TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ve EDEBİYATLARI

ANABİLİM DALI

ÚavÀèid-i Türkì

Yüksek Lisans Tezi

Musa RAHİMİ

Ankara - 2009

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ve EDEBİYATLARI

ANABİLİM DALI

ÚavÀèid-i Türkì

Yüksek Lisans Tezi

Musa RAHİMİ

Tez Danışmanı

Prof.Dr. F. Sema Barutcu ÖZÖNDER

Ankara - 2009

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ve EDEBİYATLARI

ANABİLİM DALI

ÚavÀèid-i Türkì

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı: Prof.Dr. F. Sema Barutcu ÖZÖNDER

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Sınavı Tarihi ..................................

Önsöz

İran sahası Türk ağızlarından biri olan Tebriz ağzının en eski ağız özellikleri,

MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì adıyla tanınan Muóammed Mü’min’in ÚavÀ‘id-i

Türkì adlı eserinde karşımıza çıkmaktadır. Gelecek İran Türklük Bilimine özellikle

de ağız çalışmalarına ışık tutabilecek nitelikte olan ÚavÀ‘id-i Türkì, 19. yüzyılın ilk

yarısında kaleme alındığından söz konusu dönemde Tebriz ağzının ses bilgisi, şekil

bilgisi ve söz varlığının ortaya çıkması bakımından önem taşımaktadır.

Eser, bugünkü Tebriz ağzının birçok özelliğini taşımasının yanı sıra, üstelik

bugün Tebriz ağzında kullanılmayan çok sayıda dilbilgisel özellikleri de

içermektedir. Örneğin eserde Tebriz ağzında mI soru edatının son zamanlara değin

kullanıldığı kayd edilmektedir. Ancak günümüz Tebriz ağzında soru edatının

tamamen kalktığını, görevinin vurgu veya tonlamayla karşılandığını bilmekteyiz. 19.

yüzyıldan günümüze değin bu gibi birçok gramatikal değişikliklerin eserden yola

çıkarak saptanması dil değişimi (language change) bakımından da önemlidir.

Çalışmamızda yöntem olarak tarihsel ve karşılaştırmalı yöntem izlenilmiştir.

Dolayısıyla eserimiz Eski Türkçe, Orta Türkçe eserlerinden DìvÀnu LuàÀti’t-Türk,

Mukaddimetü’l-Edeb, Eski Oğuz Türkçesi ve Güney-Batı Türk lehçeleri ile

karşılaştırılarak incelenmiştir. Ayrıca, gerekli durumlarda Anadolu ağızları ve

Azerbaycan ağızları göz önünde bulundurulmuştur.

Metin kuruluşu MN11350 numaralı nüshaya dayandırılmıştır. Ancak MN6563

numaralı nüsha de dikkate alınmış, yani yazma nüshalar karşılaştırılarak

incelenmiştir. MN11350 numaralı nüshada bulunmayıp da MN6563 numaralı

nüshadaki olan kısımlar asıl metne dâhil edilmiştir. Örneğin MN6563 nüshasında

ikinci babda kimi sözcüklerin Arapçaları da verilmiş ve bunlar da kurduğumuz

metinde yer almıştır.

Çalışmamız, Giriş, MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì ve Eseri ÚavÀèid-i Türkì,

Çeviri ve Dizinler olmak üzere dört ana bölümden oluşmaktadır.

Giriş bölümünde İran sahası orta dönem sözlük ve gramer niteliğinde olan

eserlere değindikten sonra ÚavÀ‘id-i Türkì’nin Türklük bilimine ve İran’daki gelecek

ağız çalışmalarına sağlayacağı katkı üzerinde durulmuştur. Eserin Birinci

ii

bölümünde, ÚavÀ‘id-i Türkì dil bilgisi özellikleri bakımından tarihsel ve

karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. 2. Bölüm ÚavÀ‘id-i Türkì’nin Türkiye Türkçesi

çevrisine aittir. Sonda Farsça-Türkçe, Türkçe-Farsça dil bilgisi terimleri dizini ile

eserin Türkçe madde başlarının bugünkü Tebriz ağzı ve Standart Azerbaycan

Türkçesi ile de karşılaştırıldığı dizini ve Özel Adlar Dizininde de yer verilmiştir.

Kaynaklar’ın ardında verilen, ÚavÀ‘id-i Türkì’nin tıpkı basımı MN11350 numaralı

nüshasıdır.

Yüksek lisans öğreniminde emeği geçen bütün değerli hocalarıma, özellikle de

engin bilgileri ve bilimsel titizliğiyle yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Sayın

Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder’e içtenlikle teşekkürlerimi sunarım.

08. 12. 2009

Musa Rahimi

İçindekiler

Önsöz i

İçindekiler iii

Kısaltmalar ve İşaretler vi

Eser, Dil, Lehçe, Ağız Adları ile Diğer Kısaltmalar vi

Çevriyazı İşaretleri vii

Diğer İşaretler viii

Giriş 1

1. MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì ve Eseri ÚavÀèid-i Türkì 6

1.1. MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì ve Çevresi 6

1.2. Eser 7

1. 2. 1. Eserin Adı 7

1. 2. 2. Eserin Yazılış Amacı 7

1. 2. 3. Eserin Yazılış Tarihi ve Eserin Sunulduğu Kişi veya Kişiler 8

1. 2. 4. Eserin Düzenleme Şekli ve İçeriği 10

1. 2. 5. Eserin Nüshaları 11

1. 2. 6. Eser Üzerinde Yapılmış Çalışmalar 12

1.2. Eserin Dil Tarihi Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi 13

1. 2. 1. Yazım-Ses Özellikleri 13

1. 2. 2. Söz Varlığı 16

1. 2. 2. 1. Söz Yapımı 17

1. 2. 2. 1. 1. Ekleme Yolu İle Söz Yapımı 17

1. 2. 2. 1. 1. 1. İsim Yapımı 17

1. 2. 2. 1. 1. 1. 1. İsimden İsim Yapımı 18

1. 2. 2. 1. 1. 1. 2. Fiilden İsim Yapımı 22

1. 2. 2. 1. 1. 2. Fiil Yapımı 27

1. 2. 2. 1. 1. 2. 1. İsimden Fiil Yapımı 27

1. 2. 2. 1. 1. 2. 2. Fiilden Fiil Yapımı 30

1. 2. 2. 1. 2. Birleştirme Yolu İle Söz Yapımı 34

1. 2. 2. 1. 2. 1. İsimler 34

iv

1. 2. 2. 1. 2 . 2. Fiiller 34

1. 2. 2. 1. 2. Çekim Biçim Bilgisi 35

1. 2. 2. 1. 2. 1. Ad Çekimi 35

1. 2. 2. 1. 2. 1. 1. Teklik- Çokluk 35

1. 2. 2. 1. 2. 1. 2. İyelik 35

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. Hâl 36

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 1. İlgi Durumu 37

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 2. Yükleme Durumu 38

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 3. Bulunma Durumu 38

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 4. Çıkma Durumu 39

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 5. Yönelme Durumu 39

1. 2. 2. 1. 2. 1. 4. Zamir Çekimi 40

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. Fiil Çekimi 41

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 1. Geçmiş Zaman Çekimi 41

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 2. Geçmiş Zamanın Olumsuz (fièl-i ceód) Çekimi 45

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 3. Geniş Zamanın Çekimi 47

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 4. Geniş Zamanın Olumsuz (fièl-i nefy) Çekimi 51

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 5. Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi 54

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 6. Gelecek Zamanın Çekimi 58

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 7. Emir Fiili (fièl-i emr) 61

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 8. Emir Fiilinin Olumsuz (fièl-i nehy) Çekimi 65

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 9. Soru Fiilinin Çekimi 67

2. ÚavÀèid-i Türkì Çevirisi 68

2. 1. [Mukaddime] 68

2. 2. Birinci bab: Fiiller 70

2. 2. 1. Birinci Bab Birinci Fasıl: Mastarlardan Türeyen Fiillerin Kuralları

(úavÀ‘id-i iştiúÀú-i efèÀl ez maãÀdir) 70

2. 2. 2. İkinci Fasıl: Fiil Mastarları (maãÀdìr-i efèÀl ) 77

2. 2.3. Üçüncü Fasıl: Fazla Açıklamalar Yapmak İçin Fiillerden Birkaç Örnek

(Der emåile-yi çend ez efèÀl be-cihet-i ziyÀdetì-yi tavøió) 86

2. 2. 4. Dördüncü Fasıl: Fiile Gelen Ekler (mutaèalliúÀt be efèÀl) 91

v

2. 3. İkinci Bab: Şeylerin İsimleri 97

2. 3. 1. Birinci Fasıl: Gök Bilimi Adları ve Unsurlar

(İsm-i semÀviyÀt ve èanÀãır) 98

2. 3. 2. İkinci Fasıl: İnsan Uzuv ve Organları (èaøÀ ve cevÀrió-i insÀn) 98

2. 3. 3. Üçüncü Fasıl: Erkek ve Kadın Giysisi (libÀs-i zen u merd) 102

2. 3. 4. Dördüncü Fasıl: Hayvan Adları (ism-i óayvÀnÀt) 102

2. 3. 5. Beşinci Fasıl: Böcek Adları (ism-i havÀm) 103

2. 3. 6. Altıncı Fasıl: Kuş Adları (ism-i ùuyÿr) 104

2. 3. 7. Yedinci Fasıl: Yiyecek Adları (ism-i ma’kÿlÀt) 105

2. 3. 8. Sekizinci Fasıl: Sayılar (aèdÀd) 106

2. 3. 9. Dokuzuncu Fasıl: Hece harflerinin sırasına göre farklı eşyaların adları

(İsm-i eşya’i müteferriúa be tertìb-i óurÿf-i teheccì) 107

2. 3. 10. Onuncu Fasıl. İşaret İsimleri (esmÀ-i işÀre) 119

2.4. Üçüncü Bab: Harfler (Óurÿf) 119

2.5. Òatime: Birleşik kelimeler (PÀre elfÀô-ı mürekkeb) 121

3. Dizinler 122

3.1. Türkçe-Farsça Dil Bilimi ve Dil Bilgisi Terimleri Dizini 122

3.2. Farsça-Türkçe Dil Bilimi ve Dil Bilgisi Terimleri Dizini 128

3.3. Türkçe Sözcük ve Eklerin Dizini 133

3.4. Özel Adlar Dizini 164

Kaynaklar 166

Tıpkıbasım 173

Özet 204

Abstract 205

vi

Kısaltmalar ve İşaretler

Eser, Dil, Lehçe, Ağız Adları İle Diğer Kısaltmalar

AAS = Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, bkz. Karahan (1990)

ADDA = Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlası

a.g.e. = adı geçen eser

a.g.m. = adı geçen makale

a.g.t. = adı geçen tez

ağ. = ağız

ATü. = Ana Türkçe

AzTü. = Azerbaycan Türkçesi

bkz. = Bakınız.

