδιο και ή προειδοποίηση του χοροϋ, πού ταυτίζει τήν άναρ-χούμενη ζωή μέ τή δουλεία (525), βρίσκει αντίστοιχη άνταπό-κριση πού φτάνει ως τή λεκτική σύμπτωση (696). 'Ακόμη πιό έντονα προβάλλονται σ' αύτό τό χορικό τά χαρακτηριστικά πού μεταμορφώνουν τις κυνηγήτρες δαιμόνισσες του δελφικού ομφα-λού σέ αύστηρές άλλά δίκαιες κυβερνήτρες της Δίκης.

"Ενα δυναμικό διαλογικό τμήμα (566-777), άρθρωμένο μέ ζω-ηρή ποικιλία, άπϋΐκονίζει τό ξεκίνημα του πρώτου δικαστηρίου γιά δίκες φόνου πάνω στόν "Αρειο Πάγο. Στή σκηνή έμφανίζεται ή 'Αθηνά μέ εναν κήρυκα, μέ τούς έκλεγμένους δικαστές και μιά ομάδα πολίτες· κηρύσσει τήν έναρξη τής διαδικασίας, καλεί τον 'Απόλλωνα και δίνει τό λόγο στις 'Ερινύες. Ό Αισχύλος έναλλάσ-σει καΐ πάλι μέ έξαιρετικά δραματική άποτελεσματικότητα ενα μέρος σέ μορφή στιχομυθίας μέ μιά σειρά σύντομες ρήσεις.'Ύστε-ρα άπό δύο εισαγωγικούς στίχους, ή κορυφαία άνακρίνει τον 'Ορέ-στη (587-608), έπιφέροντας άλλεπάλληλα πλήγματα, γιά νά τε-λειώσει μέ δύο θριαμβευτικούς στίχους. Ό 'Ορέστης δέν άρνιέται τήν πράξη, επικαλείται μέ λίγα λόγια τήν έντολή του 'Απόλλωνα και τελικά όδηγεϊ τή διαδικασία στό έρώτημα πού βαθμιαία θά άποτελέσει τόν κεντρικό στόχο τής δίκης: πώς κρίνεται ή πράξη τής Κλυταιμήστρας σέ σχέση μέ τήν πράξη του γιου της; Οι

217

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Ερινύες, περιορίζοντας σημαντικά τήν περιοχή της δικαιοδοσίας τους, άρνιοΰνται δτι ήταν υποχρεωμένες νά τιμωρήσουν τή δολο-φονία του 'Αγαμέμνονα, άφοΰ το αίμα δεν ήταν συγγενικό. ΚαΙ δταν, ερεθισμένες, άποκρούουν, ώς έ'κφραση άμφιβολίας γιά κάτι αύτονόητο, τήν ερώτηση του 'Ορέστη άν και 6 'ίδιος ήταν άπο τό αίμα της μητέρας του, εκείνος έ'χει τελειώσει μέ τήν ύπερά-σπισή του —είναι πιά ή στιγμή να παρέμβει ό θεός. Ό 'Απόλλων υπερασπίζεται τήν ύπόθεση του 'Ορέστη σέ μιά κλειστή ρήση (614-673), πού διακόπτεται σέ δύο μόνο σημεία άπό τήν κορυ-φαία. 'Επικαλείται το κύρος του μαντικού του αξιώματος, πού τον ταυτίζει μέ τή φωνή του Δία. "Υστερα περιγράφει τό έγκλημα της γυναίκας πού δολοφόνησε ύπουλα τον άρχηγό του στρατού. 'Εδώ είναι άξιοσημείωτη ή ένδιάμεση ερώτηση της κορυφαίας κατά πόσο ό Δίας εκτιμούσε άκριβότερα τό φόνο τού πατέρα, αύ-τός πού άλυσόδεσε τον δικό του πατέρα, τον Κρόνο, Και εδώ άναγ-γέλλεται ή τόσο άγαπητή και στον Εύριπίδη και κυρίως αργότερα δικανική-άποδεικτική άποτίμηση τών μύθων, ή οποία άντιπαρα-θέτει μοτίβα άρχικά διαχωρισμένα. Τό χτύπημα βρήκε τό στόχο του, δπως δείχνει και ή θυμωμένη άπάντηση τού 'Απόλλωνα μέ τό κάπως σαθρό έπιχείρημά του οτι τά δεσμά μπορεί και νά λυ-θούν.^ Στήν καινούρια ερώτηση της κορυφαίας: ποιά κοινότητα θά μπορούσε νά δεχτεί εναν μητροκτόνο, ό 'Απόλλων άποκρίνε-ται οχι μέ τήν επίκληση μιας κάθαρσης, πού τήν είχε ό 'ίδιος πραγματοποιήσει (άλλη μιά ένδειξη γιά τήν άβεβαιότητα αύτοϋ του στοιχείου), άλλά μέ ενα επιχείρημα πού μνημονεύτηκε έ'μμε-σα στο τέλος της στιχομυθίας μέ τον 'Ορέστη: ό πατέρας εχει πολύ διαφορετική σημασία γιά τό παίδι άπό δ,τι ή μητέρα" έκεΐ-νος είναι ό σπορέας* ή γυναίκα προστατεύει μόνο τό σπέρμα, είναι τό χωράφι δπου μεγαλώνει τό σπέρμα.^ Ό 'Απόλλων κλείνει μέ ενα πολιτικό επιχείρημα: θέλει νά βοηθήσει τήν 'Αθήνα καΐ ετσι σκοπεύει νά εξασφαλίσει, μέσο του 'Ορέστη, τό "Αργός ώς στα-θερό σύμμαχο της πόλης.

1. Στο άπ. 530 Μ. (άσφαλώς άπό τΙς Αίτναΐες), στ. 5κ., ή Δίκη πλη-ροφορεί δτι ό Δίας κατατρόπωσε τον Κρόνο άκολουθώντας δίκαιο δρόμο.

2. Μέ ποιο εύρύτερο τομέα της ιστορίας τών ιδεών σχετίζεται αυτό τό χωρίο έδειξε ή Erna Lesky, ((Die Zeugungs- und Vererbungslehren der Antike», AAWM 1950/19, 1278. Καθαρά προβάλλει ή ϊδια εικόνα στό άπ. 145 Μ., 8κ., στήν άντίθεση άνάμεσα στήν άρονρα καΐ τό σηέρμα.

218


Ol λόγοι, των άντιδίκων έχουν τελείώσεί' είναι ή ώρα της ψη-φοφορίας. Το επόμενο, κατά τα άλλα εντελώς άσύμμετρο, μέρος (674-753) εχεί. δομηθεί ώς κυκλική σύνθεση. Ή Άθηνα κηρύσ-σει μέ λίγα λόγια την έναρξη της ψηφοφορίας και ταυτόχρονα περνά στήν εκτεταμένη Ιδρυτική της ρήση. Αυτό το άνώτατο δι-καστήριο πάνω στο βράχο του "Αρη, τό όποιο τή στιγμή αύτή άντιμετωπίζει πρώτη φορά μιά υπόθεση φόνου, θά μείνει παντο-τινά γιά την 'Αθήνα καταφύγιο του δικαίου. "Εχουμε ήδη τονίσει πώς ή σύσταση δτι δεν πρέπει νά εξοριστεί ολότελα δ φόβος άπό την πόλη και δτι πρέπει νά βρεθεί ό μέσος δρόμος άνάμεσα στήν άναρχία και τή δουλεία, διδάσκει τή σοφία, κάτι πού τό μάθαμε νωρίτερα άπό τό στόμα των Έρινύων,

Ή Άθηνα στο τέλος της ρήσης της δίνει εντολή νά άρχίσει ή ψηφοφορία. Πρέπει νά φανταστούμε δτι σ' αύτή τή διαδικασία δόθηκε άρκετή έκταση, μιά και συνοδεύεται άπό εναν μακρύ άγω-νιστικό διάλογο της κορυφαίας και του 'Απόλλωνα (711-733). Σ ' αύτή τή διστιχομυθία υπογραμμίζεται έντονα ή άπειλή τών Έρινύων νά εκδικηθούν αν ήττηθοΰν ετσι προετοιμάζεται τό τε-λικό μέρος του έργου. Ή 'Αθηνά, ώς πρόεδρος, ψηφίζει τελευ-ταία' ή ψήφος της άνήκει στον 'Ορέστη, επειδή και αύτή ή ίδια είναι κόρη άποκλειστικά του πατέρα της. Ταυτόχρονα καθιερώ-νει τον κανόνα: ή ισοψηφία θά σημαίνει άπαλλαγή του κατηγο-ρουμένου. Γιατί αύτό τό άποτέλεσμα προκύπτει άπό τήν κατα-μέτρηση τών ψήφων, πού διεξάγεται κάτω άπό τά επιφωνήματα τών διαδίκων επειτα άπό αύτό, ή 'Αθηνά άναγγέλλει τήν άθώωση του κατηγορουμένου.^

Κανένας δεν θά παραγνωρίσει τή σημασία πού έχει ή μετατό-πιση της ευθύνης άπό τον δελφικό θεό στο δικαστήριο της 'Αθή-

1. Γιά τήν «ψήφο της Αθηνάς» έχουν γραφτεί πολλά. Ό Aylen, 349, άνανεώνει τήν άποψη δτι πρόκειται για πρόσθετη ψήφο, πέρα άπό εκείνες πού είχαν ήδη φέρει ισοψηφία" προσκομίζει καΐ άλλες μαρτυρίες γιά νά δείξει δτι και στην άρχαιότητα υπάρχει διαφορά άντίληψης πάνω στό θέμα. Άφοϋ στο μέρος πού καλύπτουν οί στ. 711-733 κάθε δίστιχο συνοδεύει πιθανότατα τήν κίνηση ένός δικαστή πού ψηφίζει, ό Aylen άναγκαστικά συμπεραίνει δτι 6 πρώτος δίνει την ψήφο του βουβός. Αύτό φυσικά εΤναι πιθανό, άλλά ή ρητή δήλωση τής 'Αθηνάς, στό τέλος (753), δτι ό άριθμός τών ψήφων είναι ϊσος καΐ ή ένορκη αναφορά της στήν Ισόψηφον δίκην (795), δταν προσπαθεί νά καταπραΰνει τις Ερινύες, δείχνουν δτι μόνο ή ψήφος τής θεάς έφερε την ισοψηφία.

219

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

νας. Ή παλιά έντολή της δίχως τέλος φονικής εκδίκησης ύπο-χωρεϊ μπρος στήν άπόφαση της πόλης, όπως εκφράζεται στο ύψιστο δικαστήριο της. Έ δ ώ δμως δέν πρέπει νά άναγνωρίσουμε, δπως εχει ήδη συμβεί, ενα εγκώμιο της πολιτείας καθαυτήν. Το αποτέλεσμα της ισοψηφίας έκφράζει μέ τρόπο άπτο δτι ή υπό-θεση του 'Ορέστη γενικά δέν είναι δυνατό να κριθεί άπό τους άνθρώπους. Έκεινο πού σώζει τον 'Ορέστη και σπάζει τον φο-βερό κλοιό της ένοχης και του πάθους γύρω άπό τόν οίκο των 'Ατρειδών είναι ή χάρις της θεάς, οπως έκφράζεται στόν κατα-στατικό της λόγο, μιά χάρη πού, σέ τελευταία άνάλυση, προέρ-χεται άπό τόν πατέρα της τόν Δία.

Σέ εναν εξαιρετικά ορμητικό λόγο, ό'Ορέστης εύχαριστεΐ και δίνει επίσημο δρκο δτι τό "Αργός θά κρατήσει γιά πάντα πιστή συμμαχία μέ την πόλη της Παλλάδας.

Έ δ ώ ή τραγωδία τών 'Ατρειδών βρίσκει τό τέλος της. Στη σκηνή δμως κυριαρχοΰν άκόμη οΐ 'Ερινύες, τά ήττημένα έκδικη-τικά πνεύματα, πού μέσα στήν άμετρη οργή τους άπειλοϋν τή χώ-ρα μέ δηλητήριο και λοιμό, Ό έξευμενισμός τους άποτελεϊ τώρα τή σπουδαιότερη άποστολή της 'Αθηνάς. Ή έπιτυχία της πραγ-ματοποιείται σέ μιά μεγάλη σύνθεση, πού άποτελεΐται άπό δύο «έπιρρηματικα» μέρη (778-891 και 916-1020) και μιά διάμεση σκηνή λόγων, δπου δηλώνεται ή μεταστροφή. Τό πρώτο «έπιρρη-ματικό» μέρος δείχνει τις 'Ερινύες γεμάτες άγριο πόνο και άμετρη λύσσα. Αύτό φαίνεται και στά δύο στροφικά ζεύγη, δπου ή άντι-στροφή άποτελεΐκάθε φορά και μιά λεκτική έπανάληψη της στρο-φής. Ή 'Αθηνά άποκρίνεται σέ τριμετρικό λόγο, έξορκίζει και καταπραΰνει μέ άτέλειωτη υπομονή, διατηρώντας τήν άττική χά-ρη της άκόμη καΐ εκεί δπου κάπως υπαινικτικά άποκαλύπτει δτι τελικά και ή θυγατέρα του Δία έ'χει τά δπλα της και ξέρει βέβαια σέ ποια κρυψώνα φυλάγει σφραγισμένο τόν κεραυνό του 6 ύψιστος τών θεών.ι Ωστόσο, φτάνει στό σκοπό της μέ φιλικές ύποσχέσεις και δχι μέ άπειλές. Μεγάλη τιμή περιμένει τις 'Ερινύες: αύτό πού άντιπροσωπεύουν γιά τό δίκαιο και τήν κοινωνία τών άνθρώπων πρέπει νά συναρμοστεί στή δομή τής πόλης ως απαραίτητη προ-ϋπόθεση γιά τή σωστή λειτουργία της. ' Η 'Αθηνά, ή κόρη του 'Ο-λύμπιου Δία, ή φωτεινή θεά, ξέρει πώς νά έξευμενίζει τις δυνά-

1. Γιά το πρότυπο αύτης της ιδέας, μαζί μέ ενα χεττιτικό παράλληλο, βλ. Lesky, Eranos 52 (1954) 10=Ges. Sehr. 374.

220


μεις πού έχουν τήν εδρα τους στά βάθη της γης. Σέ μι,ά σύντομη στιχομυθία πραγματοποιείται ή άλλαγή: οί έκδικήτρες θεές του ένοχου φόνου, χωρίς καθόλου να άποποιοΰνται αύτη τήν αποστο-λή τους, μετατρέπονται σέ δυνάμεις εύεργετικές για τή γη της 'Αττικής και γιά τούς άνθρώπους της. Και τώρα, στο δεύτερο «έ-πιρρηματικό» μέρος, πολύ όμοιο μέ το άσμα των "Ίκετίδων γιά το "Αργός, ξεσπούν οί εύλογίες των Εύμενίδων για τήν πόλη της 'Α-θηνάς, ή οποία, σέ εγκωμιαστικούς άναπαίστους, άποκρίνεται στις ελπιδοφόρες ύποσχέσεις πού δίνονται γιά τα δέντρα και τις εστίες, γιά τούς άνθρώπους και τήν ειρήνη της πολιτείας. Σέ εορταστι-κή πομπή ή 'Αθηνά, μαζί μέ τούς δικαστές και τούς πολίτες, οδη-γεί τις Εύμενίδες στήν καινούρια τους εδρα, άπο δπου θά εξουσιά-ζουν ως εύεργετικές δυνάμεις. Το έ'ργο κλείνει μέ δύο σύντομες χορικές στροφές, πού περιέχουν τά άξιοσημείωτα λόγια οτι ό Δί-ας και ή Μοίρα έχουν ενωθεί σέ ενα κοινο τέλος.

Οί Ευμενίδες^ διαφορετικά άπό τήν εντελώς παράλληλη δι-άρθρωση των δύο πρώτων έργων της τριλογίας, δπου επειτα άπο ενα έκτεταμένο, λυρικό κυρίως, έκθετικό μέρος, ή δράση προωθεί-ται μέ δραστικά άλματα, εμφανίζουν μιά σύνθεση άπο τέσσερα ο-μόλογα διαδοχικά τμήματα: στά δύο πρώτα ξεσπά ή σύγκρουση τήν οποία προκάλεσε ή πράξη του 'Ορέστη, ενώ στά άλλα δύο δί-νεται ή λύση και γιά τούς άνθρώπους και γιά τούς θεούς. Τό προ-οίμιο στούς Δελφούς δίνει τήν εύκαιρία νά άντιπαρατεθοϋν τά δύο θεϊκά μέρη, ένώ ταυτόχρονα δείχνει το δρόμο προς τήν 'Αθήνα. Έ -κεϊ πραγματοποιείται ή προετοιμασία γιά τή δίκη μέ μιάν άδρή περιγραφή της φύσης τών Έρινύων σέ δύο δυνατά χορικά και μέ τήν παρέμβαση της 'Αθηνάς. Ή δίκη του 'Ορέστη καλύπτει ενα τρίτο μέρος, ένώ το τελευταίο προεκτείνει τό συμφιλιωτικό τέλος στήν περιοχή τών θεών και ενσωματώνει στήν πόλη τών 'Αθηνών τις λυσσασμένες δαιμόνισσες της εκδίκησης ως εύεργετικά πνεύ-ματα.

Γιά τή διάρθρωση τών Ευμενίδων ό Αισχύλος είχε νά άντιμε-τωπίσει ενα πρόβλημα σύνθεσης, πού τό δημιουργούσε ή άν^-γκΊ] νά συνδυαστεί μιά αποκρυσταλλωμένη παράδοση μέ τήν προσω-πική δημιουργία. Στοιχείο δεδομένο ήταν ό 'Απόλλων ώς ύποκι-νητής της μητροκτονίας και ύποστηρικτής του 'Ορέστη: ε'ίτε τον εφοδίαζε μέ τό τόξο του, γιά νά άποκρούσει τις 'Ερινύες, όπως διηγείται δ Στησίχορος, ε'ίτε εξάγνιζε τό έ'γκλημά του μέ τό αίμα

221

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ένός χοιριδίου, δπως δείχνει, ό γνωστός κρατήρας του Λούβρου. Αύτά τά θέματα δέν ικανοποιούσαν τον Αισχύλο, ό όποιος προ-σπάθησε νά συνδέσει, μ,έ τήν 'Αθήνα του τή μεγάλη συμφιλίωση, συμπεριλαμβάνοντας ανθρώπους και θεούς, χωρίς ωστόσο να πα-ραιτηθεί άπό τους Δελφούς καΐ τό θεό τους. 'Η σύνθεση παρου-σίαζε τεράστιες δυσκολίες. Εΐναι καταρχήν ή συνύπαρξη ένός θεού, ό όποιος με τά πρώτα του λόγια στο εργο βεβαιώνει τον 'Ο-ρέστη γιά τή σωτηρία του, και ένός άδέσμευτου δικαστηρίου, ό-που ό θεός άφήνεται έκτεθειμένος στήν άβεβαιότητα της τελικής έκβασης. Ά π ό τΙς πληροφορίες πού δίνει ό 'Ορέστης στήν 'Αθη-νά γιά προηγούμενες έξαγνιστικές πράξεις, μένει όπωσδήποτε ενα άξεδιάλυτο ύπόλοιπο. Μιά φορά έπικαλεϊται (238) τήν εξαφάνιση του στίγματος του μ.έ μιά μακρόχρονη περιπλάνηση, πιο κάτω (283) τήν εξιλέωση μέ τό αιμα ένός χοιριδίου. Αύτά τά δύο δέν εναρμονίζονται άπόλυτα μεταξύ τους. Είναι άλήθεια οτι ό 'Απόλ-λων, στή σκηνή στό ναό, μιλεϊ (75) γιά περιπλανήσεις του 'Ορέ-στη· άλλά λίγο πιό κάτω (89), μέ τόν άδερφό του Έρμη, του προσφέρει τόν ασφαλέστερο οδηγό γιά τό δρόμο πρός τήν 'Αθή-να.^ Οΰτε μπορεί να ενταχθεί εντελώς στά συμφραζόμενα και ή λατρευτική εξιλέωση ώς δώρο του 'Απόλλωνα, άφοΰ ή προφήτισ-σα εχει ήδη μιλήσει (41) γιά τόν ικέτη πού κάθεται δίπλα στόν ομφαλό της γης, κρατώντας στά ματωμένα χέρια του τό ξίφος, ενώ δέν γίνεται κανένας υπαινιγμός γιά μιά τέτοια εξιλέωση στό διάστημα άπό τήν εμφάνιση του 'Απόλλωνα ώς τήν άναχώρηση του 'Ορέστη.

Και σέ εναν άλλο τομέα ό Αισχύλος έκαμε χρήση της ελευθε-ρίας έκείνης πού αποτελεί προνόμιο μιας μεγαλοφυίας. Οι 'Ερι-νύες σέ διάφορα χωρία έμφανίζονται εκδικήτριες κάθε μεγάλου

1. Ό Dirksen, δ.π. 20 (πρβ. 81κκ.), παραβλέπει τή σημασία της συνο-δείας του Έρμη. Είναι κάπως επικίνδυνο νά χαρακτηρίζονται ό 'Απόλλων και ό Έρμης «ήθικά έπιλήψιμοι 'Ολύμπιοι» (8). Σχετικά μέ τό ρόλο τοϋ 'Απόλλωνα, βλ. έπίσης R. Ρ. Winnigton-Ingram, «The Role of Apollo in the Oresteia», CR 47 (1933) 97. Σωστά επισημαίνει τά προβλήματα πού προκύπτουν εδώ ό Dawe στή μελέτη του πού μνημονεύεται στίς Χοηφόρες («Inconsistency» 58). Το γεγονός δτι ό εξαγνισμός μέ αίμα χοιριδίου στόν ομφαλό της γης δέν εχει καμιά θέση στό ^ργο, τό παρατήρησε ήδη ό F. Hauser στό Griechische Vasenmalerei 2, 332 των Furtwängler-Reich-hold· πρβ. έπίσης Α. Lesky, Hermes 66 (1931) 209=Ges. Sehr. 106. Διαφορετικά τώρα ό R. R. Dyer, «The Evidence for Apolline Puri-fication Rituals at Delphi and Athens», JHS 89 (1969) 38.

222


εγκλήματος, προπαντος του φόνου. Έ τ σ ι ή Κασσάνδρα άκούει. {'Αγ. 1186) το χορό τους νά θορυβεί μέσα στο σπίτι των 'Ατρει-δών, ενώ προς τήν Ι'δια κατεύθυνση δείχνουν διάφοροι στίχοι στις Ευμενίδες^ λ.χ. 336 και 421· στον «δέσμιο» ΰμνο παρουσιάζονται άτεγκτες προστάτισσες του δικαίου και στον στ. 513 καταγγέλ-λουν δτι, αν περιφρονήσει κανείς το δίκιο τους, άδικα θά επικα-λούνται πατέρες και μητέρες τη Δίκη και τις Ερινύες. 'Ιδιαίτερα προβληματικά σ' αύτά τά συμφραζόμενα είναι ενα χωρίο τών Χο-ηφόρων (283), δπου ό 'Απόλλων προειδοποιεί τον 'Ορέστη δτι, άν δεν υπακούσει, θά τον καταδιώξουν οι 'Ερινύες του πατέρα του. Με δλα αύτά έ'ρχεται σέ άντίθεση ό περιορισμός του δικαιώ-ματος νά έπιβλέπουν τήν άσκηση της εκδίκησης μόνο σέ περι-πτώσεις συγγενικού φόνου, δπως τονίζουν οί ϊδιες μέ ιδιαίτερη έμφαση: πρβ. Ευμενίδες 210-212 και 605, δπου άκριβώς γι' αύ-τόν τό λόγο αύτοχαρακτηρίζονται αναρμόδιες γιά τήν πράξη της Κλυταιμήστρας. Καταλαβαίνουμε δτι ό ποιητής χρειαζόταν αύ-το τον λειτουργικό περιορισμό γιά τήν πορεία της δράσης του έ'ργου* άπό έδώ μπορούσε νά ξεκινήσει και ή διαμάχη γιά τό τί σημαίνει γιά τό παίδι ό πατέρας και τί ή μητέρα.

Ή διεξαγωγή της δίκης είναι ίσως τό μέρος δπου ελάχιστα διακρίνουμε τή δύναμη του τιτάνα τών'Αθηναίων τραγικών.^ Γιά τόν 'Αθηναίο πολίτη, πού ήταν θρεμμένος μέ τά δικαστήρια, ή σκη-νή σήμαινε οπωσδήποτε πολύ περισσότερα. "Αλλωστε, δέν πρέπει νά παραβλέψουμε οτι στά τρωτά της επιχειρηματολογίας τών δύο πλευρών εκφράζεται κάτι ούσιαστικό: ή μοίρα πού βαραίνει τόν οίκο τών 'Ατρειδών δέν εξορκίζεται μέ αύτό τόν τρόπο' μόνο ή θεία χάρη σβήνει τήν κατάρα.

ΚαΙ στην υποδήλωση του τόπου της δράσης ό ποιητής ενεργεί χωρίς άνασταλτικούς περιορισμούς. Ό 'Ορέστης έ'ρχεται στήν 'Α-θήνα και ζητεϊ προστασία στο ξόανο της πολιούχου θεάς. Σ ' αύτό τό σημείο σκεφτόμαστε πολύ φυσικά τήν 'Ακρόπολη· και δμως ή θεά στήν ιδρυτική ρήση της (685κκ.)^ προσδιορίζει σαφέστατα ως τόπο της δράσης τόν "Αρειο Πάγο.

Τό πρόβλημα της σχέσης μιας τραγωδίας μέ τήν έποχή της

1, Σ' αύτη τήν κρίση επέμεινε ό Wilamowitz και στο ^ργο του Erin-nerungen (255).

2. "Οσο γιά το κείμενο, θά μπορούσαμε νά το κατανοήσουμε υποθέτον-τας ένα άνακόλουθο, δπως προτείνει στά σχόλιά του ό Ρ. Groeneboom.

223

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

μπορεί κάποτε νά είναι άκανθώδες, άλλά έδώ δεν υπάρχει άμφι-βολία δτι, γιά τή σκηνή μέ την 'ίδρυση του 'Αρείου Πάγου και μέ τήν επιβεβαίωση «πιστών όρκίων» μέ τους Άργείους, πρέπει να δεχτούμε συγκεκριμένες άναφορές. 'Εννοείται δτι τά συμπερά-σματα πού θέλησαν νά εξαγάγουν σχετικά μέ τήν πολιτική θέση του ποιητή παρουσιάζουν εξαιρετική ποικιλία.^ "Οπως σημειώ-σαμε ήδη σχετικά μέ τις Ίκέτίδες, ή έντονη έξαρση της συμμα-χίας μέ τό "Αργός δείχνει δτι μέ αύτή τήν πόλη συνδέονταν στενά οί έλπίδες των δημοκρατικών πού πήραν τήν κατάσταση στά χέ-ρια τους, ύστερα άπο τήν άποτυχία της φιλοσπαρτιατικής πολιτι-κής του Κίμωνα. Και οί Ευμενίδες δείχνουν προς τήν Ι'δια κα-τεύθυνση.

Δεν ύπάρχει καμία άπολύτως άμφιβολία δτι ό έγκωμιασμος , του 'Αρείου Πάγου στο έ'ργο του Αισχύλου σχετίζεται μέ τά γε-γονότα πού άπογύμνωσαν το άριστοκρατικο αύτο σώμα το 462 άπό κάθε πολιτική δύναμη. "Αδικα δμως θά προσπαθούσε κάνεις νά αναγνωρίσει στις Ευμενίδες συγκεκριμένη διαμαρτυρία για τις μεταρρυθμίσεις τού 'Εφιάλτη, άφοΰ άκριβώς εκείνο πού άναγνω-ρίστηκε στον "Αρειο Πάγο, δηλαδή ή άρμοδιότητα σέ ύποθέσεις φόνου, τό απονέμει και ή Άθηνα μέ τήν 'ίδρυσή του. 'Εννοείται δτι ό ποιητής ύποστηρίζει αύτό τό δικαίωμα μέ δλη του τή δύνα-μη. Έ δ ώ μπορεί κανείς να πει δτι έπιβεβαιώνεται ή άποψη πού διατυπώνει σχετικά μέ τις Ίκέτιδες ο F. Schachermeyr, δτι ο Αισχύλος ήταν μετριοπαθής δημοκράτης. 'Ενδιαφέρουσα είναι ή

1. Μιά έπισκόπηση δίνεται άπό τον Podlecki στις σημειώσεις γιά τήν Όρέστεια και στην εργασία της Chr. Gülke (28, 1) πού μνημονεύεται στο κεφάλαιο γιά τις Ίκέτιδες. Ά π ο νεότερες ερευνες: F. Stoessl, «Aeschylus as a Political Thinker», AJPh 73 (1952) 113· K. J. Dover, aThe Poli-tical Aspect of Aeschylus' Eumenides» JHS 77 (1957) 230' F. Jacoby, FGrHist Il lb, Suppl. 1, 22· H. T. Wade-Gery, Essays in Greek History, 'Οξφόρδη 1958, 176 καΐ 183, 2, οπού διατυπώνεται ή υπόθεση δτι ή δι-εξαγωγή της δίκης στο εργο καθρεφτίζει εναν καινούριο θεσμό, σύμφωνα μέ τδν όποιο οΐ άρεοπαγίτες δεν δίκαζαν οΐ ϊδιοι, άλλά παρέπεμπαν τις διά-φορες υποθέσεις σέ άρμόδια δικαστήρια' S. J. Lurje, «Die politische Ten-denz der Tragödie Eum.», περίληψη στο BO (1960) 295" S. Mazzarino, «Eschilo, Pericle e la storia dell'AreopagO)), RCCM 2 (1960) 301· H. Quincey, «Orestes and the Argive Alliance», CQ n.s. 14 (1964) 190· G. Salanitro, «L'Orestea e la politica estera di Atene», SicGymn, n.s. 19 (1966) 153· F. Schachermeyr, Die frühe Klassik der Griechen, Στουτγάρδη 1966, 145.

224


ύπόθεσή του^ δτί. το ερώτημα πού παίζει, τόσο σημαντικό ρόλο στή σκηνή της δίκης, αν δηλαδή γεννήτορας του παιδί,οϋ είναι ό πατέρας ή ή μητέρα, μπορεί νά συσχετιστεί μέ τον άγώνα γιά τήν έξασφάλιση πολιτικών δικαιωμάτων έκείνων πού είχαν 'Α-θηναίο πατέρα και ξένη μητέρα.

Γιά τό σατυρικό δράμα Πρωτεύς πρέπει νά ύποΟέσουμε οτι ού-σιαστικά άποτελεΐ δραματοποίηση της Ιστορίας πού διηγείται ό Μενέλαος στο δ της 'Οδύσσειας. Ό Κήρυκας του 'Αγαμέμνονα (620κκ.) προετοιμάζει το εργο.

Γιά τον Προμηθέα, ώς πανούργο άντίπαλο του Δία, πού έξαπά-τησε τον πατέρα τών θεών στή διανομή τών σφαγίων και του ε-κλεψε τή φωτιά γιά νά τή φέρει στούς άνθρώπους, διηγείται ό 'Ησίοδος στή Θεογονία του, δπως και γιά τή φριχτή τιμωρία μέ τον άετο πού καταβρόχθιζε κάθε μέρα το συκώτι του καθηλωμέ-νου στο βράχο Τιτάνα, ώσπου ό Ηρακλής, μέ άπόφαση του Δία, σκότωσε τό βασανιστή. 'Εξάλλου, ή θρησκευτική λατρεία της 'Αττικής γνώριζε εναν Προμηθέα, δαίμονα της φωτιάς, ό ό-ποιος, δίπλα στον "Ηφαιστο, προστάτευε άγγειοπλάστες και σι-δηρουργούς και είχε ένα ίερό κοντά στον Κολωνό.^ Ό Αισχύλος πήρε τή διήγηση σχετικά μέ τήν κλοπή της φωτιάς, άλλά γιά τή δραματοποίησή της συνδύασε και ένα θέμα μέ διαφορετική προέ-λευση. Τό δράμα του παίζεται έκείνη τήν πανάρχαια εποχή πού ό Δίας είχε αποκτήσει τήν εξουσία του κόσμου, άλλά δεν τήν είχε άκόμη έξασφαλίσει άπό κάθε κίνδυνο. Είναι ό τρίτος σέ μιά σειρά διαδοχής, όπου οί δύο προκάτοχοί του άναγκάστηκαν νά υποχω-ρήσουν μπρος σέ άγρια βία.^ Ποιος θά μπορούσε νά βεβαιώσει

1. Βλ. παραπάνω, σελ. 181. 2. Γιά τΙς μυθολογικές προϋποθέσεις του δράματος τοΰ Αισχύλου βλ.

Κ. Solmsen, Hesiod and Aeschylus, Ithaca 1949, 124' J. H. Finley, Pindar and Aeschylus, Cambridge (Mass.) 1955, 220" K. Reinhardt, Aischylos 29' U. Bianchi, «Prometheus der titanische Trickster», Pai-deuma 7 (1961) 414" A. Garzya, «Le tragique de Prométhée enchaîné d'Eschyle», Mnemosyne, s. 4, 18 (1965) 113· Mette, Verl. Aisch. 16.

3. Γιά νεότερα ευρήματα, πού δείχνουν τή συγγένεια του μύθου της δια-δοχής μέ άνατολίτικα παράλληλα, βλ. τΙς εργασίες πού συγκεντρώνονται άπο τον Α. Lesky, Ges. Sehr. 356, 372 και 379" P. Walcot, Hesiod and ihc Near East, Cardiff 1966.

225

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

οτι δέν έπιφυλασσόταν καΐ σ' αύτον παρόμοια άνατροπή; Το γε-γονος οτι 6 Προμηθέας, έδώ γιος της Θέμιδας καΐ της Γαίας, πού έχουν συνενωθεί σέ μία μορφή, γνωρίζει άπο τή μητέρα του το μυστικό πού άπειλεΐ την εξουσία του Δία, κάνει επικίνδυνο τον φαινομενικά άκίνδυνο, μέσα στά δεσμά του, άντίπαλο του νέου κοσμοκράτορα.

Ό Αισχύλος πιθανότατα πραγματεύτηκε αύτή τή σύγκρουση σέ μια πλήρη τριλογία' γιά το σατυρικό δράμα της δέν γνωρίζουμε τίποτε. Μας σώζεται μόνο ό Προμηθεύς δεσμώτης.^

Τό έ'ργο άρχίζει μέ μιά ζωηρή προλογική σκηνή. Στήν άκρη του κόσμου, το Κράτος και ή Βία, υπηρέτες του Δία, οδηγημένοι άπό τον "Ηφαιστο, πού κουβαλά και τά σύνεργά του, φέρνουν τον

1. Ή σημαντικότερη σχολιασμένη έκδοση είναι τοϋ Ρ. Groeneboom, Groningen 1928. Παλαιότερες εκδόσεις και μεταφράσεις μνημονεύονται στήν έκδοση τοϋ Ε. Rapisarda, Τορίνο 1936. 'Επίσης: G. Thomson, Cam-bridge 1932 (μέ σχόλια και μετάφραση)' W. Buchwald, Βαμβέργη 1962. —Ερμηνευτικά: W. Kraus, RE 23 (1957) 666· Κ. Reinhardt, Prome-theus (Eranos-Jb 25), Ζυρίχη 1957, 2ki=^Tradition und Geist, Γοτ-τίγγη 1960, 191' S. Long, «Notes on Aeschylus' Prometheus Bound», TAPhA 102/3 (1958) 229" Κ. Kerényi, Prometheus, 'Αμβούργο 1959" J. Granera, Esquilo Prometeo Encadenado, Mendoza 1963' S. Benar-dete, «The Crimes and Arts of Prometheus», RhM 107 (1964) 126· L. Golden, In· Praise of Prometheus : Humanism and Rationalism in Ae-schylean Thought, ëxS. ΓΓανεπ. Β. Καρολίνας 1966. Παλαιότερες εργα-σίες γιά το μύθο και το δράμα μνημονεύει ό Ν. Terzaglii στον τόμο Pro-meteo, Τορίνο 1966· Irin Zawadzka, «Die Echtheit des gefesselten Pro-metheus. Geschichte und gegenwärtiger Stand der Forschung», Alter-tum 12 (1966) 2iO=Wege der Forschung Π 333· Rose Unterberger, Der gefesselte Prometheus des Aischylos (Tüb. Beitr. 45) 1968, μέ εξαντλητικό βιβλιογραφικό πίνακα' Ε. Dolin, ((Prometheus Psellistes», CSCA 2 (1969) 85' C.-J. Herington, The Author of Prometheus Round, Αονδίνο 1970 και The Older Scholia on the Prometheus Round, Leiden 1972· J. Irigoin, «Les stasima du Prométhée enchaîné», Serta Tury-niana, Urbana 1974, 199' M. Griffith, The Authenticity of Prome-theus Round, Cambridge 1977.—Μεταφράσεις: Γερμανικά: W. Α. Roth, Βερολίνο 1936 (κάποτε ύττηρχαν καθηγητές της χημείας πού κατόρθωναν νά δίνουν τέτοιες μεταφράσεις!)' Π. Bogner, Χαϊδελβέργη 1949 (μέ έλ-ληνικό κείμενο)· μοναδική παραμένει ή άπόδοση του W. Kraus, Στουτ-γάρδη 1965 (Reclam), μέ εξαιρετικό επίλογο. 'Αγγλικά: Τ. G. Tucker, Μελβούρνη 1935· Ε. Hamilton, στο Three Greek Plays, Νέα 'Τόρκη 1937· R. C. Trevelyan, Cambridge 1939. 'Ιταλικά: Ε. Fumi, Φλωρεντία 1936· άλλες μνημονεύονται στήν έκδοση του Rapisarda.—'Εργασίες γιά τό πρόβλημα της γνησιότητας του έργου άναφέρονται παρακάτω.

226


Προμηθέα σε εναν έρημο βραχότοπο, γιά νά τον αλυσοδέσουν. Ό θεός καθηλώνει τον Τιτάνα πάνω στο βράχο δένοντάς του τά χέ-ρια και τά πόδια, και μπήγοντάς του μια άτσαλένια σφήνα στο στήθος· καθώς όμως έκτελει τό εργο του, άποκαλύπτει τή βαθιά του αντίθεση, σε ενα διάλογο μέ τό Κράτος σταθερά δομημένο σέ μονόστιχα και δίστιχα. "Οσο τό Κράτος είναι δ ώμός ύποτακτικός του Δία, γεμάτος χλεύη γιά τόν καταδικασμένο, τόσο δ "Ηφαι-στος είναι γεμάτος συμπάθεια καΐ εκτελεί τό άποτρόπαιο καθή-κον του μέ παράπονα και δισταγμούς.

Έ δ ώ πρέπει νά γίνουν δύο παρατηρήσεις. Στόν στ. 7 κιόλας, τό Κράτος δηλώνει δτι τό παράπτωμα του Προμηθέα είναι δτι εκλε-ψε τή φωτιά γιά χάρη των άνθρώπων. Σ ' αύτή τή σκηνή γίνεται λόγος γι' αύτό τό θέμα άλλες τρεις φορές (30, 38, 82), τις δύο άπό τό 'ίδιο τό Κράτος, ενώ πρός τό τέλος του έργου μέμφεται τόν Προμηθέα γιά τήν κλοπή της φωτιάς δ Έρμης (946), ενας άλλος υπηρέτης του Δία. Είναι όμως έξαιρετικά σημαντικό δτι τό Κρά-τος στό πρώτο άπό τά δύο χο^ρία μιλεϊ γιά τό παντέχνον πυρός σέλας (λάμψη της πάντεχνης φωτιάς). Μέ τό προσδιοριστικό έπί-θετο εχει ήδη δοθεί ή συνθηματική λέξη πού προκαλεί μιά δλο και πιό έντονη υποχώρηση της φωτιάς αύτής καθαυτήν, ώς στό-χου της πράξης του Προμηθέα, και ήδη προετοιμάζεται ή μεγάλη ρήση του Τιτάνα, δπου δ 'ίδιος άποκαλύπτεται ώς φορέας του άν-θρώπινου πολιτισμού γενικά.^

Μιά λέξη-κλειδι γιά δλη τήν τραγωδία εισάγεται άπό τόν "Η-φαιστο, δ όποιος κλείνει τή γεμάτη συμπόνια και επιτίμηση ρή-ση του πρός τόν Προμηθέα μέ τήν έξης φράση : « Ό καθένας είναι σκληρός μόλις πάρει τήν έξουσία στά χέρια του». 'Επανειλημμένα υπενθυμίζεται δτι πρόκειται γιά τήν άρχή μιας καινούριας κοσμι-κής έποχής, γιά μιά νέα έξουσία, πού προήλθε άπό εναν κάθε άλλο παρά τελεσίδικο άγώνα.^

Πρέπει νά φανταστούμε δτι δ καθηλωμένος στό βράχο Προ-μηθέας μένει άρκετό διάστημα σιωπηλός, πριν άρχίσει τό παρά-πονο του μέ μιά μεγαλειώδη επίκληση στά στοιχεία της φύσης. 'Αρχίζει μέ λυρικούς ιάμβους, γεμάτους έντονες παρηχήσεις, οί όποιοι περνούν σέ άναπαίστους χωρίς καμιά διακοπή του νοήμα-

1. Χωρία δπως οί στ. 110, 123, 235 και 250κκ. είναι ενδεικτικά γιά τή μεταλλαγή τοΰ θέματος.

2. Λ.χ. 96, 149, 163, 186, 310, 389, 439, 942, 955.

227

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

τος. Ή επιστροφή στους ιάμβους (101) φέρνει και μιά ήρεμότε-ρη σειρά στοχασμών γιά τήν κατάστασή του, και τέλος μιά τα-ραγμένη παρεμβολή (114· ύστερα άπο βάκχειους και ιάμβους, πάλι άνάπαιστοι) άναγγέλλει τήν άπροσδόκητη άφιξη του χοροϋ.

Σέ καμία άπο τις σωζόμενες τραγωδίες ό χορός δεν εισάγεται στο δράμα από ενα χώρο τόσο μακρινό δσο εδώ οί 'Ωκεανίδες, πού πλησιάζουν, έκτελώντας τήν πάροδο τους (128-192), τον Προμη-θέα άνεβασμένες πάνω σέ φτερωτό όχημα (135). Ή πάροδος είναι διαρθρωμένη σέ δύο στροφικά ζεύγη, πού διακόπτονται κάθε φο-ρά άπο άναπαιστικά «επιρρήματα» του Τιτάνα. Οι 'Ωκεανίδες, κά-τοικοι του κυκλικού ποταμού πού περιτρέχει τή γη, άκουσαν τό σφυροκόττημα, ζήτησαν άπό τόν πατέρα τους άδεια καί, ύπερνι-κώντας τή δειλία τους, ήρθαν νά δουν και οί 'ίδιες τό γεγονός. Ή συμπόνια τούς φέρνει δάκρυα' εδώ άκοΰμε τήν καίρια λέξη για τή νέα διακυβέρνηση του κόσμου, πού τόν εξουσιάζει χωρίς νόμο ό Δίας, μέ ενα καινούριο δίκαιο, σύμφορο μόνο στόν 'ίδιο: άθέτως. Τά «επιρρήματα» του πρώτου στροφικού ζεύγους έχουν ως άξονα ένα οδυνηρό δέρχθητ\ έσίδεσθ' (δείτε, κοιτάξτε). Χαρακτηριστι-κά ελληνική έπιθυμία εκφράζει ό Προμηθέας δταν δηλώνει δτι προτιμά νά βρίσκεται στά βάθη τών Ταρτάρων παρά νά προσφέ-ρει εδώ στούς εχθρούς του εύπρόσδεκτο θέαμα. Στή δεύτερη στρο-φή, ό χορός δίνει στόν καταδικασμένο τό δικό του «σύνθημα», ό-ταν στό τραγούδι του άναφέρει δτι ό Δίας δέν θά δώσει τέλος στή σκληρότητά του, προτού χορτάσει ή καρδιά του ή προτού του ά-φαιρέσει τήν εξουσία κάποιος άλλος. 'Ο Προμηθέας γνωρίζει τό μυστικό άπό δπου έξαρταται μιά καινούρια άλλαγή στή διακυβέρ-νηση του κόσμου, καΐ αυτή ή γνώση άποτελεϊ καί τό μεγάλο του δπλο. Ό χορός τρομάζει μπρός στόν ριψοκίνδυνο λόγο, άλλά ό Προμηθέας στό τελευταίο του «επίρρημα» επιμένει: ό Δίας μπορεί νά στηρίζει τό δίκιο του στή δύναμή του (ή έκφραση παρ' εαντω τό δίκαιον εχων είναι περίεργη), άλλά κάποτε θά διδαχτεί τήν έπιείκεια. Μιά πολύ σημαντική ενδειξη δτι και ή τριλογία του Προμηθέα τελείωνε μέ τή συμφιλίωση τών άντιθέσεων προσφέ-ρεται δταν ό Τιτάνας καταλήγει (191κ.): είς άρθμόν εμοί και φι-?Μτητα σπεύδων σπενδοντί ποθ' ήξει (κάποτε θά ζητήσει κάτι πού και οι δυό μας θά τό θέλουμε: συμμαχία καί φιλία).

Αύτό τό δράμα μέ τόν άκινητοποιημένο πρωταγωνιστή μπο-ρούσε νά άποκτήσει κάποια ροή μόνο μέ τήν ε'ίσοδο προσώπων

228


πού ύποβάλλουν στον Προμηθέα ερωτήσεις. Οί Ωκεανίδες παί-ζουν τον δικό τους ρόλο ρωτώντας. Σέ μιά διαλογική σκηνή άνά-μεσα στον Προμηθέα και τό χορο σέ μορφή τριπτύχου (193-276) οί 'Ωκεανίδες ζητούν νά μάθουν τήν απώτερη αιτία της σκληρής τιμωρίας. Ό Προμηθέας σέ έκτεταμένο λόγο επιχειρεί μιά άνα-δρομή. Στήν άποστασία των Τιτάνων εναντίον τοΰ Δία, ό 'ίδιος, ύστερα άπό συμβουλή της μητέρας του της Θέμιδας (πού ονομά-ζεται και Γαία και συνενώνει σέ μιά μορφή και άλλα πολλά ονό-ματα),^ πήρε το μέρος του Δία και τον βοήθησε νά νικήσει τούς άντιπάλους του, πού τώρα έ'χουν φυλακιστεί στά Τάρταρα. Ό καινούριος δεσπότης όμως τον άντάμειψε άσκημα, άφοΰ οι τύ-ραννοι δεν έχουν καμιά έμπιστοσύνη στούς φίλους.^ "Οταν δμως ό Δίας άποφάσισε νά αφανίσει τούς άνθρώπους και νά δημιουργή-σει ενα καινούριο γένος, ό Προμηθέας εσωσε τούς θνητούς. Στήν επόμενη στιχομυθία, πού πλαισιώνεται άπό τέσσερις στίχους της κορυφαίας, ονομάζει τις τυφλές ελπίδες βοήθεια, και τή φωτιά προϋπόθεση γιά κάθε τεχνική επιδεξιότητα, αύτο δηλαδή πού δη-λώνει στή διήγησή του ό Πρωταγόρας (Πλάτ. Πρωτ. 321d): εντεχνος σοφία σνν πνρί. Σέ εναν δεύτερο λόγο ό Προμηθέας ομο-λογεί τήν πράξη του' ή έκφραση έκών ήμαρτον (266) δεν σημαί-νει έξομολόγηση άμαρτιών —λέγεται άπό τή σκοπιά τοΰ Δία. Τέλος, ο Τιτάνας παρακαλεί τις 'Ωκεανίδες νά κατεβούν άπό τό οχημά τους, γιά νά ολοκληρώσει τή διήγησή του. 01 άνάπαιστοι (277-283) συνοδεύουν τήν κίνηση των 'Ωκεανίδων. 'Εκείνη τή στιγμή έμφανίζεται ενας καινούριος επισκέπτης, ό πατέρας των 'Ωκεανίδων, ό 'Ωκεανός· άνάπαιστοι (284-297) συνοδεύουν και τή δική του έμφάνιση: ιππεύει εναν γρύπα. "Ενας μακρός διά-λογος άνάμεσα στούς δύο άντιθέτει δύο κλειστές ρήσεις, γιά νά καταλήξει σέ μιά σύντομη στιχομυθία. 'Ολόκληρη ή σκηνή χα-ρακτηρίζεται άπό λεπτότατη ήθοπλασία, άλλα γιά τήν ερμηνεία της δέν είναι πάντοτε εύκολο νά άποφασίσει κάνεις πού πρέπει νά

1. Αύτός δ συγκρητισμός βρίσκεται σέ άντίθεση μέ τή ρήση της προφή-τισσας στίς Ευμενίδες (2), δπου ή Θέμις διαδέχεται τή μητέρα της Γαϊα στήν κατοχή τοΰ μαντείου.

2. Αύτο το χαρακτηριστικό φαίνεται κάπως άνοίκειο μέ τά συμφραζό-μενα, άφοΰ δέν γίνεται καθόλου λόγος γιά εμπιστοσύνη. Ή εξουσία δμως τοΰ Δία χαρακτηρίζεται τυραννίδα, μέ τή μορφή πού τή γνώρισε ό Αισχύλος στή Σικελία. Αύτή ή έκφραση, δπως και άλλες συγγενικές της, επανέρχεται συχνά στο κείμενο: 310, 324, 357, 402κκ., 736, 756, 761, 909, 942, 958.

229

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

διακρίνει, σύμφωνα μέ τή θέληση του ποιητή, ορισμένους ύπαι-νιγμούς. Πόσο πραγματικά άποφασισμένος είναι ό 'Ωκεανός νά βοηθήσει και ώς ποιο σημείο άπαλλάσσεται, μέ αύτή του την επί-σκεψη στον μαρτυρικό θεό, άπό ενα συγγενικό καθήκον; Και ό-ταν, καθησυχασμένος άπό τόν Προμηθέα, λέει οτι το τετράποδο πτηνό του χαίρεται γιά την έπιστροφή στό στάβλο του, δεν δια-πιστώνουμε τή δική του άνακούφιση πού άποφεύγει μιά δυσάρε-στη συνομιλία; Στη συμβουλή γιά μια συνετή ύπεκφυγή παρατί-θεται τό άλύγιστο πείσμα του Προμηθέα, πού άντιμετωπίζει τήν καλή διάθεση τοϋ άλλου μέ έλαφρώς ειρωνική άνωτερότητα, κα-θώς μέ μιάν άπέριττη χειρονομία παραμερίζει τή μεσολαβητική του προσπάθεια. Τόν προειδοποιεί γιά έναν κίνδυνο, πού ελάχι-στα δικαιολογείται άπό τή φύση του 'Ωκεανού: νά έρθει σέ σύγ-κρουση μέ τόν Δία. Τί θά είχε νά περιμένει κανείς άπό αύτόν τό δείχνει ή μοίρα τοϋ "Ατλαντα και τοϋ Τυφωέα. "Οταν ό Προμη-θέας μιλεί γιά τή φυλάκιση τοϋ Τυφωέα κάτω άπό τήν Αίτνα και γιά τά κύματα της φωτιάς πού θά ξεσπάσουν στό μέλλον, είναι φυσικό νά ύποθέσουμε οτι ύπόκεινται μνήμες τοϋ ποιητή άπό τή διαμονή του στή Σικελία.

Τό πρώτο στάσιμο (397-435), πού συγκροτείται άπό τρία σύντομα στροφικά ζεύγη μέ μιά επωδό, είναι ένας μοναδικός θρή-νος γιά τόν Προμηθέα, άξιος νά άντηχήσει άνάμεσα σέ όλους τούς λαούς τής 'Ασίας, στα βάθη τοϋ "Αδη, στά νερά της θάλασσας και τών ποταμών.

Τό δεύτερο έπεισόδιο (436-525), μέ μιά έκτεταμένη ρήση πού χωρίζεται άπό τέσσερα τρίμετρα τής κορυφαίας σέ δύο 'ίσα μέρη, συνεχίζει τή διήγηση τοϋ Προμηθέα άπό τό σημείο δπου τήν είχε διακόψει ό 'Ωκεανός. Τώρα ό Τιτάνας έξιστορεΐ πώς γλίτωσε τό άνθρώπινο γένος άπό τήν εξόντωση. 'Εδώ όδηγεΐται στό τέλος της εκείνη ή γραμμή πού ολοένα και περισσότερο παραμερίζει τό θέ-μα τής κλοπής τής φωτιάς. Ή φωτιά μνημονεύεται μόνο μία φο-ρά, μαζι μέ άλλα, ώς μέσο γιά τήν άναγνώριση οιωνών εδώ ό Προμηθέας άναπτύσσει μιά πραγματική θεωρία γιά τή γένεση τοϋ πολιτισμού, δπου ό ίδιος κατέχει, ώς μέγας εύρετής, κεντρι-κή θέση. Αύτός μεταμόρφωσε τούς άνθρώπους σέ πνευματικά δντα, πού ξέρουν νά δαμάζουν τις άνάγκες τους και νά έρμηνεύ-ουν τούς οιωνούς. Αύτή ή άξιοπρόσεχτη ρήση βρίσκεται σέ συ-νάρτηση μέ γενικότερα θέματα τής ιστορίας τοϋ πολιτισμού. Ή

230


τάση των άρχαίων Ελλήνων νά ονομάζουν γι,ά κάθε επίτευγμα εναν ενρετή^ συνδυάζεται μέ έκείνη τή στροφή που όδηγεϊ άπό τήν άπαισιόδοξη ήσιόδεια διδασκαλία των εποχών του κόσμου στήν εικόνα μιας άνοδικής πορείας της άνθρωπότητας. Είναι εκπλη-κτικό νά βρίσκεται ήδη στον Αισχύλο μιά τέτοια αντίληψη, και σ' αύτο το σημείο είναι ιδιαίτερα λυπηρή ή άβεβαιότητά μας σχε-τικά μέ τή χρονολόγηση του έργου. Μολαταύτα, τό συγγενικό στο γενικό του νόημα άπόσπασμα του Ξενοφάνη, VS 21b 18, 'ίσως δίνει μιά πρώιμη μαρτυρία γιά μιάν άνάλογη θετική εξελι-κτική άντίληψη.^ Πρόδηλη είναι ή σύμπτωση μέ μέρη άπο το πρώτο στάσιμο της 'Αντιγόνης^ οπού ή οικοδομική, ή εξημέρωση τών ζώων, ή καλλιέργεια της γης, ή θαλασσοπλοία και ή θερα-πευτική επανέρχονται, δχι βέβαια ώς δώρο κάποιου θεοΰ άλλά ως επίτευγμα του άνθρώπου, κατά τό νόημα του άποσπάσματος τοΰ Ξενοφάνη. 'Επιπλέον, σκέφτεται κάνεις άμέσως καΐ τή θεω-ρία σχετικά μέ τή γένεση του πολιτισμού, δπως τήν αναπτύσσει στον Πλάτωνα 6 Πρωταγόρας* εδώ όμως πρέπει νά γίνει διπλή διάκριση: πρώτα, δ σοφιστής θεμελιώνει κάθε εξέλιξη πάνω στήν παρατήρηση οτι μόνο οί ((πολιτικές άρετές» δίνουν τή δυνατότη-τα κοινωνικής συμβίωσης* υστέρα, ό λόγος του Προμηθέα έμφα-νίζεται προσοφιστικός ώς προς τό δτι άφήνει μεγάλο περιθώριο στή μαντική και στήν πρόβλεψη του μέλλοντος μέ βάση τους οιω-νούς.

Στο λόγο τοΰ Προμηθέα συνάπτεται ενας σύντομος διάλογος μέ τήν κορυφαία, δπου έκφράζεται άπερίφραστα ή σκέψη δτι, πά-νω άπό κάθε αύθαίρετη βούληση τοΰ νέου κοσμοκράτορα, υπάρ-χουν άκόμη άναπόδραστες δυνάμεις: οί Μοίρες και οί 'Ερινύες. Ό Προμηθέας άποφεύγει νά πει περισσότερα.

Στά δύο, σύντομα και πάλι, στροφικά ζεύγη τοΰ δεύτερου στα-σίμου (526-560) 6 χορός στέκεται σέ ορισμένη άπόσταση άπό τον Τιτάνα. 'Αξιοσημείωτα καινούριους τόνους έπισημαίνουμε εκεί δ-που γίνεται λόγος γιά τον Δία* δεν άκοΰμε πιά καταγγελίες, άλλα λόγια εύλαβικής εύπείθειας: μακάρι νά μή γνωρίσει ποτέ τήν παν-τοδυναμία ένός άντίπαλου Δία, νά μήν παραλείψει κάτι άπό τις

1. Α. Kleingünther, Πρώτος ενρετής (Philologus Suppl. 26/1), 1934. 2. Μεταγενέστερο συγκριτικό ύλικό δίνει, ό W. Schmid, Untersuchun-

gen zum Gefesselten Prometheus (Tüb. Beitr. 9) 1929, 92, 2" πρβ. και G. Rudberg, SO 1940, Ικκ.

231

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

προσφορές του ή νά ξεστομίσει παράτολμα λόγια. Το άρνητικό της εικόνας αύτής είναι ό εγκαταλειμμένος άπό δλους και αβο-ήθητος Προμηθέας. Ό μεγάλος του άντίπαλος εμφανίζεται σέ ενα καινούριο φως: πίσω άπο την εικόνα του τυράννου φαίνεται ό κυρίαρχος, πού επιβάλλει τούς νόμους της παγκόσμιας τάξης (550κ.): ονποτε... τάν Διός άρμονίαν θνατών παρεξίασι βονλαί (ποτέ βουλή θνητού δεν παρασαλεύει τήν άρμονία τοΰ Δία). Δεν θά ήταν άστοχο αν έντοπίζαμε έδώ ενα προανάκρουσμα της συμ-φιλίωσης πού σφράγιζε τήν τριλογία, άφού πυρήνας της είναι αύ-τή άκριβώς ή άρμονία.

"Άν κάτι τέτοιο υπαινίσσονται οΐ στίχοι τοΰ χορού, μέ τήν είσο-δο της Ί ώ ς δημιουργείται οξύτερη ρήξη. Μέ άναπαιστικούς στί-χους —πού είμαι; ποιος εΤσαι;— ορμά στή σκηνή κυνηγημένη ά-πό τό φάσμα τοΰ "Αργού, πού κάποτε τή φρουρούσε (566-573, ά-στροφο), ή Ί ώ . Κατόπιν άκολουθεΐ ενα στροφικό ζεύγος, πού δια-κόπτεται σέ κάθε στοιχείο του άπό τέσσερις τριμέτρους τοΰ Προ-μηθέα. Στή στροφή άποτυπώνεται ή περίτρομη έκσταση της Ί ώ ς : άκούει ήχους αύλού* θύμα τοΰ Δία, λαχταρά δλο και περισσότερο τό θάνατο. Καθώς δ Προμηθέας τήν άποκαλεϊ μέ τό ονομά της και δείχνει νά γνωρίζει τή μοίρα της, εκείνη τοΰ ζητεί πληροφο-ρίες γιά τό μέλλον της. 'Ο Προμηθέας, μέ τούς τριμέτρους πού άκολουθοΰν τήν άντιστροφή, προετοιμάζει τή μεγάλη διαλογική σκηνή μέ τήν Ί ώ (613-876), πού θά διακοπεί μόνο μία φορά άπό τούς άναπαίστους τοΰ συγκλονισμένου χοροΰ. Στήν εισαγωγική στιχομυθία^ ό ποιητής άποφεύγει τις έπαναλήψεις: δ Προμηθέας άποκρίνεται πολύ συνοπτικά στις ερωτήσεις της Ί ώ ς γιά τις αι-τίες τοΰ μαρτυρίου του. Ό Τιτάνας διστάζει άκόμη, τελικά δμως, μέ τις καινούριες ικεσίες της Ίώς , άποφασίζει νά τήν πληροφορή-σει γιά τά πάθη πού τήν περιμένουν. Μας ξαφνιάζει ή παράκληση της κορυφαίας (631) νά δώσει και σ' αύτήν ό Προμηθέας μερίδιο άπό τήν εύχαρίστηση {μοΐραν ηδονής). Οί περίεργες 'Ωκεανίδες θέλουν πρώτα νά μάθουν τί δδήγησε τήν Ί ώ στήν οδυνηρή μοίρα της. "Ετσι άνοίγει δ δρόμος γιά τή διεξοδική της διήγηση σχετικά μέ τον έ'ρωτα τοΰ Δία, πού τήν άπομάκρυνε άπό τό σπίτι τοΰ πα-τέρα της, και γιά τή φριχτή τιμωρία πού της έ'φερε ή οργή της "Ηρας. Μόνο μετά τήν άναπαιστική παρεμβολή τοΰ χοροΰ πραγ-

1. Μέ αύστηρά υπολογισμένη διάρθρωση: 2-7-2-7. Τά πρώτα δίστιχα της Ίώς ρωτούν γιά τή μοίρα τοΰ Τιτάνα" τά δεύτερα, γιά τή δική της.

232


ματοποιεϊ ό Προμηθέας τήν ύπόσχεσή του νά άποκαλύψε:, το μέλ-λον. Τό κάνει, σέ τρεϊς έκτεταμένους λόγους· άνάμεσα στους δύο πρώτους παρεμβάλλεται μιά στιχομυθία, ενώ ό δεύτερος καΐ ό τρίτος χωρίζονται άπο τέσσερις στίχους της κορυφαίας (819-822), πού μέ σχολαστικο σχεδόν τρόπο προσδιορίζουν τήν κατεύ-θυνση της άφήγησης.

Στον πρώτο του λόγο ο Προμηθέας περιγράφει το άρχικο τμήμα άπό τήν περιπλάνηση της Ίώς . Ξεχειλίζει ή χαρά γιά εξω-τική γεωγραφία: Σκύθες, Χάλυβες, Καύκασος, 'Αμαζόνες, ό Κιμ-μέριος 'Ισθμός, ό Μαιωτικός Πορθμός, πού οί άνθρωποι άπο δώ και πέρα θά τον πούνε Βόσπορο. Σέ πέντε, κάθε φορά, στίχους ή κραυγή της Ί ώ ς δτι θέλει νά πεθάνει άντιμετωπίζει τήν πρόβλε-ψη του Προμηθέα δτι θά μείνει άθάνατος και οτι μόνο ή πτώση του Δία μπορεί νά δώσει τέλος στήν οδύνη του. Μέ αύτο δίνεται το σύνθημα για τήν επόμενη στιχομυθία, οπού θά άποκαλυφθεΐ τό μυστικό: τον Δία μπορεί νά τον άνατρέψει ό γιος μιας θνητής. Και εδώ συνενώνονται οΐ μοίρες τών δύο: ο Δίας μπορεί νά άπο-φύγει τήν πτώση του αν άπελευθερώσει τον Προμηθέα (και μά-θει ετσι τό μυστικό), άλλά μόνο ενας άπόγονος της Ί ώ ς άπό τή δέκατη τρίτη γενεά μπορεί νά τον έλευθερώσει. Στο μεταξύ, σκλη-ρά μαρτύρια περιμένουν τήν κυνηγημένη. Ό Προμηθέας θά προ-τιμούσε νά σωπάσει, άλλά κάτω άπό τήν πίεση της Ί ώ ς της ζητεϊ νά διαλέξει αν θά ήθελε νά μάθει τό υπόλοιπο μαρτύριό της ή τον δικό του άπελευθερωτή. Τότε έπεμβαίνει πάλι 6 άπληστος χορός και κάνει αύτό τό παράξενο παζάρεμα (782): άς τά άποκαλύψει και τά δύο δ Προμηθέας: στήν Ί ώ τό υπόλοιπο μαρτύριό της, σ' αυτές τον λυτρωτή του ! "Ετσι καθορίζεται ή διαίρεση του έπό-μενου λόγου. Ό Προμηθέας περιγράφει πρώτα τήν ύπόλοιπη πε-ριπλάνηση της Ίώς , όπου κινητοποιούνται κλιμακωτά πλήθος μυθικά οντά: Φορκίδες, Γοργόνες, Γρύπες, Άριμασποί. Πέρα ά-πό τούς Αιθίοπες, κοντά στις πηγές του "Ηλιου, θά φτάσει στον Νεϊλο και στήν Αίγυπτο, οπού έ'χει όριστεϊ τό τέλος του μαρτυ-ρίου της. Τότε δ χορός ζητεί και τό δικό του μερίδιο, και στον τρί-το λόγο του ό Προμηθέας εξασφαλίζει πρώτα πρώτα γιά τον έαυ-τό του άδιαφιλονίκητη άξιοπιστία μέ τή βεβαιότητα πού δείχνει

1. Γιά τούς γείτονες του "Ηλιου, τούς Αιθίοπες, σάν παράδειγμα μιας γεωγραφίας ένος άρχικά εντελώς μυθικοϋ χώρου, βλ. Α. Lesky, Hermes 87 (1959) 27=Ges. Sehr. 410.

233

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

καθώς θυμίζει, στήν Ί ώ οτι οί προφητικές βαλανιδιές στή Δωδώ-νη τή χαιρέτισαν ώς μέλλουσα σύζυγο του Δία—περίεργο στοι-χείο και αύτο σέ ολόκληρη την άρκετά πλούσια σέ αινίγματα Ιστο-ρία, δπου αποκαλύπτεται ή πρόθεση νά έμφανιστεϊ ό Δίας ώς αι-τία του πάθους. Μέ αύτό το μέρος της άφήγησης συνδυάζεται και το αίτιον γιά την ονομασία του 'Ιόνιου Πελάγους. Μέ εξαιρετική συντομία ό Προμηθέας εξιστορεί τή λύτρωση στήν Αΐ'γυπτο. Στον Κάνωβο, μια πόλη στις εκβολές του Νείλου, ό Δίας μέ μόνο τό άγγιγμα του χεριοΰ του θά θεραπεύσει τήν Ί ώ άπο τή μανία της και θά τήν κάμει μητέρα του "Επαφου. Στήν πέμπτη γενεά μετά άπό αύτόν, οί πενήντα Δαναΐδες θά ζητήσουν καταφύγιο στο "Αρ-γός κυνηγημ,ένες άπό τά ξαδέλφια τους. Έκε ΐ θά πραγματοποιή-σουν τον ματωμένο τους γάμο, και μόνο μία θά άφήσει τον άντρα της νά ζήσει και θά γίνει ή προμήτωρ των βασιλιάδων του "Αρ-γούς. Ά π ό τή δική της σπορά θά γεννηθεί δ μεγάλος ήρωας το-ξότης, πού θά ελευθερώσει κάποτε τον Προμηθέα. Ό Τιτάνας δέν σκοπεύει νά πει περισσότερα' ή Ί ώ , σέ μιά καινούρια κατάληψη μανίας, φεύγει ορμητικά άπό τή σκηνή.

Στο τρίτο στάσιμο (887-906), Ινα σύντομο στροφικό ζεϋγος μέ έπωδό, ό χορός των θεϊκών κορών προεκτείνει τήν έμπειρία της Ί ώ ς στόν άνθρώπινο χώρο. Μιά άνιση έ'νωση φέρνει δυστυ-χία" ή Ι'δια δέν θά ήθελε νά γίνει άγαπημένη του Δία ή κάποιου άπό τούς ούράνιους θεούς. 'Εδώ, φυσικά, πρέπει νά ξεχάσουμε οτι μία άπό τις 'Ωκεανίδες, ή Κλυμένη, άγαπήθηκε άπό τόν "Ηλιο, και μάλιστα, σύμφωνα μέ άλλη παραλλαγή, γέννησε μέ τόν Ί α -πετό τόν Προμηθέα.

Ό Προμηθέας άνοίγει κάπως άπότομα τό τέταρτο επεισόδιο (907-1039) μέ ενα λόγο πού επαναφέρει έντονα τό βασικό θέμα, δηλαδή τή γνώση του μυστικού πού άπειλεϊ τόν Δία. Χωρίς νά σηκώσει τόν τελευταίο πέπλο, προχωρεί στις άποκαλύψεις του ε-να βήμα πιό πέρα: ενα τέρας όπλισμένο μέ φοβερή φλόγα μπορεί νά εξοντώσει τόν άρχοντα του κεραυνού. Στή στιχομυθία πού ά-κολουθεΐ, οί Ωκεανίδες καταλαβαίνουν αύτάτά λόγια σάν μιά επι-κίνδυνη πρόκληση γιά τόν κύριο του ούρανου, άλλά δ Προμηθέας τις κόβει: αέσύ ταπεινώσου μπροστά του' γιά μένα, δ Δίας είναι λιγότερο άπό τό τίποτε· οί μέρες της εξουσίας του είναι μετρημέ-νες». Μιά τέτοια πρόκληση άκούγεται ώς εκεί πάνω, και νά, πλη-σιάζει κιόλας ο Έρμης, πού ό Προμηθέας τόν άποκαλεΐ περιφρο-

234


νητικά «ύπηρέτη του Δία.»: καΐ τέτοι,α είναι, πραγματικά ή συμ-περιφορά του στον επόμενο άγώνα λόγων (944-1035), πού, σύμ-φωνα μέ το γνωστό μας σχήμα, έπειτα άπο εκτεταμένο λόγο, περνώντας άπο μιά σειρά δίστιχα, πυκνώνει σέ στιχομυθία, γιά νά καταλήξει πάλι σέ εκτεταμένο λόγο και άντίλογο.

Στην άπεικόνιση του Έρμη διακρίνουμε λεπτότατη ήθοπλα-σία. Στην άρχή, σαν γνήσιος υπηρέτης ένός ίσχυροΰ, επιτίθεται φωνασκώντας στον Προμηθέα' υστέρα καταφεύγει σε προτρο-πές. Καθώς δμως ό Προμηθέας, έ'χοντας συνείδηση της δύναμης πού πηγάζει άπο τή γνώση του, τον άντιμετωπίζει μέ σαρκασμό και περιφρόνηση, ο Έρμης τελειώνει άποκαλύπτοντας αύτά πού έτοιμάζει ό Δίας για τον άνυπότακτο Τιτάνα: καταποντισμό του δεσμώτη στην άβυσσο και άτέλειωτο μαρτύριο μέ τον άετο πού θά καταβροχθίζει καθημερινά το συκώτι του. Και εδώ άναδύεται ενα θέμα το όποιο προοιωνίζεται το επόμενο έ'ργο: τό μαρτύριο θά τελειώσει μόνο όταν βρεθεί έ'νας θεός νά άντικαταστήσει τον Προμηθέα και νά κατεβεί στά σκοτάδια του "Αδη.

Μάταια προσπαθεί ή κορυφαία νά οδηγήσει τον Προμηθέα σέ κάποια ύποχώρηση" στην τελική σκηνή, οι άνάπαιστοι του χορού (1040-1093) οξύνουν τήν άντίθεση άνάμεσα στον Τιτάνα, πού άν-τιμετωπίζει γεμάτος μεγαλοπρέπεια τήν κοσμική άναταραχή, και στον Έρμη, πού συμβουλεύει τις 'Ωκεανίδες νά άπομακρυνθοΰν από τόν τόπο της συμφοράς. Ό ποιητής δμως έ'χει καταλάβει οτι μιά ήρεμη έξοδος δεν θά ήταν άνεκτή" δίνει λοιπόν στο χορό μιά στάση πού έλάχιστα προετοιμάζεται άπό τά χορικά του, και τόν βάζει νά άναγγέλλει τήν άπόφασή του νά συμμεριστεί τή μοίρα του Προμηθέα. Έκεϊνος, στούς τελευταίους στίχους του έργου, περιγράφει τό άνοιγμα του χάους και καταποντίζεται μαζι μέ τό χορό.

Στή δομή του δράματος προβάλλει ιδιαίτερα ό πρόλογος μέ τή σκηνή της καθήλωσης, δπου ή δράση χαρακτηρίζεται άπό μιά πυκνότητα πού μόνο στό τέλος του έργου τήν ξανασυναντούμε. Στό πρόσωπο του 'Ηφαίστου και του Κράτους διαπιστώνουμε δ-τι άκόμη και άνάμεσα στούς ύπηρέτες του νέου δεσπότη δέν ύ-πάρχει άπόλυτη σύμπνοια. 'Αποκαλύπτεται μιά ποικιλότροπα διαφοροποιημένη εικόνα των κυρίαρχων δυνάμεων μόνο ή εξι-σορρόπηση θά μπορούσε νά φέρει τάξη στον κοσμικό χώρο. Άνά-μεσα σ' αύτές τις έντονες σκηνές της άρχής και του τέλους, ή ύπό-

235

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

λοιπή δομή του έ'ργου προσδιορίζεται, άπο μια σειρά έπισκέψεις στον καθηλωμένο πάνω στο βράχο Τιτάνα. Κάτι παρόμοιο γινό-ταν πιθανότατα και στή Νιόβη, μέ την τραγική μητέρα καθισμέ-νη πάνω στον τάφο των παιδιών της. Σέ ολη τή διάρκεια του Προ-μηθέα, καθώς άπό διάλογο σέ διάλογο διασαφεΐται αύτο πού πρό-κειται νά συμβεί στο μέλλον, δημιουργείται έντονη κλιμάκωση τόσο γιά τον Δία δσο και γιά τον Προμηθέα και τήν Ί ώ , ή όποια μέ τήν έμφάνισή της εισάγει ενα στοιχείο ζωηρής κίνησης στο έργο, και μέ τήν εκτεταμένη σκηνή της παρουσιάζει ένα δράμα μέσα στο όλο δράμα. "Οπως και τα δύο πρώτα μέρη της Όρ£-ατειας, και αύτό το έργο τελειώνει μέ μιά κατάσταση δραματικά άνοιχτή.

Καμία αρχαία πηγή δέν έκφράζει αμφιβολίες γιά τή γνησιό-τητα του έργου* ωστόσο, τό θέμα γιά τούς νεότερους έρευνητές έχει άποτελέσει ένα άπό τά πιο πολυσυζητημένα προβλήματα. Ό R. Westphal έντόπισε ορισμένες ιδιοτυπίες στά λυρικά μέρη (1856), άλλά δέν έφτασε σέ άθέτηση" άργότερα (1869), δέχτηκε μόνο τή δυνατότητα μεταγενέστερης έπεξεργασίας σέ ορισμένα μέρη του έργου. Πολλοί φιλόλογοι έπειτα άπό αύτόν θέλησαν νά άνακαλύψουν ολο και περισσότερες ιδιοτυπίες στο έργο και νά αρ-νηθούν στον Αισχύλο τήν πατρότητά του. Μιά διαφωτιστική έπι-σκόπηση της θέσης πού παρουσίαζε τό πρόβλημα γύρω στο 1920 έχει δώσει ό Alfred Körte,^ ό όποιος ύπεράσπισε τόσο δραστικά τή γνησιότητα του έργου, ώστε, γιά ένα χρονικό διάστημα, φαινό-ταν δτι τό πρόβλημα ειχε χάσει πιά τό ενδιαφέρον του. "Υστερα άπό λίγο όμως ό W. Schmid^ έγινε δ προεξάρχων της άθέτησης, στηρίζοντας τήν άποψή του κυρίως σέ γλωσσικές λεπτομέρειες. Τελικά, προχώρησε τόσο πολύ, ώστε πραγματεύτηκε τό έργο στον τρίτο τόμο της Geschichte der griechischen Literatur σάν «άνα-γνωστικό» δράμα, πού γεννήθηκε υπό τήν έπίδραση της σοφιστι-

1. «Das Prometheusproblem)), NJA 45 (1920) 201. Μιά πολύ περι-εκτική έπισκόπηση του προβλήματος εδωσε ό J. Coman, L'authenticité du Prométhée enchaîné, Βουκουρέστι 1943. Μιά σχετικά πρόσφατη εξαν-τλητική πραγμάτευση του θέματος μέ τή σχετική βιβλιογραφία στον Podle-cki, 101. Τώρα βλ. Μ. Griffith, ο.π., μέ πλήρη έπισκόπηση τοϋ προβλήμα-τος, εξαντλητική βιβλιογραφία καΙάπόρριψη της πατρότητας τοϋ Αισχύλου.

2."0.π. (σ. 231, σημ. 2). Εναντίον της άρνητικής στάσης άπέναντι στο βιβλίο του στράφηκε λίγο άργότερα ό Schmid, aEpikritisches zum Ge-fesselten Prom.». PhW 51 (1931) 218.

236


κής. Αύτή ή ριζοσπαστική θέση δέν επικράτησε, άλλά ή άθέτηση εχει βρει οπαδούς ως και στά νεότατα χρόνια. Πράγματι, ένας τόσο ξεχωριστός φιλόλογος δπως ό Walter Nestle, ενώ τό 1934^ απέδωσε τό έργο, άν και με κάποιους δισταγμούς, στον Αισχύλο, λίγα χρόνια άργότερα, στην άναθεώρηση της μετάφρασης του Droysen, υπαναχώρησε. Ό μαθητής του W. Jens^ θέλησε νά έν-τοπίσει στις στιχομυθίες του έ'ργου, πλάι στά καθαρά αίσχύλεια στοιχεία, κάτι πού άντιφάσκει στήν τεχνική του ποιητή. Πρό-σφατα άρνήθηκαν τή γνησιότητα του έργου 6 Ole Smith και ό Gerhard Müller·^ άξιοσημείωτη είναι ή έπιχειρηματολογία του Müller: ύποτίθεται δτι ή διαλογική μορφή του τραγικού προλό-γου ήταν επινόηση του Σοφοκλή· και έπομένως ό διάλογος στήν άρχή τού Προμηθέα είναι άποφασιστικό τεκμήριο, κοντά σε άλλα, γιά τήν έξάρτηση τού έργου άπό τή σοφόκλεια τεχνική, άρα και γιά τή μή αισχυλική καταγωγή του.

Σχέσεις μέ τήν τέχνη τού Σοφοκλή πίστεψε οτι έπισήμανε και ό Κηοχ·^ τις άξιοποιεϊ δμως γιά τή χρονολόγηση τού έργου και οχι γιά τό πρόβλημα της γνησιότητας. Ή ύπόθεση δτι στον Προ-μηθέα έχουμε ενα αίσχύλειο έργο μέ μιά δραστική διασκευαστική επέμβαση δέν έχει βρει πολλούς θιασώτες· ωστόσο, ό R. D. Dawe^ στήν άξιόλογη μελέτη του έχει παραλείψει τον Προμηθέα^ ώς ύ-ποπτο γιά έκτεταμένες άλλαγές.

Γιά τή θέση του δλου προβλήματος είναι άξιοσημείωτο δτι ή άρχική αιτιολόγηση της άθέτησης, δπως παρουσιάζεται άπό τον

1. Menschliche Existenz^ κεφ. VII. 2. Die Stichomythie in der frühen griech. Tragödie (Zetemata 11)

1955, 33. Πιο πρίν τή γνησιότητα τοϋ έργου τήν άμφισβήτησαν όΕ. Busch, Ν JA 1941, 283, 50, και ό F. Heinimann, Nomos und Physis, Βασι-λεία 1945, 44, 5, ό όποιος πιστεύει δτι μπόρεσε νά εντοπίσει τόσες στιλι-στικές και ιδεολογικές ιδιομορφίες, πού δέν δικαιολογούνται ουτε μέ τήν ύπόθεση της έπεξεργασίας.

3. «The Structure of Imagery in Aeschylus», C ^ M 26 (1965) 12, 8, και ερμηνευτικό υπόμνημα στήν 'Αντιγόνη, 26.

4. Heroic Temper 50. Χρονική γειτνίαση τοϋ Προμηθέα μέ τόν Σο-φοκλή, μέ βάση τήν πυκνότητα τοϋ διασκελισμού, εχει ύποστηρίξει καί ό Ε. C. Yorke, «The Date of the Prom. Vinctus», CQ 30 (1936) 153. Στήν 'ίδια κατεύθυνση κινήθηκε 6 J. D. Denniston, «Pauses in the Tragic Senarius», CQ 30 (1936) 73 καΐ 192.

5. Τή μελέτη πού μνημονεύσαμε παραπάνω (σ. 222, σημ. 1), 25. Ω -στόσο, δέν θά μποροΰσε κανείς νά χρησιμοποιήσει τά αφθονα mirabilia τοϋ έργου γιά νά αμφισβητήσει τή γνησιότητά του.

237

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

W. Schmid, περιέχει ενα διεξοδικό κεφάλαιο μέ τον τίτλο «Αΐ-σχύλεια στοιχεία στον Προμηθέα όεσμώτηη. Και πράγματι, ό συγγραφέας άντιπαραθέτει επιμέρους στοιχεία πού απομακρύ-νουν τον Προμηθέα άπο τά ύπόλοιπα εργα^ μέ εξίσου μεγάλο ά-ριθμο χαρακτηριστικών πού δείχνουν προς την κατεύθυνση του Αισχύλου.^ Ξεχνούμε ομως εύκολα μέ πόσο ισχνό ύλικο πραγμα-τοποιούνται οί συγκρίσεις μας. Επανειλημμένα έ'χει τονιστεί ή μεγάλη γλωσσική απλότητα τού Προμηθέα.^ Ήρθε ομως 6 πά-πυρος της Νιόβης, και 6 Pohlenz (1, 84' 2, 42) δικαιολογημένα υπογράμμισε τη γλωσσική λιτότητα του άποσπάσματος. Κανείς ώς τώρα δεν έ'χει παρουσιάσει κάποιο συντριπτικό επιχείρημα γιά τήν άθέτηση τού Προμηθέα, και δεν πρέπει νά ξεχνούμε ότι μιά δυο δωδεκάδες ελάσσονες λόγοι δεν άθροίζονται σέ έ'να καίριο έπι-χείρη^μα. ^ ^

Είναι άλήθεια δτι δεν συνδυάζεται εύκολα ή εικόνα αύτού τού Δία, πού κυβερνά ώς νέος δεσπότης αύθαίρετα τον κόσμο, μέ τό εγκώμιο τού δίκαιου κοσμικού άρχοντα των Ίκετίδων και της 'ΟρέστειαςΛ Ό Jacob Burckhardt , στο έργο του Griechische

1. Νά ενα δείγμα του είδους αύτών των άντιρρήσεων: ή άντίθεση εργφ-λόγψ εμφανίζεται μόνο στον Προμηθέα (336, 1080)· ή ή λέξη φύσις μόνο στον Προμηθέα (489) δηλώνει το σύνολο συγκεκριμένων πλασμάτων. Στα-χυολόγηση παρόμοιων παρατηρήσεων κάνει ό Α. Lesky, Gnomon 19 (1943) 198. 'Επίσης: C.-J. Herington, «A Unique Technical Feature of the Prom. Bound)), CR π.s. 13 (1963) 5" I. Zawadzka, ό'.π., δπου ή συγγρα-φέας άπορρίπτει τή γνησιότητα του έργου" πρβ. καΐ Β. Gladigow, Philo-logus 111 (1967) 20, 1, και Ε. R. Schwinge, RhM 112 (1969) 6, 18.

2. Μαζί μέ τον Α. Körte και τον J. Coman, πού Ιχουν άναφερθεϊ ήδη, στούς υποστηρικτές της γνησιότητας του Ιργου άνήκουν και οί : C. del Gran-de, i /yèr is, Νεάπολη 1947, 435" L. Séchan, Le mythe de Prométhée, Πα-ρίσι 1951" G. Méautis, L'authenticité et la date du Prométhée enchaîné d'Eschyle, Γενεύη 1960. Μέ βάση μετρικές και στιλιστικές παρατηρήσεις πλησιάζει τον Προμηθέα στα άλλα έργα τοΰ Αισχύλου ό Ε. C. Yorke, ((Trisyllabic Feet in the Dialogue of Aeschylus)), CQ 30 (1936) 116 (δ-που, εξάλλου, ορισμένες λεπτομέρειες μένουν χωρίς παράλληλο)· ό Den-niston {Greek Particles, 2η εκδ. 'Οξφόρδη 1954, LXVIII) έπισήμανε τήν αύξημένη ποικιλία μορίων στον Προμηθέα και στήν Όρέστεια' γιά τή γειτ-νίαση των δύο έργων ώς προς τον τρόπο μέ τον όποιο άρθρώνεται ή γλώσσα των χορικών βλ. C.-J. Herington, ό'.π.

3. Πρβ. λ.χ. F. R. Earp, JHS 65 (1945) 11, ό όποιος όμως δεν συνά-γει -/.OMi Kx. συμπέρασμα άπορριπτικο της γνησιότητας τοΰ έργου.

4. Ο. J. Todd, ((The Character of Zeus in Aeschylus' Prometheus Bound)), CQ 19 (1925) 67" H. Bogner, ((Die Stellung des Zeus im Prom.

238


Kulturgeschichte^ έγραψε (1, 319 Kröner): «Καμιά αποκατά-σταση στην έπόμενη χαμένη τραγωδία της τριλογίας, τον Προ-μηθέα λυόμενο^ δέν μπορεί νά έξαλείψει αύτή την τρομερή εντύ-πωση καΐ νά τη μετατρέψει σέ ιδιαίτερο εγκώμιο του Δία». Και ομως, δλες οί ένδείξεις πείθουν δτι ή τριλογία του Προμηθέα έ-κλεινε μέ μιά συμφιλίωση, πού άποκαθιστοΰσε μιά καινούρια κο-σμική τάξη. Μας έρχεται στο νου ή μελλοντική φιλότης μέ τον Δία, πού τήν άναφέρει μιά φορά (191) ο Προμηθέας, και ή Διός άρμονία, πού τραγουδούν οι 'Ωκεανίδες (551). "Ετσι, εγώ θά προσ-χωρούσα σ' εκείνους πού βρίσκουν δτι στο έργο προετοιμάζεται ό δρόμος γιά μιά λύση δπου ή εξουσία συναντούσε τή δικαιοσύνη, ή δύναμη τή θεμελιωμένη στο πνεύμα τάξη· μέ τον τερματισμό προαιώνιων άγώνων γιά τήν κυριαρχία στον ούρανό, άνοιγε μιά καινούρια κοσμική εποχή.^ Αύτο ωστόσο δέν σημαίνει άπλώς έ-

Desm.», Philologus 87 (1932) 469, και. Bas neue Bild der Antike I, Λι-ψία 1942, 186. Έντονα ύττογραμμίζει τήν ιδιομορφία τοΰ δράματος καΐ της εικόνας του Δία, δπως παρουσιάζεται έκεϊ, ό L. R. Farnell, «The Paradox of the Prom. Vinctus», JHS 53 (1933) 40· τον άποκρούουν οί Η. D. F. Kitte, «The Prometheus», JHS 54 (1934) 14" W. J. F. Knight, «Zeus in the Prometheia», JHS 58 (1938) 51· D. Grene, «Prometheus Bound», CPh 35 (1940) 22· G. Murray, Aeschylus 99· Α. Peretti, «Zeus und Prometheus bei Aischylos», Ant. 1944, 1, καΐ «Religiosità Eschilea nel Prometeo», Maia 4 (1951) 3. Τή συνοχή της εικόνας του Δία προ-σπαθεί νά υποστηρίξει ό Η. Lloyd-Jones, «Zeus in Aeschylus», JHS 76 (1956) 5b=Wege der Forschung I 205 και The Justice of Zeus, Berke-ley 1971, 79.

1. Θαυμάσια έρμηνεύει, προς αύτή τήν κατεύθυνση, τήν Προμήθεια ό Nestle, δ.π. 34. Ό Reinhardt, στο βιβλίο του γιά τον Αισχύλο, διαμαρτύ-ρεται γιά τή θεωρία πού δέχεται κάποια εξέλιξη του Δία. Το τιτάνιο και το ολύμπιο είναι άντιθέσεις πού καθορίζονται άμοιβαϊα, δπως άκριβώς ή βία καΐ ή χάρη συμπλέκονται άμοιβαϊα. Στήν Προμήθεια διαγράφεται ή πορεία πρός μιά αρμονία, δπου καταλήγουν οί πρωταρχικές άντιθέσεις, κατά τήν έρμηνεία τοΰ W. Kraus στον επίλογο της μετάφρασης του" μέ αύτον συμ-φωνεί ό F. Schachermeyr, Die frühe Klassik der Griechen, Στουτγάρδη 1966, 166. Σημαντική είναι ή παρατήρηση της Romilly, Time 68, οτι στον στ. 982 τοϋ Προμηθέα ή γνώση μέσα άπο το πέρασμα τοΰ χρόνου εφαρμόζεται αμεσα και στον ϊδιο τον Δία. Δέν μοΰ φαίνεται πειστική ή άμφιβολία τοΰ Rosenmeyer (73) γιά τήν πιθανότητα συμφιλίωσης μέ εναν Δία πού χρειάστηκε ό Αισχύλος άπλώς γιά νά δώσει «το ύψιστο και άπό-λυτο κέντρο σκληρότητας και αυθαιρεσίας». Επίσης δέν θά συμφωνοΰσα και μέ τον L. Golden, δ.π. 124, δτι ό Δίας παρουσιάζεται «σάν άπρόσωπη, χωρίς ήθική, δύναμη, πού άπεικονίζει τήν κοσμική εξουσία στήν πιο πλήρη και γυμνή μορφή της».

239

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

πιστροφή στον Wilamowitz, ό οποίος στο εργο του Aischylos: Interpretationen δεχόταν μι,ά εξέλιξη του Δία^ και θύμιζε τά λόγια του Fr. Th. Vischer γιά τή σκληρή παρουσίαση του Θεου στήν Παλαιά Διαθήκη: «έκεϊ και ό κάλος Θεός άκόμη ήταν νέος». Ή άντίληψή μας γιά τή σύνθεση των μεγάλων δυνάμεων πού κα-θορίζουν τήν πορεία του κόσμου δεν συμφωνεί οΰτε και μέ τήν ύπόθεση δτι δ πλανημένος Προμηθέας συνετιζόταν^ ή δτι στή θρησκευτική σκέψη του Αισχύλου παρουσιάζεται κάποια έξέλιξη.^

Ό κατάλογος στον Mediceus, έκτος άπδ τον Προμηθέα δεσμώ-τη^ περιέχει εναν Προμηθέα λυόμενο και εναν Προμηθέα πυρφό-ρο. "Οπως ε'ίδαμε συζητώντας τούς Πέρσες., ή τριλογία στήν ο-ποία άνηκε αύτδ τδ έργο τελείωνε μέ ενα σατυρικό δράμα, τδν Προμηθέα. Πρέπει μάλλον νά τό ταυτίσουμε μέ τδν Προμηθέα πυρκαέα, πού μνημονεύει δ Πολυδεύκης 10, 64 (άπ. 457 Μ.). Σ ' αύτδ τδ εργο άποδώσαμε επίσης και τούς ωραίους στίχους του Ρ. Oxy. 2245 (άπ. 343 Μ.), πού χαιρετίζουν τή φωτιά, δπότε μνημονεύτηκαν και δσοι ύποστηρίζουν τήν άπόδοση του άποσπά-σματος στδν Προμηθέα πυρφόρο.

Δεν μένει άμφιβολία οτι μετά τδν Δεσμώτη άκολουθοΰσε δ Λυόμενος. Σημαντική βοήθεια στήν άνασύνθεση προσφέρει τδ γε-γονός δτι δ κατάλογος των προσώπων του πρώτου Προμηθέα πε-ριλαμβάνει κατά λάθος τή Γη και τδν Ηρακλή. 'Π Γή ώς μητέρα 'ίσως συμβούλευε τδν Προμηθέα νά προχωρήσει σε μ,ιά συμ,φιλίω-ση, δταν έκεϊνος, ύστερα άπδ αιώνες τιμωρίας, ξαναγύριζε πάνω στδν Καύκασο μαζί μέ τδ βράχο του. Ό 'Ηρακλής, πάντως, σκό-τωνε μχ τδ τόξο του τδν άετό πού τρεφόταν άπδ τδ συκώτι τοΰ Τιτάνα και γιά άντάλλαγμα επαιρνε άπδ τδν Προμηθέα πληρο-φορίες γιά τδ δρόμο του πρδς τά μήλα των Εσπερίδων, κάπου στή μακρινή Δύση. Μια σειρά άποσπάσματα μέ μυθικές-γεωγρα-φικές λεπτομέρειες (326κκ. Μ.) προσφέρουν ένα παράλληλο στήν πορεία της Ί ώ ς πρδς τήν 'Ανατολή, ύποδηλώνοντας έτσι εύρύτε-

1. Τούς εκπροσώπους αύτής της γνώμης μνημονεύει ό Lloyd-Jones, δ.π. 56, 21.

2. Eirik Vandvik, «The Prometheus of Hesiod and Aeschylus», Akad. Oslo 1942/2, 1943. Γιά υβρη του Προμηθέα μιλεί ό Η. Dörrie, «Leid und Erfahrung», AAWM 1956/5, 328.

3. Ε. Cassirer, «Logos, Dike, Kosmos», GH A 47 (1941/6) 16.

240


ρες άντιστοιχίεςΛ Το χορο τον άποτελουσαν οι άπελευθερωμένοι Τιτάνες, έντυπωσιακοί μάρτυρες μιας καινούριας κοσμικής τάξης πού σκοπεύει στη συμφιλίωση. "Εχουν διασωθεί ύπολείμματα ει-σαγωγικών έμβατήριων άναπαίστων (άπ. 322κ. Μ.), ένώ ό Κι-κέρων έ'χει δώσει λατινική μετάφραση μιας προσφώνησης του Δε-σμώτη προς τούς άδερφούς του (άπ. 324 Μ.). Ό 'Ηρακλής λύ-τρωνε τον Τιτάνα άπό τον άετό, άλλά δεν τον άπελευθέρωνε άπο τά δεσμά του. Δεν ξέρουμε πώς γινόταν αύτό —θά μπορούσαμε νά υποθέσουμε μιά άφιξη του Έρμή ή του 'Ηφαίστου. Πάντως, πρέπει νά εκπληρωνόταν και ό δρος πού άκούγεται στο τέλος του Δεσμώτη^ δτι έ'πρεπε νά κατεβεί κάποιος θεός εκούσια στον Κά-τω Κόσμο γιά λογαριασμό του Προμηθέα. Μιά πληροφορία στον 'Απολλόδωρο (Π, 5, 4 και 11)^ μας επιτρέπει νά σκεφτούμε τον Κένταυρο Χείρωνα, πού δέχτηκε άθεράπευτη πληγή άπό ενα δη-λητηριασμένο βέλος του 'Ηρακλή. Στόν Λυόμενο γινόταν άκόμη λόγος (άπ. 334 Μ.) και για τό έ'θιμο νά στεφανώνονται οί άνθρω-ποι σέ άνάμνηση τών δεσμών του Προμηθέα. Τό θέμα εμφανίζε-ται και στο σατυρικό δράμα τής Θηβαϊκής τριλογίας, τή Σφίγγα (άπ. 181 Μ.).

""Αν έ'χουμε τή δυνατότητα νά άνασυνθέσουμε όρισμένα στοι-χεία άπό τον Λυόμενο^ μέ δυσκολία μπορούμε νά διακινδυνεύσου-με κάποια γνώμη γιά τό περιεχόμενο του Προμηθέα πυρφόρου. Οί J. G. Herder και F. G. Weleker^ υποστήριξαν τήν άποψη δτι ό Πυρφόρος^ ώς πρώτο έ'ργο, ειχε θέμα τήν κλοπή τής φωτιάς. Τούς άκολούθησε ό Pohlenz (1, 78). Αύτή δμως ή διάταξη υπολο-γίζει τόσο λίγο τόν προπαρασκευαστικό χαρακτήρα του Δεσμώ-τη, ώστε εχει έπικρατήσει περισσότερο ή σειρά πού πρότεινε ό R. Westphal:^ δ Πυρφόρος έ'χει τήν τρίτη θέση μιας τετραλογίας,

1. Θά μπορούσε νά προστεθεί άλλη μία, αν εξασφαλιζόταν γιά τον Λυό-μενο τό άπ. 336 Μ., πού άναφέρεται, δίχως αλλη διευκρίνιση, στον ΓΓρομη-Οέα και σχετίζεται μέ τήν εξημέρωση τών ζώων.

2. Σχετικά μέ τά προβλήματα πού συνδέονται μέ το θέμα βλ. W. Kraus, HE 23 (1957) 679κ.

3. Ή παλαιότερη βιβλιογραφία στον Schmid 3, 299, 2. Έκτος άπο τόν Pohlenz,τήν τριλογία τήν άρχίζουν μέ τόν Πυρφόρο και οί: Α. D. Fitton-Ikown, aPrometheia», JHS 79 (1959) 52· Κ. Kerényi, Prometheus, Λονδίνο 1963, 75.

4. Prolegomena zu Aisch. Tragödien, Λιψία 1869, Επίμετρο 206. Τήν άποψη δέχονται, άνάμεσα σέ άλλους, οί Murray, Coman· πρόσφατα

241

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

άπο την οποία μας είναι άγνωστο τό σατυρικό δράμα. Ή μοναδι-κή κάπως ακριβής μαρτυρία ένος σχολιαστή {Προμ. 94 = άπ. 341 Μ.), δτι, σύμφωνα μέ τον Πυρφόρο^ ο Προμηθέας ήταν καθη-λωμένος 30.000 χρόνια, δημιουργεί μόνο δυσκολίες, καθώς δέν συμφωνεί μέ τή 13η γενεά μετά τήν Ί ώ , δπου άνήκει ό 'Ηρακλής. Δικαιολογημένα ό Reinhardt άρνήθηκε νά συμπεράνει μέ βάση αύτο το στοιχείο δτι πρόκειται γιά προφητεία άπό τον Πυρφόρο^ τό πρώτο δράμα της τριλογίας· εξάλλου, στον στ. 94 του Προ-μηθέα δεσμώτη άκοΰμε νά γίνεται λόγος γιά ενα μαρτύριο πού διαρκεί 10.000 χρόνια" άλλά δέν πρόκειται νά επιχειρήσουμε ύπο-λογισμούς μέ αύτούς τούς άριθμούς, πού δηλώνουν άπλώς άνυπο-λόγιστα χρονικά διαστήματα.

Μιά άλλη ύπόθεση, δτι ό Πυρφόρος περιείχε τήν ίδρυση της γιορτής τών Προμηθείων μέ τήν ένταξη του Τιτάνα στήν άττική λατρεία, έ'χει κάποιο βάρος και ένισχύεται μέ το παράλληλο τών Ευμενίδων. "Ολα αύτά δμως είναι πολύ άβέβαια.^

Εξίσου άβέβαιη είναι, εννοείται, και ή προσπάθεια νά λυθεί Ινας άλλος γόρδιος δεσμός: νά ταυτιστεί ό Πυρφόρος μέ τον Πυρ-κα£α, και νά συνενωθεί μέ τον σωζόμενο Δεσμώτη μόνο ό Λυό-μενος, σέ μιά διλογία,^ ^ού θά μπορούσε νά άναχθεϊ στήν ιδιαιτερότητα τών συνθηκών της παράστασης στή Σικελία.

ό Podlecki (176, 9), ή Unterberger (ό'.π. 133). Μέ Ιδιαίτερα διεξοδική επι-χειρηματολογία εχει υποστηρίξει τήν τελευταία θέση στήν τριλογία γιά τον Πυρφόρο ο Reinhardt (58 και 163, καθώς καΐ στή μελέτη του πού μνημο-νεύεται στή σημ. 1 της σελ. 239).

1. Ή προσπάθεια του Reinhardt, μέ τήν τολμηρή συμπλήρωση του Pap. Heid. 185 (άπ. 323a M. στον Λυόμενο), νά ενσωματώσει στήν πορεία του έργου τήν άνοδο της Πανδώρας δέν εχει καμιά βάση: «Zum Prome-theus», Hermes 85 (1957) 12 και 125=Tradition und Geist, Γοττίγγη 1960, 182. ' Αν ό πάπυρος άνήκει πραγμ,ατικά στον Πυρφόρο, τότε άποκτα κάποιο βάρος μιά παρατήρηση της I. Trencsényi-Waldapfel, «Mytholo-gie und Gnosis», στο Studi di storia religiosa della tarda antichità, Μεσσήνη 1968, 59: στον στ. 9 εμφανίζεται ή λέξη άγαλμα, και σύμφωνα μέ μιά μαρτυρία του Fulgentius [Myth. 2, 6) δ Προμηθέας ήταν ό πρώτος πού κατασκεύασε άνδριάντες τών θεών. Αύτο θα μπορούσε νά άποτελεΐ εν-δειξη γιά τή συμφιλίωσή του μέ τούς 'Ολύμπιους, ή οποία σφράγιζε το τρί-το εργο της τριλογίας.—Μιάν άμφίβολη άνασύνθεση της τριλογίας έπιχει-ρεϊ ό C.-J. Herington, αΑ Study in the Prometheia», Phoenix 17 (1963) 180 και 236.

2. Προς αύτή τήν όίποψη Ικλινε ό Mette στον πρόλογο του στο Supple-mentum Aeschyleum, Βερολίνο 1939 (δπου καΐ ή παλαιότερη βιβλιογρα-

242


Προβληματική, δπως δλα στον Προμηθέα δεσμώτη^ είναι καΐ ή χρονολόγηση.^ Θά ε'ί χαμε εναν βέβαιο terminus ante quem στο ετος 467, αν το άπ. 181 Μ. άπο τή Σφίγγα^ με τή μνεία των στεφανιών πού, κατά τά λόγια του Προμηθέα, είναι ό καλύτερος δεσμός, σήμαινε κάποιο παράθεμα του Ι'διου του ποιητή άπο τον Λυόμενο' ωστόσο, δεν μπορεί νά άποκλειστεϊ παλαιότερη παρά-δοση. Κάτι περισσότερο μας προσφέρει μιά άλλη σκέψη. Μιά πα-ραμονή του Αισχύλου στη Σικελία γύρω στο 470 είναι πολύ πι-θανή. Λίγα χρόνια νωρίτερα ξέσπασε το ήφαίστειο της Α'ίτνας, γεγονός πού σχετίζεται και μέ τον Ιο Πυθιόνικο του Πινδάρου το 470 π.Χ. Γιά τή λεκτική σύμπτωση στίχων του μέ τά λό-για του Προμηθέα (στ. 351κκ.) είναι εξαιρετικά διδακτική ή σύγ-κριση του Podlecki (145), άλλά δεν άποδεικνύει καθόλου τήν έ-ξάρτηση του ένός άπο τό άλλο. Πάντως, θά μπορούσε κάνεις νά διακρίνει στούς στίχους του Αισχύλου έναν άπόηχο της καταστρο-φής. Βέβαια, κάτι τέτοιο θά εμεινε πολλά χρόνια στή μνήμη των άνθρώπων δέν είμαστε λοιπόν ύποχρεωμένοι, προσπαθώντας νά χρονολογήσουμε τον Προμηθέα, νά πλησιάσουμε πολύ στο 470, γιατί εδώ παρεμβαίνει ενας ολόκληρος κατάλογος άπο παρατη-ρήσεις ώς προς τό υφος, πού έχουν ήδη μνημονευτεί, γιά νά ενι-σχύσουν μιά ορισμένη γειτνίαση τοΰ Προμηθέα μέ τήν Όρέστεια. Δέν θά μπορούσαμε νά ποΰμε τίποτε περισσότερο άπ' δ,τι είπαν ήδη ο Μ. Croiset και ό Ρ. Mazon τοποθετώντας τό εργο άνάμεσα στούς 'Επτά και στήν 'Ορέστεια.

Γιά μιά τέτοια τοποθέτηση φαίνεται νά συνηγορούν και τά σκηνικά προβλήματα τοΰ έ'ργου.^ "Άν είναι σωστό ότι τά εργα

φία), τήν ^χει δμως στο μεταξύ εγκαταλείψει καΐ στά δύο του βιβλία πού εϊναι άφιερωμένα στά άποσπάσματα τοΰ Αισχύλου. Μέ έμφαση τήν υπο-στήριξε ό F. Focke, «Aischylos' Prometheia», Hermes 65 (1930) 259. ΚαΙ ό Kraus, στο λήμμα Prometheus της RE, ζητεϊ τή λύση προς αύτη τήν κατεύθυνση, άλλα στον έπίλογό του στή μετάφραση τοϋ Προμηθέα (58) φαίνεται πιο δισταχτικός.

1. Έκτος άπο τις εργασίες πού άσχολοϋνται μέ τό πρόβλημα της γνη-σιότητας, ενα διεισδυτικό κεφάλαιο υπάρχει στο βιβλίο τοϋ Podlecki, 142. ΙΓροσεχτικές είναι καΐ οΐ κρίσεις της R. Unterberger, δ.π. 14, 2.

2. Αύτά δημιουργούν κάποιους ενδοιασμούς γιά μιά χρονολόγηση τοϋ ϊργου στά τελευταία χρόνια της ζωής τοϋ ποιητη στή Σικελία. ΙΤρβ. G. Méautis, L'authenticité..., δ.π.· Η. J. Rose, Eranos 45 (1947) 99" J. Α. Davison, TAPhA 80 (1949) 66, καΐ το Studies presented to V. Eh-renberg, 'Οξφόρδη 1966, 98, δπου ή θεωρία της διλογίας διατυπώνεται

243

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

πρίν άπο τήν Όρέστεία^ δσα μας είναι γνωστά, δέν είχαν άκόμη στή διάθεση τους μόνιμη σκηνή παρά μόνο ενα πρόσκαιρο κτίσμα, δέν θά ήταν δύσκολο νά πραγματοποιηθεί ό καταποντισμός του καθηλωμένου πάνω στο βράχο Προμηθέα μαζί μέτο χορό, άπλώς μέ τήν κατάλληλη έκμετάλλευση του έδάφους. Σύγχρονες παρα-στάσεις του έργου στους Δελφούς (πρβ. Bieber, History^ εικ. 846) είναι άπό μιά άποψη διδακτικές. Σέ μιά σκηνή έφοδιασμένη μέ παρασκήνια, όπως προϋποθέτει το σχέδιο της R. Unterber-ger [δ.π. 11), μέ βάση τήν άποψη του Schadewaldt, οί δυσκολίες (έκκύκλημα;) μου φαίνονται μεγαλύτερες.

Είναι δύσκολο νά άπαντήσουμε και στο έρώτημα αν ό Προμη-θέας στήν παράσταση του έργου παίχτηκε άπο ύποκριτή ή υπο-καταστάθηκε άπο ένα γιγάντιο ομοίωμα, πίσω άπό το όποιο μι-λούσε ό πρωταγωνιστής. Πάντως, συνυπολογίζοντας και τή χρή-ση προσωπείων, ή διαφορά δέν θά ήταν πολύ μεγάλη. Ό Mur-ray (39) και ό Wilamowitz {Aisch. Interpr. 114) δέχτηκαν τή θεωρία του ομοιώματος άπο τον Welcker και τον Hermann, και τούς άκολουθοΰν πολλοί νεότεροι ερμηνευτές. Ό Λυόμενος όμως (σύμφωνα μέ τον Σχολιαστή στον Προμηθέα 511) περιείχε τήν άπελευθέρωση του καθηλωμένου Τιτάνα, οπότε δέν μπορούμε εύ-κολα νά φανταστούμε τούς χειρισμούς μέ τό ομοίωμα.^ Ελάχι -στα ικανοποιητική είναι καΐ ή λύση της R. Unterberger [δ.π. 10 και 132) δτι γιά τον Δεσμώτη θά έ'πρεπε νά δεχτούμε ενα ο-μοίωμα, άλλά γιά τον Λυόμενο εναν ύποκριτή.

Τό δτι ό Αισχύλος στήν άρχή του Δεσμώτη εμφάνισε τρίτο ύ-ποκριτή, άλλά δέν τον χρησιμοποίησε παραπέρα, θα συνηγορούσε γιά μιά χρονολόγηση του έ'ργου οχι πολύ μακριά άπό τήν Όρέ-στεια.

Σέ άδιέξοδο όδηγεϊ τό πρόβλημα σχετικά μέ τήν άφιξη των 'Ωκεανίδων. Γιά πολύν καιρό σκέφτονταν τή χρήση ένός αιωρού-μενου οχήματος, ώσπου ό Ε. FraenkeP ειρωνεύτηκε τό «λεωφο-ρείο των Ωκεανίδων» καί, με βάση άγγειογραφίες, φαντάστηκε τις κόρες νά εμφανίζονται μία μία πάνω σέ μικρά άτομικά όχή-

μέ τή σκέψη οτι ό Αισχύλος δέν πρόφτασε νά ολοκληρώσει το τρίτο εργο. 1. Αύτό έναντίον τοϋ Reinhardt, 63 καί 77, ό όποιος θεωρεί αύτονόητη

τή χρήση τοϋ όμοιώματος καΐ πιστεύει δτι ή άποκαθήλωση δέν παραστάθη-κε στή σκηνή.

2. «Der Einzug des Chores im Prometheus», ASNP 23 (1954) 269.

244

Α Π Ο Σ Π Α Σ Μ Α Τ Α

ματα. Μιά πολύ άπλή λύση προτείνει στην έκδοση του ό W. Buch-wald: οί γυναίκες του χορού έρχονταν μέ μικρά οχήματα πού τά κυλούσαν στην ορχήστρα, ενώ τά φτερά κάλυπταν τήν κίνηση των χεριών τους. Ή άναπαράσταση τοΰ σκηνικού οικοδομήματος ό-πως τή δίνει ή R. Unterberger (δ.π. 11), μέ βάση τις άπόψεις τού Schadewaldt, προϋποθέτει στά παρασκήνια ενα μηχανισμό μέ τροχαλίες, πού βοηθούσε νά κινούνται πάνω σέ τροχιές μικρά οχήματα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί ό W. Kraus στή μετά-φρασή του επιστρέφει στο παλιό ωραίο ιπτάμενο άρμα. Πάντως, ή υπόθεση δτι 6 χορός, δπως και ό 'Ωκεανός πάνω στο γρύπα του, εμφανίστηκε μετέωρος, μέ τή βοήθεια ένός γερανού, άνταποκρί-νεται πληρέστερα στις ένδείξεις τού κειμένου.

'Ακόμη πιο προσεχτικοί άπ' δ,τι μέ τά υπόλοιπα εργα πρέπει νά ε'ίμαστε προκειμένου νά δεχτούμε πολιτικές άναφορές στο κεί-μενο τού Προμηθέα. Ό Podlecki είναι δισταχτικός' και έντού-τοις δεν θά θέλαμε νά τον άκολουθήσουμε ούτε και στήν ύπόθεσή του (117) δτι δ Θεμιστοκλής, πού τον θαύμαζε ιδιαίτερα ό ποιη-τής, θά μπορούσε νά είχε σταθεί πρότυπο γιά τή διάπλαση της μορφής ένός τυράννου.^

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Μετά τή μνημειώδη συλλογή τού Α. Nauck, Tragicorum Grae-corum Fragmenta^ 2η εκδ. 1889 (άνατύπ. μέ Συμπλήρωμα γιά τον Ευριπίδη άπό τον Br. Snell, Hildesheim 1964), εμφανίστη-κε μεγάλος άριθμός άποσπασμάτων πού άπασχόλησαν συστημα-τικά τον Η. J . Mette. Μετά τό Supplementum Aeschyleum (Kleine Texte 169), Βερολίνο 1939, μέ ενα Παράρτημα τό 1949 και μιά επισκόπηση στο Gymnasium 62 (1955) 393, άκολού-θησε τό εργο Die Fragmente der Tragödien des Aischylos, Βερολίνο 1959. Ό τόμος συμπληρώθηκε άπό έναν δεύτερο, μέ τόν τίτλο Der verlorene Aischylos^ Βερολίνο 1963, πού ό Mette

1. Ή άπόπειρα τοΰ Ε. Baglio, Il Prometeo di Eschilo alla luce delle Htorie di Erodoto, Ρώμη 1952, và ερμηνεύσει τό εργο σάν προβολή των περσικών πολέμων θά έπρεπε νά ξεχαστεί άμέσως. Δυστυχώς, τό ϊδιο Ισχύει καΐ γιά τή θεωρία τοΰ J. Α. Davison (βλ. παραπάνω), ό όποιος ι-σχυρίζεται δτι στον Προμηθέα, πίσω άπό τούς άντιπάλους, πρέπει νά άνα-γνωρίσΰυμε τόν Περικλή καΐ τόν Πρωταγόρα' βλ. και Ά λ . Διαμαντό-πουλος, Ή Προμήθεια τοΰ ΑΙσχνλου, 'Αθήνα 1973.

245

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

τον χαρακτηρίζει,, οπως άλλωστε καΐ τον προηγούμενο, «εγχει-ρίδιο», καθώς καΐ άπο ένα έπίμετρο : «Aischylos : Bruchstücke, 1971-77», Lustrum 18 (1975) 338. Mià άδρή σχετική έπισκό-ττηση προσφέρεται και στο Συμπλήρωμα του F. Stoessl γιά τδ λήμμα ΑΙσχνλος της RE^ Suppl. 11,1.

'Η φράση πού %ραψε τό 1914 ό Wilamowitz, δτι «ή Αίγυ-πτος άς τώρα δέν εχει διασώσει οΰτε ενα σπάραγμα», εμελλε νά διαψευστεί ύστερα άπο λίγο. Τά εύρήματα του 1932 τά χρωστού-με στην ενεργητικότητα του Ε. Breccia. Σ ' αυτόν ελαχε νά άνοί-ξει τον τελευταίο άδιερεύνητο άκόμη γήλοφο της Όξυρύγχου, ό-ταν είχαν πιά άπομακρύνει άπο κει τον τάφο του "Αραβα άγίου "Αλι Γκαμάν. "Ηδη στήν άποστολή του 1902/3, ό Grenfell και ό Hunt σέ δοκιμαστικές ανασκαφές είχαν κατορθώσει νά διασώ-σουν μιά σειρά παπύρους άπο τον Ι'διο αύτο γήλοφο. "Οπως έ'δειξε ή έπεξεργασία τους, περιείχαν πλούσια, συνήθως μικρά, άποσπά-σματα του Αισχύλου. Ηολλά από αύτά τά δημοσίευσε, μέ τή γνω-στή του επιστημοσύνη, ό Ε. Lobel στους τόμους 18 (1941) καΐ 20 (1952) των Ρ. Oxy. Τά περισσότερα προέρχονται άπό την ίδια έκ-δοση δπως και τά εύρήματα των 'Ιταλών πού δημοσιεύτηκαν στον τ. 11 (1935) των P.S.I. Τό γεγονός δτι αύτή ή έκδοση πραγματο-ποιήθηκε τόν 2ο αιώνα μ.Χ. διορθώνει σέ σημαντικό βαθμό την εικόνα πού είχαμε γιά τήν επιβίωση της αίσχύλειας τραγωδίας.

"Ενα εξαιρετικό βιβλιογραφικό βοήθημα, και οχι μόνο γιά τόν Αισχύλο, τό χρωστούμε στόν R. Α. Pack, Greek and Latin Li-terary Texts from Greco-Roman Egypt, 2η έκδ. Ann Arbor 1965. "Τστερα άπό τις παλαιότερες καταλογογραφήσεις του Ρ. Collart. «Les fragments des tragédies grecques sur papyrus», RPh 17 (1943) 5, και του V. Martin, «La poésie lyrique et la poésie dramatique dans les découvertes papyriques des tren-te dernières années», M H 4 (1947) 74, πρέπει và εξαρθεί ιδι-αίτερα ή εργασία του Μ. F. Galiano, Les papyrus d'Eschyle, στά Πρακτικά του 9ου Διεθνούς Συνεδρίου Παπυρολογίας, Nor-wegian University Press, 1961, 81. Μιά σχολιασμένη έκδοση των νέων ευρημάτων προέρχεται άπό τόν R. Cantarella, I nuoçi frammenti Eschilei di Ossirinco, Νεάπολη 1948. Μέ κριτικό ύ-πόμνημα και πλούσιες βιβλιογραφικές πληροφορίες παρουσίασε τά καινούρια κείμενα ό Η. Lloyd-Jones στη δεύτερη έκδοση του «Αισχύλου» της σειράς Loeb Classical Library, Λονδίνο 1957.

246


Τα περισσότερα άπο αύτά βρίσκονται στον D. L. Page, Select Papyri, III: Literary Papyri, Λονδίνο 1941 (άναθ. 1950)· τά σατυρικά άποσπάσματα καΐ στον V. Steffen, Satyrographorum Graecorum Fragmenta, 2η εκδ. Poznan 1952.

