ALi TEBRIZ), MTr

tahminini yürütmektedir. Aynı şekilde

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Re­van Köşkü bölümünde bulunan murak­ka'daki Fatiha sOresini ihtiva eden iki sayfalık yazının da imzasına rağmen ona aidiyeti şüphelidir.

BİBLİYOGRAFYA :

Ali, Menakıb-ı Hünerueran, s. 32; Gülzar-1 Sauab, s. 63-65 ; Müstakimzade, Tuh{e, s. 688-690 ; Habib. Hat ue Hattatan, istanbul 1305, s . 207-209; Abdülmuhammed Alizade ira ni, Pey­dayiş-i ljatt u ljattatan, Kah i re 1345 1 1927, s. 177-178; Beyani, ljoşnüufsan, ll, 120, 441-446; Habibullah Fezaili, Atlas-ı Hat, İsfahan 1391, s. 453-455 ; P. P. Souc.ek, <4.ıi Tabrizi", Efr., 1, 881.

L

ı

L

L

L

li] ALi A LPARSLAN

ALİ et-TOSI

(bk. TÜ Sİ, Alaeddin).

ALİ TÜSİ TÜRBESi

(b k. EBÜ'I- KASIM - ı TÜSİ TÜRBES İ) .

ALİ b. UBEYDE er- HEYHANI

(bk. REYHANI, Ali b. Ubeyde).

ALİ UFKİ BEY

(ö. 1675 [?])

Leh asıllı bestekar ve musikişinas,

Kitab- ı Mukaddes'i Türkçe'ye ilk çeviren mütercim.

ı

_j

ı

_j

_j

_j

Aslen Leh (Polanya) mühtedisi olup asıl adı Albert Bobowski'dir. Adı Latince ki­taplarda Albertus Bobovius. Batı kay­naklarında ise Hali Beigh olarak geç­mektedir. Bazı kaynaklarda 161 O' da Po­lonya'nın Lvov şehrinde doğduğu kayıtlı ise de bugüne kadar yapılan araştırma­larda hayatı. doğum. ölüm tarihi ve yeri hakkında kesin bilgiler elde edilememiş­tir. Ailesi, çocukluğu ve ilk öğrenimi ko­nusunda ·da aydınlatıcı bilgiler yoktur. Ancak eserlerinden, muhtemelen esir olarak istanbul'a gönderilmeden önce iyi bir tahsil gördüğü ve birkaç dil öğ­rendiği anlaşılmaktadır. Claes (Nicholas) Ralamb, 1657' de bizzat kendisinden din­lediğini belirterek onun 1645'te Vene­dikliler'le yapılan savaşta Osmanlılar'a

esir düştüğünü, sarayda Enderun'a alı­

riirak yetiştirildiğini ve burada on yıl ha­nendelik yaptıktan sonra padişah tara­fından azat edilerek sipahi uiOfesi aldı-

456

ğını nakletmektedir. Polanya kaynakla­rına dayanan Franz Babinger ise önce sarayda esir olarak çalıştığını, adını be­lirtmediği bir Türk asilzadesinin hizme­tine girdiğini , bir müddet sonra da azat edildiğini yazmaktadır.

Bizzat kendisi, Sultan İbrahim ve IV. Mehmed dönemlerinde sarayda görev aldığını. Enderun'da ilim, fikir ve sanat kabiliyetini geliştirdiğini, bazı genel ma­hiyette bilgiler yanında Doğu ve Batı dil­leri ile Türk klasik ve halk mOsikisini öğ­rendiğini, kısa sürede santur çalmakta maharet gösterdiğini, Ufki mahlası ile şiirler yazdığım ve besteler yaptığını an­latmaktadır. Yine kendi ifadesine göre. Enderun meşkhanesinde on yıl kadar kalmış, kabiliyet ve maharetiyle dikkati çekmiştir. Çeşitli yayınlarda, Ali Ufkf'nin başta Latince, eski Yunanca. Lehçe, in­gilizce, italyanca, Fransızca, Arapça ve Türkçe olmak üzere on yedi kadar dil bildiği ve bu bilgisinden dolayı IV. Meh­med zamanında Divan-ı Hümayun baş­tercümanlığında bulunduğu belirtilmek­tedir. Muhtemelen. hayatının büyük bir kısmını geçirdiği istanbul'da ölen Ali Uf­kf'nin ölüm tarihine dair verilen bilgiler de birbirini tutmamaktadır. Çeşitli kay­naklarda 1672, 1675, 1676 veya 1680 tarihlerinde ölmüş olabileceği yolunda rivayetler vardır.