çev. = çeviri

DLT = DìvÀnu LuàÀti’t-Türk, Bkz. Atalay I, II, III, IV (2006)

dn. = dipnot

DTü. = Doğu Türkçesi

EATüE. = Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Gülsevin (2007)

ED = An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,

Bkz. Clauson (1972)

EOTü. = Eski Oğuz Türkçesi

ETü. = Eski Türkçe

Fa. = Farsça

GB Türk L. = Güneybatı Türk Lehçeleri

GD Türk L. = Güneydoğu Türk Lehçeleri

GagTü. = Gagavuz Türkçesi

Hal. = Halaç Türkçesi

HarTü. = Harezm Türkçesi

IrTrkmTü. = Irak Türkmen Türkçesi

KB Türk L. = Kuzeybatı Türk Lehçeleri

KD Türk L. = Kuzeydoğu Türk Lehçeleri

KıpTü. = Kıpçak Türkçesi

vii

KökTü. = Kök Türkçe

KrgTü. = Kırgız Türkçesi

Krş. = Karşılaştırınız.

KT = Úavaèìd-i Türkì

KTüG = Karahanlı Türkçesi Grameri, Bkz. Hacıeminoğlu (2008)

KzkTü. = Kazak Türkçesi

ME = Mukaddimetü’l-Edeb, Bkz. Yüce (1993)

MN11350 = Úavaèìd-i Türkì Marèaşì Nacefì Kütüphanesi 11350 numaralı nüsha

MN6563 = Úavaèìd-i Türkì Marèaşì Nacefì Kütüphanesi 6563 numaralı nüsha

Mo. = Mongolca

OTü. = Oğuz Türkçesi

Osm.Tü. = Osmanlı Türkçesi

ÖzTü. = Özbek Türkçesi

Rus. = Rusça

TDK = Türk Dil Kurumu

TatTü. = Tatar Türkçesi

Teb. = Tebriz ağzı

TrkmTü. = Türkmen Türkçesi

TTü. = Türkiye Türkçesi

TTK = Türk Tarih Kurumu

UygTü. = Uygur Türkçesi

yd. = yazı dili

Çevriyazı İşaretleri

a, e ا

ı, i, Ć اي

o, ö, u, ü ا

b, p ب

t ت

å ث

c, ç د

ó س

ò ط

d ػ

õ ؽ

r ؿ

z ف

s ك

viii

ş ه

ã

ø

ù

ô ظ

è ع

à ؽ

f ف

ú م

k, g ى

l

m

n

v, o, ö, u, ü

o, ö, u, ü ۇ

h, a, e

,y, ı, i ى

ı, i, Ć ې

Diğer İşaretler

... = Belirsiz sayıda harf ve sözcük eksikliğini gösterir.

<> = Metne eklenmiştir.

{} = Elyazma metinde tekrar veya fazla yazılmış yerleri gösterir. Gramer

tahlilinde morfem parantezi.

(?) = Şüphe belirtir.

// = Fonem parantezi.

- = Gramer tahlilinde fiil kökü, fiil köküne gelen yapım eki. Fiil ve isim

tabanında çekim eki.

+ = Gramer tahlilinde isim kökü, isim köküne gelen ek.

* = tespit edilmemiş, tahmine dayalı şekil.

> = Bu şekle girer.

< = Bu şekilden gelir, bir dilden başka bir dile geçiş.

→ = Bir anlamdan başka bir anlama geçiş.

~ = Değişken şekil.

’ = Hemze (ء) işareti

Σ = Eski Türkçede /a/ ünlüsünden gelişen /a/ ile /e/ arasında, oldukça

açık /e/ ünlüsü

À = Uzun a

Ć = Kapalı e

ì = Uzun i

έ = ı-Ć arası ünlü

ix

Ā = Uzun ö

Ï = Uzun o

ū = Uzun u

ú = İnceleme ve Dizinde Tebriz ağzı ve KAzTü. için art damak /g/

ünsüzü

X = /ı, i, u, ü/ ünlü değişimlerini gösteri.

A, I, U = Gramer tahlilinde sırasıyla /a,e/, /ı, i/, /u,ü/ ünlü değişimlerini

gösterir.

G, K = Gramer tahlilinde sırasıyla /g, à/, /k, ú/ ünsüz değişimlerini gösterir.

Giriş

Diller tarihi içinde en erken sözlükçülük ve gramercilik ekolüne sahip olan

dillerden biri de Türkçedir.

İslâmî Türk çevresinde bugünkü bilgilerimizle Kâşgarlı Mahmud’la başlayan

Türk sözlükçülük ve gramerciliği, Türk boylarının geniş ülkelere yayılma ve yerleşik

medeniyet kuruculuğunu benimsemeleriyle yeni gelişme dönemlerini yaşamaya

başlamışlardır. Kıpçak, Çağatay ve Osmanlı Türkçesi için yazılmış sözlük ve

gramerlerini birkaç saha altında göstermek mümkündür. Bu sahaların içinde bugünkü

İran coğrafyasında meydana getirilmiş iki ve/veya çok dilli sözlük ve gramerler ise

sayıca en fazla olanlarıdır.

İlk Türk grameri, bugüne kadar bulunamayan Kâşgarlı Mahmud’un Kitâbü

cevâhirü’n nahv fî lugâti’t-Türk adlı kayıp eseridir (DLT I: 25). El-Zemahşeri’nin

Mukaddimetü’l-Edeb’i de Harezm Türkçesi için önemli malzemeyi verir (Yüce

1993).

Memlük Kıpçak sahasından kalan bugün elimizdeki sözlük ve sözlük-gramerler

şunlardır: 1. Abu Hayyan’ın Kitâbü’l-idrâk li lisâni’l-etrak’ı, 3. Kitâb-ı mecmûè-ı

tercümân-ı türkî ve acemî ve moàolî ve fârsî, 4. Cemaleddin İbni Mühenna’nın

Hilyetü’l-insan ve Helbetü’l-lisan’ı, 5. El-Kavâninu’l-külliye li zabti’l-lugati’t-

Türkiye 6. E’t-tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye, 7. Bulàatü’l-Müştak (Kitabu

Bulàatü’l-Müştak fi lugati’t-Türk ve’l-úıfcaú), 8. Kitabu Yuhyi’l-Mülk ve Kitabu

Tuhfetü’l-Mülk 9. Fahreddin Muhammed bin Mustafa’nın Kavâid-i lisân-ı Türk’ü ve

10. Kitab-ı Beylik 1

Doğu (Çağatay) Türkçesiyle yazılmış en önemli diğer sözlükler arasında

şunları belirtebiliriz: 1. Abuşka, 2. Bedaièu’l-Lugat, 3. Fazlullah Han Lugati, 4.

Kitâb-ı Zebân-ı Türkî, 5. Senglaò, 6. Hulâsa-i Abbasî, 7. E’t-tamğa-yı Nâsırî, 8.

Feth-Ali Kacar Lugati, 9. Şeyh Süleyman Efendi lugati2. Bu sözlüklerden Fazlullah

Han Lugati, Hulâsa-i Abbasî, Senglaò, E’t-tamğa-yı Nasırî ve Feth-Ali Kacar

lugati’nın bugünkü İran coğrafyasında yazıldığı bilinmektedir.

1 A. Caferoğlu, Türk Dili Tarih, II. Cilt, Alfa Yay. 4. baskı, İstanbul, 2001, s. 187-193.

2 A. Caferoğlu, a.g.e., s. 223-229.

2

Son zamanlarda oryantalist bakışıyla İran kavramı boşaltılmaya ve İran’ın

sadece Acem ülkesi olduğuna çalışılmaktadır. Ancak 961’den 1925’e kadar

kesintisiz olarak bugünkü İran coğrafyasının Türkler tarafından yönetildiği tarihen

sabittir. Bugünkü İran coğrafyasında sekiz Türk başkenti Rey, Sultaniye, Marağa,

Erdebil, Tebriz, İsfahan, Kazvin ve Tahran gibi şehirlerin bulunması ve diğer

şehirlerle birlikte bu merkezlerde Türk mimarî eserlerinin varlığı herkesçe

bilinmektedir. Bugüne kadar İran sahasında yazılan Türkçe eserlerin bir kısmı tespit

edilebilmiştir. Bu eserlerden de yola çıkarak İran’da geçmiş yüzyıl hariç Türkçenin

saray ve ordu dili olarak ne kadar işlek ve kullanılır olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle

bu eserlerin büyük bir kısmı devlet adamlarına sunulmuş veya onların adına

yazılmıştır.