'Από τούς αισχυλικούς παπύρους πού βρέθηκαν τό 1932 στην Όξύρυγχο, δ G. Vitelli και ή Μ. Norsa δημοσίευσαν 21 στίχους άπό τη Νιόβη και μερικά σπαράγματα άπό τούς Δικτυουλκονς την ϊδια χρονιά στό Bulletin de la Société Archéologique d'A-lexandrie 28, 107, ενώ ή πρώτη δημοσίευση τών άποσπασμάτων άπό τοχ>ς Μυρμιδόνες άκολούθησε δύο χοόνια άογότερα {Mélan-ges Bidez, Βρυξέλλες 1934, 965).^

Ό πάπυρος της Νιόβης θέτει δύο δυσεπίλυτα προβλήματα. Μο-λονότι τό μεγαλύτερο μέρος τών στίχων διατηρείται καλά, και μόνο στην άρχή τών γραμμών έ'χουν χαθεϊ γράμματα, δεν είναι δυνατό να ποΰμε μέ βεβαιότητα αν μιλεί ή Νιόβη, καθισμένη στον τάφο τών παιδιών της, άφοϋ εχει σπάσει πιά τή μακρά σιωπή της (Άριστοφ. Βάτρ. 912=άπ. 212 Μ.· Βίος 6=άπ . 243 Μ.), ή κάποιο άλλο πρόσωπο άναφέρεται στην άμίλητη πάντα ήρωίδα. Ό G. Vitelli στην έκδοση του άποσπάσματος {P.S.I.) ύποστήρι-ζε άκόμη δτι τό πρόσωπο πού μιλεί είναι ή Νιόβη —αύτη τή θέση πήρα και εγώ {WS 52, 1934, 1) μαζί μέ άλλους. Ό Η. Lloyd-Jones (ό'.π.) δικαιολογημένα τονίζει οτι είναι άδύνατο νά εξασφα-λιστεί κάποια βεβαιότητα' δ ίδιος όμως φαίνεται νά κλίνει προς τήν άποψη δτι τό πρόσωπο πού μιλεί είναι μιά άλλη γυναίκα. Αύ-τή ή άποψη κερδίζει δλο και περισσότερους οπαδούς, πού, κατά τά άλλα, κινούνται σέ εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις. Πρέ-πει όπωσδήποτε νά άποκλειστει ή υπόθεση του Κ. Reinhardt {Hermes 69,1934, 2^9=Tradition und Geist 153· Sophokles, 2η έ'κδ., 21 και 245) δτι τό απόσπασμα προέρχεται άπό τον πρό-λογο, όπου ή Αητώ περιγράφει τή βουβή Νιόβη σάν νά ήταν εικό-να, ενώ ή άποστροφή του στίχου 14 επιβάλλει τήν παρουσία βου-βών προσώπων.2 Ό R. Pfeiffer {Philologus 89, 1934, 1) και ό

1. Διεξοδικές βιβλιογραφικές πληροφορίες δίνει ό Η. Lloyd-Jones στό ΙΙαράρτημα του «Αισχύλου» της Loeb. Επίσης: Η. Pfeufer, Die Gno-rnik in der Tragödie des Aischylos (διατρ.), Μόναχο 1940, 119· C. del Grande, Hybris 126.

2. Και ό Reinhardt δεν πέτυχε στήν προσπάθεια του νά άποδώσει ατή

247

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

W. Schadewaldt {SHAW 1933/4, S^Hellas und Hesperien 141) πρότειναν Iva πρόσωπο κοντινό στη Νι,όβη, ίσως τήν 'Αντι-όπη, μητέρα του Άμφίονα. "Άν άποκλείσει κάνεις τη Νιόβη, έ-ξαιρετικά πιθανή φαίνεται ή άπόδοση των στίχων στην τροφό της, δπως πρότεινε ό Κ. La t te {GGN 1933, 22)· αύτη τη λύση προ-τιμά και ό Mette {Verl. Aisch. 44).

To δυσκολότερο ερμηνευτικό πρόβλημα τίθεται άπό ενα χά-σμα στη συνοχή του λόγου, πού παρατηρείται άνάμεσα στούς στί-χους 9/10 και 13/14. Ό Pfeiffer, ό Schadewaldt (διαφορετικά δμως στό Hellas und Hesperien 174) και ό Mette άποδίδουν τους στίχους 10-13 στόν κορυφαίο του χορού' τότε όμως τά πρό-σωπα αύτού τοΰ διαλόγου έμφανίζουν μιά περίεργη έλλειψη επι-κοινωνίας. Ό Η. Lloyd-Jones (ο.π.) τονίζει και σ' αύτό τό ση-μείο τή δυσκολία νά καταλήξουμε σέ κάποια άπόφαση, κλίνει ό-μως, δπως και ό Vitelli {P.S.I.), νά δεχτεί μιάν αύτοτελή ρήση. Προσπάθησα {WS 52, 1934, 15) νά ερμηνεύσω αύτά τά κενά ώς παύσεις στό λόγο της τραγικής ήρωίδας, πού είναι βυθισμένη στήν οδύνη της.^

Τρεις στίχοι (άπ. 274 Μ.) οπού, σύμφωνα μέ τόν Πλούταρχο, μιλεί μιά τροφός για τις σκοτούρες της μέ τα παιδιά της Νιόβης, μπορεί νά άνήκουν στό έργο, και μας θυμίζουν τό λόγο της Κί-λισσας στις Χοηφόρες.

Μέ μεγαλύτερη πιθανότητα μπορεί νά άποδοθοΰν στούς Μυρμι-δόνες του Αισχύλου 36 στίχοι (άπ. 225 Μ.) άπό τά ευρήματα των 'Ιταλών. Πάλι ό Η. Lloyd-Jones στόν «Αισχύλο» της σειράς Loeb δίνει τή διεξοδικότερη βιβλιογραφία. Ό D. L. Page στούς GLP (136) είχε άμφισβητήσει αύτή τήν άπόδοση, πράγμα πού τό επανέλαβε και ό Lloyd-Jones (πρβ. και Gnomon 38, 1966, 13).'Ωστόσο ό W. Schadewaldt στή διερεύνηση αύτοΰ τοΰ κειμέ-νου {Hermes 71, 1936, 2b=Hellas und Hesperien 166) δεν ά-φήνει σχεδόν καμία πιθανότητα νά άποσπαστοΰν οί στίχοι άπό τό

Νιόβη Toij Αισχύλου τον P.Oxy. 2, άρ. 213 (Mette, Verl. Aisch. 46), πού θά ταίριαζε περισσότερο στον Σοφοκλή {Νιόβη ή Τάνταλος), μολονότι ό Pohlenz (2, 65) συμφώνησε μέ ενθουσιασμό. 'Αντίθετος είναι ό R. Pfeif-fer, SBAW 1938/2, 21, 1, πού συζητεί τις δυνατότητες της έρμηνείας.

1. Τή γνώμη αύτή τήν άπέρριψαν οί Η. Kloesel, Hermes 72 (1937) 468, 5 και Η. Pfeufer, δ.π. 120, 10.

248


πρώτο εργο της "Αχιλληίδας του Αισχύλου, μιας τριλογίας μέ άγνωστο σατυρικό δράμα. Σ ' αύτή τήν άπόδοση έπιμένει και ό ßr. Snell, ό όποιος, στό εργο του Scenes from Greek Drama, ξεκινώντας άπό τό παπυρικό απόσπασμα, πραγματεύεται τήν αι-σχυλική Άχιλληίδα, ενώ σέ ένα παράρτημα έκδίδει τό κείμενο μέ κριτικό υπόμνημα. Στό Ι'διο πλαίσιο εντάσσει και ό Mette τό φλωρεντινό άπόσπασμα. Γιά τή διάταξη τών άλλων άποσπασμά-των, πού είναι άναγκαστικά προβληματική σέ μερικά σημεία, ε-χει συμβάλει ούσιαστικά ό Snell {Gnomon 25, 1953, 437). Γιά τό άπ. Ρ. Oxy. 20, άρ. 2253, και ό Lloyd-Jones (ο.π. 583) και ό Mette {Verl. Aisch. 114) άναρωτιοϋνται μήπως θά μπορούσαμε νά άναγνωρίσουμε σ' αύτή τή δέηση, δπου γίνεται λόγος γιά συμ-φιλίωση, ενα τμήμα του προλόγου τών Μυρμιδόνων.^ Γιά τήν πο-ρεία της δράσης —ό Sctiadewaldt μιλεί γιά δράμα αμήνιδος»— προσφέρονται και μερικοί στίχοι άπό τούς Μυρμιδόνες του "Ακ-κιου (άπ. 225b Μ.). Νομίζω δτι στόν Φλωρεντινό πάπυρο άνα-γνωρίζουμε μέρη μιας σκηνής άνάμεσα στόν 'Αχιλλέα και τόν Ά ν -τίλοχο, οπου γίνεται λόγος για κίνδυνο λιθοβολισμού του 'Αχιλ-λέα, χωρίς όμως αύτό νά εχει τήν παραμικρή επίπτωση στήν ορ-γή του. 'Ακολουθούσε ή άποστολή τοΰ Πατρόκλου στή μοιραία μάχη, ή ε'ίδηση τοΰ θανάτου του και ό θρήνος τοΰ 'Αχιλλέα πάνω στό πτώμα του. Ό Br. Snell εχει εντάξει πολύ πειστικά τόν Ρ. Oxy. 2256, άπ. 55 (άπ. 229 Μ.), σ' αύτή τή θρηνητική σκηνή. Σε συνδυασμό μέ τά άπ. 228 και 230 Μ. έδώ βρίσκει τή σαφέ-στερη δυνατή έκφραση ή ερωτική διάσταση της σχέσης τοΰ 'Α-χιλλέα μέ τό φίλο του.

Τό δεύτερο έ'ργο αύτής της τριλογίας (γιά τήν οποία ισχύουν ιδι-αίτερα τά λόγια τοΰ Αισχύλου πού παραδίδει ό Άθήναιος 8,347e, 143, δτι τά εργα του είναι τεμάχη^ άπό τών μεγάλων Όμηρου

1. Ό R. Stark, «Ein neuer Aischylosprolog», i/eA-mes 82 (1954) 372, προτείνει νά άποδοθεϊ το άπόσπασμα στήν 'Ιφιγένεια τοΰ Αισχύλου, μέ ομι-λητή τον Κάλχα" τό ϊδιο καΐ ό I. Θ. Κακριδής σέ επιστολή του. Για τήν άνα-σύνθεση της τριλογίας: Ζ. Κ. Vysoky, «Aischylova Achilleis», LF 81 (1958) 147. Ά π ό πρόλογο πρέπει νά προέρχεται και τό έκτενές άπόσπα-σμα πού μας ^χει διασώσει ό Pap. Didot άπό τούς Κάρες ή Ευρώπη (άπ. 145 Μ.). 'Άν αύτή ή υπόθεση είναι σωστή, τότε ή ρήση της Ευρώπης προ-λαμβάνει χαρακτηριστικά τών εύριπιδικών προλόγων.

2. Σωστά ό Schadewaldt, Hermes 71 (1936) 52, 3=Hellas und He-

249

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

δείπνων) ήταν οί Νηρηίδες, μέ τίτλο παρμένο άπο το χορό πού ε-φερνε στον 'Αχιλλέα τά καινούρια οπλα. ΚαΙ ή συμφιλίωση δμως μέ τον 'Αγαμέμνονα, ό φόνος του Έκτορα και ή ταφή τοΰ Πα-τρόκλου (μερικά άπο αύτά τά επεισόδια μέ τή μορφή διήγησης ή πρόληψης) πρέπει νά είχαν κάποια θέση σ' αύτο το έ'ργο. Οί Φρν-γες ή "Εκτορος λύτρα προδίδουν μέ τον τίτλο τους τή σύνθεση του χοροΰ και τήν πορεία της δράσης. Ά π ο τήν άρχή, πού ειχε μορ-φή διαλογική, αναγνωρίζεται έ'νας διάλογος Έρμη και 'Αχιλλέα, δπου ό θεός μεμφόταν τόν ήρωα γιά τήν άτίμωση τοΰ πτώματος του 'Έκτορα και ϊσως τοΰ διαβίβαζε εντολή του Δία νά τό παρα-δώσει. Ό 'Αχιλλέας μιλούσε ελάχιστα σ' αύτή τή σκηνή και κα-τόπιν κρατούσε επίμονη σιωπή (Άριστοφ. Βάτρ. 912 και σχ .= άπ. 212 Μ.). 'Αναγνωρίζεται έπίσης ή άφιξη τοΰ Πριάμου.

Σέ μιά ωραία ερμηνεία των θραυσμάτων ένός έρυθρόμορφου καλυκοειδοΰς κρατήρα της άρχαιολογικής συλλογής τοΰ Πανεπι-στημίου της Βιέννης, ή Hedwig Kenner εχει δείξει {WJ 33, 1941,1) δτι έ'νας σημαντικός άγγειογράφος άπό τήν 'Αττική, γύ-ρω στό 435 π.Χ., ειχε βασιστεί στήν 'Αχιλληίδα τοΰ Αισχύλου. Αυτό συνδυάζεται καλά μέ τή μεταθανάτια επιτυχία πού πρέπει νά υποθέσουμε γιά τις τραγωδίες τοΰ Αισχύλου στό δεύτερο μισό τοΰ 5ου αιώνα.

'Υπολείπεται τό μεγαλύτερο κέρδος πού μας πρόσφεραν αύτά τά ευρήματα, άφοΰ μας επιτρέπουν νά γνωρίσουμε εκείνο τόν Αισχύ-λο πού ή άρχαιότητα τοΰ έ'δινε τήν πρώτη θέση άνάμεσα στούς ποιητές σατυρικών δραμάτων (Διογένης Ααέρτιος 2, 133* Παυ-σανίας 2, 13, 6).^ Ά π ό τούς Δικτνονλκονς, τό σατυρικό δράμα πού συμπλήρωνε μιά τριλογία μέ κεντρικό ήρωα τόν Περσέα και πιθανά δράματα τις Φορκίδες και τόν Πολυδέκτη,^ έχουμε άρκε-τά στοιχεία ώστε νά σχηματίσουμε μια εντύπωση για τή γοητεία τοΰ έ'ργου. Και εδώ ή βιβλιογραφία δίνεται άπό τόν Lloyd-Jones

sperien 194, 3, μεταφράζει άκρφέστερα τή λέξτ} τεμάχη οχι αθρύμματα» ή ((ψίχουλα» άλλά ((κομμάτια».

1. Thalia Ρ. Howe, ((The Style of Aeschylus as Satyr-playwright», G^R 6 (1959/60) 150" V. di Marco, ((Studi sul dramma satiresco di Eschilo», Helicon 9/10 (1969/70) 373.

2. 01 Φορκίδες ϊσως πραγματεύονταν τήν περιπέτεια τοΰ Περσέα μέ τή Μέδουσα, καΐ ό Πολυδέκτης τήν επιστροφή του στη Σέριφο καΐ τήν άπε-λευθέρωση της Δανάης άπό τήν έξουσία τοϋ βασιλιά.

250


(ο.π. 531) και στά άπ. 464 και 474 Μ. Διεξοδική πραγμάτευση του έργου έδωσε ή Μ. Werre-de Haas, Aeschylus Dictyulci (Papyrologica Lugduno-Batava X) 1961· έπίσης ό Mette, Verl Aisch., 155.

Στην άρχή έγιναν γνωστές δύο στήλες άπό τά ευρήματα των 'Ιταλών {P.S.I. 1209* άπ. 464 και 467 Μ.), πού τις σχολίασε λαμπρά ό R. Pfeiffer («Die Netzfischer des Aischylos und der Inachos des Sophokles», SBAW 1938/2) καί, με βάση μετρι-κές παρατηρήσεις, άπέδωσε το κείμενο σε σατυρικό δράμα. Οί στίχοι άρχίζουν μέ μιά στιχομυθία, τοού άκολουθοΰσε, μέσα σε μια προλογική σκηνή, άμέσως μετά άπο μιά ρήση. Ό ένας άπο τούς συνομιλητές είναι κάποιος γέρος ψαράς· ό άλλος πιθανότατα ό Δίκτυς, άδερφος —'ίσως έτεροθαλής— του Πολυδέκτη, βασιλιά της Σερίφου. Οί δυό τους δεν είναι σέ θέση νά σύρουν τά δίχτυα τους, πού περιέχουν κάτι πολύ βαρύ, και ζητούν μέ φωνές βοή-θεια, μέ έναν τρόπο πού έχει τό κοντινό παράλληλο του στήν έκ-κληση του 'Απόλλωνα στήν άρχή των Ίχνευτών του Σοφοκλή. Φυσικά, εμφανίζονταν οί σάτυροι, πού άκολουθοΰσαν τον Σιληνό, καί τραβώντας τά δίχτυα —ιδιότητα πού έδωσε και τον τίτλο του έργου— έβγαζαν στήν ξηρά ένα κιβώτιο, πού είχε μέσα τή Δανάη μέ τον μικρό Περσέα. Μιά σκηνή άπό άλλο σημείο του έργου τή συμπληρώνει ό Ρ. Oxy. 2161 (άπ. 474 Μ.), πού άνήκει στο 'ίδιο άντίγραφο μέ τά ιταλικά εύρήματα. Γιάτήν έρμηνεία, σημαντική είναι ή εργασία του Ε. Siegmann, « Die neuen Aischylos-Bruch-stücke», Phüologus 97 (1948) 71. 'Εδώ εμφανίζεται ως ύποψή-φιος μνηστήρας ό παντελώς άχρηστος Σιληνός, πού συμπεριφέρε-ται σάν σωτήρας της Δανάης, προκαλώντας της μόνο άποστροφή καί τρόμο μπροστά σ' αύτούς τούς δαίμονες. Ό άκόλαστος γέρος, γιά νά κερδίσει τή Δανάη, στρέφεται πονηρά στον μικρούλη καί του περιγράφει τήν οικογενειακή εύτυχία πού τον περιμένει. Τό επιστέγασμα της σκηνής έρχεται με τό χορό τών σατύρων, πού παρερμηνεύει τή συμπεριφορά της Δανάης σάν προσδοκία μελ-λούμενων ηδονών καί, σε γρήγορους άναπαίστους, τήν καλεί στό χώρο του ύμεναίου. Ή στιχομετρική ένδειξη Θ (=800) στόν δεύ-τερο στίχο της δεύτερης στήλης άποδίδει τό άπόσπασμα στό τε-λευταίο μ,έρος του έργου, καί αύτό όδηγεΐ στό δυσεπίλυτο πρόβλη-μα σχετικά μέ τό περιεχόμενο ολου του προηγούμ,ενου μέρους. "Οποιος ξέρει τους'Ιχνευτές, μπορεί νά υποθέσει μιά σκηνή δπου

251

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ot σάτυρο!, τρομοκρατούνται μέ τούς περίεργους ήχους πού άκού-γονται άπό τό κιβώτιο' άλλά ετσι δεν γεμίζει το κενό.

Γεμάτοι άπό το καταλυτικό χιούμορ πού συναντά κανείς μόνο στον κόσμο των άχρηστων, αιώνια περίεργων και ταυτόχρονα δειλών, σατύρων ήταν και οι Θεωροί ή Ίσθμιασταί. Ό Lloyd-Jones στο Παράρτημα του «Αισχύλου» της Loeb Classical Li-brary (541) δίνει πλήρη βιβλιογραφία και άντιμετωπίζει τά προ-βλήματα πού συνδέονται μέ τή θέση των τεσσάρων στηλών του Ρ. Oxy. 2162. Βιβλιογραφία υπάρχει και στο άπ. 17 Μ.^ Ση-μαντική γ ιάτά βασικά προβλήματα εΐναι ή εργασία του Br. Snell, «Aischylos' Isthmiastai» {Hermes 84, 1956, i=Ges. Sehr. 164, μέ μερικές άλλαγές), και του Κ. Reinhardt, «Zu den Isth-miastai» {Hermes 85,1957,1, i23=Tradition und Geist 167).

Ή ύπόθεση μπορεί νά άνασυντεθεΐ σέ άδρές μόνο γραμμές. Τό θέμα της δουλείας και της απελευθέρωσης τών σατύρων, γνωστό και άπό άλλου, άναπτύσσεται έδώ μέ ιδιαίτερα θελκτικό τρόπο. Οί σάτυροι έ'χουν εγκαταλείψει τόν κύριό τους, τον Διόνυσο, και τις γιορτές του και θέλουν νά άσχοληθοΰν μέ τήν άθλητική συμ-μετοχή τους στά "Ισθμια. Βρίσκουν εκεί κάποιον προστάτη, πού μπορεί νά ήταν ο Σίσυφος άπό τήν Κόρινθο. Μέ τήν άδειά του καρφώνουν σατυρικά προσωπεία πάνω στό ναό του Ποσειδώνα •—αιτιολογική αναφορά σέ παρόμοια προσωπεία πού κοσμούσαν Ιερά κτίσματα. Ή μόνιμη σκηνική πρόσοψη, πού έδώ παρίστανε τό ναό του Ποσειδώνα, παραπέμπει στήν κάπως όψιμη περίοδο της σταδιοδρομίας του Αισχύλου, αν είναι σωστή ή άποψή μας δτι 6 ποιητής μόνο μετά τις Ίκέτιδες χρησιμοποίησε τή σκηνή γιά φόντο. 'Αρκετά καλά σώζονται τμήματα ένός οξύτατου δια-λόγου άνάμεσα στόν Διόνυσο και τόν Σιληνό, πού άντιμετωπίζει τις υβριστικές έπιπλήξεις του κυρίου του μέ υπερβολική άναίδεια. Οί σάτυροι προτιμούν τόν Ποσειδώνα και τά πεύκινα στεφάνια του άπό τόν γυναικωτό θεό και τόν κισσό του, προτιμούν τούς ισθμιακούς άγώνες άπό τόν διονυσιακό θίασο. "Οτι αύτός ό δρό-μος δέν είναι ό σωστός γι' αύτούς, γίνεται φανερό σέ μιά σκηνή δπου ό Κορίνθιος προστάτης τους τούς φέρνει καινουριοφτιαγμέ-

1. Επίσης, βλ. Α. Barigazzi, AS Ν Ρ 22 (1954) 1· R. Ρ. Winnington-Ingram, Gnomon 32 (1960) 316" Mette, Verl. Aisch. 164· M. Grone-wald, «Zu Aischylos Θεωροί ή Ίσθμιασταί», ZPE 19 (1975) 99.

252


να άθλητ^κά σύνεργα (άρματα ιπποδρομίου;)· άλλά ούτε μέ αύτά διεγείρει τον ένθουσιασμό τους. Δεν είναι δύσκολο νά συμπληρώ-σει κάνεις το τέλος: οί σάτυροι γύριζαν στον κύριο τους και ξανα-γίνονταν οί εύθυμοι άκόλουθοι του Διονύσου.

Μερικά σατυρικά δράματα μνημονεύτηκαν δταν γινόταν λόγος γιά τις σωζόμενες τραγωδίες. Προσθέτουμε εδώ τις Τροφούς (άπ. 425-429 Μ.), πού είχαν άσφαλώς ώς θέμα την ανατροφή του Διο-νύσου. 'Από την Υπόθεση στή Μήδεια του Εύριπίδη, ξέρουμε δτι σ' αύτο τό εργο ή Μήδεια άνανέωνε, μέ τή μέθοδο του βρασμού, τις τροφούς του θεοϋ μαζί μέ τούς άντρες τους.^ Στά σατυρικά δράματα άνήκει και ό Σίσυφος δραπέτης (άπ. 373-382 Μ.), πού είχε ώς θέμα τήν έξαπάτηση του Θανάτου άπο τον παμπόνηρο Κορίνθιο. Μας προκαλεί άμηχανία το γεγονος δτι παράλληλα πα-ραδίδεται και ενας Σίσυφος πετροκυλιστής (άπ. 383-386 Μ.). Δεν πρέπει νά άποκλειστεϊ ή πιθανότητα νά υπάρχουν πολλοί, τίτλοι γιά το ϊδιο έ'ργο.'"

Ό Γλαύκος Ποτνιευς μνημονεύτηκε μαζί μέ τούς Πέρσες. Πρέπει νά διακριθεί άπό τον Γλαύκο πόντιο (άπ. 53-65 Μ.). Σύμφωνα μέ τον Παυσανία 9, 22, 6 (άπ. 54a Μ.), ό Αισχύλος σύνθεσε ενα ολό-κληρο δράμα άπό μιά ίστορία πού διηγούνταν στήν Άνθηδόνα: κάποιος ψαράς, ό Γλαύκος, έ'φαγε ενα μαγικό βοτάνι και μετα-μορφώθηκε σέ θαλάσσια θεότητα με μαντικές ικανότητες. Μέ βά-ση τόν Στράβωνα, 10, 1, 9, άποδίδεται μέ βεβαιότητα σ' αύτο

1. Ό Τ. Β. L. Webster, JHS 70 (1950) 86, καΐ ό Κ. Kerényi, MDAI (R) 68 (1961) 164, συσχετίζουν μέ αύτο το εργο εναν κωδωνόσχημο κρα-τήρα άπό τήν Ancona.

2. Ό G. Greifenhagen, «Ein Satyrspiel des Aischylos?» 118 Win-ckelmanns Progr., Βερολίνο 1963, συζητώντας ενα άγγεϊο άπό τό Μου-σείο τοϋ Βερολίνου (πού άποδίδεται στό ζωγράφο της Altamura καΐ άπει-κονίζει τέσσερα σατυρόπαιδα νά παίρνουν μέρος σέ λαμπαδηδρομία μπρο-στά άπό êvav τεράστιο Διόνυσο) άναρωτιέται μήπως θά μπορούσε νά συ-σχετιστεί ή σκηνή μέ τοΊ Προμηθέα πυρφόρο, οπότε τό έργο θά ήταν σα-τυρικό. Γνωρίζουμε βέβαια άθλούμενους σατύρους άπό τούς Ίσθμιαστές, καΐ δσο γιά την άπεικόνιση δρομέων μέ μορφή παιδιών θά μπορούσε νά ίχει σχεσ-η μέ τό συγκεκριμένο είδος τοϋ άγγείου και τή χρήση του. Ό συσχετισμός της άγγειογραφίας μέ κάποιο σατυρικό δράμα δέν μπορεί νά άποκλειστεϊ· αύτός δμως πού προτείνεται άπό τόν Greifenhagen δέν εχει επαρκή έρείσματα. Σχετικά μέ τόν Πυρφόρο βλ. παραπάνω.

253

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

το έργο (άπ. 55 Μ.) ό Ρ. Oxy. 2159.^ "Ενας γέρος βοσκός φαίνε-ται νά διηγείται σέ εναν νεότερο συνομιλητή την εμφάνιση του θαλάσσιου δαίμονα. Μετά τον Murray (113, 3), και ό Mette (άπ. 56· Verl. Atsch. 179) χαρακτήρισε το έργο σατυρικό δράμα. 'Ωσ-τόσο ό Ε. Siegmann {Phüologus 97, 1948, 59) δικαιολογημένα τόνισε τήν απόλυτη άβεβαιότητα αυτής της υπόθεσης.

"Ενα άπό τά πιο ενδιαφέροντα εύρήματα, ό Ρ. Oxy. 2257, άπ. 1 (άπ. 26 Μ.) περιέχει πιθανότατα το τέλος άπό μιά Υπόθεση στις ΑΙτναΐες,^ τό εορταστικό έργο πού έγραψε γύρω στό 470 ό Αι-σχύλος, για νά τιμήσει τήν πόλη Αϊτνα, πού ειχε πρόσφατα ιδρύ-σει ό Ίέρων. Μέ έκπληξη πληροφορούμαστε δτι τό έργο χωριζό-ταν σέ πέντε μέρη και δτι τό καθένα άπό αύτα διαδραματιζόταν σέ διαφορετικό τόπο. Αύτό ήταν τόσο άσυνήθιστο, ώστε ό συγ-γραφέας της 'Τπόθεσης προσπάθησε νά προσκομίσει τουλάχιστον κάτι σχετικά παράλληλο, παραπέμποντας στις σκηνικές μετατο-πίσεις πού παρατηρούνται στις Ευμενίδες και στό σατυρικό δρά-μα του Σοφοκλή Αχιλλέως ερασταί. Δέν πρέπει νά ύποθέσουμε δτι τό παπυρικό κείμενο άναφέρεται στό έργο Αίτναΐαι νόθοι, πού παραδίδεται στόν Mediceus μετά τις γνήσιες ΑΙτναϊες. Δέν μπο-ρούμε νά εντοπίσουμε πολλές λεπτομέρειες άπό αύτό τό πανηγυ-ρικό έργο. Τις καλύτερες παρατηρήσεις τις έκαμε ό Ε. Fraenkel, ((Vermutungen zum Aetna-Festspiel des Aischylus», Eranos 52 (1954), Qi=Kl. Beitr. I, 249. Τό άπ. 27 M. σχετικά μέ τούς Παλικούς και τήν ερμηνεία του όνόματός τους άποδίδεται στό τέ-ταρτο μ,έρος του δράματοε, πού παιζόταν μέσα ή κοντά στούς Αεοντίνους· έκεϊ βρισκόταν ή λίμνη και τό ιερό των Παλικών. Εξάλλου, ό Ρ. Oxy. 2256, άπ. 9a (άπ. 530 Μ.), περιέχει μεγάλα τμήματα άπό μιά σκηνή δπου ή θεά Δίκη μιλεί γιά τή δύναμή της

1. Βλ. έπίσης R. Ρ. Winnington-Ingram, BWS 6 (1959) 58· Ζ. Κ. Vysok;^, Eunomia 3 (1959) 1.

2. Σύμφωνα μέ τή χειρόγραφη παράδοση, γιά τον τίτλο πρέπει νά γίνει δεκτή και ή μορφή Αίτναι, πού τήν υπερασπίζεται ό Wilamowitz, Aisch. Interpr. 242, 1. 'Αντίθετοι ό Ρ. Mazon στήν εκδοσή του, σ. IV, σημ. 2, και ό Schmid, 2, 189, 2. ΑΙτναΐαι μοιάζει νά είναι ή πιθανότερη μορφή, ωστόσο ό Ε. Fraenkel (βλ. παρακάτω στό κείμενό μας) 61, 1, προτιμά νά αφήσει τό πρόβλημα μετέωρο. Γιά τό ενδιαφέρον πού προκάλεσε αύτό τό πανη-γυρικό δράμα μαρτυρεί και ό τίτλος ΑΙτναΐαι νόθοι, πού παραδίδεται στόν κατάλογο των δραμάτων της χειρόγραφης παράδοσης.

254


καΐ το κύρος της πλάι στον Δία, άφοΰ του παραστάθηκε στον δί-καιο άγώνα μέ τον πατέρα του τον Κρόνο (διαφορετικά ήχεϊ το χωρίο 641κκ. των Ευμενίδων). 'Ακολουθεί μιά στιχομυθία μέ τον κορυφαίο, δπου ή Δίκη αύτοπροσδιορίζεται ώς προστάτρια του δικαίου, πού σημειώνει τις παραβάσεις των άνθρώπων στον πί-νακα του Δία (πολεμική γι' αύτη την άντίληψη στο άπ. 506 Ν. του Εύριπίδη). Ό κορυφαίος βεβαιώνει τ· Δίκη οτι θά έχει εγ-κάρδια ύποδοχή, και εκείνη διηγείται, ώς δείγμα της επιρροής της, τήν έξημέρωση ένος άγριου παιδιού του Δία και τής "Ηρας, ένος τρομερού πλάσματος, πού χτυπούσε άδιάντροπα μέ τά βέλη του τούς περαστικούς. Επειδή στον στ. 28 ταυτίζεται το άπ. 377 Ν., εξασφαλίζεται ή άπόδοση τού άποσπάσματος στον Αισχύλο. Πολλά συνηγορούν γιά τήν προσπάθεια τού Ε. Fraenkel να το άποδώσει στις ΑΙτναΐες. Ό Lloyd-Jones {ο.π. 576, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία) δεν άποκλείει τήν υπόθεση, διατηρεί δμως κάποιες επιφυλάξεις. Ό Mette {Verl. Aisch. 187), μέ βάση τήν παρουσία τού συνδέσμου ότιή στον στ. 9, δέχεται τήν ύπόθεση τού Lobel δτι πρόκειται γιά σατυρικό δράμα, αν και το περιεχό-μενο δέν δείχνει προς αύτή τήν κατεύθυνση" δικαιολογημένα δια-τυπώνει άντιρρήσεις ό Qu. Cataudella, Saggisulla tragedia gre-ca^ Μεσσήνη 1969, 95. "Αλυτο παραμένει τό αίνιγμα ποιος είναι εκείνος ό βάναυσος τύπος τον όποιο σωφρόνισε ή Δίκη. Στον "Α-ρη, πού σκέφτηκαν πολλοί, δέν ταιριάζουν τά βέλη πού εκτόξευε ό άγριάνθρωπος έναντίον των περαστικών. Ό Φάνης I. Κακριδής {Eranos 60,1962, ii\=Wege der Forschung II, 369) άναφέρ-θηκε σε μιά ρωμαϊκή επιγραφή των αύτοκρατορικών χρόνων (Kaibel, 831), δπου ό 'Ηρακλής έμφανίζεται ώς θετός γιος τής Δίκης, και έ'δειξε τήν πιθανότητα μιας παραλλαγής πού θεωρού-σε τον 'Ηρακλή γιο τής "Ηρας. Ή παραπομπή είναι ένδιαφέρου-σα· βεβαιότητα δμως δέν εχει έξασφαλιστεΐ.

Θεωρούμε πιθανό δτι ό Αισχύλος είναι ό δημιουργός τής θεματι-κά συνεχόμενης τετραλογίας, και είπαμε, δταν εξετάζαμε τόν <Ι>ρύνιχο, δτι αύτή ή δυνατότητα θά έ'πρεπε νά μείνει άνοιχτή. Στή θηβαΐδα, στις Ααναιδες^ στήν Όρέστεια^ τψΠρομήθεια και τήν

1. Γιάτό εργο βλ. καΐ F. C. Görschen, Dioniso 19 (1956) 217 καΐ 22 (1959) 147· επίσης, V. La Rosa, «Le Etnee di Eschilo e l'identifica-zione di Xouthia», ASSO 70 (1974) 151.

255

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

Άχιλληίόα συναντοΰμε τή βασική δομική μορφή της σύνθεσης. Στίς δύο τελευταίες περιπτώσεις δεν στάθηκε δυνατό νά προσδιο-ριστεί τό σατυρικό δράμα, ένώ άποσπάσματα και τίτλοι μας επι-τρέπουν νά έντοπίσουμε μιά σειρά άλλες τετραλογίες/ άπο τις ό-ποιες έχουν ιδιαίτερη σημασία γιά μας έκεϊνες δπου ό Αισχύλος διατήρησε τό δεσμό του μέ τις διονυσιακές πηγές της τραγωδίας. Γιά τή Λυκούργεια ανέλαβε μιά έξαντλητική άνασυνθετική προ-σπάθεια ό Κ. Deichgräber.2 Γιά τό πρώτο εργο, χους'Ηόωνούς, βοηθει ό Λνκονργος του Λατίνου Ναίβιου. Ό Διόνυσος πιάστηκε αιχμάλωτος κατά διαταγή του Λυκούργου (πού ήδη στήν Ίλιάδα, Ζ 130, εμφανίζεται ώς διώκτης του θεοΰ), άλλά μέ θαυμαστό τρόπο ελευθερώθηκε πάλι. 01 Βασσαρίόες περιείχαν τό θέμα του σπαραγμού του 'Ορφέα, φορέα της άπολλώνειας λατρείας του ή-λιου, στά χέρια των Μαινάδων. 'Η θεματική σύνδεση μέ τό μύθο του Λυκούργου παρουσιάζει δυσκολίες· ό Deichgräber ύποστή-ριξε οτι στό περιεχόμενο του έργου άνηκε καΐ ό φόνος του Δρύαν-τα άπό τον πατέρα του, πού τόν είχε τυφλώσει ό θεός. 'Ελάχιστες ύποθέσεις μπορούν νά γίνουν γιά τούς Νεανίσκους. "Άν μετά τήν τιμωρία του Λυκούργου άκολουθοΰσε ή συμφιλίωση, ή κατάληξη θά ταίριαζε μέ τό τέλος άλλων, περισσότερο γνωστών τριλογιών. Στό σατυρικό δράμα Λυκούργος^ σύμφωνα μέ τό άπ. 97 Μ., κά-ποιος κατηγορούσε αύτούς πού πίνουν μπίρα" 'ίσως κεντρικό θέμα του έργου νά ήταν ό προσηλυτισμός του Λυκούργου στή χρήση του βακχικού δώρου.

Ό Ρ. Oxy. 2164 (άπ. 355 Μ.) μας εχει διασώσει εκτεταμένο ά-πόσπασμα μιας σκηνής δπου ή "Ηρα, μέ τή μορφή ιέρειας τών 'Λργείων νυμφών, παρουσιάζεται σέ ενα χορό γυναικών. 'Λνάμε-σα στους λυρικούς έξαμέτρους του λόγου της, επανέρχεται ενα χω-ρίο πού ό 'Λσκληπιάδης (Σχ. Βάτρ. 1344' άπ. 168 Ν.) τό άποδί-

1. Μιά επισκόπηση γιά το τί είναι βέβαιο και τί άπλώς υποθετικά προ-σφέρει ό Mette, Verl. Aisch. Συγκέντρωση παλαιότερου ύλικοϋ στον Schmid, 2, 188, 8.

2. «Die Lykurgie des Aischylos. Versuch einer Wiederherstellung der dionysischen Tetralogie», NAWG 1 /3 (1938/9) 231' έκεϊ (244, 2) δίνεται καΐ ή παλαιότερη βιβλιογραφία. Γιά επιμέρους άποσπάσματα: Α. ν. Blumenthal, Hermes 77 (1942) 106" Ζ. Κ. Vysoky, «Aischylova Ly-kurgeia», LF 82 (1959) 177, και. 83 (1960) 45 και 199' St. Oswiecimski, «Quo tempore Aeschyli Lycurgia primum acta sit», Eos 54 (1964) 33.

256


δει στίς Ξάντριες. Ό Κ. La t te δμως {Philologus 97, 1948, 4 7 = κι. Sehr. 477) εδειξε πολύ πειστικά την πιθανότητα λάθους του γραμματικού, άναγνώρισε τή σκευωρία της "Ηρας έναντίον της μητέρας του Διονύσου και άπέδωσε το απόσπασμα στήν τραγω-δία Σεμέλη ή 'Υδροφόροι. "Οπως και σε άλλες περιπτώσεις άλ-λαγής τίτλου, μέ πολλή πιθανότητα σύνδεσε μέ την 'ίδια τριλογία και τις Ξάντριες. Κατά το άπ. 367 Μ., σ' αύτο τό έργο ό ποιητής πραγματευόταν τό σπαραγμό του Πενθέα στον Κιθαιρώνα* κατά τό άπ. 368 Μ., ή Λύσσα άπευθυνόταν στις Βάκχες. Ό Mette {Verl. Atsch. 147) έξετάζει τήν πιθανότητα δ τίτλος Ξάντριες νά άναφέρεται σέ ενα χορό γυναικών άπό τό περιβάλλον των θυ-γατέρων του Μινύα, πού άντιστάθηκαν στή διονυσιακή λατρεία και κυριεύτηκαν άπό μανία. Γιά τή συμπλήρωση μιας τριλογίας, μαζι μέ τά δύο αυτά έργα, προσφέρονται ό ΙΊενθέας και οί Βάκ-χες. Έ δ ώ όλα είναι άμφίβολα. ""Αν ό Πενθέας, όπως άναφέρει ή Υπόθεση στίς Βάκχες του Εύριπίδη, πραγματευόταν τόν ϊδιο μύ-θο μέ αύτή τήν τραγωδία, τότε οί Ξάντριες πρέπει νά είχαν πε-ριεχόμενο διαφορετικό άπό αύτό πού σκέφτεται δ Lat te , ή δεν μπορεί νά άνήκουν στήν 'ίδια τριλογία μέ τόν Πενθέα. "Άν οί Βάκ-χες δεν παραμεριστούν ώς έναλλακτικός τίτλος ενός άπό τά άλλα έργα, τότε οπωσδήποτε ένας άπό τούς τέσσερις τίτλους είναι πε-ριττός. Σατυρικό δράμα της τετραλογίας θά μπορούσε νά είναι οί Τροφοί (του Διονύσου).

Γύρω στή μοίρα του Α'ίαντα στρεφόταν ή συνεχόμενη τριλογία "Οπλων κρίσις^ Θρήσσαι^ Σαλαμίνιαι^ μέ άγνωστο σατυρικό δράμα. Εκτός άπό σαφείς περιπτώσεις, δπως γιά μιά τριλογία μέ κέντρο τούς 'Αργοναύτες ή μιά μέ τόν 'Οδυσσέα, δλα τα άλλα είναι απλώς υποθέσεις. Πιθανή φαίνεται ή υπόθεση του Mette {Verl. Aisch.ll) δτι οΙΜυσοί^ 6 Τήλεφος και ή 'Ιφιγένεια άποτελοΰσαν μιά τριλογία.

Ό Φιλοκτήτης του Αισχύλου θά μνημονευτεί μαζί μέ τό δμώ-νυμο δράμα του Σοφοκλή.

Πολύς μόχθος έχει καταναλωθεί γιά τά πενιχρά κατάλοιπα τών 'Ηρακλείδων., Jiùçîiç όμως νά κερδηθεΐ καμιά βεβαιότητα αν τό περιεχόμενο τοΰ έργου άντιστοιχοϋσε στό όμώνυμο έργο του Εύ-ριπίδη ή στίς Τραχίνιες τοΰ Σοφοκλή.^ Δύο πολύ φθαρμένες στή-

1. Βιβλιογραφία δίνει ό Lloyd-Jones στο Παράρτημα τοΰ ((Αισχύλου» της Loeb, σ. 586, σχετικά μέ το άπ. 110 Μ. 'Επίσης βλ. Ε. G. Turner, μέ άφορμή τον P.Oxy. 27, άρ. 2454" Mette, Verl. Aisch. 149.

257

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

λες στον Ρ. Oxy. 27, άρ. 2454, μέ Ινα μονόλογο του 'Ηρακλή, πού συγκρίνει την τωρινή άθλιότητά του μέ το ένδοξο παρελθόν του, θέτουν νέα προβλήματα. Ό εκδότης του κειμένου, Ε. G. Tur-ner, κλίνει προς τήν παραδοχή μιας έλληνιστικής τραγωδίας, ό-πως συνηγορουν και κάποιες γλωσσικές λεπτομέρειες· επομένως δεν θά επρεπε, άκολουθώντας τον Qu. Cataudella,^ ό όποιος ε-πίσης άφήνει περιθώριο γιά άμφιβολίες, νά συνυπολογίσουμε και τον Αισχύλο γιά τήν άπόδοση του έργου.

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΑΩΣΣΑ

Σκοπος αύτοΰ του άνακεφαλαιωτικοϋ μέρους είναι άπλώς νά έξά-ρει ορισμένες βασικές θέσεις.^

"Οταν ό 'Αριστοτέλης λέει {Ποιητ. 4, 1449a) οτι ή τραγωδία όψε άπεσεμνύνθη (άργά άπόχτησε σοβαρή μορφή), μπορούμε νά

1. «II papiro Ossirinchita 2454 e gli Eraclidi di Eschilo», REG 79 (1966) 38=Saggi sulla tragedia greca, Μεσσήνη 1969, 135.

2. Σ' αύτη τη θέση ^χουν συγκεντρωθεί, ώς συμπλήρωμα στον γενικό βιβλιογραφικό πίνακα, εργασίες πού έχουν κάποια σημασία γιά τά θέματα, τήν τεχνική καΐ τή γλώσσα και των τριών τραγικών: Thilde Wendel, Die Gesprächsanrede im griech. Epos und Drama der Blütezeit (Tüb. Beitr. 6), Στουτγάρδη 1929· Walter Nestle, Die Struktur des Eingangs in der attischen Tragödie (Tüb. Beitr. 10), Στουτγάρδη 1930" Ε. Pfiffner, Die Götteranrufungsformeln in den Werken der drei Tragikern (διατρ.) Υν%\Υ)\χγ%ΡΕλβετία 1931· W. Hörmann, Gleichnis und Metapher in der griech. Trag, (διατρ.), Μόναχο 1934 (μέ καλές βασικές παρατηρήσεις)" G. Capone, Uarte scenica degli attori tragici Greci, Πάδοβα 1935" R. M. Hickmann, Ghostly Etiquette on the Classical Stage (διατρ.), Iowa 1938" N. T. Pratt, Dramatic Suspense in Seneca and his Greek Pre-cursors, Princeton 1939· W. B. Stanford, Ambiguity in Greek Lite-rature, 'Οξφόρδη 1939.—R. T. Weissinger, A Study of Act Divisions in Class. Drama (Iowa Stud, in Class. Phil. 9), 1940· W. Nauhardt, Das Bild des Herrschers in der griech. Dichtung (Ν. D. Forschung, 255), Βερολίνο 1940' Β. Α. ν. Groningen, «Βασιλεύς, de alleenheerscher op het trag, toneel der Grieken», Nederl. Ak. 1941" T. B. L. Webster, «A Study of Greek Sentence Construction», AJPh 1941, 385· H. W. Miller, «Médical Terminology in Tragedy», TAPhA 75 (1944) 156" J. Duchemin, Σ'άγών dans la tragédie grecque, Παρίσι 1945" A. Spitz-barth, Untersuchungen zur Spieltechnik der gr. Trag, (διατρ.), Ζυρίχη 1946· R. Butts, The Glorification of Athens in Greek Drama (Iowa Stud, in Class. Phil. 11), 1947· J. Myres, «The Structure of Stichomy-thia in Attic Tr.», PBA 35, 1949· G. Björk, Das alpha impurum und die tragische Kunstsprache, Uppsala 1950' V/. Helg, Das Chorlied

258

ΔΡΑΜΑΤΙΚΙΙ ΜΟΡΦΗ ΚΛΙ Γ Λ Ω Σ Σ Α

υποθέσουμε, παρ' δλη την έλλειπτ^κότητα των γνώσεών μας, οτί. αύτή ή διαδικασία ολοκληρώθηκε στο εργο του Αισχύλου. Ή με-γαλεπήβολη άρθρωση της συνεχόμενης τριλογίας, πού ύποθέτου-

der gr. Trag, in seinem Verhältnis zur Handlung (διατρ.), Ζυρίχη 1950' W. Jens, Die Stichomythie in der frühen gr. Trag. (Zetemata 11), Μόναχο 1955· F. Zucker, «Formen gesteigert affektischer Rede in Sprechversen der gr. Trag.», IF 62 (1955) 62· Leif Bergson, L'épi-ihète ornamentale dans Esch., Soph, et Eur., Uppsala 1956· T. Β. L. Webster, «Some Psychological Terms in Gr. Tragedy», JHS 77 (1957) 149' D. M. Clay, A Formal Analysis of the Vocabularies of Aesch., Soph, and Eur., II 'Αθήνα (American School of Class. Studies) 1958,1 Μιννεάπολη 1960 (στατιστική ταξινόμηση άνάλογα μέ τά επιθήματα μέσα στα διάφορα μέρη τοϋ λόγου)· J. Keller, Struktur und dramatische Funk-tion des Botenberichtes bei Aisch. und Soph, (διατρ.), Τυβίγγη 1959 (δακτ.)· C. J. Classen, Untersuchungen zu Piatons Jagdbildern, Βερο-λίνο 1960 (μέ ιδιαίτερο κεφάλαιο γιά τήν τραγωδία)' J. Kazik-Zawadzka, l.es hapax eiremena et les mots rares dans les fragments papyrolo-giques des trois grands tragiques Grecs (Polska Ak. Nauk. Archiwum Filologizcne 5), Βαρσοβία 1962· G. Kiefner, Die Versparung. Unter-suchungen zu einer Stilfigur der dichterischen Rhetorik am Beispiel der griech. Trag. (Klass. Phil. Studies 25), Wiesbaden 1964. Ή βιβλιο-γραφία πού συγκέντρωσαν γιά τή μεταφορική γλώσσα στήν άρχαιότητα οί Ifclga Gärtner και Waltraut Heyke, μέ τήν έποπτεία τοϋ V. Pöschl (Χαϊδελβέργη 1964), αποτελεί πολύτιμο βοήθημα και γιά τή μελέτη της τραγωδίας. 'Τλικο γιά τη μεταφορά στήν τραγωδία προσφέρει και ό Μίνως Ιίοκολάκης, Μορφο?Μγία της κνβεντικής μεταφοράς, 'Αθήνα 1965" L. di (Jregorio, Le scene d'annuncio nella trag, greca, Μιλάνο 1967* J. Du-r.hemin, «Le déroulement du temps et son expression théâtrale dans (juelques trag. d'Eschyle», Dioniso 41 (1967) 197· J. Kopperschmid, nie Hikesie als dramatische Form (διατρ.), Τυβίγγη 1967. Πλούσιο βι-βλιογραφικό σημείωμα γιά τή συμμετρική διαμόρφωση διαλόγου και σκη-νής δίνει ό Schwinge {Eur.) 11 σημ. 3, και 12 σημ. 4* D. Fehling, Die Wiederholungsfiguren und ihr Gebrauch bei den Griechen vor Gorgias, Βερολίνο 1969.—-Γιά τή μετρική της τραγωδίας θησαυρός παραμένει το βι-βλίο τοϋ Wilamowitz, Griechische Verskunst, Βερολίνο 1921' έπίσης, Hr. Snell, Griechische Metrik (Studienhefte zur Altertumswissenschaft 1), 3η εκδ. Γοττίγγη, 1962" Α. M. Dale, The Lyrik Metres of Greek Drama, 2η ^κδ. Cambridge 1968· Maarit Kaimio, The Chorus of Greek Drama within the Light of the Person and Number Used, Ελσίνκι 1970· T. Β. L. Webster, The Greek Chorus, Αονδίνο 1970. 'Επιμέρους βιβλιογραφία βρίσκει κανείς στον Ε. Kaiinka, «Griechische-Römische Metrik und Rhythmik im letzten Viertel]ahrundert (1909-1935)», Jahresbericht für Altertumswissenschaft 250, 256, 257. Γιά πολλά προβλήματα πού άναφέρονται στο ιαμβικό τρίμετρο: J. Descroix, Le tri-mètre iambique, Mâcon 1931· Α. Wifstrand, «Eine Versregel für die Anapäste der griech Trag.», Hermes 69 (1934) 210" J. D. Denniston,

259

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

με^ δτι είναι δι,κή του δημιουργία, άνοιγε καινούριες δυνατότητες στη διαμόρφωση του δράματος. Είναι άλήθεια δτι 6 Αισχύλος, καΐ μέσα στο πλαίσιο των έπιμέρους δραμάτων, ξεπέρασε μέ την τόλμη της ιδιοφυΐας του τους χρονικούς περιορισμούς (Αγαμέ-μνων, Ευμενίδες)' μέ την τριλογία δμως ειχε τη δυνατότητα να εντάξει στην ένότητα μιας ευρείας σύλληψης γεγονότα μέ μεγάλη άπόσταση τό ένα άπό τό άλλο. Τό σωζόμενο σχετικό υλικό, δσο κι αν είναι πενιχρό, επιτρέπει νά άναγνωρίσουμε μιά χαρακτηρι-στική πλευρά αύτής της έξέλιξης. "Εχει συχνά τονιστεί ό όρατο-ριακός χαρακτήρας των Περσών, και δέν είναι δύσκολο, χαρά-ζοντας κάνεις άπό αύτό τό έργο μιά γραμμή προς τήν πρωιμότε-ρη τραγωδία, νά άνασυνθέσει τούς σταδιακούς μετασχηματισμούς του υποκριτή, καθώς και τή συνακόλουθη μεταβολή των άσμά-των του χοροΰ. Στούς Πέρσες λείπει άκόμη ή συγκέντρωση της δράσης γύρω άπό μιά κεντρική μορφή. Στά μεταγενέστερα έργα ή κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική. Στον Ετεοκλή τών 'Ε-πτά συναντούμε τον πρώτο φορέα μιας τραγικής μοίρας" στις Ί-κέτιδες ό χορός άποτελει τό κέντρο του δράματος καί, δπως φαί-νεται, ολόκληρης της τριλογίας· ό Προμηθέας δέν χρειάζεται κα-νένα σχόλιο· άκόμη και ή Όρέστεια, παρ' δλη τήν πλατιά άνά-πτυξη τών δραματικών γεγονότων, κινείται στο 'ίδιο πλαίσιο. Κεντρική μορφή του πρώτου έ'ργου της τριλογίας δέν είναι τό πρόσωπο πού ονομάζεται στόν τίτλο του. Ό βασιλιάς χρειάστη-

«Lyric lambics in Greek Drama», Greek Poetry and Life: Essays presented to G. Murray, 'Οξφόρδη 1936' M. Imhof, «Tetrameterszenen in der Trag.», ΜΗ 13 (1956) 125" Kraus, βλ. βφλιογρ. πίνακα· Τ. J. Fleming, The Colometry of Aeschylus (διατρ.), Πανεπ. Β. Καρολίνας, 1973.

1. Αύτή είναι ή άποψη και. του Τ. Β. L. Webster, «The Order of Trag-edies at the Great Dionysia», Hermathena 6 (1965) 21, ό όποιος δια-πιστώνει συνεχόμενες τριλογίες γιά τα τελευταία εντεκα χρόνια της δημι-ουργίας του Αισχύλου. Αυτό θά ήταν άβάσιμο στην περίπτωση πού θά είχε δίκιο ό St. Oswiecimski, «Quo tempore...», ό'.π., χρονολογώντας τή Λν-κονργεια τό 485 π.Χ., μολονότι και αύτό είναι έντελώς άβέβαιο.—Γιά τό πρόβλημα της τριλογίας (ή τετραλογίας), δπου δέν ξεχωρίζει καθαρά ή εξω-τερική συνάρθρωση άπό τή θεματική σχέση: Ρ. Wiesmann, Das Problem der tragischen Tetralogie (διατρ.), Ζυρίχη 1929" Α. V. Blumenthal, «Te-tralogie», RE 5 A (1934) 1077· M. Delcourt, «La tétralogie et la tri-logie attique», AC 7 (1938) 31· Untersteiner, Origini 285" Del Grande, Hybris 120. Παλαιότερη βιβλιογραφία στοϋ Α. Szantyr, Philologus 93 (1938) 292, 21. Ό δρος τριλογία μαρτυρεϊται γιά τά πρώιμα έλ>.ηνιστικά χρόνια: Σχολ. Άριστοφ. Βάτρ. 1124.

260


κε βέβαια κάποτε νά ένεργήσει. μέσα στον κλοώ μιας άπόφασης, άλλά ή δράση του έ'ργου έξαρταταί. άπο την Κλυται,μήστρα: μέ τή δική της πράξη και τή δική της δψιμη αύτεπίγνωση προχωρεί ή μοίρα του ο'ίκου των 'Ατρειδών. 'Ενδεικτική είναι ή σύγκριση των Χοηφόρων μέ τις "Ηλέκτρες των δύο άλλων τραγικών. Στον Αι-σχύλο ή παρουσία της 'Ηλέκτρας είναι άπαραίτητη μόνο γιά τή δράση πού σχετίζεται μέ τον 'Ορέστη, ιδιαίτερα γιά τήν άναγνώ-ριση· επίσης, προσεύχεται μαζι μέ τον άδερφό της και το χορό. "Τστερα χάνεται άπό τό έ'ργο.

•"Αν μέ αύτο τον τρόπο ή δραματουργία του Αισχύλου, μετά τούς Πέρσες^ χαρακτηρίζεται άπό καινούρια πυκνότητα, πού συγ-κεντρώνεται κατεξοχήν στήν πράξη και τά πάθη ένός προσώπου, αύτό δέν σημαίνει δτι ό ποιητής δημιούργησε μορφές πού άπέ-κτησαν, χάρη στά άτομικά τους χαρακτηριστικά, άναλλοίωτη ταυτότητα. Είναι ένδεικτικό οτι κανένα άπό τά πρόσωπα του Αι-σχύλου δέν πέρασε στις νεότερες λογοτεχνίες μ' έκείνη τή στα-θερή, καΐ ταυτόχρονα επιδεκτική άδιάκοπων παραλλαγών, μήτρα, δπως συνέβη μέ τήν 'Αντιγόνη και τον Οιδίποδα, τή Μήδεια καΐ τή Φαίδρα. Μέ τήν επίδραση του Προμηθέα, τά πράγματα είναι διαφορετικά, επειδή εδώ στούς μεταγενεστέρους δέν λειτούργησε ή μορφή ή Ι'δια άλλα ή σημασία πού της δόθηκε. Ή αίτια της προηγούμενης διαπίστωσης άνάγεται στο γεγονός δτι οι άνθρω-ποι της τραγωδίας του Αισχύλου είναι, ως εναν μεγάλο βαθμό, κοινωνοί της θεότητας: οί θεοί άνακαλύπτουν σ' αύτούς τή δύνα-μη και τούς νόμους τους· οί άνθρωποι δέν στέκουν άπέναντί τους μέ τήν πλήρη αύτοδυναμία τών μορφών του Σοφοκλή, ούτε φτά-νουν, ξεπερνώντας αύτή τήν εξάρτηση, στήν άτομικότητα ορισμέ-νων ήρώων του Εύριπίδη.

Φυσικά, αύτό δέν σημαίνει δτι ό Αισχύλος παρουσιάζει μαριο-νέτες πού κινούνται στά χέρια τών θεών. 'Απεναντίας, τοποθετεί τούς άνθρώπους του σέ καταστάσεις πού άπαιτοΰν μιά καίρια ά-πόφαση —παρακάτω θά μας άπασχολήσει τό πρόβλημα κατά πό-σο είναι έλεύθεροι.

Παραπάνω ύπαινίχτηκα μιά έξελικτική πορεία, ή όποια, μετά τον Αισχύλο, άποσπά τον άνθρωπο ως άτομο άπό τά δεσμά ένός πλέγματος πού καθορίζεται άποκλειστικά άπό τό θεό* άπό τήν άλλη δμως πλευρά, στήν άπεικόνιση τών προσώπων του πρέπει νά επισημανθεί μιά μοναδικότητα, πού δέν έπανέρχεται σέ κανέναν

261

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

άπο τους έπόμενους τραγικούς. Ή τραγωδία, ιδιαίτερα του Εύρι-πίδη, δείχνει κάποτε τή διαδοχή διαφόρων ψυχικών καταστάσε-ων, χωρίς δμως νά διαγράφει τήν πορεία ένδιάμεσων εσωτερικών γεγονότων πού τις προκαλούν. (Σ' αύτο το θέμα θά επανέλθουμε στο κεφάλαιο γιά τον Εύριπίδη.) 'Αντίθετα, 6 παλαιότερος άπο τους τρεις τραγικούς δείχνει ψυχικές εξελίξεις μέ μιά διεισδυτι-κότητα πού δέν βρίσκει τό δμοιό της άργότερα. Θυμούμαστε το τέλος του 'Αγαμέμνονα, δπου 6 ποιητής, μέ άφθαστη δεξιότητα, μας βοηθεΐ νά διανύσουμε βήμα προς βήμα τήν άπόσταση άπο μιά Κλυταιμήστρα πού, μεθυσμένη άπο αίμα, έξυμνεϊ τήν πράξη της, στή γυναίκα πού άναγνωρίζει στον εαυτό της έναν κρίκο στήν α-λυσίδα τής φρίκης. Θυμούμαστε άκόμη τον μεγάλο κομμο τών Χοηφόρων, πού τον χαρακτηρίσαμε άποφασιστικο γιά τήν έσο^-τερική στάση του 'Ορέστη άπέναντι στήν πράξη του, και τήν τε-λική σκηνή του έργου, δπου το σάλεμα του νου δέν έμφανίζεται σάν άπότομο πλήγμα, άλλά σαν ταραχή πού πραγματοποιείται μπροστά στά μάτια μας. Και πόσο πλατιά άφήνει ό ποιητής νά ξεδιπλωθεί μπροστά στά μάτια μας ή έσωτερική πάλη του βασι-λιά στις Ίκέτιδες, ώσπου ή άνάγκη του επιβάλλει τήν άπόφασή του ! "Ετσι, ή απεικόνιση του άνθρώπου στά δράματα του Αισχύ-λου χαρακτηρίζεται άπο μιάν άξιοσημείωτη άντινομία. Ένώ οί φορείς τής δράσης βρίσκονται ύπό τήν κυρίαρχη έπίδραση θεϊκών δυνάμεων, ταυτόχρονα βλέπουμε βαθιά μέσα τους τα προβλήμα-τα πού τούς συγκλονίζουν και τή φρίκη πού τούς κυριεύει, δταν άποκτοϋν, δπως 6 'Ετεοκλής, επίγνωση τής πραγματικότητας. 'Εδώ έπενεργεΐ κάτι άπο εκείνη τή διπλή αιτιότητα τόσο στο θεϊ-κό δσο και στο άνθρώπινο επίπεδο, δπως τή δείχνει κάποτε τό όμηρικο επος μέ αύθόρμητο καΐ άπροβλημάτιστο τρόπο.

'Απ' δ,τι έχουμε στή διάθεσή μας, μπορούμε νά διακρίνουμε τήν έξελικτική πορεία πού μας περιγράφει ό 'Αριστοτέλης: πρώτος ό Αισχύλος αύξησε τον άριθμό τών υποκριτών άπο έναν σέ δύο, πε-ριόρισε τή σημασία του χορού και έδωσε τήν πρώτη θέση στο διά-λογο. Στά παλαιότερα δράματα είναι φανερό πόσο ή χρήση τών δύο ύποκριτών είναι άκόμη περιορισμένη, άφοΰ το δεύτερο μέλος του διαλόγου είναι πολύ συχνά ό χορός.^ 'Αντίθετα, ή 'Ορέστεια δείχνει δτι ό Αισχύλος άρχισε ήδη νά χρησιμοποιεί, άν οχι έντε-

1. Χρειάζεται κάποιον περιορισμό μέ βάση τούς Πέρσες (703) ό ισχυρι-σμός τοΰ Κ. Deichgräber, NAWG 1 /3 (1938/9) 252, 1, δτι ό τροχαϊκός

262


λώς άποδοτικά πάντως μέ σιγουριά, τον τρίτο υποκριτή —καινο-τομία του Σοφοκλή, κατά τον 'Αριστοτέλη. Το άν πρέπει νά δε-χτούμε κάτι τέτοιο και για την άρχή του Προμηθέα εξαρτάται άπο το πρόβλημα πού θίξαμε πιο πάνω: κατά πόσο τό πρόσωπο του Προμηθέα υποκαταστάθηκε στη σκηνή άπό ενα ομοίωμα.^

Ό συνυφασμένος μέ τή γενετική φάση του δράματος άνταγω-νισμος άνάμεσα σέ λυρικά και διαλογικά μέρη άποτυπώνεται χα-ρακτηριστικά στή διάρθρωση των τραγωδιών του Αισχύλου. 'Ε-δώ ή Όρέστεια, ιδιαίτερα στά δύο πρώτα της δράματα, προχωρεί εντελώς παράλληλα προς τά παλαιότερα έ'ργα. Το πρώτο μέρος εχει έ'ντονα λυρική μορφή, ενώ στο δεύτερο ή δράση προχωρεί μέ άπότομα άλματα. Πόσο ρευστά είναι άκόμη τά πράγματα στον Αισχύλο φαίνεται στήν ιδιαίτερη περίπτωση τών 'Επτά, δπου ή σύνθεση συγκεντρώνεται γύρω άπό τό κεντρικό τμήμα τών δίδυ-μων λόγων. Ή διαίρεση σέ πράξεις και ή άποκρυστάλλωση τυπι-κών μερών βρίσκονται άκόμη πολύ μακριά. Οί Ίκέτιόες και ό "Αγαμέμνων μας έπιτρέπουν νά διαπιστώσουμε πάνω σέ τί πλα-τιά λυρική ύποδομή στήριξε δ Αισχύλος τή σύνθεση μιας συνεχό-μενης τριλογίας.

Στα διαλογικά μέρη του Αισχύλου μερικές φορές γίνεται πολύ αι-σθητή ή προσπάθεια γιά συμμετρία" πέρασε δμως, δπως φαίνεται, ό καιρός οπου μερικοί, υποθέτοντας κενά και έμβόλιμους στίχους, ζητούσαν οπωσδήποτε να άποκαταστήσουν άπόλυτη άντιστοιχία.^

Γιά έ'να χαρακτηριστικό τής γλώσσας του Αισχύλου θά εΐ'χαμε τήν καλύτερη άφετηρία σέ δσα λέει δ χορός προς τον ποιητή στους Βατράχους (1004κ.) του 'Αριστοφάνη: άλλ' ώ πρώτος τών'Ελλή-νων πνργώσας ρήματα σεμνά/και κοσμήσας τραγικόν λήρον... Ό L. Radermacher στά σχόλιά του συσχέτισε τό χωρίο μέ τή λέξη

τετράμετρος (δχι πολύ συχνός στον Αισχύλο) βρίσκεται πάντοτε σέ διά-λογο του ύποκριτη μέ το χορό.

1. Γιά τό πρόβλημα της διανομής τών ρόλων στους υποκριτές διδακτι-κό είναι τό 3ο κεφάλαιο τοϋ βιβλίου τοϋ Flickinger. Πρέπει δμως νά άπο-συνδεθεϊ άπό τά υπόλοιπα τό νόθο τέλος τών 'Επτά. Βλ. και J. Glucker, ((Aeschylus and the Third Actor», C ^ M 30 (1969) 56" B. M. W. Knox, ((Aeschylus and the Third Actor», AJPh 93 (1972) 104· P. Orsini, ((Eschyle et le troisième acteur», BSTEC 167 (1973) 19.

2. 'Αξιομνημόνευτες oî παρατηρήσεις τοϋ Wilamowitz, Aisch. Interpr. 1. Γιά τήν εξελικτική πορεία της διαίρεσης σέ πράξεις ώς τό νόμο τών πέντε πράξεων της Ars ρο. 189 βλ. R. Τ. Weissinger, ό'.π.

263

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

ληρός, πού μαρτυρεϊται. στον 'Ησύχιο και. σέ άλλους και. σημαί-νει ενα χρυσό γυναικείο κόσμημα. Είναι δμως συνεπέστερος 'Αρι-στοφάνης, άν σ' αύτόν το λόγο του χορού συνδυάζονται δύο στοι-χεία: τό δέος μπρος στη μεγαλόπρεπη και κάπως επίσημη γλώσ-σα του ποιητή και ή τάση νά οδηγηθεί τό υψηλό ως τό γελοίο. Χλευάζοντας ό αντίπαλος έξηγεΐ (929): ρήμαθ' ίππόκρημνα, α ξνμβαλεΐν ον ράδί' ήν. Αύτή 'ίσως ήταν ή κρίση μερικών στήν άρ-χαιότητα γιά τον Αισχύλο, άν και υπερισχύουν οί φωνές θαυμα-σμού, δπως του Διονύσιου του Άλικαρνασσέα {Περί μιμ. 2, 2, σ. 206 U.-R.) και του 'Οράτιου {Ars ρο. 278).^ Στόν Κοϊντιλιανό (10, 1, 66) διαβάζουμε γιά τήν αίσχύλεια σεμνότητα εναν έπαινο, πού με εναν ξινό μορφασμό μισοαναιρεΐται: suhlimis et gravis et grandilocussaepe usque ad vitium (μεγαλόπρεπος και σεμνός και μεγαλόστομος σέ σημείο πού συχνά καταντά έλάττωμα), ένώ ό 'Αριστοφάνης χαριτολογεί γεμάτος τρυφερό θαυμασμό. Γιά νά κα-τανοήσουμε τή γλώσσα του Αισχύλου,^ χρειάζεται νά έγκαταλεί-ψουμε όριστικά τήν ιδέα του «κοσμημένου λόγου». Ό 'Αριστοφά-νης μέ ορθή διαίσθηση βάζει τον Αισχύλο του νά λέει {Βάτρ. 1058)

1. Οί κρίσεις των άρχαίων γιά τον Αισχύλο συγκεντρώνονται στον Α. de Propris, Eschilo nella critica dei Greci, Τορίνο 1941. Γιά μια αξιολό-γηση τοΰ άγώνα των Βατράχων άπο άποψη θεωρίας της τέ/νης: Μ. Poh-lenz, «Die Anfänge der gr. Poetik», NAWG 1920, \^2=ΚΙ. Sehr. II 436· J. Coman, Le concept de Varl dans les nGrenouillesn d'Aristo-phane, Βουκουρέστι 1941' F. Wehrli, Der erhabene und der schlichte Stil in der poetisch-rhetorischen Theorie der Antike (Phyllobolia), Βασιλεία 1946, 23. Γιά τήν κωμωδία ώς γελοιογράφηση της τραγικής γλώσσας βλ. Ρ. Rau, Paratragodia : Untersuchung einer komischen Form des Aristophanes (Zetemata 45), Μόναχο 1967.

2. Έκτος άπο τΙς εργασίες πού μνημονεύονται πιο πάνω γενικά για τήν τραγωδία: J. Α. Schuursma, De poetica vocahulorum abusione apud Aeschylum, Amsterdam 1932· R. Hölzle, Zum Aufbau der lyrischen Partien des Aisch. (διατρ.), Freiburg/Br. 1934· H. Mielke, Die Bilder-sprache des Aisch. (διατρ.), Breslau 1934· J. Dumortier, Les images dans la poésie d'Eschyle, Παρίσι 1935, και Le vocabulaire médical d'Eschyle et les écrits Hippocratiques, Παρίσι 1935" W. Ficker, Vers und Satz im Dialog des Aisch. (διατρ.), Λιψία 1935" J. Seewald, Unter-suchung zu Stil und Komposition der aisch. Trag, (διατρ.), Greifswald 1936· W. A. A. van Otterlo, Beschouwingen over het archaische de-ment in den stijl van Aesch. (διατρ.), Leiden 1938· B. G. Freymuth, Tautologie und Abundanz bei Aisch. (διατρ.), Βερολίνο 1939' Η. G. Robertson, «Legal Expressions and Ideas of Justice in Aesch.», CPh 34 (1939) 209· H. Pfeufer, Die Gnomik in der Trag, des Aisch. (διατρ.)

264


6τι οΐ μεγάλες ιδέες άναγκαστικά άπαιτοΰν άνάλογες λέξει,ς. Στο ρήμα τίκτειν ύπάρχει καΐ μεγαλύτερη καΙ πώ πηγαία ευαισθησία άττό δ,τι μπορεί νά εκφράσει ή μεταγενέστερη αισθητική μέ τον 6ρο πρέπον. Στον Αισχύλο ή λέξη δεν είναι φορέας νοήματος μό-νο άλλά και ούσίας.^ Αύτή ή γλώσσα δεν μιλεί αύθαίρετα γιά τα πράγματα' προέρχεται άμεσα άπο τήν 'ίδια τήν ούσία τους. Γι' αύτό διατηρείται άκέραιη ή μαγεία των λέξεων, πού έχουν τή δύ-ναμη νά καταριούνται και νά εύλογοΰν. Σέ άμεση συνάρτηση μέ αύτο το στοιχείο είναι και τό γεγονος δτι οί συχνές ετυμολογίες^ δεν είναι άσκοπα λογοπαίγνια, άλλά ζητούν μέσα στή λέξη τήν ούσία ενός πράγματος, μέσα σ' ενα δνομα τή μοίρα του φορέα του. Εξάλλου, εχει παρατηρηθεί^ δτι ο Αισχύλος παρουσιάζει πολύ περισσότερους γλωσσικούς νεολογισμούς άπο τούς άλλους τραγι-

Μόναχο 1940· W. Β. Stanford, «Traces of Sicilian Influence in Aesch.», PRIA 44 C 8 (1938) 229, και Aesch. in his Style: A Study in Language and Personality, 'Οξφόρδη 1942" F. R. Earp, Some Features in the Style of Aesch., Cambridge, 1948· H. J. Rose, «On an Epic Idiom in Aeschylus», Eranos 45 (1947) 88 (ό τύπος Ις Τηλεμάχοιο)· P. T. Stevens, «Colloquial Expressions in Aesch. and Soph.», CQ 39 (1945) 95· H. F. Johansen, «Some Features of Sentence-Structure in Aesch. Suppl.», C^M 15 (1954) 1" V. Citti, II linguaggio religiose e liturgico nelle tragedie di Eschilo, Bologna 1962· D. van Nes, Die maritime Hildersprache des Aesch., Groninpn 1963· S. Srebrny, Wort und Gedanke hei Aisch. (Archiwum Filologiczne 7), Wroclaw 1964· Ole Smith, «Some Observations on the Structure of Imagery of Aesch.», €φΜ 26 (1965) 10· A. Sideras, Aeschylus homericus. Untersuchungen zu den Homerismen der aischyleischen Sprache (Hypomnemata 31), 1971· R. Schweizer-Keller, Vom Umgang des Äischylos mit der Sprache. Interpretationen zu seinen Namensdeutungen (διατρ.), Ζυ-ρίχη 1972' J. F. O'Connor, Disease Imagery in Aeschylus and So-phocles (διατρ.), Ohio 1975· Κ. Schinkel, Die Wortwiederholung hei Äischylos (διατρ.), Τυβίγγη 1973· D. Sansone, Aeschylean Metaphors for Intellectual Activities (διατριβή, Wisconsin), Madison 1972 (τώρα Mermes Einzelschr. 35, Wiesbaden 1975)· A. S. Kapsomenos, Aspects of the Vocabulary of Aeschylus (διατρ., St. Andrews 1975· K. A. Kel-ley, Aeschylus^ Use of Compound Adjectives (διατριβή, Wisconsin), Madison 1975· E. Petrounias, Funktion und Thematik der Bilder bei Äischylos (Hypomnemata 48), Γοττίγγη 1976.

1. 'Ωραίες παρατηρήσεις πάνω σ' αύτό: Ε. Neustadt, «Wort und Ge-schehen in Äischylos Agamemnon», Hermes 64 (1929) 243.

2. Συγκεντρωμένο το υλικό στον Schmid, 2, 297, 3" πρβ. Neustadt, δ.π. 3. Πρβ. W. Breitenbach, Untersuchungen zur Sprache der euripi-

deischen Lyrik (Tüb. Beitr. 20), Στουτγάρδη 1934, 117.

265

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

κούς. Αύτό, καθώς καΐ ή αινιγματική έρμητικότητα ορισμένων χωρίων και ή τόλμη στή χρήση των λέξεων, πού τήν ονόμαζαν στήν άρχαιότητα κατάχρηαιν,^ δεν είναι προϊόντα μιας άναζήτη-σης γιά τή βελτίωση του λόγου, άλλα ή αύθόρμητη έκφραση ένός πνεύματος πού θεαται μεγαλόπρεπα τον κόσμο και προβληματί-ζεται βαθιά. 'Ακόμη και έκεινο πού ή μεταγενέστερη επιστήμη της υφολογίας ονομάζει σχήμα, στον Αισχύλο δέν είναι εξωτερι-κός καλλωπισμός του λόγου* λέξη και ήχος παλεύουν, μέ μέσα προσιτά στήν α'ίσθηση, νά φτάσουν στήν ουσία της έκφρασης.^

Σχετικά μέ τήν παραδοχή δωρισμών, πού σχετίζονται μέ τήν παραμονή του ποιητή στή Σικελία, άξίζει νά υπολογιστούν οι πε-ριορισμοί πού θέτει ο Ε. Fraenkel στή σχολιασμένη έκδοση του 'Αγαμέμνονα (ίδιαίτ. στ. 1507).

Με ιδιαίτερα αισθητό τρόπο κατανέμονται ορισμένες λέξεις ε-πίμονα, σάν ενα είδος Leitmotiv, σέ διάφορα μέρη ένός έ'ργου. "Ετσι, ή έκφραση Ziyroç (ίκεσίον) κότος παρουσιάζεται ατις Ικέ-τιδες τέσσερις φορές (347, 385, 478, 616, σύμφωνα μέ τή στιχα-ρίθμηση του Murray), και εξίσου συχνά κλείνουν ενα στίχο οί ά-γώνιοί θεοί (189, 242, 333, 355). Κάποτε, μιά έντονη γιά το νόη-μά της έκφραση έπαναλαμβάνεται και δεύτερη φορά, λόγου χάρη στούς Πέρσες 116:161.® ΚαΙ επιμέρους μεταφορές λειτουργούν σάν Leitmotiv. Σ ' αύτή τήν ιδέα έ'χει βασίσει ό J . Dumortier τό βιβλίο του γιά τις εικόνες του Αισχύλου (ο.π.), οχι χωρίς κά-ποια δόση ύπερβολής στά έπιμέρους. Βλέποντας δμως κανείς λ.χ. στούς 'Επτά νά χρησιμοποιείται ήδη στον στ. 2 ή εικόνα της πο-λιτείας-πλοίου, πού διατηρείται ως τήν τελευταία ρήση του 'Αγ-γέλου, πρέπει πραγματικά νά μιλήσει γιά Leitmotiv.^

1. Βλ. σχετικά J. Α. Schuursma, δ.π. 2. Αύτή ή ιδέα καθορίζει ενα μεγάλο μέρος άπο το βιβλίο του W. Por-

zig, Die attische Tragödie des Aischylos, Λιψία 1926, μόνο πού τελικά ύπερακοντίζει το στόχο του. Επίσης ό Cantarella, Eschilo 266, έχει συγ-κεντρώσει γιά τις Ίκέτιδες δλες τις συνηχήσεις, τις παρηχήσεις, τά όμοιο-τέλευτα και τις επαναλήψεις. Έκεΐ φαίνεται (278) δτι αύτά τά έκφραστικά μέσα είναι μοιρασμένα μέ άρκετά ισοδύναμο τρόπο άνάμεσα στά λυρικά καΐ τά διαλογικά μέρη του έργου.

3. Ή ερμηνεία εχει μάθει πιά οτι παρόμοιες λεπτομέρειες πρέπει νά έπι-σημαίνονται· βλ. λ.χ. Kranz, 276" Κ. Deichgräber, NAWG 1 /4 (1940/1) 25, 1· πρβ. και τον πίνακα στον Α. Lesky, «Der Kemmes der Choepho-ri», SAWW 221/3, 1943, στο λ. «λεκτικές συνηχήσεις».

4. Γιά τούς 'Επτά αύτο το επισήμανε, άνεξάρτητα άπο τον Dumortier,

266

ΔΡΑΜΑΤΙΚΙΙ ΜΟΡΦΗ ΚΛΙ ΓΛΩΣΣΑ

Ή μεταφορική γλώσσα τοΰ Αισχύλου σπάνια θυμίζει τις διεξο-ίίικές ομηρικές παρομοιώσεις —λόγου χάρη : Χοηφόροι^Ο^. Πολύ συνηθέστερα συναντούμε εναν τύπο παραβολής, έντυπωσιακο πα-ράδειγμα του οποίου διαβάζουμε λίγους στίχους πιο πάνω {Χοη-ψόροί 501): ό 'Αγαμέμνων πρέπει να αισθανθεί οίκτο ièojv νεοσ-σούς τονσό' εφημένονς τάφω. 'Εδώ δεν θέλει νά πει οτι τά παιδιά μέσα στήν άμηχανίατους είναι σάν άδύναμα μικρά πουλιά.'Όχΐ' τά παιδιά είναι νεοσσοί. Έ δ ώ δεν ύπάρχει ter t ium comparationis· μάλλον ή άπόλυτη ταύτιση πρέπει νά άποκαλύψει τήν άληθινή ού-σία τής δραματικής θέσης των παιδιών. Ή εικόνα ερχεται σάν άπόηχος μιάς ολόκληρης σειράς άλλων εικόνων, πού χρησιμοποι-ήθηκαν νωρίτερα (247): το άπορφανισμένο άιτόπουλο πού πεθαί-νει μέσα στις σπείρες του φιδιού, τά άδύναμα πεινασμένα μικρά πού δεν μπορούν νά κουβαλήσουν τροφή στή φωλιά τους ! "Αλ-λωστε, αύτά δεν είναι τά μοναδικά χωρία δπου έκφράζεται ή βα-θιά συμπάθεια τού ποιητή γιά πλάσματα τής φύσης πού υποφέ-ρουν (πρβ. 'Αγαμέμνων 49, 13δ). Ή τόλμη μερικών εικόνων φτάνει στά δρια του παράδοξου: πρβ. 'Επτά 371, οπού ό βιαστι-κός άγγελιοφόρος περιστρέφει τά άξόνια τών ποδιών του.

Ή γλώσσα τού Αισχύλου καλύπτει ενα τεράστιο φάσμα. Στά διαλογικά μέρη ή εξαιρετικά άπλή έκφραση έχει κάποτε μέγιστο άποτέλεσμα (λ.χ. Χοηφόροι 1061), ενώ σε άλλα χωρία 6 λόγος προχωρεί μέ βαριά βήματα. Κάτι πολύ διαφορετικό είναι ή πολυ-φωνία πού προκύπτει καθώς τά ετερογενή στοιχεία άπό τά όποια γεννήθηκε ή άττική τραγωδία βρίσκονται άκόμη πιο κοντά στήν πηγή τους άπ' οσο άργότερα. Γιά τήν άνάλυση του ύφους υπολεί-πεται νά γίνουν σημαντικές εργασίες.^ Πρώτα πρώτα, το ύφος τού διαλογικού στίχου, μέ τήν καθαρή άρθρωσή του, τήν άγάπη γιά τήν άντίθεση και τή σχετική λιτότητα στή χρήση τού έταθέτου, πρέπει νά ξεχωρίσει άπό τή χορικολυρική πληθωρικότητα και τή ρέουσα κίνηση τού λόγου. Γιά τή μελέτη τής άρχαϊκής ρήσης, ση-

και ό Η. Rahner, ZKTk 66 (1942) 211- πρβ. και Α. Lesky, ThalaUa: Der Weg der Griechen zum Meer, Βιέννη 1947, 232. Στο 7o κεφάλαιο («"Ιων, Άγάθων καΐ Κριτίας») αύτοϋ του βιβλίου συζητιοί3νται τά στοιχεία της τραγικής γλώσσας πού σχετίζονται μέ τή θάλασσα και τή θαλασσινή ζωή. Εντελώς ξεχωριστή ή έργασία τοϋ Ο. Hiltbruniier, Wiederholungs-und Motivtechnik bei Aisch., Βέρνη 1950.

1. Ή έργασία του J. Seewald, ό'.π., περιέχει καλές παρατηρήσεις.

267

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

μαντική πρόοδο εχει σημειώσει ο Peret t i {Epirrema^ κεφ. 11) μέ την άνάλυση των Ίκετίδων. Στις διαλογικές σκηνές αύτοΰ τοΰ δράματος προβάλλονται δύο μορφές: ή στιχομυθία, οπού εναλλάσ-σεται ό υποκριτής μέ τον κορυφαίο, καΐ ή ρήση, όπου παρέχονται νέα στοιχεία γιά τή δράση. Αυτός ό τύπος άρχαϊκής ρήσης Ιχει —και αύτο ισχύει άπόλυτα ως τή γένεση της «παθητικής» ρήσης στον Ευριπίδη— έντονα άπρόσωπο χαρακτήρα. 'Ακόμη και βί-αιες προσωπικές καταστάσεις περιγράφονται άντικειμενικά" οί ρήσεις του βασιλιά στις Ίκέτώες προσφέρουν καλά παραδείγμα-τα. "Ετσι, στήν άρχαϊκή ρήση το κίνητρο γιά μιά παράκληση, μιά έντολή, μιά νουθεσία προέρχεται πάντοτε άπο τά δεδομένα τοΰ έξωτερικοΰ περιβάλλοντος. Ό Peret t i διαπιστώνει στις Ίκετιδες και τήν έπαναφορά τοΰ λόγου στήν άφετηρία του, πού μας είναι γνωστή ως «κυκλική σύνθεση».^ Στά παλαιότερα μάλιστα έ'ργα είναι τυπική, ένώ αργότερα άρχίζει να σπανίζει.

Γιά τήν άνάλυση των χορικών οφείλουμε πολλά στον Kraus, Ό όποιος προβληματίστηκε μέ τις δομικές μορφές των στροφών. Στή δομή έπιμέρους στροφών βρίσκει νά έπαναλαμβάνεται σέ ά-ξιοσημείωτη ποικιλία ή χορικολυρική τριάδα στροφής, άντιστρο-φής και έπωδοΰ. Γιά τή γλωσσική άνάλυση τών χορικών τοΰ Αι-σχύλου, μέ τή μεγαλόπρεπη λαμπρότητά τους και τον πλοΰτο σέ επιθετικές και μετοχικές εκφράσεις, πού συχνά έπικαλύπτειή μά-λιστα διαλύει τις καθαρές μορφές τοΰ ελληνικού λόγου, τό Stasi-mon τοΰ Kranz και τό βιβλίο τοΰ F. Dornseiff γιά τό ύφος τοΰ Πινδάρου άποτελοΰν άκόμη τήν καλύτερη άφετηρία. Τό 1965 ό J. Rode^ έρεύνησε τά χορικά τοΰ Αισχύλου σέ μιά διατριβή πού υποβλήθηκε στήν Τυβίγγη. Είναι άξιοσημείωτη γιά τήν ερ-μηνεία ή διάκριση ένός τύπου χορικοΰ πού είναι άνοιχτό στήν πο-ρεία της δράσης, άπό ενα άλλο πού τό χαρακτηρίζει κάποια αύτο-τέλεια* ωστόσο τό ύλικό πού μας εχει σωθεί δέν επαρκεί γιά νά υποστηριχτεί μιά εξέλιξη πρός ενα άσμα όργανικότερα ενσωμα-τωμένο στή δράση.

1. Γενικά: W. Α. Α. van Otterlo, Untersuchungen über Begriff, An-wendung und Entstehung der griech. Ringkomposition, Nederl. A-kad. 1944. Ειδικά γιά τήν τραγωδία, Pohlenz, 2, 47" Η. Pfeufer, δ.π. 89" P. Groeneboom, Agamemnon 362. 'Αβάσιμη είναι ή υπόθεση τοϋ Peretti (253) δτι ή στερεότυπη διαμόρφωση της άρχαϊκής ρήσης προκάλεσε τΙς έκφράσεις τοϊ5 'Αριστοτέλη λέξις γελοία καί σατνρικόν.

2. Untersuchungen zur Form des aischyleischen Chorliedes (διατρ.)

268

ΜΟΙΡΑ KAI Ε Ν Ο Χ Η

"Οταν ή άρχαία αισθητική^ ορίζει οτι ή εκπληξις άποτελεϊ βα-σικό στόχο της τραγωδίας, δεν ύπάρχει καμία άμφιβολία οτι ό Αι-σχύλος είναι ό δυνατότερος άπο τους άρχαίους τραγικούς. 01 άρ-χαϊοι δέχονταν αύτη την πρωτογενή δύναμη ως διονυσιακό χαρα-κτηριστικό. "Ετσι ερμηνεύεται ή μαρτυρία (Άθήναιος 1, 22' 10, 428) δτι ό ποιητής συνέθετε μεθυσμένος,^ ένώ ή επίκριση του Σο-φοκλή, δπως πληροφορεί ή παράδοση, δτι ό Αισχύλος έπλαθε τό σωστό άλλά τό έπλαθε άσύνειδα, μετατρέπεται στό υψηλότερο δυνατό έγκώμιο γιά τήν άσύλληπτη δύναμη της τέχνης του. Στόν Πλούταρχο 715e) βρίσκουμε ένδεικτικά διορθωμένη τήν κρίση του Γοργία γιά τους'Επτά, δτι είναι δραμα"^ρεα)ς//εστον.· δλες οι τραγωδίες του Αισχύλου είναι μεσταΙ Αωννσου. Και ό χο-ρός του 'Αριστοφάνη τόν ονομάζει {Βάτρ. 1259) άκριβώς δπως τόν ονομάζουμε και εμείς γεμάτοι δέος: βακχεΐον ανακτα.

ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ ΕΝΟΧΗ

Ό Αισχύλος ως θρησκευτικός στοχαστής έχει συχνά άμφισβητη-θεϊ, ιδιαίτερα άπό τόν Η. Lloyd-Jones^ και τόν D. L. Page.^ ίίΐναι βέβαια λάθος νά άναζητοϋμε στόν ποιητή τόν συστηματικό θεολόγο, ξεχνώντας έτσι τόν δραματουργό. Είναι δμως υπερβο-λικό νά ταυτίζεται, ώς πρός τή θρησκευτική σκέψη, μέ τόν μέσο 'Αθηναίο πολίτη® ό άνθρωπος πού βάζει τό χορό του 'Αγαμέμνονα

'Γυβίγγη 1965. Επίσης: Η. Ε. Moritz, Patterned Repetition in the Chor-al Odes of Aeschylus (διατρ.), Σικάγο 1976.

1. Βλ. σχετικά F. Wehrli, δ.π. (σ. 264, σημ. 1). Εϊναι περίεργο δτι ό ιδιοφυής συγγραφέας τοΰ Περι νψους αισθανόταν κάποια δυσφορία γιά τήν ένταση πού έχουν αΐ φαντασίαι του Αισχύλου (πρβ. 15, 5). Γιά τήν άξιο-λόγηση τοΰ ποιητή στόν άρχαϊο ελληνικό κόσμο: Α. de Propris, Eschilo nella critica dei Greci, Τορίνο 1941.

2. 'Αξιοσημείωτη άντανάκλαση της άρχαίας μαρτυρίας εϊναι τα σημαν-τικά λόγια πού εκφράζει άκριβώς γιά τόν τραγικό ποιητή ό Marlow στό μυθιστόρημα τοΰ Ludwig Tieck Dichterlehen. Έδώ επανέρχεται και τό θέμα της άσύνειδης δημιουργίας.

3. «Zeus in Aeschylus», JHS 76 (1956) 55. 4. Στήν εισαγωγή της Ικδοσης τοΰ 'Αγαμέμνονα, 'Οξφόρδη 1957. 5. Δέν ^χουν λείψει οί άντιρρήσεις. Βλ. Τ. Β. L. Webster στή νέα έκδο-

ση τοΰ βοηθήματος Fifty Years of Class. Scholarship, 'Οξφόρδη 1968, 113. Τή θρησκευτική σκέψη τοΰ ποιητή τή διαφοροποιεί άποφασιστικά ή Romilly {Time 84) άπό τή γενικότερη στάση της έποχής του. Ό L. I'earson, στό κεφάλαιο γιά τόν Αισχύλο στό βιβλίο του Popular Ethics

269

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

và ψάλλει έκεϊνο το περήφανο: δίχα δ' άλλων μονόφρων εΙμί (χώ-ρια άπο τους άλλους ό στοχασμός μου άκολουθεϊ δρόμο μοναχικό, 757). Γιά τή θρησκευτική κοσμοθεωρία του Αισχύλου, το γεγο-νός δτι τά περισσότερα στοιχεία της ήταν άπό πριν δοσμένα εχει λιγότερη σημασία άπό τό γεγονός δτι μέσα στό έ'ργο του διαπι-στώνεται ενας άγώνας γιά μιά σύνθεση, πού άποβλέπει σε μια μεγαλόπρεπη εικόνα της θεϊκής εξουσίας. Φυσικά, είναι εύκολο νά επισημάνει κάνεις άντιφάσεις, πού παρουσιάζουν ενα θεό άλ-λοτε δίκαιο και άλλοτε σκληρό και άκατανόητο γιά τόν άνθρωπο. Ποιές δμως ερωτήσεις γιά τήν ούσία και τή δύναμη του θεοΰ θά μπορούσαν νά άποφύγουν παρόμοιες αντιφάσεις; Και μόνο δ ύ-μνος προς τόν Δία στόν 'Αγαμέμνονα άρκεΐ γιά νά εκτιμήσουμε σωστά τή βαθιά σοβαρότητα αύτου του αγώνα γιά μιά θεοδικία.^

in Ancient Greece, Stanford Calif. 1962, 90, παίρνει σωστή θέση δταν άρνεϊται νά άναγνωρίσει στην τραγωδία τοΰ Αισχύλου «μιάν άπλή άντα-νάκλαση της λαϊκής ήθικής»' άπο τήν άλλη δμως μεριά, 8έν ξεχωρίζει τον ποιητή άπο τήν εποχή, ώς μεμονωμένο άτομο. Ό L. Golden, In Praise of Prometheus : Humanism and Rationalism in Aeschylean Thought, ^κδ. Πανεπ. Β. Καρολίνας 1966, 100, μέ μιά καινούρια ερευνά ολων των έκφρ'άσεων σχετικά μέ τον Δία, φτάνει στο Ικανοποιητικό, τουλάχιστον στό θετικό του μέρος, συμπέρασμα δτι στόν Αισχύλο διακρίνουμε τήν προ-σπάθεια νά προσδιοριστεί μια δύναμη πού δημιουργεί τό κάθε γεγονός, ή όποία δμως πρέπει νά άποδεσμευτεΐ άπό κάθε ήθική άρχή: αμιά ττνευμα-τική σύλληψη, άπό τήν άποψη δτι συμβολίζει δλες τΙς ενεργές και δημιουρ-γές δυνάμεις τοΰ σύμπαντος» (123). "Οτι ή διαμαρτυρία του ποιητή έναν-τίον τής γενικής θρησκευτικής πίστης δεν ερχεται σέ άντιφαση μέ τόν θεών φθόνον (ΐΐέρσαι 362), και επομένως δέν μας υποχρεώνει νά συμφωνήσου-με μέ τόν Wilamowitz στήν άποδοχή μιας εξέλιξης, τό εχει δείξει ό Ε. Fraenkel στήν έκδοση τοΰ 'Αγαμέμνονα (στ. 757-762). Βλ. επίσης, Α. Wartelle, «La pensée théologique d'Eschyle», BAGB 4 (1971) 535· K. Wilkens, Die Interdependenz zwischen Tragödienstruktur und Theo-logie bei Aischylos, Μόναχο 1974.

1. Μερικές εργασίες σχετικά μέ τό ιδεολογικό του περιεχόμενο, έκτος άπό αύτές πού έχουν μνημονευτεί: J. Coman, Lîdée de la Némésis chez Eschyle, Παρίσι 1931' M. Delcourt, «Orient et Occident chez Eschyle», Mél. Bidez 1934, 233" A. Bonnard, «La pensée religieuse d'Esch.», RThPh n.s. 21 (1935) 192" W. J. F. Knight, «The Tragic Vision of Aeschylus», G^PL 5 (1935) 29, και «The Aeschylean Universe», JMS 63 (1943) 15· G. Richard, «L'impurité contagieuse et la magie dans la tragédie grecque», RE A 37 (1935) 301· A. Setti, VOrestea di Eschilo (Biblioteca di cultura), Φλωρεντία 1935· F. Gampanella, Il genio di Eschilo : Le sue idee morali e religiose, Νεάπολη 1936" D. Bassi, «La di-vinità nei tragici Greci», Dioniso 8 (1941) 239· E. Busch, «Religion

270

ΜΟΙΡΑ KAI ΕΝΟΧΗ

To άφετηριακο σημ,εϊο της θρησκευτίκότητας του Αισχύλου 8έν 0ά έπρεπε μέ κανέναν τρόπο νά άναζητηθεϊ στήν περιοχή των μυστηρίων. Στη διερεύνηση των βιογραφικών πληροφοριών δό-θηκε άφορμή νά μιλήσουμε γιά τά λαθεμένα συμπεράσματα πού προκάλεσε ή γέννηση τοΰ ποιητή στήν Ελευσίνα. Σαν νά μήν έ'-φτανε αύτό, ήδη ή άρχαιότητα (Κικέρων, Tusc. 2, 23) βάφτισε τον ποιητή «πυθαγόρειο», ενώ οι νεότεροι μελετητές^ προσπάθησαν επανειλημμένα νά ανακαλύψουν στο έργο του ϊχνη άπό τή λατρεία

und Tragik im Drama des Aisch.», Ν JA 1941, 273· Α. Kollmann, ((Sophrosyne», WS 59 (1941) 12· R. Couffignal, «Sur Γεύσέβεια d'Esch.» nSR 34 (1947) 128· W. Dekker, «Het Godsbesef bij Aeschylus», στό De Antieke Tragedie, Leiden 1947· W. Schadewaldt, «Das Drama der Antike in heutiger Sicht», Universitas 8 (1953) ^'è\=Hellas und Hes-pcrien 99· H. D. F. Kitto, «The Idea of God in Aeschylus and So-phocles», Entretiens 1 (1954) 169" H. Dörrie, «Leid und Erfahrung», AAWM, 1956/5· F. R. Adrados, «Die Gestalt des griech. Helden im Kriech. Drama», Altertum 10 (1962) 215· P.-R. Schulz, Göttliches und menschliches Handeln bei Aisch. (διατρ.), Κίελο 1962* W. Rosier, Reflexe çorsokratischen Denkens bei Aischylos (Beitr. zur klass. I'hilol. 37), Meisenheim 1970· H. Lloyd-Jones, The Justice of Zeus, Horkeley 1971· A. Wartelle, ο.π.· V. Ν. Jarcho, «Zum Menschenbild (1er aischyleischen Tragödie», Philologus 116 (1972) 167· πολύ πειστικά ίΐιαγράφει, ή Romilly, Time 66, το ρόλο xoij χρόνου στή θεοδικάα τοΰ Αι-σχύλου. Ά ς σημειωθούν έπίσης και οί εργασίες των Nestle, Maddalena, Kaufmann-Bühler, de Romilly, Fischer, Kiefner, πού άναφέρονται στον εισαγωγικά βιβλιογραφικό πίνακα. Ή βιβλιογραφία γιά το πρόβλημα της προσωπικής άπόφασης στον Αισχύλο ακολουθεί πιο κάτω.—Τό πρόβλημα των επιδράσεων των σύγχρονων πολιτικών γεγονότων στό εργο του Αισχύ-λου συζητήθηκε μέ άφορμή τά επιμέρους δράματα, δπου συχνά χρειάστηκε νά πάρουμε θέση άπέναντι στίς άπόψεις τοΰ Podlecki. Σημειώνουμε άκόμ,η τΙς εργασίες τών F. Stoessl, «Aeschylus as a Political Thinker», AJPh 73 (1952) 113, και ενα κεφάλαιο στό βιβλίο τοΰ F. Schachermeyr, Die frühe Klassik der Griechen, Στουτγάρδη 1966, 139, πού είναι σημαντικό και γιά τις θρησκευτικές αντιλήψεις τοΰ ποιητή· έπίσης, W. McColeman, The Role of Fear in the Social Order of the Extant Plays of Aeschy-lus (διατρ.), Florida State Univ. Tallahassee, 1973.

1. A.χ. ό G. Thomson, «Mystical Allusions in the Oresteia», JHS 55 (1935) 20, και στή σχολιασμένη έκδοση της Όρέστειας' πρβ. και Μ. Hock, De Aeschylo poeta Orphico et Orpheopythagoreo (διατρ.), Ίένα 1914. 'Ίσως θά μπορούσε κανείς, συμφωνώντας μέ τόν Κ. Latte, ARW 20 (1920/21) 281=Ζ/ . Sehr. 23, νά δεχτεί ορφικούς απόηχους στό δικαστή-ριο, σέ χωρία όπως Ίκ. 230, 416 και Ενμ. 274, 339. Περισσότερα σχετικά μέ τόν ορφισμό άνακαλύπτει στόν ποιητή ό H.-J. Dirksen, Die aischy-Icische Gestalt des Orest, Νυρεμβέργη 1965, 33 σημ. 45.

271

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

των μυστηρίων. Στην ποίησή του δεν ύπάρχουν καθορίστικά στοι-χεία οΰτε άπο τον ορφισμό ούτε άπδ άλλες μυστηριακές θρησκεί-ες. Λαχτάρα γιά λύτρωση και πιστή προσδοκία σωτηρίας χωρί-ζονται μέ βαθύ χάσμα άπο τον άτεγκτο νόμο της λογοδοσίας, πού καθορίζει στην τραγική τέχνη τον άγώνα του άνθρώπου νά άνα-καλύψει τή θέση του μέσα στον κόσμο. Μιά φράση του 'Αριστοτέ-λη (άπ. 15 R.) άναφέρει δτι οΐ μύστες δέν χρειάζεται νά μάθουν κά-τι, αλλά διαμορφώνονται παθαίνοντας κάτι. 'Αντιπαραθέτουμε τήν πιο καίρια έ'κφραση της αίσχύλειας τραγωδίας, το πάθει μάθος!

"Αστοχη είναι καΐ ή προσπάθεια νά μετατραπεί ό Αισχύλος σέ επαναστάτη εναντίον της παραδοσιακής θρησκείας.^ Σίγουρα προ-χώρησε πολύ πέρα άπο αύτήν, άλλά παρέμεινε πάντα στήν κοινή βάση.

"Οτι ο Αισχύλος δέχτηκε επιδράσεις άπο κάποιους προσωκρα-τικούς στοχαστές είναι εύνόητο' είναι δμως δύσκολο νά προσαγά-γουμε γιά τά επιμέρους κάποια δεσμευτική άπόδειξη.^

Και του Αισχύλου ή θρησκευτική σκέψη ερεθίζεται άπο τά πα-νάρχαια προβλήματα της άδυναμίας του άνθρώπου και της άνε-ξέλεγκτης δύναμης του θεοΰ. Στον όμηρικο "Υμνο στον Πύθιο 'Α-πόλλωνα^ οί Μούσες ψάλλουν (190) γιά τή μακαριότητα των θεών και τά βάσανα των άνθρώπων, πού ζουν στήν εξουσία των κατοί-κων του ούρανοΰ χωρίς λογική και διέξοδο. 'Εντελώς διαφορετικά ήχει ό λόγος του Δία στήν άρχή της 'Οδύσσειας: ή άνοησία τών άνθρώπων, πού δέν άκοϋν τις προειδοποιήσεις τών θεών, τούς φέρνει νπερ μόρον συμφορά και καταστροφή. Μέ αύτά τά δύο χω-ρία διαπιστώνεται μιά έ'νταση άνάμεσα στο κακό πού εξαρτάται άπόλυτα άπο τό θεό και σέ έκεΐνο πού πηγάζει άπό τήν άνθρώπι-νη βούληση· αύτή ή ένταση είναι βαθιά ριζωμένη στήν άρχαία έλ-ληνική σκέψη και παραμένει θεμελιακή γιά τήν τραγωδία του Αι-σχύλου.

Και ή θρησκευτική του σκέψη βασίζεται σέ μιά άντινομία, πού γιά τήν κατανόησή της ελάχιστα κατορθώνουμε, δταν έξακριβώ-

1. G. Pasquali, «L'origine dei concetti morali nellaGrecia antichis-sima», Civiltà Moderna 1 (1929) 343. ί

2. Β. Gladigow, «Aischylos und Heraklit. Ein Vergleich religiöser Denkformen», AGP 44 (1962) 22b=Wege der Forschung I 312" προ-σεχτικές είναι οί κρίσεις τοϋ Solmsen, 222,166, ενώ ό Aylen, 346, δείχνει σκεπτικισμό γιά τή σχέση μέ τον Ξενοφάνη. Βλ. επίσης W. Rosier, δ.η.

272


νουμε άπλώς τή λογική της άντίφαση. Ά π ο τον Αισχύλο έχουμε ^ύο υμνους προς τον Δία: στίς'ΐκέτίδες (86) και στον 'Αγαμέμνο-να (160). Ή άντιπαραβολή τους μας επιτρέπει νά άναγνωρίσουμε τούς δύο πόλους άνάμεσα στους οποίους ξεδιπλώνεται τό τραγικό στον Αισχύλο.

Ή μεγαλοσύνη της Όρέστειας βασίζεται στην παθιασμένη προσπάθεια πού κατέβαλλε ο Αισχύλος να κατανοήσει τήν έξου-σία του θεοΰ στον κόσμο. Ά π ο τον μοναχικά στοχασμό του γεν-νήθηκε ή διαμαρτυρία του {^Αγ. 750) εναντίον της παλιάς πίστης Οτι ή μεγάλη εύδαιμονία, και μόνο μέτήν ύπαρξή της, επισύρει πά-νω της συμφορά και καταστροφή. Ή ένοχη πράξη γέννα τήν ο-μοιά της και καταστρέφει τά σπίτια. Τό δράσαντι παΟεΐν στις Χο-ψρόρες (313) χαρακτηρίζεται άπο τον ποιητή τριγερων μύθος (πανάρχαιη άρχή).^

Στον υμνο προς τον Δία όμως του 'Αγαμέμνονα άκούμε τή δεύτερη έκείνη φράση πού όδηγεϊ τον άνθρωπο στήν έπίγνωση της θεϊκής δύναμης (σ' αύτή μάλιστα τήν περίπτωση μόλις και έπαρκεϊ στον ποιητή τό ονομα του Δία: Ζευς, όστις ποτ' εστίν): τήν πράξη τήν άκολουθεϊ τό πάθος, μετά τό πάθος ερχεται ή γνώ-ση: πάθει μάθος.^ Στή γνώση αύτοΰ του βασικού νόμου ό θεός όδηγεϊ τόν άνθρωπο άκόμη και παρά τή θέληση του.

'Η τραγωδία όμως του Αισχύλου δεν είναι μόνο τό δράμα της ένοχης και της τιμωρίας, δηλαδή ενας λογαριασμός πού ισοσκε-λίζεται, δίχως ύπόλοιπο, στό επίπεδο της ηθικής. Ή μετατροπή σέ τραγωδία, γενικά, συντελείται καταρχήν χάρη στά ύπέρλο-γα στοιχεία πού έπενεργοϋν. 'Ας άντιπαραβάλουμε στόν ύμνο πρός τόν Δία από τόν 'Αγαμέμνονα (μέ τή σαφή βεβαίωσή του γιά τή μετάβαση άπό τό έγκλημα στή γνώση μέσο του πάθους) τό γνωστό χορικό των Ίκετίδων. Και έδώ δ ποιητής ύμνει τήν

1. Πάνω σ' αύτό ειδικά το χωρίο, SAWW 221/3 (1943) 27. Ή καίρια λέξη άκούγεται ήδη στον ^Αγαμέμνονα 533, 1564, 1658. ΙΤαράλληλα άπο τήν ελληνική λογοτεχνία δίνει ό G. Thomson στή σχολιασμένη έκδοση της 'Ορέστειας (στ. 312). Στον Πλάτωνα (Νόμοι 9, 872e) ή λέξη άνάγεται ατούς άρχαίους ίερεϊς. Γιά το δλο πλέγμα του προβλήματος βλ. Κ. Latte, «Schuld und Sühne in der griech. Religion», ARW 20 (1920/21) 254= Λ7. Sehr. 3.

2. Mtà παλιά παροιμιακή έκφραση υψώθηκε στή σφαίρα της θρησκευτι-κής σκέψης· πρβ. Η. Dörrie, δ.π., μελέτη σημαντική (22) και γιά τήν έρμηνεία τοϋ υμνου στόν Δία. Πρβ. J. de Romilly, Time 67.

273

ΑΙΣΧΤΛΟΣ

παντοδυναμία τοϋ Δία μέ λόγια πού πηγάζουν άπο τά βάθη της πίστης του. Άκοϋμε όμως οτι ό ίμερος του θεοϋ ονκ ενθήρατος ετνχθη (δεν μπορεί κανείς νά τον κυνηγήσει εύκολα). Και οι δρό-μοι της σκέψης του χάνονται σέ πυκνό σκοτάδι, άπρόσιτοι στήν ανθρώπινη γνώση: κατιδεΐν αφραστοι (95). Μια λέξη παίζει ρόλο γέφυρας άνάμεσα στά δύο άσματα: στον^Αγαμέμνονα (182) λέγε-ται δτι ό θεος άπό τον ύψηλό του θρόνο^ κατευθύνει βιαίως τήν άνθρώπινη μοίρα, σ' αύτον δμως άνήκει και ή χάρις' εδώ θά μπο-ρούσαμε νά παρεμβάλουμε άπευθείας τό χωρίο άπο τό άσμα των Ίκετίδων: οι δρόμοι των ένεργειών του θεοΰ μένουν γιά τον άν-θρωπο σκοτεινοί και κλειστοί, κι άς πρέπει νά λογοδοτήσει για τον έσχατο σκοπό: τη γνώση των άπαράβατων νόμων.

Στήν ϊδια τή φύση της ένοχης ό Αισχύλος άποδίδει ύπέρλογα στοιχεία. Στις Χοηφόρες (697) ή Κλυταιμήστρα μιλεί γιά τον αι-μάτινο βόρβορο του ο'ίκου των 'Ατρειδών, άπό οπού είχε κρατή-σει μακριά τό πόδι του ό 'Ορέστης. Έ δ ώ κυριαρχεί ή άντίληψη γιά τήν τυπικά μαγική δύναμη, ή οποία μεταδίδει τό μόλυσμα άπό τόν άνθρωπο σέ δλο τό περιβάλλον. Κανένας άπό τους νεότερους μελετητές δεν έ'χει εκφράσει αύτή τή σκέψη μέ αίσχυλικότερο τρόπο άπ' ο,τι ό Otto Ludwig στό μυθιστόρημά του Zwischen Himmel und Erde (Άνάμεσα στόν ούρανό και τή γή): « Ή ού-σία της ένοχης είναι δτι δέν έμπλέκει μόνο τόν πρωταίτιο σέ μια καινούρια ένοχή' έ'χει τή μαγική δύναμη νά φέρνει δλους οσοι στέ-κουν γύρω του μέσα στόν μολυσμένο κύκλο της, δπου καθετί νο-σηρό ωριμάζει γεννώντας μιά καινούρια ένοχή. Χαρά σ' εκείνον πού άντιστέκεται στή μαγική ενέργεια μέ άκηλίδωτη ψυχή !» Εί-ναι σάν νά άκοϋμε τόν «δέσμιο» ΰμνο των Έρινύων στις Ευμενί-δες (313).

Ή πεποίθηση δτι ή ένοχή γεννά καινούρια ένοχή, τέκνο δμοιό της ("Αγ. 758), ύποβάλλει στόν Αισχύλο μια καινούρια προοπτι-κή και γιά τήν άρχαία πίστη ως πρός τήν κληρονομική κατάρα.

1. Τή γλωσσική διατύπωση συζητεί ό Ε. Fraenkel στά σχόλιά του, πού πρέπει νά τά συμβουλευτεί κανείς και γιά ολη τή σκηνή. Γιά τήν εισαγωγή τοϋ υμνου, οπού ενας παλιός τύπος μετατρέπεται σέ φορέα μονοθεϊστικής σκέψης, πού παίρνει τήν πιο άποφασιστική της μορφή στό άπ. 105 Μ. άπό τΙς Ήλιάδες, βλ. Κ. Latte, δ.π. 275, 2=ΚΙ. Sehr. 19, 27" πρβ. και R. Hölzle, Zum Aufbau der lyrischen Partien des Aisehylos (διατρ.) Freiburg/Br. 1934. Σχετικά μέ τήν προσπάθεια νά μετατεθεί ό ύμνος βλ. παραπάνω, σ. 197, σημ. 1.

274

ΜΟΙΡΑ KAI E X O X n

Στήν άρχαία ελληνική σκέψη ήταν οικεία ή άντίληψη οτι κανένας ^έν ζει άποκομμένος άπο το γένος του, και επομένως εύΟύνετα;. καΐ γιά τήν ενοχή των προγόνων του. Οι πιο εντυπωσιακές μαρ-τυρίες γι ' αύτή τήν πίστη είναι ή θαυμάσια παρομοίωση του Αι-σχύλου στις Χοηφόρες (506) γιά τους φελλούς πού δέν άφήνουν τ6 δίχτυ νά βουλιάξει, και οί άπόψεις του Πλουτάρχου στο εργο του ΠερΙ των υπό τοϋ Θείον βραδέως τιμωρουμένων (559d).^ Ό Αισχύλος όμως δέν μπορούσε νά εμμείνει στήν ιδέα της συλλογι-κής εύΟύνης, πού προκαλεί βάσανα και στούς άθώους. Στήν Ο-ρέστεια άποκαλύπτει τήν ούσία της κληρονομικής κατάρας: είναι ή ενοχή πού άπο γενιά σέ γενιά ξαναγεννιέται άπο τήν άρχή. Δέν είναι κάτι σαν κληροδότημα πού διαιωνίζεται αύτόματα,^ άλλά θεωρείται δαιμονική δύναμη, πού προχωρεί μέσα άπο τή διαδοχή των γενεών. Έ δ ώ άποκαλύπτεται ήδη ή λογικά άνεξήγητη άντί-Οεση άνάμεσα στή μοίρα, ή οποία κυβερνά κάθε μέλος ένος κατα-ραμένου γένους, και στήν ένοχη πράξη, πού έξαρταται άπο τήν προσωπική βούληση και τήν άτομική εύθύνη.

Στον άγώνα τοϋ Αισχύλου γιά τή σύλληψη μιας θεοδικίας, πε-ρίεργη θέση κατέχει ή σκέψη δτι και ό 'ίδιος ό θεος μπορεί νά οδη-γήσει τον άνθρωπο στήν ένοχη πράξη ή άκόμη νά επισπεύσει τήν πορεία του προς αύτήν, δημιουργώντας έ'τσι τις συνθήκες γιά νά άναγνο^ριστεϊ δ άπαράβατος νόμος του δράσαντι παθεΐν μέ τή βο-ήθεια του πάθει μάθος. Στον πάπυρο της Νιόβης (άπ. 273 Μ.) διαβάζουμε (στ. 15) τά λόγια πού σκανδάλισαν τον Πλάτωνα {ΙΙολιτεία 380a): όταν ό θεος θελήσει νά εξοντώσει ενα σπιτικό, φροντίζει νά δημιουργηθεί γιά τούς άνθρώπους κάποια αιτία. Ή λέξη περιέχει και τά δύο: άπο τήν πλευρά του θεού τήν άρχική αιτία, πού προκαλεί τήν πτώση· άπο τήν πλευρά τοϋ άνθρώπου τί) σφάλμα, πού έπισύρει πάνω σ' αύτον τή μοίρα του. Ό άνθρω-πος ενεργεί σέ κατάσταση τύφλωσης, ατης —και ή λέξη αύτή ο-δηγεί έπίσης πολύ κοντά στήν άμαρτίαν.^

1. Πρόσθετο ύλικό δίνει ό W. Haedicke, Die Gedanken der Griechen aber Familienherkunft und Vererbung (διατρ.), Χάλλη 1936, 56. 'Ιδιαί-τερα άξίζει νά παραλληλιστεί τό χωρίο τοϋ 'Ηροδότου 6, 86.

2. Στόν μεγαλειώδη διάλογο άνάμεσα στον Πάπα και τον Medardus στό ϊργο τοϋ Ε.Τ.Α. Hoffmann, Elixieren des Teufels (2o μέρος, άρχή ΙΙου κεφ.), αύτή ή ιδέα προωθείται άκόμη πιό πέρα, ώς τό σημείο δπου θί-γεται μέ οξύτητα καΐ τό πρόβλημα της εύθύνης.

3. Σχετικά μέ τόν δρο αιτία, πού έμπεριέχει άξεδιάλυτα καΐ τήν ((αιτία»

275

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Στενά συναρτημένη μέ αύτα είναι, ή ιδέα για τή δόλια άπάτη του θεοΰ, άπο τήν οποία είναι άδύνατο νά ξεφύγει ό άνθρωπος και ή όποια τον όδηγει στην τύφλωση και στο πάθος {Πέρσαι 93).^ Στη μεγάλη και καθοριστική για τό νόημα του έργου σκηνή, ό Δα-ρείος κηρύσσει (742): δταν ενας άνθρωπος βαδίζει γρήγορα προς τήν καταστροφή του, τον βοηθεΐ σ' αύτο και ό θεός.^ Ό τόνος εδώ έχει μετατοπιστεί, άλλα έξακολουθεΐ νά έμφανίζεται τό Ι'διο πυ-κνό και. άξεδιάλυτο πλέγμα άπό άνθρώπινη βούληση και θεόσταλ-τη μοίρα.

Διαλέγουμε τήν εύστοχη διατύπωση της J. de Romilly {Om-bres sacrées), γιά νά γίνει κατανοητό πώς έδώ περιέχονται μια σειρά δυσεπίλυτα ερμηνευτικά προβλήματα: «Τό θέατρο, οπου οί θεοί επεμβαίνουν συχνότερα και δραστικότερα άπό οπουδήποτε άλλου, είναι στήν πραγματικότητα έκεϊνο δπου ή πράξη του άν-θρώπου μοιάζει νά προβάλλεται πιό άνάγλυφα». Ά π ό τήν πλευρά του ό Snell, μέ τό βιβλίο του γιά τόν Αισχύλο, άνοιξε ενα νέο κε-φάλαιο έρμηνείας, εξαίροντας τή σημασία της προσωπικής και ύπεύθυνης άπόφασης. 'Αντίθετες είναι οί άπόψεις τοΰ Α. Rivier,^ πού βλέπει τις μορφές του Αισχύλου πολύ εντονότερα πιεσμένες

καΐ τήν «ενοχή», βλ. J. Stenzel, «Die Entwicklung des griech. Geistbe-griffs», Ant. 1 (1924) 244" O. Regenbogen, Ant. 6 (1929) 2ίι1=ΚΙ. Sehr. 98κ. Βασική ή εργασία του Κ. von Fritz, «Tragische Schuld und poetische Gerechtigkeit in der griech. Trag.». Studium Generale 8 (1955) 194, 219=^nii/fe und moderne Tragödie, Βερολίνο 1962, 1 (μέ παλαιότερη βιβλιογραφία στή σημ. 1)' ή μελέτη τοϋ R. D. Dawe, «Some Reflections on Ate and Hamartia», HSPh 72 (1968) 89, είναι σημαν-τική γιά τή συγγένεια των δύο έννοιών" J. Μ. Brenner, Tragic Error in the Poetics of Aristotle and in Greek Tragedy, Amsterdam 1968. Βλ. τώρα S. Said, La faute tragique, Παρίσι 1978.