Çok yönlü bir şahsiyete sahip olan ve şöhreti IV. Mehmed devrinde iyice yayıl­mış bulunan Ali Ufki eserler bestelemiş, çeşitli hatıratlar kaleme almış ve tercü­meler yapmıştır. istanbul'da bulundu­ğu yıllarda dönemin önde gelen devlet adamlarıyla, Hafız Post. Nazim Çelebi gi­bi sanatçı ve mOsikişinaslarla tanışan .

zaman zaman onların meclislerinde bu­lunan Ali Ufki'nin yabancı sefirler, şar­kiyatçılar ve Batı kütüphaneleri için yaz­ma eser toplayanlarla buluşup sohbet ettiği, daha sonra hatıralarını yazan bu kişilere saray teşkilatı ve yaşayışı hak­kında bilgi verdiği de bilinmektedir. Ja­cop Spon, Cornelio Magni, John Covel, J. B. Tavernier ve Antoine Galland bun­lar arasındadır. Ayrıca dostlarından Hol­landa'nın o zamanki istanbul sefiri müs­teşrik Levinus Warner'in siparişi üzeri­ne Kitab-ı Mukaddes'i Fransızca çeviri­sinden bölümler halinde Türkçe'ye ter­cüme etmiştir.

Eserleri. Ali Ufki'nin eserlerini başta mOsiki olmak üzere birkaç grupta top­lamak mümkündür.

A) Mı1siki ile İlgili Eserleri. 1. Şiir ve Şarkı Mecmuası. İçerisinde şarkılar, ila­hiler, gazeller vb. ile İtalyanca açıklama­ların yer aldığı . bu yazma Bibliotheque Nationale'dedir (AF 292) Kütüphaneye Antoine Galland tarafından verilmiş olan

MecmQa-i Saz u Söz'den bi r eserin nota sı (British Museum. Sloane, nr. 3114, s. 45)

. _A J. dl ~ 1 V . ,, . ..

Yı -l ·- · ' \ 1 1\. \W \)o"" ı\~ V V \ ~~ -~ •. \,W \)

) I ı. ı 1 ' ' "'i'"ı • .. .1 i! lı ' ·bL:. · _./ . :xl' .1 ' . .. lll " If ll . ' '" ~ , .... ., ll

_O_ 'jj

A. \Y J. U' ~ 1 .--...... 1 • ''\

ı..l. 1 \. .. '

.'4ıH . . . . •U .. .. .. ··- ' _ .,.. ·1' 1 '•' 1 '

1 1 i 1 u '\'J 1 ı, ·'-· 1 ... . ·'

•• ~lı ,,,

-. ... .. . .:\\.V ' 1 1

.... J:ı,-- ·,.. J 1 ) ~ .. \ :. . , /) - .-,;""'...-~/· --x~~:_) ~~.~ .. :- .~·:·. -~.~'Y.)~Lc..s_}ı; . . ' t u ..) ..) ~ :_fo.- ..) .->.).n-..r;'ls 1

:. }..> :;;;__,;_, -~ ~..: .; ~- . . .. .... . / . , . .'..-: 6 ) .JJ,cs;.r· .• · 'JI_,ıL,}ü.:k Ut_J ' J ._..., J • _..) ~ •

~ _../ ~. :J~_,ı_,~8;y_)ı.) l!JtG , : ,.-:, ~ - .

bu eseri Rıza Nur. Ali Ufki'ye ait oldu­ğunu belirtmeden. Türkbilik Revüsü 'n­de etraflıca tanıtmış ve tıpkıbasımını ya­yımlayacağını belirtmişse de bunu ger­çekleştirememiştir . Şükrü Elçin bu ese­r in Mecmı1a-i Sdz ü Söz'ün müsvedde­si olduğunu, Gültekin Oransay' ın da ay­nı kanaati taşıdığını belirtmektedir. 2. Mecmua-i Saz ü Söz•. Ali Ufki Edvarı diye de bilinen ve zamanındaki Batı no­tası ile Türk mOsikisine ait birçok saz ve söz eserini içine alan yazma British Museum'da (Sioane. nr. 31 14) kayıtlıdır. Kendisine ait bestelerin notalarının da bulunduğu bu eseri ilim alemine ilk de­fa Çağatay Uluçay tanıtmış, 1976'da da Şükrü Elçin tarafından önsöz ve notlar­la eserin tıpkıbasımı yayımlanmıştır.

B) Saray ve İslami Adetlere Dair Eserleri.