Tezimize konu olan ÚavÀ‘id-i Türkì’nin yazarı MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i AştiyÀnì

adıyla tanınan Muóammed Mü’min, eserinin mukaddime kısmında eserini Tebriz

ağzına dayanarak yazdığını bildirmektedir. Neden Tebriz? Çok önemli İpek ve

Baharat yolları üzerinde bulunan Tebriz’in ne zaman kurulduğu hakkında kesin bilgi

yoktur. Yapılan arkeolojik kazılara göre Tebriz’in 5 bin yıllık bir geçmişi olduğu

tahmin edilmektedir. Çeşitli kaynaklar III. yy’da şehrin varlığından söz ederler.

Gazaka olarak da bilinen kent adını Büyük İskender’in komutanlarından

Atropates’ten alan Atropatene’nin başkentiydi. Fakat sonra bir depremde yıkıldı ve

Arap hâkimiyeti zamanında tekrar imar edildi. Tebriz’in, III.-VII. yüzyıllar arasında

İran’da hüküm sürmüş Sasaniler zamanında mevcut olduğu söylenebilir. Şehrin adı

Arap coğrafya kitaplarındaTibriz, Bizans ve Ermeni kaynaklarında Tavrez ve Tavreş

şeklinde geçer.3

17. yüzyılın ortalarında Tebriz’i gören ünlü Türk seyyahı Evliya Çelebi, (1611–

1682) o dönemki Tebriz hakkında şunları söylemektedir:

“ Moğol dilinde adına Tivris derler. Dürri lisanında Tivriz, Dehkan dilinde Tabriz, Esas

Farisi lisanında Tebriz denir ki sıtma dökücü demektir. Hakikaten bir sıtmalı adam başka

yerden gelip de Tebriz’e girince suyundan taze can bulup sıtmadan kurtulur. Tebriz’i

Halife Harun Reşit kurmuştur. Adı geçen halifenin hanımı buranın su ve havasından

hoşlanarak halifeye hamile kaldığı için bu temiz toprağı uğur yeri edinmiş. Birçok

3 Cihat Aydoğmuşoğlu, Tarihte Tebriz, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara, 2007, s. 11.

3

masraflar ederek büyük bir şehrin yapımına başlanmış, ismine de Abbasilerin Acem

bilginleri tarafından Tebriz denmiştir. Bu yüzden Tebriz, etrafı ancak üç günde

dolaşılabilen bir şehir olmuştur. Sonra Abbasi halifelerinden (El Mütevekkil alellah)

zamanında büyük bir zelzele olmuş ve o zelzeleden Tebriz şehri yıkılıp, 40.000 kişi yıkıntı

arasında kalmıştır. Halife Mütevekkil Bağdat’tan yer götürmez askerle Tebriz’e gelerek

büyük masraflarla şehri yeniden yaptırdığı için şehrin ikinci kurucusu oldu. Tebriz

şehrinde 47 medrese, 20 darü’l- kura,7 darü’l-hadis, 600 çocuk mektebi, 160 tekke, 6 adet

akarsu çeşmesi,1040 adet sebilhane, 1060 mahalle, 1070 saray, 200 kervansaray, 70 tüccar

hanı, 110 beka hanı, 7000 dükkân, 12000 tabip, cerrah, göz doktoru ve bilgin, 7000 sâlih,

muvahhit, vaiz, nâsih şeyhleri vardır. Bu şehirde yedi çeşit buğday yetişir. Bakla ve arpası

da çoktur. Pamuğu da yedi çeşittir. Öteki sebzeleri de çoktur. Buranın usta nakkaş ve

ressamı, kuyumcu ve terzisi başka bir ülkede yoktur. Her işin en iyisi bu şehirde

mevcuttur. Özellikle burada dokunan temiz kumaş, ipek, kadife ve dârâyi her tarafta Tebriz

kumaşı adı ile anılır. Hâsılı geniş, ucuz ve mamur bir ülkedir.4

Zeki Velidî Togan İslam Ansiklopedisi’nin “Azerbaycan” maddesinde Tebriz

şehrinin Türk tarihinde ne kadar önemli olduğunu ‘Tebriz’in kapılarından birinin,

Efrasiyab’ın başı defnedilmiş olması sebebinden, DervÀze-i Ser ‘Baş kapısı’ ismini

aldığını’ vurgulamaktadır5. Spuler İran Moğolları adlı yapıtında ‘Tebriz’de

İlhanlılardan daha önceleri Türkçe konuşulmakta idi’6 cümlesini kayd etmektedir.

Tarihsel olarak Türklerin en önemli merkezlerinden biri olan Tebriz, Kaçar Sülalesi

(1796-1925) zamanında ise, Muhammed Şah dönemine kadar başkent, sonra da

veliahtların oturduğu “darü’s-saltana” olmuştu. Tebriz bugün de 3.5 milyon

nüfusuyla İran’da Türklerin en yoğun yaşadığı, İran’da yaşayan bütün Türkler için

kültür merkezi olma özelliğini taşıyan önemli Türk şehirlerinde biridir.

Bu itibarla, yazarın eserine Fars ve Irak halklarına Türkçe öğretmek için

kaleme aldığı eserinde Tebriz ağzını esas alması ve söz varlığı ve dil bilgisi

kurallarını bu ağza göre vermesi şaşırtıcı değildir.

İran sahasında yazılmış ve bugüne kadar tespit edilmiş çok sayıda iki dilli

ve/veya çok dilli sözlük ve gramer niteliğinde eser vardır. Bunlardan bazıları

şunlardır: Farsça-Türkçe Dilbilgisi: Mecmua içindedir, 1135 Hicrîde Gulam Rıza bin

Muhammed Hüseyin İsfahanî tarafından istinsah edilmiştir; Daúayıúu’l-Óaúayık:

4 Cihat Aydoğmuşoğlu, a. g. e., s. 103-104.

5 Zeki Velidî Togan, “Azerbaycan”, İslam Ansiklopedisi, cilt 2, Milli Eğitim Yayınevi, 1950, s. 97.

6 Bertold Spuler, İran Moğolları, TTK Yay., Ankara, 1987, s. 498.

4

Mecmua içindedir, Farsça-Türkçe lügattir; El-Úa’ime: Kadı Lütfullah bin Yusuf

Halimî’nin Farsça-Türkçe lügatidir; Lügat-i Türkî-Arabî-Farisî; Lügat-i Seróadât-ı

İran: Abdurrezzak bin Muhammed Muhsin Buğayirî Sebzevârî’nin eseridir. Arapça-

Farsça-Türkçe bir lügattir; Lügat-i Arabî-Türkî; Lügat-i Arabî-Farisî-Türkî;

Ma’rufu’l-Lügat: Mirza Ali Baht Bahadır bin Muhammed Veli Mirzakelan

Azfarî’nin eseridir, Farsça-Türkçe Lügat; Münteòâbü’l-Lügat: Muhammed Rıza

Hivakî’nin eseridir, Doğu Türkçesi-Arapça-Tacikçe sözlüktür; Nisâb-ı Türkî-Farsî:

Mecmua içindedir, Mirza Muhammed Kuli bin Muhammed Rıza İsfahanî’nin

eseridir, Türkçe-Farsça lügat; Lügat-i Eyas: Farsça-Türkçe lügattir; Tacu’l-Mesadir:

Arapça-Türkçe lügat. 1120 Hicrî’de istinsah edilmiştir; Lügat-i Türkî: Eser, Türkçe-

Türkçe alfabetik bir sözlüktür. Her kelimeye Nevaî’nin eserlerinden şahit

getirilmiştir; Türkçe-Farsça Lügat: zahiren 11. Hicrî asır, Safeviye dönemine aittir.

Eser, Abdulcemil bin Muhammed Rıza en-Nasırî et-Tusî’ye aittir; Lügat-i

Ferişteoğlu: eser, Abdullatif bin Abdulmecid Ferişteoğlu ibn-i Melik’indir; Şere-

nâme-i Münirî: İbrahim Kıvami Farukî’nin eseridir. Farsça-Türkçe lügat. Halilullah

el-Şerif bin Ali el-Darab tarafından 824 Hicrî’de istinsah edilmiştir; El-Behcetü’l-

Behiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye: Mecmua içindedir. Arapça-Türkçe lügat. 1062 Hicrî

tarihinde istinsah edilmiştir; Ferheng-i Mirza İbrahim: Mirza İbrahim, Şah Hüseyin

İsfahanî’nin oğludur. Şah Hüseyin İsfahani, Şah İsmail Safevi’nin veziri idi. Farsça-

Arapça-Türkçe sözlüktür. Müniri sözlüğü üzerinde biraz tasarrufla bu eser vücuda

gelmiştir; Iãùılaóat-ı Mantıúî: Mecmua içindedir. Eser 999 Hicrî’de telif edilmiştir;

Türkçe Dilbilgisi; Mebâniyü’l-Lüga: Muhammed Mehdi Münşi Mazenderanî’nin

eseridir. Türkçe-Farsça lügat.7

İran sahasında gramer-sözlük niteliğindeki önemli eserlerden biri de MirzÀ

BÀbÀ-yi Ùabìb-i AştiyÀnì adıyla tanınan Muóammed Mü’min’in kaleme aldığı

Farsça-Türkçe iki dilli ÚavÀ‘id-i Türkì’dir. Eser Kacar sultanı Muhammed Şah’ın

saltanatı zamanında (1834-1848) telif edilmiştir. Eserin iki nüshası bilinmektedir ve

her iki nüsha da bugün Mar’aşi Necefî Kütüphanesi’nde saklanmakdır.

Eserin telif zamanı ve söz ve dil bilgisi malzemesine dönemin bir edebî dilinin

değil, konuşma dilinin esas alınmış olması Yeni Türkçe dönemi Oğuz diyalektolojisi,

7 Şadi Aydın, İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu, Timaş Yay. İstanbul, 2008, s. 26, 32, 34,

35, 37, 39, 45, 47, 58, 59, 61, 79, 81, 88, 91, 100, 111.