1. Γιά τό θέμα αύτό, Κ. Deichgräber, «Der listensinnende Trug des Gottes», NAWG 1 /4 (1940) 1" άργότερα στο βιβλίο του μέ τον ϊδιο τίτλο, Γοττίγγη 1952, 108" Η. Hommel, Ν JA 1940, 287, 74.—Εξαιρετικά κοντά σ' αύτή τήν ιδέα βρίσκεται ή άφήγηση τοϋ Ηροδότου (7, 12κκ.) γιά τό όνειρο πού ώθεϊ τόν Ξέρξη στήν άτη. Για τή συγγένεια χωρίων του 'Ηροδότου μέ τόν Αισχύλο καλές παροίτηρήσεις έ'χει ό Μ. Pohlenz. Hero-dot, Λιψία 1937, 117.

2. Γιά τό πρόβλημα πού συνδέεται μέ τή λ. μεταίτιος, εξαίρετες οΐ πα-ρατηρήσεις τοϋ Ε. Fraenkel στα σχόλιά του (Άγ. 811).

3. Eschyle et le tragique (Bull, de la Faculté des Lettres de l'Univ. de Lausanne et de la Soc. des Et. des Lettres, Σειρά II, τ. 6), Αοζάννη 1963, 73. και ((Un débat sur la tragédie grecque. Le héros, le "néces-saire" et les dieux», RThPh 99 (1966) 233. Έδώ ό Rivier στρέφεται

276


κάτω άπο το βάρος μιας άναπόδραστης μοίρας. Ή ζωηρή συζή-τηση περιέλαβε κυρίως τέσσερις περιπτώσεις γύρω σέ μιά καίρια άπόφαση, πού προσπάθησα νά τις προβάλω κατά τήν άνάλυση των άντίστοιχων έργων: τον Ετεοκλή, προτού ξεκινήσει γιά τήν έβδομη πύλη, γιά νά μονομαχήσει μέ τον άδερφό του* τον βασιλιά των Ίκετίδων μπροστά στο δίλημμα νά άποπέμψει τις κυνηγη-μένες γυναίκες ή νά πολεμήσει μέ τους διώκτες τους' τον 'Αγαμέ-μνονα στην Αύλίδα, οταν άντιμετωπίζει τήν εντολή νά θυσιάσει τήν 'Ιφιγένεια, πράξη καθοριστική για τήν τρωική έκστρατεία' τον 'Ορέστη στις Χοηφόρες^ όπου δμως δέν πρόκειται γιά μιά ά-πόφαση, άλλά γιά τήν προσωπική του συμβολή σ' εκείνο πού ό-ρισε ό θεός.

Χωρίς πολλή συζήτηση, θά συμφωνούσε κανείς μέ τον Α. Ri-vier δταν έπιμένει δτι δέν πρέπει, ερμηνεύοντας τον Αισχύλο, νά μιλούμε γιά «έλεύθερη βούληση», έννοια φορτισμένη μέ φιλοσο-φικο-θεολογικο προβληματισμό. "Αλλωστε εί,ναι ολοφάνερο δτι σέ δλες αύτές τις περιπτώσεις καίριας άπόφασης σημαντικό ρόλο παίζει ή πιεστική άνάγκη της μοίρας, πού περιορίζει σημαντικά τήν ελευθερία της άπόφασης και θέτει στενά δρια στή δυνατότητα επιλογής. Είναι ένδεικτικο πώς ο βασιλιάς στις Ίκέτίδες^ υστέρα άπο τόση σκέψη, φτάνει σέ μιά άπόφαση μόνο δταν ή άπειλή τών Δαναΐδων δτι θά κρεμαστούν άπο τά άγάλματα τών θεών άπο-κλείει τήν άποπομπή τους.

Τά δρια άνάμεσα στήν πίεση της μοίρας καΐ τήν προσωπική άπόφαση δέν είναι εύδιάκριτα σέ κάθε περίπτωση. "Ετσι, δέν έπι-κρατεϊ ομοφωνία ως προς τό αν γιά τον 'Αγαμέμνονα στήν Αύλί-δα μένει άνοιχτή κάποια δυνατότητα επιλογής ή μήπως μέ τό πώς λίπόνανς γένωμαι; ή θυσία της 'Ιφιγένειας τοΰ παρουσιάζεται ήδη

έναντίον τοΰ R. Schaerer, ό όποιος, στο ϊδιο περιοδικό, 98 (1965) 241, απάντησε στήν κριτική πού δημοσίευσε στο 'ίδιο τεύχος (σ. 172) ό J. Sul-liger γιά το βιβλίο του Le héros, le sage et Γ événement dans Γ huma-nisme grec, Παρίσι 1964. Ό Rivier εκθέτει περιληπτικά τήν άποψή του στήν ερευνά του «Remarques sur le nécessaire...», πού παραθέσαμε και πιό πάνω, σ. 198, σημ. 1. Στις εργασίες πού μνημονεύονται εκεί, καθώς και στή σ. 166, σημ. 1 και στή σ. 196, σημ. 2, προσθέτουμε: Α. W. Η. Adkins, Merit and Responsibility : A Study of Greek Values, 'Οξφόρδη 1960" P. R. Schulz, Göttliches und menschliches Handeln hei Aisch. (διατρ.), Κίελο 1962" U. Fischer, Der Telosgedanke in den Dramen des Aisch. (Spudasmata 6), Hildesheim 1965.

277

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

σάν άναπόδραστη άναγκαιότητα.^ Στις λεπτομέρειες υπάρχουν α-κόμη άποκλίσείς, άλλά ολο καΐ περισσότερο εδραιώνεται ή άντί-ληψη πού διατυπώνει ό U. Fischer (ο.π.) ώς έξης: «Ελευθερία και άνάγκη, θεϊκή και ανθρώπινη συμπεριφορά συνέχονται σέ ενα πλέγμα πού δεν λύνεται μέ βάση ορθολογική». "Ο,τι παρατηρού-με στο επος γιά τήν αύθόρμητη σύνδεση πού διέπει θεϊκά και άν-θρώπινα κίνητρα, προκαλεί, σέ Ινα διαφορετικό επίπεδο, τό τρα-γικό γεγονός. Καθαρά καί, δπως νομίζω, άποφασιστικά καταλή-γει δ Α. ΚΪΛάθΓ, στο τελευταίο μέρος της μελέτης του «Remar-ques sur le nécessaire»: «'Οπωσδήποτε, ή άπόφαση του άτο-μου στον Αισχύλο είναι καΐ άποτέλεσμα της βούλησής του... Εί-ναι δμως μιά βούληση δεσμευμένη και μιά έλευθερία μέ δρους». Το δτι εχει επιτευχθεί, ώς εναν μεγάλο βαθμό, συμφωνία σχετι-κά μέ τον τόσο περίπλοκο, δπως τόνισα, χαρακτήρα του τραγικού στον Αισχύλο θά μπορούσε νά τεκμηριωθεί μέ μερικά άκόμη πα-ραθέματα. Ωστόσο μου φαίνονται άρκετές οι τελευταίες φράσεις του Ε. Wolff στήν εργασία του γιά τούς Έητά:^ « Ή άπόφαση τοΰ Ετεοκλή πραγματοποιείται... σύμ,φωνα με τη θέληση των θεών; "Ή σύμφωνα μέ τήν προσωπική του βούληση; "Ή λειτουρ-γούν καί τά δύο μαζί, θεϊκή μοίρα καί άνθρώπινη βούληση; Μόνο το τελευταίο είναι αίσχύλειο».

Ή γνώμη μου είναι δτι άκριβώς σ' εκείνες τις άδιέξοδες κατα-στάσεις σχετικά μέ μιά άπόφαση δπου κάθε δρόμος οδηγεί στη συμφορά, ό Αισχύλος άποκρυστάλλωσε στο δραματικό έ'ργο τήν προβληματικότητα καί τ- ν άβεβαιότητα της άνθρώπινης συμπε-ριφοράς· τήν άτεγκτη άνάγκη της έπιλογής και τήν αδυναμία άπο-φυγής μιας καταστροφής.® Σ ' αύτο το πλέγμα υπάρχει —άν καί κάποτε παραγνωρίζεται— ενα σημαντικό χαρακτηριστικό, πού προβάλλεται στον 'Ετεοκλή, στον 'Αγαμέμνονα καί στον 'Ορέστη μέ τον Ι'διο τρόπο. Ό άνθρωπος, δταν οδηγηθεί σέ κάποια άπό-φαση, υποκύπτοντας στήν έπιταγή της μοίρας, γεμίζει άπο επι-θυμία γι' αυτό πού υποχρεώθηκε να πράξει υπό τον ζυγό της ά-

1. ΤΙς διάφορες δαστάμενες απόψεις τις αναφέρει ό Lesky, JHS 86 (1966) 81.

2. HSPh 63 (1958) 89. 3. Σωστά το διατυπώνει ό Α. G. Fuller, HThR 1915, 460: αενα δί-

λημμα δπου υπάρχει τέτοια σύγκρουση καθηκόντων, ώστε, ένώ μιά έπιλο-γή είναι ήθικά επιβεβλημένη, καμιά δέν είναι ηθικά εφικτή».

278

ΜΟΙΡΑ KAI Ε Ν Ο Χ Η

νάγκης: ετσι ό 'Ετεοκλής όδηγείταο στην έβδομη πύλη άπό τον ϊμερόν του, ετσι. ο 'Αγαμέμνων επιθυμεί τή θυσία της 'Ιφιγένειας, έτσι ό 'Ορέστης δέχεται άπόλυτα τή μητροκτονία. "Ολοι έ'χουν εύθύνη και πρέπει νά πληρώσουν. 'Ενώ ομως ό 'Ετεοκλής και ό 'Αγαμέμνων έξοντώνονται, στον 'Ορέστη δίνεται ή δυνατότητα να λυτρωθεί άπο τήν κατάρα και να γυρίσει στον τόπο του.

Οί Ευμενίδες δεν είναι το μοναδικό δράμα πού έκλεινε τήν τρι-λογία μέ μιά συμφιλίωση. Το Ι'διο ξέρουμε γιά τις Δαναΐδες^ τούς Φρύγες^ τούς 'Ελενσινίονς,^ τό τελευταίο δράμα της Προμήθει-ας^ και 'ίσως θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε, μαζι μέ τον Deich-gräbei', και τούς Νεανίσκους της Λυκούργειας. Ό Αισχύλος ο-δηγεί τον άνθρωπο, πού βρίσκεται στή σφαίρα της εξουσίας του θεού, σέ τραγικές καταστάσεις τρομαχτικής βαρύτητας, άλλά ή κοσμοθεωρία του άνθρωπου πού έ'ζησε τή σωτηρία της πατρίδας του άπό τον περσικό ζυγο δεν εκπροσωπείται άπο τήν ιδέα ένος παντραγισμοΰ, με το νόημα οτι ή καταστροφή θά επρεπε νά είναι το τέλος όλων των πραγμάτων.^ 01 θεοι χειρίζονται το πηδάλιο με σκληρό χέρι, άλλα σ' αύτούς άνήκει και ή χάρις.

1. Wilamowitz, Hermes 26 (1891) 227. 2. Πρβ. το κεφάλαιο «Τό πρόβλημα του τραγικού», στο βιβλίο του Α.

Lesky, Die griechische Tragödie 11.

279

Ε' ΣΟΦΟΚΛΗΣ


Ό Βίος^ πού παραδίδεται σέ ορισμένα χειρόγραφα αποτελεί τή συντομευμένη μορφή μιας περιγραφής τής ζωής του ποιητή, ή ό-ποια συντάχθηκε μέ βάση διάφορες, πλούσιες σέ άνεκδοτολογικό υλικό, πηγές, δπως ή βιογραφία του Σατύρου γιά τον Εύριπίδη. Ό Καρύστιος, πού μνημονεύεται στον Βίο (8), άνήκει στο τέλ.ος του 2ου αιώνα π.Χ., και επομένως τό πρότυπο τής βιογραφίας του Σοφοκλή πού εχουμε σήμερα δέν πρέπει νά τοποθετηθεί πολύ μα-κριά άπό αύτ·)] την έποχή —'ίσως κάπου στον Ιο αιώνα π.Χ. Οι ύπόλοιπες σχετικές πληροφορίες (άνάμεσά τους και ενα άρθρο τής Σούδας) βρίσκονται συγκεντρωμένες στήν έ'κδοση τής "Ηλέκτρας άπό τον Jahns (3η έκδ., μέ επιμέλεια του Α. Michaelis, Βόννη 1882). "Άς θυμηθούμε έδώ δτι βιογραφία του Σοφοκλή εγραψε και ό Lessing.

'Εξακριβωμένο είναι τό ετος του θανάτου του ποιητή: 406/5 π.Χ.· τις σχετικές πληροφορίες τις εχει συγκεντρώσει και έλέγ-ξει δ F. Jacoby {FGrHist. 244=Άπολλόδωρος, F 35). Εξάλ-λου, άφοΰ δέν είναι άπαραίτητο νά άμφισβητηθεϊ έκεϊνο τό ωραίο επεισόδιο πού παραδίδεται στον Βίο του Εύριπίδη, οτι στον προ-άγωνα των Διονυσίων του 406 ό Σοφοκλής, έχοντας πληροφορη-θεί τό θάνατο του Εύριπίδη, παρουσίασε τό χορό του μέ πένθιμη σκευή και δίχως στεφάνια, καί, άπό τήν άλλη πλευρά, δτι οί Βά-τραχοι διδάχτηκαν στά Αήναια του 405 π.Χ., πρέπει νά τοπο-θετήσουμε τό θάνατο του ποιητή κάπου άνάμεσα σ' αύτά τά δύο χρονικά όρια.

Δέν είναι εξίσου βέβαιο τό έ'τος τής γέννησής του, επειδή γιά αύτήν υπάρχουν άντιφατικές πληροφορίες. Σύμφωνα μέ τήν πι-θανή υπόθεση του Jacoby (ο.π. και έρμηνευτικά σχόλια στό 239* Πάριο Μάρμαρο, έπ. 56 και 64, δπου και δλο τό υλικό μέ τά σχε-τικά χωρία), δλα αύτά είναι άποτελέσματα συγχρονιστικών ύπο-λογισμών. Τό Πάριο Μάρμαρο τοποθετεί (έπ. 56) τήν πρώτη νί-κη του ποιητή στό 469/8, δταν ήταν 28 χρόνων, και (έπ. 64) τό

1. Ό Α. Dain, «La Vie de Sophocle», Lettres d'Humanité 17, Πα-ρίσι 1958, δημοσίεψε τή μετάφραση τοϋ Βίου άπο τον Ρ. Mazon, συνο-δεύοντάς την μέ ορισμένες παρατηρήσεις γιά το κείμενο.

283

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

θάνατο του στο 406/5, σέ ήλικία 92 χρόνων. "Ετσι φτάνουμε στο 497/6, αν στη μέτρηση μας άπο τα δύο άκραϊα ετη δεν συνυπολο-γίσουμε τό 469, άλλά προσμετρήσουμε το 405. Δεν άποκλείεται, ό χρόνος νά είχε υπολογιστεί άντίστροφα, μέ βάση τη χρονιά της ναυμαχίας στή Σαλαμίνα. ~Ηταν γνωστό {Βίος 3) οτι ό Σο-φοκλής ως έφηβος ήταν ό κορυφαίος του χοροΰ πού τραγούδησε τον νικητήριο παιάνα. Καθώς αύτή ή ε'ίδηση γιά τον ομορφο νεα-ρό (Άθήναιος 1, 20e) άπό ξεχωριστή οικογένεια φαίνεται εντε-λώς άξιόπιστη, πρέπει νά είναι όρθή και ή μέτρηση. Εξάλλου, δεν άπομακρύνεται πολύ και ό 'Απολλόδωρος (244 F 35), δταν άναφέρει ώς ετος γέννησης τό 495/4" ό 'ίδιος πιθανότατα τοποθε-τούσε τήν άκμή του ποιητή στο 456/5, «τό μεγάλο συγχρονιστι-κό έτος τής τραγωδίας» (θάνατος του Αισχύλου, πρώτη έμφάνιση τού Εύριπίδη). Αιγότερο πειστική είναι ή πρόταση του Jacoby για τό 500/499 μέ βάση τόν Αουκιανό {Μακρόβ. 24) και συγχρο-νιστικό άξονα τό 480/479: άκμή του Αισχύλου, γέννηση τοϋ Εύ-ριπίδη, ό Σοφοκλής εΐ'κοσι χρόνων.

Τό όνομα Σόφιλλος του πατέρα του είναι μαρτυρημένο μέ βε-βαιότητα. 01 διάφορες πληροφορίες γιά κάποιο χειρωνακτικό ε-πάγγελμα, πού ό 'ίδιος δήθεν άσκοΰσε, άνάγονται, σύμφωνα μέ τήν πολύ φρόνιμη έπιχειρηματολογία τοϋ Βίου (1='Αριστόξενος, άπ. 115 W.), στό γεγονός ότι αύτός ό εύπορος άνθρωπος εΐγε δούλους, πού άσχολούνταν μέ κάποια σχετική τέχνη.

'Αποτελεί παράδοξη συγκυρία οτι ή καθαρότερη άποτύπωση τοϋ τραγικού στό πλαίσιο τοϋ δυτικού πολιτισμού πήγασε άπό μιά ζωή πού φαίνεται στεφανωμένη μέ μιά φωτεινή και εύφρό-συνη α'ίγλη. Ό ποιητής πού άπεικόνισε τόσο άνελέητα στόν Οι-δίποδα τύραννο τή φοβερή άπομόνωση τής άνθρώπινης ύπαρξης, στήν πραγματική του ζωή ήταν ένας άνθρωπος πού ολοι τόν άγα-ποΰσαν γιά τή γοητεία του {Βίος 7) και τόν θαύμαζαν γιά τήν εύ-δαιμονία του (Άριστοφ. Είρ. 696' Φρύν. Μοϋσες, άπ. 31 Κ.). Ό 'Αριστοφάνης στους Βατράχους του, γιά νά άποκλείσει τόν Σο-φοκλή άπό τό έργο, μετατρέπει τήν άνάγκη σέ άρετή, όταν βάζει τόν Διόνυσο (82) νά παραμερίζει τήν έπιστροφή τοϋ ποιητή στόν Πάνω Κόσμο μέ εναν ωραίο χαρακτηρισμό: ο ό' εύκολος μεν ενθάδ', εύκολος δ' εκεί (αύτός κι έδώ καλόβολος είναι, κι εκεί καλόβολος ήταν).

Αύτός ό φιλαθηναιότατος πολίτης {Βίος 10), πού γεννήθηκε

284


στο δήμο του Κολωνού, ήταν βαθύτατα δεμένος μέ την πατρίδα του στην προσωπική, στην ποιητική, στην πολιτική και στή θρη-σκευτική του ζωή. Ξέρουμε οτι δεν έφυγε άπο τήν 'Αθήνα, παρά μόνο γιά νά τήν υπηρετήσει.^

Είναι πειστική ή παράδοση {Βίος 3) πού μιλεϊ γιά φροντισμέ-νη άνατροφή και γιά πρώιμη επιτυχία στο γυμναστήριο και στή μουσική άγωγή. Δάσκαλος του στή μουσική υπήρξε ό Λάμπρος, πού άναφέρεται άπο τον Ψευδό-Πλούταρχο {Περί μουσικής 31, 1142b) πλάι στον Πίνδαρο και τον Πρατίνα. Σύμφωνα μέ μιά εύφυή παρατήρηση του Webster, ή άντίθεση άνάμεσα στον Λάμ-προ άφενος και στον Φιλόξενο και τον Τιμόθεο άφετέρου, όπως έμφανίζεται στο παραπάνω εργο, ισως επαναλαμβάνει τήν άντί-θεση άνάμεσα στά χορικά του Σοφοκλή και τά χορικά του οψιμου Εύριπίδη, πού εί,ναι επηρεασμένα άπο τον νέο διθύραμβο.^ Φυ-σικά, οί άρχαϊοι δεν παρέλειψαν νά κάμουν τον Λίσχύλο δάσκαλο του ποιητή στήν τέχνη τής τραγωδίας. Κάποια προσωπική επα-φή πρέπει νά υπήρχε. Ό 'ίδιος ό Σοφοκλής, άνασκοπώντας τήν καλλιτεχνική του πορεία, άναγνώριζε ενα στάδιο τής τέχνης του επηρεασμένο άπο τον προκάτοχό του. Ό Πλούταρχος (ΙΙώς αν τις αΐσθοιτο εαυτόν ττροκόπτοντος επ' άρεττ] 7, 79b) μας εχει δια-σώσει τήν κρίση του 'ίδιου του ποιητή: πρώτα άπελευθερώθηκε άπο τον δγκον του Λίσχύλου και ύστερα χρειάστηκε νά ξεπερά-σει τή δυσκαμψία και τήν έπιτήδευση τής 'ίδιας του τής φύσης, γιά νά φτάσει στήν τελειότητα.^

Μέ τήν εικόνα του ποιητή εναρμονίζεται άπόλυτα τό γεγονός οτι κέρδισε γρήγορα τό κοινό του και τό κράτησε δικό του μόνιμα. Λ ο Πάριο Μάρμαρο (έπ. 56), μαζι μέ τον Πλούταρχο {Κίμων 81),

1. Αύτή τήν πλευρά τής προσωπικότητας του Σοφοκλή τή φωτίζει ό W. Schadewaldt, Sophokles und Athen, Φραγκφούρτη Hellas und Hesperien"^ 370κκ.

2. 'Ωστόσο, γιά τον Λάμπρο παραμένουν κάποιες χρονολογικές δυσκο-λίες, πού δεν κατόρθωσαν νά τις παραμερίσουν ολότελα ό Α. ν. Blumen-Uial, RE 1043, και ό Webster, An Introduction to Sophocles 179.

3. Ό C. M. Bowra, «Sophocles on his Development», AJPh 61 (1940) 385, σωστά δέχεται ώς γνήσια αύτή τή μαρτυρία και υποθέτει ώς πηγή της τον "Ιωνα τον Χίο. Αύτή τήν άποψη υποστηρίζει και ό Α. ν. Hlumenthal, Ion von Chios, Στουτγάρδη 1939, άπ. 9. Και ό G. Per-rotta (7) θεωρεί αύθεντική αύτή τήν προσωπική ομολογία. Πρβ. και L. Α. Iôst, «Aeschylean Onkos in Sophocles and Aristotle», TAPhA 88 (1947) 242.

285

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τοποθετεί στο 468 τήν πρώτη του θεατρική εμφάνιση, πού του χάρισε ταυτόχρονα και τήν πρώτη του νίκη. "Ηδη 6 Lessing συν-δύασε μέ αύτή τήν πληροφορία Ινα χωρίο του Πλίνιου {Ν.Η. 18, 65) και άπέδωσε τον Τριπτόλεμο στή νικήτρια τετραλογία. Το άπ. 541 Ν. προδίδει άγάπη γιά τή γεωγραφική λεπτομέρεια, τυ-πικό χαρακτηριστικό του Αισχύλου. Ή άποψη του F. Brommei' {Philologus 94,1941,336) ότι ό Τοιπτόλεμος ήταν σατυρικό δρά-μα βρίσκει υπερβολικά άδύναμο έρεισμα σε μιά νεότερη, κατά με-ρικές δεκαετίες, αγγειογραφία, μέ τον Τριπτόλεμο πάνω στό φτε-ρωτό άρμα του, άνάμεσα σέ δύο σατύρους. Ή μαρτυρία του Πλου-τάρχου [Κίμων 8) οτι, άντι γιά τούς κληρωτούς κριτές, ή κρίση γιά τον άγώνα δόθηκε άπό τήν ομάδα των δέκα στρατηγών μέ άρ-χηγό τόν Κίμωνα άπηχεΐ πολιτικές διαμάχες, πού πρέπει νά ή-ταν πολύ έ'ντονες στό κοινό εκείνης της έποχής.

Ό επιγραφικός κατάλογος των νικητών γιά τά Μεγάλα Διο-νύσια {IG Π^ 2325) άποδίδει στόν Σοφοκλή δεκαοχτώ νίκες. "Άν ή Σονόα άναφέρει ε'ίκοσι τέσσερις, και ό Βίος, σύμφωνα μέ τόν Καρύστιο, είκοσι, ή διαφορά οφείλεται 'ίσως στήν προσμέτρηση των νικών πού κέρδισε ό ποιητής στα Λήναια. Πιθανή φαίνεται ή μαρτυρία του Βίου (8) ότι ό Σοφοκλής δέν ήρθε ποτέ τρίτος. Ε π ο -μένως, χρονιές όπως τό 415, οπού μας είναι γνωστοί οί δύο πρώ-τοι νικητές, πρέπει νά αποκλειστούν γιά τις διδασκαλίες του. Σύμ-φωνα μέ τον Βίο (18), ό 'Αριστοφάνης στήν 'Αλεξάνδρεια είχε υ-πόψη του 130 έ'ργα, άπό τά όποια 17 (ή 7) θεωρούνταν νόθα. ""Αν διαβάσει κανείς στόν Βίο τόν άριθμό ζ', τότε έξασφαλίζεται συμ-φωνία μέ τό λήμμα της Σούδας, πού μιλεϊ γιά 123 έ'ργα.

Ό Βίος (5) άναφέρει δτι ό Σοφοκλής στόν Θάμυρη εμφανίστη-κε στή σκηνή παίζοντας κιθάρα, ένώ ό Άθήναιος (1, 20) προσθέ-τει δτι ό ποιητής στή Ναυσικά είχε διακριθεί στό παιχνίδι τής σφαίρας.^ 'Αργότερα ομο^ς, πρώτος αύτός, άναγκάστηκε νά έγ-

1. Ό Schmid, 2, 313, τοποθετεί τήν πρώτη θεατρική έμφάνιση του Σοφοκλή «στήν 77η ολυμπιάδα» (472/469), χρονολογία πού παραδίδει το Χρονικό του Εύσεβίου. Ό Α. ν. Blumenthal, Bursian 259, 68, προτιμά νά άκολουθήσει τόν Πλούταρχο παρά τόν Εύσέβιο. 'Έτσι ολα τακτοποι-ούνται κατά τόν καλύτερο τρόπο, άφού τά Διονύσια τοΰ 468 άνήκουν στήν 77η ολυμπιάδα. 'Ορθή ή άποψη του Jacoby, FGrHist 239 Λ 56.

2. Ό Άθήναιος είχε προφανώς ύπόψη του μιαν άσυντόμευτη άκόμη [Αορφή τοΰ Βίου. Τό άγγεϊο τοΰ Θάμυρη στό Βατικανό εικονίζεται στό βιβλίο τοΰ Κ. Schefold, Die liildnisse der antiken Dichter, Bedner

286


καταλείψει τήν υποκριτική δραστηριότητα, εξαιτίας της πολύ ά-δύνατης φωνής του {Βίος 4). "Ολα αύτά άξίζει να τά πιστέψουμε άπολύτως, έκτος άπό τή δικαιολόγησή τους, πού θυμίζει έντονα άνεκδοτολογική αιτιολογία, άφοΰ επαναλαμβάνεται σχεδόν πα-νομοιότυπα άπο τονΛίβιο (7,2) γιά τονΛίβιο 'Ανδρόνικο. Ή πλη-ροφορία {Βίος 5) οτι ό ποιητής άπεικονιζόταν στήν Ποικίλη Στοά μέ λύρα στο χέρι μπορεί νά εχει τήν πηγή της σέ αύθαίρετη ερμη-νεία ένος πίνακα τοΰ Πολυγνώτου.

"Άν πιστέψουμε σέ δύο δυσερμήνευτες κατά τά άλλα μαρτυρίες, φαίνεται δτι στά χρόνια τοΰ Σοφοκλή είχε άναπτυχθεΐ μιά αύτό-νομη καλλιτεχνική ζωή, δπου ό ποιητής κατείχε ξεχωριστή θέ-ση : σύμφωνα μέ τον Βίο (6), είχε οργανώσει ένα θίασο γιά τις Μού-σες. Για τήν περίπτωση τοΰ Σοφοκλή, είναι άρκετά εύνόητος ενας λατρευτικός δμιλος. Δυσκολίες προκαλεί ή έ'κφραση Θίασος εκ των ηεπαιδενμένο)ν. Ό Blumenthal {RE 1049) σκέφτηκε τούς ύπο-κριτές πού εκπαίδευε ό Σοφοκλής, πλησιάζοντας έ'τσι περισσότε-ρο στούς scribae historionesque παρά σέ ενα προστάδιο τής πλα-τωνικής Άκαδημείας. Στον Βίο λίγο πιο πάνω υπάρχει ή εΐ'δηση δτι ό ποιητής προς τάς φύσεις αυτών (δηλαδή των ύποκριτών) γράψαι τά δράματα (έγραφε τά δράματά του άνάλογα μέ τήν καλ-λιτεχνική ιδιοσυγκρασία των ύποκριτών), άλλά μέ τον άποσπα-σματικό χαρακτήρα αύτοΰ τοΰ συμπιλήματος είναι άδύνατο νά γί-νει οποιοσδήποτε συσχετισμός. Ό Webster {Sophocles 7) άπο-κρούει δικαιολογημένα αύτή τήν άποψη, μολονότι ή γνώμη του γιά «μιά έταιρεία καλλιεργημένουν 'Αθηναίων, πού οργανώθηκε άπό τον Σοφοκλή γιά νά συζητεί προβλήματα λογοτεχνίας και θε-άτρου» (παρόμοια και ό Η. Herter, Piatons Akademie, Βόννη 1944, 29, μέ σχετική βιβλιογραφία), άπηχεΐ κάπως σύγχρονές μας δραστηριότητες. Ωστόσο, δ υπαινιγμός τοΰ 'Αριστοφάνη {Θεσμ. 41) για Θίασον Μουσών είναι ενισχυτικός.

Προβληματική είναι ή μαρτυρία τής Σούδας δτι δ Σοφοκλής, έκτος άπό δράματα, είχε γράψει ελεγείες, παιάνες^ και ένα πεζό und Denker, Βασιλεία 1943, 58. Γιά το προσωπείο τοϋ Θάμυρη μέ τά δίχρωμα μάτια βλ. Α. Lesky, AAWW 1951, lOl=Ges. Sehr. 169.

1. Υπολείμματα άπό ελεγείες και εναν παιάνα στον 'Ασκληπιό (ή τήν Κορωνίδα) παρατίθενται στη συλλογή τοϋ Diehl, Anthologia Lyrica, 3η έκδ., 1, 79. Γιά τά έπιγραφικά υπολείμματα τοϋ παιάνα (Ο. Kern, Ιη-scriptiones Graecae, Βερολίνο 1913, πίν. 45), πού ψαλλόταν στήν 'Αθήνα άκόμη και τήν εποχή των Άντωνίνων (Φιλόστρατος, Βίος 'Απολλώνιου Τυ.

287

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

εργο ΠερΙ χορον^ οπου παρουσιαζόταν 6 'ίδιος να άντιγνωμεϊ μέ τον Θέσπη και. τον Χοιρίλο. Αύτο τό κείμενο, αν ύποτεθεϊ ότι δι-έθετε άκόμη κάποια έπικαιρικά στοιχεία, θά έπρεπε νά χρονολο-γηθεί πάρα πολύ πρώιμα, πράγμα άπίθανο. Αύτο καθαυτό, ενα τε-χνικό δοκίμιο, δπου ο ποιητής αιτιολογεί τον αύξημένο άριθμό των μελών του χορού, θα τό τοποθετούσαμε μάλλον στην δψιμη περί-οδο της ζωής του.^ Τότε πρέπει νά είχαν γράψει γιά τις καλλι-τεχνικές δραστηριότητές τους άνθρωποι όπως ό 'Ικτίνος, ό Πο-λύκλειτος και ό Παρράσιος. 'Οπωσδήποτε, θά ήταν προτιμότερη ή ομολογία τής άβεβαιότητάς μας παρά μιά έξαιρετικά βιαστική αμφισβήτηση τής σχετικής πληροφορίας.^

Ό περιορισμένος κύκλος τής κοινωνικής ζωής στήν 'Αθήνα πρέπει νά εφερε τον Σοφοκλή σε έπαφή μέ σημαντικές προσωπι-κότητες της έπογης του. Μέ τον Περικλή συνδέθηκε χάρη σέ διά-φορα κρατικά λειτουργήματα, στον'Ηρόδοτο άφιέρωσε, σέ ήλικία 55 χρόνων, μιά ελεγεία,^ ένώ στον Πλάτωνα (ΙΙολ. 1, 329c) δια-βάζουμε οτι ό Σωκράτης άκουσε τον γέροντα πιά ποιητή νά μα-καρίζει, γεμάτος εύγνωμοσύνη, τήν άπελευθέρωσή του άπό τό πάθος του έρωτα.

Ό Σοφοκλής, μολονότι στο έ'ργο του έχει πολύ λιγότερες

3, 17, και φιλόστρατος ό Νεότερος, £'ίκόνες 13), βλ. ιδιαίτερα S. Η. Oliver, «The Serapion Monument and the Paean of Sophocles», Hesperia 5 (1936) 91 και Ε. Diehl στο Suppl. τής Anthologia Lyrica 4, 57.

1. Ό G. Müller, Hermes 89 (1961) 398, θεωρεί πιθανό νά διατύπωσε ό Σοφοκλής τις απόψεις του γιά τή λειτουργία τοϋ χοροϋ.

2. Α. ν. Blumenthal, RE 1050· G. Perrotta, 12. 'Άν πράγματι υπήρ-χε ενα τέτοιο ëpyo, είναι πιθανότερο νά πραγματευόταν ειδικά τό θέμα τοϋ χοροϋ παρά γενικά τήν τραγωδία, δπως υποθέτει ό Webster, Intro-duction 7.

3. Ά π . 2 D. Τή σχέση του μέ τον Ηρόδοτο μαρτυροΰν κάποιες σκόρ-πιες άπηχήσεις, πού συγκεντρώθηκαν άπο τον Schmid, 2, 318, 3, και συμπληρώθηκαν άπο τον Ρ. Keseling, PhW 57 (1937) 910. Σέ δλες τις περιπτώσεις πρόκειται γιά παραλληλισμούς επιμέρους χωρίων, ένώ, άπο άποψη πνευματικής στάσης, ό Ηρόδοτος βρίσκεται πλησιέστερα προς τον Αισχύλο, δπως πολύ πειστικά εδειξε ό Μ. Pohlenz στο βιβλίο του γιά τον Ηρόδοτο (1937, άνατ. 1961). Τό άπ. 1 D. είναι ενας πεντάμετρος, δπου ό Σοφοκλής ομολογεί τήν προσπάθειά του νά χωρέσει σέ στίχο τό δνομα τοϋ 'Αρχελάου (τοϋ Μιλησίου). Γιά τά δύο νόθα άνόητα δίστιχα (άπ. 3 D.) πού στρέφονται κατά τοϋ Εύριπίδη μέ άφορμή κάτι έρωτικές υποθέσεις, βλ. F. Wehrli στά σχόλιά του γιά τόν "Ιερώνυμο τον Ρόδιο {Die Schuir des Aristoteles 10), άπ. 35κ.

288


άναφορές σ τ φ πολί,τι,κή πραγματικότητα άπο ο,τι. ο Αισχύλος καΐ ό Εύριπίδης, διαφέρει εντούτοις και άπο τους δύο στο δτι υ-πηρέτησε συχνά την πόλη σέ πολύ ύψηλές θέσεις, ενώ άποποιή-Οηκε κάθε πρόσκληση άπο τις αύλές ξένο^ν άρχόντων (i?ioç 10). 'Γό 443/2, περίοδο σημαντικής άναδιάρθρωσης των φορολογικών περιφερειών της συμμαχίας, χρημάτισε έλληνοταμίας {IG Ρ 202, .'{G* πρβ. Sappl. Ερ. Gr. 5, 1931, σ. 15). 'Αξιόπιστα μαρτυρη-μένο είναι (κυρίως άπο τον "Ιωνα, άπ. 8, Blumenthal) δτι ό Σο-φοκλής στον Σαμιακό Πόλεμο (441/39) υπήρξε στρατηγός μαζι μέ τον Περικλή.^ Σύμφωνα μέ την 'Τπόθεση τής 'Αντιγόνης^ οί 'Αθηναίοι τον είχαν εκλέξει στρατηγό άκρφώς εξαιτίας αύτοΰ του έργον: το άξίωμα θά θεωρήθηκε δίκαιη άνταμοιβή. Τό καλο-καίρι του 440, ενώ ό Περικλής χτυπούσε τους Σαμίους στην Τρα-γία, ενα τμήμα του στόλου εΐχε σταλεί προς τη Χίο και τή Λέ-σβο, γιά νά φέρει ένισχύσεις (Θουκ. 1, 116). Τότε συναντήθηκε ό ποιητής μέ τον "Ιωνα στο συμπόσιο άπο δπου ό Χιώτης ομό-τεχνος του άποφάσισε νά διασώσει στις "Επιδημίες του {δ.π.) ενα χαριτωμένο στιγμιότυπο: πώς ό Σοφοκλής έκλεψε έ'να φιλι άπο έ'να ώραϊο άγόρι. Χρωστούμε επίσης χάρη στον "Ιωνα γιά τό χα-ρακτηρισμό πού μας έχει σώσει: τα μέντοι πολιτικά οντε σοφός οντε ρεκτήριος ήν, άλλ' ώς αν τις των χρηστών "Αθηναίων (στά πο-λιτικά δεν ήταν ούτε δραστήριος ούτε ιδιαίτερα ικανός—άλλά ό-πως θά μπορούσε νά θεωρηθεί κάθε χρηστός Αθηναίος). Ό χα-ρακτηρισμός εναρμονίζεται άπόλυτα μέ τή δήλωση του 'ίδιου του Σοφοκλή, στο 'ίδιο χωρίο, δτι ό Περικλής τον θεωρούσε καλό ποι-ητή άλλα κακό στρατηγό. Παρ' δλα αυτά, φαίνεται δτι ό ποιητής υπηρέτησε σ' αύτό τό άξίωμα αλλη μία φορά. Ό Βίος (9) άνα-φέρει δτι οί 'Αθηναίοι τόν έξέλεξαν στρατηγό^ στόν πόλεμο έναν-

1. Γιά τούς στρατηγούς αύτης της περιόδου βλ. F. W. Lenz, «The Athe-nian Strategoi of the Years 441 /440 and 433/432», TAPhA 72 (1941) 226.

2. ΣτΙς άριθμητικές πληροφορίες τοϋ Βίου επικρατεί γενικά σύγχυση. "Οτι ό Σοφοκλής ήταν τότε 69 χρόνων συμφωνεί με τή χρονολογία τοϋ πολέμου έναντίον των Άναίων, άλλά ή τοποθέτηση τής εκλογής εφτά χρό-νια πριν άπο τις πελοποννησιακές ταραχές εναρμονίζεται περισσότερο μέ τήν πρώτη του στρατηγία. Εϊναι άμφίβολο αν μπορούμε νά συμπεράνουμε συμφωνώντας μέ τον Webster (12) άλλη μιά άνάθεση στρατηγίας, μέ βά-ση τό άνέκδοτο τοϋ Πλουτάρχου [Νικίας 15, 2) πού συνδέει τον ποιητή στό άξίωμα αύτό μέ τόν Νικία, τονίζοντας μάλιστα τή μετριοπάθειά του. Σχετικά βλ. Η. D. Westlake, «Sophocles and Nicias as Colleagues»,

289

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τίον των Άναίοον (428 π.Χ.)· καΐ πραγματικά, αύτον το χρόνο, δταν νίκησε ό Εύριπίδης μέ τον 'Ιππόλυτο^ 6 Σοφοκλής δεν δί-δαξε εργο.

Ό Σοφοκλής χρημάτισε συχνά έπίσημος άπεσταλμένος τής 'Α-θήνας {Βίος 1)· μέ αύτη την ίδιότητά του μπορεί νά σχετίζεται, καΐ ή μοναδί,κή έπίθεση τής κωμωδίας πού μας είναι γνωστή: ο 'Αριστοφάνης {Ειρ. 698) τον κατηγορεί γιά αισχροκέρδεια.

Κατά τον 'Αριστοτέλη {Ρητ. 3, 18, 1419a 26), ενας Σοφο-κλής ήταν μέλος του σώματος των προβούλων, πού ορίστηκαν με-τά τή σικελική καταστροφή, για νά προσδώσουν κάποιο κύρος στή δημοκρατία. Μετά το ολιγαρχικό πραξικόπημα του 411, αύ-τός Ό 'ίδιος Σοφοκλής ειχε πει, άπαντώντας σε έρώτηση του Πει-σάνδρου, οτι δεν επιδοκιμάζει τό γεγονός, άλλά δεν ύπάρχει κα-νένας καλύτερος δρόμος. Σ ' αύτή τή φράση ό ομιλητής δίνει ιδι-αίτερο βάρος, και δεν υπάρχει λόγος να άμφιβάλλουμε δτι πρό-κειται γιά τον ποιητή μας.^ Είναι εύνόητο οτι σέ δύσκολους και-ρούς οι 'Αθηναίοι κατέφευγαν σέ μεγάλα ονόματα.

Στο δεσμό του ποιητή μέ τήν πολιτεία άντιστοιχεϊ καί·μιά στενή σχέση μέ τις λατρείες της. Ό Βίος (11) άναφέρει οτι ό Σο-φοκλής ήταν ιερέας ένός θεραπευτή ήρωα πού ονομαζόταν, κατά τήν παράδοση, "Αλων. Ό Σοφοκλής, ώς ιερέας αύτοϋ του ήρωα, ((δέχτηκε» στο σπίτι του τον 'Ασκληπιό, δταν ο θεος ήρθε άπό τήν 'Επίδαυρο και δεν ειχε άκόμη ιδιαίτερο τέμενος. Γι' αύτή του τή θεοσεβή πράξη ό ποιητής, μ,ετά το θάνατο του, ήρωοποιή-θηκε παίρνοντας τήν έπωνυμία ((Δεξίων» {Μέγα Έτνμ. 256, 6). "Οταν στις γερμανικές άνασκαφές πού έγιναν στή δυτική πλαγιά

Hermes 84 (1956) 110. Άφοΰ ό Βίος (1) μας πληροφορεί δτι ό Σοφοκλής χρημάτισε στρατηγός οχι μόνο μαζί μέ τον Περικλή άλλά καί μαζί μέ τον Θουκυδίδη, συνάγεται δτι πρόκειται γιά το γιό'τοϋ Μελησία, πού ήταν έξόριστος άπό τό 443 ώς τό 433. 'Άν δεχτούμε τήν υπόθεση δτι εκλέχτηκε στρατηγός μετά τήν έπάνοδό του, μπορούμε νά τον συνδέσουμε μέ τον πό-λεμο κατά των Άναίων.

1. Ό Σοφοκλής πού μνημονεύεται άπό τόν 'Αριστοτέλη {Ρητ. 1, 14, 1374b 36) <Λ)ς συνήγορος σέ μιά δίκη νβρεως θα μπορούσε νά εϊναι ό ποιη-τής μας. Πάντως, ταυτίζεται οπωσδήποτε μέ εκείνον τόν Σοφοκλή {Ρητ. 3, 15, 1416a 15) πού άποκρούει τήν κατηγορία δτι προσποιήθηκε τό τρέ-μουλο του γέρου. 'Ορθά τονίζει ό Α. von Blumenthal, Bursian 277, 3, διαφωνώντας μέ τόν G. Perrotta (48), οτι αύτή ή πληροφορία δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν ύποτιθέμενη δίκη τοΰ Ίοφώντα εναντίον του πατέρα του.

290


της 'Ακρόπολης βρέθηκε το ίερο ένος θεραπευτή θεοΰ μέ το ονο-μα "Αμννος^ ένώ δύο τιμητικά ψηφίσματα άπο το Ι'διο μέρος [IG I P 1252 και 1253) άνέφεραν τον Δεξίωνα πλάι στον "Αμυνο και τον 'Ασκληπιό, οί μελετητές έτειναν νά συμφωνήσουν μέ τον Α. Körte και νά διορθώσουν σέ "Αμυνος το "Αλων^ πού παραδίδεται στον Βίο. Ό Ο. Walter^ δμως έ'δειξε οτι πρόκειται γιά δύο δια-φορετικά ιερά, ένα του Άμύνου και του 'Ασκληπιού και ενα τού Δεξίωνα. "'Αν τό ηρώο τού Σοφοκλή-Δεξίωνα πρέπει νά διακρι-θεί άπο το Άμυνειον, τίποτε δέν έμποδίζει νά δεχτούμε δτι ό ποιητής πράγματι χρημάτισε ιερέας κάποιου ήρωα, μέ το ονο-μα "Αλων. Ό Walter εξετάζει τήν πιθανότητα νά κρύβεται πίσω άπο αύτό το "Αλων τό ονομα Άλιρρόθιος.

Στο άνεκδοτολογικό ύλικό πού σχετίζεται μέ τή ζωή αύτοΰ τού μεγάλου ποιητή, κύριο, θέση κατέχει ή ιστορία τής δίκης πού κίνησε μπροστά στούς φράτορες δ Ίοφών, γιος του Σοφοκλή άπο τή γυναίκα του Νικοστράτη, εναντίον του γέρου πατέρα του, έπειδή εύνοούσε υπέρμετρα έναν δμώνυμό του, άπο ταπεινή δμως κατα-γωγή, έγγονό, δ δποϊος είχε δήθεν πατέρα τδν'Αρίστωνα, γιο πού άπόχτησε ό Σοφοκλής άπο τή Σικυώνια Θεωρίδα. Ή ιστορία δέν άξίζει τήν πίστη πού τής δίνουν δ W. Schmid (2, 321) και δ (r. Perrot ta (48).^ 'Ωστόσο, ενας γιος τού Σοφοκλή 'Αρίστων, μέ γενεαλογική γραμμή πού ξεκινά άπο τον ποιητή, είναι πρό-σωπο Ιστορικό, όπως φαίνεται στήν 'Υπόθεση 2 τού Οιδίποδα επί Κολωνώ καΐ στο γενεαλογικό δέντρο πού κατάρτισε δ Blumen-thal {RE 1042).

1. «Das Priestertum des Sophokles», Γέρας Ά. Κεραμοπονλλου, 'Α-θήνα 1953, 469.

2. Ό Webster υποθέτει δτι ολόκληρη αύτή ή ιστορία είναι έπινόηση της κωμωδίας, γεγονός πολύ πιθανό. Το ϊδιο υποστηρίζει και ό W. C. llelmböld, aThe Mad Sophocles)) CJ 45, 1950, 342. 'Ωστόσο, ό συ-σχετισμός μέ τήν κωμωδία Φράτορες τοϋ Λεύκωνα, πού παρουσιάστηκε τό 421, παραμένει έμπνευση έξίσου εύφυής μέ τήν προσπάθεια νά γίνει ίνας παραλληλισμός μέ τήν Πντίνη τοϋ Κρατίνου: ό Ίοφών είχε κατη-γορήσει τόν Σοφοκλή δτι έγκατέλειψε τή νόμιμη γυναίκα του Θεωρίδα (=δραματική τέχνη) γιά χάρη της παλλακίδας Νικοστράτης (=πολεμικής δόξας)· τά γυναικεία ονόματα πρέπει νά έχουν άντιστραφεΐ στήν παρά-δοση. Οΰτε ό Ρ. Mäzen, «Sophocle devant ses juges)), REA 47 (1945) 82, λύνει τό πρόβλημα μέ τήν υπόθεση δτι ό Σοφοκλής, σέ μιά συνέλευση των φρατόρων, ένέγραψε τόν ομώνυμο έγγονό του στούς καταλόγους της φρατρίας, παρά τή διαμαρτυρία τοϋ Ίοφώντα.

291

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ό Βίος (14) προσφέρει μιά πλούσια σταχυολόγηση άπο άλλό-κοτες αιτίες θανάτου: πνίξιμο άπο μια ρώγα σταφύλι, συγκοπή ενώ διάβαζε (φυσικά, μέ δυνατή φωνή) ενα εκτενές δίχως παύσεις κομμάτι της 'Αντιγόνης^ ύπερβολική συγκίνηση γιά μιά νίκη. Πάντως, μπορούμε νά πιστέψουμε δτι ήταν θαμμένος σέ οικογε-νειακά τάφο, στο δρόμο προς τή Δεκέλεια, έντεκα στάδια άπο τα τείχη της πόλης. 'Ωραία είναι ή επινόηση οτι 6 Λύσανδρος, πα-ρακινημένος δύο φορές άπο τον Διόνυσο, πού εμφανίστηκε στο δνειρό του, έξασφάλισε γιά τή νεκρική πομπή ελεύθερη δίοδο μέ-σα άπο τον κλοιο πού εζωνε τήν πόλη.

'Από τούς τρεις σωζόμενους τύπους πορτρέτου του Σοφοκλή,^ ό άρχαιότερος είναι και δ λιγότερο βέβαιος.^ 'Από ενα χάλκινο έργο τών άρχών του 4ου αιώνα π.Χ. προέρχονται πολλά άντί-γραφα' άπο αύτά πρέπει νά άναφερθεΐ ένα κεφάλι άπο τό Βερο-λίνο (άρ. 296). Πρόκειται γιά ένα πορτρέτο μέ έντονη εσωτερικό-τητα και αύτοσυγκέντρωση, πού το ταύτισε μέ τον Σοφοκλή ό Ρ. Volters, εξαιτίας της όμοιότητάς του μέ τον τύπο του Αατε-ρανοΰ. Ό Schefold εξετάζει τήν πιθανότητα νά είναι πρότυπο του ό άνδριάντας πού άφιέρωσε ό Ίοφών μετά το θάνατο του πα-τέρα του. Κάτι τέτοιο δμως δεν μπορεί νά επιβεβαιωθεί ικανο-ποιητικά μέ βάση τδ εξαιρετικά φθαρμένο χωρίο 11 του Βίου.

Στον δεύτερο τύπο^ άνήκει δ γνωστός άνδριάντας του Αατε-ρανοΰ, πού άκόμη και σήμερα θεωρείται τδ κατεξοχήν άγαλμα του Σοφοκλή, μολονότι ξέρουμε πιά δτι τδ άνέκφραστο κεφάλι είναι άποτέλεσμα μεταγενέστερης επεξεργασίας άπδ τδν γλύπτη

1. Τήν πιο διεξοδική επισκόπηση δλων τών αναγνωρίσιμων τύπων τήν προσφέρει ή G. Μ. Α. Richter, The portraits of the Greeks, Λονδίνο 1965,^124, είκ. 611-716.

2. Ή βιβλιογραφία είναι ή ϊδια πού μνημονεύτηκε πιο πάνω γιά τον Αισχύλο (σ. 124). Tè πρότυπο αύτοΰ τοΰ τύπου χρονολογείται άπο τόν L. Laurenz!, δ.π. 92, γύρω στά 400-390 π.Χ., και άπ6 τον Κ. Schefold, ό'.π. 72, γύρω στά 380 π.Χ. Και ο'ι δύο μελετητές, καθώς και ή G. Μ. Α. Richter, παραθέτουν βιβλιογραφία γιά τά άντίγραφα.

3. Laurenzi, ό'.π. 99" Hekler, δ.π. (2η εκδ.) 24· Schefold, δ.π. 90 καΐ 207, ό όποιος δίνει μια εξαιρετικά ωραία εικόνα του κεφαλιού πριν άπο τήν άποκατάστασή του. Μια εικόνα συνοδευμένη άπο διεισδυτική κρι-τική άνάλυση προσφέρει και ό W. Schadewaldt, Sophokles und das Leid, Potsdam i9i^ = Hellas und Hesperien 2M = Gottheit und Mensch in der Tragödie des Sophokles, Darmstadt 1963' τώρα καΐ στον Κ. Schefold, Griechische Dichterbildnisse, Ζυρίχη 1965, 23, πίν. 14a.

292


Tenerani. Εύτυχώς, ενα νωρίτερα κατασκευασμένο γύψινο έκ-μαγεϊο στη Villa Medici δείχνει, τή μελαγχολική σοβαρότητα καΐ τή γεμάτη οδύνη σοφία σέ άκόμη μεγαλύτερη ένταση άπο ο,τι ο πρώτος τύπος πού άναφέραμε πιο πάνω. Ή στιλιστική ένταξη ένισχύει τήν υπόθεση δτι αρχέτυπο μπορεί νά ήταν ό άνδριάντας του ποιητή πού έστησε στο θέατρο του Διονύσου γύρω στο 330 ό Λυκοϋργος.

Στήν τρίτη θέση βρίσκεται ό τύπος Farnese,^ πού δείχνει τον ποιητή γέροντα. Τή δημοτικότητά του στήν άρχαιότητατή μαρτυ-ρούν τά άφθονα άντίγραφα" άπο αύτά, άξιομνημόνευτο είναι το κε-φάλι στο Έθνικο Μουσείο της Νεάπολης (άρ. 6413). Ή άπόδο-ση επιβεβαιώνεται άπο μιά ενεπίγραφη έρμαϊκή στήλη στο Βα-, τικανο και μιά προτομή άγνοούμενη σήμερα, μέ επιγραφή. Ή χρονολόγηση ποικίλλει, άλλα αύτός ό τύπος είναι άσφαλώς νεό-τερος άπο του Λατερανοΰ. Ό Schefold υποθέτει ένα κλασικό πρότυπο.

Σ ' αύτούς τούς τρεις τύπους ή G. Μ.Α. Richter {Portraits) προσθέτει έναν άκόμη, μέ λιγότερη βεβαιότητα. Κυριότερος έκ-πρόσωπός του είναι τό χάλκινο κεφάλι στο Βρετανικό Μουσείο (είκ. 708-710).

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

' Εδώ πρέπει πρώτα πρώτα να θυμηθούμε τά στάδια στήν παρά-δοση του κειμένου τών τραγικών, δπως τά περιγράψαμε και στο κεφάλαιο για τον Αισχύλο.

Και γιά τον Σοφοκλή, δπως φαίνεται, ή άποφασιστική έκδο-ση άνάγεται στον 'Αριστοφάνη τον Βυζάντιο* ορισμένα Ι'χνη της

1. Laurenzi, δ.π. 115· Hekler, δ.π. (2η ^κδ.) 24· Schefold, δ.π. 158 καΐ 214' V. Poulsen, Les portraits Grecs, Κοπεγχάγη 1954, άρ. 9κ. Γιά μιά δεύτερη άναπαράσταση του πορτρέτου τοΰ γερο-Σοφοκλή ό Lau-nuizi, δ.π. 136, παραπέμπει στον λεγόμενο Σοφοκλή Arundel (Βρετ. Μουσ., άρ. 2320), πού τό άρχέτυπό του τό τοποθετεί γύρω στά 50-25 π.Χ. Συμπληρωματικά ό Schefold, δ.π. 154, άναφέρεται στό μωσαϊκό της Κο-λονίας, δπου άνάμεσα στά πορτρέτα είναι σκορπισμένες φύρδην μίγδην οι λεζάντες. Τό ονομα «Σοφοκλής» βρίσκεται κάτω άπό ενα κεφάλι του Ευ-ριπίδη, ένώ έκεϊνος πού δηλώνεται ώς Σωκράτης πρέπει νά είναι ό ποιητής μας. Γιά τόν τύπο Farnese βλ. τώρα και Ε. Voutiras, Studien zu Inter-prelation und Stil griechischen Porträts des 5. und frühen 4. Jahr-hunderts (διατρ.), Βόννη 1980, 122κκ.

293

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

φιλολογικής του δραστηριότητας μπορούν άκόμη να έπισημαν-θοΰν {Βίος 18· 'ΤπόΟ. I Αντιγόνης' Σχ . ΑΧαντα 746, κ.ά.)· Γιά τα Σχόλια, στη μορφή πού τά εχουμε σήμερα, άποφασιστική υ-πήρξε ή συμβολή του Διδύμου, 6 οποίος δεν πρέπει νά εργάστηκε σαν δουλικός συμπιλητής, δπως φαίνεται και άπο τήν πολεμική πού άσκεϊ έδώ κι έκεϊ γιά αρχαιότερα υπομνήματα στον Σοφο-κλή. Ή έξελικτική πορεία οδήγησε και έδώ στήν έπιλογή επτά δραμάτων σέ ύπομνηματισμένες έκδόσεις. Αυτές, στά τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ., άναθεωρήθηκαν από τον Σαλλούστιο, άπο τον όποιο προέρχονται οί 'Υποθέσεις στήν 'Αντιγόνη, στον Οιδίποδα έπΙ Κολωνώ καί, πιθανότατα, στον Αϊαντα και στον ΟΙδίποδα τύ-ραννο. Στήν Υπόθεση του Οιδίποδα Κ. ο Σαλλούστιος ονομάζε-ται «πυθαγόρειος», καί έπομένως ταυτίζεται μέ το συγγραφέα του έ'ργου ΠερΙ θεών και κόσμον ωστόσο, είναι δικαιολογημένη ή επιφύλαξη πού δείχνει ό Wilamowitz στήν Εισαγωγή της έκδο-σης του 'Ηρακλή.^

Ή άξιολόγηση της χειρόγραφης παράδοσης τοϋ Σοφοκλή πέ-ρασε σέ καινούρια φάση κυρίως μέ τις έργασίες του Α. Turyn, στις όποιες πρέπει νά προστεθούν καί οΐ μελέτες του V. de Mar-co καί του R. Aubreton.^ Πρώτο σημαντικό βήμα άποτελεΐ ή δσο τό δυνατόν άκριβέστερη περιγραφή τών έπιμέρους βυζαντι-νών χειρογράφων του κειμένου του Σοφοκλή. Μέ προσεχτική α-ξιοποίηση τών Σχολίων, ό Turyn προσπάθησε νά προσδιορίσει,

1. Ή πληροφορία τοϋ Α. ν. Blumenthal, RE 1080, δη ό Wilamowit/ ταύτιζε τον Σαλλούστιο μέ το φίλο τοϋ αύτοκράτορα Ίουλιανοϋ είναι λα-θεμένη" ό WilamoAvitz Οεωρεϊ τήν ταύτιση υπερβολικά άμφίβολη.

2. Α. Turyn, «The Manuscripts of Sophocles», Traditio 2, Ν. 'Τόρκη (1944) 1-41· «The Sophocles Recension of Manuel Moschopoulos)), TAPhA 80 (1949) 94· Studies in the Manuscript Tradition of the Tragedies of Sophocles (Illinois Studies 36/1-2), Urbana 1952" V. de Marco, «Sulla tradizione manoscritta degli scolii Sofoclei», SIFC n.s. 13 (1936) 3· «De scoliis in Sophoclis tragoedias veteribus», MAL s. 6, 6 (1937) 105· «Gli scolii aU'Edipo a Golono di Sofocle e la loro tra-dizione manoscritta», RA AN 26 (1951) 1· «Intorno al teste di Edipo a Colono in un manoscritto romano», στο ϊδιο 260· Scholia in Sopho-clis Oedipum Coloneum, Ρώμη 1952· R. Aubreton, Démétrius Tricli-nius et les recensions médiévales de Sophocle, Παρίσι 1949. Ή χει-ρόγραφη παράδοση παρουσιάζεται μέ έξαιρετική άκρίβεια στίς περιπτώ-σεις τοϋ Αϊαντα, της Ηλέκτρας και τοϋ ΟΙδίποδα Τ. R. D. Dawe, Stu dies in the Text of Sophocles, I : The Manuscripts and the Text of Sophocles, II: The Collations, Leiden 1973' I II : Leiden 1978.

294

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ 11ΑΡΑΔ0ΣΙΙ KAI ΕΚΔΟΣΕΙΣ

στή μεγαλύτερη δυνατή έκταση, το ρόλο πού έπαιξαν στή χειρό-γραφη παράδοσή μας λόγιοι οπως ό Πλανούδης, 6 Μοσχόπουλος, ό Θωμάς Μάγιστρος και ό Τρικλίνιος. Γιά τον Τρικλίνιο, πού ώς οπαδός των θεωριών του 'Ηφαιστίωνα συμπλήρωσε, κυρίως άπο μετρική άποψη, τά ύπομνήματα του Μοσχόπουλου και του Θωμα Μάγιστρου, σημαντική υπήρξε και ή συμβολή του Aubreton. Στόχος δλης αύτης της επίπονης έρευνας ήταν νά άπαλλαγει το κριτικό ύπόμνημα του Σοφοκλή άπο μιά ολόκληρη σειρά γραφών πού δεν είναι παρά προϊον βυζαντινών γραμματικών, και επομέ-νως δεν έχουν καμιά σχέση μέ τή γνήσια παράδοση. 'Ωστόσο, οί άποκλίσεις, ιδιαίτερα στήν αξιολόγηση της «ρωμαϊκής οικογέ-νειας» (βλ. παρακάτω), δείχνουν δτι παραμένει άβέβαιη ή κρίση γιά ορισμένες επιμέρους περιπτώσεις.

Στά χειρόγραφα πού συγκροτούν τήν «άρχαία» παράδοση, τήν πρώτη θέση κατέχει άναμφισβήτητα ό 'ίδιος φλωρεντινός κώδι-κας {Florentinus) πού είναι καθοριστικός και γιά τόν Αισχύλο. "Οτι εκεί γενικά ονομάζεται Mediceus^ ενώ εδώ Laurentianus^ οφείλεται στό δτι τό κείμενο του Σοφοκλή σταχώθηκε αργότερα μαζί μέ τό κείμενο του Αισχύλου και του 'Απολλώνιου* είναι ό-μως γραμμένο περίπου τήν 'ίδια έποχή (κατά τόν Dain, άνάμεσα στό 960 και τό 980) και περιέχει πλούσια σχόλια καθώς και διορ-θώσεις άπό πολλούς γράφεις. Ό Α. Dain, στή σημαντική εισα-γωγή πού προτάσσει στήν έκδοσή του, έχει υποστηρίξει οτι ό Laurentianiis 32, 9, πιθανότατα μεταγράφηκε άπευθείας άπό εναν κεραλαιογράμματο κώδικα του 5ου περίπου αιώνα. Ή ά-ποψη του Cobet^ δτι άποτελεΐ τό άρχέτυπο τών ύπόλοιπων χει-ρογράφων έχει γενικά εγκαταλειφθεί. Δίπλα σ' αύτόν τόν κύριο κώδικα τοποθετείται τό παλίμψηστο 60 Α (Ρ) του Leiden,^ πού άνάγεται στό 'ίδιο κεφαλαιογράμματο χειρόγραφο· κάποτε έχει Ιδιαίτερη άξία, προκειμένου νά έξακριβωθεϊ μιά άρχική άνάγνω-ση του Laurentianus. Σ ' αύτόν, δπως διαπίστωσε ό Turyn, 6 γραφέας του Parisinusgr. 2712 (βλ. παρακάτω) άντικατέστησε [ΐε τό 'ίδιο του τό χέρι σβησμένες γραφές του L μέ άλλες του πα-ραπάνω χειρογράφου.

'Μ ιδιαίτερη προσφορά του V. de Marco έγκειται στό δτι στις

1. De arte interpretandi 1847, 103. 2. J. Vürtheim, Der Leidener Sophoklespalimpsest zum ersten Male

{•ollständig untersucht, Leiden 1926' H. J. Scheltema, «De codice So-

295

ΣΟΦΟΚΛΙΙΣ

έργασίες πού μνημονεύτηκαν παραπάνω ύπέδειξε μιά δεύτερη γραμμή της παράδοσης. Μέ τον δρο «ρωμαϊκή οικογένεια» εννο-ούμε: τον κώδικα Laur. Conv. Soppr. 152 (G), πού σύμφωνα μέ το βιβλιογραφικά σημείωμα τελείωσε στις 15 'Ιουλίου του 1282 και περιέχει τον Αϊαντα, τον ΟΙδίποδα Τ. τγ]ν ^Ηλέκτρα και τον Φιλοκτήτη- τον Vat. gr. 2291 (R). άπό τον 15ο αιώνα, μέ δλα τά δράματα {Τραχίνιες ως τον στ. 372), πού συγγενεύει μέ τον Estensis gr. 41 (M), άπο τήν 'ίδια εποχή, και τον Paris. Sappl, gr. 109 (Q), τον οψιμότερο (άρχές 16ου αιώνα) μάρτυρα άπό τήν ομάδα. Μιά σειρά νεότερα χειρόγραφα πού έχουν ταξινο-μηθεί άπό τόν Turyn παρουσιάζουν συμφυρμούς, εισάγοντας γρα-φές άπό τήν πρώτη ομάδα, και έ'τσι δίνουν άκόμη ενα δείγμα ε-κείνης της άνοιχτής παράδοσης, πού τή σημασία της τήν άναγνω-ρίζουμε σέ ολοένα και μεγαλύτερη έ'κταση τά τελευταία χρόνια.

Ή «ρωμαϊκή οικογένεια», κάτω άπό ενα στρώμα μέ νεότερα λάθη, επιτρέπει νά άναγνωρίσουμε μιά πηγή πολύ συγγενική μέ τήν πηγή της πρώτης ομάδας, άλλά, κατά τή γνώμη του Dain (Εισαγωγή XLII), δεν πρέπει νά ταυτιστεί μέ αύτήν.^ Για τις καλές γραφές της «ρωμαϊκής οικογένειας» προκύπτει τό δυσεπί-λυτο πρόβλημα αν πρόκειται γιά άρχαία παράδοση ή γιά βυζαν-τινές εικασίες. 2 Ή Ρ. Ε. Easterling^ διατυπώνει άμφιβολίες, άλλά, παρ' δλα αυτά, καταλήγει στήν πεποίθηση δτι αύτή ή ο-μάδα χειρογράφων περιέχει γνήσιες άρχαΐες γραφές. Ή στενή σχέση των χειρογράφων GR Q εξασθενεί κάπως άπό τό γεγονός δτι παρουσιάζονται περιπτώσεις δπου οι κώδικες RQ έρχονται σέ άντίθεση μέ τόν G.

Μιά τρίτη ομάδα χειρογράφων εχει τόν σημαντικότερο έκ-

phocleo Lugdunensi», Mnemosyne, s. 4, 2 (1949) 132· J. Irigoin, «Le palimpseste de Sophocle», REG 64 (1951) 443.

1. Μέ τήν άποψη του Turyn δτι ή «λαυρεντιανή» και ή «ρωμαϊκή» οικογένεια άνάγονται σέ ενα μικρογράμματο χειρόγραφο, πού προέρχεται άπό έναν μοναδικό χαρακτηρισμό, διαφώνησε ό Irigoin, REG 67 (1954) 507. Ή Ρ. Ε. Easterling, CQ 61 (1967) 63, υπογραμμίζει δικαιολογημένα δτι είναι άδύνατο νά προσδιοριστεί άκριβέστερα ό χρόνος πού διαχωρίστη-καν αύτοί οί δύο κλάδοι της παράδοσης.

2. Μέ έμφαση διατύπωσαν αυτό τό ερώτημα ό Ρ. Maas, Gnomon 2Γ) (1953) 441κκ., και ό Η. Lloyd-Jones. Gnomon 28 (1956) 105κκ., καΐ 31 (1959) 478κκ.

3. «Sophocles' Ajax: Collation of the Manuscripts G, R and Q», CQ 61 (1967) 52.

296


πρόσωπο της στον Parisinus gr. 2712 (Α· β' μισο του 13ου αιώ-να). Ό Turyn προσπάθησε νά υποτιμήσει, αύτόν τον κώδικα, χω-ρίς δμως επιτυχία. Για τά εργα Αϊας^ Ήλεκτρα και ΟΙδίπονς Τ. ό Turyn πίστευε δτι μπόρεσε νά άποδείξει τήν εξάρτηση άπο την έκδοση του Μανουήλ Μοσχόπουλου. Ό Dain (Είσαγ. XLIV) ά-ναγνωρίζει, είναι άλήθεια, τήν επίδραση βυζαντινών λογίων, άλλά παράλληλα εκτιμά τήν αύτόνομη άξια του χειρογράφου, πού είναι ό αποκλειστικός φορέας μερικών αρχαίων γραφών. Παρόμοια εί-ναι και ή κρίση της P.E. Easterling.^

Γιά τή ρευστότητα πού έπικρατεΐ σχετικά με τή χειρόγραφη παράδοση, ενδεικτικό είναι τό συμπέρασμα άπό τήν πορεία τών ερευνών στο όποιο κατέληξε ό J. C. Kamerbeek: μετά τήν εμ-φάνιση τών εργασιών του Turyn, άνέβαλε τή συγκρότηση ένός κειμένου για τά σχόλιά του, επειδή πίστευε οτι ήταν άπαραίτητο νά έπαληθευτοΰν πρώτα αύτές οί ριζοσπαστικές, ώς ενα βαθμό, θέσεις.

Ά π ό τά υπόλοιπα χειρόγραφα (δ Turyn περιγράφει συνολικά 190), πάρα πολλά περιέχουν τή βυζαντινή τριάδα {Αϊας^ 'Ηλέ-κτρα^ ΟΙδίπονς Τ.)^ εκλογή άπό μιά έπιλογή.

Γιά τή σημασία της εμμεσης παράδοσης, στήν περίπτωση του Σοφοκλή δ στ. 1167 της Αντιγόνης προσφέρει ενα άξιοσημείωτο παράδειγμα. Ό στίχος λείπει άπό τά χειρόγραφα, εχει άφήσει ενα 'ίχνος στά Σχόλια και διασώζεται στον Άθήναιο (280b και Γ)47ο, άπό δπου άντλεϊ δ Εύστάθιος 957, 17).

'Ανάμεσα στις εκδόσεις πρέπει άκόμη νά μνημονευτεί σέ ξεχω-ριστή θέση ή έπτάτομη σχολιασμένη του R. Jebb, Cambridge 1883-1896 (άνατύπωση 1902-1908 χωρίς άλλαγές). Πολύτιμο συμπλήρωμά της άποτελοΰν οί τρεις τόμοι μέ τά άποσπάσματα του Σοφοκλή σχολιασμένα άπό τον Α. C. Pearson, Cambridge 1917. Μιά συντομευμένη έκδοση μέ τό κείμενο του Jebb τυπώθη-κε στο Cambridge τό 1897. L. Campbell, The Plays and Frag-ments, 'Οξφόρδη 1879-1881 (άνατύπωση Hildesheim 1965).

1. «The Manuscript A of Sophocles and his Relation to the Mos-chopulean Recension» CQ 54 (1960) 51· πρβ. καΐ Lloyd-Jones, Gno-mon 28 (1956) 107· J. C. Kamerbeek, «De Sophoclis memoria», Mne-mosyne, s. 4 ,11 (1958) 25· W. J. W. Köster, «De codicis Par. Gr. 2712 aetate», Mnemosyne, s. 4, 12 (1959) 135. ΚαΙ ό V. de Marco, Scholia in Sophoclis Oed. Col., Ρώμη 1952, VIII, τόνισε Ιδιαίτερα τήν άξία τοΰ παρισινού κώδικα.

297

Σ Ο Φ Ο Κ Λ Η Σ

Ό Pearson, στήν όξφορδιανή στερεότυπη εκδοσή του (1924), δείχνει εναν έκλεκτισμό, τον όποιο έπικρίνει ό L. Radermacher,^ κατά βάση χωρίς δίκιο. Στή σειρά Coll. des Univ. de France το κείμενο εκδόθηκε, μέ γαλλική μετάφραση, πρώτα άπο τον Ρ. Masqueray (Παρίσι 1922-24· 2η άναθεωρ. εκδ. 1929-34, μέ 5 άνατυπώσεις του 1ου καΐ 4 του 2ου τόμου). Ό εκδότης άναγνω-ρίζει σέ μεγάλη έκταση την κυρίαρχη θέση τοΰ κώδικα L. Ή έκ-δοση άντικαταστάθηκε, στήν 'ίδια εκδοτική σειρά, άπό τή δίγλωσ-ση και πάλι των Α. Dain και Ρ. Mazon, I {Τραχίνιες, Αντιγό-νη), Παρίσι 1955· Π {Αίας, Οιδίπους T., Ηλέκτρα), 1958· ΠΙ {Φιλοκτήτης, ΟΙδίπονς Κ.). 1960. Τό κείμενο, 'ίσως τό καλύτερο πού έχουμε αύτή τή στιγμή, και το εξαιρετικό, αν και κάπως φει-δωλό, κριτικό υπόμνημα, προέρχονται άπό τον Dain, πού τήν κρί-ση του σχετικά μέ τή χειρόγραφη παράδοση τή συζητήσαμε πα-ραπάνω. Ή μετάφραση είναι τοΰ Mazon. Πλάι σ' αυτές δεν μπο-ρεί νά προβάλει καμιά άξίωση ή δίγλωσση έκδοση του R. Ρΐ-gnarre, Théâtre de Sophocle (Éditions Garnier, 2 τ. Παρίσι 1947), πού βασίζεται στο κείμενο της έκδοσης Dindorf-Mekler (1884). Ά π ό μιά δίγλωσση (έλληνικά-ίσπανικά) συνολική έκδο-ση τοΰ Σοφοκλή έχει κυκλοφορήσει ό 1ος τόμος, μέ επιμέλεια τοΰ I. Errandonea, πού περιέχει τά δύο δράματα τοΰ Οιδίποδα (Βαρ-κελώνη 1959). Τό κριτικό ύπόμνημα παρουσιάζει αρκετές ελλεί-ψεις. Σέ έκδοση της σειράς Tusculum-Bücherei έχει κυκλοφο-ρήσει ενας τόμος (Μόναχο 1966) μέ άρχαΐο κείμενο καΐ γερμανι-κή μετάφραση των τραγωδιών και τών άποσπα<ϊμάτων, πού τον επιμελήθηκε ό W. Willige και τόν επεξεργάστηκε ό Κ. Bayer, προσθέτοντας χρήσιμα έρμηνευτικά παραρτήματα.

Επίσης: R. D. Dawe, Sophocles Tragoediae {Αίας, "Ηλέ-κτρα, ΟΙδίπονς T.), Λιψία (Teubner) 1975.

Ά π ό τις σχολιασμένες εκδόσεις, πλάι στό ύπομνηματισμένο κείμενο τοΰ Jebb, πρέπει νά μνημονευτεί ή'άναθεωρημένη άπό τόν Ε. Bruhn {Οιδίπους Τ. 1910, 'Ηλέκτρα 1912, 'Αντιγόνη 1913) και τόν L. Radermacher {Οιδίπους Κ. 1909, Φιλοκτήτης 1911, Αϊας 1913, Τραχίνιες 1914), επανέκδοση της παλιάς τών Scheidewin-Nauck. Ά π ό τά σχόλιά του ό J. C. Kamerbeek έχει ώς τώρα δημοσιεύσει: I: Αϊας, Leiden 1953, Π·: Τραχίνιες

1. «Keine» , SAWW 1947, 69.

298

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ Γ1ΑΡΛΛ0ΣΗ KAI ΕΚΔΟΣΕΙΣ

1959, IV (ό τ. III θά περιέχει την Αντιγόνη): Οιδίπους Τ. 1967, V: Ήλεκτρα 1974.

Μεμονωμένες εκδόσεις άναφέρονται στη συζήτηση των έπι-μέρους έ'ργων.

Γιά τήν προσθήκη των νέων άποσπασμάτων εξακολουθεί νά εχει άξία, πλάι στην εργασία του Pearson, ή έκδοση τοΰ Ε. Diehl, Supplementum Sophocleum, Βόννη 1913. Tà εκτενέστερα άπό τά νεότερα αποσπάσματα τά δίνει ο C. Ε. Fritsch, Neue Frag-mente des Aischylos und Sophokles (διατριβή), 'Αμβούργο 1936, και ό D. L. Page στον σημαντικό γιά δλους τους τραγικούς τόμο της σειράς Loeb: Greek Literary Papyri^ τ. I, Λονδίνο 1950. Τώρα: R. Garden, The Papyrus Fragments of Sophocles. With a Contribution by W. S. Barrett («Texte und Kommen-tare»), Βερολίνο 1974· St. Radt, Tragicorum Graecorun Frag-menta^ 4 τ. Γοττίγγη 1977. Γιά τά αποσπάσματα πού προέρ-χονται άπό σατυρικά δράματα: V. Steffen, Satyrographorum Graecoriim Fragmenta, Poznan ^1952. Κατά τά άλλα, γιά τούς παπύρους πρέπει νά άναφερΟουμε σέ όσα ε'ίπαμε σχετικά μέ τήν παράδοση του Αισχύλου.

Οί έκδόσεις των Σχολίων άπό τόν W. Dindorf ('Οξφόρδη 1852) και τόν Π. Ν. ΙΊαπαγεωργίου (Αιψία 1888) στηρίζονταν στόν Ααυρεντιανό κώδικα. Μιά διεύρυνση αύτής της στενής βά-σης επιχείρησε ό V. de Marco μέ τις σχετικές έργασίες του (βλ. παραπάνω, σ. 294, σημ. 2), πού είναι σημαντικές, οχι μόνο γιά τήν 'ιστορία του κειμένου των Σχολίων άλλά και γιά τόν 'ίδιο τόν Σοφοκλή γενικότερα. 'Αξιόλογη σ' αύτόν τόν τομέα είναι τώρα ή έργασία του Γ. Α. Χριστοδούλου, Τά αρχαία Σχόλια εις Αϊαν-τα τοϋ Σοφοκλέους, 'Αθήνα 1977. Τό σοφόκλειο λεξικό των F. h^llendt και Η. Genthe (Βερολίνο ^1872) είναι τώρα προσιτό σέ άνατύπωση, Hildeshoim 1958.

Μιά επισκόπηση των παλαιότερων γερμανικών μεταφράσεων μας δίνει ôW. Schildknecht, Deutscher Sophokles (διατριβή), ϋόννη 1935. 'Επίσης: G. Luzzatto, «Traduzioni tedesche di Sofocle», Dioniso 12 (1949) 193 και 267, και 13 (1950) 52· II. Frey, Deutsche Sophoklesübersetzungen, Winterthur 1964.

'Εκτός άπό τις δίγλωσσες έκδόσεις πού άναφέρθηκαν παραπά-νω, πρέπει νά προστεθούν και οι εξής μεταφράσεις: C. Bruch,

299

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Χαϊδελβέργη χ.χ.ε., J. R. Wörner, Inselverlag 1937· Η, Wein-stock (Kröners Taschenausgaben 163), Στουτγάρδη ®1957· Ε. Bushor, 2 τ., Μόναχο 1954 και 1959· R. Schottländer (Bibl. der Antike), Βερολίνο 1966.

Μέ παραδειγματικό τρόπο δύο σημαντικές μεταφράσεις εκ-προσωπούν δύο ριζικά διαφορετικές μεθόδους άπόδοσης του άρ-χαίου κειμένου: Ε. Staiger, Ζυρίχη 1944, και W. Schadewaldt, Griechisches Theater^ Φραγκφούρτη 1964 (μέ τήν "Αντιγόνη, τον Οιδίποδα Τ. ^.(άτ^ν'Ηλέκτρα)· Sophokles : Tragödien (Bibl. der Alten Welt), Ζυρίχη 1968 (μέ τον Αϊαντα, τήν 'Αντιγόνη, τον Οιδίποδα Τ. και τήν Ήλεκτρα, σέ μετάφραση Schadewaldt, και τις Τραχίνιες, Φιλοκτήτη, ΟΙδίποδα Κ. σέ μετάφραση Ε. Buschor). Ό Schadewaldt, στή σειρά Fischerbücherei (1957), έ'χει έπανεκδώσει τις μεταφράσεις του Fr. Hölderlin, συνοδεύοντάς τες μέ μια εξαιρετικά διεισδυτική εισαγωγή. Ό Staiger και ό Schadewaldt αντιπαραθέτουν τις μεταφραστικές άρχές τους σέ μιά συζήτηση πού οργάνωσε ό εκδοτικός οίκος Artemis {Das Problem der Übersetzung antiker Dichtung, Ζυρίχη 1963). Ό Schadewaldt ύπερασπίζεται τή μετάφραση-ντοκουμέντο, ή οποία, σέ άκραία διατύπωση, δέν μεταφράζει τον Σοφοκλή στα γερμανικά, άλλά τά γερμανικά στον Σοφοκλή, και τή διακρίνει άπό τή μετάφραση-μεταφορά, ή όποια έπενδύει τήν έλληνική σκέ-ψη μέ υφολογικά νέο περίβλημα. Αύτή ή άξιόλογη συζήτηση εκ-φράζει τούς πόλους μιας άντίθεσης, πού άνάμεσά τους πρέπει νά άναζητήσει τό δρόμο του κάθε σύγχρονος μεταφραστής.

Ή σειρά Fischer-Bibliothek στον 81ο άπό τούς έκατό τόμους της (1963) έ'δωσε μιά συλλογή άπό άντιπροσωπευτικές μεταφρά-σεις: Ε. Staiger, Αϊας και Τραχίνιες· Κ. Reinhardt, Αντιγόνη' W. Schadewaldt, Οιδίπους Τ. και Ήλεκτρα· Ε. Buschor, Φι-λοκτήτης και ΟΙδίπους Κ.

Πρέπει νά μνημονευτεί άναφορικά και μέ τον Σοφοκλή ή με-γάλη έπίδραση πού άσκησαν οί μεταφράσεις του G. Murray. Ή μετάφραση του L. Campbell, The Seven Plays in English Verse κυκλοφόρησε στή σειρά World's Classics (άρ. 116) της 'Οξφόρ-δης. Ό Ε. F. Watling μετέφρασε γιά τή σειρά Penguin Qas-sics, Αονδίνο 1953, τις τραγωδίες Αϊας, Ήλεκτρα, Τραχίνιες, Φιλοκτήτης. Επίσης ό L. R. Lind, Ten Greek Plays in Con-temporary Translation, Cambridge (Mass.) 1957. Στή σειρά

300

TA ΣΩΖΟΛΙΕΧΑ Δ Ρ Α Μ Α Τ Α

The Complete Greek Tragedies μετέφρασαν τον Σοφοκλή οί D. (irene, R. Fitzgerald, E, Wyckoff, J. Moore και M. Jameson, 2 τ., Λονδίνο και Σικάγο 1954-1957.—Ή μετάφραση του Ρ. Mazon, 2 τ., Παρίσι 1950, εχει συμπεριληφθεί τώρα στήν έκδο-ση της Coll. des Univ. Fr. (βλ. παραπάνω)· αύτοτελής εκδοσή της μέ έξοχη εισαγωγή τής J. de Romilly έχει κυκλοφορήσει στή σειρά Club du meilleur livre, Παρίσι 1959.—Στις ιταλι-κές μεταφράσεις ξεχωριστή θέση κατέχει ή μετάφραση του Ε. IJignone, Le tragédie di Sofocle traduite in versi italiani con saggi introduttivi^ 4 τ., Φλωρεντία 1937/38.—Στά ελληνικά συνολική μετάφραση του Σοφοκλή, δπως και του Αισχύλου, έχει δώσει ό 'Ιωάννης Γρυπάρης (έκδ. Κολλάρου), 'Αθήνα χ.χ.έ.

Γιά τήν έπίδραση του ποιητή στή μεταγενέστερη θεατρική παραγωγή σημειώνουμε τά βιβλία του Sheppard και τής Ham-l)urger (βλ. τον γενικό βιβλιογραφικό πίνακα γιά τήν τραγωδία και ειδικότερα τό τμήμα γιά τόν Αισχύλο).

Πραγματικά άνεκτίμητη βοήθεια προσφέρει ή βιβλιογραφική έπισκόπηση γιά τόν Σοφοκλή (περίοδος 1939-1959) πού δίνει ό II. Friis Johansen στό Lustrum 1962/7 (1963), συνοδεύοντάς την μέ θαυμάσιες κριτικές παρατηρήσεις. Τό βοήθημα άποτελεϊ Ινα είδος συνέχεια των έπισκοπήσεων του Α. ν. Blumenthal, Hursian 277 (1942). Βιβλιογραφία μετά τό 1960 υπάρχει στόν 95ο τόμο του Wege der Forschung, Sophokles^ Darmstadt 1967, σ. 537.

TA ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΔΡΑΜΑΤΑ

Ί ( ιδιαίτερα ζωηρή ένασχόληση μέ τό έργο του Σοφοκλή μετά τόν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο έχει προωθήσει άποφασιστικά τήν κα-τανόησή του. Σέ κανένα δμως έργο ή ερμηνεία δεν συναντά τόσες δυσκολίες δσες στον Aïavxa.^'W μοιραία "κρίση των δπλων" άνά-μεσα στόν Α'ίαντα και τόν 'Οδυσσέα ήταν προκατατεθειμένη στήν ΛΙΟίοπίδα και τή Μικρή Ίλιάδα^ ένώ τή μοίρα του ήρωα τήν είχε

1. Γιά τό κείμενο, τήν έρμηνεία και τή μετάφραση δλων των τραγωδιών ίσχύουν οί παραπομπές σέ βιβλία καΐ άρθρα πού παρατίθενται στον βιβλιο-γραφικά πίνακα, καθώς καΐ στά άνακεφαλαιωτικά τμήματα. 'Εδώ δίνονται οαα σχετίζονται μέ τό συγκεκριμένο δράμα.

Σχολιασμένες έκδόσεις: Μ. Untersteiner, Μιλάνο 1943· Α. Willem καΐ Ch. Josserand, Λιέγη 1940· V. de Falco, Νεάπολη ^1950· Α. Colonna, Τορίνο «1951· G. Ammendola, Τορίνο 1953. 'Ιδιαίτερα: J. C. Kamer-

301

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

πραγματευτεί ο Αισχύλος στήν τριλογία "Οπλων κρίσις-Θρήσ-σαι-Σαλαμινιαί (στον κατάλογο των χειρογράφων Σαλαμίνιοι). ΚαΙ έδώ ή προσβολή οδηγούσε τον Αΐ'αντα στήν αύτοκτονία, πού τήν άνακοίνο^νε ένας άγγελιοφόρος στο δεύτερο δράμα. Θά μπο-ρούσαμε με βεβαιότητα νά άποδώσουμε στον Αισχύλο το άδέσπο-το άπ. 110 Ν., δπου ο Α'ίας χαρακτήριζε τήν άτίμωση σαν τή μεγαλύτερη συμφορά μιας ελεύθερης ψυχής.

Ή δομή του έργου, δπως εδειξε ό Reinhardt στο βιβλίο του γιά τον Σοφοκλή, ή θεματική του, καθώς και ή πορεία του διαλό-γου, βεβαιώνουν τήν άποψη δτι πρόκειται γιά το άρχαιότερο άπό τά σωζόμενα δράματα του ποιητή.^ Θα μπορούσε Ι'σως κάνεις νά φτάσει ως τή δεκαετία 460-450 π,Χ. beek, Leiden 1953 (χωρίς κείμενο)· W. Β. Stanford, Λονδίνο 1963· Κ. Holeschofsky, Paderborn 1965· J. de Romilly, Παρίσι 1976.—Ή μετά-φραση τοϋ Ε. Staiger δημοσιεύτηκε χωριστά στή σειρά Europa της συλ-λογής Klosterberg, Βασιλεία 1942· τις τραγωδίες Α'ίας, ^Ηλέκτρα, Τρα-χίνιες και Φιλοκτήτης τις εχει μεταφράσει ό Ε. F. Watling γιά τις έκ-δόσεις Penguin Classics 28, Λονδίνο 1953.—Ερμηνευτικά: G. Dalniey-da, «Sophocles Aiax», REG 46 (1933) 1· Κ. von Fritz, «Zur Interpre-tation des Aias», RhM 83 (1934) \\'i=Anüke und moderne Tragödie 241· F. Dirlmeier, «Der Aias des Sophokles», NJA 1938, 297· G. Perrotta. «L'Aiace di Sofocle», Dioniso 7 (1939) 135" R. Ebeling, «Missverständnisse um den Aias des Sophokles», Hermes 76 (1941) 283· G. Pavano, «L'Aiace di Sofocle», Atti Acc. Palermo 4 / 3 / 2 / 3 (1942) 539· K. Reinhardt, «Aias Vers 131», Hermes 78 (1943) I I I (εναντίον τοϋ Ebeling)· L. Massa-Positano, Vunità delVAiace di Sofocle, Νεά-πολη 1946. 'Αντίθετα: Α. de Propris, Z)toniso 12 (1949) 123· R. Camerer, «Zu Sophokles' Aias», Gymnasium 60 (1953) 289· L M. Linforth, «Three Scenes in Sophocles' Aiax», CSCA 15/1 (1954)· S. M. Adams, «The Aiax of Sophocles», Phoenix 9 (1955) 93" L Errandonea, «Les quatre monologues d'Aiax et leur signification dramatique», EClâs 26 (1958) 21· B. M. W. Knox, «The Aiax of Sophocles», HSPh 65 (1961) 1· E.Fraenkel, «Zwei Aias-Szenen hinter der Bühne», ΜΗ 2't (1967) 79· G. Grossmann, «Das Laciien des Aias», MH 28 (1963) 65" M. Simpson, «Sophocles' Aiax: his Madness and Transformation», Arethusa 2 (1969) 78" M. Sicherl, «Die Tragik des Aias», Hermes 98 (1970) 14 (τώρα, σέ άναθεωρημένη μορφή: «The Tragic Issue in So-phocles' Ajax», YClS 25, 1977, 67)· B. Grüter, Untersuchungen zur Struktur des sophokleischen Aias (διατρ.), Κίελο 1971· M. D. Olcott, Metrical Variations in the Iambic Trimeter as a Function of Dramatic Technique in Sophocles' Philoctetes and Aiax (διατρ.), Stanford 1974. 'Αξίζει τήν προσοχή Ί) πραγμάτευση του έργου άπο τον Ο. Becker, Das Bild des Weges (Hermes Einzelschr. 4), 1937, 204.

1. Ή δψιμη χρονολόγηση του ^ργου πού πρότεινε ό Wilamowitz (άνά-

302


Στον Αϊαντα το άποφασιστικο δραματικό γεγονος τοποθετεί-ται. πριν άπο τήν άρχή του έργου. Αύτο δημιουργεί ιδιαίτερες ά-παιτήσεις γιά τό έκθετικο μέρος του. Ό Σοφοκλής τΙς άντιμετω-πίζει μέ τρόπο μοναδικό, σέ μιά αύτοδύναμη προλογική σκηνή (1-133), πού άποκλίνει έντονα άπό δλους τούς γνωστούς μας αΐ-σχύλειους προλόγους. Ό 'Οδυσσέας, άκολουθώντας κάποιο ίχνος, φτάνει μπροστά στή σκηνή του Α'ίαντα —ή πρόσοψη πρέπει νά παρίστανε ενα είδος παράπηγμα— οταν του άπευθύνει το λόγο ή Άθηνα και τον πληροφορεί δτι εφτασε στον προορισμό του. Μέσα στή σκηνή βρίσκεται ό Αΐ'ας, μέ το φονικό σπαθί στο χέρι. Ό 'Οδυσσέας άναγνωρίζει τή φωνή της άόρατης θεας, και στήν ά-πάντησή του κάνει κάποιες αόριστες νύξεις γιά τά συμβάντα της περασμένης νύχτας: άναφέρεται στον άποδεκατισμό των κοπα-διών του στρατοπέδου, σέ κάποιον φρουρο πού είδε τον Α'ίαντα, μέ τό αιματοβαμμένο σπαθί στο χέρι, νά διασχίζει βιαστικά τήν πεδιάδα. Ταραγμένες έρωτήσεις του 'Οδυσσέα καθορίζουν τήν μεσα σέ άλλα: Berl. Kl. Texte 5, 2, 71) εγινε δεκτή άπο τον Perrotta, Sofocle 163. Προτείνεται, το ετος 431 π.Χ. και, επομένως, άνταγωνισμος μέ τή Μήδεια του Εύριπίδη. Κάποια εντύπωση θα μπορούσε νά προκαλέσει τ6 έπιχείρημα οτι άντιλαβές στά τρίμετρα λείπουν άπο τήν 'Αντιγόνη, ένώ απαντούν στούς στίχους 591-594 καΐ 981-985 του Αϊαντα. 'Αλλά οΐ άντί-στοιχες παραπομπές, πού δίνει ό ίδιος ό Perrotta (173) γιά τά παλαιότερα δράματα του Εύριπίδη, άνατρέπουν το συμπέρασμά του. Γιά τήν έλλειψη άποδεικτικής άξίας παρόμοιων παρατηρήσεων είναι άξιοσημείωτα δσα γρά-φει ό Η. D. F. Kitto, AJPh 60 (1939) 178. Ένα άλλο έπιχείρημα τοΰ VVilamowitz, δτι ό στ. 1102 τοΰ Αϊαντα εξαρτάται άπό το άπ. 723 Ν. του Τήλεφου τοΰ Εύριπίδη, τό δέχτηκε και προσπάθησε νά τό επιβεβαιώσει h W. Buchwald (49). Σωστά άντιτάχτηκε σέ δλη αύτή τήν επιχειρηματο-λογία ό Κ. Reinhardt. "Αλλες προσπάθειες γιά δψιμη χρονολόγηση έχουν αναλάβει ό Η. Grégoire, «La date de l'Aiax de Sophocle», BAB 41 (1955) 187, ό όποιος μάλιστα κατεβαίνει ώς τό 424, μέ τό έπιχείρημα '>τι ό Αϊας δήθεν εκπροσωπεί τόν 'Αλκιβιάδη, πού έγκαινίασε τήν πολιτική του σταδιοδρομία τό 425, και δ Β. Stumpo, «L'Aiace di Sofocle», Aevum !{() (1956) 1, ό όποιος άνακαλύπτει ομοιότητες άνάμεσα στόν Αϊαντα καΐ τόν Περικλή καΐ χρονολογεί τό εργο στο 425, επειδή, κατά τή γνώμη του, τά προηγούμενα χρόνια θά ήταν άδιανόητο ενα τόσο άπαισιόδοξο δράμα. ΚαΙ οί δύο αύτές άπόπειρες άποτελοϋν λυπηρά δείγματα μιάς μεθόδου πού ίπιμένει νά άνακαλύπτει μέσα στά δράματα άναφορές στή σύγχρονη ιστο-ρική πραγματικότητα. 'Ενδιαφέρουσα είναι ή υπόθεση τοΰ C. Μ. Bowra, AJPh 61 (1940) 385, δτι ό Αϊας άντιπροσωπεύει τό μεσαίο άπό τά τρία ίξελικτικά στάδια πού ξεχώριζε, σύμφωνα μέ μαpτlJpία τοΰ Πλουτάρχου {Ιίώς αν τις αϊσθοιτο εαυτόν προκύπτοντος επ' άρεττ] 7, 79b), ό ϊδιος ό ^^οφοκλής στήν καλλιτεχνική του πορεία.

303

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

πορεία της άκόλουθης στιχομυθίας, όπου προβάλλουν βαθμιαϊα μέσα άπο την ομίχλη τά κίνητρα καΐ ή έπιδρομή του Α'ίαντα. Σέ συνεχόμενη ρήση, ή θεά εμφανίζει ώς εργο της δικής της δύναμης την άποσόβηση του κινδύνου, μέ τη μανία πού εστειλε στον Αϊαν-τα, καΐ τήν παράφρονη επίθεση του ήρωα στά ζώα του κοπαδιού. Καθώς μάλιστα θέλει νά παρουσιάσει στον 'Οδυσσέα μέ απόλυτη σαφήνεια τήν κατάσταση, έμφανίζει στον προστατευόμενό της τον ϊδιο τον Αϊαντα μέσα στή μανία του. Γι' αυτό, περίπου στ* μέση του προλόγου (71), φωνάζει τον Α'ίαντα να βγει άπό το κα-λύβι του. Ή πρώτη της πρόσκληση μένει δίχως άνταπόκριση, άλλα προκαλεί φρίκη στον 'Οδυσσέα, πού μάταια προσπαθεί, σέ μια λαχανιαστή στιχομυθία, νά συγκρατήσει τή θεά, όταν του υπό-σχεται θριαμβικό γέλιο για τή φοβερή πτώση του άντιπάλου του. Στή δεύτερη πρόσκλησή της εμφανίζεται ό Αϊας, και ή θεά, σέ εναν γοργό διάλογο, δπου έναλλάσσονται μονόστιχα μέ δίστιχα, στήνει τό άποτρόπαιο παιχνίδι της μέ τον σαλεμένο ήρωα, παρα-σέρνοντάς τον ολο και πιο βαθιά σέ μιά άνάγλυφη παρουσίαση τήζ παραφροσύνης του. Αύτή ή Άθηνα, άντίθετα μέ τήν προστάτισσα των Ευμενίδων^ εχει δλα τα χαρακτηριστικά των ομηρικών θεών, πού μπορούν νά είναι γιά τον άνθρωπο φιλικοί προστάτες άλλά και φριχτοί εξολοθρευτές. "Οταν ό Αϊας άποχωρεϊ άπό τή σκηνή, σέ εναν σύντομο άλλά πυκνό σέ περιεχόμενο διάλογο μέ τον 'Ο-δυσσέα, ή 'Αθηνά άφήνει νά εννοηθεί δτι αυτό πού έ'γινε πριν άπο λίγο είναι ενα μεγάλο παράδειγμα της δύναμης τών θεών. Το στοιχείο αύτό είναι ούσιαστικό γιά τήν κατανόηση της μορφή:; του Α'ίαντα, ό όποιος στά τελευταία λόγια του διαλόγου του ζητε'. άπό τή θεά νά εξακολουθήσει νά του προσφέρει τήν άρωγή της. Αύτό δεν είναι έκφραση μόνο της παραφροσύνης του, άλλά καΐ. της ϊδιας του της φύσης, άφοϋ αύτα τά λόγια προετοιμάζουν δσα θά άκούσουμε άργότερα για τήν ΰβρη του. Ταυτόχρονα δμως ό ποιητής θέλει νά μας προφυλάξει άπό μιά μονόπλευρη κρίση. Για τΐ τώρα ή θεά ρωτά τον 'Οδυσσέα αν στή μοίρα αύτοΰ του άν θρώπου, πού κάνεις δεν τον ξεπερνούσε σέ σύνεση και ηρωισμό, άναγνωρίζει τή δύναμη τών θεών. Ό 'Οδυσσέας τό έπιβεβαιώνε' , άλλά ή έπίδραση του θεάματος πάνω του είναι διαφορετική άπό δ,τι περίμενε εκείνη, Δέν άκοΰμε κανένα γέλιο· βλέπουμε μόνο τον άνθρωπο νά άναγνωρίζει τον συνάνθρωπο και τήν εύάλωτη ύπαρξή του. Βαθύτατο οίκτο αισθάνεται ό 'Οδυσσέας γιά τον συν

304


τριμμένο άντίπαλο, καθώς στη μοίρα του άναγνωρίζει. και τον δι-κό του άνθρώπινο κλήρο. "Ετσι προοικονομ,εϊται ήδη ό 'Οδυσσέας ό όποιος, στη διαμάχη για τήν ταφή του Αΐ'αντα στο δεύτερο μέ-ρος του έ'ργου, θά προτείνει τή μόνη άνθρώπινη λύση —κάτι πε-ρισσότερο: ό 'Οδυσσέας μιλεϊ, σαν νά είναι ό ιδανικός θεατής τής σοφόκλειας τραγωδίας, μέ λόγια πού τήν έπιστέφουν, όπως τό γν(ϊ)θί σαντον τήν πύλη του δελφικού ιερού. Ή Άθηνα, συμβου-λεύοντας ταπεινότητα μπρος στους θεούς και συναίσθηση τής άν-Ορώπινης μοίρας, κλείνει τον πρόλογο, πού φέρνει μπροστά στα μάτια μας μέ άφάνταστη σκληρότητα τήν πτώση του ήρωα, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτει νήματα σημαντικά γιά τήν εξέλιξη τής δράσης.

"Επειτα άπό αύτή τή συνοπτική έκθετική σκηνή, άκολουθεΐ μια εκτεταμένη παρουσίαση τής κατάστασης στήν οποία βρίσκεται ό Α'ίας, δταν συνέρχεται άπό τή μανία του. Με άνοδική ένταση, πού έ'χει μιά φαινομενική μόνο επιβράδυνση στήν παραπλανητική ρήση, διαφαίνεται ή μοναδική διέξοδος άπό τήν καταισχύνη.

Ό χορός, πού άποτελεϊται άπό Σαλαμίνιους ναύτες, μπαίνει μέ βαδιστικούς άναπαίστους (134-171), γεμάτος άνησυχία γιά τις φήμες πού κυκλοφορούν. Στά λόγια του εκφράζεται ή έγνοια του μικρού άνθρωπου γιά τον μεγάλο, πού του προσφέρει προστασία' γίνεται αισθητή έτσι ή άπόσταση πού χωρίζει, κυρίως στον Σο-φοκλή, τό χορό ώς όμ,άδα άπό τό άπομονωμένο μέσα στήν τρα-γική μοίρα του άτομο. Σέ ενα στροφικό ζεύγος μέ επωδό (172-200), ό χορός ρωτά ποιος νά είναι ό θεός πού έστειλε τέτοια άνα-ταραχή, άλλά οί ερωτήσεις παίρνουν λανθασμένη κατεύθυνση· τέ-λος, καλεί τον Α'ίαντα. Ά π ό τή σκηνή όμο^ς βγαίνει ή Τέκμησσα, και. σέ εναν σύντομο άναπαιστικό διάλογο επιβεβαιώνει αύτό πού ήταν φήμη, ενώ χαρακτηρίζει τον Λΐ'αντα όπως μόνο ή ϊδια, σάν γυναίκα του, μπορεί νά τον βλέπει: ο δεινός μέγας ώμοκρατής Λ)'ας (ό φοβερός Λΐ'αντας, ό άδάμαστος πολεμιστής). 'Ακολουθεί μιά σύντομη «έπιρρηματική» σκηνή (221-262), οπού, στή στροφή και τήν άντιστροφή του χορού, άποκρίνονται άνάπαιστοι τής Τέκ-μησσας. Στο πρώτο μισό οί συνομιλητές ενημερώνονται άμοιβαια γιά τάγεγονότα, πού έτσι προβάλλουν ολοκαιπιό άνάγλυφα* ύστε-ρα ό χορός, γεμάτος φόβο γιά τήν εμπλοκή του στήν καταστροφή τού Λί'αντα, διατυπώνει μιά δειλή επιθυμία φυγής, ένώ ή Τέκμησσα έκφράζει τήν άγο^νία της για εκείνον πού έ'χει τώρα αφυπνιστεί.

305

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ή άρχή τοΰ έπόμενου διαλόγου, πού έκβάλλει σέ μιά άφήγηση της Τέκμησσας, είναι ένδεικτική γιά την άπόσταση ανάμεσα στο χορό και. σέ ένα πρόσωπο πού σχετίζεται άμεσα με το τραγικό γεγονός. Ό χορός άκουσε δτι ή μανία του Α'ίαντα έχει καταλα-γιάσει, και πιστεύει οτι τώρα ολα πάνε καλά. Ή Τέκμησσα ομως αναλαμβάνει νά τοΰ εξηγήσει δτι ή συμφορά του Α'ίαντα άρχίζει άκριβώς μέ τή συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. Κατόπιν διηγείται τά γεγονότα, συμπληρώνοντας σέ πολλά τήν προλογι-κή σκηνή, και τέλος περιγράφει τήν επιστροφή του ήρωα στή φρι-χτή πραγματικότητα. Τώρα κάθεται μέσα βυθισμένος σέ σκέψεις πού προμηνούν κίνδυνο. "Ετσι, προετοιμαζόμαστε νά δούμε τον Ι'διο τόν Α'ίαντα στό τραγικό του αδιέξοδο.

Ό ήρωας δμο^ς δεν παρουσιάζεται άκόμη· τόν άκούμε μόνο νά άναστενάζει και νά φωνάζει τό γιό του και το^ έτεροθαλή άδερφό του Τεύκρο, ενώ άπέξω ή Τέκμησσα και 6 κορυφαίος σχολιάζουν σέ έναλλακτικά τρίμετρα. "Υστερα άπό αύτή τήν καινούρια προ-ετοιμασία, ή πόρτα της σκηνής άνοίγει ('ίσως φροντίζει ή Τέκ-μησσα), και βλέπουμε τόν Α'ίαντα άνάμεσα στά σφαγμένα, ζώα. Σύμφωνα μέ τό ρυθμό της τραγωδίας, πού άπαιτεϊ τήν άλληλου-χία πάθους και λόγον^ ο Α'ίας άποκαλύπτει τήν άπόγνωσή του πρώτα μέ έναν κομμό (348-429), ένώ τό καθαυτό πρόβλημά του αναπτύσσεται σέ μιά εκτεταμένη τριμετρική σκηνή (430-595). Εξάλλου, στήν προσκόλληση της κλασικής τέχνης στή μορφή άν-ταποκρίνεται τό γεγονός δτι ό κομμός, παρ' δλη τήν εσωτερική του ένταση, διαρθρώνεται αύστηρά σέ «έπιρρηματική» σύνθεση. Στό πρώτο στροφικό ζεύγος, έπειτα άπό κάθε λυρικό μέρος άκο-λουθούν δύο τρίμετρα τοΰ κορυφαίου, ένώ ή δεύτερη στροφή και αντιστροφή διακόπτονται κάθε φορά άπό τρία μεμονωμένα τρίμε-τρα, άπό τά όποια τό μεσαίο άνήκει στόν Α'ίαντα, πού ξεσπά σέ κραυγή πόνου* οί επιμέρους στροφές κλείνουν και έδώ, δπως και στό τρίτο στροφικό ζεύγος, μέ δύο τρίμετρα. Τά λυρικά μέρη, μια έκφραση έσχατης άπόγνωσης, άνήκουν άποκλειστικά στόν Α'ίαν-τα. Στήν τρίτη άντιστροφή, ό Α'ίας απευθύνεται θρηνώντας στή θάλασσα, στις παράλιες σπηλιές, στά άλση και στόν γειτονικό Σκάμανδρο. Είναι μιά σημαντική προετοιμασία τοΰ συναρπαστι-κού άποχαιρετιστήριου μονολόγου του, μιά σχεδόν άπροκάλυπτη δήλωση της άπόφασής του νά πεθάνει. Αύτή ή άπόφαση θά έδραι-ωθεϊ μέ άκρα τραχύτητα στόν έπόμενο διάλογό του μέ τήν Τέκ-

306

ΤΛ ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΛΡΑΜΛΤΑ

μησσα. Ό ιΜίας αρχίζει μέ μιά εκτεταμένη ρήση (430-480), πού συγκροτείται άπο δύο σχεδόν Ι'σα μέρη, μέ μια τομή στον είρμο μετά τό στίχο 456. Στο πρώτο μέρος ό ήρωας, υστέρα άπό λίγα, γεμάτα πόνο, λόγια γιά τή δυσοίωνη σημασία του 'ίδιου του ονό-ματός του (αί'αΓ/), θυμάται τον πατέρα του, πού βρίσκεται μα-κριά, έκεΐνον πού κάποτε πολέμησε και δοξάστηκε στήν Τροία, ενώ τώρα το γιό του τον βρήκε μιά άνάξια και επαίσχυντη άδικία. 'Γο δεύτερο μέρος άρχίζει μέ τό έρώτημα τί πρέπει νά γίνει. Ή επιστροφή στήν πατρίδα καΐ, ή συνειδητή άναζήτηση του θανάτου στή μάχη (τί χαρά γιά τούς Άτρεϊδες !) άπορρίπτονται* μένει μό-νο ή αύτοκτονία. Και εδώ τό θέμα του πατέρα άποτελεϊ τήν κυ-ρίαρχη σκέψη και αναπτύσσεται περισσότερο. Ό Α!ίας δέν μπο-ρεί νά άντικρίσει τον Τελαμώνα, βουτηγμένος στήν ντροπή· πρέ-πει νά πραγματοποιήσει κάτι, γιά νά του άποδείξει τήν άξια της φύσης του. Είναι άξιοσημείωτο ότι εδώ και στο στίχο 549 άκού-γεται ή λέξη γιά τον έ'μφυτο χαρακτήρα {φύσις), πού άποτελεϊ καθοριστικό μοτίβο στόν Φιλοκτήτη. Στούς στ. 479κ. όμως ο Α'ί-ας συνοψίζει 6χι μόνο τή σκέψη του άλλά και όλόκληρη τή φύση του: αλλ' ή καλώς ζην ή καλώς τεθνηκεναι/τόν ευγενή χρή (ενας άνθρωπος άπό μεγάλη γενιά πρέπει ή νά ζεϊ ώραϊα ή νά πεθαίνει ωραία).

Ό κορυφαίος, σχολιάζοντας μέ τέσσερις στίχους, βεβαιώνει τον Αΐ'αντα ότι ό λόγος του άνταποκρίνεται στο ήθος του, τον συμ-βουλεύει όμως νά επιζητήσει διέξοδο άπό τόν 'ίδιο του τόν κόσμο.

"Τστερα παίρνει τό λόγο ή Τέκμησσα (485-524), χρησιμοποι-ώντας όλα τά έπιχειρήματα πού άνήκουν στόν δικό της κόσμο. Δέν εχουμε τήν α'ίσθηση ότι μιλεϊ μιά ερωτευμένη γυναίκα, παρά ή αιχμάλωτη, πού δίπλα στόν Α'ίαντα βρίσκει τή μοναδική της προστασία. Ή Τέκμησσα άρχίζει μέ τή μοίρα της, έξορκίζει τόν σκληρό άντρα στο ονομα του πατέρα του, της μητέρας του και του παιδιού του, και κλείνει τό λόγο της πάλι μέ τή δική της τύ-χη. Ό χορός επιδοκιμάζει μέ δύο στίχους, ένώ άλλοι δύο του Α'ί-αντα εισάγουν μιά σύντομη στιχομυθία (527-543), πού προσδίδει στις ρήσεις έ'να έλάχιστο στοιχείο δράσης. Μέ εκπληκτική δεξιο-τεχνία ό ποιητής δέν βάζει στό στόμα του Α'ίαντα ούτε μιά λέξη για άπάντηση στήν εκτεταμένη ρήση της Τέκμησσας. Ό ήρωας της ζητεο νά φέρει τό γιό του, πού εκείνη προσπάθησε νά προστα-τέψει μέσα στό φόβο της. Ό λόγος (545-582) όμως πού άπευθύ-

307

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

νεί. ό Αΐ'ας στο παιδί είναι ούσιαστικά άπάντηση στην έκκληση της μητέρας. Δίνει την περήφανη εύχή στο μικρό άγόρι νά γίνει, δταν μεγαλώσει, ήρωας ομοιος μέ τον πατέρα του, μόνο πιο κα-λότυχος. Γιά το μέλλον του (ενα άπο τά θέματα στο λόγο της Τέκμησσας) δέν χρειάζεται νά φροντίσει κανένας. Ό Τεύκρος θά φέρει τό παίδι στον παππού του γιά σίγουρη προστασία και σω-στή άνατροφή. Γιά την Τέκμησσα, ύπάρχει μόνο στήν άρχή ή έν-τολή νά του δώσει το παιδί, και στο τέλος μιά δεύτερη παραγγε-λία νά άφήσει τους θρήνους και νά κλείσει τήν πόρτα. Και ωστόσο, κάπου μπορούμε νά εντοπίσουμε ενα 'ίχνος παρηγοριάς: έκεΐ πού ό Αϊας ονομάζει τον Εύρυσάκη χαρμονή της. Βέβαια, είναι μόνο μιά λέξη, άλλά ό Σοφοκλής μπορεί νά κλείσει πολλά μέσα σ' αύ-τήν, δπως είχαν διαπιστώσει ήδη άπο τήν άρχαιότητα {Βίος 21).

"Υστερα άπο δύο κοινότοπους στίχους του κορυφαίου, ή σκηνή κλείνει μέ μιά στιχομυθία (585-595), πού καταλήγει, έπειτα άπο μιά άνακοπή μέ τή μεσολάβηση δύο διστίχων, σέ ζωηρές άντιλα-βές. Μιά τελευταία ορμητική επίθεση της Τέκμησσας συντρίβε-ται πάνω στ/]ν άλύγιστη βούληση του Α'ίαντα.

Τό έπόμενο χορικό (596-645) κυριαρχείται άπο το θρηνητικο στοιχείο, άλλά οί γλυκώνειοι άμβλύνουν κάπως τον τόνο, εισά-γοντας ετσι τήν επόμενη ρήση του Αι'αντα. Στο πρώτο στροφικο ζεύγος, 6 χορός θυμαται τή Σαλαμίνα' ή μακρινή πατρίδα άντι-προσωπεύει μιά εικόνα εύτυχίας, πού έ'ρχεται σέ άντίθεση μέ τήν τωρινή συμφορά. Στο δεύτερο στροζ(:ικο ζεύγος, οι ναύτες τρα-γουδούν τον πόνο της μητέρας και τού πατέρα του άρχηγού τους.

Τότε βγαίνει άπο τή σκηνή του ό Αΐ'ας και μιλεί (646-692) μέ λόγια πού δείχνουν άνθρωπο άλλαγμένο. Αύτός, πού είχε γιά τήν Τέκμησσα μόνο διαταγές, δηλώνει τώρα οτι έχει νικηθεί άπο τά λόγια της, δτι είναι γεμάτος συμπόνια και έτοιμος γιά συμφιλίω-ση. Θέλει μάλιστα νά πάει στήν άκτή γιά καθαρτήριο λουτρό, θέ-λει νά συνάψει ειρήνη μέ τούς θεούς. Το ξίφος πού κρατά, μοι-ραίο κάποτε δώρο τού "Εκτορα, σκοπεύει νά τό θάψει σέ άπρό-σιτο τόπο.· "Εχει καταλάβει, λέει, πώς τό καθετί στή φύση κα!. στή ζωή του άνθρώπου άλλάζει —πώς λοιπόν νά μή μάθει κι αύ τός τήν άξία τού μέτρου ! Αέγοντας δτι πάει έκεϊ δπου πρέπει νά πάει, και δτι σέ λίγο δλοι θά καταλάβουν πώς έχει λυτρωθεί, έγ καταλείπει τή σκηνή.

Αύτή ή ρήση τού Αϊαντα, σέ πείσμα όλων τών θεωριών πού

308


έ'χουν διατυπωθεί, πρέπει νά κατανοηθεί πρώτα πρώτα μέ βάση τή σκέψη οτι δραματικά λειτουργεί ώς πλαστός λόγος. "Ενας άν-θρωπος πού άνακοίνωσε στο άμεσο περιβάλλον του άπροκάλυπτα την άπόφασή του νά πεθάνει, πρέπει νά ξεφύγει άπο αύτο το πε-ριβάλλον, γιά νά πραγματοποιήσει τήν άπόφασή του. Γιά νά τό κατορθώσει αύτο ό Α'ίας, πρέπει νά δημιουργήσει τήν εντύπωση μιας μεταστροφής. Ό ποιητής, μ' έκείνη τήν ειρωνεία πού κανέ-νας άλλος δεν άξιοποίησε οπως αύτός, άφήνει κάποιες σχισμές έδώ κι εκεί στο μανδύα της προσποίησης, έτσι πού νά διακρίνεται ή άλήθεια. Ό ήρωας θά εξευμενίσει τή θεά, άλλά μόνο μέ το θά-νατό του. Θα κρύψει βέβαια τό ξίφος του, άλλά μέσα στό σώμα του. Ή γυναίκα του πρέπει νά προσευχηθεί γιά νά πραγματοποι-ηθεί ή επιθυμία του· εκείνος παίρνει τό δρόμο πού πρέπει νά πά-ρει: σέ λίγο θά έ'χει λυτρωθεί —ολα οδηγούν στήν αύτοκτονία.

Πέρα άπό αύτό, δμως, ή ρήση του είναι ενας καταπληκτικός μονόλογος, οπού 6 Αιας, καταφεύγοντας στήν ειρωνεία, εκφράζει μέ άπόλυτη και οξύτατη διαύγεια τή σχέση του μέ τόν γύρω κό-σμο. "Οταν μιλεϊ γιά τήν άλλαγή πού δεν μπορούν νά τήν άποφύ-γουν ή φύση και οι άνθρωποι, δταν δηλώνει δτι θέλει νά μάθει νά τιμά τούς Άτρειδες, μιλεί γιά πράγματα πού βρίσκονται ολό-τελα έ'ξω άπό τό χαρακτήρα του. Φέρνει μπροστά του τήν εικόνα του κόσμου, μέ τις άσχολίες και τις αύταπάτες τών πολλών (682), γιά να διαπιστώσει οτι αύτός δέν έ'χει καμιά θέση έκεϊ· ή κατα-φυγή στό θάνατο είναι ό μόνος δρόμος πού άνταποκρίνεται στή φύση του.