1. Serai Enderum Ci ve Penetrale dell ' Serraglio detto nuovo dei G. Stie Re Ottomani, La descrittione delloro vi­vere e costumi ed altri essercitii da me Alberto Bobovio ... Osmanlı padişahla­rının Enderun'daki yaşayışlarının. bura­daki adetterin tasvir edildiği ve sarayın güzel bir planının da bulunduğu bu yaz­ma British Museum'da bulunmaktadır IHarleian. nr. 3409) Türk müziği hakkın­da kıymetli bilgiler de ihtiva etmekte­dir. Devrinin diplomatik dili olan İtalyan­ca ile yazılan ve "Pera, 1 O Mayıs 1665" tarihini taşıyan eser ilk defa Barnette Miller tarafından ilim alemine tanıtıl­

mıştır. Çevireni belli olmayan " İstanbul, 1 O Kasım 1666" tarihli Fransızca yazma nüshası ise bugün Harward Üniversitesi Houghton yazma ve nadide eserler kıs­mında kayıtlıdır (Count Paul Riant kolek­siyonu. Ott. 3030. 4) . Eser ayrıca Swabialı bir iaşe subayı olan Nicholaus Brenner tarafından Almanca'ya (Serai Enderum

das ist ln wendige Beschaffenheit der Tür·

kischen Kayseri, Wien 1667), İtalyan sey­yahlarından Cornelio Magni tarafından da İtalyanca 'ya çevrilmiştir (Relazione

de l Seraglio del Gran Signore ... , Parma, 1679- 1692, 2 k ı s ım. ayrıca Parma ı 685

ve 1704 tari hli bask ı ları da vardır). Eser­de Enderun hastahanesiyle ilgili olarak yer alan bilgiler Arslan Terzioğlu tara­fından Türkçe'ye aktarılmıştır. 2. A True Relation of Designes Menaged by the Old Queen, Wife of Sultan Ahmed .. .. Ali Ufki'nin görgü şahidi sıfatıyla kale­me aldığı , Kösem Sultan'ın IV. Mehmed'i zehirletmesiyle ilgili bir eserdir. İtalyanca aslından çevrilen bu nüsha Oxford Bad­leian Kütüphanesi'ndedir (G D. Macray,

IV. sütun 444-445) . 3. Tractatus Alberti Babavii Turcarum Imp. Mohammedis IV. alim Interpretis Primarii, De Tur­carum Liturgia ... Türkler'de ibadet, hac. sünnet, hasta ziyaretleri vb. ile il­gili bilgiler veren bu Latince eser British Museum'dadır (nr 790) . Eser ingilizce'­ye de tercüme edilmiştir (London ı 7 ı 2). 4. İslami Adetler, Resmi Şahsiyetlere Verilen Elkab. Latince- Türkçe olarak yazılan eser Oxford Bodleian Kütüpha­nesi'nde bulu_nmaktadır (nr ı 5709)

C) Dile Dair Eserleri. 1. Türkçe Gra­mer. 1666 yılı başlarında Latince olarak yazılan eser Oxford Bodleian Kütüpha­nesi'nde kayıtlıdır (Hyde. nr. 43) 2. Dia­logues en Français et en Turc. Fran­sızca-Türkçe mü kaleme kitabıdır. Ayrı­

ca Türk actetlerine. teşkilatma dair kısa bazı bilgilere ve atasözlerine de yer ve­rilmiştir. Eser Bibliotheque Nationale'de bulunmaktadır (AF 235) 3. Dillerin Altın Kapısı. Çek fılozofu ve terbiyecisi Johann Amos Comenius'un Janua Linguaruro Reserata A urea ... (Lesna 163 1) adlı ki­tabının Türkçe tercümesidir. 1643'te İs­tanbul'da kaleme alınan eser Latince­Türkçe konuşmalardan meydana gel­mektedir. Eserin bir nüshası Bibliotheque Nationale'dedir [Türkçe Yazmalar, nr. 2 16) .

D) Kitab-ı Mukaddes Tercümesi. Ahd-i Atik, Ahd-i Cedid ve Apokripha'dan mey­dana gelen bu tercümeyi Ali Ufki Hol­landa sefiri Levinus Warner'in isteği ve onun para yardımı ile yapmıştır. Ahd-i Atik'teki Ezra ve Yeremya bölümlerinden bir kısmı eksik olan bu yazma Leiden Üniversitesi Levinus Warner koleksiyo­nunda bulunmaktadır (Cod. 390 Warn) 1666 ·da tamamlanan bu tercümenin Ahd-i Cedid kısmı Kleffer'in tashihin­den geçtikten sonra 1819'da, tamamı ise 1827'de yayımlanmıştır. Bugün kul­lanılan Türkçe Kitab-ı Mukaddes Ali Uf­ki'nin tercümesine dayanmaktadır.