5

daha daraltarak Azerbaycan sahası Oğuz diyalektolojisi araştırmaları için son

derecede önemli kılmaktadır.

Bir ulusun dilinden o ulusun kültürüne, onun dünya görüşüne inilebileceğini

savunan ve bu görüşü sonradan birçoklarınca benimsenen Humboldt, dilin bir ulusun

ruhunun dış görünüşü olduğunu belirtmekte ‘ulusun dili ruhudur; ruhu da dili’

demektedir.8

Bu ibareden de anlaşılacağı üzere eser, Azerbaycanlı Türklerin hayata bakış

açısını tespit etmekte, önceki devirlerle olan bağlantıyı ve dilin kesintisiz olduğunu

tanıklamaktadır. Hiç şüphesiz eser bilinmeyen bir takım şekillerin çözümünün

yanısıra Türklerin İran’da yerleşme tarihi hakkında da ip uçları vermektedir.

8 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, TDK Yay. Ankara, 4. baskı, 2007, s. 65.

1. MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì ve Eseri ÚavÀèid-i Türkì

1. 1. MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì ve Çevresi

Eserin yazarı MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì olarak bilinen Muóammed

Mu’min’dir. Muóammed Mu’min’in Erak’ın 105 km. kuzey-doğusunda yer alan

ÁştiyÀn şehrinde doğduğu tahmin edilmektedir. Kaçarlar döneminde yaşamış olan

Ùabìb-i ÁştiyÀnì, ÚavÀèid-i Türkì’nin mukaddimesinde, can dostlarından ve Óaøret-i

Òalįl ile adaş olan bir arkadaşıyla Fars valisinin vezir ve pişkarı olan MirzÀ

Muóammed Taúį-yį ÁştiyÀnį’nin yanına gönderildiğini ve bir süre o padişahın

sonsuz iltifatları ve muhabbetleri sayesinde orada neşe ve mutluluk içerisinde

yaşadığını ve padişahın tavır ve eğilimi sayesinde Türk topluluğunun Irak ve Fars

memleketlerine çokça gelip gittiklerini yazmaktadır (MN11350 1v).

Gerek kültür gerekse sanat açısında İran için bir geçiş dönemi olarak kabul

edilen Kaçarlar dönemi ilk matbaaların açılması bakımından önem taşımaktadır. Bu

dönemde yazılmış olan Farsça ve Türkçe eserler eski dönemler kadar çok ve

yaygındır. Tarih, felsefe ve dinle ilgili kitapların yazım ve yayımında da Kaçarlar

dönemi önemli bir yere sahiptir. İlk gazetenin çıkışı ve Fransızca başta olmak üzere

yabancı dillerden yapılan çeviriler gibi bir çok kültürel çalışmalar da İran’ın yayın-

basın hayatının gelişimesinde çok önemli rol oynamıştır.9

Kacar sülâlesi asırlardan beri İran’da yerleşmiş büyük bir Türk kabilesine

mensup olmak itibariyle saraylarında ve orduda Türkçe birinci mevkii işgal etmiştir.

Tarihî kaynaklarda Kacar ordusunda Farsça bilmeyen Türklerden bahsedildiği gibi

bu devreye ait birçok Batı seyahatnâmelerinde ve Osmanlı sefirlerinin raporlarında

hükümdarların ve saray halkının Türkçe konuştukları tespit edilmiştir.10

Muhammed

ŞÀh-i Kaçar döneminde de devlet dili olarak Türkçe önemini korumuş ve Farsların

Türkçe öğrenme gereğini duyan MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì eseri ÚavÀèid-i

Türkì’ni kaleme almıştır.

9 “Kaçarlar”, İslam Ansiklopedisi, cilt 24, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001, s. 51-54.

10 M. Rıza, Heyet, 19. yüzyıldan günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı, Yayımlanmayan

Yüksek lisans tezi, Ankara Ü, 2005, s. 10.

7

1.2. Eser

1. 2. 1. Eserin Adı

Eserin adı ÚavÀèid-i Türkì’dir. Yazar, esere ÚavÀèid-i Türkì “Türkçenin

Kuralları” adını verdiği ve Tebriz ağzını esas alarak eserini telif ettiğini eserinin

mukaddime kısmında bildirmiştir:

Bu kitaba ÚavÀèid-i Türkì adını verdim. Türkçe ve Farsçada ortak olan kelimeleri gözardı

etmeden açıkladım. Kelimelerin çoğunu Azerbaycan’ın en güzel memleketi olan Tebriz

halkının dilini esas alarak yazdım. (MN11350 2r, MN6563 69r)

Bin yıla yakın İran’da hâkimiyetini sürdüren Türklerin önemli merkezlerinden

biri olan Tebriz’in Türk halkının ağız özelliklerinin Türkçenin kuralları için esas

alınmış olması tarihsel Türk dili, özellikle tarihsel Türk diyalektolojisi, daha da

daraltarak tarihsel Oğuz diyalektolojisi araştırmaları bakımından eserin değerini

artırmaktadır.

1. 2. 2. Eserin Yazılış Amacı

Farsça-Türkçe iki dilde yazılmış gramer-sözlük niteliğinde olan ÚavÀèid-i

Türkì, Farslara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır. Yazar eserin yazılış sebebini

mukaddime bölümünde şöyle açıklamaktadır:

“Yüce Allah’ın ve şefkat ve rahmetinin bir örneği olan cihan padişahının tavır ve eğilimi

sayesinde Türk topluluğunun Irak ve Fars memleketlerine çokça gelip gittiklerini, çoğu

meclis ve mahfillerde güzel yüzlü Türklerin gönülleri fethettiklerini ve Farslıları güzel

konuşmaları ile cezb ettiklerini ve Iraklıların akıllarını başlarından aldıklarını gördüm.

Farsça konuşan Türkler ömre ömür katarlar

Saki, takva sahibi pirlere müjde ver

Ancak bu bölge insanlarının çoğu onların kelime ve tabirlerinden habersizlerdi ve onları

anlamak için çabalasalar da amaçlarına ulaşmadıkları için her zaman üzgün olup kendi

kendileriyle savaş hâlindeydiler. Bu fakir "rüsva olmak istemiyorsan toplumla aynı renge

bürün" ve "insanlar padişahlarının dini üzeredir" sözleri uyarınca, o dilin kelimeleri

üzerinde tam bir heyecan ve istekle yoğunlaştım ve onların kelime ve ibarelerini

anlaşılabilir ve ilginç bir şekilde bu kitapta bir araya getirmeyi düşündüm. Böylece bu

bilgileri başka bilgilerde olduğu gibi yazmaya ve güzel dilli Farslıların bu dili telaffuz edip

8

konuşmak istedikleri zaman rahatlıkla bu kitaptan yararlanmalarını sağlamaya niyetlendim.

Bu kitaba ÚavÀèid-i Türkì adını verdim. Türkçe ve Farsçada ortak olan kelimeleri gözardı

etmeden açıkladım. Kelimelerin çoğunu Azerbaycan’ın en güzel memleketi olan Tebriz

halkının dilini esas alarak yazdım. (MN11350 2r, MN6563 68r-69r)

1. 2. 3. Eserin Yazılış Tarihi ve Eserin Sunulduğu Kişi veya Kişiler

Eserin yazılış tarihi belli değildir. Elimizdeki her iki nüshada da yazarın eserini

yazış tarihini vermediği tespit edilmektedir. Ancak yazarın eseri ne zaman telif ettiği

kime veya kimlere sunduğu hakkında eserin mukaddime kısmından bilgi

edinilebilmemektedir. ÚavÀèid-i Türkì’nin başında yazar hem Muhammed Şah-i

ÚÀcÀr’ı hem de MirzÀ Muhammed Taúi òÀn-i ÁştiyÀnì’yi zikreder ve Muhammed

Şah-i ÚÀcÀr’ın kendisini, Halil adlı bir arkadaşı ile birlikte Irak ve Fars

memleketlerine gönderdiğini ve bir süre onun himayesinde mutluluk içinde

yaşadığını belirtir:

Rabbanî irade ve semavî teyit ile insanların önemli işleri, kapıcısı DÀrÀ, muhafızı Kayser

olan, yüce şanlı, cem makamlı, yıldızlar kadar askeri olan, gök saraylı, ordular donatıp

halkı gözeten, yedi ülkeye buyruk buyuran, dünya padişahlığının parlak alnı, saltanat ve

hükümranlığının keskin gözü, adalet kanunlarını yerleştiren, zulüm ve haksızlığın kökünü

kazıyan yüce padişahın kullarının yeterlik ve dirayet eline verildiği zaman, o padişah ki

istikrarsız dünya onun sözünün sağlamlığı sayesinde istikrar kazanmış, itibarsız âlem onun

devletinin temelinin sağlamlığı sayesinde itibara kavuşmuştur. O öyle istikbal sahibidir ki

yanında bulunanlar onun muvafakatıyla uğur bulurlar, uğur sahipleri ise onun

muhalefetinden dolayı uğursuzluğa düşerler o âdil ve cömert padişah, güç sahibi ve

kahredici hakan, Allah katından desteklenen ve düşmanlara karşı muzaffer olan sultan oğlu

sultan oğlu sultan, hakan oğlu hakan oğlu hakan Muóammed ŞÀh-i ÚÀcÀr -Allah onun

padişahlık ve saltanat dönemini ebedî kılsın, onun iyilik ve ihsan feyzini âlemdekiler

üzerine daim eylesin- İran saltanat tahtına geçince onun kaza hükmündeki fermanı

gereğince Fars memleketinin vezirlik ve hükümdarlık işi celal memleketlerinin şahsüvarisi

ve yücelik meydanının tek süvarisi yani benzersiz vezir, tedbirleri olan danışman, ululuk

sahibi, yücelik ve sağlamlık sıfatlarıyla donanmış, izzetli ve saadetli, yeterlilik ve

güvenirlilik sahibi, hakanın yakını, sultanın güvendiği, yüce ve ulu devletinin dayancı

MirzÀ Muóammed Taúį-yį ÁştiyÀnį -gölgesi daim olsun-, bu hakir kulu, can dostlardan ve

Óaøret-i Òalįl ile adaş olan yüce Allah’ın kullarından biriyle o şerefli bölgeye gönderdi.