Ά π ό τό σημείο δμως δπου ό Α'ίας εκφράζει τήν άδιανόητη γιά αυτόν σκέψη δτι ένας άνθρωπος θά έ'πρεπε νά μισεί τόν έχθρό του τόσο μόνο, δσο νά εΐναι δυνατό νά ξαναγίνει φίλος του, ξεκινά ένα σημαντικό θεματικό νήμα πού όδηγεϊ στό τέλος του έργου. Λύτή ή δυνατότητα, πού δέν υπάρχει γιά τόν Α'ίαντα, υλοποιεί-ται στήν άνθρωπιστική συμπεριφορά του 'Οδυσσέα.

Εντελώς άντίθετα άπό δ,τι συμβαίνει σέ άνάλογες περιπτώ-σεις, ουτε μία λέξη του κορυφαίου δέν άκολουθεΐ τή ρήση του Λϊαντα. 'Αμέσως μετά τήν έξοδο του ήρωα, άρχίζει ενα σύντομο )(αρμόσυνο τραγούδι, πού ξεχειλίζει άπό χαρά γιά τή μεταστρο-φή του. Είναι ή λεγόμενη παρέκτασις tragica^ id est gaudiorum introductio ante funestissimum nuntium, ή εισαγωγή ενός /αρούμενου μοτίβου πριν άπό μιά πικρότατη είδηση (Donatus,

309

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Σχ. στον Τερέντιο, Ad. 293), πού τήν ξαναβρίσκουμε στήν 'jiv-τιγόνη, καθώς και στίς Τραχίνιες καΐ στον ΟΙδίποδα Τ. Αύτή ή παρεμβολή σημαίνει, πολύ περισσότερα άπό ενα έντυπωσιακο μέσο άντίθεσης· είναι, ή έκφραση της τραγικής παγίδευσης του άνθρωπου στο δίχτυ τής πλάνης.

Για τήν πορεία προς τήν καταστροφή, ή ψευδαίσθηση σημαί-νει σημαντική έπιβράδυνση. Γιά νά συνεχιστεί αύτή ή πορεία πρέπει νά δημιουργηθεί μιά καινούρια άφετηρία. Αύτο είναι το νόημα τής επόμενης σκηνής μέ τον'Αγγελιοφόρο (719-814), ό ό-ποιος, στο πρώτο μέρος τής άφήγησής του, χωρίς καμιά εισαγω-γή, εκθέτει τις λοιδορίες πού άκουσε δ Τεύκρος να έξακοντίζον-ται εναντίον του, οταν γύρισε στο στρατόπεδο τών Ελλήνων. Κα-τόπιν ό 'Αγγελιοφόρος άναζητεϊ τον Α'ίαντα, επειδή ή ε'ίδηση τον άφορα. Σέ εναν ταραγμένο διάλογο μέ τον κορυφαίο,άκούγεται ή έ'κφραση «πολύ άργά», πού κλονίζει δλες τις ελπίδες. Μαθαίνου-με δτι μια μαντεία του Κάλχαντα περιέχει τήν άπόφαση γιά τή ζωή και τό θάνατο του Αϊαντα. Στο δεύτερο και μεγαλύτερο μέ-ρος αύτής τής ρήσης, πού άκολουθεϊ τή δραματική διακοπή, πλη-ροφορούμαστε τί είπε δ Κάλχας. Ό Αΐ'ας, γιά τά ύβριστικά λό-για πού ξεστόμισε ξεκινώντας γιά τον πόλεμο καθώς και στήν κρίσιμη στιγμή μιας μάχης, είναι εκτεθειμένος γιά μιά άκόμη μέ-ρα, τή σημερινή, στήν οργή τής 'Αθηνάς· άν επιζήσει, θά μπορέ-σει νά σωθεϊ. Ό κορυφαίος άντιλαμβάνεται άμέσο^ς τήν καινού-ρια κατάσταση και καλεί τήν Τέκμησσα. Στον έπόμενο, έξαιρε-τικά δυναμικό, διάλογο άνάμεσα στον 'Αγγελιοφόρο και τή γυναί-κα, δ ποιητής άποφεύγει κάθε ενοχλητική έπανάληψη και συγκεν-τρώνει όλη τήν έμφαση στον κίνδυνο τής στιγμής. Ή Τέκμ,ησσα δίνει δύο εντολές: νά φέρουν τον Τεύκρο και νά ψάξουν, χωρισμέ-νοι σέ δμάδες, γιά τον Αΐ'αντα. Ή δική του τραγωδία είναι και δική της· στον στ. 808 άκοΰμε τά πικρά λόγια «έ'χω χάσει τήν παλιά στοργή», και είναι πράγματι συγκινητικό πού ή γυναίκα μ,έσα στήν άγωνία τής καρδιάς της (809) άπευθύνεται στο παιδί, πού είναι δίπλα της.

"Οπως στίς Ευμενίδες^ στήν "Αλκηστη και τήν Έλένη^ 6 χο-ρός εγκαταλείπει τή σκηνή· όπως καί στίς Ευμενίδες^ μεσολαβεί

1. Ό Max Scheler, Die weissen Blätter 1911, 768, χαρακτήρισε αύτή τή φαινομενικά εύνοϊκή άλλαγή μέσο γιά νά άποκλειστεϊ άπο το τραγικό γεγονος κάθε στοιχείο ττροκαθορισμένου ύπολογισμοϋ.

310


άλλαγή σκηνής: βρίσκουμ,ε τον Α'ίαντα σε έναν ερημικό τόπο, μέ τό ξίφος του μ,πηγμένο ορθί,ο στή γη, και τον άκοϋμε νά άποχαι-ρετα τον κόσμο. 'Ο ήρωας πρώτα προσεύχεται στον Δία, άλλά προσεύχεται μέ τον τρόπο του: είναι και δίκαιο και λογικο νά τον βοηθήσει 6 θεός· άλλωστε, ζητεί κάτι ελάχιστο: νά τον βρει πρώ-τος ό Τεύκρος και νά φροντίσει γιά τό πτώμα του. "Τστερα επικα-λείται τον Έρμη, τον ψυχοπομπό, και τις Ερινύες, πού τους άνα-Οέτει τήν εκτέλεση της κατάρας του γιά τους Άτρεΐδες και γιά δλο τό στράτευμα. Ό "Ηλιος εξάλλου πρέπει νά φέρει τό μήνυμα στούς γέροντες γονιούς του στή Σαλαμίνα —ουτε λέξη γιά τήν Τέκμησσα. Και τέλος, σε μιά άπό τις συγκινητικότερες στιγμές της τραγωδίας του Σοφοκλή, βλέπουμε πώς αύτός ό σκληρός άν-θρωπος, πού έ'χει άπαρνηθεΐ τούς άλλους άνθρώπους, έξακολου-Οεΐ μέ κάθε ίνα του νά είναι δεμένος μέ αύτό τον κόσμο του φω-τός, μέ τις πηγές και τούς ποταμούς, μέ τό πατρικό του χώμα, άκόμη και μέ τήν τρωική γή: σέ δλα αύτά άπευθύνεται ό Αϊας προτού πέσει πάνω στο σπαθί του.

Χωρισμένος σέ δύο ήμιχόρια (805) μπαίνει στή σκηνή ό χο-ρός, μέ μιά λυρική έπιπάροδο· τό δεύτερο μέρος της άποτελεϊται άπό τρίμετρα τών δύο ήμιχορίων, πού διακόπτονται άπό σύντο-μες ερωτήσεις (βάκχειους). 'Η σκηνή της άναζήτησ-ιτ]ς, πού ό Σο-φοκλής τή διαμόρφωσε μέ ζωηρότητα έφάμιλλη της άντίστοιχης σκηνής τών Ίχνευτών, συνεχίζεται άπευθείας στον επόμενο κομ-μό (879-973), μιά ταραγμένη σύνθεση σέ δύο μέρη, δπου καθαρά λυρικά κομμάτια του χορού έναλλάσσονται μέ σύντομα διαλογι-κά. Στό πρώτο μέρος συνάπτονται δέκα τρίμετρα της Τέκμησ-σας· στό δεύτερο, μέ άπόλυτη άντιστοιχία, άλλα δεκατρία. Ή ά-νεύρεση του πτώματος άπό τήν Τέκμησσα πραγματοποιείται στήν άρχή του κομμού, και άμέσως άντηχεϊ ό θρήνος μέ γοργές φωνη-τικές εναλλαγές. Είναι ενδεικτικό τής συνοχής της φυσιογνωμίας του χορού τό γεγονός ότι ή πρώτη σκέψη του πάει στό γυρισμό του στήν πατρίδα και στή δική του σωτηρία (900). Σωστά υπο-λογισμένο, γιά νά δημιουργήσει άντίθεση μέ τά επόμενα, εϊναι τό κλείσιμο του κομμού, οπού ό χορός τραγουδά γιά τό γέλιο του 'Ο-δυσσέα, πού θά ξεσπάσει τώρα σίγουρα πάνω στόν ήττημένο άν-τίπαλο (θυμούμαστε τή σκηνή του προλόγου !), ενώ ή Τέκμησσα, στήν τελευταία της ρήση, πλαισιώνει τό θρήνο της μέ τό 'ίδιο αύτό θέμα.

311

ΣΟΦΟΚΛΙΙΣ

To έ'ργο άποτελεΐται άπο 1420 στίχους, και ο Α'ίας τελειώνει, τον επιθανάτιο μονόλογο του στο στίχο 865. "Ενας θρήνος θά μπο-ρούσε να κλείσει το έργο. Και δμως άκολουθεΐ ενα έκτενέστατο μέρος, δπου, σέ τρεις λεπτότατα διαφοροποιημένους άγώνες λό-γων, εξασφαλίζεται γιά τον νεκρό ή τιμή τής ταφής και του άνα-γνο^ρίζεται ή ήρωική άξία. Στο κέντρο αύτου του άγώνα στέκεται ό Τεύκρος, πού παρουσιάζεται πρώτα μέσα στην οδύνη του γιά τό θάνατο του άδερφοΰ του (974-1046). "Τστερα άπό εναν σύν-τομο θρήνο, πού τον εναλλάσσει μέ τον κορυφαίο, και μιά εντολή στην Τέκμησσα να φέρει τον Εύρυσάκη, ό Τεύκρος μιλεί στον νε-κρό του Α'ίαντα. Ή συμπαθητική του διάθεση ειλικρίνειας και πίστης ύστερεΐ βέβαια άπέναντι στήν ύψηλοφροσύνη του νεκρού, άφού ό Τεύκρος βρίσκεται κάπου άνάμεσα στο ήρωικό επίπεδο τού άδερφού του καΐ τόν μικρό κόσμο τού χορού. "Υστερα άπό τό ξέσπασμα τής οδύνης του γιά τό χαμό τού ήρωα, άκολουθεΐ, πλα-τιά άναπτυγμένη, ή σκέψη γιά τό γυρισμό πού τόν περιμένει, ό-ταν θά χρειαστεί νά άνακοινώσει στόν Τελαμώνα τό θάνατο τού μεγάλου του γιού.^ Στό τέλος, ή ρήση επανέρχεται στόν Α'ίαντα και στή μοιραία άνταλλαγή δώρων μέ τόν "Εκτορα.^

Πρώτος άντίπαλος εμφανίζεται ό Μενέλαος, πού ή αναγγελία τού κορυφαίου: «ό Μενέλαος, πού γιά χάρη του ήρθαμε όλοι εδώ» (1045), τόν τοποθετεί άμέσως στή θέση ένός άθλιου έγωιστή. Τέ-τοιος άποκαλύπτεται σέ λίγο και στόν άγώνα του μέ τόν Τεύκρο (1047-1162). Ό Μενέλαος άμέσοος άπαγορεύει να αγγίζουν τόν νεκρό. Στήν άγανακτισμένη άντερώτηση τού Τεύκρου άποκρίνε-

1. Ό χαμένος Τεύκρος του Σοφοκλή πραγματευόταν πιθανότατα την άποκλήρωση τοϋ ήρωα άπο τον Τελαμώνα.

2. Στήν εκδοσή του (σειρά Tusculum) ό Willige κλείνει σε παρένθεση τούς στ. 1028-1037 καί όβελίζει τούς στ. 1038κ. Τόν όβελισμό των στ. 1028κ., πού πρότειναν οΐ Mörstadt και Nauck, τον άποκρούει ό Jebb, σέ επίμετρο της εκδοσής του. Τό θέμα του μοιραίου δώρου τοϋ Έκτορα εχει θέση στούς στ. 661κκ. καί 817κ. Ή συνοπτική μνεία του στούς στ. 1026κ. λειτουργεί θαυμάσια, ένώ ή διεξοδική εκθεση του θέματος, πού άκολουθεΐ άμέσως μετά, πολύ λιγότερο. Καί τό αΙεν στόν στ. 1031 εϊναι άχρωμο, καθώς καί ό συσχετισμός του εκείνος (1035) μέ τόν στ. 1030 (πού έξάλλου δικαιολογείται μόνο μέ τήν παραδοχή ένός ζεύγματος) άδέξιος. Ή έκφραση δμως μη τείνε μακράν, πού άπευθύνει ό κορυφαίος (1040) στόν Τεύκρο, υποδηλώνει τήν ιδιαίτερη ίκταστ] του λόγου τοϋ Τεύκρου, καί έπομένως άποκλείει τήν υπόθεση μεταγενέστερης προσθήκης άπό κά-ποιον υποκριτή.

312

ΤΛ ΣΩΖΟΜΕΝΑ Δ Ρ Λ Μ Α Τ Λ

ται μέ εναν εκτενέστατο λόγο, άριστούργημα «ηθοποιίας». Ή έν-τολή του νά πετάξουν τό πτώμα στην άκτή, λεία στά σαρκοβόρα όρνια, άποτελεΐ άπροκάλυπτη υβρη. Στον άγώνα γιά τήν ταφή του νεκρού, άναπτύσσεται το πρόβλημα πού θά άποτελέσει το βα-σικό θέμα της ^Αντιγόνης. Ή μικρόψυχη εύτέλεια έρχεται στο φως όταν ο Μενέλαος άποκαλύπτει τό τελευταίο έπιχείρημα της έχθρότητάς του (1067κκ.): αύτος ό Αΐ'ας ήταν πάντα άνώτερός τους· άφοϋ λοιπόν δεν μπόρεσαν νά επιβληθούν στον ζωντανό, μπορούν νά δείξουν τή δύναμή τους πάνω στον νεκρό. Άκολου-ϋουν διάφορες υστερόβουλες ηθικολογίες, όπως τις χαρακτηρίζει ό χορός, στους δύο στίχους του (1091κ.) πού κλείνουν τή σκηνή. "Ο,τι στο στόμα της 'Αθηνάς των Ευμενίδων ήταν έκφραση ύψι-στης σοφίας πού άφοροΰσε τήν άξία του εύεργετικοΰ φόβου, εδώ, σε μια φορτική επανάληψη της σημαδιακής λέξης δέος (1074, 1079, 1084), καταντά κενή έκφραση ενός αύτάρεσκου δεσποτί-σκου.

Ό Τεύκρος στήν άπάντησή του άρνεϊται οτι ό Α'ίας βρισκόταν ύπό τις διαταγές του Μενελάου και εμμένει στήν άπόφασή του, άκό-μη και παρά τή θέληση του άρχηγοΰ του στρατού (αύτό προετοι-μάζει τον άγώνα της έπόμενης σκηνής), νά θάψει τον νεκρό. Γιά τον κορυφαίο —και αύτο είναι επίσης στοιχείο ήθοπλασίας— ό λό-γος τού Τεύκρου έχει υπερβολική οξύτητα. Ό άγώνας κορυφώ-νεται στούς εμπαθείς διαξιφισμούς της στιχομυθίας, πού δέν προσ-θέτει κανένα καινούριο έπιχείρημα. Και οι δύο άντίπαλοι άντιπα-ραθέτουν τή θέση τους άκόμη μιά φορά' τέλος, ό Μενέλαος εγκα-ταλείπει τή σκηνή άπειλώντας νά άσκήσει βία.

Ό χορός, πάντα άνήσυχος, προβλέπει στούς άναπαίστους του τό ξέσπασμα βίαιης διαμάχης και συμβουλεύει νά προχωρήσουν γρήγορα στήν ταφή. Εκείνη τή στιγμή έρχεται ή Τέκμησσα μέ τόν Εύρυσάκη, και ό Τεύκρος δίνει εντολή νά σταθεί τό παιδί δί-πλα στο πτώμα, κρατώντας τριπλή προσφορά μαλλιών: άπό τή μητέρα του, άπό τόν Τεύκρο και άπό τόν 'ίδιο τόν εαυτό του. "Ε-τσι ό Εύρυσάκης παραμένει στή σκηνή παρών ώς τό τέλος τού έργου, σάν έγγύηση ότι μέσα του επιζεί ό νεκρός.

Τό έπόμενο χορικό (1185-1222) στά δύο στροφικά του ζεύγη παρουσιάζει τόν πόλεμο σάν εύρύτερο πλαίσιο γιά τά θλιβερά γε-γονότα πού συμβαίνουν. Βέβαια, τόν Τρωικό Πόλεμο· πέρα όμως άπ' αύτό, άκούμε λόγια πού χαρακτηρίζουν γενικά τόν πόλεμο

313

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

αύτον καθαυτόν, θανάσιμο εξολοθρευτή κάθε χαράς στή ζωή. Φυ-σικά, τό οτι ο χορος συσχετίζει, όλες αύτές τις σκέψεις μέ τον Ι'διο του τον εαυτό, άνταποκρίνεται άπόλυτα στή φύση του.

Μετά το χορικό, μπαίνει στή σκηνή ό Τεύκρος άμέσως πριν άπο τον 'Αγαμέμνονα, τον δεύτερο καϊ. σοβαρότερο άντίπαλό του, γιά έναν καινούριο άγώνα λόγων (1223-1315). Ό άρχηγός του στρατού επιστρατεύει όλο το κύρος του άπέναντι στον νόθο, πού τον αντιμετωπίζει σάν άπείθαρχο σκλάβο. Ή άξίωσή του οτι θά ήταν σκόπιμο νά παρουσιάσει ό Τεύκρος τήν ύπόθεσή του μέσο κάποιου έλεύθερου άνθρωπου θά εκπληρωθεί λίγο πιο κάτω. Στή στιχομυθία του Τεύκρου και του Μενελάου, ειχε προετοιμαστεί σύντομα ή άναφορά του 'Αγαμέμνονα στήν κρίση των δπλων και στο κύρος της. "Υστερα άπο δύο κενούς κατευναστικούς στίχους του κορυφαίου, ό Τεύκρος, μέ κλιμακούμενη σφοδρότητα σέ σύγ-κριση μέ τον προηγούμενο άγώνα, πραγματοποιεί τήν έπίθεσή του. Στιγματίζει σκληρά τήν άχαριστία άπέναντι στον ήρωα πού έ'σωσε τά πλοία, δταν είχαν άρχίσει νά πυρπολούνται, και τόλμη-σε νά μονομαχήσει μέ τον "Εκτορα. Τή μομφή γιά τήν ταπεινή του καταγωγή τήν άνταποδίδει μέ άκρα οξύτητα στο γιο της πόρ-νης 'Αερόπης, τον έγγονο του βάρβαρου Πέλοπα. Ή άπειλή του νά καταφύγει στή βία οδηγεί τήν όλη κατάσταση στο χείλος της καταστροφής, δταν ό χορος χαιρετίζει μέ φανερή άνακούφιση (1316κ.) τήν εμφάνιση του'Οδυσσέα. "Ετσι διαδραματίζεται, σέ άλλο επίπεδο, μιά νέα σύγκρουση άνάμεσα σέ δύο μεγάλους του στρατού (1318-1373). Μέ τά πρώτα κιόλας λόγια του, ό'Οδυσ-σέας προσδιορίζει τή θέση του: εχει άκούσει τις κραυγές τών 'Α-τρειδών κοντά στο πτώμα τού γενναίου ήρωα. Μαθαίνοντας τήν αιτία της σύγκρουσης, ζητεί δημόσια άπο τον 'Αγαμέμνονα, σέ τόνο υπερβολικής εύγένειας, τήν άδεια νά πει εναν φιλικό λόγο. Σέ μιά σοφά ύπολογισμένη παραλλαγή, ό ποιητής αύτή τή φορά βάζει νά μιλήσει μόνο ό ενας άπο τούς δύο άντιπάλους, ό 'Οδυσ-σέας, και μάλιστα μέ μιά σύντομη ρήση, ενώ ό καθαυτό άγώvαc μετατίθεται σέ μιά έκτεταμένη στιχομυθία. Ή ρήση τού 'Οδυσ-σέα άποτελεΐ ρητή άπόρριψη τού άμετάκλητου μίσους. "Ώς ενα σημείο μάλιστα προετοιμάζει τον προβληματισμό της 'Αντιγό-νης, δταν ύποστηρίζει δτι μιά παρόμοια πράξη δέν προσβάλλει τον νεκρό άλλά τούς νόμους τών θεών. Στή διάρκεια μιας λαμπρής στιχομυθίας, 6 'Οδυσσέας φράζει βήμα βήμα τό δρόμο στον Ά γ α -

314

TA ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΔΡΑΛΙΑΤΑ

μέμνονα, ό όποιος είναι, έτοιμος νά ξεσπάσει γι,ά δ,τι, έχει σχέση μ,έ το κύρος του, την εχθρότητα του Αϊαντα, τήν άνάγκη γιά συ-νέπεια και τήν έξασφάλιση της ύπόληψής του, ώσπου τελικά δ 'Λτρείδης παραχωρεί τό πεδίο στον άντίπαλο, παραμένοντας ό-μως ως τό τέλος άνθρωπος πού μισεί άμετανόητα. Και δταν ό 'Ο-δυσσέας θυμίζει (1365) δτι και δ Ι'διος κάποτε θά πάρει τό δρόμο τοΰ θανάτου, τό βέλος εκτοξεύεται και πάλι πίσω στη σκηνή του προλόγου" δταν μάλιστα αναφέρει (1359) δτι ή φιλία και ή έ'χθρα μπορούν νά έναλλάσσονται, θυμούμαστε τον Αΐ'αντα της παρα-πλανητικής ρήσης, ό όποιος μπόρεσε να προφέρει παρόμοια λό-για, άλλά μ,όνο για νά χαρακτηρίσει αύτό πού είναι για τον 'ίδιο άδιανόητο.

Ό 'Οδυσσέας δρέπει τήν πρόθυμη επιδοκιμασία του κορυφαίου (1374), και, σέ μιά ύστατη προσπάθεια εύγενικής διαλλαγής προσ-φέρεται νά βοηθήσει γιά τήν ταφή τοΰ Αϊαντα. Ό Τεύκρος εκ-φράζει τήν εύγνωμοσύνη του, άλλά αρνείται, επειδή φοβάται δτι μια τέτοια χάρη δεν θά τήν επιδοκίμαζε ό νεκρός. Ό Α'ίας μέσα άπό τό στόμα τοΰ άδερφοΰ του παραμένει άτεγκτος, άκόμη και μετά τό θάνατό του. "Τστερα άπό τήν άποχώρηση τοΰ 'Οδυσσέα, τό έ'ργο κλείνει μέ τήν προτροπή του Τεύκρου νά άρχίσει ή προ-ετοιμασία της ταφής και μέ μιά πολύ γενική γνώμη του χοροΰ γιά τήν άβεβαιότητα τοΰ άνθρώπου σχετικά μέ τό μέλλον.

Ή δομή τοΰ Αϊαντα είναι σαφής και ευσύνοπτη. Ή σύντομη άλλά δραματική προλογική σκηνή βοηθεΐ άποφασιστικά νά φω-τιστεί ή καταστροφή και νά παρουσιαστεί ή μορφή τοΰ Αϊαντα, καθώς και τοΰ 'Οδυσσέα. Ά π ό διπλή σκοπιά, και τοΰ άνθρώπου και τοΰ θεοΰ, δηλώνεται ή άστάθεια της άνθρώπινης ύπαρξης. Τό πρώτο και κύριο μέρος διαγράφει τήν πορεία τοΰ Αϊαντα άπό τήν άσφυκτική άπόγνο^ση ως τήν πτώση πάνω στο ξίφος του. Ή έπι-βράδυνση μέ τήν παραπλανητική ρήση διακόπτει αύτή τή γραμ-μή, προκαλώντας καινούρια κλιμάκωση μέ τήν ένταση πού φέρ-νει ή προφητεία τοΰ Κάλχαντα. "Ενα δεύτερο μέρος, συντομότερο άλλα εξίσου περιεκτικό (στίχοι 731:554), περιστρέφεται γύρω άπό τον νεκρό Αϊαντα. Μετά τή σκηνή της άναζήτησης και τό θρήνο, άκολουθοΰν οι τρεις άγώνες λόγων, πού εξασφαλίζουν στον ήρωα τήν τιμή της ταφής. Σύμφωνα μέ τήν επιτυχημένη διατύ-πο^ση τοΰ Τ. Β. IJ. Webster, πρόκειται γιά μιά δίπτυχη σύνθεση, πού άπαντα στά παλαιότερα δράματα. Αύτό μέ κανέναν τρόπο δεν

315

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σημαίνει, διάσπαση του δράματος σε δύο μέρη, τά όποϊα ο ποιη-τής δεν κατόρθωσε νά συνδέσει σε μιά ένότητα. Ό άρχαϊος τεχνο-κριτικός πού σχολίασε το στ. 1123 μένει άκάλυπτος^ όταν ισχυ-ρίζεται δτι ό Σοφοκλής άπλωσε κάπως αύθαίρετα το δράμα του πέρα άπο τό θάνατο του Αΐ'αντα. Μετά τήν κάτα> ôôov του ήρωα άκολουθεΐ, μέ τήν άποκατάσταση της τιμής του, ή ανω οδός, και οί δύο μαζι συγκλίνουν, γιά νά δημιουργηθεί ή παλίντονος άρμο-viy]. Ά π ο τήν άλλη δμως μεριά, θά ήταν λάθος νά άγνοήσουμε το γεγονος δτι αύτος ό τρόπος σύνθεσης είναι εντελώς διαφορετικός άπο του ΟΙδίποδα Τ. ή τής 'Ηλέκτρας, δπου ό ποιητής συγκεν-τρώνει μέ μέγιστη πυκνότητα δλα τά δραματικά γεγονότα γύρω άπο μια μορφή, πού κυριαρχεί άπο τήν άρχή ως τό τέλος του έργου.

Τό δυσκολότερο πρόβλημα άφορα τή σημασία και τήν έκταση τής προσωπικής ένοχής του Α'ίαντα.^ Τό θέμα τίθεται ήδη κατά τήν έρμηνεία τής προλογικής σκηνής. 'Από τό σημείο δπου ή 'Α-θηνά κλείνει τό μέρος αύτό μέ τή συμβουλή της γιά ταπεινοφρο-σύνη, ξεκινά έ'να νήμα πού φτάνει ως τήν άφήγηση τοϋ Κάλχαντα γιά τά δύο περιστατικά δπου ό Α'ίας άντιμετώπισε τή θεά ύβρι-

1. 'Ακόμη καΐ ό ϊδιος ό Reinhardt, στο βιβλίο του για τον Σοφοκλή, άδικεϊ κάπως το τελικό τμήμα τοϋ έργου.

2. Γιά τή ρευστότητα του προβλήματος ενδεικτικές είναι δύο παρατη-ρήσεις τοϋ Wilamowitz. Στο Griechische Verskunst 1921, 507, γράφει πώς είναι «μυωπικό» νά παραβλέπουμε δτι ό Αϊας, πού κομπάζει άπέναντι στήν 'Αθήνα, προετοιμάζει μέ αύτόν άκριβώς τόν τρόπο τήν πτώση του" σέ μιά εισαγωγή του δμως στή μετάφραση τοϋ ΟΙδίποδα Τ. (νέα έκδοση Βερολίνο 1939, 7, 1) σημειώνει δτι εΐναι «οδυνηρό» νά βλέπει κάνεις νά έπιμένουν μερικοί νά προσάπτουν στόν Α'ίαντα κάποια ενοχή. Πολύ συγ-κεκριμένα ρωτά στό βιβλίο του Glaube der Hellenen 2, 233: ((Ήταν μή-πως ό Α'ίας ενας κακός;» Τήν υπερεκτίμηση τοϋ θέματος τής ένοχής προσπά-θησε νά τήν πολεμήσει, έκτός άπό τόν F. Dirlmeier, και ό Η. Homme!, NJW 1940, 288, 76, ένώ ό G. Perrotta (633) χαρακτηρίζει άκριβώς τόν Αϊαντα καΐ τήν 'Αντιγόνη δράματα Δίκης, ξεχωρίζοντάς τα άπό δλα τά υπόλοιπα, τά δράματα "Ατης. Για τήν ενοχή τοϋ Α'ίαντα μιλεί και ό Κ. Ebeling, δ.π., καΐ ό Bowra στήν άνάλυση τοϋ έργου. Και οί δύο πάντως μιλοϋν για τά λάθη ένός μεγάλου, ό όποιος, μετά τό τέλος του, θά άνακτήσει τό άνάστημά του. Και ό Μ. Pohlenz, Hermes 78 (1943) 270, μιλεί γιά ένοχή τοϋ Α'ίαντα, άλλά πρβ. Gr. Trag. 1, 181. Σχετικά πρόσφατα κατα-πιάστηκε μέ τό πρόβλημα τής ένοχής τοϋ Α'ίαντα ό Funke, 76, 146, ό όποιος ξεκινά άπό μιά παρατήρηση τοϋ Wilamowitz, Glaube 2, 233, 2, και έντοπίζει στό θέμα τής ΰβρης τοϋ δράματος μιά προσπάθεια νά δι-καιωθούν οί θεοι πού στέλνουν τή συμφορά.

316


στικά. Σημαίνει ομως αύτο άραγε δτί. το έ'ργο μπορεί' νά χαρα-κτηριστεί δράμα ένοχης και τιμωρίας; Ή Ι'δια ή 'Αθήνα άμέσως πιο πριν δέν μίλησε γιά τη σύνεση του Αΐ'αντα; "Οσο γιά τά λόγια τοΰ Κάλχαντα, πρέπει καταρχήν νά σκεφτούμε ότι πρόκειται για θέμα πού εμφανιζόταν ήδη στον επικό κύκλο. Εξάλλου, άξίζει νά σταθμίσουμε τή βαρύτητά τους στο εργο, άφοϋ ή οργή της 'Α-θηνάς δέν άποτελεΐ μέ κανέναν τρόπο τήν κύρια κινητήρια δύναμη του δράματος. Ή θεά εστειλε τήν παραφροσύνη στον Αΐ'αντα, γιά νά σώσει τούς "Ελληνες. Τό θέμα μάλιστα της οργής της εξασθε-νεί άκόμη περισσότερο μέ τον περίεργο περιορισμό πού τίθεται στή μνησικακία της: αν περάσει άνώδυνα αύτή ή μέρα, 6 Α'ίας μπορεί νά σωθεϊ.^ Και, τέλος, ή ρήση του Κάλχαντα πρέπει νά έξεταστεϊ κυρίως μέ βάση τή δραματική λειτουργία πού έπιτε-λεΐ: ό ΑΙ'ας πρέπει νά άναζητηθεϊ, οί δικοί του πρέπει νά αφυπνι-στούν άπό τήν παραπλανητική βεβαιότητά τους.

"Ετσι φτάνουμε στο συμπέρασμα οτι ή ύβρη του Αϊαντα άπο-τελεϊ βέβαια ούσιαστικό στοιχείο τοΰ ολου δραματικού γεγονό-τος, χωρίς όμως νά έξαντλεΐται τό νόημά του μέ αύτό τό θέμα. Ξαναγυρίζουμε έ'τσι στή στοχαστική φράση τοΰ F. G. Welcker:^ <(Μοΰ φαίνεται δτι ό Αΐ'ας γεμίζει τό δράμα περισσότερο μέ αύτό πού είναι παρά μέ αύτό πού τοΰ λείπει». Στή θεότητα όμως τοΰ έργου άναγνωρίζουμε όχι μόνο τή δύναμη πού τιμωρεί και, μέ τήν τιμωρία, σωφρονίζει, άλλά μαζι και τήν άστάθμητη δύναμη πού ούτε ύπόλογη ούτε σπλαχνική είναι άπέναντι στόν άνθρωπο. Ε -δώ μπορεί νά άναγνωρίζουμε άπόηχους άπό τήν αίσχύλεια ήθική, άλλά κυρίως προετοιμάζεται ήδη ό ΟΙδίπονς τύραννος.

Γιά τόν πλούσιο και άδικαιολόγητο προβληματισμό πού συγ-κεντρώθηκε γύρω στήν παραπλανητική ρήση ύπεύθυνος εΐναι δ

1. Αύτό το εδειξε ό Dirlmeier, δ.π., ό όποιος επιπρόσθετα παραπέμπει (;t()7, 17, και 308) και στο πλέγμα νβρις-μήνις, δπως τό πραγματεύεται À Σοφοκλής στις τραγωδίες Αϊας Λοκρός, Θάμυρις, Νιόβη και Λαοκόων. Γενικά τό θέμα της ένοχης ανάγεται στο μεταγενέστερο επος. Διαφορετικές elvai ο'ι άπόψεις τοϋ Pohlenz, 1, 181.

2. Αύτό θυμίζει τήν παράδοξη προθεσμία τοΰ χρησμού στις Τραχίνιες (1Γ)4κκ.)· πρβ. J. de Romilly, Tiwe 17. Προβληματικό σχετικά μέ τή ρήση τοΰ Κάλχαντα είναι τό άρθρο τοΰ Μ. ]Μ. Wigodskv, <(The "Salva-tion" of Aiax», Hermes 90 (1962) 149.

RhM 3 (1829) 68. Κρίνουμε τόν Αϊαντα μέ βάση εκείνα τα χαρα-κτηριστικά των ήρώων τοΰ Σοφοκλή πού τόσο εύστοχα ανέπτυξε ό Κηοχ, Heroic Temper.

317

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Welcker, ο όποιος δέν μπορούσε νά άνεχτεΐ εναν ψευδόμενο ΛΙ'-αντα: μάλλον ο ήρωας έ'λεγε τήν καθαρή άλήθεια, καΐ τό λάθο:; ήταν του χοροΰ καΐ της Τέκμησσας, πού τον παρεξήγησαν. 'Α-κολουθώντας τά βήμ,ατα του Welcker, ό Ebeling (ό'.π. 297) αύτό άκρί,βώς θεωρεί τραγικό, δηλαδή τό νά έξαπατα ο Αιας ακούσια. 'Από αύτή τήν άποψη δεν άπέχει πολύ ή ερμηνεία του I. Μ. Lin-forth,^ και άκόμη του Β. Μ. W. Κηοχ,^ ό όποιος, πολύ σωστά, άξιολογει τή ρήση ώς μεγαλειώδη αύτεπίγνωση του Αϊαντα, άλλα άρνεΐται r/)v πρόθεση της άπάτης. Προς άλλη κατεύθυνση κινεί-ται ή σκέψη του W. Schadewaldt: ^ ή ρήση είναι όπωσδήποτε τό μέσο γιά νά έλευθερο^θεϊ ό δρόμος του Αΐ'αντα προς τό θάνατο" ταυτόχρονα όμως έπισημαίνεται μια έσωτερική στροφή πρός τήν υποχωρητικότητα. Αύτή τήν άποψη τήν προίόθησε λίγο πιό πέρα ό Τ. Β. L. Webster {Intr. 96)· τόν άκολούΟησε ό Bowra (40): ή άτεγκτη βούληση του Αϊαντα λυγίζει χάρη στήν Τέκμησσα, και ό ήρωας έγκαταλείπει κάθε σκέψη για αύτοκτονία, άλλά έπι-στρέφει στήν παλιά του σκληρότητα μόνο όταν βρίσκεται μόνοτ, στ·)]ν άκρογιαλιά. Και ό W. Β. Stanford στήν εκδοσή του (282) μιλεϊ γιά μεταστροφή. Σ ' αύτή τήν άποψη άντιπαραθέτω τή δική μου, δπως τήν έ'χω έκθέσει πιό πάνω, πού συμφωνεί άπόλυτα μέ τις σκέψεις του Κ. von Fritz^ και του Reinhardt, στο βιβλίο του γιά τόν Σοφοκλή: ή ρήντη είναι μιά δραματικά άναγκαία παρα-πλανητική παρεμβολή, άπό όπου, μέ τραγική ειρωνεία, άναδύετα'. ή άλήθεια.· ταυτόχρονα όμως περιέχει και τή διάγνωση του Αϊ-αντα σχετικά μέ τήν τάξη του κόσμου, οχι φυσικά μέ τήν έννοια ότι ό ϊδιος θά ήθελε νά ύποχωρήσει μπροστά της, άλλά, άντίθετα, ώς επικύρωση της άπόφασής του νά προτιμ,ήσει τό δρόμο του θα

1. «Three Scenes in Sophocles' Aiax», CSC A 15/1 (1954) 1. Ό I Errandonea, ο.π. 21, δέχεται βέβαια δτι ό Αϊας έξαπατα τό χορό, άλλά πιστεύει δτι στήν άρχή του λόγου του λέει τήν άλήθεια στο βαθμό τουλά χιστον πού έκφράζει, μέ τήν επίδραση της Τέκμησσας (σάν νά ήταν δυνατ' νά διαπιστωθεί πουθενά κάτι τέτοιο !), τήν άπόφασή του νά παραιτηθεί άπ'< τό φόνο των 'Ατρειδών καΐ νά αύτοεξοντωθεΐ. Βλ. επίσης και U. Parla vantza-Friedrich, Täuschungsszenen in den Tragödien des Sophokles, Βερολίνο 1969, "· J. Moore, «The Dissembling Speech of Ajax», Y CIS 25 (1977) 47.

2. «The Aiax of Sophocles», HSPh 65 (1961) 1. 3. ]\eue Wege zur Antike 8, Αιψία 1929· πρβ. Hellas und Hespericn

304. k. RhM 83 (1943) Wi^ Antike und moderne Tragödie 241.

318


νάτου, καθώς δεν μπορούσε νά συμφιλιωθεί μέ την τάξη αύτη. Ό Αίας θέτει ορισμένα δυσεπίλυτα σκηνικά προβλήματα. Στον

πρόλογο ή Άθηνα είναι άόρατη γιά τον 'Οδυσσέα (15). Ό J. C. Kamerbeek, σχολιάζοντας το χωρίο, θυμίζει δτι και ό 'Ιππόλυ-τος, δταν πεθαίνει, στο τέλος της φερώνυμης τραγωδίας, δεν βλέ-πει την "Αρτεμη. Επομένως, είναι κάπως δύσκολο νά συμφωνή-σουμε μέ τον Reinhardt δτι ή θεά ήταν ορατή στον Αιαντα* γιά το κοινό, βέβαια, μπορεί νά ήταν ορατή —έ'τσι βλέπει τό θέμα και ό άρχαιος Σχολιαστής.

Ό Reinhardt (39, 1) υποθέτει χρήση του έκκυκλήματος γιά τήν πρώτη εμφάνιση του Αΐ'αντα και γιά τή σκηνή της αύτο-κτονίας του. Γιά τήν πρώτη περίπτωση, θά προτιμούσα νά άφή-σουμε άνοιχτό το ερώτημα μήπως και άρκουσε ένα άπλο άνοιγμα της σκηνικής πύλης. Προς τά έκεϊ φαίνεται νά δείχνει και ή προ-στακτική άνοίγετε (344), πού άντιστοιχεΐ στήν εντολή προς τους θεράποντες (593): ον σννέρξεθ' ώς τάχος (κλείστε γρήγορα τή σκηνή). Φυσικά, και στις δύο περιπτώσεις μπορεϊ θαυμάσια νά έχουμε τή συνθηματική φράση γιά τή χρήση του έκκυκλήματος.

Παραμένει ολότελα άβέβαιος ό τρόπος μέ τον όποιο παραστά-θηκε ό θάνατος του ήρωα. Είναι δύσκολο νά υποθέσουμε εδώ μιά σκηνή πάνα σζ κυλιόμενη έξέδρα, όπως είναι εντελώς άδύνατο νά φανταστούμε τήν αύτοκτονία πάνω στο λογεΐο.^ Εύκολότερα Οά συμφωνούσαμε μέ τον Flickinger (244) και τήν Kenner (110) γιά τή χρήση ένος παρασκηνίου. "Ενας θάμνος, δπως ύποδηλώ-νει ή λέξη νάπος (892), θά μπορούσε νά κρύψει το πτώμα άπο τά μάτια των θεατών και νά δώσει στον υποκριτή τήν εύκαιρία νά απομακρυνθεί άθέατος, γιά νά ΰ:ναλάβει το ρόλο του Τεύκρου.

' 11 χρονολόγηση τών τραγωδιών του Σοφοκλή μπορεί νά θεω-ρηθεί, σέ γενικές γραμμές, βέβαιη ώς τον έξης βαθμό: ο Αϊας^ ή 'Αντιγόνη και οΐ Τραχίνιες συγκροτούν μιά παλαιότερη ομάδα* ή Ήλεκτρα, 6 Φιλοκτήτης και ό Οιδίπους επΙΚολωνω μιά νεότερη, μέ τον Οιδίποδα τύραννο στή μέση.^ Πιο προβληματική είναι ή

1. F. Grob, «De scena Sophoclis)), Mélanges Navarre, Τουλούζη 1ÎKJ5, 245.

2. Ή άποψη του P. Mazon οτι οί Τραχίνιες είναι το παλαιότερο εργο τοϋ Σοφοκλή καΐ άκολουθοΰν, σέ κάποια άπόσταση, ή 'Αντιγόνη, ό Αϊας καΙ ό Οιδίπους T., δεν εχει καμιά προοπτική νά γίνει ποτέ άποδεκτή.

319

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

θέση των Τραχινίων. Στή βαρυσήμαντη για την ερμηνεία του Σο-φοκλή μελέτη του Ε. R. Schwinge ^ βρίσκουμε εναν πίνακα μέ μί,ά έξαντλητική επισκόπηση των διάφορων χρονολογήσεων πού προτάθηκαν. Για πολύν καιρό επικρατούσε ή όψιμη τοποθέτηση, πού βασιζόταν στή σύγκριση μιας σκηνής ύπνου άνάμεσα στις Τραχίνιες και τον 'Ηρακλή του Εύριπίδη, και είχε τήν άφετηρία της στον Wilamowitz.^ Ά π ο άρκετά παλιά όμως εχει άναγνω-ριστεϊ τό λάθος στήν ύπόθεση μιας παρόμοιας σχέσης.^ Εξίσου άτοπη άποδείχτηκε ή τάση νά χρησιμοποιείται σαν μέσο γιά τή χρονολόγηση του φγου ή δήθεν έξάρτησή του άπο στοιχεία τε-χνικής του Εύριπίδη. Αύτο το εδειξε πειστικότατα, άνάμεσα σε άλλους, και ό G. Μ. Kirkwood.·* 'Αποφασιστική γιά το χρονο-λογικό πρόβλημα στάθηκε πρώτα πρώτα ή διαπίστωση του Web-ster {Intr. 4 και 172) δτι ή δίπτυχη σύνθεση τοποθετεί τό έ'ργο στήν παλαιότερη ομάδα, και κατόπιν ή πραγματικά διεισδυτική άνάλυση τής δομής του άπο τον Reinhardt , ό όποιος φώτισε ετσί. τήν εξέλιξη τής δραματουργίας του Σοφοκλή και βεβαίωσε τή θέση τών Τραχινίων πολύ κοντά στον Αϊαντα και τήν ^Αντιγόνη. 01 γλωσσικές έ'ρευνες του F. R. Earp, The Style of Sophocles, Cambridge 1944, δείχνουν προς τήν 'ίδια κατεύθυνση.^

'Ωστόσο παραμένει δυσεπίλυτο τό πρόβλημα τής χρονικής σχέ-σης τοϋ έ'ργου μέ τήν "Αντιγόνη. Ό Reinhardt έ'δειξε δτι οί Τραχί-νιες, ώς προς τή δομή και ορισμένα επιμέρους χαρακτηριστικά, γει-

1. Die Stellung der Trachinierinnen im Werk des Sophokles (Hy pomnemata 1), 1962, 16.

2. Herakles 1, 137 και 152. Τήν άποψη προωθούν άκόμη περισσότερο ό Α. Dieterich, RhM 46 (1891) 2 5 = Z / . Sehr. 48, καΐ ό T. v. Wila mowitz, Die dramatische Technik des Sophokles (Philologische Un tersuchungen 22), 1917, 90.

3. Βιβλιογραφία στον Ε. R. Schwinge, 15. 4. To παράρτημα τοΰ βιβλίου του (289), πού μνημονεύεται στον βιβλίο

γραφικό μας πίνακα, περιλαμβάνεται σέ γερμανική μετάφραση («Über die annähernde Datierung der Trachinierinnen») στόν τόμο γιά τον Σοφο κλή της σειράς Wege der Forschung 95, Darmstadt 1967, 183.

5. ΌπαδοΙ της όψιμης χρονολόγησης εμφανίζονται σποραδικά. Τήν ά κραία θέση εκπροσωπεί ό G. Perrotta (544), πού θέλει νά κατεβάσει τ<> εργο ώς το 407/6. Ό Η. D. F. Kitte, «Sophocles, Statistics and tlic Trachiniae», AJPh 60 (1939) 178, προσπαθεί νά τοποθετήσει τό εργ--γύρω στο 420, ενώ ό G. Schiassi, «La figura di Ipsipile neiromonirn.i tragedia euripidea e le Trachinie», RFIC 32 (1954) 1, μέ βάση εντελώς ύποθετική σύγκριση τών δύο δραμάτων, φτάνει ώς τά 414-410 π. Χ

320


τονεύουν μέ τον ΑΙαντα^ και υποστήριξε τή χρονολόγηση του έρ-γου πρίν άπό τήν "Αντιγόνη. Τον άκολούθησε κυρίως ο Ε. R. Schwinge, στην έργασία του πού άναφέραμε πιο πάνω.^ Τό πρό-βλημα θά λυνόταν, άν είχαν δίκιο δσοι εξαρτούν τήν ωδή XVI τοΰ Βακχυλίδη άπό τον Σοφοκλή, άφοϋ δ λυρικός πέθανε οχι πολύ μετά τό 450 π.Χ. Αύτή τήν άκολουθία ύποστήριξε δ F. Stoessl.^ Ό Schwinge στο βιβλίο του (128) προσπάθησε νά στηρίξει αύτή τήν άποψη, άλλα άναγκάστηκε έτσι νά εγκαταλείψει μιά παλαιό-τερη επιχειρηματολογία τοΰ Br. Snell,^ πού βασίστηκε σέ άγ-γειογραφίες. 'Ωστόσο, και τό τυπικά χορολυρικό, άφηγηματικό υφος τοΰ σύντομου άποσπάσματος τοΰ Βακχυλίδη δεν προσφέρει κανένα άποφασιστικό έπιχείρημα για τήν έξάρτησή του άπό τόν Σοφοκλή.^

Τό πρόβλημα δεν λύνεται μέ αύτή τή μέθοδο. Μετά τήν 'Αντι-γόνη τοποθετεί τό έργο ό Webster (167), τό 'ίδιο και ό Bowra (377), ό όποιος βασίζει τά έπιχειρήματά του σέ μιά σταδιακή ε-ξέλιξη της θρησκευτικής σκέψης τοΰ ποιητή, καθώς και ό Η. Dil-ler,® ό όποιος εκμαιεύει προσεχτικά μιά εξέλιξη στήν αύτογνω-σία των δραματικών προσώπων. Σταθερότερο έδαφος είναι άδύ-νατο νά εξασφαλίσουμε, και θά έπρεπε ι'σο ς νά άκολουθήσουμε

1. "Οπως αύτός, κατατάσσουν τά εργα καΐ ό G. Μ. Kirkwood, βλ. πα-ραπάνω" ό St. G. Kapsomenos, Sophokles' Trachinierinnen und ihr Vorbild, 'Αθήνα 1963, ό όποιος προσπαθεί διεξοδικά νά άποδείξει τήν προτεραιότητα των Τραχινίων σέ σχέση μέ τήν "Αλκηστη· και ό J. Goth, Sophokles' Antigone (διατρ.), Τυβίγγη 1966, 210' άντίθετα ό Α. Lesky, «Alcestis und Deianeira», Miscellanea in honorem J. C. Kamerheek, Amsterdam 1976, 213.

2. Der Tod des Herakles, Ζυρίχη 1945" βλ. και G. Κ. Galinsky, The Herakles Theme, 'Οξφόρδη 1972.

3. Hermes 75 (1940) 180. "Εκδοση του Βακχυλίδη, Ί958 , 47 και 53 της Εισαγωγής. Επίσης, ΚΙ. Thomamüller, Die aiolischen und dakty-loepitrischen Masse in den Dramen des Sophokles (διατρ.), 'Αμβούργο 1965, 12 (δπου και ή σχετική βιβλιογραφία).

4. Κρίνοντας πολύ σωστά αύτή τήν άποψη, ό St. G. Kapsomenos (βλ.πα-ραπάνω) φτάνει στ0 συμπέρασμα δτι μάλλον ό Σοφοκλής γνώριζε τον Βακ-χυλίδη. 'Ο J. G. Kamerbeek, στήν Εισαγωγή τοΰ έρμηνευτικοΰ του υπο-μνήματος (28), δέν πιστεύει δτι μπορεί νά εξακριβωθεί, σ' αύτή τήν πε-ρίπτωση, ή σχετική χρονολογία.

5. «Göttliches und menschliches in der Tragödie des Sophokles», Kieler Universitätsreden 1 (1950), 15 = Gottheit und Mensch in der Tragödie des Sophokles, Darmstadt 1963, 11" επίσης ((Über das Selbst-howusstsein der sophokleischen Personen», WS 69 (1956) 81.

321

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τον Reinhardt, άν δεν υπήρχε το πρόβλημα της σχέσης πού έχε;, 6 άποχαφετι,σμος της Δηιάνειρας στο νυφικό κρεβάτι και στο σπίτι της μέ την άντίστοιχη σκηνή τής "Αλκηστης^ άφοΰ μάλιστα και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται γιά τήν άφήγηση μιας θερά-παινας. Παρ' δλεςτιςάντιρρήσειςτοΰ Reinhardt και του Kamer-beek,^ είναι πειστική ή ύπόθεση πού ύποστηρίζεται άπό πολλούς έρμηνευτές, οτι εδώ πρόκειται για έξάρτηση και οτι ό Σοφοκλής ειχε υπόψη του τήν "Αλκηστη του Εύριπίδη —έπομένως, γιά τις Τραχίνιες εξασφαλίζεται το 438 π.Χ. ώς terminus post quem. Αύτή τήν άποψη πρότεινε και ό L. Weber στή σχολιασμένη του έκδοση τής "Αλκηστης^^ τήν υποστήριξε ή Johanna Heinz^ και τήν αποδέχτηκαν ό Pohlenz (2, 86) και ό Schadewaldt,* ο ό-ποιος πολύ σωστά άποδίδει ιδιαίτερη σημασία στή φροντίδα τής μελλοθάνατης γιά το υπηρετικό προσωπικό. Και έγώ δ 'ίδιος, στις προηγούμενες εκδόσεις αύτοΰ του βιβλίου,® θεώρησα πιθανή τήν προτεραιότητα του Εύριπίδη. Ό E .R. Schwinge, πού μιλεί για «ολοφάνερα παράλληλες σκηνές» (δ.π. 44), τείνει νά δεχτεί έξάρ-τηση του Εύριπίδη άπό τον Σοφοκλή και νά χαρακτηρίσει τό 438 γιά τις Τραχίνιες terminus ante quem. Τον άκολουθεϊ σ' αύτό ό Chromik (24,17). Γιά τον Schwinge, ή σκηνή του αποχαιρε-τισμού δικαιολογείται πολύ λιγότερο στά συμφραζόμενα τής"7ΐΛ-κηστης, έπειδή δ 'ίδιος συμμερίζεται τή ριζική ύποτίμηση του "Αδμήτου (οί άντιρρήσεις πάνω σ' αύτό, όταν θά μιλήσουμε γιά το έ'ργο), και ετσι βρίσκει εντελώς αδικαιολόγητη τή θυσία τής γυ-ναίκας καί, έπομένως, τή σκηνή πάνω στο νυφικό κρεβάτι. Στήν πραγματικότητα, ή "Αλκηστη έ'χει Ινα σπιτικό, εναν ζωτικό χώρο άρρηκτα δεμ,ένο μέ τήν υπαρξή της, ενώ άπό τήν 'ίδια τή Δηιάνει-ρα άκοϋμε {Τραχίνιες 39) οτι μετά τό φόνο του Ίφίτου άπό τον 'Ηρακλή ζει μέ τούς δικούς της διωγμένη ξένω παρ' άνδρί (κοντά σέ κάποιον πού τούς φιλοξενεί). "Ετσι λύνεται μόνο του τό πρό-

1. Ό Reinhardt στο βιβλίο του γιά τον Σοφοκλή, 66 καί 257κ. (3η εκδ.)· ό J. G. Kamerbeek στήν Εισαγωγή τοϋ έρμηνευτικοϋ του υπομνή-ματος, 28.

2. Λιψία 1930, 49 και 108. 3. «Zur Datierung der Trachinierinnen», Hermes 72 (1937) 270. 4. Hermes 80 (1952) e6=Hellas und Hesperien 334 (πρβ. και 298). 5. Βλ. και 'Ιστορία τής άρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (μετ. Ά γ . Τσο-

πανάκης. Θεσσαλονίκη ^1972), 407κ. Επίσης Griechische Tragödie, Στουτγάρδη ^968, 145.

322


βλήμα σέ ποιά άπο τις δύο περιπτώσεις ή παρουσίαση του σπι-τιού, μαζι μέ τούς υπηρέτες και τήν άλλη έξάρτυσή του, διεκδι-κεί τη θέση ένος άπο χρόνια οικείου περιβάλλοντος.

"Επρεπε νά συζητήσω το άλυτο πλέγμα των προβλημάτων, γιά νά δικαιολογήσω τήν κατάταξη των έργων, άλλά μέ κανέναν τρό-πο δεν θά ήθελα νά προσποιηθώ παραπλανητική βεβαιότητα. Δεν θά ήθελα νά άποσιωπήσω οΰτε τήν πλήρη παραίτηση του Kamer-beek (Εισαγωγή στά σχόλιά του, σ. 29), ό όποιος πιστεύει δτι δεν θά μπορούσε κάνεις να προχωρήσει πέρα άπο τ*/] διαπίστωση μιας χρονολογικής γειτνίασης άνάμεσα στις Τραχίνιες^ τον Αϊ-αντα και τήν ^Αντιγόνη^ ούτε και τήν πιο πρόσφατη γνώμη πού διατυπώθηκε πάνω στο πρόβλημ,α: οί Τραχίνιες είναι περίπου σύγχρονες μέ τήν 'Αντιγόνη —και αύτο είναι τό καλύτερο πού μπορούμε νά πούμε.

Γιά λίγες τραγωδίες θά ειχαμ.ε νά πούμε τόσο λίγα σχετικά μέ τήν προέλευση τού μύθου τους δσο γιά τήν 'Αντιγόνη.^ Ά π ο τις πηγές αποκλείεται ή Θηβαΐς, επειδή εκεί τό πτώμα του Πολυνεί-κη καιγόταν. "Οτι ό 'Απολλόδωρος (3, 78) δέν μας εξασφαλίζει

1. W. Μ. Calder III, GEBS 9 (1968) 398. Μέ βάση μετρικές άναλύ-σεις, τοποθετούν τις Τραχίνιες, συμφωνώντας μέ τή δική μας χρονολόγηση, πλησιέστερα προς τον Οιδίποδα Τ. ό Η. Α. Pohlsander, AJPh 84 (1963) •280 καΐ ό D. S. Raven, AJPh 86 (1965) 225. Πολύ κοντά στον ΟΙδί-πυδα Τ. προσπαθεί νά πλησιάσει το ^ργο και ή L. Sirchia, <(La cronologia (telle Trachinie», Dioniso 21 (1958) 59.

2. Ch. de VIeminck και R. van Compernolle, ((Bibliographie ana-lytique de Y Antigone de Sophocle», Phoihos 2 (1947/8), 85" C. Kopff, A Collation and Description of the Manuscripts of Sophocles^ Anti-gone (διατρ.), Πανεπιστήμιο Β. Καρολίνας 1974.

Καινούριες σχολιασμένες εκδόσεις: Α. Tovar, Μαδρίτη 1942' J. C. Kamerbeek, Leiden 1945· Α. Willem, Λιέγη Η945· G. Riba, Βαρκε-λώνη 1951 (και Τραχίνιες, μέ μετάφραση στην καταλανική διάλεκτο)' Α. Clolonna, Τορίνο 21951· Ε. Anania, Φλωρεντία 1957" F. Gluytens καΐ V. Daenen, 'Αμβέρσα 1957.

Κείμενο: Β. Wyss (Ed. Helv. 6), Βασιλεία 1946" Ε. Pilch, Βερολίνο 1949 (μέ εμμετρη μετάφραση).

Χωρίς κείμενο ό εκτεταμένος σχολιασμός τοΰ έργου άπό τον G. Müller, Χαϊδελβέργη 1967, εργασία σημαντική γιάτή μελέτη της γλώσσας και τήν έρ-μηνεία της συγκεκριμένης τραγωδίας, πού ωστόσο προκαλεί συχνά αντιρρή-σεις μέ τήν υπερβολή στην άνίχνευση δισήμαντων στοιχείων βλ. παράλληλα τΙς διεξοδικές βιβλιοκρισίες του Β. Μ. W. Knox, Gnomon 40 (1968) 747, και Η. Flashar, Poetica 2 (1968) 558· επίσης, Γερ. Μαρκαντωνάτος (ε'ισ.,

323

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

μιά προσοφόκλεί,α παρα>Λαγή του μύθου τό εδειξε ό G. Müller (ο.π. 22), άποκρούοντας τή σχετική γνώμη του Wilamowitz. 'Ωστόσο, ή ύπαρξη ένος παρόμοιου τοπικού μύθου φαίνεται πολύ πιθανότερη άπό ο,τι ή υπόθεση μιας έλεύθερης έπινόησης του ποι-ητή. Προς αύτή τήν κατεύθυνση συνηγορεί ή θηβαϊκή παράδοση γιά τό 'Αντιγόνης σύρμα (Παυσ. 9, 25, 2), δηλαδή τό μέρος όπου

μετ., σχ.), 'Αθήνα 1979.—Μελέτες: Κ. von Fritz, ((Haimon's Liebe zu Antigene», Philologus 89 (1934) 19=Antike und moderne Tragödu 227)· M. K. Flickinger, The άμαρτία of Sophocles' Antigone (διατρ.) Iowa 1935· Κ. Kerényi, «Dionysos und das Tragische in der Antike», Frankfurter Studien zur Religion und Kultur der Antike 13 (1935) 15 E. della Valle, Saggio sulla poesia delVAntigone, Bari 1935" R. Buli-mann, «Polis und Hades in der Antigone des Sophokles», Theol. Aufs. K. Barth, zum 50. Gehurstag, Μόναχο 1936, 78 {=Wege der For-schung 95, 1967, 311)· L. Bieler, Antigones Schuld im Urteil der neue-ren Sophoklesforschung, Βιέννη 1937- Ε. Bignone, «L'Antigone di So-focle», Rivista Italiana del dramma 2 (1937) 13' G. Méautis, «La psychologie de l'Antigone de Sophocle», RPh 14 (1940) 25· G. Bud-berg, «Zu Sophokles Antigone», SO 21 (1941) 1- T. B. L. Webster, Greek Interpretations, Manchester 1942, 45· F. Gohen, The Imagery of Sophocles' Antigone, Princeton 1951· A. Bonnard, La tragédie ri Vhomme, Neuchâtel 1951, 19· A. Lesky, «Zwei Sophokles-Interpre-tationen», Hermes 80 (1952) 91=Ges. Sehr. 176· W. Jens, «Antigone : Interpretationen», Satura: Festschrift Weinreich, Baden-Baden 1952, 43 {=Wege der Forschung 95, 295)· I. Errandonea, «Das 4. Stasimoii der Antigone von Sophokles», SO 30 (1953) 16· S. M. Adams, «Tli·· Antigone of Sophocles», Phoenix 9 (1955) 47, τώρα Sophocles the Playwright (Phoenix Suppl. 3), Toronto 1957, 42κκ.· Η. J. Mette, «Die Antigone des Sophokles», Hermes 84 (1956) 129" Fr. Pérez Ruiz, «Antigona», Humanidades 9 (1957) 7" W. Schadewaldt, «Einleitung zur Antigone von Hölderlin in der Vertonung von Carl Orff», Hellas und Hesperien, Ζυρίχη 1960, 247 (και 861)· Ε. Eberlein, «Über di<· verschiedenen Deutungen des tragischen Konfliktes in der Tragödie Antigone des Sophokles», Gymnasium 68 (1961) 16" I. M. Linfortli, Antigone and Creon, Berkeley 1961· S. Bradshaw, «The Watchman Scenes in the Antigone», CQ η. s. 12 (1962) 203· F. R. Adrados, «Rc ligion y politica en la Antigona», Revista Univ. Madrid 13 (1964), 493· H. Funke, «Κρέων απολις», A ^ A 12 (1966) 29' J. Goth, S» phokles Antigone: Interpretationsversuche und Strukturuntersuchun gen (διατρ.), Τυβίγγη 1966· W. Μ. Calder III, «Sophocles' Poliii cal Tragedy: Antigone», GRRS 9 (1968) 389" J. S. Lasso de la Vega, «La Antigona de Sôfocles por Bertolt Brecht», Cuadernos Hispano americanos 1968/228.

Ά π ο τις πολυάριθμες μεταφράσεις του έργου σημειώνουμε: Ε. Staigcf Ζυρίχη 1944" R. Woerner, Αιψία 1947· Κ. Reinhardt, Γοττίγ·>/'η »1961

324


πίστευαν οτι ξεχώριζαν ακόμη Ι'χνη άπο το πτώμα του Πολυνεί-κη, καθώς το έσερνε ή 'Αντιγόνη προς τή νεκρική πυρά του Ε -τεοκλή.

Γιά τή χρονολόγηση του έργου, άφετηρία παραμένει ή σημείω-ση της 'Υπόθεσης οτι οί 'Αθηναίοι, υστέρα άπο τήν επιτυχία της ^Αντιγόνης, εξέλεξαν τον Σοφοκλή στρατηγό γιά τον Σαμιακό ΙΙόλεμο (άρχές 441 π.Χ.) —δέν έχει σημασία άν πρόκειται για πραγματική σχέση ή για μετατροπή ένος post hoc σέ propter hoc. Και μετά τον προσεχτικό έλεγχο δλων των στοιχείων πού έκαμε ό G. Müller (δ.π. 24), τό 442 παραμένει ή πιθανότερη χρονολό-γηση. Δέν είναι πολύ πειστική ή άντίρρηση του Wilamowitz δτι τό 443/2 6 Σοφοκλής, ύπηρετώντας ώς έλληνοταμίας στήν περί-οδο ενός νέου καθορισμού φόρων, πρέπει νά ήταν εξαιρετικά άπορ-ροφημένος και νά μήν μπόρεσε νά τελειο)σει τό έργο του γιά τά Διονύσια του 442 π.Χ.

Ή Υπόθεση κατατάσσει τό έργο τριακοστό δεύτερο. Παρό-μοιες μαρτυρίες δίνονται και γιά τήν "Αλκηστη του Εύριπίδη, τούς "Ορνιθες και τόν Διονυσαλέξανδρο του Κρατίνου, και τούς ^ίμβρίους του Μενάνδρου. Γενικά, σέ δλα αύτά τά έργα έντοπί-ζονται σήμερα κατάλοιπα χρονολογικής κατάταξης.^

Τό έργο άρχίζει μέ μιά διαλογική σκηνή εξαιρετικής έντασης και μοναδικής άποτελεσματικότητας στή διαγραφή των χαρα-κτήρων. Μέσα στό μισοσκόταδο, πρίν άπό τήν άνατολή του ή-λιου,^ ή 'Αντιγόνη όδηγεϊ τήν άδερφή της 'Ισμήνη μπροστά στό

W. Schadewaldt, στο Griechisches Theater, Φραγκφούρτη 1964, 90" Β. Urecht, Die Antigone des Sophokles (διασκευή γιά τή σκηνή της μετά-φρασης τοΰ Hölderlin, σέ συνεργασία μέ τόν C. Neher).

Ποικίλο υλικό γιά τήν 'Αντιγόνη συγκεντρωμένο άπό τόν W. Hecht, Φραγκφούρτη ^1967.—'Αγγλικά: D. Fitts και R. Fitzgerald, Ν. 'Τόρκη 1939· L. J. Morrison, Λονδίνο 1939· G. Murray, 'Οξφόρδη 1941· F. Κ. Smith, Λονδίνο 1950" R. Ε. Braum, Λονδίνο 1974.—Γαλλικά: Ρ. Waltz, ΙΓαρίσι 1941—'Ιταλικά: Μ. Untersteiner, Modenal937· Ε. délia Valle, Mari 1951· Ε. Pettine, Salerno 1968.

1. Flickinger, Greek Theater 331" Goossens, Euripide 25, 10, ό ό-ποιος υποστηρίζει τήν άποψη δτι οί άριθμοί δέν άναφέρονται στά δράματα πού σώζονταν στήν 'Λλεξάνδρεια, παρά σέ δλα τά ^ργα πού γνώριζαν άπό τΙς διδασκαλίες οί γραμματικοί. Βλ. και Λ. Μ. Dale, Alkestis, 'Οξφόρδη 1954· G. Zuntz, Inquiry 251" T. Β. L. Webster, WS 79 (1966) 115.

2. Ή 'Ισμήνη λέει στόν στ. 16: εν ννκτι r f j νΰν. Γιά τόν προσδιορισμό τοϋ χρόνου βλ. S. Bradshaw, δ.π. 203· Κηοχ, Heroic Temper 180, 43.

325

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

παλάτι, γιά μι,ά συνομιλία πού δέν πρέπει να τήν άκούσει άλλο αυτί. Ή προσφώνηση, μέ τη δήλωση του στενότατου άδελφικοΰ δεσμού, εισάγει ενα διάλογο πού κλείνει με τήν άγεφύρωτη διά-σταση των διαλεγόμένων προσώπων. Ά π ο τήν άρχή κιόλας μιά καλά πληροφορημένη, πυρετικά διεγερμένη 'Αντιγόνη στέκεται απέναντι σέ μιά 'Ισμήνη ή οποία, μέ τον σύντομο, κυκλ'.κά συν-θεμένο λόγο της (11-17), άποκαλύπτει τή μακαριότητα του άνί-δεου. Οί εξηγήσεις πού δίνει ή 'Αντιγόνη τονίζουν έντονα τήν ά-πανθρωπιά της άπαγορευτικής εντολής του Κρέοντα —οχι μόνο στέρηση τάφου, άλλά και βορά γιά τά άρπαχτικά όρνια !— και τε-λειώνουν μέ προτροπή γιά δράση. Μέ τήν άδυναμία της Ισμήνης νά καταλάβει, άνάβει μιά σύντομη στιχομυθία' ή 'Αντιγόνη άπαι-τεϊ άπο τήν άδελφή της νά βοηθήσει στήν ταφή, και ή 'Ισμήνη έντρομη άρνιέται, άφοΰ γι' αύτήν ή άπαγόρευση του Κρέοντα εκ-φράζει όλο το κύρος της κρατικής εξουσίας (44, 79), και επομέ-νως είναι άπαράβατη. Υπερασπίζει τήν άρνησή της: σέ ολη τή συμφορά του σπιτικού τους πρέπει νά προστεθεί και ή δίκή του^ έξόντωση; «Είμαστε γυναίκες, πλασμ,ένες οχι γιά νά παλεύουμε μέ τούς άντρες.» Μέσα σέ ελάχιστους στίχους κλείνεται ενας πλή-ρης άνθρώπινος τύπος. Αύτή ή έτοιμη γιά συμβιβασμό, ύποταγ-μένη γυναίκα είναι πρόθυμη νά ύπακούσει καΐ στις πιο οδυνηρέ; έντολές (64). Και ωστόσο, μέσα στήν άδύναμη ψυχή της ζει ή συ-ναίσθηση του ορθού. Ά π ο τούς χθόνιους θεούς, πού το χώρο τουζ προσβάλλε! υβριστικά ό Κρέων, θά ζητήσει συγχώρεση πού άναγ-κάζεται νά άποφύγει μιά υποχρέωση. Και της 'Αντιγόνης ή άπάν-τησ·/] είναι μοναδικό δείγμα διαγραφής χαρακτήρα* στο φλογερό πάθος της, τό πείσμα, στοιχείο βασικό του χαρακτήρα της, προσ δίδει τον κατάλληλο τόνο: «άκόμη κι αν τό ήθελες, θ' άρνιόμουν τή βοήθειά σου». Αύτή άκριβώς είναι ή 'Αντιγόνη, ή οποία στήν άκόλουθη στιχομυθία (78-92), πού άρχίζει μέ δίστιχα, θά άπο κρούσει μέ άφάνταστη σκληρότητα τήν ταπεινή υπόσχεση της Ί σμήνης οτι τουλάχιστον θά κρατήσει σιωττή γιά ολα αύτά: αΠή γαινε ! Φώναξέ το σ' όλους!». Πέρα άπο αύτά, ή προλογική σκη νή, στήν επιγραμματική έκφραση δσια πανονργήσασα (έχοντα διαπράξει ίερο έ'γκλημα) συνοψίζει τή σύγκρουση δύο θέσείυν, πού μ,έσα στο δράμα θά προωθηθεί ώς τήν πλήρη έξόντωση y.r/<. των δύο έκπροσώπων τους, ενώ ταυτόχρονα εκφράζει τήν έτοιμό τητα της 'Αντιγόνης μπρος στο θάνατο: ή 'ίδια ξέρει ότι είναι δρ

326


μένη μέ τον κόσμο των νεκρών. 'Αφήνει τή σκηνή με σκληρή ά-ποφασιστικότητα, ενώ ή 'Ισμήνη έπιστρέφει στο παλάτι, μέ μιά τελευταία λέξη άγάπης.

Ή πάροδος του χοροΰ (100-162), πού άποτελεΐται άπό γέρον-τες της Θήβας, άνοίγει άμέσως μέ τήν πρώτη στροφή δύο συστη-μάτων, πού τό κάθε μέρος τους άκολουθειται άπό άπαγγελτικούς άναπαίστους, στενά δεμένους μέ τά συμφραζόμενα* μέ τον βαδι-στικό ρυθμό τους σημειώνουν άλλαγές στή θέση τοΰ χοροΰ. Ή πάροδος άρχίζει, σάν κάτω άπό τόν ήχο μιας σάλπιγγας, μέ μιά θριαμβική κραυγή, πού χαρακτηρίζεται άπό άνοιχτά φωνήτντα, και διατηρεί ώς τό τέλος τό εύφρόσυνο συναίσθημα της νίκης στή λυρική άφήγηση της ήττας τών 'Επτά.

6 πρόλογος άποσκοπουσε νά παρουσιάσει τήν 'Αντιγόνη, στό 'ίδιο σκοπεύει καΐ τό επόμενο έπεισόδιο (163-331), άλλάγιά τόν άντίπαλό της, τόν Κρέοντα, ό όποιος, στό τέλος ένός εκτετα-μένου λόγου, άνακοινώνει τήν άπαγορευτική διαταγή του σχετικά μέ τήν ταφή τοΰ Πολυνείκη. Πολύ σωστά χαρακτήρισαν τις προη-γούμενες δηλώσεις «λόγο τοΰ θρόνου». Μέ άφετηρία τό συγκεκρι-μένο γεγονός, ο καινούριος άρχοντας άναπτύσσει τις άρχές της έ-ξουσίας του: ή πολιτεία είναι τό πάν στήν υπηρεσία της θέτει λό-γο και δράση. Αύτό τό φρόνημα έξηγεϊ και τήν άπαγορευτική του διαταγή. Έ δ ώ δέν μιλεί ενας ύποκριτής ούτε Ινας έγωκεντρικός τύραννος, άλλά ένας κυβερνήτης, πού εχει ύψιστο δόγμα του τήν παντοδυναμία της πολιτείας. "Οταν 6 Κρέων λέει γιά τήν πόλη^ (189): ηό' εστίν ή σφζονσα (αύτή μας διαφυλάττει), δείχνει δτι άρνεϊται κάθε λογής μεταφυσική και δέν ύπολογίζει καμία άλλη άπόλυτη άρχή πάνω άπό τήν πολιτεία. 'Ακολουθεί ενας σύντομος διάλογος μέ τόν κορυφαίο, πού δηλώνει τήν ύποταγή του στήν εντολή τοΰ άρχοντα, άφοΰ μόνο ένας άνόητος θά μπορούσε νά τήν παραβεί ριψοκινδυνεύοντας τή ζωή του. Κάτι παρόμοιο άκούσα-με και άπό τό στόμα της 'Ισμήνης. Ωστόσο, αύτοι οί άνθρωποι σκύβουν μπρός σέ έναν άρχοντα πού, δπως θά πει πιο κάτω 6 Αί-μων (690), τρομοκρατεί μέ τό βλέμμα του τόν άνθρωπο τοΰ λαοΰ τόσο, ώστε δέν τολμά νά πει αύτό πού σκέφτεται.

Ό Κρέων δέν είναι άπόλυτα σίγουρος γιά τήν εύόδωση τοΰ

1. Δικαιολογημένα ό G. Müller γιά τον στ. 187 προτιμά τή γραφή πό-λεως, πού μαρτυρεϊται καΐ άπό τό άρχαϊο σχόλιο' τό ϊδιο καΐ οί Reinhardt καΐ Schadewaldt στή μετάφραση τους.

327

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σκοπού του, γιατί πολλοί σκοπεύουν στο κέρδος. "Ετσι προετοι-μάζεται ή λαθεμένη ερμηνεία πού δίνει στην επόμενη σκηνή, ταυ-τόχρονα δμως προβάλλει και ενα θέμα δυσπιστίας, πού θά επανέρ-χεται συχνά ως τη σκηνή μέ τον Τειρεσία.

Μιά ειρωνική νύξη γιά τήν άβεβαιότητα της θέσης του Κρέον-τα λανθάνει στο γεγονος ότι ή εντολή του, τήν ώρα πού τήν άνα-κοινώνει, εχει ήδη καταπατηθεί. Ή πάροδος καλύπτει ενα διά-στημα πού φυσικά δεν ταυτίζεται μέ τον πραγματικό χρόνο. Ξα-φνικά εμφανίζεται ενας άπο τούς φύλακες του πτώματος, ενας άνθρωπάκος δοσμένος μέ σπάνιο γιά τον Σοφοκλή ρεαλισμό, πού θέλει, γλιτώνοντας τό σαρκίο του, νά φύγει, δταν θά έ'χει εκτελέ-σει τή μοιραία άποστολή του: νά άναγγείλει οτι στο μεταξύ ή τα-φή ^χει γίνει. "Υστερα άπο μια γεμάτη περιστροφές φλυαρία, ό Φύλακας έξακοντίζει τήν ε'ίδηση δτι κάποιος έ'θαψε τον νεκρό. 'Α-κολουθεί ή μοναδική σε πλαστικότητα άφήγησή του, πώς στήν πραγματικότητα πρόκειται για έπίστρωση του πτώματος μέ σκό-νη παρά γιά κανονική ταφή, καΐ πώς —και ό λόγος του στρέφεται διαρκώς γύρω από τή σωτηρία του— έπεσε σ' αύτόν ό πικρός κλήρος νά φέρει τό μήνυμα. Σ ' αύτό τό σημείο ή σκηνή παίρνει τροπή εξαιρετικά σημαντική γιά τήν ερμηνεία του δράματος. Δύο στίχοι του χοροϋ, σάν κι αυτούς μέ τις διάφορες άσήμαντες γενι-κότητες πού άκολουθοϋν συνήθως μιά ρήση, θέτουν στον Κρέοντα τό ερώτημα (278κ,) μήπως ή πράξη οφείλεται σε θεϊκή έπέμβα-ση. Ή υπόθεση τον έρεθίζει σέ τέτοιο βαθμό, πού άποκρίνεται στο χορό γεμάτος πικρόχολη όργή: σίγουρα οί θεοι άποφάσισαν νά τιμήσουν εκείνον πού στράφηκε εναντίον της πατρίδας του ! Και μέ ένα ξαφνικό άλμα στή σκέψη του προσθέτει (289): κάτι άλλο συμβαίνει· απροθυμία και. άντίδραση παίζουν στήν πόλη το καταχθόνιο παιχνίδι τους· κάποιοι δωροδοκήθηκαν (τό μοτίβο του «κέρδους») καί, παραβίασαν τήν εντολή του. Στο τέλος του λόγου του δ Κρέων άπειλεΐ τον Φύλακα μέ τή σκληρότερη τιμωρία, αν δέν άνακαλυφθεΐ δ έ'νοχος. "Επειτα άπο μιά σύντομη στιχομυθία, ό Φύλακας, πού δέν έννοεϊ νά κλείσει τό στόμα του παρά τις άλλε-πάλληλες άπειλές, άνακουφισμένος πού γλίτωσε, φεύγει δηλώ-νοντας δτι δέν θά τον ξαναδούν.

'Ακολουθούν τά δύο στροφικά ζεύγη του πρώτου στασίμου (332-375), ενός χορικού άνεπανάληπτης μεγαλοπρέπειας, πού δ-μως θέτει δυσεπίλυτα έρμηνευτικά προβλήματα. "Ηδη ή σημα-

328


σία του επιθέτου δεινόν στον πρώτο στίχο παρουσιάζει δυσκολίες. Λύτο πού λέγεται έδώ γιά τον άνθρωπο άναφέρεται στη δίχως 6ρια δύναμή του* ταυτόχρονα δμως γίνεται λόγος γιά τή φρίκη, την άγωνία, τό φόβο, πού συνδέονται μέ αυτή την τερατώδη παν-τοδυναμία, πού εκτείνεται σέ ολα τά πεδία. Ό άνθρωπος κατόρ-θωσε να δαμάσει τά άγρια ζώα, να άντιμετωπίσει τις δυνάμεις της φύσης* εκαμε κτήμα του τον έ'ναρθρο λόγο· άκόμη και ή ικα-νότητά του νά θεμελιώσει κοινωνική ζωή μνημονεύεται στα »'δια συμφραζόμενα. Και ωστόσο, πάνω άπ' όλα αύτά ύπάρχει ενα άμε-τακίνητο δριο: οί νόμοι της πατρικής γής και ή ένορκη δίκη τών θεών. 'Ανάλογα μέ τή στάση του άπέναντι σ' αύτά, κρίνεται ή ά-ξία ή ή άπαξία του άνθρώπου. Αύτο το χορικο δεν άποτελεΐ κα-μιά «παράβαση» άνεξάρτητη άπο τά δραματικά συμφραζόμενα' άν θελήσουμε νά εκμαιεύσουμε κάποια σχέση μέ συγκεκριμένο πρόσωπο, αύτο είναι μάλλον ό Κρέων παρά ο άγνωστος δράστης της ταφής. Ή στενή δμως συνάφεια του κομμ,ατιοΰ μέ το δράμα ώς σύνολο έγκειται στον προσδιορισμό τών ήθικών άρχών πού δι-έπουν τή σύγκρουση άνάμεσα στή θεία βούληση και στο άπόλυτο δικαίωμα της κρατικής εξουσίας.

Το δεύτερο έπεισόδιο (376-581) εισάγεται μέ άναπαίστους του κορυφαίου, πού βλέπει έμβρόντητος τον Φύλακα νά ξανάρχεται μαζι μέ τήν 'Αντιγόνη. ' Η ηρωίδα εχει συλληφθεί εν άφροσννγ]σί. Ί Ι κρίση δεν άφορα τήν ήθική* υποδηλώνει το είδος συμπεριφο-ράς πού περιγράφει ό χορός στον στ. 220: μόνο Ινας άνόητος θα ήθελε νά πεθάνει.

Ό ποιητής, μέ έ'ναν έξαιρετικά υπολογισμένο χειρισμό, έπιβρα-δύνει τήν άμεση άντιπαράθεση τών δύο άντιπάλων, πού εκπροσω-πούν δύο διαφορετικούς κόσμους, παρεμβάλλοντας πρώτα ενα διά-λογο μέ τον Φύλακα και κατόπιν τήν εξαιρετικά ρεαλιστική άφή-γησή του.^ Αύτή ή σκηνή συνδέεται μέ τήν επόμενη σύγκρουση μέ μοναδική δεξιοτεχνία: ό Κρέων, μετά τή ρήση του Φύλακα, στρέφεται άπότομα στήν 'Αντιγόνη (441), άλλά, μετά τήν κοφτή, περήφανη ομολογία της ένοχης της, ξαναγυρίζει στον Φύλακα, ά-πλώς γιά νά άπομακρύνει άπο τή σκηνή ενα ενοχλητικό διάμεσο πρόσωπο. 'Ακολουθεί ή σκηνή της αντιπαράθεσης, πού σημειώ-

1. Στά ποιητικά συμφραζόμενα, πρέπει νά δεχτούμε δτι το πτώμ,α του Ι Ιολυνείκη, ό όποιος είχε πέσει στή μάχη τήν προηγούμενη μέρα, βρίσκε-ται κιόλας σέ άποσύνθεση και αναδίδει άνυπόφορη όσμή.

329

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

νει, τήν κορύφωση του πρώτου μέρους του δράματος καί, μέ τ/·; θανατική καταδίκη της 'Αντιγόνης, κλείνει προσωρινά μιά κατά-σταση έντονης δραματικής σύγκρουσης, πού πυκνώνει ολοένα και περισσότερο.

Ό άγώνας πραγματοποιείται στήν άρχή μέ δύο λόγους, πού φωτίζουν άπλετα τις θέσεις των δύο άντιπάλων. Έ δ ώ ή 'Αντιγό-νη δηλώνει για τί άγωνίζεται και είναι έτοιμη νά πεθάνει (454): αγραπτα κάσφαλή θεών νόμιμα (τούς άγραφους και άπαρασάλευ-τους νόμους των θεών). Μπροστά σ' αυτά, τα κηρύγματα του Κρέοντα δέν έχουν καμιά ισχύ. Ό μεγάλος λόγος της έχει ήδη προετοιμαστεί στον Αϊαντα, οπού (1343) ό 'Οδυσσέας λέει δτι ή άπαγορευτική διαταγή του 'Αγαμέμνονα δέν πλήττει τον Α'ίαντα άλλά τούς νόμους των θεών. 'Ο χορός στούς ένδιάμεσους στίχους του (471κ.) ονομάζει τήν 'Αντιγόνη άλύγιστη θυγατέρα άλύγι-στου πατέρα, άλλά και αύτος ό χαρακτηρισμός (δπως καΐ άλλα παρόμοια χωρία πιο κάτω) δέν εκφράζει κάποια ήθική κρίση μέ ιδιαίτερη σημασία. Ή οργή του Κρέοντα ξεσπά στήν άρχή μέ μιά σειρά μεταφορές, πού περιγράφουν τήν τραυματισμένη περη-φάνια του. Πολύ πέρα άπό τήν καταπάτηση της διαταγής του, τον άναστατώνει ή άπροκάλυπτη ομολογία της 'Αντιγόνης. Έ δ ώ δεν μιλεί πια μόνο ό άρχοντας, άλλά ό άνθρωπος πού έ'χει πληγωθεί, στήν προσπάθειά του νά επιβληθεί. Και επειδή αισθάνεται δτι α-πέναντι του στέκεται ενας άνθρωπος τον όποιο μπορεί νά έξον-τώσει, δχι δμο^ς και νά τον λυγίσει, άπαιτεϊ ένα άκόμη θύμα: ή 'Ισμήνη, πού έχει δείξει ύποπτη ταραχή, θά πεθάνει μαζι μέ τήν άδελφή της. Ό τρόπος πού μιλεί (487) γιά τον έρκεΐον Δία (τον Δία προστάτη της αύλής) προετοιμάζει τή βλάσφημη στάση του στή σκηνή του Τειρεσία.

'Ακόμη μιά φορά ή 'Αντιγόνη χαρακτηρίζει (499-507) τήν πρά-ξη της πράξη άδελφικής άγάπης και άπευθύνεται στο χορό μέ λό-για πολύ σημαντικά γιά τήν ερμηνεία του έργου: δλοι αύτοι θά έπι κροτοϋσαν τήν πράξη της, άν ό φόβος δέν τούς έκλεινε τό στόμα ! Είναι αύτό μιά παρερμηνεία της'Αντιγόνης ή, άπεναντίας, μιά νύξη δτι ό χορός, πού διαρκώς καταφεύγει σέ γενικότητες και οικτίρει, τήνάφροσύνη της, ένεργεΐ έτσι άπό φόβο, ένώ στήν πραγματικό-τητα σκέφτεται διαφορετικά; "Ισο^ς θά μπορούσαμε νά δεχτούμε κάτι τέτοιο και νά ύποθέσουμε δτι έδώ προετοιμάζεται ή τόσο διαφορετική στάση του χορού στο τελευταίο μέρος του δράματος.

330


Ό άγώνας λόγο:>ν βρίσκε!, τήν οικεία μορφή του στη στιχομυ-Οία. Βέβαια, τό χάσμα άνάμεσα στους άντιπάλους δεν πλαταίνεί. περισσότερο- βαθαίνει δμως, άφου ο καθένας άλλη μιά φορά έκ-φράζει κατηγορηματικά αύτό πού θεωρεί σωστό. Έ δ ώ ακούγεται έκεινος ό λόγος της 'Αντιγόνης (523) πού ή σημασία του εχει υ-ποτιμηθεί τόσες φορές μέ τό νά περιορίζεται άποκλειστικά στη συγκεκριμένη περίπτωση. Φυσικά, ή άρνηση της 'Αντιγόνης ά-πέναντι στο μίσος και ή κατάφαση της άπέναντι στην άγάπη άνα-φέρονται άμεσα στον Πολυνείκη· ταυτόχρονα δμως μέ αύτη τη δήλωση εκφράζεται ή φύση της [εφνν!). Γιά τά όρια πού θά έ'πρε-πε νά μπαίνουν στο μίσος εχει μιλήσει ήδη ό 'Οδυσσέας στον Αϊ-αντα (1347). Ό Κρέων κλείνει τη σκηνή μέ ενα καινούριο ξέσπα-σμα οργής, γεγονός πού ύποδηλώνει δτι αύτός είναι ό ηττημένος.

Στο μεταξύ φέρνουν τήν 'Ισμήνη, και άκολουθεϊ μιά σκηνή (531-581) πού ανοίγει και κλείνει μέ πέντε στίχους του Κρέοντα, ενώ ή ύπόλοιπη διεξάγεται σέ μιά σειρά στιχομυθίες. Ή 'Ισμήνη δείχνει πρόθυμη νά μοιραστεί τήν ένοχή της 'Αντιγόνης, σέ μιά έξαρση ήρωισμοΰ πού μπορούν νά δείχνουν οι άδύνατοι άνθρωποι σέ οριακές καταστάσεις. Ή 'Αντιγόνη δμως τήν άποκρούει μέ τραχύτητα (ή κλιμάκωση του διαλόγου δηλώνεται χαρακτηριστι-κά μέ τή μετάβαση άπό δίστιχα σέ μονόστιχα). Τά λόγια της δέν δείχνουν τήν έγνοια της γιά τήν άθώα άδελφή, άλλά τήν πεισμα-τική διεκδίκηση μιας πράξης πού άνήκει άποκλειστικά στήν ί-δια. Βαθιά εντυπώνονται τά λόγια της οτι αύτή, καθώς άπό παλιά άνήκει στον κόσμο των νεκρών, χωρίζεται άπό έκείνην πού δέν ίίχει δικαίωμα νά άνακαλέσει τήν κατάφασή της στή ζωή. Σ ' αύ-τό τό σημείο ό Κρέων άρχίζει διάλογο μέ τήν 'Ισμήνη και άπο-κρούει κάθε παράκληση γιά άπονομή χάρης. Καθώς μιλεί γιά ά-νάξιες γυναίκες, πού δέν θά τις ήθελε γιά τό γιό του, ή 'Αντιγόνη ξεσπά πικρά: «πόσο άτιμωτικά μιλεί γιά σένα ό πατέρας σου, ά-γαπημένε Α'ίμων!)).^ Πρόκειται γιά προανάκρουσμα της σκηνής πού άκολουθεϊ. ΚαΙ σέ μιά ένσταση του κορυφαίου, ό Κρέων πα-ραμένει τό ίδιο άτεγκτος στήν άπόφασή του.

1. Ό στ. 572 είναι προβληματικός. Μερικοί έχουν ενοχληθεί άπό τό γεγονός δτι σ' αύτή τη στιχομυθία ή 'Αντιγόνη μετέχει μόνο μέ αύτόν τό στίχο, και γι' αύτό τόν άποδίδουν στήν 'Ισμήνη· ^τσι λ.χ. ό Ε. Fraenkel, «Die Phoinissai des Euripides», Bayer. Ak. 1963, \\.k=Kl. Beitr. 415, καΐ ό Η. F. Johansen, Lustrum 1962/7 (1963) 194, και ol δύο μέ δλη

331

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

To δεύτερο στάσίμο, πού περιλαμβάνει πάλι δύο στροφικά ζεύ-γη (582-625), μέ μιά μεγαλόπρεπη παρομοίωση άπο το χώρο της θάλασσας, εντάσσει το γεγονός στην ιστορία του καταραμένου οΐ-κου των Λαβδακιδών, ενα παραδοσιακό θέμα πού ό ποιητής το κρατεί γενικά σαν φόντο. Τό ύποχθόνιο δρεπάνι^ θερίζει τώρα καϊ. τήν 'Αντιγόνη ! Τά μέσα πού χρησιμοποιούνται είναι λόγου τ' ά-νοια καΐ φρενών ερινύς (ή άσυδοσία της γλώσσας και ή τύφλωση του νου). Αύτό άναφέρεται πρώτα μόνο στην 'Αντιγόνη και συν-δέεται μέ τήν άφροσννην πού της προσάπτει 6 χορός. Τό δεύτερο δμως στροφικό ζεύγος άλλάζει κατεύθυνση και μεταθέτει άκόμη και τις παραπάνω λέξεις σέ ενα μισόφωτο: ο χορός άντιπαραθέτει τήν άναπόδραστη δύναμη του Δία στή χιμαιρική γνώση τών άν-θρώπων καί, μέ μιά έ'ντονη άνάμνηση αίσχύλειου στοχασμού, προσ-θέτει δτι τό κακό φαίνεται να είναι καλό σ' εκείνον πού ό θεός τόν όδηγεϊ στό δρόμο της άτης —ή συγκεκριμενοποίηση αύτής της γενικής σκέψης μόνο στόν Κρέοντα μπορεί νά άναφέρεται. 'Η τρο-πή πού παρακολουθήσαμε σημειώνει τήν άρχή της κάτω όδοϋ για τή μοίρα του. και ή έπόμενη σκηνή είναι ό πρώτος σταθμός της.

'Ανάπαιστοι του χορού άναγγέλλουν τήν άφιξη του Αϊμονα. '( ) άγώνας μέ τόν πατέρα του (631-765) παρουσιάζει τυπική δομή: ύστερα άπό έ'ναν σύντομο εισαγωγικό διάλογο, οί δύο μακρές ρή-σεις, πού έ'χουν περίπου ή (αν συνυπολογιστεί καί ενα άμφίβολο κενό μετά τόν στ. 690) άκριβώς τήν ϊδια έκταση, άκολουθούνται κάθε φορά άπό δύο κατευναστικούς στίχους του χορού, γιά νά πε-ράσουν τέλος στή συναισθηματικά φορτισμένη στιχομυθία. Ό λό-γος του Κρέοντα είναι μιά ρήση προτρεπτική, πού συνιστά υπα-κοή στόν πατέρα και στήν κρατική εξουσία. Αύτά ολα τά ταυτί^ ζει άμεσα μέ τόν εαυτό του, όταν, μέ εξαιρετικά άποκαλυπτικο τρόπο, δηλώνει μέ έ'μφαση 0τι άπαιτεϊ ύπακοή στά σμικρά και δίκαια και τάναντία (στά άσήμαντα και τά σωστά άλλά καί στά άντίθετά τους, 667)! Ή περιφρονητική άναφορά στόν Δία ο):

τή σχετική βιβλιογραφία. Σωστά δμως επισημαίνει ό G. Müller στά σχό-λιά του δτι ό στ. 572 δέν άνήκει στή στιχομυθία Κρέοντα-'Ισμήνης άλλοτ στήν κατακλείδα της, άκριβώς δπως καΐ οί επόμενοι στίχοι του κορυφαίου. Ό Reinhardt και ό Schadewaldt στή μετάφρασή τους άποδίδουν έπίση: τό στίχο στήν 'Αντιγόνη. Βλ. τώρα καlWinnington-IngΓam, Sophocles. 93 σημ. 7, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία.

1. Ή διόρθωση τοϋ κόνις σέ κοπίς είναι προφανής. Μιά σκόνη πού ((Οε ρίζει» θα ήταν άκόμη και γιά τον Αισχύλο μεταφορά πολύ τολμηρή.

332


προστάτη της ομαιμης συγγένειας άντιστοιχεϊ σέ κάτι πού άκού-στηκε λίγο πιο πάνω (487), και προοικονομεϊ, όπως και έκεΐνο, τή σκηνή του Τειρεσία. Ή ρήση του Αϊμονα, θίγοντας μέ πολλή προσοχή τήν ούσία, χαρακτηρίζεται πρώτα άπ' δλα άπο βαθιά μέ-ριμνα γιά τον πατέρα, πού ό γιος του θέλει νά τον προφυλάξει άπό ενα λάθος. Συγκεκριμένα μιλεί μόνο έκει δπου επικαλείται (692· και πιο κάτω 733) τή μαρτυρία της πόλης οχι μόνο γιά τήν άθωότητα άλλά και γιά τή φήμη της 'Αντιγόνης. Ή κλιμά-κωση των άντιθέσεων οδηγείται πολύ επιδέξια σέ άπόλυτη ρήξη μέσα στή στιχομυθία. Και εδώ προδίδεται το ύπερθεματικό κύρος της κρατικής εξουσίας στο «l'état c'est moi» (εγώ είμαι το κρά-τος !) του Κρέοντα (736, 738). Έ κ ε ΐ δμως δπου ή σύγκρουση φτά-νει στήν άκρα κορύφωσή της (743), εμφανίζεται άκόμη μιά φορά ή άντίθεση τών δύο άντίπαλων κόσμων: ό Κρέων υπερασπίζεται τήν τιμή τών δεσποτικών άξιωμάτων του, ενώ ό Αϊμων τον μέμ-φεται δτι ποδοπάτησε τό σεβασμό τών θεών. Προς τό τέλος του διαλόγου, 6 Κρέων φτάνει σέ ενα δριο έσχατης βαναυσότητας, ενώ ό Αϊμων έγκαταλείπει ορμητικά τή σκηνή μέ μιά σχεδόν άνοιχτή άπειλή δτι θά δώσει τέλος στή ζωή του.

Ό Κ. von Fri tz έ'δειξε {δ.π.) δτι αύτός ό Α'ίμων δεν είναι μόνο ^νας ερωτευμένος νέος πού χρησιμοποιεί τήν έγνοια γιά τήν υπό-ληψη του πατέρα του σάν έπιτήδειο πρόσχημα. Παρόμοιες κατη-γορίες πού του προσάπτει ό Κρέων (740, 746, 748) ό Α'ίμων τις αποκρούει βίαια. *Αν δμως δεν μιλεί γιά τον έ'ρωτά του (ή κλασι-κή άττική γλώσσα μέ δυσκολία θά μπορούσε νά έκφράσει κάτι τέτοιο), άν δέν τον εισάγει ως έπιχείρημα στή σύγκρουση μέ τον πατέρα του, δέν σημαίνει δτι δέν τον αισθάνεται κιόλας. "Ετσι μου είναι δύσκολο νά συμφωνήσω μέ τον Κ. von Fr i tz δταν ισχυ-ρίζεται δτι τό τρίτο στάσιμο (781-800), μέ τον υμνο του γιά τήν παντοδυναμία του έ'ρωτα, σημαίνει παρανόηση του χοροϋ, ό ό-ποιος παρερμηνεύει τήν άπόφαση του Αιμονα νά συνηγορήσει γιά τήν 'Αντιγόνη. 'Απεναντίας, ή γνώμη μου είναι δτι τό χορικό αύτό προβάλλει ενα θέμα τό όποιο έχει γιά τον Αϊμονα τήν ϊδια σημασία μέ τή φροντίδα γιά τή σχέση του μέ τον πατέρα του, άλλά στο όποιο δέν μπορεί νά προσδώσει ό 'ίδιος αύτή τή σημα-σία.

ΠρΙν άπό τό στάσιμο υπάρχει μιά σύντομη άλλά σημαντική σκηνή άνάμεσα στον κορυφαίο και τον Κρέοντα, πού δείχνει δτι

333

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

ή βεβα!.ότητά του άρχίζει νά κλονίζεται. Δεν δίνει, βέβαια, ό Κρέων καμιά σημασία στήν παρατήρηση του κορυφαίου δτι ο Α'ίμων έ-φυγε γεμάτος οργή μέ άπροσδιόριστες συνέπειες, άλλά τήν ϊδια κιόλας στιγμή άθωώνει τήν 'Ισμήνη. "Οσο για το μίασμα πού μ,πορεΐ νά προκληθεί άπο τή φυλάκιση της 'Αντιγόνης μέσα σε ένα πέτρινο κοίλωμα, θά τό άποφύγουν άφήνοντάς της λίγη τροφή.

Μέ μιά δραματική άρθρωση πού τήν έχουμε ήδη επισημάνει ώς χαρακτηριστικό της τεχνικής του Σοφοκλή, δεν προωθείται ά-μεσα ή πορεία πού χαρακτηρίστηκε κάτω οδός του Κρέοντα, άλλα οδηγείται ως τό τέλος της ή γραμμή της 'Αντιγόνης μέ τήν πα-ρουσίαση της πορείας της προς τό θάνατο. Εμφανίζεται στή σκη-νή ή ήρωίδα νά θρηνεί πικρά γιά τή μοίρα της, μέ έναν κομμό πού, έπειτα άπό εισαγωγικούς άναπαίστους του χορού, συγκρο-τείται άπό δύο στροφικά διαρθρωμένα συστήμα.τα (τό πρώτο μέ άναπαίστους μετά τή στροφή και τήν άντιστροφή) καΐ άπό μιά σύντομη έποοδό (806-883). 'Αποκρούει τά καλοπροαίρετα παρη-γορητικά λόγια του χορού (839), χαρακτηρίζοντάς τα σαρκασμό, και συμφωνεί μαζί του μόνο έκεϊ όπου ο χορός στοχάζεται τή μοίρα πού βαραίνει τόν οίκο των Ααβδακιδών.^ Είναι πραγματι-κά άπαράδεκτη ή μικρολογία ορισμένων πού δείχνουν νά άπορούν μέ τό θρήνο της ήρωίδας. Τό μεγαλείο της θυσίας της άποκαλύ-πτεται άπόλυτα μόνο εδώ, όπου βλέπουμε τόν άνθρώπινο πόνο πού συνεπάγεται. 'Ακριβώς τό γεγονός δτι ή 'Αντιγόνη συνειδη-τοποιεί τήν πληρότητα της ζωής πού θυσιάζει, τήν μετατρέπει στή μορφή εκείνη πού, πέρα άπό τήν άκαμπτη τήρηση μιας άρχήζ, κερδίζει τό άνάστημά της μέσα στό χώρο τών ζωντανών.

Σέ λίγο έρχεται ό Κρέων, άπαιτεϊ επίσπευση της διαδικασία:: και βεβαιώνεται άκόμη μιά φορά γιά τήν τυπική πλευρά τής τελε-

ί . 'Εξακολουθώ νά θεωρώ δτι είναι άδύνατο νά εξομαλυνθούν οί προ-βληματικοί στίχοι 854κ., άφοΰ ό ϊδιος ό χορός πού άναγνωρίζει (872) στήν 'Αντιγόνη ενσέβειαν (πού βέβαια δεν τολμά νά άναμετρηθεϊ μέ τή δύναμη), λέει γι' αύτήν δτι επεσε πάνω στά σκαλιά της Δίκης (μάλιστα δτι τά χτύ-πησε μέ τά πόδια της!) Πρβ. το σχετικό άρθρο μου, Hermes 80 (1952) 93=Ges. Sehr. 177. Μέ τήν άποψή μου συμφωνεί και ό J. Goth, δ.ττ. 157. Τήν αντίρρηση του G. Müller, ο.π. 191 (ό όποιος προτείνει μιά άρκετά άξιοπρόσεχτη ερμηνεία του χωρίου), σχετικά μέ τή χρήση του πολύ, δπως τή δέχομαι εγώ, τήν άναί,ροϋν χωρία δπως τοΰ Οιδίποδα 7'. 743 και 786. Βλ. επίσης Burton, υ.π. 120κκ.· Winnington-Ingram, ό'-τ. 141 καΐ σημ. 68.

334


τουργικης καθαρότητας σ' αύτο τδ είδος θανατικής καταδίκης. 'Λκόμη μιά φορά ή 'Αντιγόνη μιλεϊ γιά τό δίκιο της και την οδύ-νη της. Αύτη ή σκηνή (883-928) περιέχει και έκεΐνο τον διαβόη-το ορθολογικό ύπολογισμό πού βοηθεΐ τήν ήρωίδα νά αιτιολογή-σει τή θυσία της μέ τό έπιχείρημα ότι, άπό δλους τούς δικούς της, μόνο ό αδελφός της είναι άναντικατάστατος. Στούς στίχους αυ-τούς, πού εξόργισαν φοβερά τον Goethe («Συνομιλίες μέ τον Ec-kormann», 28 Μαρτίου 1827), βρίσκουμε εναν άπόηχο άπο τήν Ιστορία της γυναίκας του Ίνταφέρνη (Ήρόδ. 3, 119). 'Άν δεν ο-βελιστοϋν οί στίχοι (βλ. παρακάτο^), τότε πρέπει νά κατανοηθούν ώς προσπάθεια να πραγματοποιηθεί, στο χώρο της λογικής πού σταθμίζει νηφάλια, μιά «λογοδοσία» γιά μιά πράξη πού πήγασε άπό τά βάθη του συναισθήματος και της θρησκευτικής προσήλω-

ιης· ^ Σέ μιά σύντομη, άναπαιστική σκηνή, ύστερα άπό πιεστική εν-

τολή του Κρέοντα, ή 'Αντιγόνη οδηγείται στο θάνατο. Τά τελευ-ταία λόγια του θρήνου της: την ενσεβίαν σεβίσασα (σεβάστηκα τήν εύσέβεια), άποτελοΰν χαρακτηριστική ήχητική επανάληψη του στ. 872 του χορού.

Τό τέταρτο στάσιμο προσάγει, στά δύο στροφικά του ζεύγη (ί)44-987), παραδείγματα άπό τό μύθο. Παρόμοια μέ της 'Αντι-γόνης μοίρα είχαν ένοχοι όπως ό Αυκοΰργος, και άθώοι όπως ή Δανάη και ή Βορεάδα Κλεοπάτρα.

'Ώς τώρα στή σκηνή κυριαρχούσε ή 'Αντιγόνη. Τώρα βρίσκει τή συνέχειά της ή γραμμή του Κρέοντα, στήν αποφασιστική γιά τήν δλη στάση του σκηνή μ,έ τον Τειρεσία (988-1090). "Τστερα άπό έ'ναν σύντομο εισαγωγικό διάλογο, δπου ό μάντης δηλώνει άμέσως τό άπόλυτο κύρος του λειτουργήματός του, έκτίθεται ή άναταραχή πού προκάλεσε ή πράξη του Κρέοντα στήν τάξη των πραγμάτων, καθώς και ή δυσαρέσκεια των θεών, πού διαπιστώ-νεται στα σημάδια της θυσίας. Ό Τειρεσίας τελειώνει τό λόγο του φιλικά (1023, τέκνον), συμβουλεύοντας μεταστροφή. Ή σύν-τομη, γεμάτη παραφορά άπάντηση του Κρέοντα άποκαλύπτει τόν άνθρωπο πού έ'χει παγιδευτεί στο δίχτυ της παραφροσύνης. Μό-νιμα ένδοτικός στή δυσπιστία, ύποψιάζεται και πάλι προδοσία και δωροδοκία (τό μοτίβο του «κέρδους»), φτάνοντας στο έ'σχατο /5ριο της βλασφημίας: ό Πολυνείκης δέν θά θαφτεί* οί άετοί του Δία ας φέρουν στό θρόνο του θεού άψυχες σάρκες άπό τό πτώμα !

335

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Δεν φοβάται y,(xyévv. μίασμα' ενας άνθρωπος σίγουρα δεν μπορε-, νά μολύνει, τούς θεούς. Ή έπόμενη στιχόμυθία άρχίζει άμέσως μ' μιά έκρηξη άγριας άγανάκτησης του μάντη, πού την άντιμετωπί ζει ό Κρέων τό ϊδιο πικρόχολα. Τυφλότητα σάν τή δική του, λέ: ό μάντης, δεν θεραπεύεται μέ νουθεσίες· το πείσμα του δέν λυγί ζει, μόνο νά σπάσει μπορεί. Και αυτό επιτυγχάνει ό Τειρεσία:, προειδοποιώντας τον δτι είναι κιόλας έτοιμος ενας φριχτός έξιλα σμός γιά τό εγκλημά του και οτι θά πληρώσει την ανόσια πράζν^ του άπέναντι στον νεκρό μέ εναν άπό τό 'ίδιο του τό αΤμα.

Ό Τειρεσίας άποχωρεΐ* ό Κρέων δέν κρύβει άπό τό χορό τήν ταραχή του· ελάχιστα μόνο λόγια χρειάζεται δ κορυφαίος γιά ν ) τόν οδηγήσει στήν άπόφαση νά ελευθερώσει τήν 'Αντιγόνη κ.7_!, νά θάψει τόν Πολυνείκη. Αύτη τή σειρά μάλιστα τόν συμβουλεύει, νά άκολουθήσει. Τό ότι ό Κρέων τήν άντιστρέφει, θά άποδειχτΓ', μοίραΐο. Ό λόγος του χορού είναι κιόλας πιό έλεύθερος άπό ο,-:', ως τώρα, άφοΰ μιλεί γιά τούς κακόφρονες (1104), αύτούς πού τούς κυριεύουν οί δαίμονες του κακού. Ό Κρέων πάντως φεύγ^. λέγοντας κάτι πού δείχνει ούσιαστική άναγνώριση : 'ίσως, παρ' ΟΑΓ/ αύτά, νά είναι καλύτερο νά τηρεί κάνεις τούς καθεστώτας νόμοι\. Είναι οΐ νόμοι γιά τούς οποίους πεθαίνει ή 'Αντιγόνη, και εΙ\ισ\ κάτι διαφορετικό άπό τούς προκειμένους νόμους^ τις έφήμερες έν τολές γιά τις όποιες εϊχε μιλήσει δ 'ίδιος νωρίτερα (481) μέ τόον έμφαση.

Στό πέμπτο στάσιμο παρουσιάζεται έκείνη ή παρέκτασις τρ(ΐ γική^ πού μας είναι γνωστή άπό τόν Αϊαντα. Σέ δύο στροφικ) ζεύγη (1115-1154), πού άνήκουν στά ωραιότερα δείγματα σοφό κλειου λυρισμού, ό χορός, γεμάτος ελπίδα, ύψώνει τή χαρμόσυνα, κραυγή του προς τόν Βάκχο· έπικαλεϊται μάλιστα τόν 'ίδιο τό θεό, νά ερθει λυτρωτής και δωρητής γιορταστικής χαράς.

Δημιουργώντας οξύτατη άντίθεση μέ αύτό τό χορικό, έμφανί ζεται στή σκηνή δ'Αγγελιοφόρος. Ή διήγησή του γιά τά φοβερ / γεγονότα επιβραδύνεται έπιδέξια. "Υστερα άπό δεκαέξι στίχου μέ γενικές σκέψεις πάνω στήν άβεβαιότητα της άνθρώπινης μοί ρας, άκοΰμε, σέ μιά σύντομη στιχόμυθία μέ τό χορό, πρώτα πρί.) τα (1173) εκείνο τό άκόμη άπροσδιόριστο τεθνάσιν, και σέ λίγ'. μαθαίνουμε οτι ό νεκρός είναι ό Αϊμων, νεκρός άπό τό 'ίδιο του τό χέρι. Αύτή τή στιγμή εμφανίζεται άπό τό παλάτι ή Εύρυδίκ/;, και τότε μόνο δ 'Αγγελιοφόρος προβαίνει στήν εκτεταμένη του

336


ρήση. ΙΙρώτα έθαψαν τον νεκρό καΐ υστέρα εσπευσαν στον πέτρονο τάφο, δπου ό Κρέων βρήκε τό γιό του δίπλα στο πτώμα της Ά ν -τιγύνης, πού είχε άπαγχονιστεϊ.^ Ό Αΐ'μων όρμα μέ το ξίφος του έναντίον τοΰ πατέρα του, άλλά άστοχεϊ καί αυτοκτονεί αντω χο-λη)Οείς. "Ενα ολόκληρο δράμα ψυχής σέ λίγα λόγια ! Για ολα αύτά υπάρχει μιά βαριά ενοχή, πού τη φέρει 6 Κρέων (1173)· σ' αύτόν προσάπτει ό'Αγγελιοφόρος, κλείνοντας την άφήγησή του,τή μομ-φή τής άβονλίας (1242), πού ξανακούγεται σημαδιακά στήν κα-τακλείδα τοΰ δράματος. "Αφωνη δπωςή Δηιάνειρα στις Τραχίηες, αποχωρεί άπο τη σκηνή ή Εύρυδίκη. "Ενας διάλογος ανάμεσα ατί>ν κορυφαίο και τον 'Αγγελιοφόρο, γεμάτος άνησυχία γιά τις προθέσεις της, διακόπτεται άπο την ε'ίσοδο τοΰ Κρέοντα, πού ερ-/εται μέ το πτώμα τοΰ Αϊμονα. "Επειτα άπο τούς έξαγγελτικούς άναπαίστους τοΰ κορυφαίου, άκολουθεΐ ο μεγάλος κομμός τοΰ τέ-λους (1261-1346), ό όποιος συνενώνει, μέ τον πλούσιο σέ δοχμί-ους θρήνο τοΰ Κρέοντα, τήν είδηση μιας καινούριας συμφοράς: ό Ί']ξάγγελος^ βγαίνει άπο τό παλάτι και άνακοινώνει οτι ή Εύρυ-Λίκη έδωσε τέλος στή ζωή της μέ έ'να ξίφος. "Ολα αύτά τά οδυνη-ρά θέματα μορφοποιούνται σέ δύο άρτια άρθρωμένα στροφικά συ-στήματα.^ Στο πρώτο, κάθε στροφή διακόπτεται άπο έ'να τρίμε-τρο τοΰ κορυφαίου, ένώ ή κατακλείδα συγκροτείται άπο έ'ξι (σύμ-φορα μέ τήν παράδοση πέντε) τρίμετρα. Οί στροφές τοΰ δεύτερου συστήματος διακόπτονται κάθε φορά άπο εναν πεντάστιχο διάλο-γο άνάμεσα στον Κρέοντα και τόν'Εξάγγελο ή τό χορό. 'Η σταθε-ρή εναλλαγή παράφορου θρήνου μέ διαλογικούς στίχους δίνει στήν Λλη σύνθεση μιά ταραγμένη κίνηση.

Γιά τήν κατανόηση τοΰ έργου είναι άποφασιστικό ότι ολοι (ά-κόμη και δ 'ίδιος ό Κρέων), δ χορός, ή ετοιμοθάνατη Εύρυδίκη

1. Τά λόγια τοΰ Κρέοντα στον Αϊμονα (1228) οίον έργον εΐργασαι', είναι άπροσδόκητα, άλλά δεν θά μπορούσαν, δπως θέλει ό Adams (58), νά οδη-γήσουν στήν υπόθεση δτι ό Κρέων φαντάστηκε πώς ό Α'ίμων (οπλισμένος μάλιστα μέ ξίφος) είχε κρεμάσει τήν 'Αντιγόνη. Ό W. Μ. Calder III, «Was Antigone murdered?» GRBS 3 (1960) 31, έξετάζει και αυτό το ένδεχόμενο· και πιο πρόσφατα, GRBS 9 (1968) 402.

2. Είναι φυσικό τήν ε'ίδηση νά τή φέρνει ό 'Αγγελιοφόρος πού μπήκε γ(μάτος άνησυχία στό παλάτι (1255) και οχι ενας οποιοσδήποτε υπηρέτης.

3. "Ισως εχει δίκιο ό G. Müller, δ.π. 270, δτι άνάμεσα στούς στ. 1301-1305, πού άντιστοιχοΰν στούς εξι τριμέτρους 1278-1283, εχει εκπέσει ενας στίχος.

337

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

μέ το στόμα του Έξάγγελου, φορτώνουν την εύθύνη σ' εκείνον πού κατηγορεί τον 'ίδιο τον έαυτό του γι,ά τά φρενών δνσφρόνων α-μαρτήματα (τά λάθη του άνόητου νου, 1261). Αύτο είναι, και το μήνυμα των άναπαίστων του χορού, καθώς άφήνει την ορχήστρα: συνετό φρόνημα είναι τό ύψιστο άγαθό* ό σεβασμός άπέναντί, στους θεούς δέν άνέχεται καμιά παράβαση· φοβερά πλήγματα βρίσκουν τούς ύπερφίαλους και τούς συνετίζουν.

Ή δομή του έργου γίνεται κατανοητή μόνο αν άντιμετωπιστεί ώς δράμα δύο προσώπων. "Ολες οι άπόπειρες να δοθεί ή έμφαση μονόπλευρα σέ μία άπό τις δύο μορφές οδηγούν σέ λαθεμένη έκ-τίμηση.^ Ή ολη δομή, μέ τή χωριστή παρουσίαση των δύο προ-σώπων στήν άρχή και τή συνακόλουθη σύγκρουσή τους, άποκα-λύπτει μιά καθαρή γραμμή, δπου ένυφαίνεται, σάν στοιχείο άντι-στικτικό, ή συμπεριφορά της 'Ισμήνης· αύτό τό πρόσωπο, υστέρα άπό τήν ήρωική του έκρηξη, εξαφανίζεται άπό τό δράμα. Στή μέ-ση περίπου του έργου τά δύο νήματα άποσυμπλέκονται ώς έναν όρισμένο βαθμό. Ή σκηνή μέ τόν Αϊμονα σημειώνει τήν άρχή της πτώσης του Κρέοντα, και έν συνεχεία ή γραμμή της 'Αντι-γόνης οδηγείται ώς τό τέλος της μέ τήν παρουσίαση της πορεία^ της πρός τό θάνατο. 'Ακριβώς δμως στή διακοπή πού προκαλεί αύτή ή σκηνή στήν πορεία της τύχης του Κρέοντα πραγματοποι-είται μιά διασταύρωση, πού δένει στενά τό σύνολο. Στο υπόλοιπο έργο κυριαρχεί ό Κρέων. Ή πτώση του όμως είναι ή τιμωρία της ύβρης του και ταυτόχρονα ή δικαίωση της 'Αντιγόνης, έτσ'. πού μόνο περιορισμένα μπορεί νά χρησιμοποιήσει κάνεις γι ' αύ τή τήν τραγωδία τό χαρακτηρισμό του διπτύχου. Πάντως, ή δο μή της πρέπει νά διαχωριστεί μέ σαφήνεια άπό του Οιδίποδα 7'. ή της 'Ηλέκτρας.

Ή ερμηνεία της 'Αντιγόνης έμεινε γιά πολύ ύπό τήν έπίδρασ/^

1. ΓΓαρόμοια είναι καΐ ή πρόσφατη ερμηνεία του W. Μ. Calder III. δ.π., ό όποιος βλέπει στο εργο τό δράμα τοϋ πολιτικού Κρέοντα καΐ ίτοι τόν άπαλλάσσει σχεδόν άπό κάθε εύθύνη. Βλ. επίσης: J. C. Hogan, «Tlic Protagonist of the Antigone», Arethusa 5 (1972) 93· H. Patzer, «Hauptperson und tragischer Held in Sophokles Antigone», Sitzung her. wiss. Ges. Goethe Univ. 15, 2, Abh., 1978, 45.