Yukarıda sayılan eserlerden başka, İs­tanbul'da 1657-1658 yıllarında isveç bü­yükelçiliği yapmış 9lan Claes (Nicholas) Ralamb'ın Ali Ufki'den satın aldığı 137 adet minyatürün de Ali Ufki'nin eseri olabileceği belirtilmektedir. Bu minya­türler halen Stockholm'de Kungelige Bibliothek'te (nr. 10) bulunmaktadır. Ali Ufki'nin ayrıca Dr. lsaac Basire'e 1666'da yazdığı mektupları ile Mezmurlar tercü­mesi ve besteleri tesbit edilmiştir. Paris Bibliotheque Nationale'de Şark Yazma­ları arasında (Suppl Turc 472) kayıtlı bu-

ALi UFK! BEY

lunan eser Hz. DavQd 'un ilk on dört mez­mQrunun hece vezniyle Türkçe'ye tercü­mesi ile notalarından meydana gelmek­tedir.

BİBLİYOGRAFYA :

G. de Guillet, Lacedemone Ancienne et 1'/ouuelle, Paris 1671, s. 83; N. Ralamb. ARe· tatian of a Journey to Constantinople lA. Churchill - ). Churchill . A Calleetion of Voya­ges and Travels içinde). London 17 45, IV, 705 ; P. Bayle, Dictionnaire Historique . et Critique, Paris 1820, VII , 479-480 ; M. J . de Goeje, Cata· logus Codicum Orienta liu m, Leiden 1873, V, 98; Rieu. Catalogue, s. 212·213; F. Madan. A Summary Cata logue of Western Manuscripts in the Bodleian Library of Ox{ord, Oxford 1895, lll, 474; G. D. Macray. Cata logi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae, Oxonii 1898, IV, sütun 444-445; J. Young- P. H. Aitkin, A Catalogue of the Manuscripts in the Library of the . Hunterian M use um in the University of Glascow, Glascow 1908, s. 479; H. Ethe, Catalogue of the Persian Turkish, Hindustan i and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxfori:l 1930, ll , sütun 1252; B. Miller. Beyand the Sub lime Porte the Grand Seraglio of Stambul, Ya le 1931, s. XV, 264; a.mlf.. The Pa la ce School of Muham· med the Conqueror, Harvard 1941 , s. 47; Blochet. Catalogue, s. 89·90, 98·99, 122 ; Mo­ha med Abdel Halim. Antoine Galland sa Vie et son Oeuure, Paris 1964, s. 34·35; C. E. Wright­F. Harleiane. A Study of the Harleian Calleetion of Manuscripts in the British M use um, London 1972, s. 11 3·114; Şükrü Elçi n, Ali Ufkf, Hayatı

Eserleri ve Mecmüa·i Sill ü Söz, istanbul 1976, Örisöz; a.mlf., "Ali Ufki'nin Bilinmeyen Bes­teleri", TK, sy. 121 ( 1 972). s. 48-51; Rıza Nur. "Un maııuscripts du Milieu du 17. Siecle et la Poesie Turques", Revue de Turcologie, 1/ 2, Alexandrie 1932, s. 136·141 ; F. Babinger, "Bo­bowski, Ali Beg", Po/ski Slownik Biograficzny, ll , Krakow 1936, s. 156·157; C. V. Jacobowsky, "Var Albertus Bobovius- Ali Bec, den larde (Palniske Turcken) miniatyrmiılare?"; Svenska Orientsallskapets Arsbok, Stockholm 1937, s. 39·50; F. Lyman Maccallum. "Kitab-ı Mukad­des' in Türkçe Tercümesine Dair", Tercüme Dergisi, lll / 13, istanbul 1942, s. 59·68; Çağa­tay Uluçay, "Mecmıla-i Saz ü Söz", T/110, sy. 4 ( 1 948), s. 4, 24; Mete Görün. "Ali Ufki'nin Başına Gelenler", /11/11, sy. 324 (1976). s. 4·5; Turgut Kut. "Ali Ufki Bey ve Eserleri Hak­kında", /11/11, sy. 332 1 1 977). s. 5·19; Arslan Ter­zioğlu , "1665 Senesinden Kalma Bir İtalyan­ca Elyazması Nüshaya ve Bunun 1667 Se­nesinde Yapılan Almanca Tercümesine Gö­re Topkapı Sarayı'ndaki Enderun Hastane­si'nin Mimari Özellikleri ve Teşkilah", AÜ Tıp Fakültesi Mecmuası, XXX/2, Ankara 1977, s. 511 ·530 ; Barbara Flemming. "Zwei Türkische Bibelhandschriften in Leiden Als Mittelos­manische Sprachdenmaiiler", WZK/11, LXXVI (1986), s. 111 ·118; Cem Behar. "Ali Ufki'nin Bilinmeyen Bir Mılsiki Elyazması: Mezmur­lar", IT, sy. 47 11 987). s. 44-47.

liJ TuRGUT KuT

457