Bir süre o padişahın sonsuz iltifatları ve muhabbetleri sayesinde orada neşe ve mutluluk

içerisinde yaşadım. (MN11350 1v-2r)(MN6563 67r-68v)

9

Eserdeki bu kayıtlar ÚavÀèid-i Türkì’nin Kacar padişahlarından Muhammed

Şah’ın saltanatı (1834-1848) sırasında yazılmış olduğunu ve eserin ya Kacar sultanı

Muhammed Şah’a veyahut da yazarla hemşehri olduğu anlaşılan MirzÀ Muhammed

Taúi òÀn-i ÁştiyÀnì’ye sunulduğunu göstermektedir.

Marèaşi Necefì Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Kataloğu’nda da eserin ne

zaman yazıldığına dair kesin bir bilgi yer almamaktadır. Ama bu katalogda yazarın

ölüm tarihinin 1847 yılından sonra olarak tahmin edildiği ve eserin yazılış tarihi

olarak Kacar padişahlarından Muhammed Şah saltanatı (1834-1848) sırasında

yazılmış olması gerektiği belirtilmektedir. Yine aynı katalogda eserin Muhammed

Şah-i ÚÀcÀr ve devlet adamlarından olan Mü’teminüs’s-Sultan adıyla bilinen MirzÀ

Muhammed Taúi òÀn-i ÁştiyÀnì’ye ithaf edildiği bildirilmektedir. 11

ÚavÀèid-i Türkì’nin bir devlet adamına sunulmuş olması hem saray dilinin

Türkçe olduğunu hem de 19. yüzyılda Türkçenin yaygın olarak İran sahasında

kullanımda olduğunu göster”diği gibi Türkçenin Türk dilli olmayanlar tarafından da

bilinmesinin bir ihtiyaç olarak görüldüğünü tanıklar.

Muhammed Şah-i ÚÀcÀr, 1834-1848 yılları arasında bugünkü İran sahasında

hüküm süren Kacar sülalesinin üçüncü padişahıdır. Feth Ali Şah’ın (1797-1834)

ölümünden sonra 1834 yılında Tebriz’de tahta oturmuş olan Muhammed Şah-i ÚÀcÀr

aynı yılda Rus ve İngiliz elçilikleriyle birlikte Tahran’a hareket etmiş ve Tahran’ı

başkent yapmıştır. Saltanat süresi on dört yıl olan Muhammed Şah, çocukluğundan

beri hasta olduğundan dolayı ülke tamamiyle başbakanı olan Hac Mìrza Ağası

tarafından yönetilmiştir.12

Bu dönemde, İran Rus ve İngilizlerin mücadele alanı

hâline gelmiştir. Napolyon’un ortadan kaldırılması ile İngilizler daha büyük bir

tehlike olarak Rusları görmüşler, Rusların Asya’da genişleme harekâtı ve

Kafkaslardaki İran ve Osmanlı’dan aldığı topraklar, İngilizleri tedirgin etmiştir.

Türkmençay antlaşması ile Ruslar, siyasî ve askerî yönden, Hindistan sınırlarına çok

fazla yaklaşmışlar, durumu anlayan İngilizler, Rusların elde ettiği imtiyazların

aynısını İran’dan talep etmiş ve aynı zamanda Hindistan’ı korumak amacıyla İran’ı

güçlü kılmak ve olası bir Rus saldırısı durumunda kalkan olarak kullanmak

11

Fihrist-i NüsòihÀy-i Òatti-i Türkì-i KitabòÀne-yi Buzurg-i Óazert-i Áyetu’l-lah’ül-èuømÀ Marèaşì Necefì/Marèaşi Necefì Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Kataloğu , cilt 1, Kum, İran, 2002, s. 209. 12

Abbas Kadyani, İran Tarihinin Sözlüğü, Başlangıçtan Kacar’lara Kadar, Cavdan Hired Yay.,

Tahran, 1997, s. 691-691.

10

istemiştir. İngilizler 1834’te, ortamı uygun bulunca Ruslara, İran’ın bütünlüğünü

korumak üzere iki ülkenin anlaşmasını önermiştir13

Muhammed Şah’ın bu siyasî

ortamda önemli bir rol oynayamadığı görülmektedir. Ancak onun saltanat dönemde

sosyo-kültürel iklimin daha canlı olduğu, matbuat hayatının giderek güçlendiği, ilk

tiyatronun onun zamanında sahneye konulduğu ve diğer dillerden Farsça ve

Türkçeye çevirilerin yapıldığı dikkate alındığında İran’ın modernleşmesinde önemli

bir payı olduğu anlaşılmaktadır.

Eserde adı geçen diğer devlet adamı MirzÀ Muhammed Taúi ÒÀn-i ÁştiyÀnì

hakkında da bilgiler sınırlıdır. Ancak müellif, MirzÀ Muhammed Taúi ÒÀn-i

ÁştiyÀnì’nin Fars memleketinin vezir ve hükümdarı olarak belirtmiştir. İran

Şahsiyetlerinin Biyografisi’nde de, MirzÀ Muhammed Taúi ÒÀn-i ÁştiyÀnì’nin Aúa

Muhsin oğlu Haşim Hanın oğlu olduğu, Feth Ali Şah zamanında (1797-1834) devlet

memuriyetine girdiği, Muhammed Şah döneminde de 1843 yılında Fars vilayetine,

vali Firuz Mirza’nın veziri ve pişkârı Menuçiher Òan Muètemidü’d-Devle’nin yerine

atandığı belirtilmektedir. Aynı kaynakta, Firuz Mirza’nın valilikten alınıp kardeşi

Firidun Mirza’nın Fars vilayetinin valisi olarak atanmasından sonra MirzÀ

Muhammed Taúi ÒÀn-i ÁştiyÀnì’nin görevinden istifa edip Tahran’a döndüğü

böylece vezirliğinin birkaç aydan çok sürmediği, 1943 yılında da öldüğü bilgileri yer

almaktadır.14

1. 2. 4. Eserin Düzenlenme Şekli ve İçeriği

Yazarın ÚavÀèid-i Türkì adını verdiği gramer-sözlük niteliğinde olan eserin

mukaddime kısmı bir ayetle başlar. Bunu dönemin padişahı olan Muhammed Şah-ı

Kacar ve onun devlet adamlarından olan Muhammed Taki Âştiyani’ye övgü kısmı

izler. Yazar eserin yazılış sebebini belirttikten sonra düzeni ve içeriği hakkında bilgi

verir. Eser üç bab ve hatimeden oluşur. Fiillerin işlendiği Birinci Bab dört Fasıldan

oluşmaktadır: Birinci Bâb: Fiiller (efèÀl): 1. Fasl: Mastarlardan türeyen fiillerin

kuralları (úavÀ‘id-i iştiúÀú-i efèÀl ez maãÀdir) (MN11350 2r 15, MN 6563 69r-70v);

2. Fasl: Fiil Mastarları (maãÀdìr-i efèÀl ) (MN11350 2r 16, MN 6563 70v); 3. Fasl:

Fazla açıklamalar yapmak için fiillerden birkaç örnek (Der emåile-yi çend ez efèÀl

13

Forouzan Moein, Türkmenistan-İran İlişkileri ve 19. Yüzyılda Bölge Üzerinde Rusya-Britanya Mücadelesi, yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Ü, 2005. s. 69-70 14

Mehdi Bamdad, Şeró-i ÓÀl-i Rical-i İran / İran Şahsiyetlerinin Biyografisi, Tahran 3. cilt, s. 324,

ayrıca bkz. H. M. Sadık, ÚavÀèid-i ZebÀn-i Türkì, Kerec 2009, s. 14-15.

11

be-cihet-i ziyÀdetì-yi tavøió) (MN11350 2r 16, MN 6563 70v); 4. Fasl: Fiile gelen

ekler (mutaèalliúÀt be efèÀl) (MN11350 2r 17, MN 6563 70v); Eserin İkinci Babı

mukaddimede dokuz fasıl hâlinde isimlere ayrılmıştır, ancak her iki nüshada da on

fasıl vardır. Onuncu fazıl İşaret İsimleri (esmÀ-i işÀre) her iki nüshada da yanlış

olarak “Dokuzuncu Fasıl” başlığı altında verilmiştir: 1. Fasl: Gök bilimi adları ve

unsurlar (ism-i semÀviyÀt ve èanÀãır) (MN11350 2r 17, MN 6563 70v); 2. Fasıl:

İnsan uzuv ve organları (èaøÀ ve cevÀrió-i insÀn) (MN11350 2r 18, MN 6563 70v); 3.

Fasıl: Erkek ve kadın giysisi (libÀs-i zen u merd) (MN11350 2r 18, MN 6563 70v); 4.