2. Ή υποτίμηση τοϋ τελευταίου μέρους, δπως προτείνει ό Wilamowil,/. Griechische Tragödien 4, 348, και τή δέχεται ό W. Μ. Calder, ό'.ττ. (κάποιες επικρίσεις εχει και ό Reinhardt), είναι πραγματικά άκατανόητ/, και μοιάζει νά παραβλέπει τά λόγια του ϊδιου τοϋ ποιητη.

338


του Hege l / ό όποιος είδε στο εργο τή σύγκρουση άνάμεσα σε Χύο σφαίρες άξιων μέ Ι'σα δικαιώματα. Αυτή ή αντίληψη άσκεϊ άκόμη κάποια επίδραση σε δσους επιμένουν νά διακρίνουν κάποια ένοχή^ και στη στάση της 'Αντιγόνης. Πάντως, μπορεί νά πει κα-νείς μέ κάποια πεποίθηση οτι σήμερα εχει έπικρατήσει μια ερμη-νεία® πού, άποκλίνοντας ούσιαστικά άπό τον Hegel, βλέπει στήν 'Αντιγόνη τον άγώνα ένός άνθρώπου ενάντια στο άπεριόριστο δι-καίωμα της κρατικής εξουσίας, πού δεν άναγνωρίζει, πάνω άπό τήν παντοδυναμία της, κανέναν υπερβατικό νόμ,ο μέ άπόλυτη ισχύ.

Ή 'Αντιγόνη, ιδωμένη ύπό αύτό τό πρίσμα, γίνεται στήν παγ-κόσμια λογοτεχνία έ'να κλασικό δράμα άντίστασης. Βέβαια, δέν πρέπει νά ξεχνούμε ότι ήδη ό Κ. Ο. Müller είδε τό δράμα ούσιαστι-κά άπό αύτή τή σκοπιά {Gesch. d. griech. Lit. ^1875, 2,118). Τό γεγονός δτι πρόσφατα δ Η. Funke {δ.π.) και δ J. Goth στήν ά-ξιόλογη διατριβή του, καθώς και ό G. Müller στό ερμηνευτικό

1. Aesthetik 2, 2, κεφ. 1. Ό Bowra έδειξε πειστικά (65) δτι ή έρμη-νιία του Hegel βρίσκεται μέσα στη συνολική θεώρηση της ιστορίας. Βλ. καΐ Η. Oeben, Hegels Antigone-Interpretation (διατρ. δακτυλ.), Βόννη Ι'.ΙΓ)3.

2. Καλή επισκόπηση στον L. Bieler, ό'.π., ό όποιος βλέπει στήν υπέρ-βαση των δεδομένων ορίων κάποιο στοιχείο ένοχης. Παλαιότερη βιβλιο-γραφία στον Μ. Κ. Flickinger, ό'.π. Ό Η. Kleinknecht, στο άρθρο του "Νόμος» στο Λεξικό Kittel, 4, 1020, βλέπει τό δράμα σάν άγώνα του νόμου κατά του νόμου. Ό Schadewaldt, σέ προγενέστερη εργασία του (Neue Wege der Antike 8, Λι,ψία 1929), υποστήριξε 'ότι ή 'Αντιγόνη, καθώς άντιμετωπίζει τό θάνατο, άναγνωρίζει δτι μόνο μέ άγώνα κατά τοΰ κράτους μπορεί νά εξασφαλίσει τό δίκαιο τοΰ νεκρού" άργότερα δμως ( Uni-vrrsitas 8, 1953, 59&=Hellas und Hesperien 104 και 264, και μέ κάποιο περιορισμό 273) παρουσίασε τήν ερμηνεία πού δεχόμαστε εδώ. Ό W. Jens, Λ.π. 56=308, βλέπει Ινα είδος ένοχης στήν άπόλυτη άπομόνωση της 'Αν-τιγόνης άπό δλους τούς άλλους. Ό S. Μ. Adams, ό'.π., θέλει τό τελευταίο οχόλιο του χοροϋ νά άναφέρεται στόν Κρέοντα και στήν 'Αντιγόνη. Ό Κηοχ ((•2) άντιμετωπίζει τό δράμα άπό πολιτική άποψη και βλέπει στόν Κρέοντα ίναν εκπρόσωπο των κλεισθενικών-δημοκρατικών άρχων, πού τις άντιμά-ίιται ή ύπερασπίστρια τοΰ άρχαίου δεσμού τοΰ συγγενικοΰ α'ίματος. Ό

I/. Elliger, «Sophokles und Apollon)), Synusia für W. Schadewaldt, Pfullingen 1965, 98, έντοπίζει ενα στοιχείο ΰβρης στήν επιθυμία αυτο-καταστροφής πού δείχνει ή 'Αντιγόνη. 'Αντιφατικά έκφράζεται στίς κρί-σεις του γι' αύτήν και ό F. R. Adrados, ό'.π.

3. Καλή επισκόπηση της πορείας πού πήρε ή συζήτηση τόν 19ο αιώνα μας δίνει όΗ. Meyer-Benfey, Sophokles Antigone, Χάλλη 1920, 31. Πρό-σφατες επισκοπήσεις στούς G. Heeg, Antigone og eftertiden, Κοπεγχάγη 1949· Ε. Eberlein, ό'.π., και Η. Funke, ό'.π.

339

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

του υπόμνημα, είδαν στήν 'Αντιγόνη την άγωνίστρια πού πεθαί-νει γιά χάρη των αιώνιων νόμων των θεών, Ι'σως στηρίζει, κατά κάποιον τρόπο, την προηγούμενη άποψη. Κάποιες εκφράσεις τή^ 'Αντιγόνης πού μιλούν γιά την ενοχή της (74,469,923,925) πρέ πει νά θεωρηθούν ειρωνική προβολή τού δίκιου της. 'Εννοείται δτι οί διάφοροι ερμηνευτές πού μιλούν γιά «ύβρη» της 'Αντιγόνης κάπου στηρίζουν τον ισχυρισμό τους. Υπάρχουν πράγματι στήν ηρωίδα χαρακτηριστικά ενός πείσματος και μιας σκληρότητας, πού δεν τά επιδοκίμαζε ή άττική σωφροσύνη. 'Ακριβώς εδώ ό-μως άναγνωρίζεται τό τραγικό: ή άνόσια πράξη τού Κρέοντα προ-ϋποθέτει μιά αντίσταση της πιο σκληρής και άνυποχώρητης ά-καμψίας. Πώς άλλιώς θά μπορούσε ή 'Αντιγόνη νά μαρτυρήσει γιά τούς άγραφους νόμους;^

Ό Κρέων σφάλλει. Οί διάφορες προσπάθειες νά τον απαλλά-ξουν άπό τήν εύθύνη, χαρακτηρίζοντάς τον πιστό ύτα^ρέτη της πολιτείας, δεν εύσταθούν. Τό νά άπαγορέψει κάνεις νά ταφεϊ στήν προγονική του γη ο προδότης της πατρίδας του άνταποκρινό-ταν σίγουρα στά ελληνικά θέσμια. Ό Κρέων όμως προχωρεί πολύ περισσότερο, άφού άποκλείει τή μεταφορά τού πτώματος, τοπο-θετώντας φρουρούς, και σκοπεύει νά τό ρίξει βορά στά όρνια." Γι' αύτό αποδοκιμάζεται άπό τό γιό του, τήν πολιτεία και τού: θεούς. Και ωστόσο είναι λάθος νά δούμε στον Κρέοντα τον «κακό» τού έργου. Είναι και αύτός, ετσι παγιδευμένος, τραγικό πρόσοο-πο, άφού μέ τήν πλάνη του σκορπά γύρω μιά συμφορά πού, τελικά, πλήττει και τον Ι'διο. Διαπράττει, βέβαια, βαρύ έγκλημα' άλλά

1. Σχετικά μέ αύτο το θέμα βλ. ιδιαίτερα V. Ehrenberg, 22 (25 στή γερμανική έκδοση). Έχει κάποιο δίκιο ό A.-J. Festugière, Personal Be ligion among the Greeks, Berkeley 1954, 52, δταν χαράζει άπό έδώ τή γραμμή ός τις ιδέες τοΰ Πλάτωνα. Διατηρώντας κάθε επιφύλαξη γιά τή χρησιμοποίηση χριστιανικών έννοιών, δεν μπορούμε πάντως νά άμφισβη τήσουμε στον F. Sengle το δικαίωμα νά άποδώσει τήν έννοια τοΰ μαρτυ ρίου στήν 'Αντιγόνη, στήν τόσο άξιοπρόσεχτη έργασία του «Vom Abso luten in der Tragödie», Deutsche Vierteljahrschrift 20 (1942) 272.

2. Γιά τις άντιλήψεις πού υπόκεινται έδώ βλ. Η. Höppener, «Url begrafenisverbod in Sophokles Antigene», Hermeneus 9 (1937) 7:! Goossens 631, 121· Funke, 34, 30. Πολύ καλές παρατηρήσεις στον .1. Goth, δ.π. 44, 3. Πρβ. Ηρόδοτος 9, 79: τα πρέπει μάλλον βαρβάροιση· Θουκυδίδης 1, 138" Ξενοφών, 'Ελληνικά 1, 7, 22" Φύλαρχος FGrHist «I, άπ. 45. Σημαντικές είναι οί απόψεις τοΰ Goethe γιά τον Κρέοντα (Σννο/η λίες με τον Eckermann 28.3.1827).

340


iîèv το εκτελεί άπο συγκεκριμένη πρόθεση νά προκαλέσει, κακό, παρά άπο νοσηρή παραγνώριση της ιεράρχησης των αξιών. Αύτό τ6 ομολογεί καΐ ό 'ίδιος μόλις άνοίγουν τά μάτια του (1113).

'Αντιμετωπίσαμε την 'Αντιγόνη και τον Κρέοντα σάν δυο μορ-φές μέ σαφές περίγραμμα, και αύτό σημαίνει άπόρριψη της θεωρίας πού θεμελίωσε ό Τ. von Wilamowitz, δτι δηλαδή δεν ύπάρχει γενικά αύτό πού λέμε διαγραφή χαρακτήρων, άφοΰ ό ποιητής εχει συγκεντρωμένη τήν προσοχή του στή δραματική άποτελεσματι-κότητα των έπιμέρους σκηνών. Στήν άποψη αύτή άντιτάχθηκε μέ πολλή έ'μφαση, έκτος άπο άλλους μελετητές, και ό Κ. von Fritz (16, 228κ.· σχετικά βλ. και G. Η. Gellie, AUMLA 20, 1963, 241). Ό Κηοχ (38) μιλεί γιά «έντονα διαφοροποιημένη άτομικό-τητα». Μολονότι αύτό είναι κάπως ύπερβολικό, είναι πολύ ορθό-τερο άπο τήν πλήρη διάλυση τών μορφών του Σοφοκλή σέ μιά σειρά σκηνικές έντάσεις και έμφάσεις. Πώς άλλιώς θά μπορούσαν νά επιβιώσουν αύτές οΐ άδρά διαγραμμένες, άνεπηρέαστες άπο παρερμηνείες και σύγχυση μορφές ύστερα άπο χιλιετίες και νά γίνουν τά μεγάλα πρότυπα του άνθρώπου στον δυτικό πολιτισμό;

"Ενα ολότελα διαφορετικό πρόβλημα είναι κατά πόσο μπορού-με νά άποδώσουμε στο χορό κάπως άτομικά χαρακτηριστικά και νά τον άντιμετωπίσουμε σάν πρόσωπο του δράματος.^ Σέ άπόλυ-τη συνάρτηση μέ αύτό βρίσκεται και γιά τήν 'Αντιγόνη τό πρό-βλημα πού θά άνακύψει και στή συζήτηση γιά τον ΟΙδίποδα τύ-ραννο: ώς ποιο βαθμό μπορεί νά έκφράζει δ χορός σκέψεις πού άπηχοϋν ταυτόχρονα, παρά τήν ένταξή τους στή σύνθεση του δρά-ματος, ιδέες του ποιητή. Ή δικαιολογημένη, αύτή καθαυτή, άντί-δραση άπέναντι στήν άνεξέλεγκτη άναζήτηση πολιτικών ύπαινιγ-μών στήν τραγωδία εχει πρόσφατα μετατραπεί σέ άνάθεμα γιά >λους οσοι επιμένουν νά άνακαλύπτουν στό δράμα άναφορές του

ποιητή στήν έποχή του.^ Γιά τον Σοφοκλή στηριζόμαστε στό 18ο κεφ. της Ποιητικής του 'Αριστοτέλη, όπου άναφέρεται δτι ό τρα-

1. Ό I. Errandonea τό εχει άναγάγει αύτό σέ σύστημα έρμηνείας: Emerita 10 (1942) 28" Humanidades 5 (1953) 199, καθώς και στό βι-βλίο του Sôfocles : Investigaciones sobre la estructura dramdtica de sus siete tragedias y sobre la personalidad de sus coros, Μαδρίτη 1958.

2. Whitman, 135 (Οιδίπους T.)· Waldock, 112 {'Αντιγόνη)· F. Eger-rnann, Vom attischen Menschenbild 76 (ΟΙδίπονς T.)· Zuntz, ((Oedi-pus und Gregorius», AÂ 4 (1954) i9i=Wege der Forschung 95, 348· Kamerbeek, ((Comments on the Second Stasimon of the Oid. Tyr.»,

341

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

γί,κος ποιητής πρέπει νά άντιλαμβάνετα!, το χορο ώς υποκριτή καί, επομένως, νά τον έντάσσει στο σύνολο οχι δπως 6 Εύριπίδης άλ-λά οπως ό Σοφοκλής. Το πρόβλημα δμως δεν λύνεται μέ μιά τέ-τοια γενική γνώμη. Ή ενσωμάτωση του χοροϋ στή δραματική σύνθεση ποικίλλει πολύ στο εργο του Εύριπίδη, και 6 'Αριστοτέ-λης, μέ τήν πλουσιότερη γνώση του, 'ίσως να ειχε δώσει δικαιο-λογημένα τήν προτίμησή του στον Σοφοκλή. Ωστόσο, δέν πρέπει νά άποκλείσουμε μέ αύτο τήν πιθανότητα πολλά χορικά κομμά-τια του Σοφοκλή, ενώ εϊναι άπολύτως ένταγμένα στά δραματικά συμφραζόμενά τους, νά έκφράζουν ταυτόχρονα ιδέες του ποιητή.

Αύτό άκριβώς υποστηρίζω, άποκρούοντας κάθε άντίρρηση, για τό πρώτο στάσιμο τής Αντιγόνης. Δέν πιστεύω πώς πρόκειται γιά περίεργη σύμπτωση δτι, τήν εποχή τής σοφιστικής σχετικο-ποίησης κάθε παράδοσης, ενας ποιητής άντιπαραθέτει στήν άσυγ-κράτητη ορμή του άνθρώπου γιά πρόοδο τό άμετακίνητο κύρο; κάποιων άξιών, και πώς δέν πρέπει μολαταύτα νά γίνει 6 παρα-μ,ικρός συσχετισμός άνάμεσα στά δύο φαινόμενα. Και ούτε μέ τον G. Müller μπορώ νά συμφωνήσω, δταν θεωρεί οτι τό χορικό σέ πρώτο έπίπεδο άποτελεΐ καταδίκη τού παραβάτη τής εντολής του Κρέοντα, ενώ σέ δεύτερο έπίπεδο —χωρίς βέβαια νά έ'χει συνεί-δηση γι' αύτό ό χορός μέσα στήν πλάνη του— άφήνει άνοιχτή τήν πιθανότητα μιας άναφορας στον Κρέοντα. Θά μπορούσα έδώ α-μέσως νά άναφερθώ στήν αντίδραση του χορού γιά τή διαταγή τού Κρέοντα, δπως έκφράζεται στούς στ. 211 (πρόταξη τού σοι!)

ll'/iS 79 (1966) 80 [ΟΙδίπονς T.). Κύριος εκπρόσωπος αύτης τής άντίληψ-^c είναι ό G. Müller, 6χι μόνο στή σχολιασμένη έκδοση τής Άντιγόν^ις άλλά καΐ σέ μια σειρά εργασίες του: ((Überlegungen zum Chor der Antigone», Hermes 89 (1961) 398· Sophokleische Theologie in der Tragik Aiitigo nes : Der Humanismus und die Auslegung klassischen Texte, Φραγκ φούρτ-ιτ] 1965, 14' ((Chor und Handlung bei den griechischen Tragi-kern», Wege der Forschung 95, 212" ((Das zweite Stasinion des König Ödipus», Hermes 95 (1967) 269. Ή άντίθετη άποψη: Lesky, ((Der Her l'en eigner Geist», Das Altertum und jedes neue Gute: Festschrift Schadewaldt, Στουτγάρδη 1970, 79. Γιά τό πρόβλημα του χοροΰ τώρα βλ. Chr. Α. Uhsadel, Der Chor als Gestalt: Seine Teilnahme am Gc schehen sophokleischer Slüke (διατρ.), Τυβίγγη 1969" έπίσης, Η. Colc^ man, ((The Role of the Chorus in the Antigone», PCPhS 18 (1972) Burton, ό'.π. 85" Winnington-Ingram, 0..-7. 91.—Γιά τή σκηνική παρου σίαση τοϋ χοροϋ σημαντική εϊναι ή έργασία του Τ. Β. L. Webster, ΊΊκ· Greek Chorus, Αονδίνο 1970.

342


καΐ 216 καί, ξεκάθαρα, στην εικασία, πού τόσο εξοργίζει τον Κρέ-οντα (278, πάλαι οτι ή ταφή δεν άποκλείεται νά είναι εργο των θεών. Δυσκολεύομαι άκόμη νά δεχτώ δτι ή σειρά τών μεγάλων έπιτευγμάτων και άνακαλύψεων του άνθρώπου είναι δυνατό νά σκοπεύει μόνο σ' εκείνον πού κάλυψε τό πτώμα του Πολυνείκη μέ στρώμα σκόνης. Ή άποψη πού ύποστήριξα αναλύοντας τό έρ-γο συμπίπτει σχεδόν άπόλυτα μέ τη γνώμη του Ρ. Friedländer,^ ό όποιος επιμένει δτι δεν πρέπει νά άναζητοϋμε σχολαστικά μιά συγκεκριμένη άναφορά του χορικού (πιθανότερη φαίνεται κάποια σχέση του μέ τον Κρέοντα), άλλά σ' αύτό νά άναγνωρίσουμε τό ήθικοθρησκευτικό πλαίσιο δπου τοποθετούνται τα δραματικά γε-γονότα. Μέ αύτό τόν τρόπο πραγματοποιείται ή ενσωμάτωση του χορού πού άπαιτεϊ ο 'Αριστοτέλης· πρέπει δμως, γι ' αύτόν τό λό-γο, νά μας άπαγορευτεΐ νά επισημάνουμε εδώ ιδέες πού συγκίνη-σαν τόν Σοφοκλή τήν εποχή μιας άνήκουστης πνευματικής έκρη-ξης; Στήν κρίση μου γι' αύτό τό χορικό συμφωνώ μέ τόν W. Schadewaldt {Hellas und Hesperien 941): «Θά ελεγε κανείς δτι στό τέλος του χορικού μένουν μέσα στό χώρο δυό χέρια ύψω-μένα σέ στάση άμυνας».

"Εχει παρατηρηθεί συχνά^ δτι τό χορικό αύτό δέν πρέπει νά άποσυνδεθεϊ άπό τή διδασκαλία του Πρωταγόρα γιά τήν ιστορία του πολιτισμού- είναι γνωστό τό έργο του Περί της εν àgxfj κα-ταστάσεως, τοΰ οποίου τό «μύθο» διασώζει ό Πλάτων {ΙΤρωταγ. .'»20d). 'Ωστόσο, δέν πρέπει νά παραβλέψουμε μιά σημαντική δια-φορά: στόν Πρωταγόρα, τό άνθρώπινο γένος, πού δέν μπορεί νά

1. Hermes 69 (1934) 61. Ή μονομέρεια πού άπορρίπτει κάθε άναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα δέν εμεινε χωρίς άντιρρήσεις: βλ. λ.χ. I^'unke, Tragische Schuld 95, 3, ό όποιος στήν εργασία του πού μνημο-νεύτηκε στη βιβλιογραφία του έργου υποστηρίζει τό συσχετισμό του χορι-κού με τόν Κρέοντα. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες οί παρατηρήσεις τοΰ J. (ioth, δ.π. 64, ίδ. 67, 1. Ό J. Burckhardt, Griechische Kulturgeschi-chte, 2, 285 (Kröner), παρατηρεί πολύ σωστά: Ό Σοφοκλής ((χειρίζεται τό χορό εναλλακτικά, πότε σάν πραγματικό και πότε σαν ιδεατό συστατικό στοιχείο τοΰ δράματος». Μέ διεισδυτικότητα φωτίζει τόν προβληματισμό του χορικού ό Ehrenberg (61=75). Ό Η. Diller, στόν πρόλογο (5) τοϋ συλλογικού τόμου γιά τόν Σοφοκλή {Wege der Forschung 95), ομολογεί, βέβαια, τήν άρνησή του νά δεχτεί τήν παρουσία προσωπικών στοιχείων στόν Σοφοκλή, περιορίζει ομως αύτό τόν άποκλεισμό μέ τήν έκφραση ((σχεδόν όλότελα».

2. Λ.χ. άπό τόν Ehrenberg (61=75).

343

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

εξασφαλίσει τήν έπιβίωσή του οΰτε μέ τή γνώση της τεχνικής, το σώζει ό Δίας προσφέροντάς του τις «πολιτικές άρετές». Αύτέ^ στον Σοφοκλή (355: άστυνόμοι όργαΐ [πολιτικά ήθη]) συγκατα-λέγονται στη σειρά των κατακτήσεων του 'ίδιου του άνθρώπου. Γιά τον τραγικό, δμως, πάνω άπό ολα, στέκει, έσχατο κριτήριο γιά τήν άξία και τήν άπαξία ένός άνθρώπου, ό άπαράβατος νόμος της πατρικής γής (είναι οί καθεστώτες νόμοι του στ. 1113) και τό δίκαιο πού πηγάζει άπο τους θεούς.

Έκτος άπο το στάσιμο πού άναλύσαμε πιο πάνω, ή στάση του χορού είναι καΐ γενικότερα κάπως προβληματική.^ Δεν θα μπο-ρούσαμε πάντως νά συμμεριστούμε στο σύνολό της τήν άποψη πού ύποστήριξε ιδιαίτερα ο G. Müller πρόσφατα, ότι ό χορός, ά-κολουθώντας μιά προσωπική έξελικτική πορεία, μεταβαίνει, στο δεύτερο μέρος του έργου, άπό τήν άρχική του πλανημένη κατα-δίκη τής 'Αντιγόνης σέ μιά σωστή άποτίμηση. Κατά τή γνώμη μου, αύτοί οι γέροντες τής Θήβας διαθέτουν προσωπικά χαρα-κτηριστικά στον 'ίδιο περιορισμένο βαθμό δπως και οι ναύτες του Α'ίαντα. 'Ωστόσο, δεν μπορεί κάνεις νά τούς άρνηθεΐ μιά κάποια μεταστροφή. Είναι άλήθεια, ό χορός σέ κανένα σημείο του έ'ργου δέν παίρνει άπροκάλυπτα τό μέρος του Κρέοντα· σκύβει ομωζ μπροστά του τόσο υποτακτικά, ώστε ή δποια εσωτερική του άν-τίσταση διαφαίνεται μόνο σέ υπαινιγμούς (βλ. παραπάνω). 'Ε-ξάλλου, ή περιφρόνηση τής 'Αντιγόνης γιά το θάνατο και ή ισχυρό-γνωμοσύνη της είναι στοιχεία τόσο ξένα στον δικό του κόσμο (220!), ώστε ό χορός άντιμετωπίζει δίχως κατανόηση αυτή τήν πλευρά τής φύσης της, "Οταν δμως 6 Κρέων συντρίβεται, ό χορο^ ξεστομίζει άδίσταχτα αύτό πού σκεφτόταν άπο τήν άρχή —ή 'Αν-τιγόνη του τό λέει καταπρόσωπο (509)— άλλά δέν τολμούσε νά έκφράσει. Αύτό, άπό καθαρά άνθρώπινη άποψη, είναι κάπως εύ νόητο, άλλά γιά τό δράμα έ'χει ιδιαίτερη σημασία. Γιατί μόνο ετσι θά βρεθεί ή 'Αντιγόνη σ' εκείνη τήν άπόλυτη μοναξιά δπου ό Σοφοκλής θέλει τούς ήρωές του νά πραγματοποιούν δ,τι άπο-τελεΐ γιά τή φύση τους τό πιο άναπαλλοτρίωτο άγαθό.

Κατακλυσμός βιβλιογραφίας^ εχει θέσει τό πρόβλημα γιατί ή

1. Β. Alexanderson, «Die Stellung des Chores in der Antigene». Eranos 64 (1966) 85.

2. Ά π ο τή νεότερη: Ε. J. Messner, «The Double Burial of Poly neices», CJ 37 (1941/42) 515· J. L. Rose, «The Problem of the Second

344


Αντιγόνη πηγαίνει γιά δεύτερη φορά στο πτώμα του Πολυνείκη. 'Ο W. Μ. Calder III εχει ξεκαθαρίσει δλο έκεϊνο τό συνονθύλευ-μα των υποθέσεων πού ήθελαν τήν 'Αντιγόνη νά παραλείπει κάτι άπο το λατρευτικό τυπικό της ταφής καΐ νά επιστρέφει γιά νά τό συμπληρώσει. Είναι έντελώς παράλογο νά επιτρέπουμε στόν ορ-θολογισμό νά παίξει τό παιχνίδι του έκεϊ δπου ό ποιητής σωπαί-νει. 'Εξάλλου, παρόμοιες ύποθέσεις έ'ρχονται σέ άντίθεση μέ τό στ. 247. 'Απλούστατα, ή διπλή ταφή είναι δραματικά άπαραίτη-τη: ή πραγματοποίηση της ταφής και τής διαφυγής εξασφαλί-ζουν τις προϋποθέσεις γιά τήν πρώτη σκηνή του Φύλακα, ή οποία προωθεί, μέ τή σειρά της, τήν παρουσίαση τής μορφής του Κρέ-οντα και κλιμακώνει τήν ένταση σέ τέτοιο βαθμό, ώστε ή συνάν-τηση των δύο άντιπάλων, μετά τή σύλληψη τής 'Αντιγόνης κατά τή δεύτερη έπίσκεψή της στό πτώμα, νά μπορεί νά πραγματοποι-ηθεί μέ τή μεγαλύτερη δυνατή οξύτητα.

Σχετικά μέ τους στ. 904-920 και τόν ορθολογικό υπολογισμό τους, πού εξόργισε τόσο τόν Goethe (βλ. παραπάνω), ώστε άνα-ζητοΰσε τό φιλόλογο πού θά τους αθετήσει, φαίνεται οτι γιά με-γάλο διάστημα ολοι επαναπαύονταν στήν παραδοχή τής γνησιό-τητάς τους. Μελετητές τόσο διαφορετικοί όπως δ Reinhardt και ό Pohlenz θέλησαν νά θεωρήσουν τή συζήτηση τελειωμένη. Ή έλπίδα τους όμως διαψεύστηκε, έπειδή πρόσφατα δ Η, Funke {ο.π. 41, 56) και ό G. Müller (στό ερμηνευτικό του υπόμνημα) άμφισβήτησαν άποφασιστικά τή γνησιότητα τών στίχων, τους ο-ποίους όμως υπερασπίζεται έξίσου άποφασιστικά ό J. Goth {δ.π. 149, 1, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία).^ Ή άπόφαση είναι

Hurial in Sophocles' Antigene», CJ 47 (1951/52) 219· Ε. Struck, «Der zweimalige Gang der Antigene zur Leiche des Polyneikes», Gymna-sium 60 (1953) 327· I. Errandonea, «La doble visita de Antigona al c-adaver de su hermano Polinices», EClds 3 (1955) I I I · W. M. Galder I I I , ο.π. 391, μέ πολλή παλαιότερη βιβλιογραφία' επίσης Μ. McCall, ((Divine and Human Action in Sophocles. The two Burials of the Antigone», YClS 22 (1972) 103.

1. Ά π ο τήν άφθονη σχετική βιβλιογραφία δίνει μιά έπισκ07Π)ση ό Μ. Duvoisin, «À propos des vers 903-915 de l'Antigone de Sophocle», Mémoires de la Faculté des Lettres de Lausanne 1956 (δακτ.). Γιά τά υπόλοιπα παραπέμπουμε στον Η. F. Johansen, Lustrum 1962/7 (1963) 198, ό όποιος άντιμετωπίζει μέ καλές παρατηρήσεις τΙς περίεργες προσπά-θειες νά εξηγηθούν οί στίχοι μέ βάση τήν πνευματική σύγχυση της 'Αντι-γόνης.

345

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

δύσκολη. Για τή γνησ!.ότητα των στίχων συνηγορεί το γεγονος δτι, άναφέρεται σ' αύτούς ήδη ο 'Αριστοτέλης {Ρητ. 1417a 32), κάτι. πού δεν άποκλείει,, φυσικά, τήν περίπτωση πρώιμης νοθείας" συνηγορεί, άκόμη, ή δλοφάνερη έξάρτησή τους άπο τον 'Ηρόδοτο (3, 119), πού έχει το παράλληλο της στη μεταφορά ένός μοτίβου άπο το ονειρο της Μανδάνης (Ήρόδ. 1, 108) στο ονειρο της Κλυ-ταιμήστρας {Ήλ. 417). Ά π ο τήν άλλη μεριά, οί στίχοι γίνονται, κάπως ύποπτοι άπο τον περιορισμό πού επιβάλλουν στή στάση της 'Αντιγόνης, καθώς τή συνδέουν μονόπλευρα μέ τον άδελφό της. Δυσκολότερο εμπόδιο άποτελεΐ ή έκφραση βία πολιτών (άν-τίθετα μέ τή θέληση των πολιτών, 907). Αύτο μπορούσε νά το πει ή 'Ισμήνη (79), ένώ ή 'Αντιγόνη είναι βέβαιη (509) γιά τήν επιδοκιμασία του χορού, άκόμη και αν σωπαίνει· έξάλλου, ό Αί-μων (602, 733) τονίζει μέ έμφαση τήν επιδοκιμασία της πόλης.

Δέν είναι σκοπός μου έδώ νά προσαυξήσω μέ άλλη μία τι; διαμετρικά άντίθετες, άλλά βασικά άξιωματικές, γνώμες πάνο» στο θέμα. Δέν παραγνωρίζω τή βαρύτητα τών άντεπιχειρημάτων, άλλά κλίνω μάλλον προς τή διατήρηση τών στίχων, συμφωνών-τας έτσι κυρίως μέ τον Α. Bonnard,^ ό όποιος έπισημαίνει στου:. στίχους αύτούς «ένα σόφισμα της καρδιάς», δηλαδή τήν προσπά-θεια νά θεμελιωθεί ορθολογικά μιά πράξη πού έχει τήν πηγή τη: στο συναίσθημα.

Ό συσχετισμός της 'Αντιγόνης μέ συγκεκριμένα ιστορικά γε γονότα^ δικαιολογείται πολύ λιγότερο άπό δ,τι γιά άλλα έργα. Αύτό, φυσικά, δέν αΐ'ρει τό έρώτημα ώς ποιό βαθμό ό ήθικοθρη σκευτικός προβληματισμός του δράματος συγκαθορίζεται άπό μΐ') ένταση δυνάμεων πού πρέπει νά έπηρέαζε μιά περίοδο κατά τήν οποία ολοκληρωνόταν ό Παρθενώνας και ταυτόχρονα άρχιζε ή σο φιστική. Ή μοναδικότητα της προσφοράς του V. Ehrenberg έγ κείται στό οτι μάς έδειξε τήν ιστορική πραγματικότητα πίσω άπο

1. La tragédie et Vhomme, Neuchâtel 1951, 92. 'Ενδιαφέρουσα, αν καΐ 6γι άποφασιστική γιά τή λύση του προβλήματος, είναι ή προσαγωγά παράλληλων στοιχείων άπό τήν 'Ανατολή, καθώς και άπό τή νεότερη δη μοτική ποίηση, πού επιχείρησε ό I. Θ. Κακριδής, Homeric Researches, Lund 1949, 152.

2. Επομένως, δύσκολα θά άκολουθοΰσε κανείς τόν Ε. de Strycker, «J Ici eerste stasimoii van Sophokles Antigone», Miscellanea J. Gessler II, Louvain 1948, 1168, συσχετίζοντας χωρία αύτοΰ τοϋ χορικού μέ τήν ϊδρυ ση της αποικίας τών Θουρίων.

346


την έπιφανειακή πρόσοψη μιας εύγενί,κής απλότητας και ένος ή-ρεμου μεγαλείου.^

Με άφορμή τήν ^Αντιγόνη^ συζητήθηκε ήδη ή χρονολόγηση των Τραχινίων,'^ y.cSiùç και ή σχέση του έργου με τήν ωδή XVI του Πακχυλίδη. Σχετικά μέ τήν προϊστορία του μ,ύθου, λίγα μπορού-με νά πούμε. Τό επος Οιχαλίας "Αλωσις γνώριζε τον έρωτα του 'Ηρακλή προς τήν 'Ιόλη, και ό ήσιόδειος Κατάλογος (άπ. 25, '2()κκ. M.-W.) τον δηλητηριασμένο χιτώνα πού του στέλνει ή Δηιάνειρα. Ό Δίων ό Χρυσόστομος (60, 1) άναφέρεται σέ κά-

1. 'Αντίθετα, εχει δευτερεύουσα σημασία το ερώτημα αν μέ τη λ. στρα-τηγός (στ. 8) πρέπει νά σκεφτούμε τον Περικλή, όπως το συζητεί μέ πολλή προσοχή -ό Ehrenberg (105· 129 στη γερμανική έκδοση). 'Αντίθετη είναι ή θέση των Η. Funke, ό'.π. 39, 49 καΐ F. Schachermeyr, WS 79 (1966) .'»'ι. Πρβ. άκόμη Goossens, Euripide 26, 22· Η. Lloyd-Jones, JHS 76 (1956) 113· F. Wehrli, ΜΗ 15 (1958) 246.

2. Σχολιασμένες έκδόσεις: R. Cantarella, Νεάπολη 1926· D. Bassi, Νεάπολη 1931' J. C. Kamerbeek, Leiden 1946- και το εκτενές έρμηνευ-τικό υπόμνημα (χωρίς κείμενο), Leiden 1959" G. Riba (μαζι μέ τήν 'Αντι-γόνη' καταλανική μετάφραση), Βαρκελώνη 1951· G. Ammendola, Φλω-ρεντία 1953· G. Schiassi, Τορίνο 1953' G. Norcio, Φλωρεντία 1966.

Γιά τήν έρμηνεία (εργασίες πού δέν μνημονεύτηκαν ήδη, σ. 319 κ., μέ άφορμή το χρονολογικό πρόβλημα του έ'ργου) : I. Errandonea, «Deianeira vcre Δηι-άνειρα», Mnemosyne 55 (1927) 145 καΐ «El problema de las Traquinias», Actas del I. Congreso Espanol de Estudios Classieos, Μαδρίτη 1958, 472· T. Β. L. Webster, «Sophocles' Trachiniae», Greek l'oetry and Life: Essays Presented to G. Murray, 'Οξφόρδη 1936, 164' I''. R. Earp, «The Trachiniae», CR 53 (1939) 113· G. M. Kirkwood, «The Dramatic Unity of Sophocles' Trachiniae», TAPhA 72 (1941) 203· F. Stoessl, Der Tod des Herakles, Ζυρίχη 1945· V. Ehrenberg, «Tragic Heracles», Aspects of the Ancient World, 'Οξφόρδη 1946, 144" (1. Murray, «Heracles, the Best of Men», Greek Studies, 'Οξφόρδη 1946, 106 (γερμανικά στον τόμο Sophokles της σειράς Wege der For-schung 95, 325)· G. Carlson, «Le personnage de Déjanire chez Sé-iièque et chez Sophocle», Eranos 45 (1947) 59· L M. Linforth, «The l'yre on Mount Oeia in Sophocles' Trachiniae», University of Cali-fornia Publications in Classical Philology 14/7 (1952) 255· A. Beck, <(|)er Empfang loles», Hermes 81 (1953) 10" Ε. R. Schwinge, Die Stellung der Trachinierinnen im Werk des Sophokles (Hypomnema-la 1), Γοττίγγη 1962 (μέ έξαντλητική βιβλιογραφία για τό θέμα)· St. G. Kapsomenos, Sophokles Trachinierinnen und ihr Vorbild, 'Αθήνα 1963' «Μεταθέσεις στίχων στο κείμενο των Τραχινίων του Σοφοκλέους», 'Ελληνικά 25 (1972) 5· «Παρεμβολές στίχων στο κείμενο των Τραχινίων τοϋ Σοφοκλέους», Δωδώνη 2 (1973) 7" «Κείμενο καΐ σκηνική δράση στό

347

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

ποιους πού μέμφονταν τον 'Αρχίλοχο επειδή εβαλε τή Δηιάνειρα, τήν ώρα πού προσπαθούσε νά τή βιάσει 6 Κένταυρος, νά ζητεί, βοήθεια άπό τον 'Ηρακλή μέ εναν μακροσκελέστατο λόγο. Δεν γνωρίζουμε πότε συνενώθηκαν δλα αύτά τά στοιχεία σέ μιά ένι αία ιστορία. "Οτι σ' αύτή τή σύνθεση επαιξε κάποιο ρόλο ή επική 'Ηράκλεια του ΓΤανύαση άπο τήν 'Αλικαρνασσό, στενού συγγε-νή του 'Ηροδότου και φίλου του Σοφοκλή, είναι πιθανό, άλλά δέν μπορούμε νά πούμε τίποτε πέρα άπό αύτό.^ Ό I. Errandonea (ο.π.)^ έ'χει συγκεντρώσει όλες τις ενδείξεις πού οδηγούν στο συμ^ πέρασμα οτι ή Δηιάνειρα, έπαληθεύοντας τήν ετυμολογία τοΰ ο νόματός της, κάποτε δολοφονούσε ένσυνείδητα τον άντρα της. ΕΙ ναι δμως αδύνατο νά συμπεράνουμε άπό αύτό οτι τό Ι'διο συμβαί-νει και στο εργο τοΰ Σοφοκλή και δτι ή ήρωίδα έξαπατα τον Λίχα καΐ τό χορό. Εξίσου άπίθανο είναι τό συμπέρασμα οτι πρώτοζ 6 Σοφοκλής, μέ ενα εΐδος ευριπίδειας «παλινόρθωσης» τού ήρωα, παράστησε μέ τή Δηιάνειρα τήν καρτερικά ερωτευμένη γυναίκα. "Οπως καΐ γιά τήν 'Αντιγόνη, έτσι καΐ εδώ, μας λείπει κάθε βε βαιότητα γιά τή συμβολή τοΰ ποιητή στή διαμόρφωση τοΰ μυθι κοΰ ύλικοΰ.

Ά π ό δλα τά έ'ργα τοΰ Σοφοκλή, μόνο οι Τραχίνιες άρχίζουν μι μονολογική ρήση, πού τήν άκούει ωστόσο και τήν ύποδέχεται ή Θεράπαινα (άσφαλώς τροφός), ή οποία έμφανίζεται στή σκηνή μα ζί μέ τή Δηιάνειρα. Πληροφορούμαστε κάτι άπό τήν προϊστορία: ή Δηιάνειρα θυμάται τό φριχτό κυνηγητό της άπό τόν 'Αχελώο,

άρχαϊο δράμα», ΕΕΦΣΠΘ 16 (1977) 63" Τ. F. Hoey, «Sun Symboli.sin in the Parodos of the Trachiniae», Arethusa 5 (1972) 133- G. W. Die kerson, The Structure and the Interpretation of Sophocles^ Trachi niae (διατρ.), Princeton 1972· Ch. Krol, Der tiefere Gehalt der Tracln nierinnen des Sophokles : Eine am Vorauswissen des Zuschauers on entierte Interpretation (διατρ.), Giessen 1971· K. K. Δόλια, Τραχίνκ τον Σοφοκλή και Hercules Oetaeus τον Σενέκα (διατρ. Θεσσαλονίκη). 'Αθήνα 1975· Ρ. C. Holt, The Imagery of Sophocles' Trachiniae (διατρ.) Stanford 1976· Ch. Segal, «Sophocles' Trachiniae: Myth, Poetr\ and Heroic Values», YClS 25 (1977) 99.

Μεταφράσεις.-'Αγγλικά: Ε. S. Barlow, Manchester 1938' G. Murray, Αονδίνο 1947· L. J. Morrison, Eton 1951· Ε. F. Watling, βλ. στο τμη() / σχετικά μέ τον Αϊαντα.

1. Ό F. Stoessl, ό'.π., εκφράζει μεγαλύτερη βεβαιότητα. 2. Γιά το θέμα αύτο βλ. Ε. R. Schwinge, ό'.π. 25, 3, δπου καΐ ή σ/c

τική βιβλιογραφία.

348


τύ ποτάμιο τέρας, και τήν άπελευθέρωσή της άπο τον Ήρακλη, h όποιος λείπει εδώ καΐ δεκαπέντε μήνες, άπο τότε πού σκότωσε τόν "Ιφιτο, σε κάποιον άγνωστο μακρινό τόπο. Ή ι'δια φιλοξενεί-ται στην Τραχίνα άπο ενα φίλο και περιμένει κάποια ε'ίδηση. 'Ε-ξίσου σημαντική μέ τή μετάδοση συγκεκριμένων γεγονότων εϊναι σ' αυτόν τό μονόλογο και ή πειστική αύτοπαρουσίαση αύτής της γυναίκας. 'Ολόκληρη ή υπαρξή της στρέφεται γύρω άπο τον ' Η -ρακλή, πού τή γλίτωσε άπο τό τέρας· τώρα, γεμάτη εναγώνια φροντίδα, τον άναζητει νοερά.

Σ ' αυτή τή σκηνή ό ποιητής άπαιτεΐ άπο μας νά παραιτηθού-με άπο κάθε διάθεση σχολαστικού υπολογισμού, άφού δ,τι άκο-λουθεΐ σέ λίγο θά επρεπε στήν πραγματικότητα νά ειχε συμβεί πολύ παλαιότερα. "Οπως και νά 'ναι, ή Θεράπαινα, μέ τή συστολή πού ταιριάζει στήν τάξη της (52), δίνει μιά εξήγηση λέγοντας δτι πολλές φορές ώς τώρα είδε στ' άλήθεια τήν κυρά της δακρυσμένη, άλλά μόνο τώρα τολμά νά τή συμβουλέψει νά στείλει έ'ναν άπο τούς γιούς της,^ κατά προτίμηση τον "Υλλο, νά συγκεντρώσει ει-δήσεις. Σέ άπόλυτη άνταπόκριση μέ τήν άδρή διαγραφή της προ-λογικής σκηνής βρίσκεται τό γεγονός δτι άκριβώς αύτή τή στιγμή εμφανίζεται στή σκηνή δ "Υλλος· μητέρα και γιός, σέ μιά ελεύ-θερη στιχομυθία πού διεξάγεται μέ δίστιχα, άνταλλάσσουν τώρα γιά πρώτη φορά τις πληροφορίες τους. Ό "Τλλος άναφέρει τή μακρόχρονη δουλεία του 'Ηρακλή στή Λυδή 'Ομφάλη και διηγεί-ται πώς κατόπιν κίνησε δ ήρωας τό στρατό του ενάντια στήν πό-λη του Εύρύτου, στήν Εύβοια. "Ετσι άκούγεται ή καίρια λέξη γιά τή Δηιάνειρα, ή δποία, μέ τή σειρά της, διηγείται τώρα γιά τό χρησμό πού της είχε άφήσει ό 'Ηρακλής, έκεϊνον πού ύπαινίχθη-κε άόριστα στόν στ. 46 μέ τήν έκφραση τοιαύτη δέλτος. Μαθαί-νουμε δτι γιά τον 'Ηρακλή ή Εύβοια είναι ό μοιραίος τόπος δπου ή ζωή του ή τελειώνει ή παίρνει μιά τροττή πρός τήν εύτυχία. Ό "Γλλος άποφασίζεινά ξεκινήσει πρός άναζήτηση του πατέρα του.^

' Η πάροδος (94-140) του χορού κοριτσιών άπο τήν Τραχίνα, τόν όποιο πολύ σοφά άντιπαραθέτει ό ποιητής σέ μιά γυναίκα μέ περα-

1. ΑύτοΙ δέν παίζουν, έκτος άπο τον "Τλλο, κανένα ρόλο. Ό ποιητής, αργότερα (1153), δικαιολογεί τήν άπουσία τους.

2. ""Αν οί στ. 88κ. καΐ 90κ. άποτελοϋν πράγματι ταυτολογία, δπως δέ-χεται μέ σοβαρά επιχειρήματα ό Kamerbeek στά σχόλιά του, τότε καΐ αύτή σημειώνει τον εξαιρετικά άδρό χαρακτήρα αύτοϋ του μέρους.

349

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σμένη πιά τή νιότη της, περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη και μί'/ έπωδο στο τέλος. Στο πρώτο σύστημα ό χορός συμμερίζεται τή θλίψη και την άνησυχία της Δηιάνειρας, στο δεύτερο προσπαΟε'. νά τήν έμψυχώσει, ένώ στην έπωδο τήν παρηγορεί μέ τή γνώμν, δτι ό άνθρωπος πρέπει νά διατηρεί τήν έλπίδα του μέσα σέ κάΟ αλλαγή της ζο^ής του. Πότε ξέχασε ό γιος του Κρόνου τά παίδι-/ του; Αύτο είναι ένα προανάκρουσμα σημαντικό άπο δύο άπόψει^. καταρχήν, γιά τήν τόσο χαρούμενη αγγελία πού θά φτάσει σέ λί γο, και ύστερα γιά τήν οξύτατη άντίθεση προς τά επικριτικά λό για πού προφέρει ό "Υλλος, στο τέλος του έργου, γιά τούς θεoύc, πού θέλουν νά ονομάζονται γεννήτορες και πατέρες, και ωστόσο παρακολουθούν άμέτοχοι τις φοβερότερες δυστυχίες.

Ή Δηιάνειρα στρέφεται στο χορο μέ μιά έκτενή ρήση (141 177), δπου πρώτα άντιπαραβάλλει μέ μοναδική λεπτότητα τήν ξέγνοιαστη χαρά της νιότης μέ τις έγνοιες της ώριμης γυναίκα^' ύστερα δμως περνά στήν άνησυχία της γιά το νόημα του χρησμού πού της άφησε ό'Ηρακλής. Σέ μιά τρίτη και τελευταία φάση, μα θαίνουμε κάτι άκριβέστερο για το χρησμό: ο 'Ηρακλής τον είχc πάρει στή Δωδώνη.^ 'Εδώ έπανέρχρνται οί δεκαπέντε μήνες πού είχε άναφέρει ή Δηιάνειρα στον εισαγωγικό της μονόλογο. Ό Ή ρακλής γνωρίζει αύτή τή μοιραία προθεσμία' σ' αύτο τό διάστη μα ή θά πεθάνει ή, αν τό ξεπεράσει, θά άρχίσει μια άνέφελη ζωή. Τώρα λοιπον πού έφτασε στο τέλος του αύτο τό χρονικό διά στημα, ήρθε ή άποφασιστική στιγμή. Ή τραγικότητα της Δηιά νειρας έγκειται στό δτι τήν άπόφαση καθορίζει αύτή ή 'ίδια, πού μοναδική της έγνοια έχει αύτή τήν προθεσμία.

Ή είσοδος του'Αγγελιοφόρου εισάγει μιά άλληλουχία σκηνών, πού είναι διαρθρωμ,ένες μέ μ.οναδική σοφία. Μέσα άπό αύτές θ-) φτάσει ή Δηιάνειρα, μ,έ περιστροφές πού κάνουν άκόμη πιο όδυ νηρή τήν τελική άποκάλυψη, στή φριχτή άλήθεια. Ό Άγγελιοφό ρος —περιγράφεται σάν γέρος άνθρωπος (184), γιά νά έξασφαλι στεΐ λίγο άργότερα κάποια ύπεροχή του άπέναντι στον Αίχα σέ ένα διάλογο μέ τή Δηιάνειρα φέρνει μόνο χαρά: τή νίκη του 'Ηρακλή, πού έρχεται φορτωμένος δώρα γιά τούς εγχώριους θε ούς. Ή καθυστέρηση του Αίχα, πού οφείλεται στό φιλοπερίεργο

1. Στους στ. 171κ. μνημονεύεται ή προφητική δρυς, καθώς καΐ εντ ζευγάρι περιστέρια. Εϊναι δύσκολο νά αποφασίσουμε αν πρόκειται γιά προ φητικά πουλιά ή γιά Ιέρειες πού ονομάζονται ετσι.

350


πλήθος, δικαιολογεί επιδέξιοι τή διάσπαση σε δύο τμήματα τής αφήγησης, πού σ' αύτο το σημείο άρχίζει μέ μιάν άνέφελη, χα-ρούμενη άγγελία.

Τον χαρμόσυνο άλαλαγμο τής Δηιάνειρας τον συνεχίζει ό χο-p jç σε ενα σύντομο άσμα (205-224), πού καταλήγει σέ βακχική παραφορά. Νωρίτερα άπο δ,τι στά δύο εργα πού έξετάσαμε πιο πάνω, ήχεϊ ή παραπλανητική χαρούμενη κραυγή, σέ μιά στιγμή πού κλείνει κιόλας μέσα της τήν καταστροφή.

Το επόμενο μεγάλο επεισόδιο (225-496) άνοίγει μέ τήν εΐ'σο-δο του Λίχα. Ό ποιητής διαγράφει θαυμάσια το πρόσωπο τής [Ίουβά έρωτευμένης γυναίκας, δταν ή πρώτη ανυπόμονη ερώτηση τής Δηιάνειρας (232) άναφέρεται στήν τύχη του 'Ηρακλή. Σέ ίνα διάλογο μέ τον Λίχα μαθαίνει δτι ό άντρας της είναι άκόμη στο άκρωτήριο Κήναιο, στή βορειοδυτική άκρη τής Εύβοιας, ο-πού προσφέρει θυσίες στον Δία. ('Ολόκληρο το δράμα οικοδομεί-ται πάνω στήν άργοπορημένη ε'ίσοδο των έπιμέρους προσώπων.) Και τότε το βλέμμα τής Δηιάνειρας πέφτει στις αιχμάλωτες γυ-ναίκες· και πάλι ή ήρωίδα ήθογραφεΐται θαυμάσια, άφου ή πρώ-τη της άντίδραση είναι συμπάθεια. Ό Λίχας στήν άφήγησή του γεμίζει μέ συγκεκριμένο περιεχόμενο τά λόγια πού άκούστηκαν στόν πρόλογο (δουλεία πλάι σέ μιά Λυδή, Εύβοια, πόλη του Εύ-ρύτου) άλλά, φυσικά, άποσιωπά αύτό πού έχει καίρια σημασία γιά τή Δηιάνειρα. Ό 'Ηρακλής δέχτηκε μιά προσβολή άπο τον Εύ-ρυτο, τό βασιλιά τής Οιχαλίας, γι ' αύτο σκότωσε το γιό του τον "Ιφιτο, και έτσι, μέ εντολή του Δία, άναγκάστηκε νά θητεύσει δού-λος στή Λυδή 'Ομφάλη' στο τέλος όμως πήρε φοβερή εκδίκηση άπο τον Εύρυτο, κυριεύοντας τήν πόλη του και παίρνοντας μαζί του αιχμάλωτες τί,ς γυναίκες.

Οί δύο στίχοι τής κορυφαίας στο τέλος του λόγου προσπαθούν νά είναι μιά άντανάκλαση τής χαράς, πού τήν προϋποθέτουν ώς φυσική γιά τή Δηιάνειρα. Εκείνη μέ μιά σύντομη άπάντηση συμ-φωνεί μαζί της, άμέσως δμως στρέφεται γεμάτη συμπόνια προς τις αιχμάλωτες. Το βλέμμα της καρφώνεται σέ κάποια άπο αύτές, τήν 'Ιόλη, θυγατέρα του βασιλιά. Τής μιλεί γεμάτη συμπάθεια, άλλά δεν παίρνει άπάντηση —θυμούμαστε τή σιωπή τής Κασσάν-δρας άπέναντι στήν Κλυταιμήστρα. Ρωτά λοιπόν ή Δηιάνειρα τον Λίχα γιά τήν'ξένη, άλλά ή άπότομη και άόριστη άπάντησή του εκφράζει μόνο τήν άμηχανία του. 'Λκόμη μιά φορά ή Δηιάνειρα

351

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

στρέφεται, προς την 'Ιόλη, άκόμη μια φορά εκείνη σωπαίνει,, και ό Λίχας ζητεί επιείκεια γιά έκείνην πού μόνο δάκρυα εχει γιά τήν τύχη της. Ή Δηιάνειρα άποκρίνεται μέ τήν Ι'δια ήπιότητα πού εδειξε ως τώρα και δίνει στον Λίχα τήν άδεια νά οδηγήσει τΐ: γυναίκες στο σπίτι, δπου έτοιμάζεται νά μπει και ή ι'δια. Τότε παρεμβαίνει ό γέρος 'Αγγελιοφόρος, πού άκουσε ολα δσα είπε ό Λίχας. "Τστερα άπο εναν σύντομο διάλογο, επαναλαμβάνει τήν ιστορία άπό τήν άρχή και κατευθύνει τή διήγησή του στο οδυνηρά φως της αλήθειας: ό 'Ηρακλής δέν κυρίεψε τήν Οιχαλία γιά νά ξεπλύνει τή ντροπή της Λυδίας, παρά μόνο γιά χάρη της 'Ιόλης, πού ό πατέρας της δέν δεχόταν νά του τή δώσει κρνφιον λέχυς (παράνομη σύντροφο στήν κλίνη του, 360). Πρέπει νά παραδε-χτούμε δτι έ'τσι ό φόνος του Ίφίτου μένει κάπως μετέωρος. 'Ο-πωσδήποτε, δλα συγκλίνουν σέ ενα και μόνο αποτέλεσμα: νά μά-θει ή Δηιάνειρα δτι δλα έγιναν γιά τήν 'Ιόλη και δτι αύτή ή κοπέ-λα, πού μόλις πριν άπό λίγο μπήκε στο σπίτι, έ'χει κερδίσει τον έ'ρωτα του 'Ηρακλή.

Ή άντίδραση των προσώπων πού άκοΰν τήν άφήγηση του 'Αγ-γελιοφόρου διαφοροποιείται μέ μεγάλη λεπτότητα: ή Δηιάνειρα ξεσπά πρώτα (375) σέ μια κραυγή πόνου* μόλις δμως ό χορός ξε στομίζει (383κ.) τον σκληρό λόγο του γιά τήν καταχθόνια δράση των κακών, εκείνη στρέφεται στις κοπέλες μέ μιά ερώτηση άμη χανίας. Ή κορυφαία συμβουλεύει να άνακριθεϊ ό Λίχας. 'Ώς αύ τό τό σημείο, 6 Σοφοκλής ήταν πολύ φειδωλός στή χρήση της στι χομυθίας· τώρα δμως, στήν κορύφωση της δραματικής έντασης, τή χρησιμοποιεί μέ έξαιρετική άποτελεσματικότητα. Στήν άρχή τά δύο πρόσωπα συγκρούονται βίαια" ή Διηάνειρα, άσκώντας τή δεσποτική εξουσία της, άπαιτεϊ νά άκούσει άπό τον Λίχα τήν ά λήθεια. Τότε 6 γέρος Αγγελιοφόρος (410) διεκδικεί για τον εαυτό του τό διάλογο, πού τραβά σέ μάκρος, και φέρνει τον Λίχα σί δύσκολη θέση. Είναι ένας έντονος διάλογος μέ τρεις φωνές, οχι. δμως άκόμη κανονική συνομιλία τριών προσώπων. Ό Λίχας χρη σιμοποιεΐ διάφορες ύπεκφυγές και τελικά άποκαλεϊ τό γέροντ-ν «παράφρονα». "Ολα αύτά είναι τόσο άνώφελα, ώστε ή Δηιάνειρίν δέν έχει πιά καμιά άμφιβολία δτι μόνο ό Ι'διος ό Λίχας είναι σε θέση νά επιβεβαιώσει τήν άλήθεια.

Έ δ ώ άκοΰμε μιά ρήση της Δηιάνειρας (436-469), πού ή έξή γησή της δέν είναι εύκολη. Αύτή ή γυναίκα πού μόλις πληγώθη

352


κε τόσο σκληρά, μιλεϊ μέ μεγάλη ψυχραιμία γιά τήν παντοδυναμία του έρωτα, ή οποία δικαιολογεί και τον 'Ηρακλή —και ετσι ή ϊδια δείχνει άπέναντί του επιείκεια, δπως τόσες άλλες φορές στο παρελθόν. Ή 'Ιόλη δέν εχει τίποτε νά φοβηθεί άπό τήν ϊδια, άφου κέρδισε τή συμπάθειά της άπο τήν πρώτη στιγμή. "Ολα αύτά λέ-γονται άραγε χωρίς καμία σκοπιμότητα; "Ενας τουλάχιστον στό-χος διαγράφεται άρκετά καθαρά: ή Δηιάνειρα πρέπει νά καθησυχά-σει τον Λίχα, γιά νά μή φοβάται ούτε γιά τον έαυτό του οΰτε γιά τήν 'ίόλη, και νά πει ετσι δλη τήν άλήθεια. Δέν νομίζω δτι παρερμη-νεύουμε τά λόγια της Δηιάνειρας, άν διακρίνουμε σ' αύτά τό μο-νόλογο μιας γυναίκας πού παλεύει νά φανεί ψύχραιμη, προβάλ-λοντας ή ϊδια στον έαυτό της δ,τι μπορεί νά της εξασφαλίσει αύ-τή τήν ψυχραιμία. 'Οπωσδήποτε, ή επίδραση του λόγου στον Λί-χα είναι αύτή πού περίμενε. Ή άνακούφισή του εκφράζεται ήδη στήν προσφώνησή του: ώ φίλη δέσποινα (472), σέ άντίθεση μέ τό άπότομο γνναι, στήν άρχή αύτής της σκηνής (393). Τώρα και αύ-τός δέν πρόκειται νά άποκρύψει άπολύτως τίποτε. Μέ λίγα κα-θησυχαστικά λόγια, ή Δηιάνειρα τον όδηγεϊ στο σπίτι, γιά νά του δώσει ενα δώρο γιά τον 'Ηρακλή. Ά π ο τά λόγια της, υστέρα άπο τό έπόμενο χορικό, φαίνεται δτι εχει καταστρώσει άπό τώρα κιόλας τό σχέδιό της νά χρησιμοποιήσει τό μαγικό φίλτρο.

Τό έπόμενο χορικό (497-530), πού άποτελεΐται άπό μιά τριά-δα, άναφέρεται, υστέρα άπό λίγα λόγια γιά τή δύναμη της Κύ-πρης, στο θέμα τοΰ άγώνα άνάμεσα στον 'Αχελώο και τον 'Ηρα-κλή, πού τον ειχε θυμηθεί και ή Δηιάνειρα στον πρόλογό της, Ή φρίκη αύτής της εμπειρίας τονίζεται εδώ άκόμη περισσότερο, και τό άδιέξοδο τής Δηιάνειρας μεταφράζεται σέ μιά συγκινητική ει-κόνα. Αύτή ή άναδρομή θέλει νά μας βοηθήσει νά κατανοήσουμε άκόμη μιά φορά αύτή τή γυναίκα μέσα άπό τήν ϊδια της τή μοίρα. Ταυτόχρονα δμως ολοκληρώνει τή σύνθεση μιας ομάδας σκηνών, προτού εμφανιστεί τό καινούριο στοιχείο μέ τήν άποστολή του μοιραίου χιτώνα.

Τό δεύτερο επεισόδιο (531-632) άρχίζει μέ μιά ρήση τής Δηι-άνειρας μέ άριστοτεχνικά κατανεμημένες φωτοσκιάσεις. 'Ενώ ό Αίχας άσχολεϊται άκόμη μέ τις αιχμάλωτες, ή Δηιάνειρα εχει γλι-στρήσει έ'ξω άπό τό σπίτι, γιά νά μπορέσει νά μιλήσει ώς γυναίκα στις εμπιστές της. Ό λόγος αύτή τή φορά ήχεϊ έντελώς διαφορε-τικά άπ' δ,τι δ προηγούμενος, στον Λίχα. 'Εδώ έκφράζεται δλη ή

353

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

πικρία μιας βαθιά πληγωμένης καρδιάς· δεν υπάρχει πια καμιά ψευδαίσθηση γιά τον κίνδυνο πού διατρέχει ό γάμος της. Ωστόσο, Ό ποιητής φρόντισε νά μήν παρεξηγήσουμε τα προηγούμενα ψύ-χραιμα λόγια της προς τον Λίχα, παίρνοντάς τα γιά υποκρισία. Δύο φορές (543, 552) ή Δηιάνειρα επαναλαμβάνει φράσεις συμ-παθητικής κατανόησης: δεν μπορεί νά οργίζεται μ' εκείνον πού πάσχει άπο τήν άρρώστια του έ'ρωτα. Το σχέδιό της πηγάζει μό-νο άπό τήν άγωνία μιας ώριμης πια γυναίκας, πού παλεύει νά κρα-τήσει τήν άγάπη του άντρα της. Διηγείται πώς ό Κένταυρος Νέσ-σος, καθώς τήν περνούσε άπο το ποτάμι, θέλησε νά άπλώσει πάν(ο της χέρι άνόσιο, και πώς, τήν ώρα πού πέθαινε, χτυπημένος άπο το δηλητηριασμένο βέλος του 'Ηρακλή, τή συμβούλεψε να φυλά-ξει τό αίμα του ώς άποτελεσματικο ερωτικό φίλτρο. Μέ αύτό τώ ρα άλειψε εναν γιορταστικό χιτώνα, πού τον έ'χει φέρει άπό το σπίτι μιά θεραπαινίδα μέσα σέ μιά καλά κλεισμένη θήκη (ή εκ φράση χιτώνα τόνδε, μετά τον στ. 606, δεν μπορεί νά άναφέρετα'. σέ εναν όρατό χιτώνα). Στο τέλος όμως τά λόγια της Δηιάνειρα: προδίδουν κάποια άβεβαιότητα: άν αύτό πού πάει νά κάνει εΐνο". τρέλα, είναι πρόθυμη νά τό εγκαταλείψει άμέσως. Ή άβεβαιότη τα δεν α'ίρεται στόν σύντομο διάλογό της μέ τήν κορυφαία (588 597), ή οποία τήν ένθαρρύνει στήν άπόφασή της: γιά τήν άμφι βολία της δεν εχει νά δώσει καμιά άλλη συμβουλή παρά νά δ ο κ ι μάσει τό φίλτρο. Ή Δηιάνειρα ένεργεΐ δίχως κακή πρόθεση" προ χωρώντας δμως στήν πράξη της αισθάνεται κάποια ήθική άνα σφάλεια, και αύτό τό δείχνουν τά τελευταία της λόγια στό χ ο ρ ό : «κράτα τό στόμα σου κλειστό' γιατί όποιος κρύβει στό σκοτά'ν. μιά έπαίσχυντη πράξη, γλιτώνει τήν ντροπή».

Ή έπόμενη σκηνή περιέχει τήν άποστολή του Λίχα μ,έ τό μο'. ραΐο δώρο. Σ ' αύτόν ή Δηιάνειρα δεν ξεστομίζει λέξη γιά τήν άνη συχία της—'ίσα Ι'σα, του ζητεϊ νά άναγγείλει στόν 'Ηρακλή τή φ', λική ύποδοχή της ξένης (άπό τήν άπάντηση του Λίχα, στόν στ. 629, μπορούμε νά καταλάβουμε άπό τί βαριά πέτρα ξαλάφρο^σ ή καρδιά του)· στό τέλος δμως της σκηνής άποκαλύπτεται δλη ή τρυφερότητα της καρδιάς της: «μήν του μιλήσεις γιά τή λαχτάί: / μου, γιατί δεν ξέρω άν κι έκεΐνος νιώθει τό Ι'διο».

Στό δεύτερο στάσιμο, μέ τό πρώτο άπό τά δύο στροφικά του ζεύγη, ό χορός ψάλλει γιά τή θριαμβευτική χαρά πού άπλώθηχ στή χώρα, ενώ μέ τό δεύτερο εύχεται νά έ'ρθει γρήγορα ό Ήρν

354

TA i : o z O M E X A ΔΡΑΜΑΤΑ

κλης και và ενεργήσει, πάνω του το μαγικό φίλτρο. Ό τόνος του χορικού δημιουργεί την άντίθεση με τή συμφορά πού ξεσπά ξα-φνικά. 'Εδώ άκοΰμε κάπως άναπάντεχα άπδ τις γυναίκες του χο-ρού οτι περίμεναν την επιστροφή του ήρωα έπί δώδεκα μήνες, διάστημα άσυμβίβαστο μέ τήν άπουσία τών δεκαπέντε μηνών πού άναφέρει ή Δηιάνειρα στούς στ. 44 και 164, όταν μιλεί για τή διαθήκη του 'Ηρακλή. 'Εξάλλου, στον στ. 824 μαθαίνουμε γιά Ινα χρησμό πού μόνο με το χρησμό του μαντείου της Δωδώνης μπορεί νά ταυτιστεί, και τον άναφέρει και 6 'ίδιος ο Ήρα.κλής στούς στ. 1164κκ. : σύμφωνα μέ αύτόν, οταν περνούσαν δώδεκα χρόνια, δ ήρωας θά εβρισκε λύτρωση άπο τούς μόχθους του. Ε -πομένως, μένει να ύποθέσουμε οτι ό Ηρακλής, δταν έ'φευγε τήν τελευταία φορά, ήξερε οτι αύτδ τδ χρονικδ διάστημα συμπληρω-νόταν σέ δεκαπέντε μ,ήνες. Σ ' εκείνο τδ σημείο (171) άναφέρεται ρητά ή Αω^ώνη. Μέ βάση αύτούς τούς ύπολογισμούς, συμπεραί-νουμε δτι οί δώδεκα μήνες του δεύτερου στάσιμου (648) άναφέ-ρονται πιθανότατα στο τελευταίο άπδ τα δώδεκα χρόνια του χρη-σμού.

Στδ τρίτο επεισόδιο (663-820) μιά άνησυχητική βροντή άναγ-γέλλει τδν κεραυνδ τής καταστροφής. Ή Δηιάνειρα εκφράζει στήν κορυφαία τήν τρομερή άγωνία της, καθώς σέ μιά ρήση άφηγεοται πώς ή τούφα του μαλλιού πού χρησιμοποίησε γιά νά χρίσει τδ χιτώνα διαλύθηκε στδ φως τού ήλιου και κόχλασε μέ φοβερδ ά-φρό. 'Εφάρμοσε πιστά τις οδηγίες του Νέσσου" τώρα δμως, κα-θώς άναγνωρίζει όψιμα τδ σκοπό του, δλα προβάλλουν μπροστά της στδ φως μιας φριχτής πράξης. "Εχει ήδη πάρει τήν άπόφα-ση νά πεθάνει, γιατί δεν μπορεί νά άντέξει μιά ζωή μέσα σέ δη-μόσια ντροπή. Θυμούμαστε κάποια προηγούμενα λόγια της (596), f'iXi ή αισχρή πράξη πού κρατιέται στδ σκοτάδι δεν φέρνει ντροπή. Σέ εναν σύντομο διάλογο, ή κορυφαία προσπαθεί πολύ υποτονικά νά τήν παρηγορήσει, και, τώρα συμβουλεύει αύτή σιωπή —έκτδς κι αν θέλει νά μιλήσει μέ τδν "Τλλο, πού εμφανίζεται εκείνη άκρι-βώς τή στιγμ,ή. 'Η σκηνή έχει τή δομή ένδς τριπτύχου δπου σύν-τομοι διάλογοι πλαισιώνουν τήν εκτεταμένη, πλούσια σέ λεπτο-μέρειες ρήση τής Δηιάνειρας.

Αύτή ή δομή έπαναλαμβάνεται, μέ άξιοσημείωτη παραλλαγή, στήν έπόμενη σκηνή. "Τστερα άπδ εναν σύντομο διάλογο άνάμε-σα στή Δηιάνειρα και τδ γιό της, δπου περιέχεται ήδη ή είδηση

355

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

της καταστροφής, άκολουθεϊ ή δραματική άφήγηση του "Τλλου —ή πρώτη άγγελί,κή ρήση τοϋ έργου— πού άρχίζει ήρεμα, καΐ μέ άριστοτεχνική κλιμάκωση μεταδίδει το μαρτύριο καΐ τή λύσσα του ήρωα πού κατατρώγεται άπό το δηλητήριο. Ή κορύφωση τοΰ παροξυσμού του σημειώνεται μέ τήν έξόντωση τοϋ Λίχα. Τώ-ρα ό ετοιμοθάνατος μεταφέρεται στο σπίτι. Ό "Υλλος κλείνει το λόγο του μέ μιά κατάρα γιά τή μητέρα του. ΚαΙ έδώ άκολουθεΐ ενας σύντομος διάλογος, αλλά σ' αύτον συμμετέχουν ο "Τλλος και ή κορυφαία, ένώ ή Δηιάνειρα εγκαταλείπει αμίλητη τή σκηνή* δεν της άποσπά λέξη ούτε ή έκκληση τοϋ χορού νά υπερασπιστεί του-λάχιστον τον έαυτό της ούτε ή κατάρα τοΰ γιου της. ("Ετσι άφω-νη φεύγει άπό τή σκηνή ή Εύρυδίκη στήν Αντιγόνη.)

Ό Σοφοκλής χειρίζεται το πρόβλημα τοΰ χρόνου οχι λιγότερο ελεύθερα άπο δ,τι ό Αισχύλος. Πριν άπο το σύντομο δεύτερο στά-σιμο, 6 Λίχας είχε ξεκινήσει για τήν άποστολή του —και τί δεν έχει συμβεί στο μεταξύ, ως τήν ε'ίσοδο τοΰ "Υλλου ! Ά π ό τήν άλλη ομως πλευρά, ό τρόμος τής Δηιάνειρας, μόλις ανακαλύπτει, τήν καταστροφή τής τούφας τοΰ μαλλιού, βρίσκεται σέ άμεση χρο-νική σχέση μέ τό μέρος τοΰ έπεισοδίου άκριβώς πριν άπο τό στά-σιμο. Είναι άδύνατο νά επιχειρηθεί οποιοσδήποτε συγχρονισμός.

Τό τρίτο στάσιμο περιλαμβάνει και πάλι δύο στροφικά ζεύγη (821-862), πού άντανακλοΰν τά προηγούμενα γεγονότα. Τό πρώ-το μιλεϊ γιάτήν εκπλήρωση τοΰ χρησμού πού πρόβλεπε τήν άπό φαση γιά τή ζωή τοΰ 'Ηρακλή στο τέλος των δώδεκα χρόνων. Ή άπόφαση αύτή είναι, βέβαια, ό θάνατος. Ή δεύτερη στροφή άναφέρεται στήν οδύνη τής Δηιάνειρας, και ή άντιστροφή στο μαρτύριο τοΰ 'Ηρακλή, πού τό προκάλεσε, σέ τελευταία άνάλυ ση, ή Κύπρη.

Δύο φορές σ' αύτό τό δράμα διάφορα σημαντικά έξωσκηνικά γεγονότα μεταδίδονται πάνω στή σκηνή μέ άφήγηση. "Ετσι κα!, στο τέταρτο επεισόδιο, τό τέλος τής Δηιάνειρας. Πριν άπό τήν ά φήγηση τής Τροφού, προηγείται ενα ταραγμένο προοίμιο. Δύο μέ λη τοΰ χοροΰ^ έ'χουν άκούσει κραυγές άπό τό σπίτι και σέ λίγο άναγγέλλουν τήν εΐ'σοδο τής Τροφού. Ό διάλογος οπού ή γ ρ ι ά τους άποκαλύπτει τό θάνατο τής Δηιάνειρας περνά άπότομα σ.' άντιλαβές και καταλήγει σέ κομμό. Μέ τρία τρίμετρα ό διάλογο

1. Γιά τή διανομή των στίχων σέ πρόσωπα σέ ολο αύτο το μέρος βλ. Kraus 137.

356


ήρεμεΐ και δίνει θέση στην εκτεταμένη άφήγηση τήςΤροφοΰ (899-946). "Εχουμε ήδη άσχοληθεΐ μέτή σχέση πού εχει αύτη ή άφή-γηση προς την άντίστοιχη της ' Αλκηστης (βλ. παραπάνω, σ. 322). ίΐροβλήμ,ατα δημιούργησε τό μέρος δπου ή Τροφός διηγείται πώς ή Δηιάνειρα ρίχνεται στο κρεβάτι του 'Ηρακλή και σέ λίγο πε-τιέται πάνω καΐ αύτοκτονεΐ. 'Ελάχιστα ικανοποιεί ή έρμηνεία δτι ή Δηιάνειρα «σάν καλή σύζυγος πού είναι» προετοιμάζει το κρε-βάτι γιά το γυρισμό του 'Ηρακλή, άλλά σέ λίγο άναγνωρίζει πό-σο άνώφελο είναι κάτι τέτοιο και αύτοκτονεϊ. Τά πράγματα είναι πολύ άπλούστερα. Τά δέμνια (915) του 'Ηρακλή, πού λείπει εδώ και δεκαπέντε μήνες, δεν είναι παρά ενα διακοσμητικό πλαίσιο, ένας άδειος σκελετός. Σέ μιά άφηγηματική ρήση δεν πρέπει νά μας ξενίζει ή επιμονή σέ παρόμοιες λεπτομέρειες.

Στο τελευταίο κομμάτι τής άφήγησής της, ή Τροφός περιγρά-φει τον πόνο του "Υλλου, καθώς άναγνωρίζει τήν άθωότητα τής μητέρας του και κατηγορεί τόν έαυτό του, γιατί ή άπότομη οργή του στάθηκε αιτία γιά τό θάνατό της.

Τό σύντομο τέταρτο στάσιμο (947-970), μέ τά δύο στροφικά ζεύγη του, είναι Ινας θρήνος· στό τέλος άναγγέλλεται ότι κατα-φθάνει ή θλιβερή πομπή.

Ό 'Ηρακλής μ,εταφέρεται κοιμισμένος πάνω σέ φορείο* τόν συνοδεύουν ενας ΙΊρεσβύτης, ' σως ό επικεφαλής τών μεταφορέων, και 6 "Τλλος. Αύτόν τόν είχε δει νωρίτερα ή Τροφός νά έτοιμάζει Ινα φορητό κλινάρι γιά τόν πατέρα του (901)' μεσολάβησε ενα χορικό, πού κάλυψε τόν ενδιάμεσο χρόνο.^

Τό πρώτο τμήμα τής εξόδου συγκροτείται άπό άναπαίστους (971-1003) του Πρεσβύτη, του "Υλλου και του'Ηρακλή, πού τι-νάζεται άπό τόν υπνο του μέσα σέ φριχτούς πόνους. 'Απόλυτη με-τρική άντιστοιχία πρέπει νά δεχτούμε μόνο γιά τά πρόσωπα τής συνοδείας, δχι δμως και γιά τόν 'Ηρακλή. Ό παροξυσμός του πόνου του, καθώς και ή άμηχανία τών άλλων, μορφοποιείται σέ μιά λυρική σκηνή (1004-1043) πού έκφράζει τό πιό άγριο πάθος σέ μιάν αύστηρά διαρθρωμένη περίπλοκη σύνθεση. Δύο ξεσπά-σματα πόνου του 'Ηρακλή χωρίζονται άπό πέντε έξαμέτρους, πού τούς μοιράζονται ό Ηρεσβύτης και ό "Υλλος (1018-1022).

1. Mtà τέτοια σκηνοθετική άντίληψη μοϋ φαίνεται περισσότερο πιθανή (τό ίδιο πιστεύει και, ό Kamerbeek) άπο τήν υπόθεση δτι δ "Υλλος βγαί-νει άπό τό σπίτι.

357

ΣΟΦΟΚΛΙΙΣ

Κάθε ξέσπασμα πλαισιώνει, κάθε φορά μέ ενα στροφικό ζεΰγο:, ενα κεντρικό μέρος συνθεμένο άπο μιά σύντομη στροφή και πέν τε έξαμέτρους. Αύτά τά δύο κεντρικά μέρη έχουν και στά δι' ο τμήματα πλήρη μετρική άντιστοιχία, ένώ οί δάκτυλοι άντιστοι χουν στο διαχωριστικό έξαμετρικό τμήμαΛ

Με δύο στίχους γεμάτους φρίκη (1044κ.) ή κορυφαία δημι. ουργεΐ μιά τομή, πού τήν άκολουθεΐ μιά εκτεταμένη ρήση του 'Ηρακλή· εδώ, μέ τον σπασμωδικό ρυθμό, λες και. προέρχετα-. άπό κάποιον πού μιλεϊ άγκομαχώντας, και τήν πυκνή συσσώρευ ση τών κώλο^ν, συνεχίζεται τό πάθος τών λυρικών στίχων. Πρώ τα προβάλλεται έντονα ή λαχτάρα του ήρωα νά πάρει άγρια έκδί κηση άπο τή Δηιάνειρα, ώσπου τον καταβάλλει, κατά τή μέση της ρήσης, ενα καινούριο ξέσπασμα πόνου. Μεμονωμένα λυρικσ μέτρα διακόπτουν τα τρίμετρα, και άκολουθεΐ μιά πικρή άναδρο μή στούς άθλους του' τέλος, ξεσπά άκόμη μιά φορά ή έπιθυμία γιά εκδίκηση. Αύτή ή εκδικητική διάθεση υποχρεώνει τον "Υλλ'-νά υπερασπιστεί τή μητέρα του, πού τήν κατηγορούν τόσο σκλη ρά. Μέ έξαιρετική προσοχή άρχίζει ενας διάλογος, πού γρήγορα πυκνώνει σε στιχομυθία, γιά νά καταλήξει στήν αποκάλυψη τή-άιτάτης του Νέσσου. Αύτός 6 διάλογος φτάνει ως τον στ. 125S, χωρίς τή συνηθισμ,ένη σέ παρόμοιες περιπτώσεις διακοπή άπό στίχους της κορυφαίας. Ό ρυθμός του καθορίζεται άπό τήν έναλ λαγή συνεχών λόγων του 'Ηρακλή και στιχομυθιών πού του άκολουθοΰν σ' αύτές ό ήρωας άπαιτεΐ άπό τό γιό του ύποταγή κα' συντρίβει, μέ τρόπο αύταρχικό και κάποτε βάναυσο, όποια δήποτε άντίρρησή του.

Ό 'Ηρακλής, μόλις άκούει τό δνομα του Νέσσου, ξεχνά τή Δηιάνειρα, καθώς βλέπει τή μοίρα του νά προβάλλει ξεκάθαρα. 'Ακόμη μιά φορά τονίζεται ή καθοριστική δύναμη τών χρησμών: υπάρχει ενας παλαιότερος, πού του είχε προβλέψει θάνατο άπο ενα νεκρό, και εκείνος ό άλλος, ό γνωστός μας, άπό τή Δωδο) νη, πού του είχε ύποσχεθεϊ λύτρωση γιά τήν τωρινή περίοδο τής ζωής του. Τώρα άποκαλύπτεται δτι λύτρωση είναι ό θάvατoc. Ό 'Ηρακλής δεσμεύει τό γιό του μέ έπίσημ,ο ορκο δτι θά πραγμα

1. Αύτο τ0 λυρικό μέρος το διερεύνησε υποδειγματικά ό Kraus (138) ό όποιος καΐ αιτιολόγησε τΙς άναπόφευκτες, άλλά οχι και δραστικές, άλ λαγές xoij κειμένου. Τό σχήμα του είναι: Ηρακλής: ΑΒΓΑ· ΙΤρεσβύτγ^ και "Τλλος: Γ" Ηρακλής:'ABrA.

358


τοποιήσει τις τελευταίες του επιθυμίες. Πρώτα πρώτα, άπαιτεΐ άπο τον "Τλλο νά τον κάψει πάνω στην Οΐ'τη. Στήν ϊδια στιχο-μυθία, δπου κατορθώνει νά άποσπάσει άπο τό γιό του τήν οδυ-νηρή υπόσχεση, προετοιμάζει τη δεύτερη επιθυμία του: ό "Τλλος πρέπει νά πάρει γυναίκα του τήν 'Ιόλη. Ό "Υλλος μέ φρίκη άρ-νεΐται, άλλά τελικά είναι υποχρεωμένος νά υποχωρήσει στή βού-ληση του έτοιμοθάνατου. Τώρα πια δεν μένει γιά τον 'Ηρακλή παρά 6 δρόμος γιά τή νεκρική πυρά. Μέ συνοδεία άναπαίστων, ή πομπή εγκαταλείπει τή σκηνή, ένώ μέ τρομαχτική προσπάθεια ό ήρωας συγκρατεί τό ξέσπασμα του πόνου του. Ό "Τλλος όμως επαναστατεί μέ λόγια πού δέν έ'χουν το παράλληλό τους στα σω-ζόμενα εργα του Σοφοκλή: κατηγορεί τούς θεούς, πού, ένώ θέ-λουν νά λέγονται γεννήτορες και πατέρες, έπιτρέπουν νά συμβαί-νουν γεγονότα πού τούς φέρνουν ντροπή. Τά τελευταία δμως λό-για της κορυφαίας άναιροΰν δ,τι εχει μόλις ειπωθεί: είναι φοβερά τά δσα έχουν συμβεί, άλλά δέν υπάρχει τίποτε μέσα σ' αύτά πού νά μήν είναι ό Δίας.

Βέβαια, και στήν περίπτωση τών Τραχινίων μπορεί κάνεις νά μιλήσει γιά δομή διπτύχου, άλλά πρέπει οπωσδήποτε νά διατη-ρήσει εντονες έπιφυλάξεις. Τό μέρος του 'Ηρακλή είναι δυσανά-λογα μικρότερο. 'Από τήν άλλη μεριά, θά ήταν άφύσικο νά κλεί-νει ή τραγωδία της Δηιάνειρας μέ τήν ε'ίδηση γιά τό θάνατό της, και οί σκηνές μέ τόν 'Ηρακλή νά θεωρηθούν παράρτημα. Ή εσω-τερική ένότητα του έ'ργου είναι και έδώ πυκνή και άναμφισβήτη-τη. Ή συμφορά του 'Ηρακλή είναι άποτέλεσμα του τραγικού λά-θους μιας ερωτευμένης γυναίκας· καΐ τό λάθος αύτό είναι παρόν σέ κάθε κραυγή της οδύνης του. Φυσικά, και οί Τραχίνιες είναι έ'ργο δύο ηρώων, άλλά τό δραματικό βάρος τών δύο κύριων μορ-φών κατανέμεται πολύ διαφορετικά άπό ο,τι στήν 'Αντιγόνη. Έ -κεϊ τά δύο πρόσωπα έρχονται άντιμέτωπα μέ τις πράξεις και τόν άγώνα τους, ένώ έδώ ό 'Ηρακλής γίνεται τό θύμα μιας πράξης πού τήν προκάλεσε βέβαια ο 'ίδιος κερδίζοντας τήν 'Ιόλη, άλλά δέν είχε σχεδιαστεί έναντίον του.

Τό εργο άρχίζει σέ μιά άτμόσφαιρα άβεβαιότητας και εναγώ-νιας άναμονής. Ή άποστολή του "Τλλου, ή οποία άποκλείει κάθε συμμετοχή του στή δράση έπι πολλές σκηνές, άποτελεϊ τό πρώτο βήμα πού όδηγει εξω άπό αύτή τήν κατάσταση άναμονής. "Υστε-ρα, σκηνή μέ σκηνή, ή καταχνιά φωτίζεται, καθώς ό ποιητής εί-

359

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σάγει μέ δεξιότητα στη δράση πρόσωπα πού, άν καΐ χρονικά συ-νανήκουν, εμφανίζονται σέ διαφορετική χρονική βαθμίδα, καί. ετσι επιτρέπει τή δυναμική εξέλιξη του δράματος: ό Άγγελιοφό ρος έ'ρχεται πριν άπο τον Λίχα, πού καθυστερεί επειδή τον έμπο δίζει το πλήθος· ή άλήθεια δμως έ'ρχεται στο φως μόνο δταν συ ναντηθοϋν οΐ δυό τους, ένώ ό'Ηρακλής μένει άκόμη στήν Εύβοια, δπου ετοιμάζει θυσίες στο άκρωτήριο Κήναιο. Έκε ϊ τον βρίσκε . ο "Τλλος, πού ετσι εντάσσεται πάλι στά δραματικά συμφραζό-μενα. Ή εύφυής χρησιμοποίηση του χώρου και του χρόνου έπι τρέπει, πέρα άπο τον έλεύθερο χειρισμό του πραγματικού χρό νου, και εκείνη τήν πύκνωση της δραματικής σύνθεσης πού, δταν συγκριθεί μέ του Αϊαντα, μας δίνει τό δικαίωμα νά μιλήσουμε γιά πρόοδο.

Σημαντικό ρόλο στο έ'ργο παίζουν οί χρησμοί.^ 'Αντίθετα δμως άπο τον Οιδίποδα τύραννο, εδώ δέν προωθούν άποφασι στικά τή δράση (ή άποστολή του "Υλλου εχει δευτερεύουσα ση μασία)· τά δραματικά γεγονότα έκτυλίσσονται ανεξάρτητα άπο αύτούς· οί συνέπειές τους δμως έ'ρχονται νά επικυρώσουν τις πα λιές σκοτεινές προφητείες. Στήν άνάλυση του έ'ργου προσπάθησα νά έναρμονίσω τις διάφορες ενδείξεις γιά τούς χρησμούς' μενζκ δμως άκόμη μιά σημαντική άντίφαση. Ό χρησμός γιά τον όποιο μιλεϊ ή Δηιάνειρα στήν άρχή (79,166), επιδέχεται δύο έναλλακτί, κές ερμηνείες: ύστερα άπο τήν έκπνοή της μοιραίας προθεσμία^, δ 'Ηρακλής θά βρει ή τό θάνατο ή μιά ήρεμη εύτυχία. "Οταν ο μως ό χορός άναφέρει τό χρησμό (825), δ λόγος είναι μόνο γι) τήν άπαλλαγή του 'Ηρακλή άπο τούς μόχθους. Ή ύποδήλωσ/^ τής εναλλακτικής εκδοχής στήν άρχή προτάσσεται γιά λόγου δραματικής άναγκαιότητας: πρέπει νά δημιουργηθούν οί κατάλ ληλες συνθήκες γιά τήν επακόλουθη εισαγωγή του στοιχείου τή. άγωνίας και τής έλπίδας· στήν πραγματικότητα δμως ή άντίφαση είναι μόνο φαινομενική. Συμφωνώντας μέ τον Η. Diller, άναγν(.) ρίζω άνεπιφύλαχτα στήν άποδοχή τής εναλλακτικής ερμηνείας τ-) δρια τής άνθρώπινης γνώσης, πού προσπερνά τήν άλήθεια των

1. Γιά τούς χρησμούς στό ëpyo χυτό, και γενικά στον Σοφοκλή, πολ·'. σημαντική είναι ή μελέτη του Η. Diller, «Göttliches und menschliclii". Wissen bei Sophokles», ICieler Universität-Reden 1, 1950 = Go«/ir// und Mensch in der Tragödie des Sophokles, Darmstadt 1963 (γιά τί Τραχίνιες, a. 15)' επίσης Ε. R. Schwinge, ο.π. 95.

360


θεών, γιά νά τήν άνακαλύψει μόνο την ώρα της καταστροφής. Ό ΊΙρακλής πλανιόταν, όταν άφηνε στη Δηιάνειρα τή νύξη για μιά |χετέωρη άπόφαση, άφοΰ ό θεος τήν είχε πάρει άπο πολύν καιρό. II πλάνη δμως του 'Ηρακλή είναι έντελώς ευεξήγητη, επειδή ή

άναδοχά πόνων (σειρά άθλων, 825) σέ συνδυασμό μέ το τελεΐν μπορεί νά σημαίνει στήν πραγματικότητα και τα δύο: θάνατο ή ήρεμη ζωή. Σέ πραγματική δμως άντίφαση μέ αύτο βρίσκονται τά λόγια του έτοιμοθάνατου ήρωα (1171) δτι τό λύσις πόνων τό κατάλαβε σάν υπόσχεση για εύτυχισμένη ζωή. Ό ποιητής χρη-σιμοποίησε στο σημείο αυτό τήν αισιόδοξη ερμηνεία ένος δισή-μαντου χρησμού, γιά νά υπογραμμίσει περισσότερο άποτελεσμα-τικα τήν άναγνώριση της πραγματικής του σημασίας. Ή βούλη-ση του θεοΰ είναι μονοσήμαντη· ή μετάδοσή της δμως μέσα άπό ένα χρησμό αφήνεται ανοιχτή στήν εικασία και στήν πλάνη του ανθρώπου.

Πολλές φορές μεγαλοποιήθηκε ή παρουσία δήθεν εύριπιδικών στοιχείων στο δράμα. Βέβαια, είναι τό μόνο σωζόμενο εργο του Σοφοκλή πού άρχίζει μέ προλογική ρήση. Ά π ό νωρίς όμως μιά διεισδυτική άνάλυση^ μπόρεσε νά δείξει δτι οί διαφορές άπό τούς προλόγους του Εύριπίδη ξεπερνούν εδώ τις ομοιότητες. Πρώτα άπ' δλα, έ'χει ύπογραμμιστεϊ ή κάποια αύτοδυναμία αύτοΰ του δο-μικού στοιχείου στο έργο του Εύριπίδη, ένώ στον Σοφοκλή είναι στενά δεμένο μέ τήν ύπόλοιτυη σκηνική σύνθεση. Έντελώς λαθε-μένος είναι ό παραλληλισμός του μαγικού φίλτρου τής Δηιάνει-ρας μέ τις σκευωρίες στά δράματα τού Εύριπίδη· τον άποφασι-στικό λόγο σχετικά μέ αύτό τό σημείο τον είπε ό Reinhardt.^

Φυσικά, ό έρωτας παίζει κάποιο ρόλο στο έ'ργο, άλλά είναι ο-λότελα διαφορετικός άπό δ,τι στά δράματα πάθους τού Εύριπίδη. ( )ί Τραχίνιες δέν είναι άπλό ψυχόδραμα· ένας τέτοιος χαρακτη-ρισμός παραγνωρίζει τις δυνάμεις πού συντρίβουν τις προσπά-

1. Αύτο ύποστήριξε Ιδιαίτερα ή Johanna Heinz στήν εργασία της πού μνημονεύεται στη σ. 322, σημ. 3, και ό Kirkwood, 290' τώρα, Wege der Forschung 95, 184.

2. Καλές οΐ παρατηρήσεις του E.R. Schwinge, δ.π. 27. Ωστόσο δέν μπορώ νά άκολουθήσω τήν άποψη πού προβάλλει ό Κ. Matthiessen, Hy-l>omnemata 4 (1964) 22, 1, δτι ό Εύριπίδης δέχτηκε άπο τις Τραχίηες άποφασιστικούς ερεθισμούς γιά τήν τεχνική του προλόγου της τραγωδίας, καθώς και γιά τή διαμόρφωση τοΰ στοιχείου της πλοκής. Οί διαφορές είναι πολύ σημαντικές.

361

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

θειες των άνθρώπων. Αύτές οί δυνάμεις δέν άναδύονται άπο τον έσωτερικο κόσμο των δραματικών προσώπων, παρά ύψώνονται άπέναντί τους σάν άτεγκτες και άνεξιχνίαστες μορφές έξουσίας, πού ύποδηλώνονται μέσα άπο χρησμούς. Ωστόσο, θά άδικοΰσε τον ποιητή μιά ερμηνεία πού θά παραγνώριζε τά λεπτά χαρακτη-ριστικά μέ τά όποια διαμόρφωσε τη φυσιογνωμία αύτής της βου-βά και βαθιά ερωτευμένης γυναίκας. "Άς ελπίσουμε οτι δέν θά βρεθεί πιά κανένας νά μιλήσει γιά τήν επιπολαιότητα και τήν ένοχή της.^ Ή προσφυγή της στο ύποτιθέμενο μαγικό φίλτρο αι-τιολογείται πειστικότατα μ,έσα στήν άγωνία και τήν άνησυχία της ώριμης γυναίκας πού παλεύει για τ-^ν άγάπη του άντρα της. Οί στιγμές της άμφιβολίας κλιμακώνουν μόνο τήν τραγικότητα της μοίρας της. 'Ακριβώς τό μέσο πού περιμένει εκείνη οτι θά της ξαναφέρει τον 'Ηρακλή οδηγεί και εκείνον και τήν ϊδια στήν καταστροφή. Ή άνθρώπινη επιφανειακή γνώση και ή τυφλή ψευ-δαίσθηση ναυαγούν μπροστά σέ δ,τι έχουν ορίσει οί θεοί. Οί Τρα-χίνιες βρίσκονται πολύ κοντύτερα στον ΟΙδίποδατύραννο άπο ο,τι στή Μήδεια ή στον 'Ιππόλυτο.

Ά π ο οσα ε'ίπαμε γιά τό χαρακτήρα της Δηιάνειρας, συνάγεται δτι ή προσπάθεια του Reinhardt (34) νά παραλληλίσει τό λόγο της προς τον Αίχα (436) μέ τήν παραπλανητική ρήση του Αϊαντα πρέπει νά θεωρηθεί άστοχη.^ Μιά τέτοια Δηιάνειρα δέν είναι σέ θέση νά εξαπατήσει κανέναν τό δτι μέ σοφά μελετημένες άπο-χρώσεις μιλεί διαφορετικά στον Αίχα άπο δ,τι στις γυναίκες, οφεί-λεται στήν επιφυλακτικότητα πού της έπιβάλλουν ή περίσταση και ή φύση της.

Είναι πολύ δύσκολο νά συλλάβει κανείς σωστά τή μορφή του 'Ηρακλή. Ό ήρωας δέν έ'χει τίποτε άξιαγάπητο πάνω του. Ή ά-γριότητα πού τον όδηγεϊ νά καταστρέψει μιά ολόκληρη πόλη γιά χάρη της 'Ιόλης θυμίζει τό άχαλίνωτο έρωτικό πάθος πού συχνά του άποδίδεταΐ" στέλνει δίχως κανένα δισταγμό στο σπίτι δίπλα στή γυναίκα του μιά παλλακή, ενώ ο σωματικός του πόνος τον

1. Καλές οΐ σκέψεις του Ε. R. Schwinge, ο.π. 27, και του Funke, 114· επίσης του J. Carrière, REG 79 (1966) 15, 36. ΤΙς απόψεις του I. Errandonea, Sôfocles, Μαδρίτη 1958, 205 (πρβ. και σ. 208) τΙς άπο-κρούει και ό Μ. Ρ. Houghton, Pallas 1962, 71.

2. Ή ερμηνεία τοϋ Reinhardt προκάλεσε πολλές συζητήσεις, πού τά βασικά τους επιχειρήματα βρίσκονται στή βιβλιογραφική επισκόπηση τοϋ Η. F. Johansen, Lustrum 1962/7, (1963) 265.

3G2


ώθεϊ στήν έξόντωση του Λίχα και τελικά υψώνει, σέ παροξυσμό τήν επιθυμία του νά πάρει εκδίκηση άπο τή Δηιάνειρα. "Οταν ό-μως μαθαίνει τά καθέκαστα, δέν βρίσκει οΰτε μιά λέξη να πει γιά τή μοίρα της, σέ έντονη άντίθεση προς τον "Υλλο (932, 1233). 'Ωστόσο, πιστεύω δτι ο G. Murray^ προχώρησε πάρα πολύ θέλον-τας νά παραστήσει αύτον τον 'Ηρακλή μυσαρό τέρας. Είναι άλή-θεια δτι 6 ποιητής τον άντιπαραβάλλει, μέσα στή σκληρότητά του, στή Δηιάνειρα μέ τήν οξύτερη δυνατή αντίθεση" διαρκώς ό-μως μας θυμίζει δτι πίσω άπο αύτον στέκονται πάντα οί μεγάλοι άθλοι του, πού έπίσης ξεπερνούν κάθε άνθρώπινο μέτρο. Επίσης δέν πρέπει νά ξεχνούμε δτι αύτος ό 'Ηρακλής τήν 'ίδια σκληρό-τητα πού δείχνει γιά τούς άλλους τή στρέφει, τήν ώρα τοΰ θα-νάτου, στον Ι'διο τον έαυτό του.

Συμφωνώντας μέ τον Kamerbeek και μέ άλλους, άποδώσαμε στον "Τλλο τά τόσο σημαντικά γιά τον θρησκευτικό στοχασμ,ό της ποίησης τοΰ Σοφοκλή τελευταία λόγια τοΰ έ'ργου. Ή παρά-δοση, ελάχιστα καθοριστική σέ τέτοιες περιπτώσεις, ταλαντεύε-ται άνάμεσα σ' αύτον καΐ στο χορό. Τό άπ οίκων, πού παραδίδε-ται στά χειρόγραφα, πρέπει νά διατηρηθεί και να έρμηνευτεϊ ώς προτροττΓ^ της κορυφαίας στις κοπέλες της Τραχίνας. Μέ 'ικανο-ποίηση σημειώνουμε δτι και ό Α. Rivier^ άποδίδει τούς άποφα-σιστικούς στίχους στο χορό.

Ό ΟΙδίπονς τύραννος^ σημειώνει τό κέντρο και τήν κορύφωση της καλλιτεχνικής πορείας τοΰ Σοφοκλή. "Ενα χρονικό δριο προς

1. "Ο.π. 2. «Un débat sur la tragédie Grecque», RThPh 99 (1966) 252. 3. Σχολιασμένες εκδόσεις: Α. Verhoven, Turnhout 1939' L. Roussel,

Παρίσι 1940 (μέ πολλή γνώση άλλά και πολλά προβλήματα)· W. Schmitz, Paderborn 1946· Α. Willem, 5η έκδ. Αιέγη 1949· D. Pieraccioni, Φλω-ρεντία 1966· Ε. Janssens, Namur 1953 (χωρίς ιδιαίτερες άξιώσεις) και 1956- G. Ammendola, Τορίνο 1954- G. Schiassi, Bologna 1967· τό ερ-μηνευτικό (άλλά χωρίς κείμενο) υπόμνημα τοΰ J. C. Kamerbeek, Leiden 1967, είναι βασικό· Τ. Μ. Gould (κείμενο και μετάφραση), Prentice-Hall 1970" Ο. Longo, Φλωρεντία 1972. Τή μετάφραση του Wilamowitz τήν εχει εκδώσει ό Κ. Kappus, Βερολίνο 1939 (1949) μαζί μέ ενα άρχαϊο ελληνικό κείμενο, πού φιλοδοξεί νά φτάσει έ-κεΐνο πού είχε ώς βάση του ό μεταφραστής. Γιά τις Editiones Helveticae τό κείμενο τό επεξεργάστη-κε ό Β. Wyss, Βασιλεία 1946" γιά τά Heidelberger Texte ό D. Regen-bogen, 1949· γιά τά αύστριακά γυμνάσια δ F. Salomon, Βιέννη 1950·

363

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τα κάτω προσφέρει, δ στ. 27 των ΆχaρvεoJV, πού διδάχτηκαν τό 425 π.Χ. Γι,ά το opto προς τά πάνω, σημαντικό είναι το έρώτημα άν ή επιδημία πού έξεικονίζεται στον πρόλογο άντανακλα το λοι-

κείμενο κοά μετάφραση, μαζί μέ τόν Οιδίποδα Κ., I. Errandonea, Βαρ-κελώνη 1959· χρήσιμο βοήθημα προσφέρει ό R. Schmidt, Φραγκφούρτη 1959' έπίσης ό Γερ. Μαρκαντωνάτος (εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια), 'Αθήνα 1978.

Μελέτες: Μ. Croiset, Oedipe-roi de Sophocle, Παρίσι χ.χ.^-" Ε. Bi-gnone, «Introduzione aU'Edipo re», A ^ R 5 (1937) 3· M. Delcourt, «Oedipe ou la légende du conquérant», Bibl. de la Fac. de Philol. Liège, τχ. 104, ΙΙαρίσι 1944" R. A. Pack, «Fate, Chance and Tragic Error», AJPh 60 (1939) 350· Ε. T. Owen, ((Drama in Sophocles' Oe-dipus Tyrannus», University of Toronto Quarterly 10 (1940/41) 47" (άνατυπωμένο στον τόμο Twentieth Century Interpretations, βλ. παρα-κάτω)· L. Deubner, ((Oidipusprobleme», APAW 1942/4· K. Rein-hardt, Geistige Überlieferung 2 (1942) 53 (σύνοψη μεμονωμένων τμη-μάτων μαζί μέ τόν Tasso τοϋ Goethe)· Α. Wilhelm, «Zu Sophokles Kö-nig Oedipus», Hermes 78 (1934) 204· Ο. Küster, ((Über die Schuld des Königs Oedipus», Beiträge zur geistigen Überlieferung, Godes-berg 1947, 167· E. Schlesinger, El Edipo rey de Sofocle, Univ. Nac. de La Plata 1950· W. C. Helmbold, ((The Paradox of the Oedipus». AJPh 72 (1951) 293· C. Diano, ((Edipo figlio della Τύχ-η», Dioniso 15 (1952) 56· I. Errandonea, ((Das zweite Stasimon des Königs Oedipus von Sophokles», Hermes 81 (1953) 129· G. Zuntz, ((Oedipus und Gre-gorius», AS'A 4 (1954) m = Wege der Forschung 95, 348· B. M. W. Knox, ((Why is Oedipus Called Tyrannus?», CJ 50 (1954/55) 97, και ((The Date of the Oedipus T.», AJPh 77 (1956) 133, και Oedipus at Thebes, Yale Univ. Press 1957 (άνατ. 1966)· J. Carrière, ((Ambiguïté et vraisemblance dans Oedipe-roi», Pallas 4 (1956) 5· H. Drexler, ((Die Teiresiasszene des Königs Oedipus», Maia 8 (1956) 3· W. Scha-dewaldt, ((Der König Oedipus des Sophokles in neuer Deutung», Schweitz. Monatsh. 36 (1956) 2l=Hellas und Hesperien 277· H. Mu-surillo, ((Sunken Imagery in Sophocles' Oedipus T.», AJPh 78 (1957) 36· Ph. W. Harsh, ((Implicit and Explicit in the Oedipus T.», AJPh 79 (1958) 243" M. Ostwald, ((Aristotle on άμαρτία and Sophocles' Oedipus T.», Festschr. E. Kapp, 'Αμβούργο 1958, 93· Α. Maddalena, ((Edipo Re», Filosofia 9 /3, 1958· W. M. Calder III, ((The Staging of the Pro-logue of Oedipus T.», Phoenix 13 (1959) 121 και ((The Blinding, O.T. 1271-1274», AJPh 80 (1959) 301 καΐ ((O.T. 1515-1530», CPh 57 (1962) 219· Thalia Ph. Feldman, ((Taboo in the Oedipus Theme». TAPhA 93 (1962) i2i=Wege der Forschung 95, 370' σημαντική γιά τήν κατανόηση τοϋ έργου είναι ή έργασία τοϋ Κ. von Fritz, Antike und moderne Tra-gödie 1· G. Kremer, Strukturanalyse des Oedipus T. von Sophokles (διατρ.), Τυβίγγη 1963· Η. Funke, 54, 73' P. H. Vellacott, ((The Guilt of Oedipus», G^-R 11 (1964) 137, και Sophocles and Oedipus, Αον-δίνο 1971· W. Elliger, ((Sophokles und Apollon», Synusia, Pfullingen

364


μό του 429.^ Ή άπόφαση είναι, δύσκολη, επειδή στο εργο δεν ϊ-χουμε μιά επιδημία δπως την παρουσιάζει ό Θουκυδίδης, άλλά ενα θανατικό πού χτυπά κάθε πηγή ζωής, άκριβώς όπως άπει-

1965, 79· Ε. R. Dodds, «On Misunderstanding the Oedipus Rex», G^R 13 (1966) 37=ΓΛβ Ancient Concept of Progress, 'Οξφόρδη 1973, 64- G. Greifenhagen, «Der Prozess des Ödipus», Hermes 94 (1966) 147· J. G. Kamerbeek, «Problemen van de Eenheid en de Zin van Soph. Oed. Tyr.», MNAL, N.R. 29/6 (1966) και «Comments on the Second Stasimon of the Oed. Tyr.», WS 79 (1966) 80· G. Müller, «Das zweite Stasimon des Königs Oedipus», Hermes 95 (1967) 269-Twentieth Century Interpretation of Oedipus Rex, έκδ. M. J. O'Brien, Prentice-H all, 1968· A. Cameron, The Identity of Oedipus the King: Five Essays on The Oed. Tyr., N. 'Τόρκη 1968- A. S. MacDewitt^ «Dramatic Imagery in the Parodos of Oed. Tyr.», WS N.F. 4 (1970) 28· R. P. Winnington-Ingram, «The Second Stasimon of the Oed. Tyr.», JHS 91 (1971) 119· E. Staiger, «Sophokles: König Oedipus», Scheidewege 3 (1973) 74· G. Devereux, «The Self-blinding of Oid. in Sophocles' Oid. Tyr.», JHS 93 (1973) 36" M. Dyson, «Oracle. Edict and Curse in Oed. Tyr.», CQ 23 (1973) 202.

Μεταφράσεις.—Γερμανικά: Κ. Schilling, Μόναχο 1941" ή μετάφραση τοϋ Donner σέ νεότερη έκδοση άπο τον G. Diener, Βαμβέργη 1949· Ε. Buschor, Μόναχο 1954" W. Schadewaldt, Φραγκφούρτη 1955, τώρα Griechisches Theater, Φραγκφούρτη 1964, 141' Κ. Α. Pfeiff, Γοττίγγη 1969· Η. YvQy, Deutsche Sophoklesübersetzungen: Grenzen und Mö-glichkeiten des Übersetzens am Beispiel der Tragödie König Oedipus von Sophokles, Winterthur 1964.—'Αγγλικά: D. Fitts και R. Fitz-gerald, N. 'Τόρκη 1949, Αονδίνο 1951 (γι' αύτήν και για άλλες άγγλικές μεταφράσεις τραγωδιών βλ. Μ. J. Costelloe, CB 26, 1960, 61)· Β. Μ. W. Κηοχ, Ν. 'Τόρκη 1959.—Γαλλικά: Α. Bonnard, Αοζάννη 1946.—'Ιταλι-κά: S. Quasimodo, Μιλάνο 1947.—'Ισπανικά: F. R. Adrados, Μαδρίτη 1956.—'Ελληνικά: Φ. Πολίτης, 'Αθήνα 1969.

1. Γιά τό είδος της άρρώστιας ξέσπασε έντονη διαμάχη άνάμεσα στή Μ. Delcourt («Les suppliants et leurs rameaux au début d'Oedipe-roi», AC 6 (1937) 63 και «Stérilités mystérieuses et naissances malé-fiques», Eibl, de la Fac. de Philos, et Lettres Univ. de Liège, τχ. 83, Παρίσι 1938) και στον G. Daux, «Oedipe et le fléau», REG 53 (1940) 97. Παραλληλισμό μέ τΙς άπειλές τών Έρινύων στις Ευμενίδες επιχείρησε και ό Μ. Ε. Hirst, «The Eumenides and the Oedipus T.», CR 48 (1934) 170. Στο συσχετισμό μέ τον άθηναϊκο λοιμο έπιμένουν, άνάμεσα σέ άλλους, οΐ Schadewaldt, Sophokles und Athen, Φρα-γχφούρτη 1935, 18 =Hellas und Hesperien 228" B. M. W. Knox, δ.π. Μέ δισταγμό εκφρά-ζεται ό Η. F. Johansen, Lustrum 1962/7 (1963) 229 και ό J. C. Kamer-beek στο έρμηνευτικό υπόμνημα τοϋ Ιργου (σ. 28). 'Αβάσιμη είναι ή οψι-μη χρονολόγηση (411) πού προτείνουν ό G. Perrotta (257) και ό C. Diano, δ.π., ό όποιος μάλιστα εντοπίζει τις άναζητήσεις του σέ πολιτικούς υπαι-νιγμούς.

365

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

λοΰν γιά την 'Αττική οί 'Ερινύες στον Αισχύλο. 'Επειδή ομως ή χρονολόγηση του έργου, σύμφωνα μέ τήν ένταξή του στά σω-ζόμενα δράματα του ποιητή, στά 430-425 π.Χ. παραμένει ή πι-θανότερη (αύτό ύποστήριξε πρόσφατα και 6 Kamorbeek: «μερι-κά χρόνια μετά το θάνατο του Περικλή»), δέν πρέπει να άποκλει-στεϊ το ενδεχόμενο να έχουν ενσωματωθεί στο έ'ργο μνήμες από το μεγάλο θανατικό.

Εύτυχώς, χάρη στον Deubner φαίνεται δτι εχουμε άπαλλαγεϊ οριστικά άπο τις θείορίες πού ήθελαν τον Οιδίποδα ενιαύσιο θεο και τήν Ίοκάστη μητέρα γή" εξάλλου, ό F. Dirlmeieri εχει εκ-θέσει πειστικά τον πανάρχαιο, και στον πυρήνα του 'ίσως οχι έλ-ληνικό, χαρακτήρα του άρχικοϋ μύθου. Γιά τά έ'πη του θηβαϊκού κύκλου, τήν Οιδιπόδεια και τή Θηβαΐδα^ γνωρίζουμε τόσο λίγα, ώστε μας άποκλείεται κάθε δυνατότητα γιά ακριβέστερη γνώση αύτής της μορφής του μύθου. Τό δτι το ύλικο στά βασικά του στοιχεία ήταν δεδομένο πριν άπό τον Σοφοκλή φαίνεται άπο ενα χωρίο του Πινδάρου (ΌΑ. 2, 38), μέ τό χρησμό πού δόθηκε στον Αάιο, τή μοιραία συνάντησή του μέ τό γιό του και τήν έκδίκηση της 'Ερινύας. Στή θηβαϊκή τριλογία του Αισχύλου ή αύτοτύφλω-ση του Οιδίποδα παριστανόταν ή μεταδιδόταν άφηγηματικά {'Επτά 783).

Ή δράση, πού έξελίσσεται μέ φοβερή συνέπεια, ξεκινά μέ μια επιδημία πού άπειλεΐ κάθε ζωντανό στή φύση και στήν πόλη. Ό 'Απόλλων υποδεικνύει τό μέσο γιά τή λύτρωση και γίνεται άφορ-μή νά άρχίσει ή άναζήτηση του φονιά του Ααΐου, στο τέλος τής οποίας εκπληρώνονται παλιοί χρησμοί, και ή τρομερή άλήθεια προβάλλει μέσα σέ έκτυφλωτικό φως. "Οπως κάθε μόριο ένός μεγάλου έ'ργου τέχνης άπλώνει τήν έπίδρασή του πρός διάφορες κατευθύνσεις, έ'τσι και ό Σοφοκλής εκμεταλλεύεται τή δραματική περίσταση τής αρχής του έργου, παρουσιάζοντας τό βασιλιά πε-ριβλημένο άπό τήν εμπιστοσύνη του λαου του και γεμάτο έγνοια και στοργή γι' αύτόν. Αύτός, πού τους γλίτωσε κάποτε άπό τή Σφίγγα, θά βοηθήσει ξανά. ^Ω τέκνα, είναι ή πρώτη λέξη πού ά-πευθύνει ό Οιδίπους σέ μιά ομάδα ικετών, νέων και ήλικιωμένων,

1. Der Mythos von König Oedipus, Mainz ^Ιθβί. 2. C. Robert, Oidipus, Βερολίνο 1915· L. Deubner, δ.π.· F. Wehrli,

«Oidipus», MH 14 (1957) 108. Πολύ προσεχτικά συγκεντρώνει δλα δσα μας είναι γνωστά ό Kamerbeek στήν εισαγωγή των σχολίων του.

366


πού βρίσκονται μπροστά στο παλάτι του. 'Ακόμη μιά φορά άκού-γεται αύτή ή γεμάτη τρυφερότητα λέξη (6), καί, δταν άφήνεί τον ίερέα νά παραπονεθεί, σέ εκτενή λόγο, γιά τή γενική κατάσταση, ό Οιδίπους άρχίζει ξανά τό λόγο του μέ την Ι'δια έκφραση (58), ώ παίδες οίκτροί! Πρέπει νά συσχετίσουμε αύτή τή σκηνή μέ τήν τελευταία του έ'ργου, όπου ό τυφλός Οιδίπους ικετεύει νά τον εξορίσουν, για νά σταθμίσουμε τήν τέχνη του τραγικού, πού μας προσφέρει τή δυνατότητα νά συμπορευτούμε στο δρόμο άνάμεσα σ' αύτούς τούς δύο σταθμούς μέ μιά α'ίσθηση μοναδικής έντασης και βαθύτατου συγκλονισμοΰ.

'Ο Οιδίπους γνωρίζει τή συμφορά πού έχει πλήξει τήν πόλη, άλλά επιτρέπει στον ιερέα νά ξαλαφρώσει τήν καρδιά του εκθέ-τοντας μέ λεπτομέρειες τον πόνο του. "Οταν στήν άπάντησή του (59) βεβαιώνει δτι ήξερε πώς δλοι είναι άρρωστοι, κανένας δμως τόσο άρρωστος δσο ό ίδιος, άκούμε γιά πρώτη φορά λόγια νά με-τεωρίζονται σ' εκείνο τό μισόφωτο της τραγικής ειρωνείας πού άποκαλύπτει τή διάσταση άνάμεσα στήν πραγματικότητα και στά φαινόμενα.^ Ό Οιδίπους έ'χει φροντίσει κιόλας νά γίνει δ,τι είναι άναγκαϊο: ό Κρέων, ό άδελφός της Ίοκάστης, πήγε στούς Δελ-φούς γιά νά συμβουλευτεί τό θεό —νά τος πού φαίνεται κιόλας νά έπιστρέφει. Χαρακτηριστικό της άνυπόμονης ετοιμότητας γιά ά-νάληψη δράσης είναι δτι δ βασιλιάς προσφωνεί τον Κρέοντα άμέσως μόλις έκεϊνος βρίσκεται σέ άπόσταση άπό δπου μπορεί νά άκούσει.

Ή ε'ίδηση πού φέρνει ό Κρέων, δτι ο θεός άπαιτεϊ νά τιμωρη-θεί δ φονιάς του Λαίου, δίνεται σέ ενα διάλογο μέ τον Οιδίποδα, δπου ερώτηση και απάντηση κυριολεκτικά άλληλοκυνηγιοϋνται. 'Αξίζει νά παρατηρήσουμε μέ τί αύστηρή μορφή άποδίδεται αύ-τή ή κίνηση. "Επειτα άπό μιά διπλή εναλλαγή διστίχων, άκολου-θοϋν τέσσερις στίχοι του Κρέοντα μέ τον πυρήνα του χρησμού, κατόπιν μιά τριπλή εναλλαγή άπό μιά μονόστιχη ερώτηση ή γνώ-μη του βασιλιά και μιά δίστιχη άπάντηση του Κρέοντα, και τέλος μιά διστιχομυθία άπό δώδεκα ζευγάρια στίχους.

Μέ βάση τούς έσωτερικούς νόμους του δράματος, θά έ'πρεπε νά αιτιολογήσουμε τό γεγονός δτι δ Οιδίπους μαθαίνει εδώ γιά πρώ-τη φορά περισσότερες πληροφορίες γιά τον Αάιο και τό θάνατό του (έ'να παράλληλο έ'χουμε στόν πρόλογο του Φιλοκτήτη)^ και

1. Ό Kamerbeek στά σχόλια του (24) σημειώνει τά σχετικά χωρία.

367

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

δεν θά ήταν φρόνιμο νά έπαναπαυθοΰμε προβάλλοντας το πρό-σχημα δτι τό πρόβλημα της Σφίγγας εκανε νά ξεχαστεί δ δολο-φονημένος βασιλιάς. Έ δ ώ έξάλλου (122) έμφανίζεται ήδη πολύ ενδεικτικά μιά έκδοχή πού θά άποτελέσει άργότερα την έσχατη ελπίδα: ό Λάιος σκοτώθηκε άπο ληστές. Τήν είδηση την ειχε φέρει 6 μόνος δούλος πού είχε επιζήσει' έκδοχή πολύ εύνόητη, άφοϋ ή πιθανότητα νά τούς είχε σκοτώσει ολους έ'νας ήταν ελά-χιστοι πιστευτή καί, φυσικά, προσβλητική. Και στον στ. 292 γί-νεται λόγος γιά κάποιους οδοιπόρους.

Ό Οιδίπους κλείνει το διάλογο μέ ενα λόγο πού φανερώνει άπόλυτη έτοιμότητα: θά ανακαλύψει το δράστη (132-146), Τά λόγια του στήν άρχή, δπου έγκωμιάζεται ο Φοίβος επειδή άφιε-ρώνει στον νεκρό Λάιο τή φροντίδα πού άξίζει, βρίσκονται σέ σπαραχτική άντίθεση μέ τήν κραυγή του προς τό τέλος του έ'ργου (1329κ.): «ό 'Απόλλων, ό 'Απόλλων ήταν, φίλοι μου, πού μέ χτύπησε έτσι». Ή ύπερβολικά άγρυπνη σκέψη του, πού συνδυά-ζει τά καθέκαστα καί ψάχνει γιά λύσεις, βουλιάζει μέσα στή φρι-χτή ειρωνεία, καθώς πιστεύει οτι μέ τή φροντίδα του γιά τον νεκρό προστατεύει τον Ι'διο τον εαυτό του: δ άγνωστος δράστης θά μπορούσε νά έπιβουλευτεΐ πολύ εύκολα καί τή δική του ζωή !

Ό βοηθητικός χορός των ικετών αφήνει τή σκηνή μέ μιά έκ-κληση προς τον Φοίβο. Χωρίς εισαγωγικούς άναπαίστους μπαί-νει στήν ορχήστρα ό κύριος χορός, άπό γέροντες της Θήβας, έκ-τελώντας τήν πάροδό του, πού άποτελεΐται άπό τρία στροφικά ζεύγη (151-215). Ή πρώτη στροφή ρωτά για τό νόημα του χρη-σμού του δελφικού μαντείου, ενώ ή άντιστροφή επικαλείται τήν 'Αθηνά, τήν "Αρτεμη και τον Φοίβο. Στο δεύτερο στροφικό ζεύ-γος προβάλλονται άκόμη μια φορά μπρος στά μάτια μας δ θρή-νος και τό άδιέξοδο της πόλης. 'Αργότερα, στή «σκηνή του Κρέ-οντα», αύτή ή εικόνα διατηρείται άκόμη σαν φόντο μέ σύντομους ύπαινιγμούς (515, 636, 665, 685, σύμφωνα μέ τήν καλύτερη πα-ράδοση), ύστερα ομως ξεθωριάζει έντελώς, άφοϋ στήν ύπόλοιττη πορεία τού έργου τό καθετί συγκεντρώνεται στήν προσωπική μοί-ρα του Οιδίποδα μέ τόση ένταση, ώστε ή λύτρωση της πόλης άπό τήν έπιδημία ούτε καν μνημονεύεται. 'Η τρίτη στροφή περιέχει μιά αποπομπή τού εξολοθρευτή "Αρη, ένώ ή άντιστροφή κλείνει ξανά μέ μιά προσευχή στον 'Απόλλωνα, τήν "Αρτεμη καί τον Βάκχο.

368


Στην άρχή του πρώτου επεισοδίου (216-462) εμφανίζεται, άπο το παλάτι ο Οιδίπους, καΐ σέ μιά εκτεταμένη ρήση, πού εχει το χαρακτήρα βασιλικού διατάγματος, άπαιτεΐ άπο τούς πολίτες δραστήρια συμμετοχή στήν έξιχνίαση του έγκλήματος. "Άν ό δράστης παρουσιαστεί μόνος του, θά εγκαταλείψει σώος τή χώ-ρα'^ οποίος καταγγείλει εναν δράστη άπο ξένο τόπο (είναι ό Οι-δίπους!), θά άμειφθει· όποιος δμως ξέρει και σωπαίνει, δεν θά του βγεϊ σέ καλό. Ή ρήση είναι γεμάτη άσυναίσθητες αύτοκα-ταγγελίες, ενώ πολύ ενδεικτικά έμφανίζεται (246) ή εναλλακτι-κή πιθανότητα, πού άργότερα θά άποκτήσει ιδιαίτερη σημασία: αν ό δράστης ήταν ενας ή πολλοί.

'Ακολουθεί στο τέλος ενας διάλογος μέ τον κορυφαίο, ό όποιος δηλώνει τήν άδυναμία του νά προσφέρει βοήθεια και ελπίζει σέ κάποια έξήγηση μόνο άπο τον Τειρεσία, τό μάντη του θεοΰ 'Α-πόλλωνα. Αύτόν όμως τον εχει ήδη καλέσει ό Οιδίπους, υστέρα άπο συμβουλή του Κρέοντα (αύτο θά παίξει κάποιο ρόλο άργό-τερα).

Ή συνάντηση και ή σύγκρουση μέ τον Τειρεσία εξελίσσονται σέ μιά σκηνή εξαιρετικής έντασης, πού άξίζει νά τή συγκρίνουμε μέ τήν άντίστοιχη σκηνή στήν 'Αντιγόνη. Και στις δύο σκηνές δίνεται στο τέλος ή άποκάλυψη μιας φοβερής άλήθειας, άλλά, ενώ στο παλαιότερο έ'ργο ή σκηνή φτάνει σ' αύτόν τό στόχο μέ εύθύ-γραμμη κορύφωση, εδώ συναντούμε άπότομες εναλλαγές στήν κατεύθυνση της κίνησης. Ή πορεία δμως της μεγάλης αύτής σκη-νής ολοκληρώνεται και έδώ μέσα σέ αύστηρά μορφικά σχήματα, και πλαισιώνεται άπο λόγους του Οιδίποδα και του Τειρεσία, πού ό καθένας τους εχει δεκαέξι στίχους.

Ό βασιλιάς στο λόγο του χαιρετίζει μέ μεγάλο σεβασμό τό μάντη: άπο αύτόν περιμένουν δλοι τή λύτρωση. 'Ακολουθεί μιά σύνθεση μέ τήν έξης κίνηση: μέσα σέ μιά διστιχομυθία, πού εύ-καιριακά μόνο άραιώνει ή πυκνώνει (316-344), ή ένταση κορυ-φώνεται ως τό κεντρικό τμήμα, οπού δ Οιδίπους και ό Τειρεσίας

1. Ή παράδοση των στ. 227κ. είναι προβληματική" το νπεξέλοι του Dain είναι ελάχιστα ικανοποιητική λύση. Ό Kamerbeek σκέφτεται, άνά-μεσα σέ άλλα, άκόμη και τήν πιθανότητα μιας άνίατης φθοράς ή κάποιου κενοΰ. Ή μεγαλύτερη δυσκολία οφείλεται στήν άντίθεση άνάμεσα στήν ήπια μορφή της εξορίας, στο χωρίο μας, και τήν άγρια κατάρα εναντίον του δρά-στη, στον στ. 246,

369

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

έξακοντίζουν ό ένας στον άλλο τις βαρύτερες καταγγελίες. "Επε-ται. μιά στιχομυθία, πού διακόπτεται εδώ κι εκεί άπο δίστιχα (354-379), και μέ τούς 26 στίχους της δημιουργεί ενα άντίβαρο στούς 29 στίχους του κομματιού πού προηγείται άπό τό κεντρικό τμήμα της σκηνής.

'Η οργή του Οιδίποδα άνάβει γρήγορα μέ τήν άρνηση τού μάν-τη νά μιλήσει. Το ξαφνικό του ξέσπασμα (334) είναι χαρακτη-ριστικό τής φύσης του. Ή λύσσα του κλιμακώνεται ως τό σημείο νά κατηγορήσει τόν Τειρεσία δτι υπήρξε δ Ι'διος ύποκινητής του εγκλήματος. Ό μάντης τώρα άπαντα ξεκινώντας άπό τή γνώση του οτι τή χώρα τή μολύνει δ Οιδίπους. Στή στιχομυθία άποκα-λύπτεται όλόκληρη ή άλήθεια: ό βασιλιάς είναι φονιάς και αίμο-μίκτης. Μέ εξαιρετική τολμηρότητα ό Σοφοκλής εισάγει αύτή τήν άποκάλυψη τόσο νωρίς στή δραματική πορεία των γεγονό-των. Είναι δμως τόσο τερατώδης, φαίνεται νά μετεωρίζεται τόσο ασύνδετη μέ τά υπόλοιπα γεγονότα, ώστε καταλαβαίνουμε γιατί Ό Οιδίπους δέν τήν παίρνει ούτε στιγμή στά σοβαρά. Ή βιαστική σκέψη του έχει βρει κιόλας τή λύση του αινίγματος: πίσω άπό δλα αύτά βρίσκεται ό Κρέων αύτός έχει υποκινήσει και τό μάντη.

Κατόπιν άκολουθοϋν δύο συνεχείς ρήσεις των δύο προσώπων (24:21), οί όποιες χωρίζονται άπό τέσσερις κατευναστικούς στί-χους του κορυφαίου. Γιά τόν Οιδίποδα, τόν άνθρωπο των γρήγο-ρων συμπερασμάτων, ή ύποψία γιά τόν Κρέοντα είναι ήδη βε-βαιότητα. Πιστεύει πώς διαβλέπει τά κίνητρα του Τειρεσία. Αύ-τός, ό παραπλανημένος άπό τήν ϊδια του τήν εύφυΐα, μπορεί νά έπικαλεστεΐ ένα έπιχείρημα: έλυσε τό αίνιγμα τής Σφίγγας, ενώ ό προφήτης σώπαινε, Ό μάντης όμως άνάβει, διπλά προσβλημέ-νος, και προειδοποιεί τόν Οιδίποδα δτι ή άθλιότητά του θά ξεπε-ράσει κάθε μέτρο. 'Αμέσως μετά τούς δύο λόγους άκολουθεϊ μιά σύντομη στήν άρχή, δχι έντελώς κανονική, στιχομυθία (429-446) πού προωθεί άκόμη περισσότερο τή σύγκρουση. Ό Τειρεσίας ά-ναφέρεται κάποια στιγμή (436) και στούς γονείς πού γέννησαν τό βασιλιά. Ό λόγος πέφτει σάν κεραυνός στήν ψυχή του Οιδί-ποδα* μάταια όμως άπαιτεϊ νά μάθει περισσότερα* μετά τόν τε-λικό λόγο του Τειρεσία, δπου ό μάντης μιλεϊ άκόμη μιά φορά, τώρα δμως κάπως συγκαλυμμένα, γιά τό φονιά και τόν αίμομί-κτη, ό βασιλιάς μπαίνει στό παλάτι χωρίς άλλη λέξη.

Τό πρώτο στάσιμο (463-512) είναι καθεαυτό περίεργα άντι-

370


φατικό. Το πρώτο στροφικο ζεύγος ξεκινά άμεσα άπο τήν εντο-λή τοϋ Οιδίποδα πού δόθηκε στήν άρχή του επεισοδίου: ό χορός φαντάζεται τό δράστη σέ άδιάκοπη φυγή κάτο^ άπό το βάρος των χρησμών πού τον καταδιώκουν. 'Αντίθετα, το δεύτερο στροφικό ζεύγος άντανακλα τήν άμηχανία πού δημιούργησε ή σκηνή μέ τον Τειρεσία: ό χορός είναι άνήσυχος, άλλά δεν μπορεί νά πιστέψει στήν ενοχή του άνθρωπου πού δεν ήταν ποτέ έχθρός με τόν οικο τών Λαβδακιδών και απάλλαξε τή Θήβα άπό τή Σφίγγα. Σέ δλη ΤΊ] διάρκεια του έ'ργου, ως τήν τελευταία του λέξη, ό ποιητής μας θυμίζει ότι πρόκειται γιά άνθρωπο ύψηλής εύφυΐας, πού συντρί-βεται πάνω στούς βράχους μιας θεόσταλτης μοίρας.

Τό δεύτερο επεισόδιο (513-862) συγκεντρώνεται, κατά ένα μεγάλο μέρος, γύρω άπό τή βίαιη σύγκρουση του Οιδίποδα μέ τόν Κρέοντα· ταυτόχρονα όμως εισάγεται στήν πορεία της δρά-σης ενα καινούριο στοιχείο, βαθύτατα άνησυχητικό, πού άνοίγει τό δρόμο πρός τήν καταστροφή.

Ό Κρέων ερχεται έξοργισμένος άπό τήν κατηγορία, άλλα συ-ναντά στό χορό μόνο μιά προσπάθεια κατευναστικής ύπεκφυγής. "Επειτα άπό αύτό τό έπιβραδυντικό προοίμιο, σέ μιά εκτενή σκη-νή (532-633), διαδραματίζεται ή σύγκρουσή του μέ τόν Οιδίπο-δα. Ό βασιλιάς άρχίζει άμέσως μέ εναν σύντομο, έρεθισμ,ένο λό-γο, και άκολουθεΐ μ,ιά στιχομυθία, πού σύντομα πυκνώνει. Στήν άρχή της (545), ό Οιδίπους αύτοχαρακτηρίζεται λέγοντας: μανθά-νειν (5' εγώ κακός (είμαι κακός άκροατής), μιά φράση πού μέ τό άμέσως έπόμενο σο-ΰ, και μάλιστα έπειτα άπό διασκελισμό, εξει-δικεύεται σαφώς στή συγκεκριμένη περίσταση. Παγιδευμένος στήν πλάνη του, καταλήγει: «Έσύ μέ συμβούλεψες νά ρωτήσω τόν Τειρεσία ! ~Ηταν στή Θήβα τόν καιρό πού σκοτώθηκε δ Λάι-ος. Μέ ονόμασε τότε δράστη του φόνου; Τώρα έ'γινα ξαφνικά φο-νιάς !». Στό τέλος της στιχομυθίας ό Κρέων άρχίζει, άπό τήν πλευ-ρά του μιά έπιχειρηματολογία, μέ βάσ-/] ένα συνδυασμό πιθανο-τήτων, πού συνεχίζεται σέ εκτενέστερη αύτοτελή ρήση: Πώς θά μπορούσε νά επιδιώξει μεγαλύτερη δύναμη αύτός, πού έχει έξα-σφαλίσει έκτίμηση και άμεριμνησία χάρη στή συγγένειά του μέ τό βασιλικό ζευγάρι; Τελειώνοντας επιστρατεύει και ένα άδιαφι-λονίκητο έπιχείρημα: «Πήγαινε στούς Δελφούς και θά μάθεις δτι διαβίβασα πιστά τό χρησμό τοϋ θεού». Ό κορυφαίος επαι-νεί τό λόγο τοϋ Κρέοντα και θέλει νά συγκρατήσει τήν οργή τοϋ

371

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Οιδίποδα μέ λόγια πού περιγράφουν εύστοχα το χαρακτήρα του: ή σκέψη όσων βιάζονται δέν άκολουθεϊ σίγουρο δρόμο. Στο επό-μενο, σύντομο μέρος, πού βαθμιαία πυκνώνει σέ στιχομυθία καΐ κλιμακώνεται σέ μιά σειρά άντιλαβές (οι ποσοτικές σχέσεις των μερών πού πλαισιώνουν εναν αύτοτελή λόγο είναι ομοιες μέ τις άντίστοιχες στη σκηνή του Τειρεσία), ό Οιδίπους σταματά στή λέξη ταχείς' άντιδρα μέ ταχύτητα, έπειδή πρέπει άμέσως νά προ-λάβει μιά επίθεση στο θρόνο του. Επισείει στον Κρέοντα τήν ά-πειλή του θανάτου. Ό κορυφαίος, άνακουφισμένος, βλέπει νά έ'ρ-χεται ή Ίοκάστη: ή βασίλισσα θά διευθετήσει τή φιλονικία.

"Επειτα άπο εναν σύντομο τριαδικό διάλογο, δπου ή Ίοκάστη κατατοπίζεται πολύ γενικά, ή έξαψη, πού έ'χει στο μεταξύ άνακο-πεΐ, καταλήγει σέ έναν κομμό (649-696) άπό λυρικούς ιάμβους κυρίως, πού διακόπτονται έπανειλημμένα άπό δοχμίους. Οι δύο άλλεπάλληλες στροφές χωρίζονται άπό τις άντιστροφές τους μέ έ'να σύντομο διαλογικό μ-έρος, πού περιέχει τήν άπόφαση του Οι-δίποδα. "Υστερα άπό πίεση του χορού, ό βασιλιάς ύποχοορεϊ και συγχωρεί τόν Κρέοντα. Ή πρώτη άντιστροφή συνενώνει και τις τρεϊς φωνές, άλλά ή ερώτηση της Ίοκάστης γιά τήν "αιτία της φιλονικίας παραμένει δίχως άπάντηση. Ή δεύτερη άντιστροφή κλείνει τόν κομμό μέ μιά ομολογία πίστης του χορού πρός τόν Οιδίποδα.

Ή καμπή του δράματος πραγματοποιείται —βρισκόμαστε ή-δη στή μέση του έ'ργου—• στόν μακρό διάλογο των δύο συζύγων. Επαναλαμβάνεται ενα σχήμα πού μας είναι πιά γνωστό: ύστερα άπό έναν εκτεταμένο ταραγμένο διάλογο, πού σέ ορισμένα ση-μεία κορυφώνεται σέ στιχομυθία, άκολουθεϊ συνεχής λόγος, και έπειτα ένας άλλος σύντομος διάλογος.

Ή Ίοκάστη ρωτά ξανά και τώρα μαθαίνει δτι ό μάντης, πα-ρακινημένος οπωσδήποτε άπό τόν Κρέοντα, ταυτίζει τόν Οιδίπο-δα μέ τό φονιά του Λαΐου. Μέ τή λέξη μάντις^ δίνεται στήν Ίοκά-στη τό θέμα γιά τή συνεχή ρήση, μέ τήν όποία υποτίθεται οτι θά καθησυχάσει τόν άντρα της. Ή μαντική τέχνη ! Ά π ό τούς Δελ-φούς δέν ήρθε ό χρησμός δτι ό Λάιος θά σκοτωνόταν άπό τό γιό του; Στήν πραγματικότητα, τόν δολοφόνησαν ληστές σέ έ'να τρί-στρατο, ενώ τό παιδί του τό είχαν εκθέσει στά βουνά και τό είχαν παραδώσει στό θάνατο ! 'Ανάμεσα σ' αύτά τά λόγια δμως έ'χει ά-κουστεϊ μιά σημαδιακή λέξη, πού μετατρέπει τόν κατευνασμό σέ

372


βαθύτατη άνησυχία: το τρίστρατο. Ταραγμένες ερωτήσεις γι,ά τον τόπο, το χρόνο, την εξωτερική έμφάνιση του Λαΐου, τή συνοδεία του, άνακαλοΰν δλο καΐ πιο έντονα στή μνήμη του Οιδίποδα μιά βίαιη πράξη, πού την άφηγεΐται διεξοδικά. 'Από ενα επεισόδιο κάποτε στην Κόρινθο, ένιωσε κάποια άβεβαιότητα σχετικά μέ την καταγωγή του, γι ' αύτο ξεκίνησε γιά τούς Δελφούς, άπό οπού πή-ρε τον φοβερό χρησμό πώς θά σκοτώσει τον πατέρα του καΐ θα παντρευτεί τή μητέρα του. 'Αποφάσισε να εγκαταλείψει γιά πάν-τα τήν Κόρινθο και ετσι, μέσα στις περιπλανήσεις του, βρέθηκε άκριβώς σ' έκεϊνο τό τρίστρατο, δπου, άνταποδίδοντας ενα χτύ-πημα πού ειχε δεχτεί, εξόντωσε εναν γέροντα μέ τή συνοδεία του. Μέσα στο άσφυκτικό άδιέξοδο, ό Οιδίπους άποδεικνύεται άκόμη μιά φορά αιχμάλωτος μιας πλάνης. ""Αν είναι πραγματικά φονιάς του Λαίου, πρέπει νά έξοριστεϊ άπό τή Θήβα' άλλά και στήν Κό-ρινθο, δπου πιστεύει δτι ζουν οι γονείς του, του είναι άδύνατο να επιστρέψει, έξαιτίας του χρησμού του 'Απόλλωνα. Στο διάλογο πού κλείνει τή σκηνή, ό κορυφαίος άφήνει νά διαφανεί κάποια ελ-πίδα. Πρέπει νά άνακριθεΐ ό μοναδικός άνθρωπος πού σώθηκε άπό τό τρίστρατο, αύτός πού, δταν έγινε βασιλιάς ό Οιδίπους, ζήτησε νά τόν στείλουν στή δούλεψη των κοπαδιών μακριά άπό τήν πόλη (758). ""Αν ό άνθρωπος επιμείνει στή μαρτυρία του δτι μιά ομάδα ληστές σκότωσαν τόν Αάιο, τότε δέν μπορεί νά είναι ένοχος ό Οιδίπους. Ή Ίοκάστη πρέπει νά στείλει άμέσως νά φέ-ρουν τό βοσκό.

Τό δεύτερο στάσιμο (863-910) άρχίζει στήν πρώτη στροφή μέ ένα ύμνητικό έγκώμιο γιά τούς αιώνιους νόμους, πού γεννήθηκαν στόν αιθέρα, και μέσα τους ενυπάρχει μέγας καΐ άγέραστος θεός. Ή άντιστροφή άπεικονίζει τόν ύβριστή πού παίρνει τό δρόμο της πτώσης του. « Ό θεός νά προστατέψει τόν δίκαιο άγώνα της πό-λης !» Ή δεύτερη στροφή ύψώνει τήν κατάρα του χοροΰ ένάντια στόν Ιερόσυλο, πού κυνηγά τό παράνομο κέρδος και προσβάλλει τά θεια. «"Αν μιά τέτοια πράξη κερδίσει τήν εκτίμηση, τότε γιά ποιο λόγο νά χορέψω;» Στήν άντιστροφή είναι φανερό δτι ό χορός βλέπει νά βουλιάζει μαζί μέ τό κύρος του μαντείου και ό κόσμος της πίστης του. «Μακάρι νά βοηθήσει ό Δίας, γιατί πιά περιφρο-νούνται οΐ χρησμοί πού πήρε ό Αάιος, ό 'Απόλλων μένει δίχως σεβασμό, και σβήνει ή δύναμη των θεών.»

Θά έπανέλθω σ' αύτό τό παρεξηγημένο χορικό στό μέρος πού

373

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

είναο άφιερωμένο στά προβλήματα του έργου. 'Αφορμή του στά-θηκε βέβαια ή δυσπιστία της Ίοκάστης γιά τους χρησμούς, άλλά ο ελεγχός του προχωρεί πολύ πιο πέρα άπό αύτό, ως την Ι'δια την εποχή του ποιητή.

Το τρίτο έπεισόδιο (911-1085) αρχίζει μέ μιά προσφορά της Ίοκάστης στον 'Απόλλωνα. Ή γυναίκα πού δηλώνει δτι σύνθη-μα της ζωής της είναι το είκτ} κράτιστον ζην (τό καλύτερο είναι νά ζεϊ κάνεις όπως τύχει, 979) θέλει νά εξορκίσει τον δυσοίωνο χρησμό: επομένως δέν είναι άθεη.

Αύτη τή στιγμ,ή δέν εμφανίζεται, δπως θά περιμέναμε, ό βο-σκός πού είχαν στείλει να φωνάξουν. Αύτός θά μπορούσε νά δια-λευκάνει μόνο ενα μέρος τής μοίρας, τό φόνο. Μέ άριστοτεχνική διαπλοκή των θεμάτων, ό Σοφοκλής φέρνει πρώτα τον 'Αγγελιο-φόρο άπό τήν Κόρινθο μέ τήν είδηση για τό θάνατο του Πολύβου. "Ετσι προκαλείται μιά σκηνή δπου επαναλαμβάνεται σέ μικρο-γραφία ή καμπύλη του δράματος: θριαμβευτική αύτοπεποίθηση, βαθιά σύγχυση άπό τά φαινόμενα, ώσπου μιά λέξη άνοίγει διά-πλατα τήν πύλη γιά τον σκοτεινό δρόμο τής μοίρας. Έ δ ώ δέν ε-χει θέση ό εκτεταμένος λόγος: ως τό τέλος του επεισοδίου κυρι-αρχεί δ σύντομος, ταραγμένος διάλογος.

Ό Κορίνθιος μεταδίδει τήν ε'ιδησή του πρώτα στήν Ίοκάστη, ή οποία στέλνει νά καλέσουν άμέσως τον Οιδίποδα. 'Εκείνος μοι-ράζεται τό θρίαμβό της για τήν άστοχία τών δελφικών χρησμών. Ή βιαστική σκέψη του ψάχνει νά βρει κάποια αιτιολόγηση: μή-πως ό Πόλυβος πέθανε άπό θλίψη για τήν απουσία του γιου του; 'Ωστόσο, αύτός πού πρίν άπό λίγο χλεύαζε, μαζι μέ τήν 'Ιοκάστη, τους χρησμούς, φοβάται άκόμη έκεΐνο τό σημείο πού μιλούσε ά-πειλητικά γιά τήν αιμομικτική σχέση μέ τή μητέρα του. Ό 'ίδιος άνθρωπος πού νιώθει άπελευθερο:>μένος άπό ένα μέρος του φόβου τρομάζει άκόμη μπρος στον άποτρόπαιο λόγο πού ύπολείπεται. Τότε επεμβαίνει ό 'Αγγελιοφόρος —και ξανά τό καθησυχαστικό μήνυμα θά γυρίσει σέ φοβερό κακό. Δέν είναι μητέρα του ή Μερό-πη, πληροφορεί τό βασιλιά ό Κορίνθιος. Μέσα άπό μιά σειρά άλ-λεπάλληλες ερωτήσεις, στίχο μέ στίχο, άποκαλύπτεται ή άλή-θεια: ό Κορίνθιος δ 'ίδιος κάποτε, πάνω στον Κιθαιρώνα, δέχτηκε τον Οιδίποδα, παραπεταμένο νήπιο μέ τρυπημ,ένα πόδια, άπό ένα δούλο του Ααΐου. 'Αμέσως ό Οιδίπους ρωτά ποιός είναι αύτός ό δούλος. Ό κορυφαίος ύποθέτει δτι μπορεί νά είναι δ 'ίδιος πού

374


είχαν στείλει νά φωνάξουν περισσότερα δμως θά ξέρει ή Ίοκά-στη. Ή βασίλισσα έ'χει καταλάβει άπο ώρα τήν άλήθεια, άλλά αυτή δέν είναι Οιδίπους, και είναι έτοιμη τώρα νά άφήσει νά ξα-ναπέσει πάνω σ' δλα τό παραπέτασμα πού εχει ύψωθεϊ άπειλη-τικά και νά συνεχίσει τή ζωή της μέ αύτο πού ξέρει. Ό Οιδίπους δμως πρέπει νά ψάξει και νά ρωτήσει ώς τήν άκρη. Ή Ίοκάστη δέν θά τον σταματήσει: άφήνοντας μιά κραυγή πόνου όρμα εξω άπο τή σκηνή.

Ό Οιδίπους μένει μόνος μέ το χορό, και γιά μιά τελευταία φο-ρά το σκοτάδι της άγνοιας μοιάζει νά φωτίζεται παραπλανητικά άπο ψεύτικους φωσφορισμούς. Στήν άνήσυχη ερώτηση του κορυ-φαίου, ό ήρωας, πού πάντα σπεύδει σέ ύποθέσεις, έξηγεϊ τήν πα-ράδοξη συμπεριφορά της Ίοκάστης ώς φόβο γιά το ένδεχόμενο νά άποδειχτεΐ σέ λίγο ή ταπεινή καταγωγή του άντρα της. Μέ άνατριχιαστική αύτοπεποίθηση, ό Οιδίπους ονομάζει τον έαυτό του γιο της γενναιόδωρης Τύχης και γεμάτος έλπίδα προχωρεί στήν έξιχνίαση της καταγωγής του. "Ετσι, γιά μιά στιγμή πρέ-πει νά ξεχάσουμε το φόνο του Λαΐου.

Ό Οιδίπους έ'χει συμπαρασύρει το χορο στήν τυφλή του βε-βαιότητα. Το σύντομο τρίτο στάσιμο (1086-1109) είναι πλημμυ-ρισμένο άπο θρίαμβο και ξέφρενη ψευδαίσθηση. Τον Κιθαιρώνα θά υμνήσουν εκεί πάνω σίγουρα κάποιος θεός, ό Παν, ό 'Απόλ-λων ή ό Έρμης, γέννησε το βασιλιά, πού του προσφέρει ό χορός αύτό τό τραγούδι του, δείγμα άγάπης.

Τό τέταρτο επεισόδιο (1110-1185) φέρνει άπότομα τήν κατα-στροφή. Ό Οιδίπους, πού άσφαλώς κατά τή διάρκεια του σύντο-μου χορικού είχε μ,είνει στή σκηνή, εικάζει δτι βλέπει νά έ'ρχεται ό άνθρωπος πού είχε στείλει νά φωνάξουν. Γιά τή μοναδική σέ κλιμάκωση δραματική πυκνότητα αύτής της σύνθεσης είναι άξιο-σημείωτο δτι γίνεται λόγος μόνο γιά τό βοσκό του Λαΐου, οχι δμως και για τό γεγονός δτι αύτός δ Ι'διος ύπήρξε και συνοδός ίου στο τρίστρατο· κι αύτό, γιατί ή άποκάλυψη της πατροκτονίας πα-ραμερίζεται έδώ ολότελα, γιά νά δοθεί μαζι μέ τήν ύπόλοιπη φρι-χτή άλήθεια.

Ό Οιδίπους ρωτά τό βοσκό γιά τήν προέλευση και τήν άπα-σχόλησή του και άφήνει στον Κορίνθιο νά βοηθήσει τή μνήμη του μάρτυρα. Καθώς δ γέρος, γεμάτος άπόγνωση, άρνιέται νά μιλήσει περισσότερο, δ Οιδίπους τον άναγκάζει χρησιμοποιώντας σκληρή

375

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

βία. Βαθύτατη πτώση και υψίστη επαλήθευση άνθρώπινου με-γαλείου συνενώνονται, στο σημείο οπου ή έντονη εναλλαγή έρώ-τησης καΐ άπάντησης φτάνει στο άποκορύφωμά της (1169κ.). Ό 'Αγγελιοφόρος: «'Αλίμονο ! Τώρα πρέπει νά πώ τον φοβερο λόγο». Οιδίπους: «Κι εγώ νά τον άκούσω. 'Ωστόσο πρέπει νά τον άκού-σω». Μέ μιά άποστροφή προς τό φως, πού τό άντικρίζει γιά ύ-στατη φορά, 6 Οιδίπους ορμά μέσα στο παλάτι.

Το πρώτο στροφικό ζεύγος και ή δεύτερη στροφή τού τέταρ-του στασίμου (1186-1222) είναι εξολοκλήρου θρήνος γιά τήν ά-στάθεια της άνθρώπινης εύτυχίας, δπως άποδείχτηκε στήν περί-πτωση του Οιδίποδα. Ή δεύτερη ομως άντιστροφή φέρνει μιά συγκινητική ομολογία προς τον συντριμμένο ήρωα: « Ό παντε-πόπτης χρόνος σέ βρήκε και σέ άπόρριξε... Μακάρι νά μή σέ είχα δει ποτέ! ΚαΙ όμως: μόνο χάρη σέ σένα ανάσανα (κάποτε) και ύστερα τά μάτια μου εκλεισαν γαληνεμένα».

Ή έ'ξοδος άρχίζει μέ τήν έμφάνιση του Έξάγγελου, πού άφη-γεΐται τά φριχτά πού έγιναν στο παλάτι. Ή Ίοκάστη άπαγχονί-στηκε, δ Οιδίπους πάνω στο πτώμα της τυφλώθηκε μέ τις περό-νες του πέπλου της. Σέ μιά σύντομη ερώτηση του κορυφαίου γιά τήν κατάσταση του δύστυχου βασιλιά, ό Έξάγγελος άποκρίνεται άναγγέλλοντας τήν εΐ'σοδό του. Τή συνοδεύουν άνάπαιστοι του χο-ρού, και άκολουθεϊ ενας κομμός (1307-1368), μιά σύνθεση πού θυμίζει τήν 'Αντιγόνη (1257κκ.). Στο χορό άντιστοιχοΰν σχεδόν άποκλειστικά ϊαμβοι, στον ύποκριτή δόχμιοι. Σέ καθένα άπο τά δύο στροφικά ζεύγη, έ'πειτα άπο κάθε στροφή, άκολουθούν δύο τρί-μετρα τού κορυφαίου, έκφραση συμπάθειας μαζι και δέους μπρο-στά στο μέγεθος της συμφοράς. Μετά τό ξέσπασμα του κομμού, άκολουθεΐ μιά θρηνητική ρήση του τυφλού βασιλιά, φορτισμένη και, αύτή μέ τό υπέρμετρο πάθος τού πόνου* ταυτόχρονα δμως είναι και μιά αιτιολόγηση της πράξης του μέ τήν άβάσταχτη φρίκη πού επεσε πάνω του. Ή έπιτιμητική άποστροφή πρός τόν Κιθαι-ρώνα (1391) άποτελεϊ άνατριχιαστική ήχώ τού χαρούμενου ύμνου πού τραγούδησε ό χορός γιά νά τιμήσει τό βουνό (1089). Ή προ-φητεία τού Τειρεσία (421) έ'χει εκπληρωθεί.

Ή πορεία του τέλους καθορίζεται κυρίως άπό τόν Κρέοντα, πού εμφανίζεται τώρα στή σκηνή. Ή ψυχρή σωφροσύνη του, πού δμως δεν άποκλείει κάποια διάθεση γενναιοδωρίας, έ'ρχεται σέ έ'ν-τονη άντίθεση μέτή φλογερή φύση τού Οιδίποδα. Στήν παράφορη

376


έπιθυμία του τυφλοΰ βασιλια νά διωχτεί εξω άπό τή χώρα, ό Κρέων άντιτάσσει τήν ανάγκη νά ρωτήσουν πρώτα τούς Δελφούς. Ot στ. 1442κ. Ι'σως είναι έ'νας τελευταίος άντίλαλος του προβλή-ματος πού άντιμετώπιζε ή πόλη. Ή παράκληση του Οιδίποδα νά άποχαιρετήσει τά δυό του κορίτσια —ή αΐ'σθηση κάποιας απόστα-σης δταν μιλεί γιά τούς γιούς του (1459) προαναγγέλλει τή με-ταγενέστερη σύγκρουση— εκπληρώνεται. Ή σκηνή αύτοϋ του ά-ποχαιρετισμοΰ είναι γεμάτη τόνους οδύνης καΐ τρυφερότητας τέ-τοιους πού δεν άκοΰμε σε y.aykvcLV άλλο τραγικό" στον Σοφοκλή τούς ξανασυναντούμε στήν Ήλεκτρα και στον δεύτερο Οιδίποδα. Ή σκηνή κλείνει μέ ταραγμένα τροχαϊκά τετράμετρα, πού χωρί-ζονται σέ άντιλαβές. Ό Οιδίπους δεν έννοεΐ νά χωριστεί άπο τά παιδιά του, άλλα αναγκάζεται ύστερα άπο εντολή του Κρέοντα.

Τά τελευταία λόγια, στο 'ίδιο μέτρο, πού πρέπει νά άποδοθοΰν μάλλον στο χορό παρά στον Οιδίποδα, φέρνουν τήν πτώση εκεί-νου πού ελυσε το μεγάλο α'ίνιγμα ως παράδειγμα της άστάθειας της άνθρώπινης εύτυχίας καΐ του άνθρώπινου μεγαλείου.

Το εργο στο πρώτο μισο εμφανίζει τον Οιδίποδα άπόλυτο κύ-ριο της κατάστασης. Στήν Ίοκάστη, πρόσωπο πού προτιμά τήν ύπεκφυγή και τήν έπανάπαυση, πέφτει πρώτα ό κλήρος νά προ-καλέσει άναταραχή, άκριβώς μέ τήν προσπάθειά της νά τήν κατα-στείλει, και νά οδηγήσει τον Οιδίποδα στο δρόμο πού τον φέρνει βήμα βήμα στήν καταστροφή. Στο τελευταίο τμήμα του έργου ή οδύνη τού συντριμμένου άνθρώπου δίνεται σέ έκταση, σάν άντί-θεση στή βεβαιότητα και στο μεγαλείο της άρχής του δράματος. Ό Σοφοκλής πέτυχε μέ μοναδικό χειρισμό τήν άνεπανάληπτη πυκνότητα αύτής της δραματικής σύνθεσης. Τέσσερις μορφές •—τούς δύο βοσκούς πού έσωσαν τό παίδι πάνω στον Κιθαιρώνα, τον συνοδό του Λαίου, πού γλίτωσε, και τον άγγελιοφόρο άπο τήν Κόρινθο, πού φέρνει τό μήνυμα γιά τό θάνατο του Πολύβου— ό ποιητής τις συνενώνει άνά δύο σέ ενα πρόσωπο κάθε φορά, και έτσι πραγματοποιεί έκείνη τή συμπύκνωση των δραματικών γεγονό-των πού καθιστά αύτό «τό άρχέτυπο κάθε θανάσιμης τραγικής συ-νέπειας» (Ε. Staiger) άνεπανάληπτο δραματικό άριστούργημα.^

1. Γιά τά προβλήματα ορισμένων χωρίων: W. Schadewaldt, aZu zwei-ten Stasimon des Königs Oedipus», SI FC 27/28 (1956) km=Hellas und Hesperien 287" H. F. Johansen, Lustrum 1962/7 (1963) 242· Ka-merbeek, στά σχετικά σχόλιά του.

377

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Είναι εύχάριστο οτι σήμερα δέν χρειάζεται πιά πολεμική ή θεωρία πού δέχεται κάποια ήθική ενοχή του Οιδίποδα. Παλαιό-τερα χρειάστηκε νά ύποδείξει στούς φιλολόγους τό σωστό 6 Theo-dor Fontane. Ό 'Αριστοτέλης στήν Ποιητική του (1453a 10) φέρνει τον Οιδίποδα ώς παράδειγμα έκείνων πού οδηγούνται στήν πτώση άπο μιά αμαρτία, και μέ τή λέξη αύτή εννοείται μιά άστο-χία στή σκόπευση του σωστού, άστοχία πού δέν εχει τή ρίζα της στο χώρο της ήθικής. Κανείς δέν έ'χει προσδιορίσει καλύτερα άπο τον Κ. von Fritz (στο Ιο κεφάλαιο του βιβλίου του)^ τήν ούσία μιας τέτοιας άστοχίας, πού βρίσκεται πολύ μακριά άπο τή νεό-τερη άντίληψη περι τραγικής ένοχης: πρόκειται γιά άνεξιλέωτο στίγμα, πού επιφέρει στον άνθρωπο τήν καταστροφή.

Ούτε ό χαρακτηρισμός του έ'ργου αύτοΰ ώς δράματος του πε-πρωμένου άνταποκρίνεται στο περιεχόμενό του.^ Βέβαια, τό πε-πρωμένο πού όρισαν γιά τον Οιδίποδα οΐ θεοι είναι τερατώδες. 'Απέναντι όμως σ' αύτό, ό τραγικός άνθρωπος στέκει μέ τήν ενερ-γητική του έγρήγορση κορυφωμένη στό έ'πακρο: βαδίζει γεμά-τος βεβαιότητα προς το πεπρωμένο του και τό ξεπερνά, άκριβώς επειδή τό άποδέχεται μέ τή βούλησή του. Τήν άντίθετη εικόνα δίνει ή Ίοκάστη, πού είναι πρόθυμη νά κλείσει ώς τήν τελευταία στιγμή τά μάτια μπρός στήν έπερχόμενη φρίκη.

Ή πηγή της αινιγματικής εύφορίας γιά τό τραγικό γεγονός, δπως τήν άπεικόνισε ό Hölderlin στό γνωστό επίγραμμα, οφεί-λεται στό δτι ό Οιδίπους, μολονότι παγιδευμένος βαθιά μέσα στό δίχτυ της ψευδαίσθησης, άπαλλάσσεται μέ τήν ϊδια του τή δύνα-μη άπό τήν πλάνη και άποδέχεται τήν άλήθεια ώς τήν έσχατη συνέπειά της. Δέν μπορούμε νά περιγράψουμε τή φύση και τό με-γαλείο αύτοΰ του Οιδίποδα καλύτερα άπό δ,τι δύο χωρία στήν

1. 'Ανατύπωση άπο το Studium Generale 8 (1955) 195, 229. Πρβ. καΐ Μ. Ostwald, ο.π. 98" Funke 73· R. D. Dawe, «Some Reflections on Ate and Hamartia», HSPh 72 (1968) 89. Ό υπότιτλος αμάρτημα της νόησης στήν παλαιότερη έκδοση της εργασίας του Ε. Janssens (ο.π.) χαρακτηρίζει εναν καθυστερημένο οπαδό. Βλ. τώρα J. Μ. Bremer, Hamar-tia, Amsterdam 1969 καΐ S. Said, La faute tragique, Παρίσι 1978.

2. Γιά νά μην άναφέρουμε το λάθος ορισμένων μελετητών, όπως λ.χ. ό R. Müller-Freienfels, Psychoanalyse der Kunst 1, H923, 228, oî όποιοι μιλοϋν γιά τήν «τραγικότητα του συμβιβασμοί}». Σωστά παρατηρεί ό Η. Pongs, «Psychoanalyse und Dichtung», Euphorion 34 (1933) 54: « Ό Οιδίπους, δπως κάθε μεγάλη τραγωδία, είναι ταυτόχρονα ή τραγωδία της μοίρας και τοΰ άτομου».

378


'Αντιγόνη του Jean Anouilh. 'Αντιγόνη: «Ναί, οπως δ πατέρας μου ! Έμε ΐς εΐ'μαστε άπό τους άνθρώπους πού δεν πνίγουν τΙς ε-ρωτήσεις τους προτού φτάσουν στο τέλος. Προχωρούμε τόσο μα-κριά, ώσπου στ' άλήθεια δεν φαίνεται πιά ουτε ή ελάχιστη πιθα-νότητα κάποιας έλπίδας, ούτε ή παραμικρή σπίθα ελπίδας δεν ά-πομένει πια νά σβηστεί. Ε'ίμαστε άπο τους άνθρώπους πού μ' ενα άλμα παραμερίζουν τήν έλπίδα σας, δταν έσεΐς τήν καλωσορίζετε· πηδάμε πάνω άπο τήν άκριβή σας έλπίδα, κάθε βρώμική σας ελ-πίδα». Καί: « Ό πατέρας μου άπόχτησε τήν ώραιότητά του, μόνο δταν τελικά βεβαιώθηκε πώς ειχε σκοτώσει τον πατέρα του και είχε κοιμηθεί μέ τήν Ι'δια του τή μητέρα" μόνο δταν πίστεψε δτι τίποτε πιά στον κόσμο δεν μπορούσε να τον λυτρώσει».^

Στή μοίρα και στον άγώνα αύτοΰ του Οιδίποδα, ή προγονική κατάρα πού είχε άπεικονίσει ό Αισχύλος στήν πορεία της άπο γενιά σέ γενιά, υποχωρεί εντελώς στο βάθος. Μόνο πολύ άργά, δταν ό Οιδίπους στενάζει κάτο^ άπό τό βάρος του πόνου, άκού-γονται ύπαινιγμοι γιά τήν καταραμένη καταγωγή του (1184, 1360, 1383, 1397). Πουθενά δμως δέν δίνεται μιά σχέση αιτιό-τητας άνάμεσα σέ δ,τι παθαίνει ό Οιδίπους και σέ κάποια προγο-νική ενοχή.

Τό δεύτερο στάσιμο® θέτει ένα δύσκολο έρμηνευτικο πρόβλη-μα. Πάντως, νομίζω δτι είναι άναμφισβήτητες κάποιες διαπιστώ-

1. "Οτ!. ό χτυπημένος άπο τούς θεούς Οιδίπους, τήν ώρα τήν πτώσης, τούς πλησιάζει, τό παρατήρησε ό Bowra, 210' παρόμοια ό Α. Rivier, RThPh 'è (1966) 253κ.

2. Αυτό το εχει διαπιστώσει ήδη ό Nietzsche στή διάλεξη του γιά τόν ΟΙδίποδα Τ. Ενδιαφέρουσες καΐ οΐ σχετικές παρατηρήσεις του Bowra, 163.

3. Επειδή το δλο πρόβλημα είναι δμοιο μέ εκείνο πού συνδέεται μέ το πρώτο στάσιμο της 'Αντιγόνης, παραπέμπουμε στή βιβλιογραφία πού ση-μειώνεται έκεΐ (σ. 341, σημ. 2). 'Ιδιαίτερα μνημονεύουμε τί,ς σχετικές μέ το χορικό μας εργασίες των J. C. Kamerbeek και G. Müller. Ό τελευταίος άποκλείει κάθε σχέση μέ τήν έποχή του ποιητή και έντοπίζει και εδώ κά-ποιαν άνόητη παρεξήγηση του χοροϋ, ό όποιος έκλαμβάνει τήν άγωνία της Ίοκάστης ώς άθεΐ'α και έκφράζεται μέ ρηχή καί πραγματικά άσεβή δοκη-σισοφία. Το βαθύτερο νόημα πού έπιδιώκει ό ποιητής άναδύεται, κατά τήν άποψη του Müller, δταν άποσυνδεθεϊ το δικαίως (889) άπο τήν άρνηση καΐ τοϋ άποδοθεϊ περιεχόμενο γενικό: «αν εκείνος (δηλ. ό Οιδίπους) μέ δίκαιο τρόπο (δηλ. δίχως ενοχή) δέν έπιτύχει κανένα αποτέλεσμα» κτλ. Έτσι ό Σο-φοκλής, μέ εναν τέτοιον υπαινιγμό γιά τόν άθώο Οιδίποδα, άνατρέπει τήν τρίπτυχη σχέση ένοχή-έξιλέωση-θεοδικία του Αισχύλου. Άπό τήν άνάλυση τοϋ Ιργου προκύπτει δτι δέν μπορούμε νά παρακολουθήσουμε οΰτε σέ ένα

379

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σεις. Ή ένταξη του χορικού στήν πορεία της δράσης πραγματο-ποιείται καθώς τά λόγια του χοροϋ άπαντοΰν στή δυσπιστία της Ίοκάστης γιά τους δελφικούς χρησμούς. Βέβαια, ή βασίλισσα ά-παλλάσσει, μέ ενα είδος υπεκφυγής, τό θεό, δταν άνάγει (712) τό χρησμό πού είχε δοθεί στον Λάιο οχι στον Ι'διο τον Φοϊβο άλλά στούς θεράποντές του. "Ηδη όμως στον στ. 720 άκοΰμε άπό την 'ίδια ότι ό 'Απόλλων δέν πραγματοποίησε τό χρησμό του' στόν στ. 853 ότι ό Λοξίας «τό είπε ξεκάθαρα» (διεΐπε). Στόν Ι'διο άνα-φέρεται και ή περιφρόνησή της γιά τη μαντική τέχνη (857). Λυτό άκούγεται μέ έ'μφαση καΐ υστέρα άπό τό χορικό (953)· ό Οιδίπους συνηγορεί πρόθυμα (964, 971). "Οπως τόσο συχνά σέ δίστροφα λυρικά κομμάτια, ετσι και σ' αύτό τό στάσιμο ή τελευταία άντι-στροφή περιέχει τήν πιό συγκεκριμένη άναφορά, ή οποία εντοπί-ζεται ξεκάθαρα στή μνεία του παλιού θεϊκού χρησμού πού είχε δοθεί στόν Λάιο.

Επίσης, άποτελεϊ εντελώς αδικαιολόγητο σκεπτικισμό νά άρ-νηθούμε γιά τήν πρώτη στροφή, μέ τόν υμνο γιά τούς αιώνιους θεϊκούς νόμους, οποιαδήποτε σχέση μέ τα άγραφα θέσμια, πού τά υπερασπίζεται πεθαίνοντας ή 'Λντιγόνη, καθώς και μέ τό δί-καιο πού έχει κυρωθεί μέ θεϊκό δρκο, όπως δίνεται στό πρώτο στάσιμο της έπώνυμης τραγωδίας. Ό χορός, άναστατωμένος άπό τις έπικρίσεις της Ίοκάστης γιά τούς χρησμούς, εχει μιάν άμεση άφορμή νά καταθέσει τή δική του όμολογία, όπου ωστόσο άκοΰμε και τόν 'ίδιο τόν ποιητή, όπως άκριβώς και στό χορικό του πα-λαιότερου έργου του. "Ετσι πιστεύω οτι και ή ερώτηση του χο-ρού (895): «αν τέτοιες πράξεις κερδίσουν τήν εκτίμηση, τί χρειά-ζεται πιά νά χορεύω;» δέν πρέπει νά ερμηνευτεί σαν ολότελα ά-σχετος στοχασμός τών Θηβαίων γερόντων τού μύθου (πού, φυσι-κά, δέν έχουν γιά άπασχόλησή τους τόν κύκλιο χορό), παρά σάν εναγώνια κραυγή του χορού τών 'Λθηναίων πολιτών, πού γι ' αύ-τούς σύνθεσε τό δράμα του ό Σοφοκλής και μέ τό δικό τους στό-μ.α μιλούσε έδώ.^ σημείο αύτη τήν ερμηνεία. Βλ. έπίσης καΐ τή μελέτη μου πού μνημονεύεται στό κεφάλαιο γιά τήν 'Αντιγόνη (σ. 324). Πλούσια βιβλιογραφία παραθέ-τει ό Η. F. Johansen, Lustrum 1962/7 (1963) 242. Πρβ. και σ. 377, σημ. 1. Έπίσης : R. Ρ. Winnington-Ingram, «The Second Stasimon of the Oedipus Tyrannus», JHS 91 (1971) 119.

1. Σχετικά μέ αύτο τό θέμα δίνω ιδιαίτερη σημασία στήν ταύτιση τών άπόψεών μου μέ του Ε. R. Dodds, ο.π. 46.

380


" Av ως έδώ έπι,τρέπεται νά ποΰμε ort. το πράγμα ξεκαθάρισε, παραμένει, μολαταύτα το δύσκολο πρόβλημα ποιος εννοείται μέ τον τύραννο πού γεννά ή υβρη και τελικά τον όδηγεϊ στήν άβυσσο. Έ δ ώ δέν θά μπορούσα νά συμφωνήσω μέ μιά άποψη πού παρου-σιάστηκε συχνά και στο παρελθόν και πρόσφατα ξανά άπό τον J. C. Kamerbeek στά σχόλιά του, δηλαδή οτι μέ τά λόγια αυτά ύπονοεΐται 6 Οιδίπους/ και οτι 6 χορός φοβάται μήπως ό βασι-λιάς, άν άποδειχτεΐ οτι είναι φονιάς του Λαΐου, εγκαθιδρύσει στήν πόλη τυραννίδα και καταπατήσει τούς θεϊκούς νόμους. Το χορικό αύτό παρεμβάλλεται άνάμεσα σε λόγια πού εκφράζουν τήν άγά-πη και τήν αφοσίωση πού δείχνει ό χορός για τό βασιλιά του: 510, 689, 1086, 1220. Φυσικά, δέν θά ήθελα νά ύποστηρίξω τή θέση δτι ό χορός διατηρεί σε δλη τή διάρκεια του έ'ργου τήν ενό-τητα ένός δραματικού προσώπου, άλλά ή μεταστροφή πού θά έ-πρεπε νά του άποδώσουμε σ' αύτή τήν περίπτωση ξεπερνά κάθε άνεκτό όριο. Βρίσκω δτι ή προσπάθεια νά εντοπιστεί στο χωρίο μας συγκεκριμένο δραματικό πρόσωπο όδηγεϊ σέ άδιέξοδο, χωρίς δμως πάλι νά σκέφτομαι τήν πιθανότητα όποιουδήποτε πολιτι-κού ύπαινιγμοΰ. Έκεϊνο πού προκαλεί τό ξέσπασμα του χορού είναι οΐ άμφιβολίες της Ίοκάστης. Ό χορός προσπαθεί νά κρατη-θεί στήν πίστη του γιά τό άπόλυτο, και ετσι όδηγεϊ τή σκέψη του λίγο πιο πέρα: δταν ή υβρη άφαιρεϊ τό κύρος τών αιώνιων νόμων, τότε γεννά και τον τύραννο, πού πορεύεται τον μοιραϊο του δρό-μο, γιά τον εαυτό του και για τήν πόλη.

Προβληματική είναι ή διαβεβαίωση του χορού (1089) δτι ή αυριανή πανσέληνος θά φέρει τιμή στον Κιθαιρώνα. "Εχει συχνά διατυπωθεϊ ή άποψη δτι έδώ ό χορός υπαινίσσεται τή γιορτή τών Πανδίων, πού διεξαγόταν άμέσως μετά τά Μεγάλα Διονύσια, στα μέσα του μήνα Έλαφηβολιώνα, μέ πανσέληνο. Αυτό θά ήταν πράγματι ένα άλμα έ'ξω άπό τό πλαίσιο της τραγωδίας, και τό νόημά του δέν θά ήταν εύκολο νά έξηγηθεϊ. Τό χωρίο είναι όπωσ-δήποτε περίεργο, άλλα δέν θά μπορούσε κανείς νά πεϊ τίποτε κα-λύτερο άπό δ,τι στά σχόλιά του δ Kamerbeek, δ όποϊος σκέφτε-ται μιά παννυχίδα, έκδήλωση τόσο οικεία στή λατρεία τού Διο-νύσου.

Δέν είναι λιγότερο προβληματική ή άπόδοση τών τροχαίο^ν

1. Δύσκολα θά σκεφτόταν κανείς τον Λάιο, δπως δ Errandonea, ο.π.

381

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

πού κλείνουν τό δράμα. Μέ κανέναν τρόπο δεν θά έπρεπε νά άθε-τηθοΰν. Είναι άπέριττοί,, κατά τή γνώμη μου κάπως επίπεδοι, άλλά έπιθέτουν μιά κατακλείδα βαριας ήρεμίας στην ταραγμένη σκηνή. Ή έπανεμφάνιση της ϊδιας σκέψης στην ^Ανδρομάχη (100) του Εύριπίδη δεν κλονίζει καθόλου τή γνησιότητά τους, και δσο γιά τή σχεδόν κατά λέξη έπανάληψή τους στις Φοίνισσες (1758), δεν έ'χει παρά νά άναρωτηθεΐ κάνεις ποιος είναι δ πιστω-τής και ποιος 6 χρεώστης.^ 'Οφείλω πάντως νά ομολογήσω οτι κάποτε υπερτίμησα τό επιχείρημα του Pohlenz (2, 92), δ όποιος, μέ βάση τόν στ. 8, άποδίδει τούς τελευταίους στίχους στον Οιδί-ποδα* τώρα, συμφωνώντας μέ τόν Kamerbeek, τούς άποδίδω στόν κορυφαίο, άκολουθώντας τή χειρόγραφη παράδοση και δχι τόν άρχαΐο σχολιαστή.

Σήμερα μπορεί νά θεωρηθεί βέβαιο ότι ή Ήλεκτρα^ ανήκει στά όψιμα έ'ργα του Σοφοκλή. Τό άλυτο άκόμη πρόβλημα της σχέσης του έ'ργου μέ τήν "Ηλέκτρα του Εύριπίδη τό άναβάλλουμε, ώσ-που νά πραγματευτούμε και εκείνο τό δράμα. 'Ακριβής χρονολό-

1. Σημαντικές, ώς προς το κείμενο, οΐ παρατηρήσεις τοϋ Α. Wilhelm, δ.π. Σχετική βιβλιογραφία παραθέτει ό Η. F. Johansen, δ.π. 247, ό ό-ποιος μιλεί γιά «θλιβερό τέλος». Βλ. και W. Pötscher, «Sophokles Oi-dipus T. 1524-1530», Emerita 38 (1970) 149.

2. Τή νόθευση των στίχων των Φοινισσών υποστηρίζει ό Ε. Fraenkel, «Zu den Phoenissen des Euripides», m 963/1,117=ZZ. Beitr. 415.

3. Σχολιασμένες εκδόσεις: Σημαντική έξακολουθεΐ νά παραμένει ή έκ-δοση τοί3 G. Kaibel, Λιψία 1896 (1911)· Μ. Untersteiner, Μιλάνο 1932" Ρ. Groeneboom, Groningen 1935· G. Ammendola, Φλωρεντία 1951" J. Η. Keils, Cambridge («Greek and Latin Classics»), 1973. To κεί-μενο στις Editiones Helveticae, τχ. 11" J. C. Kamerbeek, Leiden 1974· Ar. Colonna, Τορίνο 1975.

Μελέτες: L. Roussel, «Le rôle de Pylade» EC 9 (1940) 328· W. Wuhrmann, Strukturelle Untersuchungen zu den beiden Elektren und zum euripideischen Orestes (διατρ.), Ζυοίχη 1940' P. Suys, «Recher-ches sur l'Electre de Sophocle», EC 10 (1941) 117 και 275, και 11 (1942) 73, 204 και 355· G. M. Kirkwood, «Two Structural Features of Sophocles' Electra». TAPhA 73 (1942) 86· A. Colonna, «II volto di Elettra nel dramrna di Sofocle», Dioniso 19 (1956) 14· R. P. Win-nington-Ingram, «The Electra of Sophocles: Prolegomena to an In-terpretation», PCPhS 183 (1954/55) 20· W. Corrigan, «The Electra of Sophocles», The Tulane Drama Review 1 /1 (1955) 36 (σύντομη βι-βλιογραφική παρουσίαση)· I. Errandonea, El coro de la Electra de So-focle, La Plata 1968· J. Alsina, «Observaciones sobre la figura de

382


γηση της ^Ηλέκτρας του Σοφοκλή είναι δύσκολη' άπο την προ-τελευταία δεκαετία του 5ου αιώνα π.Χ., δπου τοποθετούν οΐ πε-ρισσότεροι. τους υπολογισμούς τους, τά χρόνια 412 και 411 π.Χ. φαίνονται τα πιθανότερα,^ χωρις δμως νά μπορεί νά έξασφαλι-στεϊ βεβαιότητα.

Στην άρχή του έργου, φτάνουν στο παλάτι των Μυκηνών ό 'Ο-

Clitemestra», Emerita 27 (1959) 297" W. M. Calder III, «The End of Sophocles' Electra», GRBS 4 (1963) 213· I. M. Linforth, «Electra's Day in the Tragedy of Sophocles», Univ. of Calif. Public, in Class. Phil. 19/2 (1963) 89" H. F. Johansen, «Die Elektra des Sophokles: Versuch einer neuen Deutung», CS^M 25 (1964) 8· Th. M. Woodward, «Electra by Sophocles in the Dialectical Design», HSPh 68 (1964) 163 και 70 (1965) 195· R. M. Torrance, «Sophocles: Some Bearings», HSPh 69 (1965) 307" B. Alexanderson, «On Sophocles' Electra», CS^M 27 (1966) 79· A. M. Dale, «The Electra of Sophocles», Essays in honor of Fr. Letters, Μελβούρνη 1966, l\ = Coll. Pap. 221- Ch. P. Segal, «The Electra of Sophocles», TAPhA 97 (1966) 473" F. Solmsen, «Electra and Orestes: Three Recognitions in Greek Tragedy», MNAL, N.R. 30/2 (1967) = I7ege der Forschung II 275· W. Steidle, 91· R. Klimpe, Die Elektra des Sophokles und Euripides' Iphigenie bei den Taurern (διατρ.), Τυβίγγη 1970.

Μεταφράσεις: Τούς στ. 1098-1231 τους 'έγει μεταφράσει ό Μ. Kom-mereil, Werke und Tage: Festschrift R. A. Schröder, 'Αμβούργο 1938, 88· W. Schadewaldt, Griechisches Theater, Φραγκφούρτη 1964, 201· Ε. F. Watling, βλ. στον Aïavra.—L. Traverso, Mazara 1956.—Κ. Χ. Μύρης, 'Αθήνα 1973· Γ. Χειμωνάς, 'Αθήνα 1984.

1. Αύτη είναι ή άποψη του W. Theiler, «Die ewigen Elektren», IF Λ' 79 (1966) 110. Διάφορες προσπάθειες χρονολόγησης μνημονεύει ό Gh. Ρ. Segal, ο.π. 533, 77. Βλ. επίσης Α. Colonna, «Sulla cronologia dell'E-lettra di Sofocle», Dioniso 10 (1947) 204, δπου προτείνεται μιά άρκετά πρώιμη χρονολόγηση, άνάμεσα στο 424 και 417. 'Εξαιρετικά διεξοδικές παρατηρήσεις γιά το πρόβλημα υπάρχουν στη μελέτη του Α. Vogler, Ver-gleichende Studien zur sophokleischen und euripideischen Elektra, Χαϊδελβέργη 1967, 86, ό όποιος θεωρεί το 415 π.Χ. την πρωιμότερη δυ-νατή χρονολόγηση και εντοπίζει εναν terminus ante στους στ. 1049κ. της 'Ελένης τοϋ Εύριπίδη, επειδή, κατά τη γνώμη του, τό χωρίο αυτό εξαρ-τάται άπο τούς στ. 56-64 της 'Ηλέκτρας τοΰ Σοφοκλή (τό 'ίδιο πιστεύει και ή Α. Μ. Dale, στη σχολιασμένη έκδοση της Ελένης). Ό Lloyd-Jones, CR 83 (1969) 37, εμμένει, δικαιολογημένα, στήν παλαιότερη άποψή του, AC 33 (1964) 372, δτι δεν υπάρχει δυνατότητα άκριβέστερου προσδιορι-σμού. Μιά χρονολόγηση «το νωρίτερο γύρω στό 419» υποστηρίζει ό Ε. R. Schwinge, RhM 112 (1969) 11. Μέ τό πρόβλημα της χρονολόγησης κα-ταπιάνονται και πολλές άπο τις έργασίες πού μνημονεύονται στό κεφάλαιο το σχετικό μέ την 'Ηλέκτρα τοϋ Εύριπίδη, έπιμένοντας ιδιαίτερα στη χρο-νική σχέση των δύο δραμάτων.

383

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

ρέστης, ο Πυλάδης (πού μένει βουβος σε δλο το δράμα) και 6 γε-ρο-παιδαγωγός. "Επειτα άπο εναν σύντομο λόγο του Παιδαγωγού, ακολουθεί ενας εκτενέστερος του 'Ορέστη. Λείπει κάπως ζωηρό-τερος διάλογος· κάποια ένταση στήν προλογική σκηνή δημιουρ-γείται μόνο μέ το θρήνο της 'Ηλέκτρας. Ό 'Ορέστης πατα πρώ-τη φορά το πατρικό χώμα μέ έγρήγορη συνείδηση, και 6 γέρον-τας τον ενημερώνει γιά τά σημεία εκείνα του τόπου πού τά βα-ραίνει ή μοίρα. Μέ έλάχιστους στίχους ύποβάλλεται ή άτμόσφαι-ρα λαμπρού πρωινού, συμβόλου ένος καινούριου φωτός γιά τον οικο των Πελοπιδών. Στήν άπάντησή του 6 'Ορέστης, μαζι μέ τον έ'παινο γιά τον πιστό θεράποντα και μιά προσευχή στούς θε-ούς (το καθένα σέ εξι στίχους), άναφέρεται και στήν εντολή του Απόλλωνα, άλλα μιλεί γιά το σχέδιο πού εχει ο Ι'διος καταστρώ-σει: 6 γέροντας θά κατασκοπεύσει τό παλάτι και θά άναγγείλει το θάνατο του 'Ορέστη· κατόπιν ό 'ίδιος, μέ τον Πυλάδη, θά έ'ρ-θει και θά φέρει, άγγελιοφόρο του Ι'διου τού θανάτου του, τή νε-κρική ύδρία πού έ'χουν κρύψει σέ κάτι θάμνους. Παρόμοια δπως στις Τραχίνιες, στον Φιλοκτήτη και στον Οιδίποδα Κ., πρέπει νά δεχτούμε ώς δεδομένη συμβατικότητα της δραματικής σκηνής τό γεγονός δτι τώρα μόλις λέγονται πράγματα πού θά έ'πρεπε οι συ-νομιλητές νά τά ξέρουν άπό καιρό. Πρέπει νά σημειωθεί ιδιαίτερα δτι ό 'Ορέστης θεωρεί τήν πράξη πού έ'χει έπωμιστεΐ δίκαιη εκ-δίκηση πού θά τού φέρει τιμή (37, 60, 70). Αύτόν τον 'Ορέστη, άντίθετα άπο τον 'Ορέστη του Αισχύλου, δεν τον ώθεϊ στήν πρά-ξη του κάποιος θεός ύπο τήν πίεση φοβερής άπειλής.

Μιά σύντομη σκηνή (77-85) συνδέει τά προηγούμενα μέ τά έπόμενα. Ά π ό τό εσωτερικό τού παλατιού άκούγεται ή θρηνητι-κή κραυγή της 'Ηλέκτρας. Ό 'Ορέστης άναρωτιέται αν πρέπει νά μείνουν και νά άκούσουν (άπόηχος της σκηνής της ώτακουστί-ας στις Χοηφόρες), άλλά ό γέροντας συμβουλεύει νά πραγματο-ποιήσουν τις νεκρικές προσφορές στόν 'Αγαμέμνονα, κάνοντας έ-τσι τό πρώτο βήμα γιά τήν άποστολή τους. Άντίθετα άπό δ,τι στόν Αισχύλο, εδώ δ τάφος βρίσκεται έ'ξω άπό τή σκηνή, στοιχείο πού έ'χει τή σημασία του γιά τις σκηνές μέ τή Χρυσόθεμη.

"Ερχεται ή ' Ηλέκτρα, εκτελώντας μια θρηνητική μονωδία σέ λυ-ρικούς άναπαίστους (86-120).^ 'Εδώ παρουσιάζονται ό χαρακτή-

1. Θαυμάσια άνάλυση αύτοΰ του λυρικοϋ κομμ.ατιοϋ, όπως άλλωστε και των υπόλοιπων, δίνει ό Kraus, 148.

384


ρας και, ή δραματική κατάσταοτη τοϋ κεντρικού προσώπου: 6 ασί-γαστος θρήνος, ή άδιάλειπτη μνήμη της δολοφονίας του πατέρα/ ή άγρια λαχτάρα γιά εκδίκηση, ή ελπίδα γιά τον ερχομό του ά-δελφου.

Ή πάροδος του χοροΰ, ό όποιος άποτελεΐται άπο Μυκηναίες γυ-ναίκες,^ περιλαμβάνει τρία στροφικά ζεύγη και μία επωδό (121-250). Σέ κάθε μέρος, κάπου προς τή μέση, εναλλάσσεται ή φωνή τοϋ χοροΰ με της 'Ηλέκτρας. Στά δύο πρώτα στροφικά ζεύγη πραγματοποιείται ό άνταγωνισμός τών δύο φωνών. Στήν παρα-μυθία πού προσφέρουν οί γυναίκες, στή μνεία του 'Ορέστη, πού σίγουρα ζει, και στή δικαιοσύνη του Δία, άποκρίνεται άκόρεστος θρήνος και βαθιά απόγνωση. Στήν τρίτη δμως στροφή, τις δύο φωνές τις συνενώνει ό θρήνος γιά τό θάνατο του 'Αγαμέμνονα.® Στήν άντιστροφή, οί φωνές άπομακρύνονται ξανά ή μιά άπό τήν άλλη και μένουν χωριστές ώς τό τέλος. Ό χορός, προοικονομώντας τή σκηνή μέ τή Χρυσόθεμη, προειδοποιεί τήν 'Ηλέκτρα γιά τό ύπερβολικό μίσος της, πού έ'χει μετατρέψει σέ εχθρούς της τους φορείς της εξουσίας. Ή 'Ηλέκτρα όμως γνωρίζει τό ύπερβολικό πάθος της (οργά, 222) : είναι ή άπάντησή της στόν ύπερβολικό πόνο της.

Στό πρώτο επεισόδιο (251-471), ή'Ηλέκτρα, σέ διάλογο μέ τήν κορυφαία, δικαιολογεί τά άγρια ξεσπάσματα τοϋ πόνου της· ή ρήση της άπεικονίζει διεξοδικά τήν καταισχύνη τοϋ βασιλικοΰ ο'ίκου: ό Α'ίγισθος πάνω στό θρόνο του 'Αγαμέμνονα, όμόκλινή του ή μητέρα της, πού πανηγυρίζει μέ ίταμότητα τήν ημέρα τοϋ φόνου. Μέ ιδιαίτερη σκληρότητα χρωματίζεται ή Κλυταιμήστρα στήν άπάνθρωπη συμπεριφορά της. Στό τέλος δμως ή 'Ηλέκτρα έκφράζει αύτό πού άποτελεΐ τή μοίρα δλων τών ήρώων τοϋ Σο-φοκλή, δταν ή άμετρη άδικία και ό άβάσταχτος πόνος τούς πλήτ-τουν πέρα άπό κάθε όριο: δεν τούς επιτρέπεται οΰτε τό σωφρο-νεΐν οΰτε τό ενσεβεΐν (κι αύτό, ένώ έ'χουν φτάσει στό ύψιστο ση-μείο της εύσέβειάς τους !). "Εχουν παγιδευτεί τόσο φοβερά μέσα

1. Δράστες εδώ είναι άπό κοινοϋ ή Κλυταιμήστρα και ό Αίγισθος. Αύτη ή έκδοχή ύττηρχε ήδη στήν επική παράδοση" πρβ. Α. Lesky, «Die Schuld der Klytaimestra», WS N.F. 1 (1967) 5.

2. "Οχι κορίτσια· πρβ. V. Coulon, REG 52 (1939) 1. 3. Περίεργος είναι ό στ. 199: «εϊτε θεός ειτε θνητός τό επραξε αύτό»

—άπόηχος εκείνης'της διπλής αιτιολόγησης πού παίζει σημαντικό ρόλο στήν πρωιμότερη έλληνική σκέψη.

385

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

στή διαταραγμένη τάξη πού επέφερε το κακό, ώστε πρέπει να πράξουν και οί 'ίδιοι τό κακό. Λόγια άπό τήν άρχή της ρήσης επα-ναλαμβάνονται και στο τέλος, σέ μορφή κυκλικής σύνθεσης, καΐ μέ αύτό τον τρόπο αποκτούν ιδιαίτερη έμφαση.

Μετά το λόγο τής 'Ηλέκτρας, άκολουθεΐ ενας διάλογος μέ τήν κορυφαία, δπου, μέσα άπο μιά σειρά άνήσυχες ερωτήσεις, παρέ-χεται ή σημαντική γιά τήν εξέλιξη του δράματος πληροφορία (το-νίζεται και στον στ. 517) δτι ο Αίγισθος άπουσιάζει. 'Ακόμη μιά φορά άκούμε δτι ό 'Ορέστης είναι ή μόνη ελπίδα πού άπόμεινε γιά τήν 'Ηλέκτρα.

Ή άμέσως επόμενη σκηνή μέ τή Χρυσόθεμη (327-471) εμφα-νίζει στή δομή της τήν άντιστροφή ένος οχι σπάνιου για τον Σο-φοκλή σχήματος: δύο Ι'σης έκτασης διαλογικά μέρη, το καθένα μέ έ'ναν εκτενέστερο λόγο τής 'Ηλέκτρας, πλαισιώνουν μιά στιχο-μυθία. Ό διάλογος άνάμεσα στίς δύο άδελφές παρουσιάζει τόσο πλούσια έ'νταση έπιχειρημάτων και άντιδράσεων, πού δεν εχει το δμοιό του σέ παλαιότερα δράματα. Ή Χρυσόθεμη, μέ τις νουθε-σίες προς τήν άδελφή της, πού τον θαρραλέο άποτροπιασμό της εντούτοις τον συμμερίζεται κατά βάθος, εχει πάλι τά χαρακτηρι-στικά του προσώπου πού άποφεύγει τήν πραγματικότητα, άκρι-βώς δπως ή 'Ισμήνη καί, ώς ενα σημείο, ή Ίοκάστη, και έ'τσι προκαλεί τις έπιπλήξεις τής 'Ηλέκτρας. Μέσα στο άμετρο μίσος της ή ήρωίδα γίνεται άδικη, δταν κατηγορεί τήν άδελφή της δτι μιλεί έτσι δπως έ'μαθε άπο τή μητέρα της. Ή κορυφαία, μέ λόγια άπελπιστικά κοινότοπα, προσπαθεί νά καθησυχάσει τις άδελφές.^

Ό έπόμενος διάλογος φέρνει κάτι καινούριο: οί σφετεριστές τής εξουσίας σκοπεύουν νά κλείσουν τήν 'Ηλέκτρα σέ ύπόγεια φυ-λακή, νά συνεχίσει έκεϊ τούς θρήνους της. Τό νέο ερέθισμα οδηγεί σέ στιχομυθία: το πείσμα τής 'Ηλέκτρας άντιστέκεται σέ κάθε συμβουλή καί παράκληση τής άδελφής' έ'τσι, άντι νά πλησιάσουν ή μιά τήν άλλη, τό χάσμα άνάμεσά τους γίνεται άκόμη μεγαλύ-τερο. Αύτό, καθώς προκαλεί τήν άπόφαση τής Χρυσόθεμης νά διακόψει τόν άνώφελο διάλογο καί νά συνεχίσει τό δρόμο της, δη-μιουργεί μιά καινούρια στροφή στή μέση τής στιχομυθίας: ποιό δρόμο; Ή μητέρα τους, θορυβημένη άπό ενα ονειρο, τή στέλνει μέ χοές στόν τάφο του 'Αγαμέμνονα. Τι λογής ονειρο; Ή Χρυ-

1. 'Ακατανόητη είναι ή προσπάθεια τοϋ I. Errandonea, δ.π., νά θεω-ρήσει τό χορό κινητήρια δύναμη άπέναντι σέ μιά πιό εύαίσθητη 'Ηλέκτρα.

386


σόθεμη διηγείται, πώς ή Κλυταί,μήστρα είδε τον δολοφονημένο άντρα της νά ξαναγυρίζει καΐ νά φυτεύει το σκήπτρο του στην έστία, άπο δπου φύτρωσε ενα δυνατό βλαστάρι, πού εριξε τον Ι'-σκιο του σ' δλη τή Μυκήνα. Έ δ ώ επαναλαμβάνεται αύτό πού πα-ρατηρήσαμε και στην πολυσυζητημένη επιχειρηματολογία της 'Αντιγόνης: ό Σοφοκλής, στη θέση τής μεγαλόπρεπης άφήγησης του ονείρου των Χοηφόρων^ εβαλε ενα μοτίβο δανεισμένο άπό τό φίλο του τον 'Ηρόδοτο —πρόκειται για τό ονειρο τής Μανδάνης (1, 108).

Ένώ ως έδώ ό διάλογος οδηγούσε τις δύο άδελφές σε ολο και οξύτερη άντίθεση, ό λόγος τής 'Ηλέκτρας δημιουργεί τούς δρους γιά μιά προσέγγιση. 'Εξορκίζει τή Χρυσόθεμη νά ματαιώσει τις προσφορές τής μητέρας τους και νά φέρει, άπό τά δικά της μαλ-λιά και άπό τά μαλλιά τής 'Ηλέκτρας, ή οποία άφιερώνει και την άπέριττη ζώνη της, προσφορές στόν πατέρα τους, γιά νά σταθεί άποτελεσματικός συμπαραστάτης στην εκδίκηση. 'Αντηχούν μο-τίβα άπό τόν κομμό τών Χοηφόρων (444, 454). Ή Κλυταιμή-στρα προβάλλεται έντονα ως αύτουργός του φόνου. Ή κορυφαία συμφωνεί, και σέ λίγο, έντρομη, συγκατατίθεταικαι ή Χρυσόθεμη.

Τό πρώτο στάσιμο, έ'να στροφικό ζεύγος καΐ μία επωδός (472-515), έπαναλαμβάνει τόνους άπό τόν κομμό του Αισχύλου. Τό ονειρο ξύπνησε τή βεβαιότητα οτι πλησιάζει ή εκδίκηση. Ή έπω-δός συνδέει τά πάθη του παλατιού μέ την άνομία του Πέλοπα εις βάρος του Μυρτίλου, χωρίς δμως νά μας έπιτρέπει νά άναζητή-σουμε έδώ ενα καθοριστικό στοιχείο ερμηνείας κατά τόν τρόπο του Αισχύλου. Ή προγονική κατάρα παραμένει στό βάθος.

Τό δεύτερο έπεισόδιο, αύτό τό στιβαρό κεντρικό τμήμα του δράματος μέ τά δύο άντίρροπα μέρη (516-822), παρουσιάζει πρώ-τα την άντιπαράθεση τών δύο γυναικών: άρχίζει άμέσως μέ φο-βερή ένταση ό έπιπληκτικός λόγος τής Κλυταιμήστρας. Ή βα-σίλισσα επιτίθεται άγρια στην 'Ηλέκτρα, ή όποία, επειδή λείπει Ό Αίγισθος, περιφέρεται εξω άπό τό σπίτι, γιά να κακολογεί τή μητέρα της. Αύτή δμως ή άγρια έπίθεση είναι ταυτόχρονα υπερά-σπιση. Ναί, σκότωσε τόν 'Αγαμέμνονα, άλλα ή πράξη της ήταν ή δίκαιη έκδίκηση γιά τή θυσία τής 'Ιφιγένειας. Κανένα βάρος δέν πιέζει τήν ψυχή της. (Πόσο διαφορετικά μιλεί ή Κλυταιμή-στρα του Εύριπίδη !) Στήν άπόκριση τής 'Ηλέκτρας, ό Σοφοκλής προσδίδει μεγαλειώδη κλιμάκο^ση. Μέ ψυχρή ηρεμία, πού δύσκο-

387

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

λα έξασφαλίζεταί μέσα στην πίκρα της, ή ήρωίδα διαπιστώνει, δτι αύτη τη φορά ή έπίθεση δεν άρχισε άπο την 'ίδια, και μέ μιά ευγένεια πού προκαλεί ρίγος μέσα στην υπερβολικά τεταμένη ά-τμόσφαιρα ζητεϊ τήν άδεια να μιλήσει άνοιχτά. Ή Κλυταιμήστρα συναινεί, και ή 'Ηλέκτρα της γκρεμίζει έναν προς έναν δλους τούς προμαχώνες της επιχειρηματολογίας της. Ό 'Αγαμέμνων, υστέρα άπό τήν άτυχη τόξευση του έλαφιου στο ίερο άλσος της θεάς, βρέθηκε κάτω άπο τήν πίεση μιας άναπότρεπτης άνάγκης, ή όποια ένισχύΟηκε άκόμη περισσότερο άπό τό στοιχείο ότι, ε-ξαιτίας της νηνεμίας πού έστειλε ή "Αρτεμη, ο στόλος οΰτε για τήν Τροία μπορούσε νά ξεκινήσει οΰτε πίσω νά γυρίσει (574). Περίπου στή μέση του λόγου της. ή 'Ηλέκτρα κλείνει τό πρώτο τμήμα του μέ μιαν άπροκάλυπτη απειλή: (('Όταν έσύ μ' αύτό τον τρόπο ζητάς αιμα γιά τό αίμα, πρόσεξε μήπως ένας τέτοιος νό-μος ισχύσει και γιά τή δική σου ζωή». Μέ καινούρια όρμή κατα-τροπώνει τώρα τήν άντίπαλό της: ((Κι αν άκόμη ήταν δίκαιη ή έκδίκησή σου για τήν 'Ιφιγένεια, έπρεπε γι' αύτό νά γίνεις όμό-κλινη του θανάσιμου έχθροϋ του και ν' άποκληρώσεις τά παιδιά σου;» Και τό δεύτερο μέρος καταλήγει σέ μιά άπειλή, πού γίνε-ται πιό συγκεκριμένη: άκούγεται τό ονομα του 'Ορέστη.

Ή 'Ηλέκτρα σ' αύτό τόν ((άγώνα λόγων» βγήκε νικήτρια —μέ ποιο άντίτιμο, θά φανεϊ στόν έπόμενο διάλογο μέ τή μητέρα της (612-633). Στο μεταξύ δμως ή κορυφαία, σέ δύο στίχους, έκανε λόγο για τήν όργή της 'Ηλέκτρας, άμφισβητώντας έτσι τό δίκιο της: πρόκειται γιά τήν ϊδια φωνή ένός χορού πού σκύβει ύποτα-χτικά μπρός στήν εξουσία, οπως άκριβώς τήν άκούσαμε στό πρώτο μέρος της Αντιγόνης. Στήν πραγματικότητα όμως ή 'Ηλέκτρα, μέ δλο τό δίκιο τών επιχειρημάτων της, έχει ξεπεράσει τά όρια. Αύτό τό ξέρει και τό ομολογεί! ή Ι'δια. "Οσο κι άν τά φαινόμενα δείχνουν τό άντίθετο, αισθάνεται ντροττή πού ξεπέρασε τά όρια της ήθικής εύπρέπειας (πρβ. 307). Ή ύπερβολή της δμως είναι μιά άντίδραση πού τήν προκαλεί ή άναίσχυντη πράξη της μητέ-ρας της. Τά χαρακτηριστικά αύτης της μορφής ένυπάρχουν σπερ-ματικά στή δέηση της αίσχύλειας 'Ηλέκτρας {Χοηφόροι 140): ((Δώσ' μου ύγιέστερη σκέψη άπό τή μητέρα μου!». Αύτή ή πα-ράκληση δεν έχει έκπληρωθεΐ στήν 'Ηλέκτρα δπως τήν παρου-σιάζει ό Σοφοκλής.

Ή Κλυταιμήστρα, δίνοντας τέλος στή σύγκρουση, δέεται στόν

388


'Απόλλωνα. Σέ τόνο αναίσχυντης οικειότητας παρακαλεί πιεστι-κά το θεό: νά της βγεϊ σε καλο το ονειρο, και δσο για τά υπόλοι-πα, ξέρει ό 'ίδιος ό θεός αύτό πού δεν θέλει νά πει ή 'ίδια μπροστά στούς εχθρούς της !

Τό δεύτερο μέρος αύτοΰ του επεισοδίου, πού είναι περίπου 'ίσο σε έκταση μέ τό πρώτο, αρχίζει μέ μιά φαινομενική εκπλήρωση της προσευχής της Κλυταιμήστρας: εμφανίζεται ό γερο-παιδα-γωγός του 'Ορέστη. Ή άφήγησή του πλαισιώνεται άπό εξαιρε-τικά ταραγμένους και πολυφωνικούς διαλόγους. "Τστερα άπό σύν-τομες έρωτήσεις προς τήν κορυφαία, ό γέροντας στρέφεται προς την Κλυταιμήστρα άνακοινώνοντας τήν ε'ίδηση, πού τήν προϋπο-θέτει καλόδεχτη: δ 'Ορέστης είναι νεκρός. Στήν οδυνηρή κραυγή της'Ηλέκτρας ό ποιητής αντιθέτει τήν έπιθυμία της Κλυταιμή-στρας νά εξασφαλίσει βέβαιη γνώση. Ή έκτενής άγγελική ρήση γιά τό θανατηφόρο άτύχημα του 'Ορέστη στούς δελφικούς άγώ-νες άρματοδρομίας είναι ενα άριστούργημα παραστατικής άμε-σότητας, πού μπορεί νά συγκριθεί μόνο μέ τΙς καλύτερες άνάλο-γες δημιουργίες του Εύριπίδη. Αισθανόμαστε τήν άποτελεσμα-τικότητα της άφήγησης στά πρόσωπα του δράματος. Ό Σοφο-κλής παρουσίασε τήν Κλυταιμήστρα του γυναίκα σημαδεμένη άπό τό έ'γκλημά της, άλλά δεν της άφαίρεσε και τό έ'σχατο υπόλειμμα μητρικού φίλτρου. Καθώς μιά στιγμή (766) ταλαντεύεται άνάμε-σα σέ άνακούφιση και πόνο, δέν ύποκρίνεται. "Οταν όμως ό άγ-γελιοφόρος ρωτά αν ή άφιξή του είναι μάταιη, ξεσπά ή άγαλλία-ση πού νιώθει, καθώς βλέπει συντριμμένο τό σπαθί πού ήταν ύ-ψωμένο πάνω άπό τό κεφάλι της. "Άν τό πρώτο μέρος αύτοΰ του επεισοδίου τελείωσε μέ τήν ηθική κατατρόπωσή της, τό δεύτερο φέρνει τό θρίαμβό της πάνω σέ κάθε άπειλή. Γιά τήν 'Ηλέκτρα δέν περισσεύει παρά μόνο ή χλεύη της. Ή Κλυταιμήστρα μπαί-νει μέσα στο παλάτι μέ τόν άγγελιοφόρο.

Ή σκηνή κλείνει μέ τόν θρηνητικό λόγο της 'Ηλέκτρας, πού προετοιμάζει τόν επόμενο κομμό. Ή ήρωίδα αρχίζει μέ μια έκ-φραση άγανάκτησης για τή σκληρότητα της μητέρας της. Γιά τήν 'ίδια, κάθε ελπίδα εχει χαθεί' δέν πρόκειται πιά νά δρασκελί-σει τό κατώφλι αύτοΰ τοΰ σπιτιοΰ (τόσο πειστικά αιτιολογείται ή παραμονή της στή σκηνή)· μόνη λύση και εύχή της άπόμεινε ό θάνατος.

Άντ ι για στάσιμο, άκολουθεϊ ενας κομμός άνάμεσα στήν 'Η-

389

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

λέκτρα καΐ στο χορό (823-870). Σέ ζωηρή εναλλαγή ένώνονταί., στά δύο στροφικά ζεύγη, οι δύο φωνές, δημιουργώντας μιά πυκνή σύνθεση. Μετά τις παρηγοριές του χοροΰ. άκολουθεϊ τό ξέσπασμα του πόνου της 'Ηλέκτρας και επειτα ή συμμετοχή του χοροΰ στο θρήνο της. Μέ άσυνήθιστη ύπαινικτικότητα άναφέρεται ή ιστορία του Άμφιαράου —αύτή Ι'σα 'όσα δεν μπορεί να προσφέρει παρη-γοριά: ό Άλκμέων εκδικήθηκε τον πατέρα του, ένώ δ 'Ορέστης είναι νεκρός.

Ή δεύτερη σκηνή μέ τή Χρυσόθεμη (871-1057) συγκροτείται άπό μιά σειρά στιχομυθίες. "Επειτα άπό μιά εισαγωγική διστι-χομυθία, άκολουθεΐ ή διήγηση της Χρυσόθεμης, και επειτα άπό ενα κεντρικό μέρος, διαμορφωμένο κυρίως σέ στιχομυθία, ακού-γεται ό λόγος της 'Ηλέκτρας μέ τήν άπάντηση της άδελφής· και ή ένταση της σκηνής κλείνει μέ σφοδρή στιχομυθία.

Στο πρώτο άπό αύτά τα μέρη ή άσυγκράτητη χαρά της Χρυ-σόθεμης συναντά, τό θρήνο της άδελφής της, ή όποία ζητεί, μέ τήν κόπωση του άπελπισμένου, νά μάθει τί συμβαίνει. Ή άπάντηση της Χρυσόθεμης είναι μιά κραυγή άγαλλίασης: προσφορές άπό γάλα, λουλούδια και μαλλιά στον τάφο μαρτυροΰν τον ερχομό του άδελφοΰ. Ή κεντρική στιχομυθία όδηγεϊ στήν άπότομη καμπή. Ή Χρυσόθεμη χάνει κάθε έλπίδα, δταν άκούει γιά τό θάνατο του 'Ορέστη, άλλά ή 'Ηλέκτρα ύπαινίσσεται κάποιον άλλο δρόμο. Τον άποκαλύπτει στό λόγο της: τώρα πρέπει νά βοηθήσουν οΐ 'ί-διες* ό Αίγισθος πρέπει νά πέσει άπό τό δικό τους χέρι. Γιά νά προσεταιριστεί τήν άδελφή της, χρησιμοποιεί τα πάντα —τήν προ-οπτική ενός γάμου, όπως και τή φήμη μιας τολμηρής πράξης. Οί στίχοι όμως του χοροΰ προσφέρουν ελάχιστη έλπίδα πώς θά μποροΰσε ή Χρυσόθεμη νά κερδηθεΐ. 'Ακούγεται άπό τό χορό ή λέξη προμηθία, και αύτό δίνει άφορμή στή Χρυσόθεμη νά χαρα-κτηρίσει τό σχέδιο της 'Ηλέκτρας παραφροσύνη. Στήν τελική στι-χομυθία, ή διένεξη άνάμεσα στις δύο άδελφές ξεσπά άγρια. 'Επα-ναλαμβάνονται θέματα άπό τήν 'Αντιγόνη. Βιαστική καΐ άδικη ή 'Αντιγόνη, φωνάζει έκεϊ στήν 'Ισμήνη νά βγει εξω και νά διαλα-λήσει τό σχέδιό της· παρόμοια και ή 'Ηλέκτρα ζητεϊ άπό τή Χρυ-σόθεμη νά τά προδώσει όλα στή μητέρα τους.

Ή πορεία αυτής της δεύτερης σκηνής μέ τή Χρυσόθεμη προ-χωρεί εντελώς άντίδρομα πρός τήν προηγούμενη. 'Εδώ στήν άρ-χή, μέ ενα ειρωνικό παιχνίδι άνάμεσα στά φαινόμενα και τ*/·ν

390


πραγματικότητα, οι δύο άδελφές σμίγουν μετά τήν καμπή δμως, διαχωρίζονται μέ μιά σύγκρουση πού κορυφώνεται ως τήν άγρια εχθρότητα.

Στο τέλος της σύγκρουσης λείπουν τρίμετρα της κορυφαίας: ή άπήχησή της δμως εχει ενσωματωθεί στο έπόμενο στάσιμο (1058-1097). Το πρώτο στροφικό ζεύγος μέμφεται τή διαμάχη, αλλά ήδη ή άντιστροφή εκφράζει το άνεπιφύλακτο έγκώμιο της 'Ηλέκτρας, τό όποϊο θά ολοκληρωθεί, μέ χαρακτηριστική έμφα-ση, στο δεύτερο στροφικό ζεύγος. "Ετσι φωτίζεται χαρακτηριστι-κά ή διαλεκτική της κεντρικής μορφής του έργου, καθώς ή ' Η -λέκτρα, ή οποία παραπονιέται στό θρήνο της (308) δτι τής εχει άφαιρεθεϊ τό δικαίωμα του εύσεβεΐν, εγκωμιάζεται τώρα μέ τά τελευταία λόγια του χορικού γιά τήν εύσέβειά της.

Ή τολμηρή άπόφαση τής 'Ηλέκτρας, μετά τήν κατάρρευσή της πού τήν προκάλεσε ή άφήγηση γιά τό θάνατο του 'Ορέστη, σημει-ώνει και τήν άρχή τής ανω ôôov. Στό τέταρτο έπεισόδιο (1098-1383), πού περιλαμβάνει και εναν κομμό, ή κορύφωση πραγματο-ποιείται δραστικά, έπειτα άπό μιά συγκλονιστική επιβράδυνση.

Στή σκηνή πριν άπό τόν κομμό, δπου ζωηροί διάλογοι πλαι-σιώνουν τό λόγο τής 'Ηλέκτρας, 6 Σοφοκλής δείχνει δλη τή δε-ξιότητά του στή δημιουργία κλιμάκωσης. Σέ εναν ήρεμο διάλογο μέ τήν κορυφαία, ο 'Ορέστης ζητεϊ κάποιον πού νά αναγγείλει στό παλάτι τήν άφιξή του, και παραπέμπεται στήν 'Ηλέκτρα. Ή τα-ραχή τής άγνωστης γι' αύτόν γυναίκας δταν άκούει δτι ή υδρία πού φέρνουν οι ξένοι περιέχει τήν τέφρα του 'Ορέστη, τόν άφήνει αδιάφορο· ύποχωρεϊ δμως στήν παράκλησή της να τήν άφήσουν νά άγκαλιάσει τήν τεφροδόχο. Τώρα ή 'Ηλέκτρα μιλεϊ πρός τήν υδρία, δπου πιστεύει δτι φυλάγονται τά λείψανα του άδελφοΰ της. "Οπως στό θρήνο τής 'Αντιγόνης ή ηρωίδα παρουσιάζεται εντε-λώς άνθρώπινη, ετσι και έδώ ό ποιητής άφήνει πρώτη φορά νά ολοκληρωθεί ή εικόνα τής ήρωίδας του. Ή σκληρή και άνυποχώ-ρητη, ή κυριευμένη άπό τή δίψα τής δίκαιης εκδίκησης 'Ηλέκτρα άποκαλύπτεται έδώ κάτι παραπάνω άπό άδελφή : δείχνει αισθή-ματα μητρικά. Μέ βαθύτατη τρυφερότητα θυμάται τό παιδάκι πού φρόντιζε και πού ήταν στήν πραγματικότητα δικό της. Μέ τήν εύχή νά μπορούσε νά μοιραστεί μέ τόν άδελφό τή στενόχωρη κατοικία του, ενα τίποτε να ένο^θεΐ μέ τό τίποτε, κορυφώνεται ό οδυνηρός της πόθος.

391

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Μόνο υστέρα άπό τήν εκτεταμένη ρήοτη της 'Ηλέκτρας την ά-ναγνωρίζει ο αδελφός της. Μερικοί βρήκαν κάποτε δτι έδώ τραυ-ματίζεται ή άληθοφάνεια, άλλα πιστεύω οτι τώρα τήν κατανο-ούμε καλύτερα αύτή τή σκηνή.^ Ή οδυνηρή κατάσταση της ' Η -λέκτρας εμποδίζει μιά έσπευσμένη άναγνώριση, άλλά και ό 'Ο-ρέστης πρέπει νά κινείται μέ άκρα προσοχή. Τον φαντάζεται κά-νεις νά στέκεται παράμερα, ετσι πού να καταλαβαίνει λίγα μόνο άπο τά λόγια της 'Ηλέκτρας' μόνο μέ τήν προσφώνηση της κο-ρυφαίας προς τήν άδελφή του, μοιάζει νά άκούει καθαρά. Ά π ο δώ και πέρα, ή στιχομυθία είναι ή μόνη δυνατή μορφή διαλόγου, πού περνά, στο πιο άποφασιστικό σημείο, σέ άντιλαβές, γιά νά κατα-λήξει τελικά στον κομμό.

Ό Σοφοκλής καθυστέρησε τήν άναγνώριση μέ μοναδική τέχνη. Τώρα δμως πού δ 'Ορέστης ξέρει ποιά έ'χει μπροστά του, θέλει, προτού προκαλέσει μέ τον ϊδιο του το λόγο τήν άγαλλίαση της 'Ηλέκτρας, αύτδ μόνο: νά μάθει γιά τή μοίρα της άδελφής του, γιά τή ζωή της στο παλάτι. 'Ακόμη μια φορά έπιβραδύνει τον άποφασιστικό λόγο, παρακαλώντας τήν 'Ηλέκτρα νά παραδώσει τήν υδρία. 'Ενώ δμως ό Αισχύλος και ό Εύριπίδης δίνουν μεγάλη έκταση στο παιχνίδι μέ τα σημάδια της άναγνώρισης, ό Σοφο-κλής άρκεϊται σέ μιά φευγαλέα άναφορά στή σφραγίδα του 'Αγα-μέμνονα, γιά νά δώσει στήν 'Ηλέκτρα τή βεβαιότητα. "Ολο το βάρος συγκεντρώνεται στήν παράσταση της ψυχικής διάθεσης.

Στον έπόμενο κομμό (1232-1287: στροφικό ζεύγος μέ επω-δό), στο εύφρόσυνο ξέσπασμα της 'Ηλέκτρας άποκρίνεται συγ-κρατημένα ό 'Ορέστης, συνιστώντας, σέ ιαμβικά τρίμετρα, προ-σοχή. "Ο,τι άκολουθεΐ, συνάπτεται, μέ ομαλή μετάβαση, μέ τον κομμό. «Φτάνουν τά λόγια' τώρα ήρθε ή ώρα νά μπούμε στο πα-λάτι για τήν πράξη», λέει ό 'Ορέστης. Ή 'Ηλέκτρα δεν πρέπει νά προδοθεί δείχνοντας τή χαρά της ! Στήν άπάντηση της 'Ηλέ-κτρας δύο σκέψεις μαρτυρούν τή δύναμη του μίσους και της άγά-πης της: πώς θα μπορούσε νά δείξει χαρά τό πρόσωπό της μπρο-στά σέ μιά τέτοια μητέρα ! Και δεν χρειάζεται δάκρυα γιά νά ύ-ποκριθεΐ' αύτά τρέχουν άσταμάτητα άπο χαρά γιά τον άδελφό πού ξαναβρέθηκε.

0Î στίχοι 1319-1321, μέ τούς οποίους κλείνει τό διάλογο ή

1. 'Αξιόλογες οί ερμηνείες των F. Solmsen, δ.π., και W. Steidle, 94.

392


Ήλεκτρα, λειτουργούν ώς παρένθεση. Μας θυμίζουν την άπελ-πισμένη άπόφασή της νά προχωρήσει μόνη της στην πράξη, ένώ, άπό τήν άλλη, μας βοηθούν νά καταλάβουμε τον τρόπο πού έπιλέγει ό Σοφοκλής γιά τη συμμετοχή της ήρωίδας στήν εκδί-κηση.

Κάποιος άκούγεται νά έρχεται άπό τό παλάτι, και άμέσως ή 'Ηλέκτρα άναλαμβάνει τό ρόλο της, νά οδηγήσει τούς ξένους μέ-σα. (Έδώ πρέπει νά δεχτούμε άδιαμαρτύρητα τό γεγονός δτι ά-γνοεΐ τον Πυλάδη, πού φυσικά τόν φανταζόμαστε μόνιμα στο πλευρό του 'Ορέστη.)

Ά π ό τό παλάτι βγαίνει ό γερο-παιδαγωγός και έπιπλήττει τά άδέλφια γιά τήν έπιπολαιότητά τους. Στή στιχομυθία πού άκο-λουθεϊ, δ 'Ορέστης ρωτά γιά τήν κατάσταση στο παλάτι, όπότε ή 'Ηλέκτρα, παίρνοντας τό λόγο, δίνει άφορμή σέ μιά δεύτερη σκηνή άναγνώρισης μέ τόν άνθρωπο πού έκρυψε κάποτε τόν 'Ορέ-στη. Ό γέρος τούς παρακινεί άλλη μιά φορά νά προχωρήσουν στήν πράξη. Ό 'Ορέστης δέχεται τήν προτροπή (στόν στ. 1373 άπευθύνεται μιά μόνη φορά στόν Πυλάδη) καί, ύστερα άπό μιά βουβή προσευχή στούς θεούς έξω άπό τήν πύλη, μπαίνουν οί δυό τους στό παλάτι. "Ή 'Ηλέκτρα, πού τώρα μόλις, ύστερα άπό με-γάλο διάστημα, άφήνει τή σκηνή γιά λίγο, τούς άκολουθεϊ, άφοϋ προηγουμένως δέεται στό άγαλμα του 'Απόλλωνα, πού προστα-τεύει τήν είσοδο.

Τό τρίτο στάσιμο άποτελεϊται άπό ενα καί μοναδικό σύντομο στροφικό ζεύγος (1384-1397). Ό "Αρης καί οί 'Ερινύες έχουν μπει στό σπίτι. Ή έκδίκηση πλησιάζει* οδηγός ό Έρμης, πού σκεπάζει τό δόλο μέσα στό σκοτάδι.

Τό τελικό μέρος, πού μέ τούς δύο φόνους πραγματοποιεί τή στροφή στή μοίρα του οΐ'κου των 'Ατρειδών, περιλαμβάνει ολους κι όλους 113 στίχους. Ό Steidle (93), έχοντας ως ένα βαθμό δί-κιο, προειδοποιεί δτι δεν πρέπει νά παραμεριστεί τόσο βιαστικά τό τμήμα αύτό σάν είδος παράρτημα. 'Από τήν άλλη όμως πλευ-ρά, αύτή ή δυσαναλογία έχει τό δίχως άλλο κάποια σημασία γιά τό ερώτημα που θέλησε νά ρίξει τό βάρος ό ποιητής.

'Η σειρά των φόνων άντιστρέφεται σέ σχέση μέ τόν Αισχύλο καί τόν Εύριπίδη. Ηρώτα πέφτει ή Κλυταιμήστρα, καί έτσι, όταν τελειώνει, μένουμε μέ τήν εντύπωση της τιμωρίας του Αιγίσθου. Ό φόνος της Κλυταιμήστρας παίρνει τή μορφή ενός «άμοιβαίου»,

393

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

μέ στροφή και άντιστροφή (1398-1441).^ "Οπως τόσο συχνά στον Σοφοκλή, αύτη ή έντονη σκηνή εχει μορφικά αύστηρή σύνθεση. Στήν άρχή της στροφής βγαίνει, άπο τό παλάτι ή 'Ηλέκτρα, 'Ο έρχομός της, πού χρησιμοποιείται άπο τον ποιητή γιά νά συνο-δέψει μέ τή φωνή της τήν πράξη του φόνου, επομένως νά συμμε-τάσχει σ' αύτόν, αιτιολογείται με τό καθήκον πού άναλαμβάνει ή ήρωίδα νά προστατέψει τον 'Ορέστη και τον Πυλάδη άπο τή δυσάρεστη έκπληξη τής έπιστροφής του Αιγίσθου.^ "Τστερα άπο έ'ναν σύντομο διάλογο μέ τήν κορυφαία,^ άκούγονται οι εντρομες κραυγές τής Κλυταιμήστρας, ή έ'κκλησή της γιά βοήθεια, ή Ικε-σία της, και δύο φορές ή οιμωγή της, καθώς δέχεται τό φονικό πλήγμα —δλα συνοδευμένα άπό μιά άνταπάντηση τής 'Ηλέκτρας. Ή ύψιστη κορύφωση έ'ρχεται στον στ. 1415: ((Χτύπα τη δυό φο-ρές, άν έ'χεις τή δύναμη !»,

Στήν άρχή τής άντιστροφής, βγαίνουν άπό τό παλάτι ό 'Ορέ-στης και. ό Πυλάδης. Βλέπουν τον Αΐ'γισθο νά πλησιάζει, όποτε ή 'Ηλέκτρα, γεμάτη προθυμία, άναλαμβάνει τό ρόλο νά τόν υπο-δεχτεί. Στον σύντομο διάλογο τής σκηνής του Αιγίσθου (1442-1507) ό Σοφοκλής εχει άποτυπώσει τή μεγαλύτερη δραματική ένταση στή συνοπτικότερη δυνατή μορφή. Μέ προσποιητή δου-λοπρέπεια ή 'Ηλέκτρα έπιβεβαιώνει στόν θριαμβευτή τό θάνατο του 'Ορέστη και του άνοίγει, κατά τήν έπιθυμία του, τήν πύλη: ό 'Ορέστης και ό Πυλάδης φαίνονται δίπλα στό φορείο τής Κλυ-ταιμήστρας.·* Μέ διφορούμενα λόγια ό 'Ορέστης προτείνει στόν ΑΙ'γισθο νά σηκώσει ό Ι'διος τό κάλυμμα άπό τό φορείο. 'Αμέσως έκεΐνος καταλαβαίνει τή μοίρα του, άλλά θέλει νά κερδίσει χρόνο μιλώντας· ή 'Ηλέκτρα όμως του άφαιρεϊ τό λόγο και ο 'Ορέστης

1. Ή μετρική άντιστοιχία είναι βέβαιη, άλλά ή έπαλήθευσή της στίς λεπτομέρειες δυσχεραίνεται άπο τήν ύπαρξη κάποιων κενών στην άντιστρο-φή· πρβ. Kraus, 157.

2. Σέ θέματα άληθοφάνειας ό Σοφοκλής εμφανίζεται λιγότερο δεσμευ-μένος άπο τόν Εύριπίδη, μολονότι σε ορισμένες περιπτώσεις οΐ αιτιολογή-σεις του είναι πολύ πιο πειστικές.

3. Δέν άποκλείεται καθόλου νά άποδοθοΐ3ν διάφοροι μεμονωμένοι στίχοι σέ κάποια άπο τις γυναίκες τοϋ χοροϋ. Πολλά δμως παραμένουν άβέβαια σ' αυτά το σημείο.

4. Θά άρκοϋσε τό ανοιγμα της κεντρικής πύλης, γιά νά γίνει ορατή ή ομάδα των προσώπων; "Ή μήπως κάποιοι υπηρέτες άπό τό παλάτι έφερναν έξω τό φορείο; Πάντως, μάλλον δέν θά ήταν άπαραίτητο εδώ τό πολυσυ-ζητημένο έκκύκλημα.

394


τον όδηγεϊ στο παλάτί, γιά νά τον σχοτώσεί έκεΐ οπού έκεϊνος είχε χτυπήσει τον πατέρα του. Σύντομοι άνάπαιστοι του χοροϋ κλείνουν τό δράμα.

Ή αύστηρότητα της μορφής άποκαλύπτεται ολοφάνερα στή γενική δομή τ^ς'Ηλέκτρας. Προβάλλεται καθαρά τό διμερές κεν-τρικό τμήμα μέ τ-^ν ήθική νίκη της 'Ηλέκτρας και τήν έπακό-λουθη συντριβή της ύστερα άπό τήν ε'ίδηση του θανάτου του 'Ο-ρέστη. Το τμήμα αύτο πλαισιώνεται άπο τις δύο σκηνές μέ τή Χρυσόθεμη, οπού έπαναλαμβάνεται ή 'ίδια άντίδρομη κίνηση. "Άν άπο δώ προχωρήσουμε προς τά δύο άκρα, συναντοΰμε μιά πλήρη άντιστοιχία άνάμεσα στο θρήνο τής 'Ηλέκτρας και τήν οδυνηρή ρήση της, άφενός, και στήν άναγνώριση και τήν άγαλλίασή της, αφετέρου. Τέλος συγκροτείται ενα πλαίσιο άπό τήν προετοιμα-σία τής πράξης στον πρόλογο και τήν έκτέλεσή της.^

Ή "Ηλέκτρα του Σοφοκλή διαφέρει άπό τα άντίστοιχα έ'ργα του Αισχύλου και του Εύριπίδη στο οτι έδώ τό πρόβλημα τής μη-τροκτονίας δεν άποτελει κεντρικό θέμα. Ό ποιητής θέλησε νά δείξει τήν οδύνη και τό πάθος, τήν επιμονή και τή λύτρωση μιας μεγάλης καρδιάς. Ή άδιάλειπτη —αν εξαιρέσουμε Ινα σύντομο διάλειμμα— παρουσία τής 'Ηλέκτρας στή σκηνή είναι ό άξονας του έ'ργου. Σ ' αύτό τό δράμα, περισσότερο άπό κάθε άλλο, άνα-γνωρίζουμε πόσο ή μεγάλη ηρωική μορφή, πού ξεπερνά τή με-τριότητα του χοροΰ, άποτελεϊ τό κεντρικό ενδιαφέρον τής ποίη-σης τοϋ Σοφοκλή. Ή σύγκριση μέ τις μεγάλες μορφές στόν Αι-αντα, στήν 'Αντιγόνη και στόν Οιδίποδα Τ. είναι αύτονόητη, άλ-λα έδώ δέν πρέπει να παραβλέψουμε αύτό τό κάτι άλλο, τό και-νούριο. Ό κόσμος των θεών ύπάρχει άναμφισβήτητα και σ' αύτό τό εργο, άλλά εχει σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό άποσυρθει στό βά-θος. Τή θέση του τήν παίρνει ενας νέος ψυχικός πλούτος, μιά βα-θύτερη διείσδυση στά προβλήματα του άνθρώπου, ό όποιος είναι ύποχρεωμένος νά προχωρήσει άνεπηρέαστος στό δρόμο του όρθοϋ, σέ εναν κόσμο δπου ή τάξη έχει σοβαρά διαταραχτεί. Στήν άνά-λυσή μου υπογράμμισα τά σημεία δπου μιλεί ή 'Ηλέκτρα, μέ ο-ξύτατη αύτογνωσία, γιά τό πώς τό άδικο όλόγυρά της τήν άναγ-κάζει νά ύπερβεϊ ολους τους φραγμούς πού θά τής έ'θεταν, σέ εναν κόσμο δικαίου, ή φύση και ή ήθική. 'Αναφέρθηκα άκόμη καΐ στήν

1. Ό Ch. Ρ. Segal, δ.π. 480, δίνει ενα διδακτικό σχήμα, πού συμπλτ}-ρώνει θαυμάσια δ,τι είπα πιο πάνω.

395

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

παραδοξολογία: αύτή πού μέ τό μίσος της πρέπει να είναι άσεβής, δρέπει το ύψιστο εγκώμιο της εύσέβειας. Προβληματισμοί αύ-τοΰ του ε'ίδους συνδέονται μέ δλες τις μεγάλες μορφές του Σο-φοκλή, σπάνια όμως άνακινοΰνται μέ τόση σαφήνεια στή συνεί-δηση του άνθρώπου πού δρα.

'Υπάρχει μιά πλατιά διαδομένη άποψη δτι άπέναντι στο ιδιαί-τερο βάρος της κεντρικής μορφής, τό πρόβλημα τής δικαίωσης τής μητροκτονίας είναι εντελώς παραμερισμένο, αν δεν είναι και ολότελα άδιάφορο.^ Ά π ο τήν άλλη μεριά, έ'χει σχηματιστεί ένα μέτωπο ερμηνευτών οί όποιοι άποδίδουν, και γιά το έ'ργο του Σο-φοκλή, μεγάλη, άν οχι κεντρική, σημασία στο πρόβλημα τής μη-τροκτονίας· από τους προδρόμους είναι ό J. Τ. Sheppard.^ Μιά νέα έρμηνευτική κατεύθυνση έγκαινίασε ό R. Ρ. Winnington-Ingram (ο.π.), ενώ μέ διεισδυτική έπιχειρηματολογία ό Η. F. Johansen {δ.π.) επεξεργάστηκε τις σκοτεινές πλευρές τών δρα-ματικών γεγονότων. Κατά τήν άποψή του, στο τέλος του έ'ργου πρέπει νά δοΰμε εναν νεαρό γεμάτο άβεβαιότητα, και μιά εσωτε-ρικά συντριμμένη γυναίκα. Σέ πολλά σημεία άκολουθεϊ τήν 'ίδια κατεύθυνση και ή έρμηνεία του έργου πού πρότεινε ό Ch. Ρ. Se-gal (ο.π.).

Δεν πιστεύω οτι αύτή ή έρμηνεία μας άναγκάζει νά έπανεκτι-μήσουμε τό δράμα. Κεντρικό του θέμα παραμένει ή επιμονή τής 'Ηλέκτρας και οχι ή μητροκτονία. Παρ' δλα αύτά, τό βλέμμα μας εχει στό μεταξύ οξυνθεί, ώστε νά βλέπει ότι ό Σοφοκλής, ενώ δέν δίνει κεντρική θέση στήν προβληματική τής μητροκτονίας, οπωσ-δήποτε τή γνωρίζει. 'Υπάρχει μιά και μοναδική έκφραση κάποιας αμφιβολίας στά λόγια του 'Ορέστη (1425): «άν ό 'Απόλλων έ'δω-σε τή σωστή συμβουλή». Γιά τό οτι ή 'Ηλέκτρα έχει επίγνωση

1. Παραθέτω καί κάποιες νεότερες φωνές: Κ. von Fritz, 139, ό όποιος ακολουθεί τον Reinhardt, 149· Η. Diller, Gottheit und Mensch in der Tragödie des Sophokles, Darmstadt 1963, 3" Funke, 151· K. Matthies-sen, Elektra, Taurische Iphigenie und Helena (Hypomnemata 4), 1964, 114, 2· A. M. Dale, Helena, 'Οξφόρδη 1967, Χ· Α. Vogler, ο.π. 22, 32, μέ δλη τή σχετική βιβλιογραφία.

2. ((Electra: Α Defense of Sophocles», CR 41 (1927) 2 καΐ 163. 'Αν-τίθετες οί άπόψεις τοΰ J. D. Denniston, Εuripides\Electra, 'Οξφόρδη 1939, XXV, 1. Πρέπει επίσης νά άναφερθοϋν και οί W. Steidle, 91" Α. Wasserstein, Gnomon 32 (1960) 178· Α. Salmon, ((L'ironie tragique dans l'exodos de l'Electre de Sophocle», EClâs 29 (1961) 269.

396


της τραγ ικότητας τ ω ν πράξεων τ η ς εγ ινε λόγος λ ίγο π ιο π ά ν ω . ' Α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ α είναι τ ά λόγ ια του χοροϋ, δπου αναγνωρίζε ι κ α -νείς μ ιά δ ιαλεκτική σχέση στην εκτ ίμηση τ η ς πράξης . Σ τ η ν π ρ ώ -τη κραυγή της Κλυτα ιμήστρας , ό χορός άντιδρα μέ βαθιά φρίκη (1407)· και όταν ή ' Η λ έ κ τ ρ α χλευάζει τήν Ικεσία της μητέρας της , θρηνεί γ ι α τήν πόλη και τ ή γενιά τ ω ν 'Ατρε ιδών (1413) . Ό 'ίδιος δ μ ω ς ό χορός (μιά φωνή άπό αύτόν) ε ίναι άπρόθυμος νά φέ-ξει τ ά α ιματοβαμμένα χέρια των δραστών (1423) , ενώ στους ά -ναπαίστους του τέλους έγκο^μιάζει τό σπέρμα τ ώ ν 'Ατρε ιδών , πού βρήκε, υστέρα άπό τόσα πολλά πάθη., τό δρόμο προς τήν ελευ-θερία.

Ό Σοφοκλής , όταν νίκησε στά 4 0 9 π . Χ . μέ τον Φιλοκτήτη,^ π λ η -σίαζε τά 90 του χρόνια, χ ω ρ ί ς ομως νά παρουσιάζει ουτε τήν ε -λάχ ιστη κάμψη στήν Ικανότητά του νά δημιουργε ί αύστηρές δρα-ματ ικές συνθέσεις.

1. Σχολιασμένες εκδόσεις: Α. Anarratone, Μιλάνο 1933' Α. Manzoni, Τορίνο 1940· J. G. Kamerbeek, Leiden 1946· Α. Taccone, Φλωρεντία 1948· Τ. Β. L. Webster, «Greek and Latin Classics», Cambridge 1970.

Μελέτες: Ν. T. Pratt, «Sophoclean "Orthodoxy" in the Philoctetes», AJPh 70 (1949) 273· K. I. Βουρβέρης, «Τό πρόβλημα της παιδείας εις τον Φιλοκτήτην του Σοφοκλέους», Πλάτων 1949, 129 και Σοφοκλέους Φιλοκτήτης, Αθήνα 1966* καΐ Ό Φιλοκτήτης τον Σοφοκλέους: 'Η αιωνία τραγωδία τον έφηβου, 'Αθήνα 1966· L. Radermacher, «Ammerkungen zum Philoktetes und Oedipus Coloneus», RhM 93 (1950) 158· I. Er-randonea, «Filoctetes», Emerita 23 (1955) 122, καΐ 24 (1956) 72· M. H. Jameson, «Politics and the Philoctetes», CPh 51 (1956) 217· L M. Linforth, «Philoctetes, the Play and the Man», Univ. of Calif. Puhl, in Class. Phil. 15/3 (1956) 95· B. Stumpo, «II Filottete di Sofocle», Dioniso 19 (1956) 89" R. Muth, «Gottheit und Mensch im Philoktetes des Sophokles», Studi in onore di L. Castiglioni, Φλωρεντία 1959, 641" Ph. W. Harsh, «The Role of the Bow in the Philoctetes of Sophocles», AJPh 81 (1960) 408· K. Alt, «Schicksal und Physis im Philoktetes des Sophokles», Hermes 89 (1961) \k\ = Wege der Forschung 95, 412" Η. Erbse, «Neoptolemos und Philoktet bei Sophokles», Hermes 94 (1966) 177· A. E. Hinds, «The Prophecy of Helenus in Sophocles' Philo-ctetes», CQ 61 (1967) 169· E. Schlesinger, «Die Intrigue im Aufbau von Sophokles Philoktetes», RhM I I I (1968) 97,156· O. Taplin, «Sig-nificant Actions in Sophocles' Philoctetes», CRBS 12 (1971) 25· W. M. Calder III, «Die Technik der sophokleischen Komposition im Philoktet», Hellenische Poleis Akad. Verl., Βερολίνο 1973, 1382" J. V. Schmidt, Sophokles : Philoktet. Eine Strukturanalyse, Χαϊδελβέργη 1973· J. P. Poe, Heroism and Divine Justice in Sophocles'" Philoctetes

397

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Στον 52ο λόγο του Δίωνα άπο την ΓΙ ρούσα χρωστούμε μιά σύγκριση της δραματοποίησης του μύθου, πού ήταν γνωστός καΐ στο επος/ άπο τούς τρεϊς μεγάλους τραγικούς. 'Υπάρχουν και. ο-ρισμένα πρόσθετα στοιχεία, έτσι ώστε νά μπορούμε νά σχηματί-σουμε κάποια εικόνα γιά τά άντίστοιχα δράματα του Αισχύλου και του Ευριπίδη. Γιά τό εργο του Αισχύλου μάλιστα εχουμε και το άπόσπασμα άπο μια 'Υπόθεση: Ρ. Oxy. 20, άρ, 2256, άπ. 5 (άπ. 392 Μ.), όπου έμφανίζεται τό ονομα τοΰ Νεοπτολέμου. Ή Στέλλα Γ. Κοσσυφοπούλου^ δμως υπέδειξε τή δυνατότητα μιας συμπλήρωσης, πού τονίζει άκριβώς τήν άπουσία αύτοΰ του προ-σώπου άπο το έ'ργο τοΰ Αισχύλου. "Οπως και στον Εύριπίδη, τό χορό τον άποτελοΰσαν κάτοικοι της Αήμνου —ή οποία έπομένως δέν ήταν νησί άκατοίκητο, όπως στον Σοφοκλή. Έ δ ώ ό 'Οδυσ-σέας έ'πρεπε νά εκτελέσει μόνος του τήν άποστολή: παραμένοντας άγνωστος στον Φιλοκτήτη, τον κέρδιζε μέ διάφορες διηγήσεις γιά τήν άποτυχία της έλληνικής έκστρατείας, και έτσι, μέ δόλο, γι-νόταν κύριος τοΰ τόξου' έδώ έπαιζε πάλι κάποιο ρόλο μια κρίση της άρρώστιας τοΰ Φιλοκτήτη (άπ. 391-404 Μ.).