Fasıl: Hayvan adları (ism-i óayvÀnÀt) (MN11350 2r 19, MN 6563 70v); 5. Fasıl:

Böcek adları (ism-i havÀm) (MN11350 2r 19, MN 6563 70v); 6. Fasıl: Kuş adları

(ism-i ùuyÿr) (MN11350 2r 19, MN 6563 70v); 8. Fasıl: Sayılar (aèdÀd) (MN11350

2r 20, MN 6563 70v); 9. Fasıl: Hece (teheccì: heceleme) harflerinin sırasına göre

farklı eşyaların adları (ism-i eşya’i müteferriúa be tertìb-i óurÿf-i teheccì) (MN11350

2r 20, MN 6563 70v); 10. Fasıl: İşaret İsimleri (esmÀ-i işÀre) (MN11350 15r 17, MN

6563 107r); Üçüncü Babda ise Harfler (Óurÿf) (MN11350 2r 20, MN 6563 70v) ele

alınmıştır. Sonda ‘Hatime’ ibaresinin hemen ardında kısa bir birleşik kelimeler

hakkında bilgi ve örneklerin yer aldığı kısım bulunmaktadır:

Eserde dil bilgisi kuralları Arap gramerciliği usullerine göre verilmiştir. Gramer

kısımlarında fiil çekimleri genelde teklik 3. kişiden başlatılmıştır. Sözcüklerin büyük

bir çoğunluğunun yazım-ses bilgileri verilmiştir. Türkçe-Farsça iki dilli olan eserin

MN6563 nüshasının ikinci babında sözcüklerin Farsça ve Türkçelerinin yanında

genelde Arapçaları da yer almaktadır (MN6563 92r-107r).

1. 2. 5. Eserin Nüshaları

Eserin bugüne kadar iki nüshası tespit edilebilmiştir. Her iki nüsha da Kum

şehrindeki Marèaşì Necefì Kütüphanesi’nde saklanmaktadır. Bu iki nüshanın özelliği

şunlardır:

1. MN 11350 Nüshası: Marèaşì Necefì Kütüphanesi 11350 numaralı mecmua

içindedir. 16 varak ve her bir sayfası 20 satırdan oluşan (1v sayfası 17 satır, 16r

sayfası 14 satır) ve nesih hatla yazılan bu nüshanın müstensihi ve istinsah tarihi belli

değildir. Mecmua 22×15 cm. ebadında, yazı alanı ise 13.5×8 cm.’dir. Mecmua

12

kahverengi mukavva ciltlidir.15

MN 6563 numaralı nüshanın ilk varağı yanlış olarak

bu nüshanın başında bulunmaktadır. Madde başları, Farsça sözcükler üzerinde çizgi

çekilerek belirtilmiştir. Bab ve fasıl başlıkları daha geniş ve büyük yazılmıştır. Nüsha

sayfa numarasızdır, ancak v sayfalarının altında r sayfalarının ilk sözcükleri verilerek

okuyucuya izleme kolaylığı sağlanmıştır.

2. MN 6563 Nüshası: Marèaşì Necefì Kütüphanesi 6563 numaralı mecmua

içinde 67-109 varakları arasındadır. Şikeste kırmasıyla yazılmış olup müstensihi ve

istinsah tarihi belli değildir. İkinci babda sözcüklerin karşılıklarının Farsça yanında

Arapçalarının da verilmiş olduğu görülür. MN 11350 nüshasındaki 4r sayfasının 14-

20 arası satırları ve 4v sayfasının 1-7 arası satırlarının MN 6563 nüshasında

yazılmamış olması bu nüshanın daha sonraki bir tarihte yazıldığını

düşündürtmektedir. Bu nüsha 45 varaktan oluşmaktadır ve sayfalardaki satırların

sayısı sekizden on beşe kadar değişmektedir. Bab ve fasıl başlıkları daha geniş ve

büyük yazılmıştır. MN 11350 nüshasının aksine madde başlarının Farsça sözcük ve

ibareler üzerine çizgi çekilerek belirtilmesi düzenli değildir. Nüsha sayfa

numarasızdır, ancak ancak v sayfalarının altında r sayfalarının ilk sözcükleri

verilerek okuyucuya izleme kolaylığı sağlanmıştır.

1. 2. 6. Eser Üzerinde Yapılmış Çalışmalar

Eser üzerinde bugüne kadar sadece Hüseyin Muhammedzade Sadik çalışmıştır:

Bu eser 2009 yılında Pınar yayınevi tarafından Kerec şehrinde basılmıştır.16

Sadık

çalışmasında önsözden sonra Arap harfli Türkçe metinleri kolay okuyabilmek için

bir kılavuz hazırlamıştır; kısaltmalar verildikten sonra metin MN6563 numaralı

nüsha üzerine kurulmuştur yani söz konusu metin yazım tasarruflarıyle birlikte

MN11350 numaralı nüshayla karşılaştırılarak Arap-Fars alfabesinde yeniden

yazılmıştır. Sadık Türkçe sözcüklerin yanında Latin alfabeyle yazılışlarını da

vermiştir. Eserin Ekler kısmında, ‘Nüsòa-yi bedelha’ başlığı altında iki nüshanın

karşılaştırması yapılmıştır. Bu kısımda Sadık metinde geçen Farsça ve Arapça

sözcüklerin dizini ile Arap ve Latin alfabesinde Türkçe Sözcükler ve Ekler Dizini,

Arapça İbareler yer almaktadır. Eserin sonunda, her iki nüshanın ilk ve son sayfaları

ve yararlanılan kaynaklar bulunmaktadır.

15

Şadi Aydın, a.g.e. 16

M. H. Sadık, Úavaèid-i ZebÀn-i Türkì, Kerec 2009, Pınar Yay.

13

1. 2. Eserin Dil Tarihi Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi

1. 2. 1. Yazım-Ses Özellikleri

1. a: kelime başında آ , kelime ortasında ve sonunda elif ا ile yazılmaktadır.

tapmaú تاپام ,aparmaú آپاؿام

2. e, Ć: kelime elif ile başlarsa üstünlü elif ve esreli elif ile, ünsüzle başlarsa

üstün ve esre ile yazılmaktadır. eyleşmaú اييام , çekilmaú چيام , Ćşidmaú ايييؼام.

3. ı, i: kelime başında genellikle elif + yÀ اي ile, kelime içinde ve sonunda ise yÀ

.yıòmaú يغام ,isti اينتي .veya esre ile yazılmaktadır ي

4. o, ö, u, ü: kelime elif ile başlarsa üstünlü veya üstünsüz elif + vÀv ا ile,

kelime ünsüzle başlarsa üstün ve üstünlü harf + vÀv ile, kelime içinde ve sonunda

vÀv ile yazılmaktadır. اتؿام oturmaú, تياتام boşatmaú, تياام boyamaú,

.hülkmaúام

5. Σ: Eski Türkçe a ünlüsünden gelişmiş ve Azerbaycan Türkçesinde

ümumiyetle Ć’ye dönüşmüş bu ünlü, sözcüklerde böyle bir gelişme olup olmadığı

yazımdan belli olmamakla beraber 19. yüzyılda bir ön damaksıllaşmanın çoktan

başlamış olduğu düşünülebilir. Metinde /a/ ile /e/ arasında yarı açık /e/’yi

göstermektedir. İPA karşılığının Υ olduğu düşünülmektedir.

6. Arapça ve Farsça kelimelerde olduğu gibi Türkçe kelimelerde de harekeler

kullanılmıştır. Büyük ölçüde ünlüler hareke ve ünlü işaretleri ile yazılmıştır; hareke

ve ünlü işaretleri kullanılmadan yazılan kimi örneklere de rastlanmaktadır.

7. Eski Oğuz Türkçesi metinlerinin fonetik bakımdan gösterdiği en dikkat

çekici özellik, yuvarlaklık-düzlük bakımından vokal uyumunun zayıf olması;

vokallerde genellikle bir yuvarlaklaşma eğiliminin bulunmasıdır. Eski Türkçe

devrinde de bu uyumun sağlam olmadığını biliyoruz. 19. yüzyıl Tebriz ağzında ise

bu uyum kimi zaman yuvarlaklaşma eğiliminde kimi zaman da düzleşme eğiliminde

görülmektedir. bildirme eki: pisdür (MN11350 8r 18), yaòşıdur (MN11350 8v 20, 9r

8), iyelik eki: adung (MN11350 13r 2), ilgi eki: òΣncerünün (MN11350 9r 18),

geçmiş zaman: Ćledum (MN11350 9v 5), öğrenilen geçmiş zaman görmişsen (MN

11350 10r 17), emir kipi vurız (MN11350 4r 1) vb.

14

8. Kalınlık-incelik bakımından mastarlar ve çoğul ekleri dışında vokal uyumu

görülmektedir: vurdum (MN11350 MN11350 3r 4, 7v 16), taparıò (MN11350 8r 10),

fakat gelmaú (MN11350 2v 2 vb.), vurarler (MN11350 4v 18).

9. Yazar eserinde kelime başı kaf’lı ى Türkçe sözcüklerde ötümlüleşme

gerçekleşmişse bunların “Farsça kaf” ile söylendiği kaydını düşmüş, olmadığı

durumlarda her hangi bir kayıt düşmemiştir. Buna göre Eski Türkçedeki kelime başı

k-’li kelimelerin çoğu Tebriz ağzında ötümlüleşip g- olmuştur. gel- (MN11350 5r 4),

getir- (MN11350 5r 4), gizlet- (MN11350 5v 7), gey- (MN11350 5v 10), gör-

(MN11350 6v 1), vb. Ancak kürek (MN11350 13r 6), körpi (MN11350 13r 14) gibi

ötümlüleşmemiş sözcükler de vardır. Bu k-‘li sözcükler bugünkü sözyleyişle

uygunlaşmaktadır.

10. Yazar eserinde kelime başı ve ortası ba’lı ب Türkçe sözcüklerde

ötümlüleşme gerçekleşmişse bunların “Farsça ba” ile söylendiği kaydını düşmüş,

olmadığı durumlarda her hangi bir kayıt düşmemiştir. poşı (MN11350 11v 4), pişmiş

(MN11350 13r 8) vb.