Ό Εύριπίδης δίδαξε τον Φιλοκτήτη του τό 431 π.Χ. μαζι μέ τή Μήδεια (άπ. 787-803 Ν.).^ Σχετικά μέ τον πρόλογο, πού τον έκφωνοΰσε ό 'Οδυσσέας, ό 52ος λόγος τοΰ Δίωνα μας έπιτρέπει νά συμπεράνουμε δτι ό ήρωας ειχε μεταμορφο^θεΐ άπο τήν 'Αθη-νά* ήξερε, άκόμη, οτι και οΐ Τρώες είχαν στείλει στον Φιλοκτή-τη μιά πρεσβεία, γιά νά τον πάρουν μέ τό μέρος τους. Τό άπ. 792 Ν. άπο τό δράμα τοΰ Εύριπίδη, καθώς θυμίζει σχεδόν κατά λέξη τό άπ. 397 Μ. τοΰ Αισχύλου, μας επιτρέπει νά υποθέσουμε δτι και έδώ ό Φιλοκτήτης πάθαινε μιά κρίση της άρρώστιας του. Πώς τελικά έπαιρνε τήν άπόφαση νά άκολουθήσει τούς "Ελληνες, δέν είμαστε σέ θέση νά τό γνωρίζουμε. Τό άπόσπασμα μιας Ύ-

(Mnemos. Suppl.), Léiden 1974· Gh. P. Segal, α Divine e umano nel Filottete di Sofocle», QUCC 23 (1976) 67.

Ειδικότερα γιά τά σκηνικά προβλήματα: Α. Μ. Dale, WS 69 (1956) ÎOÎi=Collected Papers 119.

Μεταφράσεις: W. Willige, Στουτγάρδη 1957" Ε. F.Watling, βλ. στη βιβλιογραφία τοΰ Αϊαντα.

1. 01 σχετικές παραπομπές στον Mette, Der Verlorene Aisckylos 100. 2. 'Ελληνικά 14 (1955/56) 449. 3. Γιά τήν άνασύνθεση τοΰ έ'ργου βλ. Mette, ο.π. 104, και Lustrum

1967/12 (1968) 266" Webster, Euripides 58.

398


πόθεσης {P.Oxy. άρ. 2455, άπ. 17, στήλη XVIII, έκδ. Ε. G. Turner) μας προσφέρει, ελάχιστα, άλλά οΐ τελευταίες λέξεις φαί-νεται νά υποδηλώνουν δτι κάποιος άνάγκαζε τον Φιλοκτήτη νά προχωρήσει προς τό πλοίο, πού φυσικά θά τον εφερνε μετά στην Τροία.

Στον Σοφοκλή ή προλογική σκηνή (1-134) έπιτελεΐ πολλαπλή λειτουργία. "Οχι μόνο πληροφορεί, άλλά παρουσιάζει τό χαρα-κτήρα δύο μορφών, πού άναλαμβάνουν σημαντικούς ρόλους σ' αύ-τή τή μοναδική σύγκρουση τριών ολότελα διαφορετικών άνθρώ-π ω ν επιπρόσθετα, μας δίνει τή δυνατότητα νά μετάσχουμε στήν άδιέξοδη κατάσταση του Φιλοκτήτη, πριν άκόμη εμφανιστεί έ-κεΐνος στή σκηνή.

Ό 'Οδυσσέας άνοίγει και διευθύνει τό διάλογο. Τά λόγια του άποσκοπούν νά πληροφορήσουν τόν Νεοπτόλεμο γιά τήν έγκατά-λειψη του άρρωστου ήρωα (τήν ειχε άναλάβει ό ίδιος μέ εντολή τών άρχηγών του στρατού)· και ωστόσο παρασύρεται τώρα άπό τό συναίσθημα: αύτή είναι λοιπόν ή άκτή —ύστερα άπό τόσα χρό-νια! Ό Νεοπτόλεμος πρέπει καταρχήν νά κοιτάξει κρυφά μέσα στή σπηλιά, μ,ήπως είναι έκεϊ ό Φιλοκτήτης. Ό 'Οδυσσέας θυ-μάται και τό παραμικρό: τό διπλό άνοιγμα, τήν πηγή, άν άνα-βλύζει άκόμη. Ό Νεοπτόλεμος άνεβαίνει στή σπηλιά (είναι ά-παραίτητη μ,ιά άνάλογη διαμόρφωση της σκηνικής πρόσοψης) και κατατοπίζει, έν μέρει σέ στιχομυθία, τον 'Οδυσσέα για ο,τι βλέ-πει. Ή σπηλιά είναι άδεια" άπό ενα χοντροσκαλισμένο κύπελλο, κάποια υλικά γιά τό άναμμα φωτιάς και κάτι κουρέλια λεκιασμέ-να άπό πύο, πού στεγνώνουν έκεϊ, άναδύεται ή εικόνα της ζωής πού περνά αύτός ό βασανισμένος άνθρωπος. Άλλά, γιά νά βεβαι-ωθούν, πρέπει νά στείλουν κάποιον παρατηρητή. Κατόπιν (πρέπει νά δεχτούμε άδιαμαρτύρητα δτι τό σχέδιο τώρα μόλις καταστρώ-νεται) ό 'Οδυσσέας άναπτύσσει στό σύντροφο του τήν άποστολή του. Πρέπει νά ξεγελάσει τόν Φιλοκτήτη λέγοντάς του δτι τάχα είναι βαριά προσβλημένος μέ τούς "Ελληνες εξαιτίας της ύπόθε-σης τών δπλων τοΰ πατέρα του, και δτι γυρίζει στήν πατρίδα. "Ετσι μόνο θά μπορέσουν νά γίνουν κύριοι τοΰ τόξου μέ τό όποιο θά κατορθώσουν τελικά νά κυριεύσουν τήν Τροία. Ό 'Οδυσσέας προβλέπει τήν άντίδραση τού Νεοπτολέμου, πού πραγματικά εκ-δηλώνεται αμέσως' άλλά σέ μιά ζωηρή στιχομυθία, δπου επι-στρατεύει δλη του τήν πειθώ, κατορθώνει νά τόν κερδίσει. Τό μέ-

399

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

ρος αύτο εϊναι, γεμάτο λεπτότατες άποχρώσεις ήθοπλασίας. Ό 'Οδυσσέας μετατίθεται νοερά στήν ήλικία του Νεοπτολέμου: « 'Ό-ταν ήμουν κι έγώ τόσο νέος, προτιμούσα τήν άμεση πράξη άπο το λόγο». Προσθέτοντας τό έπιχείρημα δτι ή χρήση βίας πάνω στον άνθρωπο πού είναι κύριος των τόξων του 'Ηρακλή δέν έ'χει κανένα νόημα, κυρίως δμως κεντρίζοντας τη φιλοδοξία του νέου, ό 'Οδυσσέας τον κερδίζει. Τώρα λοιπον μπορεί να του άναθέσει τήν άποστολή. Ό ϊδιος παίρνει μαζί του και τον Κατάσκοπο, άλ-λά σκοπεύει αργότερα, αν ή υπόθεση παρουσιάσει σημαντική κα-θυστέρηση, νά τον στείλει πίσω μεταμορφωμένο σέ ναυτικό, για νά ενισχύσει τον Νεοπτόλεμο μέ το λόγο του.

Δύο πράγματα έπισημαίνουμε σ' αύτή τή σκηνή. Πρώτα, δεν τίθεται το ερώτημα αν γιά τήν άλωση της Τροίας άρκεϊ τό τόξο ή εΤναι άπαραίτητη και ή παρουσία του κατόχου του. Βέβαια, ή εξασφάλιση του τόξου κατέχει τήν πρώτη θέση (68, 78, 113)· ταυτόχρονα ομως ό 'Οδυσσέας μιλεϊ άπροκάλυπτα, σάν νά πρό-κειται και γιά τή σύλληψη του Φιλοκτήτη (101, 107), ένώ πα-ράλληλα παραμερίζει άποφασιστικά τό ερώτημα (103) άν είναι άδύνατο νά φτάσουν στο σκοπό τους μέ τήν πειθώ. Ή δεύτερη διαπίστωση είναι δτι ή φύσις (ό έ'μφυτος χαρακτήρας) τοΰ Νεο-πτολέμου εμφανίζεται άπό τήν άρχή (79, 88) σάν κάτι δεδομένο, σάν ενας σημαντικός παράγοντας πού εμπλέκεται αύτονόητα στη σύνθεση τοΰ δράματος.

Ή ζωηρή δραματική κίνηση πού κυριαρχεί στον πρόλογο κα-θορίζει και τή μορφή της παρόδου. Οί ναύτες του χοροϋ (κατά εναν περίεργο τρόπο ή Υπόθεση τους θέλει γέροντες) στήν πρώτη στροφή ζητούν άπό τόν Νεοπτόλεμο οδηγίες, και έκεΐνος, σέ άνα-παιστικούς στίχους, τούς παρακινεί νά ρίξουν μιά ματιά στή σττη-λιά καΐ μετά νά βρίσκονται σέ έτοιμότητα. Στήν άντιστροφή ό χορός ρωτά γιά τήν κατάσταση της κατοικίας τοΰ Φιλοκτήτη· άκολουθοΰν άνάπαιστοι μέ ενα διάλογο γιά τις συνθήκες της ζωής του. Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος εκφράζει, σέ απαλούς γλυκώ-νειους, τόν οίκτο τοΰ χοροΰ γιά τή δυστυχία τοΰ ήρωα, και άκο-λουθοΰν άνάπαιστοι τοΰ Νεοπτολέμου μέ ένδεικτικό περιεχόμενο, δπου γίνεται λόγος γιά τή βούληση των θεών, πού στέλνουν μιά τέτοια συμφορά και ταυτόχρονα επιβραδύνουν τήν πτώση της Τροίας ώς τή μοιραία στιγμή. Ό Φιλοκτήτης πρέπει νά τεντώ-σει τό θεϊκό τόξο ένάντια στήν Τροία. Τό τρίτο στροφικό ζεύγος

400


εχει διαλογική μορφή: 6 Νεοπτόλεμος ρωτα άνήσυχος, και 6 χο-ρος τον πληροφορεί δτι ερχεται 6 Φιλοκτήτης.

Τό πρώτο έπεισόδιο (219-675, μέ ενα στροφικά ζεύγος πού κατανέμεται σέ καίρια σημεία της σκηνής) προωθεί τή σκευωρία, μέ εντυπωσιακή κλιμάκωση στή σκηνή του 'Εμπόρου, ως τα πρό-θυρα της επιτυχίας, πού άναστέλλεται, στο δεύτερο έπεισόδιο, έξαιτίας κάποιου γεγονότος.

Ό εισαγωγικός διάλογος περιέχει τή σύσταση του Νεοπτολέ-μου, ό όποιος, πιστός στο ρόλο του, προσποιείται δτι δεν ξέρει τίποτε γιά τον Φιλοκτήτη. Αύτό άκριβώς προκαλεί τήν εκτετα-μένη θρηνητική ρήση του ήρωα. Τώρα μπορεί επιτέλους ό Φιλο-κτήτης νά μιλήσει σέ εναν δμοιό του (και πόσο δμοιός του είναι ό Νεοπτόλεμος θά φανεϊ πιο κάτω), μπορεί νά περιγράψει τήν έγκατάλειψή του και τήν άθλιότητα της ζωής του. Γι' αύτόν δ 'Οδυσσέας δεν είναι άπλός έκτελεστής εντολών είναι τό ϊδιο έ-νοχος μέ τούς Άτρεϊδες (264, 314). Μόνο έτσι θά μπορούσαμε νά καταλάβουμε τό άβυσσαλέο μίσος του —θέμα εντελώς καθο-ριστικό γιά τήν πορεία του έ'ργου.

"Επειτα άπό διάφορες ούδέτερες έκφράσεις συμπάθειας του κο-ρυφαίου, 6 Νεοπτόλεμος καταπιάνεται γεμάτος ζήλο μέ τήν εκτέ-λεση της άποστολής του. Και πάλι, επειτα άπό ενα εισαγωγικό διαλογικό τμήμα, άκολουθεϊ ενας μακρός λόγος, δπου παρατη-ρούνται οι γνωστές άναλογίες, κάπως συντομευμένες σέ σύγκριση μέ προηγούμενες άντίστοιχες συνθέσεις. Στον εισαγωγικό διάλο-γο ό Νεοπτόλεμος μιλεί γιά τό μίσος του πρός τούς Άτρεΐδες και τόν 'Οδυσσέα και άναφέρει τό θάνατο του 'Αχιλλέα. Στο λόγο του οικοδομεί επιδέξια τήν άπάτη του, πάνω στή βάση της άλή-θειας. Πράγματι, ό 'Οδυσσέας τόν ειχε πάρει άπό τή Σκύρο και τόν δελέασε μέ τήν ύπόσχεση νά κερδίσει δόξα άπό τήν άλωση της Τροίας· πράγματι, ό 'Οδυσσέας είχε πάρει τά δπλα του 'Α-χιλλέα. Ά π ό δώ καΐ πέρα δμως ό Νεοπτόλεμος άρχίζει νά ψεύ-δεται άσύστολα: άπαίτησε, τάχα, τήν πανοπλία του πατέρα του, άλλά του τήν άρνήθηκαν άναίσχυντα* άκολούθησε μιά φοβερή σύγ-κρουση, και τώρα γεμάτος άγανάκτηση επιστρέφει στήν πατρί-δα του. 'Εκμεταλλεύεται επιδέξια τήν άδεια πού του ειχε δώ-σει 6 'Οδυσσέας νά τόν λοιδορήσει (64), άλλά φορτώνει μέ φο-βερές βρισιές και τούς Άτρεϊδες. Μέ πολύ ζήλο τόν ενισχύει ό χορός σέ μιά σύντομη στροφή : μπροστά σέ μιά τέτοια άνομία

401

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

προς τον Νεοπτόλεμο, επικαλέστηκε τότε τή Γή, μητέρα του Δία. Γιά τρίτη φορά ενας κάπως έκτεταμένος διάλογος εισάγει μιά

άποφασιστική ρήση· σέ τρεις τέτοιες ρήσεις στηρίζεται τό βάρος αύτής της σκηνικής σύνθεσης. Ό εισαγωγικός διάλογος προσφέ-ρει ενα είδος ήρωικό προσκλητήριο, καθώς ό Φιλοκτήτης ρωτά γιά τις μεγάλες μορφές της έκστρατείας και ετσι μαθαίνει ότι πέ-θαναν οί καλύτεροι και επέζησαν οί χειρότεροι. 'Ακόμη και ό Θερσίτης ζει ! Αύτος ό διάλογος δένει με στενότερους δεσμ,ούς εμπιστοσύνης τον Φιλοκτήτη μέ τον Νεοπτόλεμο και επιβεβαιώ-νει τή βαθιά, μέσα άπό τον πόνο άποχτημένη, δυσπιστία του γιά μιά δίκαιη πορεία του κόσμου. Πέρα άπό αύτό, ό τρόπος μέ τον όποιο ή άλήθεια άποτελεΐ εδώ τό φόντο της άπάτης δίνει στό διά-λογο την ιδιαίτερη γοητεία του. ""'Αν άναλογεΐ στον Διομήδη ενα μερίδιο μίσους (416), τοϋτο σχετίζεται μέ τό ρόλο πού έ'παιζε αύτό τό πρόσωπο στήν επική έκδοχή του μύθου. Στό τέλος αύ-τοϋ του διαλόγου ό Νεοπτόλεμος, μέ άκρα σοφιστική δεινότητα, μιλεί γιά τήν έπικείμενη άναχώρησή του γιά τή Σκύρο, συμπλέ-κοντας ταυτόχρονα και μιά κάπως άόριστη εύχή για τήν άνάρρω-ση του ήρωα, σαν νά ήθελε νά διακόψει τυπικά μιά έπίσκεψη. Τό-τε ό Φιλοκτήτης άγκιστρώνεται άπεγνωσμένα άπό τήν έλπίδα πού χρόνια περίμενε, πέφτει στά πόδια του Νεοπτολέμου και τόν ικετεύει νά τόν πάρει μαζί του. Και πάλι ό χορός επεμβαίνει και συνηγορεί γιά τήν α'ίτηση. Ό Νεοπτόλεμος παριστάνει τόν δι-σταχτικό, πού υποχωρεί έ'πειτα άπό σκέψη.

Ό 'Οδυσσέας, δπο^ς εΤχε προαναγγείλει, προσπαθεί νά επι-σπεύσει τή δράση στέλνοντας τόν μεταμφιεσμένο σέ έ'μπορο Κα-τάσκοπο. Αύτός προσποιείται οτι περνά τυχαία άπό έκει και δτι τάχα ήθελε νά χαιρετίσει τόν Νεοπτόλεμο και νά τόν πληροφορή-σει πώς οί Άργεΐοι στέλνουν έ'να πλοίο γιά νά τόν πάει πίσω στήν Τροία. Σέ ενα επιδέξιο διαλογικό παιχνίδι μέ τόν Νεοπτό-λεμο, άρνιέται νά πει περισσότερα, τελικά όμως άποκαλύπτει: ό 'Οδυσσέας και ό Διομήδης μέ έ'να άλλο πλοίο έ'ρχονται γιά νά πάρουν στήν Τροία τόν Φιλοκτήτη μέ τό καλό ή μέ τή βία (594)*

1. Στή Μικρή Ίλιάδα τόν Φιλοκτήτη τον έφερνε άπο τή Λήμνο ό Διο-μήδης· πρβ. W. Kullmann, Die Quellen der Ilias (Hermes Einzelschr. 14), 1960, 54 (72). Kai στό δράμα τοϋ Εύριπίδη αύτός ό ήρωας επαιζε κάποιο ρόλο. Στόν Σοφοκλή τόν υποκαθιστά τό πλαστό πρόσωπο τοΰ Εμπόρου (592).

402


γί,ατί. δ "Ελενος, πού είχε αίχμαλωτί,στεΐ, προφήτεψε δτι, μόνο άν πείσουν τον Φιλοκτήτη (612) καΐ εξασφαλίσουν τή βοήθειά του, Οά κυριεύσουν την Τροία. Ό 'Οδυσσέας είχε ορκιστεί νά τον φέρει οπωσδήποτε μαζί του: ή θά ερχόταν μέ τή θέλησή του ή θά τον άνάγκαζε μ,έ τή βία (618). Στο κριτικό μέρος αύτοΰ του κεφαλαίου μιλούμε γιά τήν προσπάθεια νά εντοπιστεί το κλει-δί γιά τήν ερμηνεία τοΰ έργου στήν άντίφαση αύτών των δύο στί-"/ων.

Ή σκηνή μέ τον "Εμπορο δεν δημιούργησε καμιά καινούρια δρα-ματική κατάσταση, άλλά δυνάμωσε σημαντικά τήν ένταση· πάν-τως, γιά τήν πορεία της δράσης εχει σημασία, στο βαθμό πού ο Φιλοκτήτης άργότερα (769), γεμάτος φόβο μπρος στούς διώκτες του, δείχνει ιδιαίτερη εμπιστοσύνη στον Νεοπτόλεμο κοιι τοΰ δί-νει τό τόξο του.

Ό επόμενος διάλογος, διαμορφοομένος στο μεγαλύτερο μ,έρος του σέ ελεύθερη έναλλαγή μονόστιχίον μέ δίστιχα, έπειτα άπό μιά σύντομη επιβράδυνση εξαιτίας του Νεοπτολέμου (μήπως ή ανα-φορά του στον άντίθετο άνεμο, πού δμως τήν άφήνει νά ξεχαστεί άμέσοος, σημαίνει τήν άφύπνιση μιας εσωτερικής άντίστασης;) περιέχει τις τελευταίες προετοιμασίες γιά τήν άναχώρηση. Ό Φι-λοκτήτης θέλει να πάρει μαζί του ενα θεραπευτικό βοτάνι καΐ νά δει μήπο^ς υπάρχουν τίποτε ξεχασμένα βέλη. Ό Νεοπτόλεμος άρ-πάζεται άπό ,τή συνθηματική λέξη και παρακαλεί νά άγγίξει το μ,αγικό τόξο, νά τοΰ επιτραπεί νά τό κρατήσει στο χέρι. Αύτό δεν είναι πιά μέρος της άπάτης, γιατί δ νέος μιλεϊ μέ πραγματικό δέος. Ή σκηνή φέρνει κοντά δύο άνθρώτϊους πού συγγενεύουν στήν εύγένεια της ψυχής. "Ομ.ορφο σύμβολο αύτής της φιλίας, πού μόλις γεννιέται, άποτελει τό γεγονός δτι δ Φιλοκτήτης μπαί-νει στή σπηλιά του στηριγμένος στον Νεοπτόλεμο.

Τό πρώτο στάσιμο (676-729) παρουσιάζει θεματική άρθρω-ση πού δέν είναι σπάνια στον Σοφοκλή. Τό πρώτο στροφικό ζεύ-γος και ή δεύτερη στροφή δίνουν μιά συγκινητική εικόνα τοΰ άν-θρώπου πού υπομένει καρτερικά τή δυστυχία του. Ή δεύτερη ό-μως άντιστροφή μιλεϊ γιά εύχάριστο τέλος και γιά χαρούμενο γυ-ρισμό στήν πατρίδα. "Ετσι τό χορικό άποτελεΐ πιστή άπεικόνιση της δραματικής κατάστασης, όπως έχει διαμορφωθεί: είναι μιά λυρική άνακεφαλαίωση της ως τώρα δραματικής πορείας τοΰ έ'ρ-γου. Ή εντύπωση αύτοΰ τοΰ πόνου εχει χαραχτεί βαθιά, στο τέ-

403

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

λος δμως διατηρείται ή πλαστή κατάσταση. Φαινόμενο και πραγ-ματικότητα δεν έχουν άκόμη διαχωριστεί.

Το σύντομο δεύτερο επεισόδιο (730-826) άρχίζει μέ τό ξεκί-νημα του Νεοπτολέμου και του Φιλοκτήτη γιά τό καράβι, πού διακόπτεται δμως άπό μιά άπότομη κρίση της αρρώστιας του Φι-λοκτήτη. Ή άπελπισμένη προσπάθεια νά κρύψει τον πόνο του, τώρα πού βρίσκεται τόσο κοντά στο σκοπό του, ή ήττα του άπο τον άγριο παροξυσμό, τά ξεσπάσματά του, καΐ τέλος τό βύθισμά του στόν υπνο, ολα αύτά άπεικονίζονται μέ αμεσότατη παρατηρη-τικότητα, και ωστόσο χωρίς άπότομες άλλαγές ύφους. Ό διάλο-γος είναι εξαιρετικά ταραγμένος: σύντομοι λόγοι έναλλάσσονται μέ μονόστιχα, πού έδώ κι έκεΐ διακόπτονται άπό άντιλαβές, ένώ παρεμβάλλονται και διάφορα επιφωνήματα. Έ δ ώ θά ήταν άδια-νόητη μιά αύστηρή στιχομυθία.

Ή σημασία αύτής της σκηνής γιά τήν πορεία της δράσης συνί-σταται στό δτι ό Νεοπτόλεμος παίρνει στά χέρια του τό τόξο. Τώρα δμως αρχίζει να τόν εγκαταλείπει τό άπελπισμένο θάρρος πού χρειάστηκε γιά νά άναλάβει μιά σκευωρία άντίθετη πρός τή συ-νείδησή του. Αύτό μόνο υπαινικτικά ύποδηλώνεται σ' αυτή τή σκη-νή: μιά φορά στή συγκρατημένη καί, γιά τή συγκεκριμένη δρα-ματική κατάσταση, άμφίσημη προσευχή νά φτάσουν αι'σια στό σκοπό πού όρισαν οί θεοί (779)· καΐ άλλη μιά, πιό εμφαντικά, στόν στ. 806: «άπό ώρα τώρα θλίβομαι γιά τά δεινά σου». Έ δ ώ εμφανίζεται πρώτη φορά εκείνο τό πάλαι^ πού τό συναντούμε και πιό κάτω, σέ άποφασιστική θέση, τό όποιο τοποθετεί μεγάλο μέ-ρος άπό τά προηγούμενα στήν προοπτική της συμπάθειας και του συγκλονισμοΰ,

Ή δραματική κατάσταση —μέ τόν Φιλοκτήτη βυθισμένο στόν ύπνο και δίπλα του τόν Νεοπτόλεμο μέ τό τόξο στό χέρι— είναι φορτισμένη μέ τόση ένταση, ώστε δέν μπορεί νά έχει τή θέση του έδώ ένα κανονικό στάσιμο* πιό οργανικά ενσωματώνεται στά δραματικά συμφραζόμενα ή τριαδική σύνθεση (827-864), ή ο-ποία διακόπτεται άπό τούς έξαμέτρους του Νεοπτολέμου, έπειτα άπό τή στροφή. Ή στροφή έπικαλεϊται γιά χάρη τοϋ άρρώστου τόν ύπνο, άλλά έν συνεχεία παρακινεί τόν Νεοπτόλεμο νά έκμε-ταλλευτεΐ τήν περίσταση τό ταχύτερο, γιά νά δράσει. Έκεϊνος δμως άποκρίνεται, σέ τέσσερις έξαμέτρους, μέ έπίσημο χρησμι-κό λόγο. Ή διαζευκτική λύση, πού ως αύτό τό σημείο ούτε διευ-

404


κρινίστηκε ουτε κάν τέθηκε —μόνο το τόξο ή μαζί και ό κάτοχος του— αποσαφηνίζεται, εδώ ρητά άπό τον Νεοπτόλεμο: ό θεός ά-παιτεϊ και τον ήρωα μαζί μέ τά δπλα του —δλα τά άλλα θά ήταν άνώφελα. Ό τόνος των στίχων φωτίζει, την κατάσταση πού μό-λις δημιουργήθηκε/ ωστόσο έχουμε τό δικαίωμα νά άναρωτη-θοΰμε πόσο ρόλο παίζει έδώ ή 'ίδια ή πάλη του Νεοπτολέμου γιά νά πάρει μιά άπόφαση. Ό χορός προσπαθεί νά ύπεκφύγει: «άφησε τό θεό νά βρει τό σωστό !». Ά π ό την αντιστροφή ώς την επωδό, οΐ προτροπές του γίνονται πιεστικότερες: «τώρα ήρθε ή κατάλ-ληλη περίσταση· άρπαξέ την !». "Ενα τέλος σ' αύτή τήν άμφιτα-λάντευση δίνει ή άφύπνιση του άρρώστου' ετσι άρχίζει τό τρίτο επεισόδιο (865-1080). Ό λόγος του άφυπνισμένου ήρωα, ό ό-ποιος έκφράζει μέ ύπερβολή τήν εύγνωμοσύνη του γιά τον φρου-ρό του ΰπνου του, δημιουργεί καινούρια και μάλιστα άποφασι-στική ύποχρέωση γιά τον Νεοπτόλεμο. Αύτόν μόνο εμπιστεύε-ται ό Φιλοκτήτης, σ' αύτόν είναι έτοιμος νά στηριχτεί· ετσι, τό επόμενο βήμα θά οδηγήσει προς τό καράβι καί, φυσικά, προς τήν ολοκλήρωση της άπάτης. Καί τότε ό Νεοπτόλεμος πετά τό προ-σωπείο της υποκρισίας. Σέ μιά στιχομυθία, πού διεξάγεται κυρί-ως μέ δίστιχα άλλά χαλαρώνει και σέ άντιλαβές, του φανερώνει ολη τήν άλήθεια. Ό ποιητής δέν έ'χει παρουσιάσει τό δρόμο πού εχει διανύσει δ Νεοπτόλεμος στήν ψυχική του δοκιμασία βήμα προς βήμα· ή έκφραση δμως «έδώ καΐ ôjpa» (πάλαι) γίνεται κλει-δί της σκηνής (906b=913b, 966) και ή σημασία της, καθώς λει-τουργεί άναδρομικά, μας επιτρέπει νά παρακολουθήσουμε τήν κλιμάκωση τής εσωτερικής άντίστασης του νέου στις ένέργειές του.

Ή άντίδραση του Φιλοκτήτη δίνεται σέ μιά ρήση υπέρμετρης άποκαρδίωσης, πικρίας και απόγνωσης. Έ δ ώ βρίσκει τή συγκλο-νιστικότερη έκφρασή της ή (οικεία γιά τον Σοφοκλή) έγκάρδια σύνδεση του πάσχοντος άνθρώπου μέ τό φυσικό περιβάλλον του. Ό ήρωας, προδομένος άπό τούς άνθρώπους και έρημος, στέλνει τόν πόνο του στά λιμάνια καί στά άκρωτήρια, στά άγρίμια τών βουνών καί στούς άπόκρημνους βράχους. Τόσο βαθιά δμως είναι ριζωμένο τό μίσος του, ώστε προτιμά νά πεθάνει άπό τήν πείνα

1. Πολύ ορθά ό Steidle, 175, σημειώνει δτι το θεϊκό σχέδιο προϋπο-θέτει υποχρεωτικά τή συμμετοχή καί τοΰ Φιλοκτήτη καί οτι αύτό προ-ετοιμάζεται στά λόγια τοΰ Νεοπτολέμου στήν άρχή τοϋ έργου (191κκ.).

405

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

πάνω στο νησί παρά νά ύποχωρήσεί., μολονότι, ο Νεοπτόλεμος του ύπόσχεταί, πώς ή πληγή του θά γι,άνε!. μαζί μέ τήν άλωση της Τροίας. Μόνη του έλπίδα είναι μιά μεταστροφή του νέου. Στήν προτροπή του (950) άλλά νϋν ετ εν σαυτοϋ γενον (έστω καΐ τώρα βρές τον έαυτό σου) εκφράζεται, ταυτόχρονα ή βαθιά κα-τανόηση της φύσης καΐ της πλάνης του Νεοπτολέμου.

Ό Νεοπτόλεμος μένει βαθύτατα συγκλονισμένος άλλά άναπο-φάσιστος. Ό κορυφαίος του άφήνει τήν εύθύνη της απόφασης (963). Ό Φιλοκτήτης ζητεί το τόξο του, και είναι σάν νά παρα-καλεί νά ξεχαστούν δλα, δταν λέει: «Δεν είσαι κακός· συνέχισε το δρόμο σου και δώσ' μου τα δπλα μου». Ό Νεοπτόλεμος είναι έτοιμος νά του δώσει τό τόξο, δταν επεμβαίνει άπότομα ό 'Οδυσ-σέας, πού πρέπει νά υποθέσουμε οτι άπο κάπου παρακολουθούσε τή σκηνή. "Ετσι, ό Φιλοκτήτης στέκεται ξαφνικά άντιμέτωπος μέ τον άνθρωπο πού μισούσε ως θανάσιμο εχθρό του. Ό ερεθισμέ-νος διάλογος άντιπαραθέτει σκληρότητα στή σκληρότητα. Ό 'Ο-δυσσέας άναφέρει στον Φιλοκτήτη δτι πρέπει οπωσδήποτε νά έρ-θει μαζί του στήν Τροία, και επαναλαμβάνει δ,τι ειχε πει ό Έ μ π ο -ρος, σάν νά ήταν δικά του λόγια (618): αν δεν γίνεται άλλιώς, θά τον οδηγήσει εκεί μέ τή βία. 'Εξάλλου, 6 'Οδυσσέας εμφορείται άπό τήν πίστη δτι έκπληρώνει μιά άποστολή μοιραία γιά εναν άνθρωπο τον όποιο συγκαταλέγει στούς άρίστους του στρατού (997). Δεν έχουμε δικαίωμα νά σκεφτούμε τήν πιθανότητα υπο-κρισίας, δταν Ό 'Οδυσσέας, ονομάζοντας τρεις φορές τον Δία, βεβαιώνει δτι έκεΐνος τού άνέθεσε τήν άποστολή (989κ.). Ό Φι-λοκτήτης δμως άπειλεΐ δτι προτιμά νά γκρεμιστεί- άπό τούς βρά-χους παρά νά ύποχωρήσεί καί, δταν ο 'Οδυσσέας δίνει εντολή νά τον συγκρατήσουν βίαια, ξεσπά σέ άγριες λοιδορίες. 'Εδώ άκού-γεται γιά τον Νεοπτόλεμ,ο μ,ιά φράση πού δείχνει καθαρά πώς άλλαξαν οί σχέσεις στήν πορεία τού έργου. « Ή φύση του τον δένει μαζί μου, οχι μαζί σου !» λέει ό Φιλοκτήτης (1009) γιά τον νέο πού ήρθε μαζί. μέ τον 'Οδυσσέα. Στούς έχθρούς του καταλο-γίζει περισσότερα άπό δσα μπορεί νά ξέρει (1018): οί'Ατρειδες και ό 'Οδυσσέας ρίχνουν ό ενας στον άλλο τήν εύθύνη της έγκα-τάλειψής του. Ό 'Οδυσσέας ύπερασπίζεται μέ λίγα λόγια τον έαυτό του, καί κατόπιν άκολουθεΐ άλλη μέθοδο. Τό τόξο τό έχει αύτή τή στιγμή στά χέρια του ό Νεοπτόλεμος· σίγουρα θά μπο-ρέσει νά τό χειριστεί ένας σκοπευτής δπως 6 Τεύκρος ή ϊσο^ς και

406


ό 1'δι.ος. Αύτος ό πεισματάρης άς μείνει έκεο δπου βρίσκεται ! 'Ω-στόσο, ό ποιητής δέν δίνει καθαρή άπάντηση σε μιά ερώτηση: αν ό 'Οδυσσέας σοβαρολογεϊ μέ αύτή τήν απειλή ή άν υπολογίζει δτι, φεύγοντας μέ τον Νεοπτόλεμο, θά κάμψει τήν άντίσταση του άντιπάλου του. Ή προκλητική άναφορά σέ άλλους ήρωες πού θά μπορούσαν νά χειριστούν το τόξο του ""Ηρακλή Ι'σως μας όδηγει προς τή δεύτερη εκδοχή.^

Ό Νεοπτόλεμος φεύγει μαζί μέ τον 'Οδυσσέα. "Οτι δέν ένερ-γεΐ έπιπόλαια τό διαπιστώνουμε άπό τά ϊδια του τα λόγια, δταν ζητεί νά μείνει ό χορός των ναυτών δίπλα στον άρρωστο και έξα-κολουθεΐ νά ελπίζει δτι 6 ήρωας μπορεί νά άλλάξει γνώμη.

Και έδώ ή δραματική ένταση δέν επιδέχεται αύτόνομο χορικό' έτσι, άκολουθεΐ ενας μακρός λυρικός διάλογος (1081-1217), δ-που, σέ καθένα άπό τά δύο στροφικά ζεύγη, πού έχουν αύστηρή μετρική άντιστοιχία, ένα εκτενέστερο κομμάτι τοΰ Φιλοκτήτη ά-κολουθεϊται άπό ένα συντομότερο τοΰ χορού. Κυριαρχούν γλυκώ-νειοι και συγγενικά μέτρα. Κατόπιν συνάπτεται ένα μεγάλο ά-στροφικό μέρος, μέ ζωηρή εναλλαγή φωνών και ρυθμών. Και στα δύο στροφικά ζεύγη ό θρήνος τοΰ Φιλοκτήτη κινείται άσύνδετος δίπλα στους στίχους τοΰ χορού, ό όποιος, μέ μιά διάθεση αύτο-υπεράσπισης και φιλικής νουθεσίας, προσπαθεί νά άσκήσει πίεση στον ήρωα. Στο άστροφικό δμως μέρος οι φωνές συμπλέκονται στενότατα. Ό Φιλοκτήτης άπωθει τό χορό" υστέρα δμως, πάνω στόν παροξυσμό καινούριων πόνων, τον ικετεύει νά μείνει· τέλος, ορθώνει πάνω άπ' δλα άκόμη μιά φορά τήν εικόνα της άκαμπτης σκληρότητάς του. Προσμένει πια τήν καταστροφή του: «είμαι ένα τίποτε».

Δημιουργώντας έντονη άντίθεση μέ τό προηγούμενο μέρος, ή

1. Έτσι έρμηνεύουν καΐ οί Reinhardt, 198, Erbse, δ.π. 184, καΐ Lin-forth, ο.π. 136, 6 όποιος μάλιστα σημειώνει οτι ό Όδυσσέας ήξερε πώς ό Φιλοκτήτης επρεπε νά τον άκολουθήσει με τή θέληση του, και γι' αύτον άκρφώς το λόγο παραιτείται άπό τήν πιθανότητα νά τον σύρουν μέ τή βία στο πλοϊο οΐ ναύτες του. Θά ήθελα νά εκφράσω τήν άμφιβολία μου γιά τό αν ό θεατής αύτης της δραματικά φορτισμένης σκηνής μπορούσε νά υποπτευθεί αύτή τήν πιθανότητα και νά άντιμετωπίσει τόν 'Οδυσσέα άπό αύτό τό πρίσμα. Πάντως, ό Σοφοκλής δέν προσφέρει κανένα στήριγμα γιά μιά τέτοια άντιμετώπιση. "Αλλη βιβλιογραφία, σύμφωνα μέ τήν οποία άποδίδέται στό χωρίο παραπλανητικό νόημα, δίνει ό Steidle, 171, 10, ό όποιος δμως εχει διαφορετική γνώμη.

407

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

έπόμενη σκηνή φέρνει τή λύτρωση. Ό χορός έχει. πιά κουραστεί νά άσχολεΐται μέ το πείσμα του Φιλοκτήτη. Ό κορυφαίος σκέ-φτεται ότι θά μπορούσαν πιά νά πάρουν το δρόμο γιά το καράβι, δταν ξαφνικά εμφανίζεται ό 'Οδυσσέας μέ τον Νεοπτόλεμο. Μέ τρόπο πολύ συνηθισμένο άργότερα στήν κωμωδία, 6 Σοφοκλής εισάγει τά δύο πρόσωπα νά συνεχίζουν εναν ζωηρό διάλογο σε στιχομυθία. Ό 'Οδυσσέας άκολουθεΐ τον νέο, πού μέ άνεξήγητη για κεΐνον σπουδή κατευθύνεται προς τή σπηλιά του Φιλοκτήτη. Τώρα δμως του μιλεί ενας Νεοπτόλεμος πού έχει άπαλλαγεΐ ολό-τελα άπο τήν επιρροή του και έ'χει ξαναβρεί τον έαυτό του. Του ανακοινώνει δτι σκοπεύει νά επιστρέψει τό τόξο και άντιστέκεται στή λυσσώδη άντίδραση του μεγαλυτέρου του. Ή έξαψη της έρι-δας όδηγεϊ τά χέρια στά ξίφη, άλλά ό 'Οδυσσέας διακόπτει άπό-τομα τή συζήτηση μέ τήν άπειλή δτι θά άνακοινώσει τό γεγονός στο στράτευμα· ύστερα φεύγει. Τότε 6 Νεοπτόλεμος καλεϊ έξω άπό τή σπηλιά τον ταλαίπωρο Φιλοκτήτη και του διαλύει δλη τήν πικρία δίνοντάς του πίσω τά δπλα του. 'Ακόμη μιά φορά εμφανίζεται ό 'Οδυσσέας ('ίσως στήν πάροδο, δπου κάποια σκη-νογραφική προσθήκη υποδηλώνει τά βράχια;) προβάλλοντας εναν τελευταίο άπαγορευτικό λόγο. Τώρα δμως 6 Φιλοκτήτης έχει ξα-νά τό τόξο του, και έτσι ό άλλος άναγκάζεται νά τραπεϊ σέ φυγή, τή στιγμή άκριβώς πού ό Νεοπτόλεμος εμποδίζει τήν εκτόξευση του βέλους.

Ό Νεοπτόλεμος έχει συμ,φιλιωθεΐ μέ τον μοναχικό ήρωα, εχει ξανακερδίσει τή φιλία του. Και είναι εύεξήγητο δτι, σέ μιά ύστα-τη προσπάθεια, τρέφει τώρα κάποια έλπίδα δτι θά μπορέσει νά μεταπείσει τον Φιλοκτήτη μέ μιά σοβαρή και καλοπροαίρετη επι-χειρηματολογία. 'Εκφωνεί στήν κυριολεξία έναν Αόγον προτρε-τττικόν (1314-1347), άριστούργημα μεγαλόπνοης άλλά καθόλου φλύαρης ρητορείας, δπου διατυπώνει φιλικά τή μομφή του και προσπαθεί νά δελεάσει μέ τήν υπόσχεση της θεραπείας και της δόξας. 'Εδώ πρέπει νά παραδεχτούμε οτι γιά τό χρησμό του "Ε-λενου ό Νεοπτόλεμος ξέρει πολύ περισσότερα άπό δσα μπορού-σαμε νά ύποθέσουμε μετά τήν προλογική σκηνή. Ό Σοφοκλής θά μπορούσε νά είναι βέβαιος δτι κανένας άπό τό κοινό του δεν άντιλήφθηκε αύτή τήν άντίφαση.^

1. Μέ το ερώτημα «τί μπορεί νά γνωρίζει ό Νεοπτόλεμος» άσχολεΐται

408


"Οτι. θά δυσκολευόμαστε νά συμμεριστούμε παραπέρα την πει-σματική άρνηση του Φιλοκτήτη, αύτο το ήξερε ό ποιητής. "Ετσι, ό απαντητικός λόγος του ήρωα αρχίζει μέ ενα ξέσπασμα για τά βάσανά του, άποκαλύπτοντάς μας εναν άνθρωπο πού —σ' αύτο ει-δικά το σημείο οχι διαφορετικός άπό τόν 'Αχιλλέα της Πρεσβείας — δεν κατορθώνει νά κατανικήσει τό μίσος του, και άρνεΐται νά υποχωρήσει άκόμη και στόν φιλικό λόγο. Μάλιστα, μέσα στήν άμηχανία του καταφεύγει σέ ενα πλαστό επιχείρημα —γιατί κάτι τέτοιο είναι ό ισχυρισμός του δτι δεν τόν εμποδίζει ή περασμένη (και δμως χωρίς συμβιβασμούς) συμφορά, παρά ό φόβος μιας μελ-λοντικής ντροπής. Μέ εξαιρετική δεξιότητα ό Σοφοκλής μετα-τρέπει άλλη μιά φορά τά ψέματα του Νεοπτολέμου σέ όπλα έναν-τίον του 'ίδιου τοΰ έαυτοΰ του, καθώς ό Φιλοκτήτης άναφέρεται στήν προσβολή πού είχαν κάμει στόν νέο οί Άτρεΐδες. 'Εξίσου άριστη γνώση της δραματικής τέχνης προδίδει ή άρνηση τοΰ ποιητή νά προχωρήσει σέ μια περίπλοκη επανόρθωση της πλάνης.

"Ετσι ναυαγεί και ή τελευταία προσπάθεια νά εύοδωθεϊ ή άπο-στολή, καΐ σέ μιά έξαιρετικά σύντομη στιχομυθία σβήνει ολότελα και ή τελευταία σπίθα αύτής της ελπίδας. Ό Νεοπτόλεμος βρί-σκεται και πάλι σέ άμηχανία (969, 974 <« 1393). 'Ενδείξεις κόπω-σης και ταυτόχρονα άπειλής εκφράζουν τά λόγια τοΰ νέου, πού βρίσκεται τώρα σέ πλεονεκτική θέση: τό καλύτερο θά ήταν νά πάψει νά μιλεί και νά εγκαταλείψει τόν Φιλοκτήτη στή μοίρα του. Ό Φιλοκτήτης χρειάζεται νά δώσει μόνο μιά τελευταία ώθηση, χρειάζεται μόνο τήν ύπόμνηση δτι ό Νεοπτόλεμος του έδωσε τήν ύπόσχεση νά τόν οδηγήσει πίσω στήν πατρίδα, μιά ύπόσχεση πού μέ τήν πραγματοποίησή της θά μπορούσε έπιτέλους να αποκατα-στήσει στό άκέραιο τήν τιμή του. Ό Νεοπτόλεμος, δπως νωρί-τερα είχε πετάξει ξαφνικά τό προσωπείο, ετσι και τώρα άπο-κλείει κάθε άλλη σκέψη: αν αύτή είναι ή γνώμη σου, άς φύγουμε ! Μέ έξι τετράμετρα, πού σπάζουν σέ άντιλαβές, τό δράμα εχει κλείσει, στό βαθμό τουλάχιστον πού άφορα τή σκληρότητα τοΰ βαθιά πληγωμένου ήρωα και τό υψηλό φρόνημα τοΰ γιοΰ τοΰ 'Α-χιλλέα. Ό Φιλοκτήτης θά προστατεύσει μέ τά βέλη του τόν Νεο-πτόλεμο άπό τήν οργή των Ελλήνων. Ό δρόμος γιά τό πλοϊο είναι δ δρόμος τοΰ νόστου' ταυτόχρονα όμως είναι και ή πορεία διεξοδικά ό Κηοχ, 187, 21, διαφωνώντας μέ τον Kitto' πρβ. και Erbse, ό'.π. 184, 2.

409

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

προς τή θυσία ένος νέου άνθρώπου, πού εγκαταλείπει, όλες τΙς προσδοκίες καΐ ολες τις δεσμεύσεις του.

Δέν θά χρειαστεί όμως νά άκολουθήσει ό Νεοπτόλεμος αύτη τήν πορεία, γιατί, άπο ψηλά εμφανίζεται ό 'Ηρακλής, γιά νά ά-πευθύνει τό λόγο στον άνθρο^πο στον όποιο κληροδότησε κάποτε, πάνω στην κορφή τής Ο'ίτης, τό τόξο του. Μετά τούς άναπαί-στους πού συνοδεύουν τήν έμφάνισή του, σε εναν λόγο σύντομο, άν συγκριθεί με τις αάπό μηχανής» θεοφάνειες του Εύριπίδη, προβάλλει στον Φιλοκτήτη τό παράδειγμα του ϊδιου του έαυτοϋ του: μέσα άπό άναρίθμητους μόχθους πήρε τό δρόμο προς τήν άθανασία· δέν μπορεί νά είναι διαφορετικός ό δρόμος και γιά τον άντρα έκεΐνο πού του εΐναι γραμμένο νά βρει γιατρειά και δόξα μπροστά στά τείχη τής Τροίας* αύτός και ό Νεοπτόλεμος πρέπει νά πολεμήσουν ενωμένοι ώς λέοντε σvvvόμoJ (σάν δυο συντροφικά λιοντάρια). Με αύτά τά λόγια δ 'Ηρακλής έπισφραγίζει μιά φι-λία πού τήν ε'ίδαμε νά άναπτύσσεται μέσα στήν εμπειρία τής ο-δύνης. Τό γεγονός δτι κλείνει μέ μιά προτροπή γιά τήν εύσέβεια πού δέν πεθαίνει ποτέ, δείχνει δτι ό ήμίθεος είναι δημιούργημα του Σοφοκλή.

Μπροστά σέ τέτοια λόγια κάμπτεται ή άλύγιστη σκληρότητα του Φιλοκτήτη. Σέ μιά όμάδα άναπαίστους, άπό τούς ωραιότε-ρους τής έλληνικής τραγωδίας, άποχαιρετά τούς τόπους τής ο-δύνης του: τις πηγές, τά λιβάδια και τό φλοίσβο των κυμάτων, πού άποτελουσαν μέρος τής ζωής του. Τό έργο κλείνει μέ μιά σύντομη προσευχή του χορού στις νύμφες τής θάλασσας γιά νά δίνουν καλό κατευόδιο.

Ό χαρακτήρας και ή δομή του έργου μας επιβάλλουν νά τό κατανοήσουμε ώς δράμα τριών προσώπων. "Οπως 'ίσως σέ κα-νένα άλλο δράμα τής παγκόσμιας λογοτεχνίας, έ'χει μορφοποιη-θεί εδώ ή έντονη και εντελώς άπρόσκοπτη δραματική κίνηση πού δημιουργείται άπό τή σύγκρουση τριών άνθρώπων σαφέστατα και αύστηρότατα προσδιορισμένων χάρη στα προσωπικά τους χαρακτηριστικά (είναι τό μοναδικό δράμα χωρίς ούτε εναν γυ-ναικείο ρόλο!). Τό έργο ονομάζεται ΦιΡ.οκτήτης, και έπομένως έχουν δίκιο δσοι πιστεύουν δτι άξονας του δράματος είναι ή μοί-ρα ένός πονεμένου και πικρά άπογοητευμένου άνθρώπου, πού ώ-στόσο άναζητεΐ τήν έμπιστοσύνη. Αύτή δμο^ς ή μοίρα είναι τόσο στενά συνυφασμένη μέ τή συμπεριφορά τών δύο άλλων προσώ-

410


πων, ώστε κανείς άπο αύτούς δεν μπορεί νά θεωρηθεί' δευτερεύ-ουσα καΐ περιθωριακή μορφή* πάντως οχι ό Νεοπτολέμος.^ Την παρουσία του τήν καθορίζει το μόνιμ,α επαναλαμβανόμενο θέμα της φύσεως.'^ Το δράμα του Φιλοκτήτη έμπεριέχει και ένα δράμα του Νεοπτολέμου, δ όποιος, άντίθετα μ,έ τη συνείδησή του, έκ-βιάζει τή φύση του και τελικά άναγκάζεται νά ξιοναβρεΐ τον εαυ-τό του μέσα άπό μιά επώδυνη πορεία. Είναι αύτό πού άποτελεΐ τον πυρήνα της άριστοκρατικής σκέψης, και στον Πίνδαρο βρί-σκεται σέ άντίθεση με κάθε επίκτητη γνώση: ή έννοια του έμ-φυτου τρόπου στον ξεχωριστό άνθρωπο,^ πού εδώ διακινδυνεύει τήν άκεραιότητά του και δοκιμάζεται παλεύοντας μέ εναν άνθρω-πο άλύγιστο και σφραγισμένο άπο τήν οδύνη. Μέ τα λόγια του Φιλοκτήτη ό Νεοπτόλεμος κερδίζει τον έπαινο της νίκης του (1310): την φύσιν δ' εδείξας, ώ τέκνον ! Ά π ο τρεις σταθμούς περνά ο δρόμος πού βγάζει τον Νεοπτόλεμο άπο το άδιέξοδο: ο-μολογία της άπάτης· επιστροφή του τόξου' άπόφαση νά τά εγκα-ταλείψει δλα και νά εκπληρώσει τήν ύπόσχεσή του προς τον Φι-λοκτήτη.

Λανθασμένη κατεύθυνση άκολουθοϋν οί ερμηνευτές πού θέλουν τον 'Οδυσσέα ενα είδος Μεφιστοφελή. Φυσικά, γιά τον Νεοπτό-λεμο ο 'Οδυσσέας άποτελει τον έκπρόσωπο της παραπλάνησης· ή όλη του δμως συμπεριφορά δεν πηγάζει άπο τήν κακία πού κρύβει μέσα του. Είναι ό πιστός εκτελεστής των άποφάσεων της στρατιο^τικής συνέλευσης· αν κριθεί μέ γνώμονα τή μεγάλη ελευ-θερία πού χαρακτηρίζει τήν παρουσίαση των άλλων δύο προσώ-πων, ό 'Οδυσσέας εχει κάτι άπό τή μυωπικότητα ενός εκτελεστι-κού οργάνου. Ωστόσο, σ' αύτόν του τό ρόλο δέν του λείπει κά-

1. Ό Erbse, δ.π. 178, φαίνεται νά τόν άντιμετωπίζει σαν δευτερεύουσα μορφή, μολονότι είναι ενδεικτικό πόσο διεξοδικά άναγκάζεται νά υπερα-σπιστεί τήν άνάλυσή του.

2. Ή λέξη καΐ (χλλες έννοιολογικά συγγενείς της: 79, 88, 874, 902, 950, 1014, 1284, 1310, 1372. Γιά τήν έννοια της λέξης φύσις βλ. F. Heini-mann, Nornos und Physis, Βασιλεία 1945 (άνατ. Darmstadt 1978)· C. Β. Hajistephanou, The Use of φύσις and its Cognates in Greek Tragedy with Special Reference to Character Drawing, Λευκωσία 1975.

3. Εντελώς πινδαρικά ό Goethe γράφει: «To επίκτητο στήν ανθρώπινη φύση πέφτει συχνά σέ άντιφάσεις" το έμφυτο κατορθώνει παντοΰ νά εξα-σφαλίσει προσβάσεις, και μάλιστα οχι σπάνια νά καταβάλει με επιτυχία τό άντίθετό του». Το παράθεαα στον Ε. Grumacli, Goethe und die An-tike, 2, 1949, 795.

411

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

ποί,α συναίσθηση άποστολής. Σχόπιμα υπογραμμίσαμε τούς στ. 989κ. Είναι άλήθεια οτι βαθύ χάσμα χωρίζει το χαρακτήρα του 'Οδυσσέα άπό το χαρακτήρα των δύο άλλων: γι' αύτον ό σκοπος δικαιολογεί κάθε μέσο. "Ενα οχι μικρό μέρος άπο τή δραματική πορεία αύτού του άριστουργηματικοϋ έργου καθορίζεται άπο τό γεγονός οτι ό Νεοπτόλεμος πρέπει νά μετατοπιστεί άπό τό πλευ-ρό του 'Οδυσσέα, περνώντας μέσα άπό τήν πλάνη και τόν πόνο, στό πλευρό του Φιλοκτήτη, μέ τόν όποιο συγγενεύει ψυχικά (1009!).

Στην άνάλυσή μας στρέψαμε τήν προσοχή μας ιδιαίτερα στόν τρόπο μέ τόν όποιο μιλούν τά διάφορα πρόσωπα γιά τό χρησμό σχετικά μέ τόν Φιλοκτήτη: μόνο τό τόξο ή και ό κάτοχός του μαζί; μόνο φιλική πειθώ ή και βία; Έ δ ώ παρουσιάζονται διαφο-ρές στό λόγο και στή στάση των προσώπων. 'Ενώ ή σκηνή του προλόγου άφήνει τό πρώτο έρώτημα μετέωρο, άποκλείοντας ό-μως τήν πιθανότητα της πειθώς (103), αργότερα ό χρησμός συγ-κεκριμενοποιείται άπό δύο άπόψεις: ό Νεοπτόλεμος, στά λόγια του σχετικά μέ τό χρησμό, άποκρούει τήν κλοπή του τόξου, άφου πιστεύει οτι πρέπει νά πάει στήν Τροία και ό 'ίδιος ό ήρωας (839). Στήν πλαστή διήγηση του'Εμπόρου, ό χρησμός διαφοροποιείται ώς πρός τό δτι ό Φιλοκτήτης θά έπρεπε να πειστεί (612), άν και στήν 'ίδια ρήση λέγεται δύο φορές (594 και 618) δτι οί άπεσταλ-μένοι έξετ'άζουν τήν πιθανότητα νά άσκήσουν βία. Και στήν τε-λευταία του προσπάθεια νά μεταπείσει τόν οργισμένο ήρωα ό Νεοπτόλεμος προσθέτει (1332) δτι ό Φιλοκτήτης δεν πρόκειται νά θεραπευτεί παρά μόνο άν τόν άκολουθήσει μέ τή θέλησή του στήν Τροία.

Τά διάφορα χωρία δεν μπορούν νά εναρμονιστούν μεταξύ τους, και σ' αύτή τ ψ άσυμφωνία βασίζεται μια έρμηνεία τήν οποία προτείνει ό Bowra (261), τή χρησιμοποιεί ώς βάση γιά τήν έρ-μηνεία της ή Κ. Alt (ό'.π.) και τήν προσεγγίζει και ό Erbse (ο.π. 184). Σύμφωνα μέ αύτή τήν άποψη, ό Σοφοκλής θέλησε νά δείξει σ' αύτό τό δράμα κάτι πού έ'δειξε σέ παλαιότερα έ'ργα του: τόν άνθρωπο πού σφάλλει, πού προσπαθεί νά κατανοήσει καΐ νά προσαρμόσει, σύμφωνα μέ τή σκέψη του, εναν θεϊκό χρησμό, άλ-

1. 'Άν θεωρήσουμε τέχνασμα τήν άπειλή του 'Οδυσσέα νά φύγει παίρ-νοντας μαζί του μόνο το τόξο, τότε αύτή δέν 'έχει καμιά σημασία για το πρόβλημα μας.

412


λά τελί,κά άποτυχαίνει μπρος στή βούληση του θεοΰ. "Ετσι έπρε-πε νά άποτύχει ό 'Οδυσσέας, πού θέλησε νά έπιτύχει μέ δόλο και βία αύτο πού, σύμφωνα μέ το λόγο του θεοΰ, μπορούσε νά κερ-δηθεο μόνο μέ φιλική πειθώ. "Εχω εκφράσει σέ διάφορες μελέτες την άντίθεσή μου^ σ' αύτή τήν αντίληψη, και πρόσφατα βρίσκω άντίθετους σ' αύτή τήν ερμηνεία και τον Α. Ε. Hinds (ο.π.) και τον W. Steidle (169). Ή προσπάθεια νά θεωρηθεί ή παρερμη-νεία ένος χρησμού βασικό θέμα του δράματος άποτυχαίνει άπλού-στατα έξαιτίας της ισόρροπης άντιστοιχίας των σκηνών, τήν ο-ποία εχει υπογραμμίσει πολύ Ικανοποιητικά ό Steidle. ^Άν αύτό ήταν ό στόχος του Σοφοκλή, δεν θά δίσταζε κάνεις νά του προσά-ψει τή μομφή οτι προσδιόρισε μέ ολότελα άνεπαρκή τρόπο τήν άντίθεση στήν οποία πρέπει νά βασιστεί τό δράμα του. 'Εννοεί-ται οτι αύτό το αδικαιολόγητα ύπερτονισμένο θέμα παίρνει κά-ποια σημασία μόνο στο βαθμό πού ό 'Ηρακλής εξασφαλίζει πραγ-ματικά τήν αύτόβουλη πορεία του Φιλοκτήτη προς τήν Τροία.

"Ετσι φτάνουμε στήν ιδιαίτερη έκτίμηση αύτοΰ του «άπό μη-χανής» θεοϋ, πού διαφοροποιείται χαρακτηριστικά άπό τά εύρι-πιδικά άντίστοιχά του.^ Ό 'Ηρακλής στο έ'ργο είναι στενά δεμέ-νος μέ τον Φιλοκτήτη, οχι μόνο χάρη στή σχέση πού είναι γνω-στή άπό τό μύθο* άπευθύνεται στον ήρωα άπό τή θέση του μεγά-λου προτύπου της άνεξάντλητης καρτερίας, πού μπορεί νά είναι βέβαιη γιά τήν άνταμοιβή της. Ή εμφάνιση του εΤναι πραγματι-κά «ή λύση ενός άνθρώπινου άδιεξόδου» (Α. Spira).

Ό G. Müller^ εχει επεκτείνει και στο πρώτο στάσιμο αύτοϋ του έργου τήν προσπάθειά του νά εισαγάγει εναν ιδιαίτερο προ-βληματισμό σχετικά με τά χορικά του Σοφοκλή. Πρέπει λοιπόν νά άναγνωρίσουμε και έδώ ενα χορό πού είναι παγιδευμένος σέ μιά πλάνη, πού κρίνει επιφανειακά και πιστεύει οτι ή άνθρώπινη συ-νεννόηση άνάμεσα στόν ταλαιπωρημ,ένο ήρωα και τον νεαρό γιο του 'Αχιλλέα είναι κιόλας τόσο ολοκληρωμένη, ώστε «θά μπο-ρούσαν ταυτόχρονα νά εκπληρωθούν οι έπιθυμίες και τών δύο:

1. Στή δεύτερη έκδοση αύτοϋ τοϋ βιβλίου, σ. 130, καθώς και σέ ενα άρθρο μου στο AAHG 14 (1961) 19.

2. 01 άπόψεις άποκλίνουν μεταξύ τους σέ μεγάλο βαθμό. Ό Whitman, 186, ερμηνεύει τήν εμφάνιση ψυχολογικά, ενώ ό Linforth, ο.π. 151, δρα-ματουργικά.

3. «Chor und Handlung bei der griechischen Tragikern», Wege der Forschung 95, 215.

413

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

του Φιλοκτήτη νά επιστρέψει στην πατρίδα του, του Νεοπτολέ-μου νά έξασφαλίσει το τόξο και τη βοήθεια του Φιλοκτήτη γιά τήν άλωση της Τροίας». Πιο πάνω άρνήθηκα μιά λύση πού ύπο-Οέτει, μέ βάση τά σκηνικά δεδομένα, οτι ή τελευταία στροφή προ-οριζόταν κυρίως νά άκουστεΐ άπο τον Φιλοκτήτη· άκόμη λιγότερο θά μπορούσα νά πιστέψω σέ μιά πλάνη τοΰ χορού' απεναντίας, σ' αύτό το στάσιμο βρίσκω μιά άπεικόνιση της συγκεκριμένης δραματικής στιγμής: οίκτο γιά τήν άθλιότητα τού ήρωα και εύ-φρόσυνη ελπίδα, δπως εκείνη πού ή σκευωρία (και ό χορός συμ-μ,ετέχει σ' αύτή γεμάτος ζήλο: πρβ. στ. 391 και 507) έπρεπε νά ξυπνήσει στήν καρδιά τοΰ Φιλοκτήτη.^

Το τελευταίο άπο τά σωζόμενα εργα τού Σοφοκλή, ό Οίόίπονς επΙ Κολωνφ,^ διδάχτηκε, σύμφωνα μέ τή δεύτερη 'Τπόθεση, το 401 π.Χ., άπο τον φερώνυμο έγγονο τού ποιητή, το γιο τού Άρί-στωνα. Ή ταραγμένη περίοδος πού άκολούθησε τήν κατάρρευση της πόλης πρέπει νά επιβράδυνε τήν παράσταση.

1. Παρόμοια είναι τώρα ή άποψη τοΰ Uhsadel, 36. 2. Σχολιασμένες εκδόσεις: Μ. Untersteiner, Τορίνο 1929' D. Bassi,

Νεάπολη 1935· G. Ammendola, Τορίνο 1953· D. Pieraccioni, Φλωρεντία 1956. Δίγλωσσες: J. Τ. Sheppard, Cambridge 1949. Σχόλια: V. de Marco, Ρώμη 1952, καί, σχετικά με τή χειρόγραφη παράδοση, «Interne al teste deU'Edipo a Celene in un manescritto Remano», RA AN 26 (1951) 260.

Μελέτες: P. E. Arias, «L'Edipo a Colone e I'lppelito nel mite e neH'arte», Dioniso 5 (1935/36) 183, για άγγειογραφίες πού σχετίζονται aè τό δράμα· Ε. Bignene, «Intreduziene all'Edipe a Celene», Dioniso 5 (1935/36) 149· W. Nestle, Gnomon 14 (1938) 427· R. Camerer, Gnomon 15 (1939) 633· G. Méautis, VOedipe à Colone et le culte des héros, Neuchâtel 1940· A. v. Blumenthal, Hermes 78 (1943) 276· L. Radermacher, βλ. στή σχετική σημείωση τοΰ Φιλοκτήτη' I. Μ. Lin-forth, «Religion and Drama in Oedipus at Colones», Univ. of Calif. Public, in Class. Phil. 14 (1951) 75· A. Lesky, «Zwei Sephokles-Inter-pretatienen», Hermes 80 (1952) 99 = Ges. Sehr. 176· T. G. Resen-meyer, «The Wrath ef Oedipus», Phoenix 6 (1952) 92· S. M. Adams, «Unity of the Plot in the Oedipus Coleneus», Phoenix 7 (1953) 136· I. Errandenea, «La personalidad del core base de la unidad en Edipo en Colone», Humanidades 5 (1953) 199· R. P. Winningten-Ingram, «A Religious Function ef Greek Tragedy», JHS 74 (1954) 16· E. Fantato Zberewski, «La funziene del core nell'Edipe a Colone di Se-fecle», RSC 4 (1956) 99· H. W. Schmidt, Das Spätwerk des Sopho-kles: Eine Strukturanalyse des Oedipus auf Kolonos (διατρ.), Τυβίγγη

414


Τήν τοπική παράδοση για τον τάφο τοϋ Οιδίποδα στον "Ιπ-πειο Κολωνό τή συναντούμε πρώτη φορά στις Φοίνισσες (1703) του Εύριπίδη. 'Εξάλλου, δεν έχουμε καμιά βάση γιά τήν εικασία οτι πριν άπο το εργο τοϋ Σοφοκλή κάποιος άλλος δραματοποίησε τό θέμα αύτό. Είναι ολότελα άμφίβολο αν στις παρορμήσεις γιά τήν ποιητική διαμόρφωσή του πρέπει νά συνυπολογιστεί και μιά σύγκρουση, συγκεκριμένα ή άποτυχία μιας βοιωτικής επίθεσης στήν 'Αθήνα κοντά στον Κολωνό (407 π.Χ.)·^

Ή προλογική σκηνή (1-116) άποτελεϊται άπό τρία μέρη και περιέχει ήδη άποφασιστικο ποσοστό της δράσης: ό Οιδίπους, τυ-φλός επαίτης οδηγημένος άπό τήν 'Αντιγόνη, εμφανίζεται στή σκηνή —εχει φτάσει στό τέμενος των Εύμενίδων, δπου, σύμφωνα με χρησμό τοϋ 'Απόλλωνα, θα έβρισκε λύτρωση άπό τά δεινά του. Δύο ισα σχεδόν σέ έ'κταση μέρη πλαισιώνουν ενα κάπως ε-κτενέστερο κεντρικό τμήμα. Τό πρώτο μέρος περιέχει, σέ έ'να διά-λογο πού πυκνώνει σέ στιχομυθία, τήν ερώτηση του τυφλοϋ και τήν άπάντηση της 'Αντιγόνης δτι βρίσκονται σέ κάποιον ιερό τό-πο κοντά στήν 'Αθήνα. Τό κεντρικό μέρος άποτελεϊται άπό τό διάλογο του Οιδίποδα μέ έναν ντόπιο, πού περνά άπό τό δρόμο. Σ ' αύτό τό μέρος επαναλαμβάνεται σέ μικρογραφία τό σχήμα του προλόγου: σύντομοι λόγοι μέ κάποια ένταση πλαισιώνουν ένα κεν-τρικό τμήμα, δπου ό δημότης του Κολωνού μιλεί γιά τούς προ-στάτες θεούς του τόπου, γιά τόν Ποσειδώνα και τόν Προμηθέα και γιά τόν χαλκόπουν οδόν (χάλκινο κατώφλι). Αίγο πρίν δμως ονό-μασε ήδη τις θεές πού έξουσιάζουν τό Ιερό τέμενος δπου είχε φτάσει 6 Οιδίπους. Στις Εύμενίδες, τις θυγατέρες της Γής και τοϋ Σκότους, ό τυφλός άναγνωρίζει τό τέρμα των περιπλανήσε-ών του· και μόλις άκούει δτι βασιλιάς της χώρας εΤναι ό Θησέας, 1961 (δακτυλ.)· Β. Seidensticker, aBeziehungen zwischen den beiden Oidipusdramen des Sophokles», Hermes 100 (1972) 255· R. Burian, «Suppliant and Saviour: Oedipus at Colonus)), Phoenix 28 (1974) 408. Σχετικά μέ σκηνικά προβλήματα: Α. Μ. Dale, WS 69 (1956) l02=Coll. Pap. 125.

Μεταφράσεις: Γερμανικά: R. Bayr, Krefeld 1948 (ελεύθερη άπόδοση)· Ε. Buschor, Μόναχο 1954. 'Αγγλικά: R.Fitzgerald, Νέα'Τόρκη 1941· Αονδίνο 1957* R. C. Trevelyan, Cambridge 1946· G. Murray, Λονδίνο 1948. Γαλλικά: M. Meunier, Παρίσι 1945. 'Ιταλικά: Α. Nucciotti, Μι-λάνο 1933.

1. Αύτη τήν άποψη διατυπώνουν οΐ Schmid, 2407" Goossens, 717. 'Αν-τίθετος ό Pohlenz, 2, 138.

415

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

θέλει νά του στείλει, άμέσως μήνυμα, γιατί ό δικός του έρχομος εξασφαλίζει για κεΐνον μεγάλα πλεονεκτήματα. Στο τέλος του διαλόγου υπάρχει ό ύπαινιγμος δτι δ δημότης του Κολωνού φεύ-γει γιά νά πληροφορήσει τους συμπολίτες του. Εκείνοι θά άπο-φασίσουν άν έπιτρέπεται νά παραμείνει ο ξένος στον ίερό τόπο.

Στο τρίτο μέρος του προλόγου, σε μιά προσευχή προς τις Εύ-μενίδες, ό Οιδίπους άποκαλύπτει τή σημασία των γεγονότων. Κοντά σ' αύτές τις θεές θά βρει τή λύτρωση, δπως του ύποσχέ-θηκε ό Φοίβος· θά γίνει πνεύμα προστατευτικό γιά τή φιλόξενη χώρα, κατάρα γιά τους εχθρούς του πού τον καταδίωξαν, "Οταν προσθέτει δτι ένας σεισμός ή μιά βροντή ή ενας κεραυνός θά του μηνύσουν τό τέλος, προοικονομεϊ τή μεγαλόπρεπη τελική σκηνή.

Γιά νά άντιμετωπίσουμε άπό αύτό κιόλας τό σημείο διάφορες άλλες ερμηνείες πού θέλουν νά διαχωρίσουν τον Οιδίποδα, ώς χθόνιο ήρωα, άπό τούς θεούς, πρέπει νά υπογραμμίσουμε δτι τον Οιδίποδα τον οδηγεί στή γαλήνη ενας χρησμός του 'Απόλλωνα και δτι τό σύνθημ,α γι' αύτό τό γεγονός τό δίνει ό 'ίδιος δ Δίας.

Ή πάροδος του χοροΰ (117-253), ό όποιος άποτελεΐται άπό γέροντες του Κολωνού, είναι συνυφασμένη μέ τή δράση πολύ στε-νότερα άπό δ,τι στον Φιλοκτήτη. Περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη μέ μιά δυναμική επωδό' μιά τέτοια διεύρυνση μ,εμονωμέ-νων μερών άποτελεΐ γι' αύτό τό έ'ργο στοιχείο χαρακτηριστικό, πού πρέπει άσφαλώς νά άποδοθεΐ στο γεροντικό ύφος τοϋ ποιητή. Στήν πρώτη στροφή δ χορός, σίγουρα μέ ζωηρή εναλλαγή φω-νών, έ'ρχεται γεμάτος περιέργεια και ερευνητική διάθεση πρός τό τέμενος, άπό δπου βγαίνει, στούς επόμενους άναπαίστους, και προχωρεί πρός τό μέρος του ή 'Αντιγόνη μέ τον τυφλό. Αίγοι θάμνοι θά ήταν εδώ άρκετοι γιά νά ενισχύσουν τή σκηνική ψευ-δαίσθηση. Στήν άντιστροφή, ό χορός άπαιτεΐ άπό τόν Οιδίποδα νά εγκαταλείψει τόν ίερό τόπο, και εκείνος, στούς άκόλουθους (δίχως άντιστοιχία) άναπαίστους, συναινεί. Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος,^ μαζι μέ τούς ενδιάμεσους άναπαίστους τοϋ Οιδίποδα (188-191), σε ζωηρή εναλλαγή φο^νών άνάμεσα στούς δύο υπο-κριτές και τά μέλη του χορού, παρουσιάζει τή μετάβαση τοϋ Οι-δίποδα άπό τό ίερό τέμενος σέ κάποιο βράχο έξω άπό αύτό, άλλά

1. Οί σχέσεις μετρικής άντιστοιχίας είναι έδώ προβληματικές. Μετά τον στ. 183 άσφαλώς πρέπει νά υποθέσουμε ενα κενό τεσσάρων στίχων πρβ. Kraus, 170.

416

ΤΛ ΣΩΖΟΜΕΝΑ Δ Ρ Λ Μ Λ Τ Α

τελειώνει μέ τήν καθοριστική γιά τή δραματική φορά της έπω-δοϋ ερώτηση γιά το ονομα και τήν καταγωγή τοί3 ξένου. "Επειτα άπό χαρακτηριστική επιβράδυνση (στ. 210 ή έντρομη τριπλή άρ-νηση μή!)·, ο Οιδίπους συστήνεται στο χορό, ό όποιος, γεμάτος φρίκη, θέλει νά τον άπελάσει. "Ενα ικετευτικό άσμα της 'Αντιγό-νης οδηγεί στο πρώτο έπεισόδιο (254-509). Τό πρώτο μέρος του περιέχει τήν ύποχώρηση του χοροϋ, πού άποφασίζει νά περιμένει τό βασιλιά, έπαναλαμβάνοντας ετσι τή στάση πού ειχε κρατήσει ό Ξένος στή σκηνή του προλόγου. Στή ρήση οπού ό Οιδίπους άπευθύνει μιά έκκληση στήν 'Αθήνα, αποκαλώντας την κατα-φύγιο των κατατρεγμένων, προβάλλεται μιά νέα άποψη άπό τό παρελθόν του, πού τήν ειχε θίξει κιόλας ή 'Αντιγόνη (240) και διατηρείται σέ ολη τή διάρκεια του έργου (521, 539, 547, 964, 966). "Ολα έκεϊνα τά φριχτά πού συνδέονται μέ τό ονομά του ό Οιδίπους τά είχε πιό πολύ ύποστεΐ παρά πράξει. Μέ τρόπο ολό-τελα ξένο προς τον παλαιότερο Οιδίποδα διαχωρίζεται εδώ ή υ-ποκειμενική άπό τήν άντικειμενική ενοχή, χωρίς ωστόσο να πα-ραγνωρίζεται τό μίασμα πού συνοδεύει τον Οιδίποδα, δπως φαί-νεται ιδιαίτερα στή σκηνή όπου ό μιασμένος ήρωας άρνεΐται στον εαυτό του τό δικαίωμα νά εκφράσει τήν εύγνωμοσύνη του αγγί-ζοντας τό χέρι και τό πρόσωπο του Θησέα (1132). Ά π ό αύτόν τό δισταγμό δεν τόν άπαλλάσσει ενας φωτισμένος Θησέας, δπως συμβαίνει στόν 'Ηρακλή του Εύριπίδη.

Μέ τόν στ. 310 ή 'Αντιγόνη εισάγει μιά νέα τροπή στή δρά-ση. Ταραγμένη, παρακολουθεί μιά γυναίκα πού πλησιάζει πάνω σ' ενα πουλάρι: είναι ή 'Ισμήνη! 'Η σκηνή του χαιρετισμού (σέ έξαιρετικά στιλιζαρισμένες άντιλαβές) μας παρουσιάζει τή μικρή ομάδα πού τήν ένώνει ή άγάπη" θά τήν ξαναδούμε άκόμη μιά φο-ρά πριν άπό τή μετάσταση του Οιδίποδα. Ή έρώτησή του γιά τούς δυό άδελφούς τους, στήν όποία άπαντα ή 'Ισμήνη σύντομα άλλά δυσοίωνα, προκαλεί ενα ξέσπασμα του Οιδίποδα γι ' αύ-τόν τόν άνάποδο κόσμο, όπου οι γυναίκες, όπως στήν Αίγυ-πτο (ό Σοφοκλής ξέρει καλά τόν Ήρόδοτό του), πρέπει νά επω-μίζονται δλα τά δεινά, ένώ οΐ άντρες κάθονται στό σπίτι. Τότε, καθώς ό διάλογος μετατρέπεται σύντομα σέ στιχομυθία, ή 'Ισμή-νη άναφέρεται στή φιλονικία τών δύο άδελφών και στόν δελφικό χρησμό, πού ύποσχέθηκε νίκη σέ οποίον θά έξασφάλιζε μέ τό μέ-ρος του τόν Οιδίποδα. Φυσικά, ό 'ίδιος δεν μπορεί νά γυρίσει στή

417

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Θήβα και οΰτε θά ταφεϊ έκεϊ· άλλά εχει ήδη σταλεϊ 6 Κρέων, γι,ά νά τον οδηγήσει κοντά στά σύνορα της χώρας. Έ δ ώ άκούγε-ται. ενα βασικό μοτίβο του έργου: οΐ θεοί έξυψώνουν τον συντριμ-μένο ήρωα (394). Ταυτόχρονα δμως προαγγέλλεται ή επερχόμε-νη άναταραχή. 'Από τους δύο άδελφούς μεγαλύτερος είναι ό Πο-λυνείκης, ό όποιος διώχτηκε βίαια άπό την πόλη (374, 1292)· ή μορφή του μένει περισσότερο άκαθόριστη άπό ό,τι.στις Φοίνισ-σες. Αύτόν, πάντως, βαραίνει τό στίγμα γιά την εκδίωξη του πα-τέρα τους (1354).

Ό Οιδίπους άπαντα μέ λόγια σκληρά και καταριέται τούς γιούς του. Σ ' αύτό τό σημείο είναι άξιοπρόσεχτη ή προσπάθεια του Σοφοκλή νά συνάψει θεματικά τούς δύο ΟΙδίποδές του. Ό Οιδί-πους προλαβαίνει τήν ενδεχόμενη άντίρρηση οτι ό ίδιος ζήτησε επίμονα (όπως πραγματικά συμβαίνει στο τέλος του Οιδίποδα Τ.) νά άπομακρυνθεϊ άπό τήν πόλη. Αύτό έ'γινε πάνω στήν πρώ-τη έξαψη μιας άγριας παραφορας· άργότερα άναγνώρισε ότι τι-μωρούσε τον εαυτό του πολύ σκληρά γιά τά σφάλματά του (439: ήμαρτημένα' ή ρηματική διάθεση άλλάζει!), και τότε θέλησε νά μείνει, άλλά ή πόλη τον εδιωξε και κανένας άπό τούς γιούς του δεν βρήκε νά πει κάτι νά τον υπερασπίσει.

Τότε, μιλεϊ ό κορυφαίος, άντιπροσωπεύοντας εναν μετριοπα-θή χορό, και συμβουλεύει τον τυφλό, σέ στιχομυθία πού κατα-λήγει σέ έλεύθερο διάλογο, πώς θά μπορέσει νά εξευμενίσει μέ θυσία τις θεότητες του τεμένους. Στις χθόνιες δυνάμεις πρέπει νά προσφερθούν οΐ κατάλληλες χοές: ενα μείγμα χωρίς κρασί. Ό Οιδίπους άναθέτει τήν προσφορά σέ μιά άπό τις θυγατέρες του (ή 'Ισμήνη άκολουθεΐ τήν προτροπή του)' έδώ άκούγονται οι πα-ράδοξοι καΐ διπλά άξιοσημείωτοι στίχοι (498κ.) πού έχουν —άν έχουν βέβαια— πολύ χαλαρή σχέση μέ τά συμφραζόμενά τους: άρκεΐν γάρ οΐμαι κάντι μυρίων μίαν/ψνχην τάδ' εκτίνονσαν, ήν εύνονζ τιαργ} (γιατί πιστεύω οτι μιά ψυχή είναι άρκετή γιά νά πληρώσει στή θέση χιλιάδων άλλων άρκεΐ νά είναι γεμάτη άγά-πη). Δεν άγνοώ τό ταμπού πού άπαγορεύει κάθε ((χριστιανική ερμηνεία»· ωστόσο, θά ήθελα νά πιστεύω δτι σ' αύτούς τούς στί-χους λανθάνει κάτι άπό τή θρησκευτικότητα του Σοφοκλή.

Στή θέση ένός στασίμου (ήδη παρατηρήσαμε κάτι παρόμοιο και στον Φιλοκτήτη) ύπάρχει ενας κομμός μέ δύο στροφικά ζεύ-γη (510-548), δπου ή κατανομή των μετρικά εναλλασσόμενων

418


στίχοον άνάμεσα στον Οιδίποδα και το χορο φτάνε:, ως τήν απο-μόνωση άπλών λέξεων. Σ ' αύτο το έντονα φορτισμένο λυρικό μέ-ρος ό χορός, γιά νά ικανοποιήσει τήν περιέργειά του, αποσπά βά-ναυσα άπό τον τυφλό ήρωα τήν παραδοχή των φριχτών πράξεων πού είχε κάμει δίχως τή θέλησή του.

Αύτο το μέρος, πού πραγματικά κλιμακώνεται σέ βαθμό άπω-θητικότητας, πρέπει νά δικαιολογηθεί δραματικά μόνο μέ βάση τήν άντίθεση πού θέλησε νά εξασφαλίσει ό ποιητής προς τή σκη-νή του Θησέα (δεύτερο επεισόδιο: 549-667), αύτό τό έξοχο μνη-μείο τοΰ άττικοΰ άνθρωπισμοΰ.

Αύτό τό μέρος, πού κλείνει μέ δύο άσήμαντους στίχους του χορού, εχει τή γνωστή διάρθρωση: λόγοι τών δύο διαλεγομ,ένων τίροσώπων πλαισιώνουν ενα σχεδόν άποκλειστικα στιχομυθικό μέρος, πού περιέχει τήν ούσιαστική πληροφόρηση. Ό Θησέας άν-τιμετωπίζει τόν τυφλό επαίτη γεμάτος καλοσύνη. Προσπαθεί νά συγκρίνει τα άσύγκριτα, δταν θυμάται τά δύσκολα χρόνια της νεότητάς του στά ξένα και τις περασμένες ταλαιπωρίες του, μόνο και μόνο γιά νά μιλήσει σάν Ι'σος πρός 'ίσο. Κανένας υπαινιγμός γιά τό παρελθόν —τί άντίθεση μέ τή φορτικότητα καΐ τήν επιμο-νή τοΰ χορού! Ό Οιδίπους άναφέρει τήν άπέλασή του άπό τούς γιούς του^ και τή σημασία πού εχει άποκτήσει, κατά τό χρησμό, ή παρουσία του γιά τήν έκβαση τοΰ πολέμου. "Άν 6 Θησέας θε-λήσει νά τοΰ προσφέρει προστασία και τάφο, 6 ϊδιος, σάν δυνα-τός προστάτης, θά τοΰ έξασφαλίσει τή νίκη άπέναντι στούς Θη-βαίους. Στήν ερώτηση τοΰ Θησέα πώς ή 'Αθήνα θά έ'ρθει σέ σύγ-κρουση μέ τή Θήβα, ό Οιδίπους άποκρίνεται μέ μιά ρήσ*/] γιά τήν παροδικότητα και τήν άστάθεια τών άνθρώπινων πραγμάτων. Είναι άναμφισβήτητοι οί άπόηχοι τοΰ λόγου πού εκφωνεί ό Α'ίας γιά νά παραπλανήσει τό χορό· έδώ ομ,ως δεν μιλεί ό ισχυρός άν-θρωπος, πού είναι έτοιμος νά εγκαταλείψει εναν τέτοιο κόσμο μέ ύψηλό φρόνημα, παρά ό κουρασμένος άπό τή ζωή γέροντας πού έ'χει βαθιά γνώση τοΰ άναπότρεπτου πεπρωμένου.

Στούς ύπόλοιπους στίχους τοΰ επεισοδίου (631-667) επανα-λαμβάνεται ή δομή τοΰ πρώτου, μεγαλύτερου μέρους. Ή πλαι-

1. Ένώ, σύμφωνα μέ τον στ. 440, τον είχε εξορίσει ή πόλη, όποτε οΐ γιοί του ήταν ένοχοι μόνο στο βαθμό πού δέν τοϋ πρόσφεραν βοήθεια, έδώ (δπως καΐ στον στ. 1356) πρέπει νά έπωμιστοΐ5ν δλο τό βάρος της κατη-γορίας. Ξανά, κάπως διαφορετικός ό στ. 770.

419

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σιωμένη άπό εκτενέστερους λόγους στιχομυθία καταλήγει, στο τέλος, σέ άντιλαβές, πού χωρίζουν το στίχο κάπως μονότονα στήν πενθημιμερή τομή. Ό Θησέας εγγυάται, στον Οιδίποδα τήν προ-στασία του και άφήνει στήν προαίρεσή του νά πάει μαζί του στήν 'Αθήνα ή νά μείνει. Ό Οιδίπους προτιμά τό δεύτερο, άφου πρέ-πει εκεί νά συναντήσει τούς εχθρούς του. Ό Θησέας, προτού τον άφήσει, τον διαβεβαιώνει άκόμη μιά φορά οτι θα τον βοηθήσει.

Σάν άντανάκλαση της καλοσυνάτης ήπιότητας του βασιλιά της χώρας άντηχεϊ τό επόμενο στάσιμο (668-719): είναι δ ΰμνος πού τραγούδησε 6 Σοφοκλής γιά τον τόπο της καταγωγής του, τον Κολωνό. Τό πρώτο στροφικό ζεύγος, σχεδόν άποκλειστικά σέ γλυκώνειους, συνθέτει μιά θαυμαστή σέ συνοχή εικόνα της τερ-πνής εύφορίας του τόπου, ονομάζοντας τις θεότητες πού τον εξου-σιάζουν : στο τέλος της πρώτης στροφής, τον Διόνυσο μέ τό θίασό του· στο τέλος της δεύτερης, τις Μούσες μέ τήν 'Αφροδίτη. Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος, κυρίως σέ ιωνικά μέτρα, εγκωμιάζει, σέ παράλληλα δομημένα μέρη, τήν ελιά, τήν όποια προστατεύει ό Δίας και ή Άθηνα, τά άλογα και τά καράβια, πού είναι στή φύλαξη του Ποσειδώνα.

Τό τρίτο επεισόδιο (720-1043), πού διαταράσσεται έντονα, τόσο θεματικά οσο και μορφικά, άπό τήν παρεμβολή ένός κομμού, παρουσιάζει, μέ τήν άφιξη ένός άπό τά πρόσωπα της Θήβας, τήν πρώτη επίθεση στήν πορεία τού Οιδίποδα πρός τήν άποθέωση και τή λύτρωση. Ό Κρέων, ύστερα άπό ενα σύντομο προοίμιο, όπου ή 'Αντιγόνη άναγγέλλει τήν άφιξή του, άρχίζει άμέσ6)ς, μέ έναν εκτενέστατο λόγο, τήν προσπάθειά του νά πείσει τον Οιδί-ποδα. Τά λόγια του ξεχειλίζουν άπό οίκτο γι' αύτόν είναι πρό-θυμος νά τόν οδηγήσει στήν πατρίδα του, άφού αύτή είναι ή επι-θυμία της Θήβας. Αέξη γιά τό χρησμό του θεού! Ό Οιδίπους άποκρίνεται τό Ι'διο διεξοδικά και άφαιρεϊ τό προσωπείο του άν-τιπάλου του. Ξανά ό Σοφοκλής δημιουργεί ενα σύνδεσμο μέ τό παλαιότερο δράμα του: «όταν εγώ ζήτησα τήν εξορία μου, έσύ άρνήθηκες να έκπληρώσεις τήν επιθυμία μου' άργότερα, όταν εγώ ήθελα νά μείνω, μέ έδιωξες !)). Ό Οιδίπους ξέρει δτι ό Κρέων θέ-λει νά τόν φέρει μόνο κοντά στήν πόλη, και ξέρει τό γιατί. Ξέρει τό λόγο τού Φοίβου, πού μιλεϊ γιά λογαριασμό του Δία.

"Επειτα άπό τούς δύο άνταγωνιστικούς λόγους άκολουθεϊ ένας οξυμμένος διάλογος, πού διακόπτεται επανειλημμένα άπό δίστι-

420


χα, τελικά ομως καταλήγει σέ στιχομυθία, μέ τμήματα μόνο στί-χων προς τό τέλος, δπου ό Κρέων αποφασίζει νά χρησιμοποιή-σει βία. "Εχει κιόλας δώσει εντολή νά συλλάβουν τήν 'Ισμήνη (πού πήγε για τις προσφορές) καΐ τώρα θέλει νά πάρει μαζί του τήν 'Αντιγόνη. Ή έντονη έ'ξαψη, πού εκφράζεται ως τώρα μέ τις άντιλαβές, κλιμακώνεται στην πλούσια σέ δοχμίους στροφή ένος κομμού. Ή άναταραχή κορυφώνεται, άλλά οΕ διαμαρτυρίες του χορού μένουν χωρίς άποτέλεσμα. Το έπόμενο διαλογικό μέρος (844-875), μέ τις άντιλαβές, τούς μεμονωμένους στίχους και τΙς μεγαλύτερες στιχικές ομάδες, άποτελεϊ, ÖOTO μορφική άποψη, ό-πως και ό κομμός, άπεικόνιση των ταραγμένων σκηνικών γεγο-νότων. Στήν άρχή άπάγεται βίαια ή 'Αντιγόνη, κατόπιν ή βα-ναυσότητα του Κρέοντα κορυφώνεται στήν προσπάθειά του νά πάρει μαζί του και τον Οιδίποδα. Σ ' αύτό άκρίβώς το σημείο πα-ρεμβάλλεται ή άντιστροφή του κομμ,οϋ, πού καταλήγει σέ μιά κραυγή βοήθειας του αδύναμου χορού.

Μέ τέσσερις τροχαίους (τον πραγματικό ρυθμό του «τροχά-δην») καταφθάνει βιαστικός ό Θησέας. Ή ένταση της δραματι-κής κατάστασης καθρεφτίζεται σέ δραμί^τικά παλλόμενους λό-γους. Ό Θησέας καταμαρτυρεί του Κρέοντα τήν παράνομη ένέρ-γειά του* στήν άρχή και στό τέλος της καταγγελίας του δίνει εν-τολή νά φέρουν πίσω τις θυγατέρες του Οιδίποδα.

'Ο Κρέων ύποχωρεϊ μέ ελαφρώς ειρωνική δουλοπρέπεια. 'Ω-στόσο, δέν μπορούσε ποτέ νά βάλει στό νου του οτι ή πόλη τού 'Αρείου Πάγου θά δεχόταν νά προστατέψει εναν πατροκτόνο και αίμομίκτη. Χωρίς διαχωριστικό στίχο άκολουθεΐ ή γεμάτη πάθος απάντηση του Οιδίποδα. Ό ποιητής τή χρησιμοποιεί γιά νά μας δείξει άκόμη μιά φορά μέ έ'μφαση τή σκοπιά άπό τήν οποία αντι-μετωπίζεται τώρα τό παρελθόν. Ό θεός δρισε δλη έκείνη τή φρί-κη γιά εναν Οιδίποδα πού είναι στήν πραγματικότητα άθώος. Ό Σοφοκλής μάλιστα άγωνίζεται νά μας παρουσιάσει τή βίαιη πρά-ξη στό τρίστρατο της Φωκίδας πολύ πιό άνεκτή άπό οσο ειχε φα-νεί στό παλαιότερο έ'ργο. Έ δ ώ (993) έ'χει μετατραπεί σέ άπό-κρουση μιας δολοφονικής επίθεσης. Αύτή ή αύτοδύναμη σκηνή του Κρέοντα τελειώνει μέ εναν σύντομο διάλογο, δπου δεσπόζει ό Θησέας. Ό 'ίδιος ό Κρέων θά τόν οδηγήσει έκει οπού είναι τά δυό κορίτσια, άν τά κρατά άκόμη κάπου στά περίχωρα.

'Ακολουθεί ένα στάσιμο μέ δύο στροφικά ζεύγη (1044-1095),

421

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

πού είναι στενά δεμένο μέ τή δράση. Στά πρώτα δύο μέρη ό χο-ρος παρακολουθεί νοερά τΙς διάφορες πιθανές λεπτομέρειες της καταδίωξης: εδώ είναι έκδηλη ή χαρά γιά τοπογραφικές άνα-φορές. Ή δεύτερη άντιστροφή, μέ τήν έκκληση της γιά θεϊκή βοήθεια, κατέχει, όπως τόσο συχνά, ξεχο)ριστή θέση στην δλη σύνθεση.

Τό τέταρτο επεισόδιο (1096-1210), αισθητά συντομότερο, κλείνει τήν άπόπειρα του Κρέοντα, οδηγώντας ταυτόχρονα στή σκηνή του Πολυνείκη.

Ό Θησέας έχει φέρει πίσω τά δύο κορίτσια' ξανά βλέπουμε τήν ομάδα τών άγαπημένων προσώπων ενωμένη νά διαλέγεται ζωηρά. Τά παιδιά σφίγγονται πάνω στον πατέρα τους. Σέ εναν συγκινητικό λόγο ό Οιδίπους εύχαριστεΐ τον Θησέα, αισθάνεται όμως δτι αύτός, ενας άθώος ένοχος, πρέπει νά συγκρατηθεί και νά μήν άγγίξει τον εύεργέτη του. Ό Θησέας άποφεύγει νά εξι-στορήσει τήν άπελευθέρωση τών κοριτσιών. Πριν άπό τήν τελευ-ταία μεγαλόπρεπη άφηγηματική ρήση δέν ύπάρχει βέβαια θέση γιά κάτι παρόμοιο. 'Εξάλλου, καινούρια ταραχή περιμένει τον Οιδίποδα. Σέ έναν χαλαρό άλλά πυκνό σέ περιεχόμενο διάλογο, ό βασιλιάς της 'Αθήνας άναφέρεται σέ κάποιον άντρα πού κάθε-ται στο βωμό του Ποσειδώνα και έκλιπαρεΐ γιά μιά συνομιλία μέ τον Οιδίποδα. Τό ονομα "Αργός προδίδει δτι πρόκειται γιά τον Πολυνείκη. Ό Οιδίπους άρνεΐται τή συνάντηση, οπότε έπεμβαί-νει μέ εναν σύντομο λόγο ή 'Αντιγόνη. "Άν πριν άπό λίγο δ Θη-σέας θύμισε τό δίκαιο του ικέτη πού έ'χει καταφύγει σέ ενα βωμό, τώρα μιλεί έκείνη ή 'Αντιγόνη πού σέ άλλο εργο του Σοφοκλή έ'δωσε τή ζωή της γιά τήν ταφή αύτοΰ άκριβώς του άδελφου της. Προσπαθεί νά προφυλάξει τον πατέρα της άπό τό άντώράν κα-κώς: αύτός τουλάχιστον πρέπει σίγουρα νά ξέρει γιά τις συμφο-ρές της εμπάθειας. Ό οργισμένος γέροντας υποχωρεί· θέλει δμως πρώτα, καθώς έχει νωπή άκόμη τή βαναυσότητα του Κρέοντα, νά εξασφαλίσει τήν προστασία του Θησέα.

'Ακολουθεί ενα χορικό σέ μορφή τριαδική (1211-1248). Στις δύο στροφές του μιλεί γιά τά πικρά βάσανα τών γερατειών, πού λυτρώνονται μόνο μέ τό θάνατο. Είναι σάν νά άκοΰμε τή θλιβερή συμβουλή πού έ'δωσε ό Σιληνός στο βασιλιά Μίδα: τό καλύτερο

1. Οί άντιλαβές γιά τή χαλάρωση του διαλόγου είναι φαινόμενο σύνηθες στον Οιδίποδα Κ.

422


είναι νά μή γεννιέται κανείς. Ή έπο^δος άποτελεΐ την έφαρμογή αυτής της άλήθειας στη μοίρα, του Οιδίποδα.

'Ακόμη και οποίος προσυπογράφει το πρόσφατα διαμορφωμέ-νο δόγμα δτι «κανένα χορικο του Σοφοκλή δεν εκφράζει τή σκέ-ψη του 'ίδιου του ποιητή», πρέπει νά ομολογήσει δτι σ' αύτό τό άσμα άκούει τή φωνή ένος ένενηντάχρονου γέροντα πού, μπροστά στο κατώφλι του θανάτου, δημιούργησε αύτο το άσμα γιά τήν πορεία ένος δοκιμασμένου άνθρωπου προς τήν ήρωοποίηση, τιμή τήν οποία άπέδωσε καΐ στον 'ίδιο τον ποιητή ή πόλη, μετά τό θά-νατό του.

Πριν άπο τό τέλος αύτής της πορείας 6 Σοφοκλής παρουσία-σε, στή συνάντηση του Οιδίποδα μέ τον Πολυνείκη, τή ζοφερό-τερη σκηνή του έ'ργου (1249-1446). Προτού περάσει ό Οιδίπους στο χώρο των ήρώων, γιά νά στέλνει άπό τά βάθη της γης τήν εύλογία του στούς φίλους, αισθανόμαστε τή φοβερή δύναμη της κατάρας του, δύναμ,η πού θά τή διατηρήσει και έκεϊ κάτω.

Ό Πολυνείκης στέκεται συγκλονισμένος μπροστά στήν άθλιό-τητα του πατέρα του. Γεμάτος συντριβή, καθώς 6 Οιδίπους σω-παίνει, στρέφει τήν ικεσία του προς τήν 'Αντιγόνη. 'Εκείνη δεν έ'χει παρά νά τον συμβουλέψει νά εκθέσει τό α'ίτημά του. Και ε-κείνος τό επιχειρεί σέ εναν εκτενή λόγο. Σέ άντίθεση μέ τήν έν-τονη ταραχή της σκηνής του Κρέοντα, σ' αύτή τή σκηνή βαραί-νει ή σκυθρωπή σιωτο] του Οιδίποδα. Ό Πολυνείκης άρχίζει τήν άφήγησή του άπό πολύ παλιά. Μιλεί γιά τήν εξορία του, παρεμ-βάλλει εναν κατάλογο των Ε π τ ά καΐ ικετεύει τόν πατέρα του νά τόν βοηθήσει. 'Αντίθετα άπό τόν Κρέοντα, ομολογεί δτι γνωρίζει τό χρησμό πού εξαρτά τήν έ'κβαση του πολέμου άπό τόν Οιδίπο-δα. Τελικά ό τυφλός, ύστερα άπό παράκληση του χορού, σπάει τή σιωττ/) του. Και αύτός σ' αύτή τή σκηνή, πού άποτελειται άπό εκτενείς λόγους, δέν θέτει δρια στό μήκος της ρήσης του. Ά π ό τήν άρχή κιόλας διώχνει άπό κοντά του τόν Πολυνείκη, τό γιό πού κάποτε τόν έ'διωξε άπό τή Θήβα, ρίχνοντάς τον σ' αύτή τήν κατάσταση της επαιτείας. "Υστερα επαναλαμβάνει θέματα άπό τή ρήση του μετά τόν ερχομό της 'Ισμήνης (337): τά κορίτσια εκτελούν αύτό πού είναι καθήκον των γιων του. Τό μεγαλύτερο δμως μέρος του λόγου του εΐναι ή κατάρα γιά τούς γιούς του, πού είναι γραφτό νά πέσουν ό ενας άπό τό χέρι του άλλου, δπως δρι-ζαν καΐ παλιότερες κατάρες.

423

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ό Πολυνείκης, χωρίς νά άπευθύνει. ξανά το λόγο στον οργι-σμένο γέροντα, θρηνεϊ γιά τή μοίρα του. Πώς νά παρουσιαστεί τώρα μπροστά στούς συντρόφους του; Ή παράκλησή του, νά φροντίσουν οΐ άδελφές του γιά τον τάφο του, συνδέει αύτο το μέ-ρος του έ'ργου μέ τήν 'Αντιγόνη.

Σέ ενα διάλογο ταραγμένο μορφικά (άντιλαβές) καΐ θεματικά, ο Πολυνείκης άποχωρίζεται τις άδελφές του. Ή 'Αντιγόνη προ-σπαθεί νά τον κρατήσει μακριά άπό τον μοιραίο πόλεμο, έκεινος όμως νιώθει δεσμευμένος άπο τήν πολεμική του τψ.ή, αν και ξέ-ρει πώς βαδίζει προς τό θάνατο φορτωμένος μέ το βάρος μιας κα-τάρας. Ή δραματική στιγμή εχει σημαντικές ομοιότητες^ μέ τήν προσπάθεια του χοροϋ στούς "Επτά του Αισχύλου νά συγκρατή-σει τον 'Ετεοκλή άπο τήν άδελφοκτόνα σύγκρουση· ωστόσο, στον οψιμο Σοφοκλή τό σκυθρωπό μεγαλείο της αίσχύλειας σκηνής παραχώρησε τή θέση του σέ ήπιότερους τόνους.

'Εδώ ή πορεία του έ'ργου άπαιτεΐ έντονη τομή. Στή δράση πα-ρεμβαίνει ό θεϊκός παράγοντας. Ή σκηνή άρχίζει μέ μιά «έπιρρη-ματική)) σύνθεση (1447-1499): στά ενδιάμεσα δύο στροφικών ζευ-γών άκολουθοΰν, μετά άπό καθένα άπό τά πρώτα τρία κομμάτια του χορού, ιαμβικά τρίμετρα, πού άντιστοιχουν άπόλυτα μεταξύ τους (2-1-2) και μοιράζονται άνάμεσα στόν Οιδίποδα και τήν 'Αντιγόνη. Μιά δυνατή βροντή τρομάζει τό χορό, και ό Οιδίπους καταλαβαίνει άμέσως ότι έφτασε ή ώρα του. Ή βροντή του Δία θά τον οδηγήσει στόν "Αδη: ό θεός έξουσιάζει τις κινήσεις του, τό πάθος του, καθώς και τήν άποθέωσή του. 'Ακόμη μιά φορά άκούγεται ή βροντή του θεοΰ, σαν νά προτρέπει νά βιαστούν, ενώ ό Οιδίπους εκφράζει τήν επιθυμία νά δει στό πλευρό του τόν Θη-σέα. Ό καταπτοημένος όμως χορός δεν μπορεί νά καταλάβει τό σημάδι και φοβάται μήπως οργίστηκε ο υπέρτατος θεός, επειδή βρήκε προστασία έ'νας καταραμένος. Σνην τελευταία στροφή ή έ-ξαψη εκτονώνεται σέ μια επίμονη κραυγή προς τόν Θησέα. Κα-θώς εκείνος καλείται νά έ'ρθει ένώ θυσιάζει πρός τόν Ποσειδώνα, επισημαίνουμε μιά επανασύνδεση μέ τό άρκετά παλιό θέμα του στ. 887, όπου και πάλι ό Θησέας, άκούγοντας τήν κραυγή του /οροΰ, χρειάστηκε νά διακόψει τή θυσία του πρός τόν θαλάσσιο θεό.

1. Ή 'Αντιγόνη μάλιστα φτάνει ώς τό σημείο νά προσφωνήσει τον Πο-λυνείκη ω παΐ (1420, 1431— Έπτά 686).

424


To σύντομο εκτο επεισόδιο (1500-1555) περιλαμβάνει τδ διά-λογο Οιδίποδα και Θησέα, καθώς και μια ρήση του πρώτου. Ό βασιλιάς της 'Αθήνας μαθαίνει δτι ό Οιδίπους θέλει νά τον οδη-γήσει στον τόπο του θανάτου του. Σάν απόρρητο μυστικό οφείλει νά διατηρήσει αύτη τή γνώση του ό βασιλιάς και νά τή μεταβι-βάσει στο διάδοχό του, γιά νά εξασφαλίσει ή χώρα του παντοτινή προστασία άπό τις έπιθέσεις της Θήβας. "Ετσι, δ τυφλός γίνεται οδηγός, καθώς προχωρεί μπροστά άπό τον Θησέα και τις θυγα-τέρες του, μέ τη σίγουρη καθοδήγηση του Έρμη και της χθόνιας θεάς.

Στο έπόμενο στροφικό ζεύγος ό χορός ψάλλει γιά τήν άποθέ-ωση του τυφλού γέροντα, μολονότι τήν πορεία του πρός τά έκεΐ δεν μπορεί νά τή φανταστεί παρά σάν δρόμο προορισμένο γιά δ-λους τους άνθρώπους, τό δρόμο γιά τον "Αδη.

Τον ολότελα διαφορετικό δρόμο τον περιγράφει στήν έξοδο της τραγωδίας (1579-1779) ό'Αγγελιοφόρος, σέ μιάν άφηγημα-τική ρήση πού άποτελεΐ 0χι μόνο τό άποκορύφωμα αύτού του έρ-γου, άλλά και ενα άπό τα συγκλονιστικότερα μνημεία της έλλη-νικής εύσέβειας.

Ό Οιδίπους προχωρεί μέ τούς δικούς του ώς εναν προσδιορι-σμένο άπό ιερά σημάδια τόπο, πού ήταν φυσικά οικείος στο αθη-ναϊκό κοινό. Έκε ΐ δίνει εντολή στις θυγατέρες του νά φροντίσουν γιά ενα καθαρτήριο λουτρό και μια ταιριαστή άμφίεση,^ και επει-τα τις άποχαιρετά. Γιά τρίτη φορά βλέπουμε σφιχτά ένωμένα τά τρία πρόσωπα. Ό Οιδίπους φυλάγει γι ' αύτές μιά θαυμάσια πα-ρηγοριά: «Σκληρός ήταν ό μόχθος πού εϊχατε μαζί μου* ενας λό-γος δμως τά άντισταθμίζει δλα: κάνεις δέ σας άγάπησε όπως εγώ».

Τότε τον καλεί δ θεός (θά ήταν λάθος να άναζητήσει κάνεις τό δνομά του). Μπροστά στά λόγια: ~Ω ούτος, οντος, ΟΙδίπονς, τι μέ?Λομεν/χωρεϊν\ (έ έσύ, εσένα λέω, Οιδίποδα, γιατί άργοΰμε νά προχωρήσουμε;) πού έχουν εναν τραχύ τόνο οίκειότήτας και δη-μιουργούν μιά στενή επικοινωνία θεού και άνθρώπου, δέν μπο-ρούμε παρά νά επαναλάβουμε τά λόγια τού Κ. Reinhardt : «'Α-νάμεσα στις συγχορδίες των θεϊκών φωνών πού έ'χουν άκουστεϊ

1. Οί σχολαστικοί θά μπορούσαν νά ικανοποιηθούν μέ τή σκέψη δτι γι' αύτό θά φρόντιζε ό Θησέας. Ό Σοφοκλής, πάντως, δέν φαίνεται νά είναι σχολαστικός.

425

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

σέ δί,άφορες εποχές και θρησκείες νά μιλούν άπο τον ούρανο σέ θεοφίλητους θνητούς, ό πληθυντικός αύτής της σύμπνοιας δεν έχει το δμοιό του».

Ό Οιδίπους έμπιστεύεται τις θυγατέρες του στην προστασία του Θησέα και έπειτα άφήνει νά φύγουν δλοι, έκτος άπο το βα-σιλιά. Καθώς έκεινες, πνιγμένες στο κλάμα, στρέφουν υστέρα άπο λίγο τά μάτια γύρω τους, βλέπουν μόνο τον Θησέα νά σκεπάζει μέ το χέρι τά μάτια του, σαν νά έχει δει κάτι άσύλληπτο. Το πώς ό άνθρωπος, στο τέλος τών δεινών του, άναλήφθηκε, αύτο το ά-νήκουστο θαύμα, παραμένει γιά ολους, έκτος άπο τό βασιλιά, μυ-στικό.

"Επειτα άπο τή σκηνή της άγγελικής ρήσης άκολουθεΐ ενα^ κομμός (1670-1750), σέ δύο στροφικά ζεύγη, άνάμεσα στις δύο άδελφές και το χορό: είναι ένας θρήνος για κεΐνον πού έφυγε* εδώ υπεισέρχεται και ή άνησυχία γιά τό μέλλον. Τό δεύτερο στροφι-κό ζεύγος, μέ μιά ιδιαίτερα ζωηρή εναλλαγή φωνών, περιέχει μιά στιγμή έντονης έξαψης, καθώς ή 'Αντιγόνη μάταια ζητεί νά τρέ-ξει στον τάφο του πατέρα της. "Οταν ή 'Ισμήνη, ή πιο φρόνιμη, τή συγκρατεί, θυμούμαστε τήν άρχή της "Αντιγόνης μέ τούς πο-λύ οξύτερους τόνους της.

Στή σύντομη άναπαιστική σκηνή τοΰ τέλους, ό Θησέας προφέ-ρει παρηγορητικά λόγια, μιλεί για τή μυστικότητα του ίεροϋ τό-που, και υπόσχεται στις κόρες του Οιδίποδα νά πραγματοποιή-σει τήν έπιθυμία τους νά πάνε στή Θήβα, γιά νά προλάβουν τήν άδελφοκτονία. 'Ακόμη μιά φορά βλέπουμε στή σκηνή μιά τρια-δική όμάδα, μόνο πού τώρα άνάμεσα στις άδελφές στέκεται ό Θησέας.

Ή άτυχέστερη ύπόθεση γιά τή σύνθεση αύτοΰ τοΰ έργου δια-τυπώθηκε άπο τον Wilamowitz στο βιβλίο τοΰ γιοΰ του Tycho γιά τον Σοφοκλή (335,367): σύμφωνα μέ αυτήν, τό κεντρικό τμή-μα είναι μιά μεταγενέστερη προσθήκη, πού σκόπευε νά πλουτίσει τήν πορεία της δράσης. Είναι εύλογη ή διαμαρτυρία τοΰ Rein-hardt , ό όποιος ονόμασε τό έργο «ένα άπο τά δράματα μέ τή με-γαλύτερη συνοχή», μόνο πού θά έπρεπε νά περιοριστεί στο σω-στό μέτρο.

Σχεδόν κανένας, έκτος άπο τον I. Erraiidonea (ο.π.), δεν ά-ναζήτησε στο χορό τή συνοχή τοΰ έργου, ή όποία έξασφαλίζεται μέ ικανοποιητική σαφήνεια χάρη στ-η μορφή τοΰ Οιδίποδα. Σκο-

426


πος του ερχομού καΐ της μυστηριακής άνάληψής του είναι ή εΐ'-σοδός του στο χώρο των ηρώων. 'Αλλά ή τωρινή, δπως και ή μελ-λοντική, παρουσία του είναι στενά δεμένη μέ τή δύναμη της εύ-λογίας και. της κατάρας, πού του εξασφαλίζει ή θεϊκή βούλησ*/]. "Ετσι, ό ταραγμ,ένος κόσμος καταφεύγει στον άνθρο^πο πού άνα-ζητεΐ τή γαλήνη και βρίσκει τή μακαριότητα στο θάνατο. Αύτο πραγματοποιείται μ,έ δύο τρόπους. Προετοιμασία και ολοκλήρω-ση της πορείας προς τήν ήρωοποίηση περιβάλλουν, σάν ενα με-γάλο πλαίσιο, τά δύο κεντρικά τμήματα της δράσης, πού ξεχωρί-ζουν μεταξύ τους έντονα και άντιπαρατίθενται οξύτατα, τόσο άπο άποψη άτμόσφαιρας οσο και άπο άποψη σκηνικής εκτέλεσης: πρό-κειται για τα επεισόδια του Κρέοντα και του Πολυνείκη. Θα ήταν, ωστόσο, λάθος νά παραβλέψει κανείς δτι ή δομή αύτοΰ του γερον-τικού δράματος, πού διαρθρώνεται μ»έ μια σειρά άδρά μέρη, είναι εντελώς διαφορετική άπο τή δομή τών έργων πού σύνθεσε ό ποιη-τής στο κορύφωμα τής τέχνης του. Ή πυκνότητα τής δραματι-κής σύνθεσης, ή χωρίς τήν παραμικρή διακοπή ή άπόκλιση αύ-στηρά χαραγμένη πορεία τής άνέλιξης τών γεγονότων στον 01-δίτιοδα τύραννο^ στήν Ήλεκτρα, άκόμη καΐ στον Φιλοκτήτη, ά-νήκει σέ διαφορετική κατηγορία.

Φυσικά, κατά τήν έρμηνεία του έργου πρέπει νά χρησιμοποι-ούμε μέ μεγάλη προσοχή έννοιες όπως ((λύτρωση» ή ((άντισταθ-μιστική δικαιοσύνη»· τά δύο δράματα του Οιδίποδα δεν συγ-κροτούν τις μερίδες ενός λογαριασμού πού ισοσκελίζεται. Είναι ομως εξίσου λάθος νά άπομακρύνουμε, δπως εκαμε ο I. Μ. Lin-forth (ο.π.), κάθε θρησκευτικό στοιχείο άπο τήν έρμηνεία, ετσι πού τελικά το Ιερό τών Εύμενίδων νά καταντήσει άσήμαντο πα-ρασκήνιο. Ή συνέπεια έπιβάλλει στον Linforth νά άπορρίψει, ώς παρεξήγηση τών γεγονότων, τά λόγια τής 'Ισμήνης (394): ((τώρα οι θεοί σε άνυψώνουν, ενώ πριν σέ είχαν εξοντώσει». Και ή παράκληση του χορού (1565) νά άποκαταστήσει κάποιος δί-καιος θεός τον καρτερικό ήρωα, άναφέρεται σ' εκείνο πού πραγ-ματικά συμβαίνει. Υπογραμμίζοντας στήν άνάλυσή μας τά χα-ρακτηριστικά χωρία, πιστοποιήσαμε δτι ή μοίρα του Οιδίποδα εί-ναι καθορισμένη άπο κάποια θεότητα καΐ δτι πρόκειται, κατά κά-ποιον τρόπο, γιά σύγκρουση άνάμεσα σ' αύτήν και τον άνθρωπο. Αύτή ή σύγκρουση δεν είναι έ'να άπλό ήθικό παράδειγμα, άλλά έκπορεύεται άπο τό χώρο του παραλόγου, πού γιά τον Σοφοκλή

427

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

άποτελεϊ τό χώρο του θεοΰ. Δέν μπορούμε νά βρούμε καμιά έξή-γηση γι,ά το γεγονός ότι ό θεός έπληξε τόσο άνελέητα τόν Οιδί-ποδα' πρέπει όμως νά άντιληφθουμε τό μέγεθος αύτοΰ του παρα-δόξου: τόν άνθρωπο πού ό θεός τόν εκαμε παράδειγμα της άνεξι-χνίαστης δύναμής του, τόν ΰψωσε μέ την 'ίδια αύτη δύναμη πάνω άπό δλους τούς συνανθρώπους του και τόν οδήγησε στόν δικό του χώρο, μετατρέποντάς τον, στό τέλος της οδυνηρής του πορείας, σέ ήρωα μέ δύναμη θαυματουργή. Τόν ποιητή τόν καταλάβαινε σωστά ό Goethe, δταν μιλούσε^ γιά τήν τόλμη αύτοΰ του έργου, «δπου ενας μισοένοχος έγκληματίας άνυψώνεται σέ συγγενή τών θεών, καθώς μετατρέπεται σέ Ιερό προστατευτικό ττνεϋμα πού δι-εκδικεί ειδική λατρεία».