11. Yazar eserinde kelime başı çe’li چ sözcükleri “Farsça cim” ibaresiyle

belirtmiştir. çaòur (MN11350 14r 19), çaúır- (MN11350 7r 3), çaúúal (MN11350 12r

2) çarık (MN11350 12v 17) vb.

12. Eski Türkçedeki art sıradan sözcüklerde söz başı ú-’lerin Tebriz ağzı da

dahil olmak üzere Azerbaycan Türkçesinde ötümlüleşip ġ- olduğu bilinmektedir.

ÁştiyÀnì böyle sözcüklerin tamamını úaf harfi ile yazmıştır. Ancak bugünkü duruma

bakarak yazıda gösterilmemiş olsa bile, 19. yüzyılda Tebriz ağzında art sıradan

sözcüklerde de ötümlüleşmenin gerçekleşmiş olduğunu söylemek mümkündür:

úurtulmaú (MN11350 6v 8), úıròmaú (MN11350 5v 17), úoymaú (MN11359 7r 14),

úucaòlamaú (MN11350 5v 6), úovurmaú (MN11350 5v 9), úaçmaú (MN11350 6r

19), úara (MN11350 14r 15.

13. Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde kelime başı t-/d- durumu karışıktır. 19.

yüzyıl Tebriz ağzındaki metinde d-’li biçimler tespit edilmiştir. damar (MN11350

11v 10), day (MN11350 11v 15), davşan (MN11350 12r 3), dağarcık (MN11350 13r

4), dolı (MN11350 13r 14), doúrı (MN11350 13v 20), dol- (MN11350 5v 1), vb.

15

14. Belli birkaç kelimede gerçekleşen kelime başı b-/v- değişikliği, Batı

Türkçesinde daha ilk zamanlarda olmuştur. vĆrdi (MN11350 16r 1), vb.

15. Eski Türkçedeki birden çok heceli kelimelerin sonundaki –g’ler eriyip

kaybolmuştur. pislig > pisli, kapıg > úapı, sarıg > sarı, saru kuş’da saru vb.

16. Metinde tespit ettiğimize göre kimi örneklerde yazımda damak ŋ’si

korunmaktadır. Ama yazar sakin n’den (-n) sonra eklenen kaf’ın yazılışta yazıldığı

halde okunmadığına dikkat çekmiştir. úulung (MN11350 15v 15), dongız (MN11350

11v 20), adung (MN11350 13r 2) yüngül (MN11350 14r 11) üzengi (MN11350 14r

1). Metinden hareketle diyebilirz ki, Tebriz ağzında Eski Türkçe -ŋ-, -ŋ’ler ya -n-, -n

olmuş benõer (MN11350 15v 8), veyahut da -y- üzerinden sıfırlanmıştır: vurdız

(MN11350 3r 1, 7v 16, 10v) tarı (MN11350 13r 5) vb.

17. Ölçünlü Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, eklerde, ünsüzler arasında

ötümlü olup olmama bakımından bir uyum yoktur. pisdür (MN11350 8r 18), .....

18. Eski Türkçede kelime başındaki y-’ler ölçünlü Azerbaycan Türkçesinde

olduğu gibi metnimizde de atılmıştır. ulduz (MN11350 11r 1), ılan (MN11350 12r

4), itmaú (MN11350 7r 18), itirmaú (MN11350 7r 19), it (MN11350 12r 1), vb.

19. Kimi ünsüzler gerileyici ve ilerleyici benzeşme dolayısıyla, kimi ünsüzler

ise uzunluk telafisi nedeniyle, kimi ünsüzler de hiç bir nedeni olmadan

ikizleşmişlerdir: seveller ـ yĆddi (MN11350 12v 8), sekkiz ,(MN11350 16 5) م

(MN11350 12v 9), doúúuz (MN11350 12v 9), ottuz اتق (MN11350 12v 10), Ànna آا

(MN11350 15r 4), vb.

20. Metnimizde Ana Türkçenin kelime başı /h/ sesi kimi kelimelerde

bulunmaktadır. Bugün çağdaş Türk lehçelerinden sadece Halaç Türkçesinde sistemli

bir şekilde bu sesin bulunması bir h türemesi midir, yoksa Altay dil teorisine göre

Ana Altayca p’ye giden ve asli olan h sesinin kalıntısı mıdır? sorusuna çözüm

getirebileceği bakımında önemlidir. hülkmaú (MN11350 6v 4), óürmaú (MN11350

7r 4), hayva (MN11350 12r 20), vb.

16

21. Kimi sözcüklerde birincil uzun ünlüler korunmaktadır17

: Àv (MN11350 14r

19), Àrıtmaú آؿتام (MN11350 5r 17), Àlmaú آام (MN11350 6v 15), satın Àlmaú ماتي

kimi sözcükler de, Ana ;(MN11350 7r 9) آاام Ànamaú ,(MN11350 6r 10) آام

Türkçede kısa olduğunu bildiğimiz ünlüler metinde uzun olarak tespit edilmektedir:

Àtmaú آتام (MN11350 5r 9), Àçmaú آچام (MN11350 5r 13), Àparmaú آپاؿام

(MN11350 5v 4), Àsúırmaú آموـام (MN11350 7r 6), ãÀòlamaú اعام (MN11350 7v

10); kimi sözcükler ise alıntı olduğundan dolayı uzun ünlü ile yazılmaktadır: ÀgÀhluú

.vb ,(MN11350 2v 5) فيـک ظ zìrekluò ,(MN11350 2v 5)آگان

22. Eski Türkçe ve Orta Türkçede geçen kimi sözcüklerde göçüşme

(metathesis) olayı tespit edilmektedir: eskik اميي (MN11350 14v 18), körpi ـپي

(MN11350 13r 14), çılpaú چپام (MN11350 13r 10).

23. Bazı ünsüz benzeşmelerinin gerçekleşmiş olduğu yazıma bakarak

belirlenebilmektedir: Geniş zamanın olumsuz teklik ve çokluk 2. kişide şu

değişiklikleri izleyebiliriz. -zs- > -ss- > -s- (Teklik 2. kişi: -mAz sen > -mAz sin > -

mAzsIn > -mAssIn > -mAsIn; Çokluk 2. kişi: -mAz siz> -mAzsIz> -mAssIz> -

mAsIz); -nd- > -nn-, -ln- > -nn- , -rl-> -ll-

24. Metinde, bir kelimenin eski şeklinin yanı sıra ses gelişimi ve değişimine

uğramış yeni biçimler de yer almıştır: -g- > -y- gögermaú (6v 13), fakat göyermaú

(6v 13) da.

1. 2. 2. Söz Varlığı

1. KavÀèd-i Türki’nin söz varlığı bakımından önemli bir yanı, bugün Tebriz

ağzında kullanılmayan kimi sözcüklerin metinde yer almasıdır: úırlanúuş (12v 1),

úaradaş (14v 20), aúúaradaş (14v 20), úaraúaradaş (14v 20) vb.

2. Yazar eş ve yakın anlamlı sözcüklere sıkça yer vermiştir. Yazar böyle

sözcükleri ‘ortak kelime’, ‘hem de’, ‘da’, ‘ve’, ‘kimi zamanlar’, ‘ikisi de’

ibareleriyle dikkat çekmiştir.

‘atmak’ اؼاعت anlamına gelen Àtmaú (5r 9) ve ãÀlmaú (5r 9).

‘düşmek’ اكتاػ anlamında olan düşmaú (5r 10) ve yıòılmaú (5r 10)

‘gezdirmek’ گـػاؼ anlamında olan gezdürmaú (7r 14) ve dolandurmaú (7r 14)

17

. Tekin, TalÀt, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 13, Ankara

1995.

17

3. Yazar anlam gelişmesine uğramış sözcüklere de dikkat çekmiştir. Bunları

“hem de” ibaresiyle belirtir:

kĆçirtmaú hem ‘ışığı kapatmak’ عاه ـػ (6r 8) hem de ‘geçirmek’ گؾؿايؼ (6r 8)

úaçmaú hem ‘koşmak’ ػيؼ (6r 20) hem de ‘kaçmak’ گـيغت (6r 20)

gün hem ‘güneş’ آكتاب (10v 19) hem de ‘gün’ ؿف (10v 20) anlamlarında

yazılmaktadırlar.

4. Yazar kimi sözcüklerde köken açıklama denemelerine de baş vurmuştur.

boúulmaú تهام örneğinde aslının boú olmaú sözcüğünden geldiğini yazmaktadır ki

bu köken açıklaması bilimsel literatürde kabul edilmemektedir.

5. Yazar kimi sözcüklerde hem Azerbaycanlıların hem de Rumluların (Anadolu

Türkleri) söyleyişlerine dikkat çekmektedir. men/ben (MN11350 8v 1), meni/beni

(MN11350 8v 7), vurduġını/vurduàunu (MN11350 10v 1).

6. Türkçenin Farsçaya karşı zenginliğini gösteren, kimi Türkçe sözcüklerin

Farsçada bir kaç kelime veya bir kaç cümleyle ancak ifade edilebildiği örnekler de

sıkça geçmektedir

saçılmaú (5r 8): ‘el ile sızdırarak su serpmek’ آب پاىيؼ اف ػمت تطؿ تـىش

utmaú (7r 9): ‘boğaza bir şeyi yutmak’ كـ تـػ چيقی تضن

ummaú (7r 11): bir yiyeceğe istek veya iştah duyulduğunda Azerbaycan ehline arız

olan bir tür hastalık anlamına gelen ‘ummaca olmak’ (کا ىؼ)

úovurmaú (5v 9): ‘ateşte kavurmak’ ت ػاػ ػؿ آتو

Türkçenin zenginliğini gösteren diğer örnekler:

óürmaú صؿام: ‘havlamak’ ؼای مگ, başını kaldırıp ellerini çiftleştirerek havlarsa

ulamaú االام ve bunun bir parçasına hafıldamaú اكؼام derler.