"Ενα τεχνικό πρόβλημα θέτει ή ερώτηση κατά πόσο μπορούσε νά διδαχτεί τό εργο μέ τρεις ύποκριτές, ή άπαιτοΰσε εναν τέταρ-το ώς παραχορήγημα. Τό πρόβλημα μένει σχεδόν άλυτο, επειδή δέν εχουμε κανένα ισχυρό έ'ρεισμα γιά νά συμπεράνουμε άν ήταν εφικτή ή διάσπαση ενός ρόλου σέ περισσότερους άπό εναν ύποκρι-τές. "Ηδη δ Κ. F. Hermann^ άσχολήθηκε μέ τή διανομή τών ρό-λων, ενώ ενα ένδιαφέρον διάγραμμα δίνει ό R. G. Flickinger (180), ό όποιος άρκεΐται στούς τρεις ύποκριτές, και μόνο γιά τήν 'Ισμήνη, πού ή σιωπή της στούς στ. 1098-1555 εΐναι άξιοπρό-σεχτη, χρησιμοποιεί και ενα βουβό πρόσωπο. Αύτή δμως ή λύση έξαγοράζεται μέ τή διάσπαση του ρόλου του Θησέα και στούς τρεις ύποκριτές. Μιά λύση μέ πολύ οικονομικότερη διανομή ρό-λων προτείνει ό Ε. Β. Ceadel,® ο όποιος δίνει και μιά έπισκόττη-ση δλων τών παλαιότερων προσπαθειών νά άντιμετωπιστεϊ τό πρόβλημα.

1. «Nachlese zu Aristoteles' Poetik», Juh. Ausg. 38, 83. 'Αξιοση-μείωτα δσα άναφέρει ό F. J. Brecht, Ant. 7 (1931) 213, γιά τήν έργασία του κόμητα Paul York von Wartenburg, Die Katharsis des Aristoteles und der Oedipus Coloneus des Sophokles, Βερολίνο 1866, σέ επανέκδοση επιμελημένη άπο τόν Κ. Gründer, Zur Philosophie des Grafen Paul York von Wartenburg, Γοττίγγη 1970, 154-186.

2. Disputatio de distributione personarum inter histriones in tra-goedia Graeca, Marburg 1840, 42.

3. ((The Division of Parts Among the Actors in Sophocles' Oedi-pus Col.», CQ 35 (1941) 139. Σύμφωνα μέ τήν άποψή του, ορισμένους στίχους της 'Αντιγόνης καΐ της 'Ισμήνης θά άπρεπε νά τούς άναλάβει ενα παραχορή^^ημα. Ά π ο τΙς παλαιότερες έργασίες άξίζει νά μνημονευτεί του Η. Kafïenberger, Das Dreischauspielergesetz in der griechischen Tra-

428


ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Ol σημαντικότερες συλλογές άποσπασμάτων μνημονεύτηκαν μα-ζί μέ τΙς εκδόσεις των έργων του ποιητή. "Εναν διεξοδικό πίνακα μέ τά έξακριβωμένα έργα δίνει ό Α. ν. Blumenthal {RE 1051), περιλαμβάνοντας 123 τίτλους. "' Αν προσθέσουμε και τά εφτά σω-ζόμενα έργα, φτάνουμε στον άριθμό 130, πού μνημονεύεται στον Βίο (18). Αύτό όμως είναι ένα παραπλανητικό άθροισμα, άφοΰ παραμένει ολότελα άβέβαιο τί ποσοστό σέ νόθα έργα και διπλούς τίτλους λανθάνει σ' αύτη τή συλλογή. Πάντως, μπορούμε νά γνω-ρίζουμε τόν τίτλο των περισσότερων έργων πού έφτασαν στούς 'Αλεξανδρινούς. 'Π κατάταξή τους κατά μυθικούς κύκλους στον Schmid (2, 422) ένισχύει τή μαρτυρία του Άθήναιου (7, 277e) ότι ό Σοφοκλής χρησιμοποιούσε γιά πηγή του κατά προτίμηση τόν επικό κύκλο. 'Αρκετά χαμένα έργα πραγματεύεται, άπό χρο-νολογική άποψη, ό Webster {Introduction 172). Mià εύπρόσ-δεκτη επισκόπηση δίνει ό Stoessl στο «Επίμετρο» γιά τόν Σο-φοκλή τής RE, Suppl. 11, 1247.

'Ανάμεσα στα νεότερα ευρήματα, τήν πρώτη θέση κατέχει ό πάπυρος πού μας έσωσε μεγάλο μέρος άπό τούς ^ΙχνευτέςΛ Δη-μοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά στή σειρά P.Oxy. IX (1912)· μι-κρές συμπληρώσεις άκολούθησαν μέ έξι άποσπάσματα {Ρ. Oxy. Χ ν Π , 1927, 72), πού είχαν παραλειφθεί στήν προ' τη έκδοση. Σημαντικά είναι τά άποτελέσματα άπό μιά καινούρια άνάγνωση του παπύρου πού επιχείρησε ό Ε. Siegmann λίγο πριν άπό τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

gödie (διατρ.), Glessen 1911· άπό τΙς νεότερες, του Η. W. Schmidt, ο.π., ό όποιος προτείνει διάσπαση των ρόλων (δύο φορές για τον Θησέα) άνά-μεσα σέ δύο ήθοποιούς.

1. Ε. Siegmann, Untersuchungen zu Sophokles' Ichneutai (Hamb. Arb. zur Altertumswiss. 3), 'Αμβούργο 1941. Κείμενο και κριτικό υπό-μνημα : D. L. Page, Greek Literary Papyri, 1950, 26, και V. Steffen, Satyrographorum Graecorum Fragmenta, Poznan ^1952, 172· έκεΐ πε-ριέχονται καΐ τά άποσπάσματα των υπόλοιπων σατυρικών δραμάτων τοΰ ποιητή. Σχολιασμένη έκδοση μέ μετάφραση τοϋ κειμένου: D. Ferrante, / Braccatori, Νεάπολη 1958.

Μεταφράσεις: Ρ. Menge, Ν JA 2 (1939) 108. Δύο σκηνές δίνει σέ με-τάφραση ό Ε. Siegmann, Α^·Α 1 (1945) 18· Ο. Werner, Στουτγάρδη 1958, μέ μιά προσπάθεια νά συμπληρωθούν ποιητικά τά κενά. 'Αγγλικά:

429

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ό Wilamowitz^ υποστήριξε μιά πρώιμη χρονολόγηση του έρ-γου μέ επιχειρήματα τά όποια άποδυνάμωσε, ως ένα βαθμό, ό Buchwald (48). Ωστόσο, ό χαρακτήρας του έργου ύποβάλλει πράγματι μιά πρώιμη τοποθέτηση, τήν όποια ύποστηρίζει και ό Η. Diller.2 Τήν δψιμη χρονολόγηση του Ε. Bethe τήν ύποστήρι-ξε ό G. Perrot ta (291), άλλά χωρίς πειστικά έπιχειρήματα.

'Υπόθεση αύτοΰ του σατυρικοΰ δράματος είναι ή κλοπή των άγελάδων του 'Απόλλωνα άπο ενα ζαβολιάρικο παιδι-θαΰμα, τον Έρμη, δπως περίπου τήν άφηγεΐται δ σχετικός ομηρικός "Υμνος.® Τδ έργο δμως διαδραματίζεται στήν Κυλλήνη, και τροφός του παιδιού του Δία είναι ή φερώνυμη νύμφη και δχι ή μητέρα του, ή Μαία. Ή αρχή του έργου μπορεί νά άνασυντεθεϊ. Ή δράση ά-νοίγει μέ τδν 'Απόλλωνα, πού προβάλλει τήν άξίωσή του νά δι-εξαχθεί έρευνα γιά τα κλεμμένα ζώα. Στον Σιληνό, πού κατα-φθάνει λαχανιασμένος, υπόσχεται για άμοιβή οχι μόνο χρυσάφι άλλά και τήν έλευθερία γιά ολόκληρο τδ κοπάδι των γιων του. Οί σάτυροι ρίχνονται στήν άνίχνευση, άλλά τά 'ίχνη των άγελάδων, πού τά έχει μπερδέψει με πονηριά ό Έρμης, τούς προκαλούν φο-

R. L. Green, «Penguin Classics» 76 (1957) μαζί με τον Κύκλωπα. 'Ιτα-λικά: Β. Marzullo, La Commedia Classica, Φλωρεντία 1955· M. Pas-quale, Clizia (Μπάρι) 4 (1958) 1099.

Μελέτες : G. Conflenti, Il Ciclope, gli Ichneutai e il dramma sati-reseo. Ρώμη 1932- A. W. Pickard-Cambridge, «The Ichneutai of So-phocles)), New Chapters in the History of Greek Literature, 'Οξφόρδη 1933, 87· V. Steffen, Studia satyrica 1, Poznan 1933 και «De So-phoclis Indagatoribus quaestiones aliquot», Pozn. Towarz. Przyi. Nauk. Prace Kom. Filol. 11 (1949) 83· Ch. Th. Murphy, «Quae ratio inter fabulas satyricas et comoediam antiquam intercedat», ^-SPA 46 (1935) 206· E. Bignone, «Saggio sui Satiri segugi di Sofocle», Α φ Α 7 (1939) 77· επίσης Ε. Siegmann, «Stichometrie und Parodos in den sophokleischen Ichneutai», RhM 116 (1973) 113· N. X. Χουρμουζιάδης, Σατυρικά, 'Αθήνα 1974, 71" U. Albini, «Un file conduttore per i Se-gugi di Sofocle», Aß-R 19 (1974) 1· τώρα R. Garden, The Papy-rus Fragments of Sophocles, Βερολίνο 1974" St. Radt, Tragicorum Graecorum Fragmenta IV, Γοττίγγη 1977, άπ. 311-317. 'Εξαιρετικά χρήσιμη είναι ή συγκέντρωση νεότερων προτάσεων γιά επιμέρους χωρία πού προσφέρει ό Η. F. Johansen, Lustrum 1962/7 (1963) 278.

1. NJA 29 (1912) 461. 2. ASÂ 6 (1957) 161, i2 = Wege der Forschung 95, 198, 12. 3. Τά δεδομένα της μυθικής παράδοσης παρουσιάζονται υποδειγματικά

άπό τον L. Radermacher, «Der homerische Hermeshymnus», SAWW 213/1 (1931) 181.

430


βερή άμηχανία. Μιά διασκεδαστική σκηνή, δπου oL σάτυροι, πα-ρουσιάζονται σέ δλο το μεγαλείο της δειλίας, της λαγνείας και της περιέργειάς τους, επιτυγχάνεται μέ εναν επιδέξιο χειρισμό του ποιητή: άντίθετα άπό τή σειρά του "Υμνου, στο εργο ό Έρ-μης επινοεί την κατασκευή της λύρας μετά τήν κλοπή των ζώων. "Ετσι, άπό τα βάθη της γης άνεβαίνουν πρωτάκουστοι ήχοι, και οί σάτυροι κατατρομαγμένοι είναι έτοιμοι νά τό βάλουν στά πό-δια. Ό Παπποσιληνός τους βάζει στη θέση τους, θυμίζοντάς τους τις ηρωικές δραστηριότητες της νεότητάς του* σέ λίγο δμως κλο-νίζεται και 6 Ι'διος έπικίνδυνα, μόλις άκούει τους αινιγματικούς ήχους. Τότε οί σάτυροι μέ τά ποδοχτυπήματά τους (οπωσδήποτε οί χορευτές εδώ εκτελούσαν μιά ζωηρή σίκιννη) άναγκάζουν τήν Κυλλήνη νά εγκαταλείψει τή σπηλιά της και νά άνοίξει συζήτηση μέ τή συμμορία. Ό λεκτικός τρόπος της Νύμφης, ή οποία εχει πλήρη επίγνωση της άξίας της ώς τροφού ένός παιδιού τοΰ Δία, ερχεται σέ χτυπητή άντίθεση μέ τις άντιδράσεις των σατύρων, πού προσπαθούν, μολαταύτα, νά εξευγενίσουν κάπως τήν προπέ-τειά τους. Μέ Ινα γοητευτικό αίνιγμα, ή Κυλλήνη άποκαλύπτει τό μυστικό της λύρας, άλλά ταυτόχρονα διαπιστώνεται δτι τό παι-δι-θαύμα χρησιμοποίησε για τό καινούριο οργανο κάτι άπό τις κλεμμένες άγελάδες (στ. 292' ωστόσο, τό άποφασιστικό στοιχείο πρέπει νά έμφανιζόταν λίγο πιό πάνω, σέ έ'να κενό τοΰ παπύρου). Ό χορός άναγγέλλει θριαμβευτικά δτι εχει βρεθεί δ ζωοκλόπος, ενώ ή Κυλλήνη εξοργίζεται μέ αύτή τήν καταγγελία. Στή μέση μιας φιλονικίας μέ τους σατύρους 6 πάπυρος κόβεται. Φυσικά, τό τέλος ερχόταν μέ τή συμφιλίωση τών δύο θεϊκών άδελφών. Ό 'Απόλλων κέρδιζε τό καινούριο μουσικό οργανο, και δ Σιληνός μέ τά παιδιά του τήν ελευθερία. Ξέρουμε βέβαια δτι οί σάτυροι αύ-τών τών έ'ργων γνωρίζουν διάφορες μορφές υποτέλειας, άλλά μας είναι σχεδόν άδύνατο νά μαντέψουμε ποιός είναι εδώ δ κύριος τους. Ό Ε. Siegmann (ο.π. 54) προσκόμισε μερικά έπιχειρήμα-τα γιά τόν Πάνα.

Αυτό τό δράμα, μέ τή χαριτωμένη ίλαρότητά του, τή δροσερή αύθορμησία και τήν παραμυθική άτμόσφαιρά του, συμπληρώνει μέ μιά ευφρόσυνη πινελιά τήν εικόνα πού είχαμε γιά τον ποιητή τών έργων τοΰ Οιδίποδα. Κάτι παρόμοιο χρωστούμε στά νέα ευρήμα-τα και γιά τόν Αισχύλο, ένώ δύσκολα θά έ'λεγε κάνεις δτι μόνο μέ τόν Κύκλωπα μπορέσαμε νά γνωρίσουμε ολόκληρο τόν Εύριπίδη.

431

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Δύο προβληματικά κείμενα, εβδομήντα οχτώ στίχους άπο ενα περίβλημα μούμιας {Ρ. Tebt., άρ. 692) καΐ ένα παπυρικό άπό-σπασμα πού δημοσίευσε ο Ε. Lobel (P.Oxy. XXIII, 1956, 55), ύστερα άπο ύποδειγματική έπεξεργασία,^ ό R. Pfeiffer τά εχει άποδώσει στο σατυρικό δράμα "Ιναχος^ πού πρέπει νά τοποθετη-θεί πριν άπο το 425 π.Χ., κάπου κοντά στον Οιδίποδα Τ. Στο πρώτο άπο τά δύο αύτά κείμενα μπορούμε νά άναγνωρίσουμε μιά σκηνή άνάμεσα στούς φοβισμένους σατύρους και στον Έρμη, πού έρχεται, προφανώς έφοδιασμένος με το σκούφο του "Αδη, γιά νά σκοτώσει, μέ εντολή του Δία, τον "Αργο. Το δεύτερο κείμενο μας άφήνει νά διακρίνουμε ενα λόγο του Ίνάχου μέ μιά περιγραφή της μεταμόρφωσης της Ίώς . Δύσκολα θά ύποθέταμε οτι στή σκη-νή έμφανίζεται ό ϊδιος ό Δίας.

'Ιδιαίτερο πρόβλημ,α μας δημιουργεί μιά έπιγραφή άπο τήνΑί-ξωνή^ μέ τή μνεία μιας Τηλέφειας.^ Μέ άρκετή βεβαιότητα άπο-δίδονται σέ μιά τέτοια τριλογία οί 'Λ?·.εάόες και οΐ Μναοί. Στούς Άλεάδες, ό Άλεος άπο τήν Τεγέα άναγκάζει τή θυγατέρα του Αύγη νά γίνει ιέρεια της 'Αθήνας, επειδή έ'μαθε άπο κάποιο χρη-

ί . SBAW 1938/2, 23 και 1958/6. Σατυρικό τό θεωρούν και οί I. Θ. Κακριδής, « Ό "Ιναχος τοϋ Σοφοκλή», ΕΕΦΣΠΘ 1 (1960) 101=Μβλετες και άρθρα 91, και C. Pavese, «L'Inaco di Sofocie», QUCC 3 (1967) 31. Αυτή ή άπόδθ(τη είναι οπωσδήποτε πιο πειστική άπο τήν προσπάθεια τοϋ W. Μ. Calder III, «The Dramaturgy of Sophocles' Inachus», GRBS 1 (1958) 137, νά έντοπίσει πιθανά ϊχνη τραγωδίας. Παρόμοια καΐ ό Ν. Ε. Collinge, «Some Reflections on Satyr-Plays», PCPhS 1958/59, 28. Γιά άλλα σατυρικά δράματα τοϋ Σοφοκλή βλ. V. Steffen, «De Sophoclis Dionysisco», Munera philologica L. Zwiklinski oblata, Poznan 1936, 84 και Studia satyrica 2, Poznan 1934, γιά τόν σατυρικό 'Ηρακλή. Ό Α. ν. Blumen thai. Ion von Chios, Στουτγάρδη 1939, 56, δπως άλλωστε και ό Hunt, θεωρεί τό άπ. P.Oxy. 8, άρ. 1083, σατυρικό. Ή απόδοση στόν Φοίνικα παραμένει προβληματική. Γιά τό σατυρικό δράμα Κρίσις, πού είχε θέμα τήν κρίση τοϋ ΙΙάρη, βλ. ΒΓ. Snell, Die Entdeckung des Geistes, Γοττίγγη ^1975, 225 (='H άνακάλνψη τον πνεύματος, μετ. Δ. I. 'Ιακώβ, 'Αθήνα 1981, 324). Γιά τό δράμα Άχιλλέως έραοται βλ. V. Stef-fen, Eos 41 (1940/46) 114.

2. I.G. I P 3091. Pickard-Cambridge, Festivals 54. 3. Pickard-Cambridge, «The Inscription of Aexone and the Story

of Telephus in Sophocles' Plays», New Chapters in the History of Greek Literature, 'Οξφόρδη 1933, 69" P. Mazon, «Inscription choré-gique d'Aixoné», Mélanges Navarre, Τουλούζη 1935, 399. Γιά τήν άνα-σύνθεση τής τριλογίας, Α. Szantyr, «Die Telephostrilogie des Sopho-

432


σμο δτί. θά κινδυνέψΐ!, άπο Ινα γιό της. Ό 'Ηρακλής άποπλανα την Αΰγη, το παΐ,δί τους έγκαταλείπεται εκθετο στα βουνά, άλλά σώζεται άπο θαΰμα. Ό νεαρός Τήλεφος ερχεται άγνωστος στην αύλή του Άλεου και εκεί, σέ μιά φιλονικία, σκοτώνει τους αδελ-φούς της μητέρας του. Ό Br. Snell, TrGF 17, αποδίδει τήν Τηλε-φεια σε εναν νεότερο Σοφοκλή. Συμφωνοΰν μαζί του ό Webster, Gnomon 45 (1973) 612, και ό W. Luppe, APF 22 (1973) 211, ό όποιος εχει έπανεκδώσει τήν επιγραφή, APF 19 (1969) 147.

Γιά τους Μυσονς άναφέρθηκε συχνά (και άπο τον Schmid, 2, 425) ό Ύγίνος {Fah. 100) ώς βάση γιά τήν άνασύνθεση. Είναι άλήθεια οτι ό 'Τγίνος είχε μιά πηγή πού δπο^σδήποτε εκ-μεταλλεύτηκε υλικό άπό τις τραγωδίες, άλλά ό C. Robert , στήν παρουσίαση των ήρωικών μύθων, και άλλοι μελετητές έφτασαν σέ υπερβολές προσπαθώντας να άποδώσουν επιμέρους μύθους σέ κάποιο άπό τα μεγάλα ποιητικά ονόματα. "Ετσι και σ' αύτή τήν περίπτωση δέν θά επρεπε ϊσως να άντιμετωπίσουμε σαν δια-σκευή του σοφόκλειου δράματος έκείνη τήν περίπλοκη ιστορία για τό πώς ό Τήλεφος ξαναβρίσκει τή μητέρα του κοντά στό βασιλιά Τεύθρα. Δέν επιτρέπεται νά προχωρήσουμε πέρα άπό τήν υπό-θεση δτι ή κάθαρση άπό τό φόνο και ή έπανεύρεση της μ,ητέρας άποτελούσαν θέματα του έργου.

Τρίτο εργο της τριλογίας θά μπορούσε νά θεωρηθεί ό 'Αχαιών σύλλογος, όπου υπό δραματικές περιστάσεις θεραπεύεται ό Τή-λεφος· μέ κανέναν όμως τρόπο δέν μπορεί νά ταυτιστεί τό έργο μέ τούς Συνδείπνους. Βιβλιογραφία παραθέτει ό Α. Szantyr (291), άλλά δέν είναι πειστική ή ύπόθεσή του γιά μιάν Ανγη πού δέν μαρτυρεϊται. 'Εντελώς άμφίβολος παραμένει ένας σατυρικός Τήλεφος στή θέση τού τέταρτου έργου.

Σχετικά μέ τήν άναμφισβήτητη ερμηνεία της επιγραφής άπό τήν Αιξωνή, ότι εδώ πρέπει νά δεχτούμε τήν περίπτωση μιας συ-

kles», Philologue 93 (1938) 287 (όπου και ή παλαιότερη βιβλιογραφία). S. Srebrny, «Studia scaenica», Pol. Ak. Nauk. Arch. Fil. 5 (I960)· Ε. W. Handley xalJ. Rea, «The Telephus of Euripides», BWS Suppl. 5/1957, μέ τή σημαντική άπόδοση του Ρ. Berol. 9908 (Berl. Klass. Texte 5/2, 64) και του P. Ryl. 482 στον Τήλεψο του Εύριπίδη· Pickard-Gam-bridge, Festivals 55, 81' T. .T. Sienkewicz, «Sophocles Telepheia», ZPG 20 (1976) 109.

1. Σχετικά βλ. Br. Snell, «Zu den Urkunden dramatischer Auffüh-rungen», NAWG 1966/2, 21.

433

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

νεχόμενης τριλογίας του Σοφοκλή, ό Webster^ πρόσθεσε μιά έν-διαφέρουσα ύπόθεση. Προτείνει, γιά τήν Τηλέψεια μιά χρονολό-γηση πριν άπό τό 450, υιοθετώντας έτσι τη σκέψη του Oehmi-chen ότι γύρω στο 449 εγινε μιά μερική άλλαγή στο πρόγραμμα των δραματικών άγώνων: κάθε μέρα παρουσιαζόταν άπό ενα έρ-γο τών ποιητών πού συναγωνίζονταν. "Ετσι, άποκτα ιδιαίτερη ση-μασία ή γνωστή φράση της Σούδας: όραμα προς δράμα άγωνίζε-σθαι (πού σημαίνει περίπου: να συμμετέχει στούς δραματικούς άγώνες μέ αύτοτελή δράματα). 'Αργότερα δμως καθένας άπό τούς τρεις ποιητές είχε στή διάθεσή του γιά ένα άπό τά έργα του τον νικητή υποκριτή της προηγούμενης χρονιάς, και έτσι έγινε δυνατή μιά επιστροφή στήν τριλογική σύνθεση. Αύτό φυσικά δεν μπορεϊ να άποδειχτεϊ, άλλα οί τρεις μεταγενέστερες τριλογίες {Πανδίονίδα του Φιλοκλή, Τρωική τρύ.ογία του Εύριπίδη και οιδιπόδεια του Μελήτου) άνήκουν πραγματικά στήν περίοδο με-τά τό 420 π.Χ.

Μαζι μέ τούς Ίχνεντες ήρθαν στό φώς και κάποιοι στίχοι άπό τόν Ενρνπυλο {P.Oxy. IX, αρ. 1175· D. L. Page, GLP 1950, 16)· σ' αυτούς προστέθηκαν μερικά άκόμη άποσπάσματα {Ρ. Oxy. XVII, άρ. 2081). 'Ο Siegmann, στή νέα άντιβολή του κει-μένου τών Ιχνευτών^ έλεγξε προσεχτικά και αύτά τά άποσπάσμα-τα. 'Αναγνωρίζουμε μιάν άγγελική ρήση σχετικά μέ τό θρήνο του Πριάμου, πού κλαίει τόν σκοτωμένο άπό τόν Νεοπτόλεμο Εύρύ-πυλο, τό γιό της άδελφής του Άστυόχης, σάν νά είναι δικό του παιδί· άπό έκεΐνον δωροδοκημένη ή Άστυόχη είχε στείλει τό γιό της στή μάχη, Ό Reinhardt (235) όδηγήθηκε άπό τό έντονο πάθος της σκηνής σέ μιά πρώιμη χρονολόγηση του έργου.

Ά π ό τή Νιόβη^ του Σοφοκλή συνάγουμε μέ πιθανότητα μιαν άγγελική ρήση πού Ιστορούσε τό φόνο τών γιών της ήρωίδας πά-νω στόν Κιθαιρώνα, ενώ ή Άρτεμη σκότωνε μέ τό τόξο της τά κορίτσια στό παλάτι. "Ενα παπυρικό κείμενο (Page, GLP 1950,

1. «The Order of Tragedies at the Great Dionysia», Hermathena 99 (1965) 21· πρβ. WS 79 (1966) 118.

2. Α. Lesky, RE 17 (1916) 653" V. Steffen, «Miscellanea tragica», Tragica II, Wroclaw 1954, 73· Akiko Kiso, «The Niobe of Sophocles: A Glimpse of Sophocles as a Young Dramatist», JCS 18 (1965) 51 (ιαπωνικά μέ άγγλική περίληψη).

434


144) είναι, πιθανό να προέρχεται άπο μιά σκηνή οπου μιά θανά-σιμα πληγωμένη Νιοβίδα ορμούσε εξω άπό τό παλάτι. Σύμφωνα μέ ενα Σχόλιο στην Ίλίάδα {Ω 602), στον Σοφοκλή ή Νιόβη γύ-ριζε πίσω στή Λυκία" ή πληροφορία 'ίσως αναφέρεται σέ κάποια σχετική άναγγελία στο τέλος του έργου. ^Άν τό άπόσπασμα στον P.Oxy. II, άρ. 213 (Page, GLP 1950, 146) άνήκει στον Σο-φοκλή, τούς στίχους θά τους αποδίδαμε μέ μεγάλη πιθανότητα στήν τραγωδία Τάνταλος.

Δεκαεφτά άρχές ιαμβικών τριμέτρων στον Milne [Catalogue of the Literary Papyri in the British Museum, Λονδίνο 1927, 79) τΙς άπέδωσε ο C. Ε. Fritsch^ μέ κάποια επιφύλαξη στήν 'Ι-φιγένεια του Σοφοκλή. 'Ορισμένα Ι'χνη φαίνεται νά ύπαινίσσον-ται τήν κατάσταση πού δημιουργήθηκε στήν Αυλίδα, ενώ άντί-θετα ή έκφραση ((Λοκρός άρχηγός» παραπέμπει στήν άργοπορη-μένη αναχώρηση μετά τήν άλωση τής Τροίας.

Τά ύπολείμματα περίπου τριάντα τραγικών τριμέτρων άπο τον P.Oxy. XVII, 1927, άρ. 2077 (Page, GLP 1950, 20) ό Pfeiffer,^ ταυτίζοντας μέ εκπληκτική οξυδέρκεια τά πενιχρά λεί-ψανα τών πρώτων τριών στίχων μέ τούς τελευταίους στίχους του άπ. 511 Ν. (555 P.), τά άπέδωσε στούς Σκνρίονς. Στο κέντρο βρισκόταν άσφαλώς ή Δηιδάμεια, ή οποία μόνο ύστερα άπο μά-ταιη άντί,στάση εστελνε τον Νεοπτόλεμο στήν Τροία. Άφοΰ ή ά-ναχώρηση του Νεοπτολέμου εμφανίζεται σέ άγγειογραφίες μετά τό 450, πρέπει νά εξεταστεί ή πιθανότητα τής χρονολόγησης του έργου αύτή τή χρονική περίοδο.

Στον τρωικό μυθικό κύκλο άνήκει καΐ ή Πολυξένη. 'Επισταμέ-νη προσπάθεια γιά άνασύνθεση έκαμε ό W. Μ. Calder,^ ό ό-ποιος ύποθέτει γιά τον πρόλογο ενα διάλογο άνάμεσα στο εΐ'δωλο

1. C. Ε. Fritsch, Neue Fragmente des Aischylos und Sophokles, 'Αμβούργο 1936, 41' ό Ο. Skutsch, «Der ennianische Soldatenchor», RhM 96 (1953) 193, συσχετίζει μέ μεγάλη πειστικότητα αύτον το χορο μέ το συγκεκριμένο ^ργο του Σοφοκλή.

2. Philologus 88 (1933) 1. 'Αποσπάσματα ένος υπομνήματος σ' αύτο τό εργο εντοπίζει ό W. Schubart, «Griechische literarische Papyri», Verh. Sächs. Ak. Phil.-Hist. Kl. 97/5, Βερολίνο 1950, 45, στα ύπολείμ-ματα μιας στενής λουρίδας άπο περγαμηνο κώδικα. Τήν άβεβαιότ-/]τα αύτής τής εικασίας τήν υπογραμμίζει ό L. Alfonsi, «Sui papiri Schubart», Aegyptus 33 (1953) 299. Πρβ. επίσης C. Ε. Fritsch, ό'.π. 54.

3. «A Reconstruction of Sophocles' Polyxena», GRBS 7 (1966) 31.

435

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

του 'Αχιλλέα και τον 'Αγαμέμνονα, τονίζει, όμως σωστά ότι δέν πρέπει νά δεχτούμε πάνω στη σκηνή τον τάφο του 'Αχιλλέα, άφοΰ έκεϊ πραγματοποιήθηκε ή θυσία της Πολυξένης. Γιά τή φιλονι-κία των άρχηγών, κατά τήν οποία ό 'Αγαμέμνων προσπαθεί νά γλιτώσει τήν ηρωίδα, ό μελετητής έκμεταλλεύεται τις Τρωάδες του Σενέκα (στ. 203-348). Φυσικά, στο σημείο αύτό, δπως και μ.έ τή σύνθεση ένος σεναρίου, έγκαταλείπουμε το σταθερό έ'δαφος. Ό Calder θέλει νά χρονολογήσει το εργο πριν άπο τήν 'Εκάβη του Εύριπίδη.

Ό Ε. G. Turner δημοσίευσε {P.Oxy. XXVII, 1962, άρ. 2452) ογδόντα εξι άποσπάσματα άπδ τον Θησέα' άπο αύτά, λίγα έ'χουν ύπολογίσιμη έκταση. Το ενα μας έπιτρέπει νά διαπιστώ-σουμε οτι μιλούν ή 'Αριάδνη και ή 'Ερίβοια. "Οσο γιά τό έρώτη-μα άν, μέ βάση το άπ. 4, 3κ. {δύστηνα τέκνα), έχουμε τδ δικαίω-μα νά συναγάγουμε τήν παρουσία ένδς χοροΰ άπδ τους νέους πού προορίζονταν για βορά του Μινωταύρου, συμφωνώντας μέ τον Turner, πρέπει νά τδ άφήσουμε άναπάντητο. Ό Ρ. Oxy. 2453 περιέχει εΐ'κοσι τρία σπαράγματα άπδ τδν Πολνιδο, μέ δεύτερο τίτλο Μάντεις.

Πολύ θά θέλαμε νά γνωρίζουμε περισσότερα για τή Φαίδρα, κυρίως άν λάβουμε υπόψη μας τήν πιθανότητα^ νά ήταν ενα είδος άπάντηση στδν πρώτο 'Ιππόλυτο του Εύριπίδη και νά γράφτηκε άνάμεσα στις δύο ομώνυμες τραγωδίες του νεότερου ποιητή. "Ο-λα τά κατάλοιπα τά συγκέντρωσε πρόσφατα ο W. S. Barrett,^ ό όποιος υποθέτει, μέ τήν άπαιτούμενη προσοχή, οτι κάτι άπδ τδν Σοφοκλή μ,πορεΐ νά εχει περάσει στή Φαίδρα του Σενέκα. Τά ά-ποσπάσματα επιτρέπουν νά συναχθεί τδ συμπέρασμα οτι, επειδή ό Θησέας βρισκόταν στδν "Αδη, τδν θεο^ροΰσαν νεκρό, και οτι ή Φαίδρα έβλεπε στδν ερωτά της ένα πάθος σταλμένο άπδ τδν Δία και παρακαλούσε τις γυναίκες ταϋ χορού νά σωπάσουν. Τδ άπ. 617 Ν. (678 Ρ.) προέρχεται άπδ μιά άφήγηση γιά τήν άποπομπή της τροφού άπδ τδν 'Ιππόλυτο.

Γ ι ά τούς Σκνθες, πού άσφαλώς είχαν θέμα τδ φόνο τοΰ " Α -

Ι. Σχετικά βλ. Webster, Euripides 75. 2. Euripides Hippolytus, 'Οξφόρδη 1964, 22" σχετικά μέ το άπ. 30

τοΰ Σενέκα, όρθά τονίζει ό Snell, Scenes 46, δτι γιά τή Φαίδρα του Σο-φοκλή δέν είμαστε σέ θέση νά βεβαιώσουμε σχεδόν τίποτε. Γιά τό εργο βλ. καΐ Goossens, Euripide 150· Η. Herter, RhM 114 (1971) 44.

436

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

ψυρτου κατά την κίχταδίωξη της Μήδειας, ό Wilamowitz {Hel-lenistische Dichtung II, 197) σταθμίζει το ενδεχόμενο νά είναι τό πρότυπο για το 4ο βιβλίο του Άπολλωνίου του Ροδίου.

Ό Τηρενς πραγματευόταν την παιδοκτονία της Πρόκνης, ή όποια εκδικούνταν μέ αύτό τον τρόπο τον άντρα της Τηρέα γιά τό βιασμό της άδελφής της Φιλομήλας. Ό Buchwald, ό όποιος σχολιάζει τά άποσπάσματα, χρονολογεί τό εργο πριν άπό τό 431 π.Χ., επειδή, κατά τη γνώμη του, άπό έκεϊ άντλησε ό Εύριπίδης τό θέμα της παιδοκτονίας γιά τή Μήδειά του. Στήν περίοδο πριν άπό τό 431 κατέληξε και ό Webster {Introduction 4), πλησιά-ζοντας τό δράμα στις Τραχίνιες. "Αλλοι^ ύποστηρίζουν μιά όψι-μη τοποθέτηση, περιλαμβάνοντας κάποτε στήν έπιχειρηματολο-γία τους και την εικασία δτι οί σχέσεις της 'Αθήνας μέ τό βασι-λιά της Θράκης Σιτάλκη, σύμμαχο των 'Αθηναίων στήν άρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου, έπηρέασαν τόν Σοφοκλή στή διαμόρ-φωση του δραματικού μύθου. Καμία άπό τις παραπάνω χρονο-λογήσεις δέν μπορεί νά διεκδικήσει βεβαιότητα. Γενικά, ή προ-σφυγή σε σύγχρονα ιστορικά δεδομένα πρέπει νά άποκλειστεϊ, επειδή συχνά εγινε κατάχρησή της στήν ερμηνεία των τραγωδιών.

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΑΩΣΣΑ

'Ανάμεσα στά άφθονα βιβλία γιά τόν Σοφοκλή, σχετικά μέ προ-βλήματα τεχνικής και ύφους, ή ΕΙσαγωγϊ) του Webster είναι ιδι-αίτερα γόνιμη. Π ιό κάτω θά άξιολογηθεϊ και ή σημασία του βι-βλίου του Reinhardt. Δέν πρέπει νά ξεχνούμε οτι τό Παράρτη-μα του Bruhn στήν έκδοση τών Schiieidewiii-Nauck (1899) άποτελεϊ άξιόλογη διερεύνηση πολλών γλωσσικών φαινομένων.^

1. Κάπως υπερβολικά προχωρεί ό F. Stoessl, Apollonios Rhodios, Βέρνη 1941, 120, συγκροτώντας ενα πλήρες σενάριο του έργου.

2. Γύρω στο 429 το χρονολογεί ό I. Cazzaniga, La saga di Itis nella Iradizione lelteraria e mitografica greco-rornana I, Μιλάνο 1950, και ό G. Mihailov, «Sur le Téré de Sophocle», Ann. mus. nat. arch. Plovdiv 2 (1950) 39, και, «La légênde de Téré», Ann. Univ. Sofia Fac. de Phil. 50/2 (1956) 88. Σέ μια διεξοδική πραγμάτευση του θέματος ό Goossens, Euripide 295, 18, καταλήγει στήν περίοδο 431-424. πού μά-λιστα τήν περιορίζει ακόμη στενότερα στα χρόνια 428-425. lipß. 'Αριστο-φάνης, "Ορνιθες, κυρίως στ. ΙΟΟκ. (υπόδειξη W. Kraus).

3. Έκτος άπό τις μελέτες πού μνημονεύονται στον βιβλιογραφικό πίνακα και δσες αναφέρονται στο κεφάλαιο τοΰ Αισχύλου, σημειώνουμε επίσης:

437

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ά π ο τούς νεωτερισμούς πού άποδόθηκαν στον Σοφοκλή, ση-μαντικότερος είναι έκεινος πού άναφέρεται, μέ οχι ολότελα σαφή διατύπωση, στο σχετικό λήμμα τής Σούδας: και πρώτος ήρξε τον δράμα προς δράμα άγωνίζεσθαι άλλα μή τετραλογεΐσθαι. Πιο πά-νω άναφέραμε την άναβίωση μιας σκέψης του Oehmichen άπό τον Webster, οτι αύτη ή μαρτυρία μπορεϊ νά σχετίζεται μέ μιά τροποποίηση στη σειρά των έργων στά Μεγάλα Διονύσια, δπου

Η. C. Jaene, Die Funktion des Pathologischen im Aufbau sophoklei-scher und euripideischer Tragödie (διατρ.), Κίελο 1929' W. M. Α. van de Wijnperse, De Terminologie van het Jachtwezen bij Sophokles, Amsterdam 1929· S. Rieger, Die Bildsprache des Sophokles (διατρ.) Breslau 1934· T. B. L. Webster, «Sophocles and Ion of Chics», Her-mes 71 (1936) 263, καΐ «A Study of Greek Sentence Construction», AJPh 62 (1941) 185' V. de Falco, L'eçoluzione tecnica nelle parodoi e negli stasimi di Sofocle, Νεάπολη 1937· I. Errandonea, «Il coro como elemento intégrante en la tragedia de Sofocle», Emerita 10 (1942) 28, καΐ «La constanzia personal del coro sofocleo en sus siete trage-dias», Helmantica 1 (1956) 401, καΐ S of odes : Inçestigaciones sobre la estructura dramâtica de sus siete tragedias y sobre la personalidad de sus coros, Μαδρίτη 1958· F. R. Earp, The Style of Sophocles, Cam-bridge 1944' P. T. Stevens, «Colloquial Expressions in Aeschylus and Sophocles», CQ 39 (1945) 95· J. C. F. Nuchelmans, «Enige opmer-kingen over de taal van de Attische tragedie», De Antieke Tragédie, Leiden 1947, 122, καΐ Die Nomina des sophokleischen Wortschätzen, Ουτρέχτη 1949· R. F. Gohen, The Imagery of Sophocles' Antigone: a Study of Poetic Language and Structure, Princeton 1951· G. M. Kirkwood, «The Dramatic Role of the Chorus in Sophocles», Phoenix 8 (1954) 1· H. Diller, «Menschendarstellung und Handlungsführung bei Sophokles», AÂ 6 (1957) lbl = Wege der Forschung 95, 190" R. B. Moulin, «L'élément homérique chez les personnages de So-phocle», 40 (1966) 251· H. Musurillo, The Light and the Dark-ness: Studies in the Dramatic Poetry of Sophocles, Leiden 1967· A. A. Long, Language and Thought in Sophocles: a Study of Abstract Nouns and Poetic Technique, AovSivo 1968. 01 έργασίες του G. Müller γιά τούς χορούς τοΰ Σοφοκλή άναφέρθηκαν στο κεφάλαιο το σχετικό μέ την Αντιγόνη' U. Parlavantza-Friedrich, Täuschungsszenen in den Tragödien des Sophokles, Βερολίνο 1969.—Σχετικά μέ τή μετρική: Α. Μ. Dale, «Lyrical Clausulae in Sophocles», Greek Poetry and Life: Es-says Presented to G. Murray, 'Οξφόρδη 1936, 181· Η. M. Macomber, «De licentiis metricis quae in canticis Sophoclis reperiuntur», HSPh 48 (1937) 203· D. Korzeniewski, «Interpretationen zu sophokleischen Chorliedern», RhM 104 (1961) 193, και «Zum Verhältnis vom Wort und Metrum im sophokleischen Chorliedern», RhM 105 (1962) 142· H. A. Pohlsander, Metrical Studies in the Lyrics of Sophocles, Leiden 1964· Kl. Thomamüller, Die aiolischen und daktyloepitritischen Mas-

438

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ Γ Λ Ω Σ Σ Α

τώρα καθένας άπό τους τρεϊς ποιητές επαφνε μέρος στον άγώνα μέ ενα εργο κάθε μέρα. Μέ τήν εγκατάλειψη της συνεχόμενης τρι-λογίας συνδέονται βασικές δομικές άλλαγές/ και πάνω άπ' δλα μιά αύστηρότερη συνοχή στη δραματική σύνθεση. Αύτή ή εξέλι-ξη, πού άπομακρύνεται άπό τήν επιβλητική δομή της τριλογίας του Αισχύλου, βρίσκεται σέ συνάρτηση μέ τό γεγονός δτι όλο και περισσότερο προβάλλεται σέ πρώτο έπίπεδο δ μεμονωμένος τρα-γικός ήρωας.

Θά μπορούσαμε νά δεχτούμε τήν πληροφορία {Βίος 4· Σούδα) δτι ό Σοφοκλής αύξησε τόν άριθμό τών χορευτών άπό δώδεκα σέ δεκαπέντε' μέ τό θέμα αύτό μπορεί νά σχετίζεται και ή μελέτη του γιά τό χορό. Παρόμοια μπορεί νά ειχε εισαγάγει και τόν τρί-το ύποκριτή (Άριστ. Ποιητ. 4,1449a 19" Δικαίαρχος, άπ. 76 W ' Διογ. Λαέρτ. 3, 56' Βίος 4· Σοΰδα).^ Ό Αισχύλος τόν άκολούθη-σε στό σημείο αύτό. Θά μπορούσαμε άκόμη και. στά σωζόμενα έ'ργα του Σοφοκλή νά παρακολουθήσουμε πόσο άργά εδραιώθηκε ή ελεύθερη χρήση του τρίτου ύποκριτή σέ διάλογο τριαδικό. Δι-δακτική είναι ή σύγκριση τών τελευταίων σκηνών του ΑΧαντα^ μέ τούς εναλλασσόμενους δυαδικούς διαλόγους, και τής σκηνής του Οιδίποδα Τ. δπου ή Ίοκάστη παρεμβαίνει στή διαμάχη Οι-δίποδα και Κρέοντα.®

Σύμφωνα μέ μαρτυρία του 'Αριστοτέλη {Ποιητ. 4,1449a 19), δ Σοφοκλής εισήγαγε και τή σκηνογραφία. Αύτό δέν μπορεί κά-νεις νά τό ξεχωρίσει άπό τήν πληροφορία του Βιτρουβίου (7, 11) δτι εύρετής τής σκηνογραφίας ήταν ό Άγάθαρχος ό Σάμιος, ό ό-ποιος μάλιστα άφησε και μια σχετική μελέτη, ή οποία ώθησε

se in den Dramen des Sophokles, 'Αμβούργο 1965· P. Ε. Easterling, «Repetitions zu Sophokles», Hermes 101 (1973) 14· W. Kraus, βλ. γενικό βιβλιογραφικό πίνακα" Η. van Looy, «Figura etymologica et Etymologie dans l'œuvre de Sophocle», Museum Philologicum Lon-dinense 1, 109" D. A. Hester, «Very Much the Safest Plan or Last Words in Sophocles», Antichthon 1 (1973) 8.

1. Σχετικά βλ. T. Krischer, Bas Problem der trilogischen Kompo-sition und die dramaturgische Entwicklung der attischen Tragödie (διατρ.), Φραγκφούρτη 1960.

2. Γιά τά χωρία αυτά βλ. πιό πάνω σ. 95, σημ. 2, και Pickard-Cam-bridge, Festivals 139. Σχετικά μέ τή διατύπωση τοϋ κειμένου στό χωρίο τοϋ 'Αριστοτέλη βλ. R. Kassel, RhM 105 (1962) 117.

3. 'Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις γιά τόν τριαδικό διάλογο στό άρθρο τής J. Heinz, «Zur Datierung der Trachinierinnen», Hermes 72 (1937) 273.

439

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τον 'Αναξαγόρα ( 59 Α 39) καΐ τον Δημόκριτο {VS68B 15b) στή μελέτη των νόμων της προοπτικής. Ό Βιτρούβιος δμως μας πληροφορεί οτι ό Άγάθαρχος διακρίθηκε μέ τήν καινοτομία του Aeschylo docente (σε παράσταση του Αισχύλου), κάτι πού δεν συμβιβάζεται ούτε μέ τον 'Αριστοτέλη ούτε μέ άλλες ειδήσεις σχετικά μέ τη ζωή του ζωγράφου. Τήν πιθανότερη λύση του προ-βλήματος τήν έδωσε ό Α. R u m p f / εικάζοντας ότι ή παρατήρη-ση του Βιτρουβίου άναφέρεται σε έπανάληψη μιας τραγωδίας του Αισχύλου και οτι 6 Άγάθαρχος δέν πρέπει νά τοποθετηθεί πολύ νωρίς στο δεύτερο μισο του 5ου αιώνα π.Χ.

Ή σημαντικότερη πρόοδος στήν άντίληψή μας για το έργο του Σοφοκλή εγινε μέ τον πολύ δραστικότερο διαχωρισμό των παλαι-ότερων άπό τον ΟΙδίηοδα Τ. έ'ργων άπό εκείνα πού άκολουθουν αυτό το κορυφαίο δράμα τής ωριμότητας τοϋ ποιητή. Τις άποφα-σιστικές διαπιστώσεις τΙς χρωστούμε κυρίως στον Reinhardt άλλά και στον Webster.

Στα τρία παλαιότερα έργα, στο καθένα βέβαια μέ ιδιαίτερο τρόπο, προβάλλει καθαρά ή μορφή τής σύνθεσης πού ό Webster ονόμασε «δίπτυχο». Αύτό δέν σημαίνει έλλειψη συνοχής· άπε-ναντίας, στις έπιμέρους άναλύσεις δείξαμε πώς ένώνονταί τά μέρη σε ένα σύνολο. Στον ΟΙδίηοδα Τ. δμο^ς έ'χει έπιτευχθεϊ μιά ένότητα δομής, πού καθίστα περιττή κάθε έρευνα γιά τή διαπί-στωσή της. Ό τρόπος μέ τον όποιο συσπειρώνονται άρρηκτα σέ αύτό τό έργο, δπως και στήν Ήλεκτρα^ δλα τά δραματικά γεγο-νότα γύρω στο μοναδικό κεντρικό πρόσωπο δείχνει, μέ τήν άπό-λυτη ένότητα περιεχομένου και μορφής, τό κορύφωμα τής κλα-σικής τέχνης.2 Μέ διαφορετικό άλλά εξίσου άριστοτεχνικό τρόπο ή ένότητα τής δραματικής δομής έξασφαλίζεται και στήν περί-πλοκη πορεία τής δράσης του Φιλοκτήτη. Σαφέστερα πιστοποι-ούμε και πάλι στον Οιδίποδα Κ. τά μέρη πού συναπαρτίζουν ένα σύνολο.

1. JHS 67 (1947) 13. Πρβ. Webster, Greek Theaire Production, 13· Gr. Bühnenaltertümer 23· Arnott, Greek Scenic Conventions 93" ή IT. Kenner, 155, συνδυάζει τΙς διάφορες μαρτυρίες (δπως ό Bulle) και παραθέτει παλαιότερη βιβλιογραφία.

2. Γιά τον Σοφοκλή ώς εκπρόσωπο τοϋ κλασικού στήν καθαρότερη εκφρα-σή του: Κ. Reinhardt, «Die klassische Philologie und das Klassische», Geistige Überlieferung 2 (19'i2) 54. Γιά μιά άξιολογική εκτίμηση καθιε-ρωμένη ήδη στόν 'ιο αιώνα π.Χ. βλ. Ξενοφών, \'\πο/(νη/ιον^ν/ΐ(ΐτα 1, 4. 3.

440

ΛΡΑΜΑΤΙΚ.ΙΙ ΛίΟΡΦΗ KAI ΓΑΩΣΣΑ

Στην άνάπτυξη της σύνθεσης στο σύνολο της άντιστοιχεΐ μιά άνάλογη πορεία καΐ στή διαμόρφωση των επιμέρους σκηνών. Μέ μιά έπιτυχημένη διατύπωση ό Reinhardt ξεχωρίζει μιά δρα-ματική τεχνική παλαιότερη, άντιθετική, άπό μια νεότερη, εξελι-κτική, πού έμφανίζεται ήδη στήν 'Λντιγόν7]^ ενώ γιά τήν παλαιό-τερη μέθοδο τό πειστικότερο δείγμα μας το προσφέρει ό Αϊας. Ένώ στήν παλαιότερη περίοδο έχουμε μιάν άκαμπτη άντιπαρά-θεση στεγανά κλειστών συνόλων, στά μεταγενέστερα εργα δια-πιστώνονται δλο και πιο εντονες διαπροσωπικές σχέσεις· ένώ στον Αϊαντα ή οδύνη και ή άπόγνωση έκφράζονται μέ μιά «στα-τική μορφή πάθους», παρόμοιες έκφράσεις άργότερα δονούνται δλο και περισσότερο άπό μια έσωτερική κίνηση· ένώ στά παλαιό-τερα δράματα είναι άγνωστη ή μεταβολή μέσα σε ένα μέρος του έργου, άργότερα άναπτύσσεται ένα δλο και πιο πλούσιο πλέγμα βαθμιαίων μεταβάσεων και δραματικών τροπών. Δεν πρέπει βέ-βαια νά παραγνωρίζουμε δτι άρκετά δραματικά στοιχεία στον Αϊ-αντα καθορίζονται άπο τά ειδικά χαρακτηριστικά του κεντρικού ήρωα, ένώ έξάλλου ή θέση τών Τραχινίον σ' αύτή τήν έξελικτική πορεία είναι προβληματικότερη άπο δ,τι άφήνει νά φανεί τό βι-βλίο του Reinhardt" γενικά δμως είναι διαπιστωμένη ή εικόνα μιας έξέλιξης, πού βρίσκει τό κορύφωμά της στήν πλούσια σέ συγκίνηση και άνθρωπιά σύνθεση του Φιλοκτήτη.

Ό 'ίδιος 6 ποιητής, σύμφωνα μέ δική του μαρτυρία (Πλούτ. Πώς αν τις αισθητό εαυτόν προκόπτοντος επ άρετη 7, 79b), πού τή συζητήσαμε και στο βιογραφικό μέρος του κεφαλαίου αύ-τοϋ, ξεχώριζε στή δημιουργική του πορεία τρία στάδια, πού τον οδήγησαν άπό τήν έξάρτησή του άπό τον Αισχύλο πρώτα στο ττι-κρόν και κατάτεχνον (δύσκαμπτο και έπιτηδευμένο), και τέλος στήν άρτιότητα της έκφρασης του ηθονς, σ' έκείνη δηλαδή τή δε-ξιότητα πού έγκο^μιάζεται ιδιαίτερα στον Βίο (21).^ Μολονότι δεν έχουμε στή διάθεσή μας χανενοί πρώιμο έργο του, οί έφτά σω-ζόμενες τραγωδίες του καλύπτουν τόσο εύρύ χρονικό φάσμα, ώσ-τε είναι θεμιτή ή έρώτηση αν είναι δυνατό σήμερα νά συλλάβου-με κάτι άπό αύτή τήν τρίβαθμη εξέλιξη του ποιητή. Πραγματι-κά, γλώσσα και υφος τών άρχαιότερων έργων, κυρίως του Αϊαντα^

1. 'Άν εδώ θεωρούμε τήν παρουσίαση του ήθους και τοϋ πάθους τό ση-μαντικότερο στοιχείο στήν ποίηση, υποδηλώνουμε μιά διάθεση πολεμικής απέναντι στήν προτεραιότητα τοϋ μύθου, πού υποστηρίζει ό 'Αριστοτέλης.

441

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

περιέχουν χαρακτηριστικά δηλωτικά μιας περιόδου πού αντιστοι-χεί στο δεύτερο στάδιο και προοιωνίζεται τήν ωριμότητα της δη-μιουργίας στά μεταγενέστερα έργα του.

'Αναμφισβήτητη είναι μιά άλλαγή στο λεξιλόγιο.^Στά άρχαιό-τερα έ'ργα υπάρχουν χαρακτηριστικές εκφράσεις του Αισχύλου, χωρίς ωστόσο νά έπικρατεΐ αισχυλικός τόνος. Επίσης, τα δάνεια άπό τη γλώσσα του Όμηρου^ και των λυρικών είναι περισσότερα άπό δ,τι στά μεταγενέστερα έ'ργα. Γενικά σ' αύτο το στάδιο μιά τάση γιά χρωματισμό και ύπερφόρτιση της γλώσσας προδίδει ά-κόμη Ι'χνη άρχαϊκά: λόγου χάρη, οι αποκλίσεις άπο τήν τυπική μορφή στο σχηματισμό λέξεων, τά επιρρήματα πού δεν παράγον-ται άπο έπίθετα (εγερτί κ.τ.δ.), και πάνω άπ' δλα ή τάση γιά χρησιμοποίηση σύνθετων και στερητικών επιθέτων. Ό Αϊας ε-πίσης, με τή φραστική του πληθο^ρικότητα εδώ κι εκεί, μαρτυρεί δτι 6 Σοφοκλής δέν ειχε οδηγήσει άκόμη τή γλωσσική του έ'κ-φραση στην τελειότητά της: λ.χ. σέ πολύ μικρό διάστημα (στ. 1131, 1156, 1288, 1384) εμφανίζεται στο τέλος του στίχου ενα έλάχιστα περιεκτικό παρών, μιά επανάληψη πού μάταια θά άνα-ζητούσαμε στά μεταγενέστερα έ'ργα. "Ενα εντυπωσιακό παρά-δειγμα πληθωρικού έκφραστικοΰ τρόπου άπό τήν πρώιμη περί-οδο του ποιητή ύπάρχει στο άπ. 554 Ν. (611 Ρ.) άπό τον Τρι-πτόλεμο, ένα δράμα της τριλογίας μέ τήν όποία άρχισε τή στα-διοδρομία του ό ποιητής τό 468. Ό Δημήτριος {ΠερΙ ερμηνείας 114) ψέγει τον δγκον σε άκατάλληλη περίσταση.®

Φυσικά, παρόμοια φαινόμενα δέν λείπουν και στά έργα της ω-ριμότητας και της γεροντικής ήλικίας· είναι δμως αισθητή ή μεί-ωσή τους. Αύτό πού ονομάζει ό Reinhardt (27), μέ άφορμή τον στ. 17 του Αΐαντα, «ήχο και πλούτο εικόνων άπό τόν ιπποτικό κόσμο» δέν επανέρχεται. Στον 'ίδιο στίχο παρατ-/]ρούμε άκόμη τή χαρακτηριστική στον Αισχύλο συμπλήρωσ*/) του τριμέτρου μέ κά-ποιες έπιβλητικές λέξεις· έντοπίζουμε και έδώ έναν τρόπο διογ-

1. 'Τλικό συγκεντρώνει ό Schmid 2, 486, στη σχετική σημείωση, καΐ ό Webster, 145. Διεξοδικά παρακολουθεί ό Earp, ό'.π., τήν έξέλιξη τοί3 ύφους τοϋ ποιητή άπο ενα άρχικο στάδιο πλησιέστερο προς τόν Αισχύλο σέ ενα μεταγενέστερο προσωπικό.

2. Γιά τή σχέση του μέ τόν "Ομηρο βλ. Η. W. Miller, «Ό. Φιλόμηρος Σοφοκλής and Eustathius», CPh 41 (1946) 99. ^

3. ΚαΙ στόν Διονύσιο Άλικαρνασσέα, ΠερΙ μιμήσεως 2, 11, διαβάζουμε γιά τις επικρίσεις πού προκάλεσε ό διάκενοζ κόμπος.

442

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ Γ Λ Ω Σ Σ Α

χωμένου λόγου, πού άργότερα γίνεται, σπανιότερος. Ή γλώσσα του Σοφοκλή, στήν έξέλιξή της, όσο τουλάχιστον μπορούμε νά την παρακολουθήσουμε, τείνει προς έ'ναν ταχύτερο ρυθμό και μιάν απλούστερη μορφή. Αύτό σημαίνει μεγαλύτερη δεξιότητα στήν έκφραση τοΰ ήθους, δχι όμως και ιδιαίτερη προσέγγιση στήν κα-θημερινή γλώσσα.^ "Ισως στο λεξιλόγιο νά διαπιστώνεται κάποια ομοιότητα μέ τον Εύριπίδη, όπως σημειώνει 6 Webster {Intro-duction 147)· 'ίσως ή έντονότερη χρήσ*/] των άφηρημένων ούσια-στικών σέ -ις (λ.χ. στον Οιδίποδα Τ.) νά θυμίζει τήν προτίμηση γι ' αύτούς τούς σχηματισμούς στον πεζο >όγο'^ πάντως, θά ήταν άδιανόητο γιά τον Σοφοκλή ενα διαζευκτικό ερώτημα δπως εκεί-νο πού θέτει ό πάπυρος Didot: Εύριπίδης ή Μένανδρος;

Μέ κανέναν τρόπο δεν θά κρίναμε σωστά αύτό τό άριστοκρα-τικά ήρεμο ύφος τής ωριμότητας τοΰ ποιητή, αν τό χαρακτηρίζα-με «λιτό» ή «φυσικό»· πολύ καλύτερα θά τό κατανοούσαμε ως έ'κφραση τοΰ κλασικού στον άττικό 5ο αιώνα. Θά μπορούσαμε νά μιλήσουμε γιά «ύφος Παρθενώνα». "Ενας εύστοχος χαρακτη-ρισμός ύπάρχει στο χωρίο τοΰ Κοϊντιλιανοΰ {Institutio orato-ria 10, 1, 68), δπου γίνεται λόγος γιά άνθρώπους πού προτιμούν τον Σοφοκλή άπό τόν Εύριπίδη: quitus gravitas et cothurnus et sonus Sophocli videtur esse sublimior (πού νομίζουν δτι ή σεμνότητα, ό κόθορνος και ό ήχος του Σοφοκλή έχουν μεγαλύτε-ρη έξαρση).

"Ενα άπό τά μυστικά στή μορφή αύτής τής γλώσσας τό έξηγεϊ ό Reinhardt στήν Εισαγωγή του στή μετάφραση τής Αντιγό-νης^ μιλώντας γιά μιά τάση γιά διμελεΐς σχηματισμούς, πού ορ-γανώνονται λογικά γύρω άπό ενα «τόσο-οσο», «οχι-άλλά», «ού-τε-ούτε». Παράλληλα μέ αύτή τή διπολικότητα τοΰ λόγου, σημαν-τικό ρόλο παίζει καΐ ή τριπλή άρθρωση. Ό Webster {Hermes 71, 1936, 271) εδωσε μερικά παραδείγματα, ενώ γιά άλλα πα-ρέπεμψε στόν Η. St. J . Thakeray.^

Μεγάλο μέρος άπό τή δραματική άποτελεσματικότητα τοΰ διαλογικού στίχου τοΰ Σοφοκλή βασίζεται στο γεγονός δτι φρά-

1. Παρατηρήσεις γιά κάποιες λαϊκότροπες εκφράσεις διάσπαρτες σε διά-φορα σημεία τοΰ κειμένου στο άρθρο τοΰ L. Radermacher, «Keine», SAWW 1947, 9, 1.

2. Γιά τήν αύξανόμενη χρήση των άφηρημένων βλ. ιδιαίτερα Long, ο.π. 3. «Sophocles and the Perfect Number», PBA 16, 1930.

443

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

ση και στίχος βρίσκονταί. σε μιά. σχέση πού, παρ' ολη την αρμο-νία της, δεν υπολείπεται, καθόλου σε ένταση. Έ δ ώ έκφράζεται μιά ßασ^κή άρχή της άττικής κλασικής τέχνης: ή ελευθερία μέσα στη μορφική αύστηρότητα. Είναι ενδεικτικό οτι στο θέμα του διασκελισμού ό Σοφοκλής εχει μεγαλύτερη εύελιξία άπο τον Εύ-ριπίδη, ό όποιος έπιστρέφει ώς προς αυτό σέ περιορισμούς μιας παλαιότερης έποχής, άκριβώς δπως διαρθρώνει αύστηρότερα και τις στιχομυθίες του. Πολλή άπό τήν εύλυγισία του ό σοφόκλειος διάλογος τή χρωστά στή στενή συνάφεια των τριμέτρων του.^ Έ δ ώ άνήκει και τό λεγόμενο σχήμα Σοφόκλειον, κατά τό όποιο συντακτικά προκλιτικές λέξεις εμφανίζονται στο τέλος του στί-χου και έτσι δημιουργούν τή στενότερη κατά τό δυνατόν σύνδεση μέ τον επόμενο στίχο.

Τό υφος αύτοϋ του τραγικού τής άκμής της κλασικής Ελλά-δας (αύτός ό χαρακτηρισμός ταιριάζει στόν Σοφοκλή πολύ περισ-σότερο άπό δ,τι στόν Εύριπίδη) στέκει άνάμεσα στή μεγαλειώδη όρμή του Αισχύλου και στο εναλλασσόμενο μέ ήρεμους στοχα-σμούς όξύ πάθος του νεότερου τραγικού. Τό ύφος αύτό μπορεί νά εκφράσει άκόμη και τή φοβερότερη κατάσταση σέ μια μορφή ά-πόλυτα συμμορφωμένη μέ δεσμεύσεις πού έπιβάλλει ή εύγένειά της. Μιά τέτοια όμως τιθάσευση πρωτογενών δυνάμεων δεν μπο-ρεί νά παρερμηνευτεί ώς ψυχρότητα. Στή φύση αύτοϋ του ύφους οφείλεται ή άρνηση νά επαναλάβει τή βίαιη δύναμη τής αίσχύλει-ας μεταφορικής γλώσσας. Τό σκυθρωπό μεγαλείο όρισμένων θα-λασσινών παρομοιώσεοον {'Αντιγόνη 586' Τραχίνιαι 112' ΟΙδί-πονς Κ. 1239) άνήκει σέ άλλη κατηγορία. Και έδώ όμως έπιδιώ-κεται περισσότερο ή άποτελεσματικότητα τής άτμόσφαιρας πα-ρά ή άπόλυτη άκρίβεια τής λεπτομέρειας.^ Στήν έξέλιξη τής γλωσσικής έκφρασης, πού περιγράψαμε πιό πάνω, άντιστοιχεΐ ή διαπίστωση ότι τα έργα τής γεροντικής ήλικίας περιέχουν ση-μαντικά λιγότερες εικόνες άπό τά έργα προγενέστερων περιόδων.

Ή γλώσσα και ή σύνθεση τών χορικών χρειάζονται άκόμη κά-ποια έρευνα. Ό Σοφοκλής δεν πήρε μέρος στήν έξέλιξη πού έχει άφετηρία τόν νεοαττικό διθύραμβο. Και τά χορικά του ένσωμα-

1. Πρβ. σχόλιο τοϋ Radermacher στον Αϊαντα (986). Έκεϊ καΐ γιά τή ρητορική έπανάληψη (στόν στ. 1215), καθώς καΐ γιά τόν άντιθετικό τρόπο έκφρασης (στόν στ. 1284).

2. Πρβ. Α. Lesky, Thalatta, Βιέννη 1947, 227.

444

Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ TOT ΣΟΦΟΚΛΗ ΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

τώνονται οργανικά στή σύνθεση του συνόλου. Γιά μονωδίες υπο-κριτών άφησε περιορισμένο περιθώριο. "Ισως δεν είναι σπάνιοι οί κομμοί, ανάμεσα σέ χορό και υποκριτή' άλλά μόνο στην άρχή της 'Ηλέκτρας βρίσκουμε κάτι πού μπορεί νά συγκριθεί μέ τις μονωδίες του Εύριπίδη.

Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ ΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

Ή υπερτίμηση του Σοφοκλή σέ σύγκριση μέ τους άλλους δύο ποιητές της τραγικής τριάδας, δπως την υποστήριξε ο Βολταϊ-ρος, επικράτησε και στον γερμανικό νεοουμανισμό. 'Από τότε ά-σκησε γιά μεγάλο διάστημα τήν έπίδρασή τ η ς / ώσπου ό ίστορι-σμός τήν κλόνισε δπως και άλλες παλιές άξίες. Τό τέλος του 19ου αιώνα στράφηκε μέ άνανεωμένη διάθεση προς τον άρχαϊκό Αι-σχύλο και έ'δειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά τον Εύριπίδη, πού έ-μοιαζε νά είναι πολύ κοντά σέ σύγχρονους προβληματισμούς. Μό-νο ή άναταραχή του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού μέ τον Α' Παγ-κόσμιο Πόλεμο θεμελίωσε μιά καινούρια σχέση μέ τον Σοφοκλή. Σ ' αύτό συντέλεσε και ή ισχυρή ώθηση πού δόθηκε στούς ειδι-κούς άπό τό βιβλίο του Tycho von Wilamowitz για τή δραμα-τική τεχνική του Σοφοκλή (1917). Αύτό τό βιβλίο πρέπει νά τό θεωρήσουμε αντίδραση σέ μια άντιμετώπιση του ποιητή ή οποία έπιδίωκε έ'ναν έκσυγχρονισμό των ήρώων του, ύποβάλλοντάς τους σέ ψυχολογικές έρμηνεϊες. Αύτή ή μέθοδος, μέ βάση ελάχιστα και διάσπαρτα σέ ολο τό δράμα στοιχεία, πολύ συχνά μάλιστα ολότελα ύποθετικά, άρεσκόταν νά συγκροτεί ενα είδος μοοσαϊκου πάρα πολύ ομοίου μέ εκείνο πού φανταζόμαστε γιά τούς χαρακτή-ρες ένός σύγχρονου έργου. Μια τέτοια ψυχολογική ερμηνεία εκ-προσωπείται λ.χ. στή μεγάλη σχολιασμένη έκδοση της "Ηλέ-κτρας του G. Kaibel (1896), άλλά και στά σχόλια του Bruhir ά-κόμη και ό ϊδιος ό U. ν. Wilamowitz εδωσε παρόμοια δείγματα.

1. Σχετικά μέ τις ερμηνευτικές τάσεις πού έπικρατοΰν στην ερευνά του έργου τοϋ Σοφοκλή κατά τις άρχές του 19ου αιώνα, άξιόλογη είναι ή έρ-γασία τοϋ Η. Schräder, Hölderlins Deutung des Oedipus und der Anti-gone, Βόννη 1933, ό όποιος διακρίνει τήν αισθητική ερμηνεία της κλα-σικής περιόδου και τή διαφορετικά διαμορφωμένη τής ρομαντικής, τήν ηθι-κή ερμηνεία τοϋ Hegel και τή θρησκευτική τοϋ Hölderlin.

445

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

'Απέναντι σ' αύτές τις έξεζητημένες έρμηνεΐες, ό Tycho τοποθέ-τησε τον τραγικό στο σο^στό του πλαίσιο και προσπάθησε νά δεί-ξει πόσο πολλαπλοί χειρισμοί άπαιτουνταν για νά συντεθεί μιά τραγωδία του Σοφοκλή.

Σήμερα το βιβλίο αύτό είναι πιά ξεπερασμένο, και μέ τήν ά-ποκλειστικά φορμαλιστική μέθοδο του άποτελεΐ μόνο ενα είδος πρόκληση και έρεθισμό. Ό Tycho ν. Wilamowitz υπερακόντι-σε κατά πολύ το στόχο του, οταν ισχυρίστηκε οτι ό Σοφοκλής άγνοοϋσε γενικά κάθε διαγραφή χαρακτήρα μέ κάποια συνοχή, επειδή καθόριζε τή συμπεριφορά των προσώπων του μέ βάση το μεγαλύτερο δραματικό άποτέλεσμα κάθε επιμέρους σκηνής.

Στά προβλήματα πού πραγματεύεται ό Τ. ν. Wilamowitz υ-πάρχουν τόσες οξείες αντιθέσεις δσο, ας ποϋμε, άνάμεσα στον .Jones {Aristotle)^ ο όποιος άπορρίπτει και γιά τον Αισχύλο και γιά τον Σοφοκλή κάθε περσοναλιστική ερμηνεία, και στον Κηοχ [Heroic Temper 38), ό όποιος άποδίδει στούς ήρωες του Σο-φοκλή αεντονα διαφοροποιημένη άτομικότητα». 'Αλλά και ό Κ. ν. Fritz στο βιβλίο του μιλεί γιά ολότελα άτομικούς χαρακτήρες (448), άποψη πού μπορούμε νά τή θεωρούμε ορθή, χωρίς φυσικά νά τήν άντιλαμβανόμαστε μέ τό νόημα τής σύγχρονης ψυχολογί-ας. Δύο έ'ννοιες διευκολύνουν σημαντικά νά κατανοήσουμε αύτό τό θέμα. Ή μία είναι τό ήθος (περίπου: «συμπεριφορά κατά τή φύση»). Ό 'Αριστοτέλης τοποθέτησε άδικαιολόγητα, προκαλών-τας μάλιστα επικρίσεις ήδη κατά τήν άρχαιότητα, αύτό τό στοι-χείο μετά τον μϋθον (περίπου: «πλοκή») στήν Ποιητική του (1450a 38=Βίος 21).^ Ή σχετική έκφραση εμφανίζεται έκεϊ ο-πού ό Αϊας χαρακτηρίζει βασικό χαρακτηριστικό τής φύσης του (595) τήν απόλυτη άρνησή του νά καμφθεί. Ή δεύτερη βασική έννοια γιά τή διαμόρφωση των ήρώων του Σοφοκλή είναι ή φύσις («έμφυτος χαρακτήρας»), αύτό τό έμφυτο και άφθαρτο στοιχείο του ξεχωριστού άνθρώπου.^ Είναι ξένη στον Σοφοκλή ή ύποκα-

1. 'Ορθά ό Schwinge, Stichomythie 24, άπορρίπτει τήν προτεραιότητα της δράσης σέ σχέση μέ τούς χαρακτήρες (ό δρος χωρίς ειδική φόρτιση). Παλαιότερες γνώμες πού επικρίνουν τή μονομέρεια του Tycho: Ε. Wolff, ((Sophokles», Ν JA 1 (1931) 393· Κ. von Fritz, NJA 8 (1932) 339" Α. Lesky, NJA 8 (1932) 400. 'Αξιοσημείωτες παρατηρήσεις γιά τήν ερμη-νεία τοϋ Σοφοκλή εχει καΐ ό L. Bieler, Antigones Schuld, Βιέννη 1937, 4.

2. Ό Η. Diller,' ((Über das Selbstbewusstsein der sophokleischen Personen», WS 69 (1956) Ί(ί=ΚΙ. Sehr. 272, άντιδιαστέλλει τήν φύσιν,

446

Η Ε Ρ Μ Η Ν Ε Ι Α TOT ΣΟΦΟΚΛΗ ΤΑ Ν Ε Ο Τ Ε Ρ Α ΧΡΟΝΙΑ

τάσταση αύτης της έννοιας άπο εκείνη την αισιοδοξία της άγω-γής πού θεμελίωσαν οί σοφιστές, και φαίνεται νά τήν υιοθετεί κά-ποτε και ό Εύριπίδης. Οί εικόνες των μεγάλων ηρώων πού επλα-σε 6 Σοφοκλής προσδιορίζονται μέ τά λόγια του W. Humboldt {Akademieausgahe 3, 150) : «Καθετί υπερβολικά άτομικο ά-πορρίπτεται και μέ επιμέλεια άποφεύγεται. Πρέπει νά παρουσια-στεί οχι τό επιμέρους και ειδικό, άλλα ο άνθρωπος μέ τά ξεχωρι-στά μά άπλά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του». Σ ' αύ-τά τά λόγια βρίσκεται, κατά τή γνώμη μ,ου, ο σωστός τόνος: μα-κριά άπο τό άπόλυτα τυπικό καθώς και άπό τή ρεαλιστική άτομι-στική διαφοροποίηση μέ τή σύγχρονη έννοια, οί μορφές του Σο-φοκλή, μέ τά άδρά ιδωμένα και άδρά διαμορφωμένα χαρακτηρι-στικά, στέκουν μπροστά μας ώς αποτυπώσεις του αιώνιου άν-θρώπου.

Ή ερμηνεία του Σοφοκλή τις τελευταίες δεκαετίες (γιά τήν άναζωπύρωσή της προσφέρει μια εντυπωσιακή μαρτυρία ή σω-ρεία νέων βιβλίων και έργασιών)^ δέν παραβλέπει τον ποιητή πού κρύβεται κάτω άπό τον δραματικό τεχνίτη. Επομένως, δέν διστάζει νά διατυπώνει έρο^τήματα γιά τό ιδεολογικό περιεχό-

πού ό φορέας της τήν αισθάνεται σάν δεσμευτικό κτήμα του, άπο τούς τρόπους, μέ τούς οποίους αντιμετωπίζουν οΐ ήρωες του Αισχύλου τις διά-φορες τραγικές καταστάσεις.

1. Πλάι στις μελέτες πού μνημονεύονται στον βιβλιογραφικό πίνακα καθώς καί στή βιβλιογραφία των επιμέρους έργων, νά προστεθούν και οί άκόλουθες: R. Camerer, Zorn und Groll in der sophokleischen Tragödie (διατρ.), Freiburg 1936- M. Untersteiner, «La religiosità di Sofocle», Religio 12 (1936) 1· A. von Blumenthal, «Die Erscheinung der Götter bei Sophokles», Welt als Geschichte 3 (1937) 137· P. Donnini, II dramma di Sofocle, Νεάπολη 1937' S. Fiorini, Elemenli di umanità net teatro di Sofocle, Ρώμη 1938' J. A. Moore, Sophocles and Arete (Harvard Univ. Press), Cambridge 1938· E. Busch, «Die Religion des Sophokles», ZMK 54 (1939) 210" P. Tournand, «Essai sur Sophocle» (πρβ. EClds 12, 1943, 57)· J. G. Opstellen, «De tragische held bij Sophokles en zijn dichter», De Antieke Tragedie, Leiden 1947, 56, καΐ «Humanistisch en religieus standpunt in de moderne beschou-wing van Sophokles», MNAL, N.R. 17/1, Amsterdam 1954· W. Scha-dewaldt, Sophokles und das Leid, Potsdam Hellas und Hes-perien 231. Ή μελέτη αύτή, μαζί μέ τήν εργασία τοΰ Η. Diller (πού μνημονεύεται πιο κάτω) και τοΰ Α. Lesky, έ'χει συμπεριληφθεί στο βιβλίο Gottheit und Mensch in der Tragödie des Sophokles, Darmstadt 1963 = H. Diller, Göttliches und menschliches Wissen hei Sophokles, Κίελο 1950· Α. Lesky, «Sophokles und das Humane», Alm. Oest. Ak. 101

447

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

μενο των τραγωδιών του, έχοντας άφετηρία τήν πίστη οτι πί-σω άπό τά δραματικά γεγονότα καΐ τούς ήρωές τους λανθάνουν μεγάλα θεμελιακά προβλήματα" άκόμη περισσότερο: δτι αυτή ή θεμελιακή προβληματική στο έ'ργο του Σοφοκλή ορίζει και τή σημασία του γιά τον άνθρωπο της εποχής μας. 'Εδώ μπορούμε νά άνακαλύψουμε στοιχεία πού όδηγοϋν στήν ήθική έρμηνεία του Hegel και στήν κατά βάση θρησκευτική έρμηνεία του Hölderlin" δεν επιτρέπεται όμως νά ξεχνούμε τήν προσωπική ιδιοτυπία αύ-τής της νέας άντιμετώπισης του ποιητή.

Ή σοφόκλεια τραγωδία συγγενεύει μέ τήν αίσχύλεια, και ταυ-τόχρονα διαφοροποιείται ώς προς τον τρόπο μέ τον όποιο βλέπει τήν άνθρώπινη μοίρα σέ συνάρτηση μέ τήν παρουσία του θείου. Στήν Όρέστεια συναντούμε τήν πεποίθηση οτι πάνω άπό κάθε συμφορά του ένοχου άνθρώπου δεσπόζει μια θεϊκή βούληση, πού δίνει νόημα σ' αύτό το πάθος, μετατρέποντάς το σέ διαδικασία αύτογνωσίας, καΐ. μπορεί, μέ χέρι εύεργετικό, νά τό άπομακρύνει ξανά άπό τον άνθρωπο. "Άν είναι ορθή ή άνασύνθεση της τριλο-γίας τών Δαναίδων τήν οποία επιχειρήσαμε, τότε και έκεϊ ένυ-πάρχουν τά βασικά χαρακτηριστικά μιας παρόμοιας κοσμοθεω-ρίας. Φυσικά, δέν πρέπει νά άναγάγουμε τήν αίσχύλεια άντίληψη του τραγικού σέ έ'να σχήμα (κάτι τέτοιο τό άπαγορεύουν οί 'Επτά και ό Προμηθεύς)· ωστόσο, έ'κδηλος μένει στό έ'ργο του ό διακαής πόθος νά κατανοηθεί ή θεότητα, καθώς και ή πίστη ότι είναι δυ-

(1951) 212 = Ges. Sehr. 190" Η. W. van Pesch, De idee van de men-selijke beperktheid bij Sophokles (διατρ.), Leiden 1953· R. Schaerer, Uhomme antique et la structure du monde intérieur d'Homère à So-crate, Παρίσι 1958, 171" R. Goossens, 146" J. C. Kamerbeek, «In-dividu et norme dans Sophocle», Le théâtre tragique, I. Le monde antique, Παρίσι 1962, 29" R. P. Winnington-Ingram, «Tragedy and Greek Archaic Thought», Festschrift Kitto. Λονδίνο 1965, 31" F. R. Adrados, «Sôfocles y su época», CFP 13, Μαδρίτη 1966, 77" S. Mel-chinger, Sophokles, Velber b. Hannover 1966 (Friedrichs Dramatiker der Weltliteratur 12)· J. S. Lasso de la Vega, «El dolor y la condicion humana en le teatro de Sôfocles», Asclepio 20 (1968) 1" G. Germain, Sophocle («Écrivains de toujours» = μετ. "Ελσα Τσεκούρα, στή σειρά «Βίοι και Έργα», 'Αθήνα 1970), Παρίσι 1969' Ε. G. Schmidt, «Das Menschenbild bei Sophokles», Der Mensch als Mass aller Dinge, Βε-ρολίνο 1976. 93. 'Αξιόλογη επισκόπηση τών νεότερων άντιφατικών κρί-σεων γιά τήν εικόνα του άνθρώπου και τοΰ θεοΰ στό εργο τοϋ Σοφοκλή δίνει ό Η. F. Johansen, Lustrum 1962/6 (1963) 152" Π. Lloyd-Jones, The Justice of Zeus, Berkeley 1971, κεφ. V.

448


νατο νά κατανοηθεί, αν ογι σέ δλες τΙς φάσεις της, οπωσδήποτε στο τελευταίο στάδιο ένος σχεδίου της. Πάνω δμως άπο το εργο του Σοφοκλή θά μπορούσαμε νά γράψουμε μέ κεοαλαϊα γράμμα-τα τά λόγια (άπ. 833 Ν . - 9 1 9 P.):

άλλ' ον γάρ αν τα θεία κονπτόντων Θεών μάθοις αν, ονδ' εΐ πάντ' έπεξέλϋοις σκοπών Λ

Περίεργη είναι σ αύτο το χωρίο ή διάκριση άνάμεσα στις λέ-ξεις θεία (σκέφτεται κανείς τον σημαντικό ρόλο πού παίζει το θείον στον Ηρόδοτο) και θεοί. "Οτι αύτο εχει πράγματι κάποια σημα-σία για τή σοφόκλεια σκέψη προκύπτει άπό την επιχειρηματολο-γία του Φιλοκτήτη (452), οτι είναι δύσκολο νά έγκωμιάσει κα-νείς τά θεία, δταν άναγκάζεται νά πλάσει κακούς τούς θεούς.

Ωστόσο, δεν συμβαίνει πάντα νά κρύβονται οί θεοί. Στον Αϊ-αντα ό ποιητής μας άποκαλύπτει γιά ποιο λόγο είναι οργισμένη ή Άθηνα, μολονότι διαπιστώνουμε ολοφάνερα δτι στήν έξόντω-ση αύτοΰ του σημαντικού ήρωα δεν πρόκειται γιά τον άπλο ίσο-σκελισμ,ό ενός λογαριασμού ένοχης και έξιλέωσης. Στήν 'Αντιγό-νη προβάλλεται σαφέστερα άπό οπουδήποτε άλλου πόσο άνελέη-τα χτυπούν οί θεοί οποίον παραβαίνει τούς νόμους τους. Γιά τή Δηιάνειρα δμως και γιά τον Οιδίποδα κάθε άπόπειρα για άνεύ-ρεση μιας ήθικής ενοχής άποτυχαίνει. Στήν περίπτωση τοΰ Οι-δίποδα δεν εχει κανείς το δικαίο^μα νά καταφύγει εστω στον ισχυ-ρισμό δτι γιά τή θρησκευτική σκέψη τοΰ Σοφοκλή ή άσύνειδη έκ-τέλεσ*/] μιας άνομίας άποτελεϊ ενα έγκλημα δπως και οποιοδή-ποτε άλλο. Τουλάχιστον στον Οιδίποδα Κ. γίνεται ολοφάνερο δτι τό πρόβλημα τοΰ καταλογισμού της εύθύνης διατηρούσε γιά τον Σοφοκλή δλο του τό βάρος. Φυσικά, ό Οιδίπους είναι άκάθαρτος εξαιτίας των πράξεών του και άποτελεϊ μίασμα και γιά τούς θε-ούς και γιά τούς άνΟρώπους. Οί πράξεις του δμως είναι ή Ι'δια του ή μοίρα, πού πλήττει εναν μεγάλο και ξεχωριστό άνθρωπο, χωρίς ωστόσο νά συνεπάγεται και τήν ενοχή, ώστε ή δυστυχία του νά εκληφθεί ως τιμωρία. Εΐναι ευεξήγητο τό γεγονός δτι

1. «Δέν θά μπορούσες νά κατανοήσεις τά θεϊκά πράγματα, αν οΐ θεοί τά κρύβουν, άκόμη καΐ άν έψαχνες παντοϋ.» Αύτη ή άποτρεπτική προειδο-ποίηση, πού άφορα αδιάκριτες ερωτήσεις σχετικά μέ κάτι ουσιαστικά άνε-ξερεύνητο, εμφανίζεται και στά άπ. 80 Ν. (83 P.), 671 Ν. (737 P.), 759 Ν. (834 P.), μολονότι σέ δλες αυτές τις περιπτώσεις μας λείπουν τά συμφρα-ζόμενα.

449

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

στον Οιδίποδα Τ. πολλοί βλέπουν το κορύφωμα της σοφόκλειας δημιουργίας ή και της τραγικής τέχνης γενικά. Σ ' αυτό ειδικά το εργο, περισσότερο άπό ο,τι σε οποιοδήποτε άλλο, βασικό συ-στατικό άποτελεϊ ή τραγική ειρωνεία πού δείχνει τόν άνθρωπο σέ άδιέξοδη εμπλοκή. Οι θεοι έριξαν γύρω του τό δίχτυ, καΐ κάθε κίνηση γιά νά τό άποτινάξει τό τυλίγει πιό σφιχτά γύρω άπό τόν ήρωα πού παλεύει τραγικά. α'Ο 'Απόλλων ήταν 6 'Απόλλων, φίλοι μου !» Στήν Ήλεκτρα και στον Φιλοκτήτη ή φοβερή παν-τοδυναμία του θεοΰ μοιάζει νά άποσύρεται άρκετά στο βάθος. Και εδώ δμως ή βούληση του θεοΰ έκδηλώνεται μέ τήν εντολή του 'Απόλλωνα καΐ τή νουθεσία του 'Ηρακλή άντίστοιχα. Ό δρόμος ως τόν τελικό σκοπό περνά μέσα άπό τό πάθος και τή σύγχυση· ό στόχος ομως μένει άπαρασάλευτος και εξαρτημένος άπό τή βούληση των θεών.

Ποικίλοι είναι οί τρόποι πού ένεργουν οί θεοί' μπορεί νά παίρ-νουν τή μορφή καθαρής τιμωρίας γιά μιά καθαρή άσέβεια ή μπο-ρεί νά διαλέγουν γιά θύμα τόν άθώο. Πάντα ομως είναι ή 'ίδια ισχυρή θεϊκή βούληση, στήν οποία οφείλει νά ύποταχτεϊ γεμάτος σεβασμό ό άνθρωπος, έχοντας πλήρη συναίσθηση των ορίων του. Ή βαθιά εύσέβεια πού πιστοποιήθηκε επανειλημμένα στό εργο του Σοφοκλή, ήδη άπό τήν άρχαιότητα,^ άναπτύσσεται πάνω στό έδαφος της παραδοσιακής θρησκείας, άλλά πολύ πάνω και πολύ πέρα άπό αύτήν φτάνει στό ύψος μιας εύσέβειας πού μετρά τήν οδύνη της άνθρώπινης εγκατάλειψης ως τό έ'σχατο βάθος της, και παρ' ολη τή φρίκη καΐ μέσα στή φρίκη τιμά τήν παρουσία του θεοΰ. Πουθενά αύτό δεν εκφράζεται τόσο καθαρά οσο στούς τελευταίους στίχους τών Τραχινίων. Μιά ερωτευμένη γυναίκα ε-ξοντώνει άκούσια τόν άντρα της, καταλήγοντας και ή Ι'δια στό θάνατο. Ό ήρωας, γιός θεοΰ και μέγας εύεργέτης τών άνθρώπων, υποφέρει μπροστά μας τό μαρτύριο ενός φοβεροΰ θανάτου. Ό γιός του κατηγορεί τούς θεούς: «Ντροπή νά άφήνετε νά ύποφέ-ρουν οί ξεχωριστοί άνθρωποι!». Ό χορός δμως, μέ τά τελευταία λόγια τοΰ έ'ργου,^ επανορθώνει μιά τέτοια κατηγορία: «Δεν ύ-

1. Βίος 12: θεοφιλής... ώς ουκ άλλος. Σχ. Ήλ. 821: είς ήν τών εύσε-βεστάτων. Παρόλο πού αύτές οί παρατηρήσεις μπορεί νά αναφέρονται σέ διαφορετικές βιογραφικές λεπτομέρειες, άντανακλοΟν οπωσδήποτε τήν εν-τύπωση πού προκαλούσε γενικά το εργο τοΰ Σοφοκλή.

2. 'Ο Schmid 2, 375, 3, εκλαμβάνει τά λόγια αύτά ώς βλασφημία και

450


πάρχει τίποτε μέσα σέ όλα αύτά πού νά μήν είναι ό Δίας». Αύτο σημαίνει, κάτι πολύ διαφορετικό άπό τή συμβατική κατακλείδα πού επαναλαμβάνεται στά εργα του Εύριπίδη, λ.χ. στή Μήδεια^ σημαίνει δμως και κάτι διαφορετικά άπο τά λόγια του χοροϋ στον "Αγαμέμνονα (1487): «Τί φτάνει γιά τούς θνητούς σέ ένα τέλος χωρίς τον Δία;». Στις Τραχίνιες ο κόσμος καταφάσκεται ώς κόσμος θεϊκός, δπως είναι και όπως άποκαλύπτεται μέσα σέ όλη του τή φρίκη. Παρόμοια μπορεί νά λειτουργούσε και το άπ. 531 Ν. (590 Ρ.) σάν κατακλείδα στον ΤηρέαΛ

Θά ήταν σφάλμα νά θελήσουμε νά συγκροτήσουμε κάτι σάν θεολογία του Σοφοκλή μέ βάση οσα ειπώθηκαν.^ Ά π ό τήν άλλη δμως πλευρά, συλλαμβάνουμε ένα μόνο μέρος του πνευματικού του κόσμου δταν τον ονομάζουμε, μαζί μέ τόν Ε. R. Dodds,^ τελευταίο εκφραστή της άρχαϊκής κοσμοθεωρίας. 'Ορθά διαμαρ-τύρεται ό R. Ρ. Winnington-Ingram, σέ μιά βαθυστόχαστη με-λέτη του,^ άποκρούοντας τή συγκρότηση μιας εικόνας πού παρι-στάνει τον Σοφοκλή απλώς σάν εναν ποιητή πού βασίζεται στήν παράδοση. Ό Σοφοκλής, χωρίς νά άναζητεΐ τή λύση σέ μιά θεο-δικία, έ'χει έπίγνωση του γεγονότος δτι οί ένέργειες του θεού μπο-ρεί νά έμ,φανίζονται ώς τιμωρία γιά τήν άνθρώπινη άσέβεια, ταυ-

τά κατατάσσει στά «εύριπιδικά» στοιχεία. Προφανώς τά άποδίδει στον "Τ?νλο. Ό G. Murray, «Heracles, the Best of Men», Greek Studies Λονδίνο 1946, \22=Wege der Forschung 95, 342, τά άποδίδει βέβαια στο χορό, άλλά τά αντιλαμβάνεται ώς κατηγορία έναντίον τοϋ Δία. Είναι δμως πράγματι άδιανόητο νά έκλεινε ενα εργο του ό Σοφοκλής μέ αύτο τόν τρόπο. 'Ορθά οΐ στίχοι άποδίδονται γενικά στο χορό ή στήν κορυφαία και ερμηνεύονται ώς επανόρθωση της κατηγορίας πού λανθάνει στά λόγια τοϋ "Ι^λου. 'Έτσι τούς ερμηνεύουν ό Pohlenz 2, 89, ό Bowra, 158, και ό Kamerbeek στό έρμηνευτικό του υπόμνημα. — Εύριπιδικούς άπόηχους περιέχουν οΐ έπικρίσεις έναντίον των θεών, και μάλιστα μέ πρόταση γιά το πώς θά έπρεπε κανονικά νά είναι τά πράγματα, στο άπ. 103 Ν. (107 Ρ.)' και έδώ δμως άγνοοϋμε τά συμφραζόμενα.

1. Σχετικά μέ τή σκληρότητα αύτης της εικόνας τοϋ κόσμου ενδιαφέ-ρουσες οΐ παρατηρήσεις τών Kirkwood, 176 και 274κκ., και Müller, στο σχόλιό του γιά τόν στ. 273 της 'Αντιγόνης.

2. Ή προειδοποίηση τοϋ Jones, 172, εϊναι δικαιολογημένη, άν και άπο-τυχαίνει ή προσπάθειά του νά έξαλείψει άπό τήν κοσμοθεωρία τοϋ Σοφοκλή μιά ιθύνουσα (άλλά γιά τούς άνθρώπους άστάθμητη) δύναμη.

3. The Greeks and the Irrational, Berkeley 1951, 49 {=μετ. Γ. Για-τρομανωλάκης, 'Αθήνα 1978, 58).

4. "Ο.π. 31.

451

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τόχρονα ομως μπορεί, ώς προηθική έκφραση μιας υπερβατικής δύναμης, να μην επιδέχονται καμιά ηθική ερμηνεία.^

Σ ' αύτά τά συμφραζόμενα άξίζει νά θυμηθουμε άλλη μιά φο-ρά τον πρόλογο του Αϊαντα^ οπου ή Άθηνα εκθέτει τή δυστυχία ένος ανθρώπου πού χτυπήθηκε άπο τούς θεούς μέ τέτοια άποτρό-παιη Ικανοποίηση, ώστε ο άνθρωπος, ό 'Οδυσσέας, άποστρέφει το πρόσωπο του μέ φρίκη. Και όμως, αύτη ή ϊδια θεά κλείνει τό φριχτό παιχνίδι αύτης της σκηνής συμβουλεύοντας εύσέβεια ! Τό Ι'διο συμβουλεύει και ό 'Ηρακλής στο τέλος του Φιλοκτήτη (1440). Ό Pohlenz (2, 138) επισήμανε τήν ομοιότητα αύτών των στί-χων μέ τό άπ. 734 άπό τούς Τημενίδες του Εύριπίδη. Είναι πάν-τως ενδεικτικό ότι δ Σοφοκλής, γιά νά εκφράσει εκείνο πού επι-ζεί άπό τόν άνθρωπο, χρησιμοποιεί τήν έννοια τής εύσέβειας εκεί δπου ό Εύριπίδης ονομάζει τήν αρετή. Εντελώς μέσα στό νόημα αύτής τής εύσέβειας, πού εχει συναίσθηση των ορίων του άνθρώ-που, λέγονται και οί στίχοι του άπ. 759 Ν, (843 P.), εστω και άν άγνοουμε τά συμφραζόμενά τους:^

τά μεν διδακτά μανθάνω, τά ό' ενρετά ζητώ, τά δ' ενκτά παρά θεών ητησάμην.^

Οί θεοί μπορούν νά μιλούν στούς άνθρώπους και μέ προφη-τείες ή μέ χρησμούς. Ό σημαντικός τους ρόλος —στις Τραχίνιες κυριολεκτικά δεσπόζουν σέ δλη τήν πορεία τής δράσης— είναι ά-ναγνωρισμένος.^ Θά ήταν άλήθεια κάπως επικίνδυνο νά δεχτού-με γιά τό φίλο του 'Ηροδότου δτι οί χρησμοί δεν σήμαιναν παρά ένα λογοτεχνικό μοτίβο κληροδοτημένο άπό τή μυθική παράδοση και ήδη διαμορφωμένο. Ερμηνεύοντας τόν Οιδίποδα Τ. είναι ά-δύνατο νά τά βγάλουμε πέρα μέ μιά τέτοια άντίληψη. Μέ αύτό δεν

1. Θαυμάσιες οί σχετικές σκέψεις του Adrados, δ.π., ό όποιος ορθά τοποθετεί τόν Σοφοκλή, ώς φορέα μιας θεοκρατούμενης κοσμοθεωρίας, πλάι στόν Ηρόδοτο και επισημαίνει δτι στό έργο του δέν επανέρχονται οί γνωστές άπό τόν Αισχύλο δραματικές καταστάσεις πού συνεπάγονται τή λήψη κάποιας απόφασης,

2. Σχετικά πρβ. καΐ Funke, 87. 3. «"Οσα μπορούν νά διδαχτούν τά μαθαίνω, δσα μποροί5ν νά βρεθούν τά

ερευνώ, δσα μπορούν νά ζητηθούν μέ προσευχή τά ζητώ άπό τούς θεούς.» 4. Ένα σημαντικό κεφάλαιο μέ τίτλο « Ή δραματική χρήση τών χρη-

σμών» περιέχει ή μελέτη τοϋ Ε. R. Schwinge, Die Stellung der Tra-chinierinnen im Werk des Sophokles (Hypomnemata 1), Γοττίγγη 1962, 93.

452


θέλω φυσικά νά πώ ότι. ό Σοφοκλής επαψνε στά σοβαρά κάθε χρησμό πού κυκλοφορούσε στήν 'Αθήνα* στήν πίστη του όμως 'ίσως είχε κάποια θέση ή παραδοχή ότι ή βούληση του θεοΰ μπο-ρεί νά εκφράζεται μέ τέτοιους τρόπους. 'Ωστόσο, τό πώς πραγμα-τοποιείται στά εργα του μιά τέτοια θεϊκή έκφραση είναι εξαιρε-τικά δηλωτικό της άντίληψης πού έχει ο ποιητής σχετικά μέ τή δράση των θεών. Μόνο σέ λίγες περιπτώσεις, οπως στον δεύτερο ΟΙόίποόα, είναι καθαρή και μονοσήμαντη ή συμβουλή του θεοΰ. Άλλου, ή έκδήλωση της θεϊκής εντολής είναι ταυτόχρονα μιά ά-πόκρυψη ή ενας υπαινιγμός, πού άφήνει άνοιχτούς πάνω άπο εναν δρόμους. Τούς θεούς δεν πρέπει νά τούς προσεγγίζει κάνεις μέ έρωτήσεις. "Ετσι ό Οιδίπους, θέλοντας νά εξιχνιάσει τό μυστικό τής καταγωγής του, δέν παίρνει άπό τούς θεούς καμιά άπάντηση, έκτος 'ίσως άπο τήν πρόβλεψη κάποιας έπερχόμενης φρίκης, δια-τυπωμένη μέ τρόπο πού τον σπρώχνει άμέσως σέ λανθασμένο δρόμο. Ή βούληση και οί δρόμοι του θεοΰ μένουν άνεξιχνίαστα.

"Τστερα άπό δλα αύτά είναι σαφές δτι ό Σοφοκλής δέν ενστερ-νίστηκε τή διδασκαλία τών σοφιστών, Τά δύο χορικά, τής 'Αντι-γόνης (332) και τοΰ Οιδίποδα Τ. (863), μαρτυρούν καθαρά τί τόν χώριζε άπό τό καινούριο κίνημα. Και στό άπ. 97 Ν. (101 Ρ.) θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε μιά γνώμη πού έκφράζει τόν 'ίδιο τόν ποιητή. Γιά τις πνευματικές έντάσεις τής έποχής του Σοφο-κλή, οί ούσιαστικότερες παρατηρήσεις οφείλονται στόν V. Ehren-berg.

Πολλά άποκαλύπτει ή σύγκριση του στ. 1043 τής "Αντιγόνης^ όπου ό Κρέων, στό έσχατο σημείο τής ύβρης, βεβαιώνει οτι οΐ άνθρωποι δέν θά είχαν ποτέ τή δύναμη νά μιάνουν τούς θεούς, και του στ. 1232 του 'Ηρακλή του Εύριπίδη, οπου μιά τέτοια ά-ποψη εκφράζεται πιά στό πλαίσιο τοΰ Διαφωτισμού.

Δύο φορές μίλησε ό Σοφοκλής, σέ τόνο βαθιάς θρησκευτικής ομολογίας, γιά τούς νόμους πού ορίστηκαν άπό τούς θεούς και βρίσκονται στά χέρια τών θεών: μιά φορά μέ τό στόμα τής 'Αν-τιγόνης Αντιγόνη 454) και μια μέ τό χορό τοΰ ΟΙδίποδα Τ. (863). Στήν 'Αντιγόνη γίνεται φανερό δτι αύτοι οΐ νόμοι ύπάρ-χουν βέβαια άνεξάρτητα άπό τούς εκάστοτε φορείς τής πολιτικής εξουσίας, άλλά είναι άπόλυτα δεσμευτικοί γι ' αύτούς. Γιά τις σχέσεις άνάμεσα στόν άνθρωπο και τό θεό ή πόλη δέν προσφέρει πια τό στέρεο πλαίσιο, δπου καθορίζονται τά πάντα.

453

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ό Η. F. Johansen στήν ευπρόσδεκτη έπισκόπησή του (ο.π.) ξεχωρίζει τους άκραίους υποστηρικτές των σύγχρονων ερμηνει-ών του Σοφοκλή σέ ριζοσπαστικούς ((θεολόγους» και ριζοσπαστι-κούς ((ήρωολάτρες». Καμία άπό τις δύο κατευθύνσεις δεν άντι-μετωπίζει τον Σοφοκλή στο σύνολο του. Και θά κινδυνεύαμε νά χαρακτηριστούμε μονομερείς, αν άποφασίζαμε νά δοΰμε το έ'ργο του ποιητή μόνο άπο την πλευρά τής παρουσίας των θεών και δέν συνυπολογίζαμε καΐ τον δεύτερο συντελεστή σ' αυτό τό παιχνίδι, τον άνθρωπο,^ πού τη δική του μεγαλοσύνη άπεικόνισε ό Σοφο-κλής. Σέ δύο μέρη ή τραγωδία του επαληθεύει το λόγο του Πιν-δάρου {Νεμ. 6, 1): ((Πέρα γιά πέρα διαφέρουν οί άνθρωποι στην άδυναμία τους άπο τους αιώνια μακάριους θεούς" και δμως, τούς μοιάζουν στήν ευγένεια του πνεύματος και στη μορφή». Στήν περίπτωση του Αι'αντα και του Οιδίποδα άναγνωρίζουμε τά δρια του άνθρώπου, πού συντρίβεται κάτω άπο τή θεϊκή βούληοτη σαν καλαμιά στή θύελλα, άλλά ταυτόχρονα πρέπει νά δοΰμε και τό μεγαλείο αύτών των τραγικών προσώπων, καθώς άντιμετωπί-ζουν τή μοίρα τους. Και γιά νά γνωρίσουμε αυτές τις μεγάλες μορφές μέσα στή μοναξιά τους, δίπλα στήν 'Αντιγόνη στέκεται ή 'Ισμήνη, δίπλα στόν Οιδίποδα ή Ίοκάστη, και δίπλα στήν ' Η -λέκτρα ή Χρυσόθεμη, Σ ' αυτές τις μορφές, πού άπέναντι τους το-ποθετούνται, σάν άντίθεοτη και πειρασμός, οί άδύνατοι και άτολ-μοι, λειτουργεί μιά μεγαλειώδης άποφασιστικότητα και μιά τρο-μαχτική βούληση. Έ δ ώ δέν άνακαλύπτουμε εναν άνθρωπο πού άπλώς σηκώνει τό βάρος τής μοίρας του" 6 τραγικός άνθρωπος άντιμετωπίζει τή μοίρα του με τό ζήλο ενός Οιδίποδα, βοηθών-τας και ό 'ίδιος τούς θεούς νά πραγματοποιήσουν αύτό πού άνα-γνωρίζει δτι είναι τό θέλημά τους. Και μέσα στήν τραγική συμ-φορά, πού ό Σοφοκλής άφήνει να πλήξει τούς ήρωές του άνελέη-τα καΐ άποτρόπαια οσο κανένας άλλος ποιητής, δ,τι άφθαρτο κλείνει ό άνθρωπος υψώνεται καθαρό και μεγαλειώδες ώς τούς θεούς. Ό τραγικός άνθρωπος καΐ δ θεός στήν τραγωδία του Σο-

1. Θαυμάσιες έδώ οΐ σκέψεις τοϋ F. Dirlmeier, ((Der Aias des So-phokles», JVJA 1938, 317. Μέσα σέ λίγες σελίδες ό Kamerbeek, δ.π., συνάγει με τρόπο εντυπωσιακό τά βασικά χαρακτηριστικά τοΰ άνθρώπου στό έργο τοϋ Σοφοκλή. 01 πιο ριζοσπαστικές άπόψεις γιά μια μονόπλευρη ερμηνεία των τραγωδιών μέ άφετηρια τούς κεντρικούς ήρωες διατυπώνον-ται στό βιβλίο τοϋ Whitman.

454


φοκλή^ βρίσκονται σ' εχζίνΎΐ τήν άρρηκτη σχέση έχθρότητας/φι-λόας δπως τήν άντιλαμβάνεται ό Hölderlin στην πρώτη γραφή του Θανάτου τον'Εμπεδοκλή (Α' πράξη), δπου ή Πάνθεια μιλεϊ γιά τήν άνταγωνιστική σχέση των ερωτευμένων. Μιά τέτοια έν-ταση υπάρχει άνάμεσα στους θεούς και στον Οιδίποδα, άφοϋ ή μοίρα του συνενώνει στον Ι'διο άνθρωπο τη συντριβή μαζί και τήν εξύψωση. Γι' αύτο οΐ θεοι στο τέλος τόν ήρωοποιοϋν και τον κα-λούν στη δική τους μακαριότητα. Και πώς τόν καλούν ! Σ ' εκείνο τό ώ ούτος ούτος, Οιδίπους, τί μέΡάομεν χωρεΐν; {ΟΙδίπονς Κ. 1627) άποκαλύπτεται ή οικειότητα πού μόνο στούς σφραγισμέ-νους άπο τήν οδύνη επιτρέπει νά πλησιάσουν τούς άθανάτους.

Κάθε φορά πού προσπαθούμε νά πλησιάσουμε το κοσμοείδω-λο του Σοφοκλή άντιμετωπίζουμε τή διπολικότητά του. 'Απο τον R. Ρ. Winnington-Ingram (ο.π.) και τον Ε. R. Dodds (στήν έργασία του πού μνημονεύτηκε γιά τόν Οιδίποδα Τ.) προβάλλε-ται εντυπωσιακά ή άντιθετική σχέση άνάμεσα στή βούληση των θεών και τήν ελευθερία δράσης του ανθρώπου. Για τήν άντίφαση άνάμεσα στήν εύσεβή παραδοχή της θεϊκής έξουσίας και τήν άνε-ξιχνίαστη φύση της, ό Dodds (47) εδωσε μιά συνοπτική διατύ-πωση, πού θέτει ενα καινούριο πρόβλημα: «Γι' αυτόν, οπως και γιά τόν 'Ηράκλειτο, ύπάρχει μιά άντικειμενική κοσμική τάξη πού πρέπει νά τή σέβεται ό άνθρωπος, χωρίς ομως νά ελπίζει δτι θά τήν κατανοήσει ολότελα». Ή συνάντηση της σκέψης τοΰ Σοφο-κλή και τοΰ 'Ηρακλείτου, ή όποία παρατηρήθηκε και άπό άλ-λους,^ προχωρεί σε τέτοιες λεπτομέρειες, ώστε είναι πιθανό, οχι φυσικά και άποδείξιμο, δτι 6 ποιητής γνώριζε άποφθέγματα τοΰ Έφέσιου φιλοσόφου.

Στις τραγικές μορφές τοΰ ποιητή άποκαλύπτεται και μιά ά-κόμη διπολικότητά, άλλης κατηγορίας. Πολλοί άπό αυτούς τούς μεγάλους τραγικούς ήρωες, πού είναι άπομονωμένοι μέσα στήν οδύνη τους, είναι ταυτόχρονα άνθρωποι πού άγαποΰν πολύ. Και

1. ΣτΙς πιό ενδιαφέρουσες άπόψεις πού έχουν διατυπωθεί ώς τώρα γιά τον Σοφοκλή συγκαταλέγεται καΐ ή διάλεξη τοϋ W. Schadewaldt, «So-phokles und das Leid», πού μνημονεύτηκε πι6 πάνω.

2. J. G. Kamerbeek, «Sophocle et Héraclite», Studia varia C. W. Vollgraff oblata, Amsterdam 1948, 84. Ά π ό μιά έργασία τοϋ Ε. Dont, Α^Α 17 (1971) 45-55, δανείζομαι τά άκόλουθα παράλληλα: Αϊας- 674-6 '^VS 22 Β 67, 111· άπ. 771 Ρ.«/· 22 Β 93* άπ. 919 P . ^ V S 22 Β 45· άπ. 923 P.'/'F^ 22 Β 34. Ηράκλειτο θυμίζουν καΐ τά άπ. 576 καΐ 871 Ρ.

455

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

τί δέν έχουν κάνει μερικοί γιά νά αποδείξουν^ δτι. τά λόγια της 'Αντ ι γόνης (523) οϋτοί σννέχθειν αλλά συμφιλεΐν εφυν ( ε γώ γεν -νήθηκα δχι γιά νά μισώ παρά γιά νά άγαπώ) δεν έχουν καμιά ση-μασία. Και ομως, μέ αύτη τήν ικανότητα γιά άγάπη εκφράζεται ένα άπό τα βασικά χαρακτηριστικά τών άνθρώπων του Σοφοκλή. Είναι σάν νά ήθελε ό ποιητής νά άντιπαραθέσει στήν τραγική ά-πομόνωση του άνθρώπου τήν πίστη στήν ικανότητα πού του έχει δοθεϊ νά άγαπα. "Ετσι, δίπλα στήν 'Αντιγόνη παρουσιάζεται ή 'Ηλέκτρα γεμάτη άδελφική άγάτητ). ΚαΙ τί τόνους ξέρει νά βρί-σκει αύτή ή άγάττη ! Πώς στέκεται στήν άρχή της πρώτης τρα-γωδίας ό Οιδίπους άνάμεσα στούς δικούς του και πώς μιλεί καΐ στά δύο δράματα στις θυγατέρες του, αύτός πού στο δεύτερο δρά-μα ξέρει νά καταριέται τόσο βαριά ! 'Ακόμη καΐ προς τήν άψυχη φύση ό άνθρωπος στρέφεται γεμάτος τρυφερότητα. Προπάντων, δταν βρίσκεται στήν ώρα του άποχωρισμοΰ, δπως ό Αίας πριν άπο τό θάνατο και ό Φιλοκτήτης πριν άπό τήν έγκατάλειψη του νησιού, άγκαλιάζει μέ τή ματιά του άλλη μιά φορά τον κόσμο του.

Στή τραγωδία του Σοφοκλή, μέσα στη θύελλα της θεόσταλ-της μοίρας δεν παρουσιάζεται μόνο ή δύναμη μιας μεγάλης καρ-διάς, άλλά άποκαλύπτεται μαζί και δλος ό πλούτος και δλο τό βάθος της άνθρώπινης ψυχής. Και αύτή δεν είναι ή μικρότερη αι-τία εκείνης της τέρψης πού άναφέρει ό Hölderlin στο γνωστό του έπίγραμμα «Sophokles»^ γιά τήν άποτελεσματικότητα του έρ-γου του Σοφοκλή.®

1. Πρβ. Α. Lesky, Hermes 80 (1952) 95=Ges. Sehr. 180. 2. ((Μάταια δοκίμασαν πολλοί τερττνά νά εκφράσουν τήν ύψιστη τέρψη'/

κι αύτή, τέλος, έδώ μου άποκαλύπτεται, εδώ, μές στήν οδύνη.» Werke und Briefe, Φραγκφούρτη 1969, τ. 1, σελ. 36.

3. Γιά τήν επιβίωση τών τραγικών, περιεκτικά κεφάλαια προσφέρει το ^ργο τοΰ Schmid. 'Ιδιαίτερα γιά τόν Σοφοκλή προσθέτουμε καΐ το 10ο κεφάλαιο του βιβλίου του Perrotta, καθώς και τήν εργασία τοϋ G. L. Luzzatto, ((Traduzioni e imitazioni antiche di Sofocle», Dioniso 6 (1937/8) 109, 180, 253. Ώ ς συγκέντρωση ύλικοϋ παραμένει χρήσιμη ή εργασία τοΰ Κ. Heinemann, Die tragischen Gestalten der Griechen in der Weltliteratur, Λιψία 1920. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ή μελέτη της Käte Hamburger (βλ. βιβλιογραφικό πίνακα).

456

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στήν τρίτη έκδοση 9

Πρόλογος στήν έλληνι,κή έκδοση 11

Πρόλογος του Μεταφραστή 13

Συντομογραφίες 17

Βιβλιογραφία 23

Α' Ή καταγωγή της τραγωδίας 35

Β' Θέσπης 87

Γ' Χοφίλος, Φρύνιχος, Πρατίνας 101

Δ' Αισχύλος 115 Βιογραφικά Χειρόγραφη παράδοση καΐ εκδόσεις 125 Τά σωζόμενα δράματα 137 'Αποσπάσματα 245 Δραματική μορφή καΐ γλώσσα 258 Μοίρα και ενοχή 269

Ε' Σοφοκλής 281 Βιογραφικά 283 Χειρόγραφη παράδοση και εκδόσεις 293 Τά σωζόμενα δράματα 301 'Αποσπάσματα 429 Δραματική μορφή και γλώσσα 437

Ή ερμηνεία του Σοφοκλή τά νεότερα χρόνια 445

457

Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΑΑΗΝΩΝ

TOT A L B I N L E S K Y ΤΟΜΟΣ A'

ΑΠΟ ΤΗ Γ Ε Ν Ν Η Σ Η TOT ΕΙΔΟΤΣ ΩΣ ΤΟ ΣΟΦΟΚΛΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΝΙΚΟΤ Χ. ΧΟΤΡΜΟΤΖΙΑΔΗ

ΤΤΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΤΠΟΓΡΑΦΕΙΟ TOT ΓΑΑΑΙΚΟΤ ΙΝΣΤΙΤΟΤΤΟΤ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΟ ΜΑΡΤΙΟ TOT 1987 ΜΕ ΤΗ ΓΕΝΙΚΗ Ε Η Ι Β Α Ε Ψ Η

TOT Ε. Χ. ΚΑΣΔΑΓΑΗ ΚΑΙ ΤΤΗΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ

ΔΕΣΗΩΣ ΣΟΑΟΜΟΤ

α ν α τ ύ π ω σ η

Τυπογραφε ίο / Λ ιΟογραφεϊο

Δ. Ε. ΤΑΜΙΙΑΚΟΓΙΟΤΛΟΤ 'Οκτώβριος 2003

Ή ΤΡΑΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ Ε ΑΛ Η ΝΩΝμαζΙμέτή ν πα-σίγνωστη πιά στήν Ελλάδα 'Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας άποτελοϋν τήν κύρια συμβολή τοΐ) Albin Lesley στήν προώθηση των κλα-σικών σπουδών. Τά έπιστημονικά ενδιαφέροντα του Αύστριακοΰ κλασικού φιλολόγου καλύπτουν ενα εύρύ φάσμα στο χώρο της άρχαίας ελληνικής ποίησης, μέ έπίκεντρο τήν άρχαία τραγωδία, στήν οποία άφιέρωσε πλήθος μικρών και μεγάλων μελετών.

"Ηδη άπο το 1938, μέ μιά εισαγωγική μονογραφία γιά τήν έλληνική τραγωδία, ό Lesley είχε δείξει τήν πρόθεσή του νά έπικοινωνήσει μέ Ινα κοινο πολύ ευρύτερο άπο τον κύκλο τών ειδικών προς τούς οποίους άπεύ-θυνε τις φιλολογικές του εργασίες. Τό βιβλίο έκεϊνο άποτέλεσε τ6ν πυρήνα γιά τή σύνθεση ενός πληρέστερου έργου, το όποιο, μέσα άπό τις δύο δια-δοχικές μορφές του, μαρτυρεί τήν προσπάθεια του συγγραφέα νά ανταπο-κριθεί σέ νέες κάθε φορά άνάγκες.

Ή Τραγική ποίηση τών άρχαίων 'Ελλήνων, μετά τήν πρώτη Ικδοση τοϋ 1956, ττηρε τό 1972 τήν όριστική μορφή της. Τό άρχικό εισαγωγικό τομίδιο, διπλασιασμένο άκριβώς σέ έ'κταση ανάμεσα στις δύο εκδόσεις του, μετασχηματίστηκε σέ ενα εξαντλητικό σφαιρικό εργο, πού δέν περιορίζε-ται στήν άπλή πληροφόρηση τοϋ άνειδίκευτου άναγνώστη, άλλά δημιουρ-γεί προοπτικές για συζήτηση και υποθάλπει προβληματισμούς και στήν περίπτωση του ειδικού ερευνητή.

Ή σημαντικότερη προσθήκη συνίσταται κυρίως στήν έξαντλητική πα-ρουσίαση δλων τών έπιμέρους έργων της άρχαίας έλληνικής τραγωδίας. Μέ êvav τρόπο μετάδοσης πού ό συγγραφέας ονομάζει περιγραφική άνά-λυση, βχι μόνο προσφέρεται ή υπόθεση τών τραγωδιών, άλλά ταυτόχρονα παρακολουθείται τόσο ή εξέλιξη τών προσώπων δσο και ή διαπλοκή τών καταστάσεων, ενώ παράλληλα καταγράφονται τά βασικά στοιχεία δομής, καθώς και.τά προβλήματα πού άνακύπτουν κατά τήν άνάγνωση τοϋ συγ-κεκριμένου έργου. "Ετσι δημιουργείται κυριολεκτικά ενα πανόραμα της τραγικής παραγωγής τής άρχαίας 'Αθήνας και χαρτογραφείται σέ δλο του τό πλάτος τό πλέγμα τών προβλημάτων, μαζί μέ τις συναφείς προσπά-θειες γιά τήν άντιμετώπισή τους.

Ό ALBIN LESKY (1896-1981), Ινας άπο τούς σημαντικότερους κλασι-κούς φιλολόγους τής εποχής μας, ύπήρξε καθηγητής τών πανεπιστημίων Innsbruck και Βιέννης καΐ άκαδημαϊκός. 'Ανάμεσα σέ Ινα πλήθος διακρί-σεων πού τοϋ άπονεμήθηκαν και εξω άπό τή χώρα του, άνήκει και ή άνα-κήρυξή του σέ επίτιμο διδάκτορα (Μάρτιος 1972) άπό τή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μιά τιμή πού αναγνώριζε, πέρα άπό τήν επιστημοσύνη του, τή βαθιά άγάπη του γιά τή νεότερη Ελλάδα.

Μακέτα εξωφύλλου: Δημήτρης Καλοκύρης

ISBN 960-250-010-7 set 960-250-011-5

Documents

[Albin_Lesky,H TRAGIKH POIHSH TWN ARXAIWN ELLHNWN A'tom