7. KavÀèid-i Türki’nin en önemli özelliklerinden biri de alınma sözcüklerin az

olmasıdır.

1. 2. 2. 1. Söz Yapımı

1. 2. 2. 1. 1. Ekleme Yolu İle Söz Yapımı

1. 2. 2. 1. 1. 1. İsim Yapımı

18

İsim yapımı, ismin kök ve gövedelerine türetme ekleri getirilerek kurulan

isimlerdir. İsim yapımı aşağıda gösterildiği gibi iki biçimde yapılır:

1. 2. 2. 1. 1. 1. 1. İsimden İsim Yapımı

1. -luú - لق / –luò لخ - (MN11350 2v 3)

MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì isimlerden soyut adlar yapan bu eki, hemen -

maú/-maò eklerinin ardında vermiş ve mastar ismi (ism-i maãdar) olarak

tanımlamıştır. Yazar bu ek için şu örnekleri vermiştir: ÀgÀhluú ’bilgelik‘ آگان

(MN11350 2v 5), zįrekluò فيـک ظ ‘zekilik’ (MN11350 2v 5), ve yaòşıluú ياعيی ن

‘iyilik’ (MN11350 2v 5), úaranluò ‘karanlık’ (MN1350 13r 19), ayrılıò

‘ayrılık’(MN11350 15r 15), ennik ‘allık, al renginde olan’ < eŋlig (MN11350 15r

15), úulluú ‘hizmet’ (MN1350 13v 7). Ekin anlatıldığı yerin dışında tespit edilen

örneklerden Tebriz ağzında ekin -luú - ن /-luò ظ - biçimleri yanında -lıò –ظ ve -nik

yan biçimleri de tanıklanabilmektedir.

ETü.: +lXk/+lXg (Erdal, 2004: 147), EOTü.: +lIk/+lUk/+lIú/+lUú bu ek ünlü

uyumuna girmekle birlikte, yuvarlak ünlülü tabanlara düz ünlülü geldiği örnekler de

bulunur (EATüE 117-118) ; MOTü.: TTü.: +lIk/+lUk; Gag.: +lIk/+lIK/+nIk/+nUk;

AzTü.:+lıú/+lik/+luú/+lük; TrkmTü.: +lIk/+lUk;

Tebriz ağ.: +lIò/+lUò/+rIò/+rUò/+duò/+nıò/+tuò: issiliò ‘sıcaklık’, elçiliò ‘elçilik’,

mal-davarrıò ‘davarlık’, oruşduò ‘oruçluk’, çetinnıò ‘zorluk’ vb. (Memmedli 77)

2. +li (MN11350 12r 6)

Yazar isimlerden sıfat yapan bu eki, 3. bâbda vermiş, “yÀ-i nisbet” anlamını

verdiğini de belirtmiştir. Metinde geçen örnekler şunlardır: pis pisli ‘bok böceği’

(MN11350 12r 6) içinde pisli < pis+li, +li < +lig, úuvanlu ها (MN11350 15v 10),

baharlu تاؿ (MN11350 15v 10), úaraçorlu هـاچؿ (MN11350 15v 10). meryemli

‘siklop’ (MN11350 12r 6); enni ‘geniş’ ‘MN11350 13r 14) Tb. enni, KAzTü. Ćnni;

iki canı ‘yüklü, hamile’ (MN11350 12v 20) Tb. iki canlı, KAzTü. iki canlı.

ETü.: +lXg (Erdal, 2004: 149), EOTü.: +lU (EATüE 118) ; MOTü.: TTü., AzTü.,

TrkmTü.: +lI/+lU; Gag.: +lI/+lU/+nI/+nU.

Tebriz ağ.: +lI/+lU. Ö.: şērli ‘şehirli’, Tehranlı ‘Tahranlı’ vb. kimi durumlarda /n/

ünsüzüyle biten sözlerde, bu ekten sonra +lAr çoğul eki gelince benzeşme ve ünsüz

19

tekleşmesi ile -nlIlAr > -nnIlAr >-nIlAr biçimine geçer. Ö.: zindanılar ‘hapisli,

mahbus’ < zindannılar < zindanlılar, azerbaycanılar ‘Azerbaycanlılar’ vb.

(Memmedli 77)

3. +ca, +ça (MN11350 15v 11)

Ùabįb-i ÁştiyÀnį eşitlik, benzerlik ve karşılaştırma görevinde (Korkmaz 2007: 36)

olan bu eki, 3. Bâbda (harfler) vermiş, hem küçültme hem de zaman anlamını

verdiğini belirtmiştir. Müellif biçimin ses-yazım ilişkisini “fethali cim” ibaresi ile

vermiştir. Yazar bu biçim için şu örnekleri vermiştir. úarbuzca هاؿتفر (MN11350

15v 11), vurduúca ؿػهز (MN11350 15v 11). Metnin 2. Babındaki 9. faslında geçen

úazança “küçük kazan” هافاچ (MN11350 13v 18) biçimin yazımından ekin +ça yan

biçiminin de olduğu tespit edilebilmektedir. Tb +ça.

EOTü.: +CA (EATüE ); MOTü.: TTü., Gag., AzTü., TrkmTü.: +CA;

4. +çı (MN11350 14v 11)

Yazar bir meslekle uğraşanları bildiren isimler yapan bu eki, 2. babın 9. faslında,

sözlük bölümünde vermiştir. Bu ek için yolçı “dilenci” يچی (MN11350 14v 11)

örneği verilmiştir. Sözcük için yapılmış olan “zammeli ya ve harekesi düşürülmüş

lam ve kesreli Farsça cim ile” şeklindeki yazım-ses ilişkinden ekin düzlük-

yuvarlaklık uyumunun dışında kaldığı ve ek ünsüzünün de bugünkü Azerbaycan

Türkçesi ağızları için de yaygın olduğu şekliyle ünsüz uyumuna uymadığı tespit

edilmektedir. Bu ek “Farsça cim ile” kaydı verilen damçı ػاچی ‘damla’ (هطـ)

(MN6563 105r) sözcüğü içinde de vardır.

ETü.: +çI (Erdal, 2004: 148), EOTü.: +CI (EATüE 115) ; MOTü.: TTü., Gag.:

+CI/+CU; AzTü.:+çI/+çU; TrkmTü.: +çI;

Tebriz ağ.: Bu ek Tebriz ağzında +çI biçimlerinin yanısıra +cI/+cU biçimlerinde de

görülür. Ö.: toyçı, penirçi, şikarçı, fakat ekinci, sütcü, işci vb. Ş. Kerimov Çenberek

ve Karvansaray ilçelerinin ağızlarında +cI/+cU eklerinin kullanıldığını kaydeder

(Memmedli 2008: 76); Tb. +çέ.

5. +çek (MN11350 11r 11-12)

Küçültme, sevgi ve tahsis işleviyle sıfat, zarf ve adlar türeten İİY ekidir. 2.

bâbda sözlük bölümünde örnekler tanıklanmaktadır: dilçek ‘dilcik’ (MN11350 11r

20

11-12). Sözcük bugün de aynı anlamla dilçek olarak yaşamaktadır. bırçaú ‘bıçak’

MN11350 13v 2 < bi+çak; emçek ‘meme, göğüs’ < em-ig+çek (MN11350 11r 20);

gögçek ‘güzel, gök gibi’ < kök+çek (MN11350 15r 8). Muhtemelen bu ek

Azerbaycan, Irak, Doğu Anadolu ağızlarında da yaşayan milçek ‘sivri sinek’

(MN11350 12r 8) içinde de aranmalıdır.

ETü.: +çAk (Erdal, 1991: 44), +CAk (EATüE 115) ; MOTü.: TTü.: +CAk; Gag.:

+cAk, AzTü.: +CAk; TrkmTü.: +(I)cAk.

6. +cuú (MN11350 11v 6)

Yazar adlara ve sıfatlara küçültme, sevgi ve acıma ifadesi katan bu eki, 2.

bâbda sözlük bölümünde vermiştir. Bu ek metinde iki sözcükte geçmektedir. Àmcuú

‘kadın cinsiyet organı’ MN11350 11v 6. Yazar bu sözcüğün yazım-ses ilişkisini

‘memdÿde elif ve sükÿn-i mim ve zammeli cim ile’ ibaresiyle açıklamaktadır;

daúarçıú ‘dağarcık’ MN11350 13r 4 < taàar+çuk, bkz. DLT I 411, I 244 tagar id.

(ED 471b), krş. TTü. dağarcık, Tb. daàarcıò.

ETü.: +çUk (Erdal, 1991: 106), +cUk (EATüE 116); MOTü.: TTü., Gag:

+Cık/+CUk; AzTü, TrkmTü.: +cIk/+cUk.

7. +daş (MN11350 6v 4)

Ortaklık ve beraberlik bildiren bu ekin işlevi için bir kayıt yoktur. Örnekler

sözlük bölümlerinde geçer. yoldaş (MN11350 6v 4), úardaş هاؿػاه ‘erkek kardeş’

.(MN 11350 13r 9) (تـاػؿ)

ETü.: +dAş (Erdal, 2004: 147), EOTü.: +dAş (EATüE 116) ; MOTü.: TTü.:

+DAş; Gag., AzTü.: +daş, Tb. +daş ; TrkmTü.: +dAş; Tb.+daş.

8. +(ı)raú (MN11350 14v 18)

Yazar sıfatlardan karşılaştırma sıfatları yapan bu eki, sözlük bölümünde vermiş

ve ‘daha az’ anlamına geldiğini söylemiştir. Bu ek Tebriz ağzının karakteristik

özelliği olarak bugün de kullanı gelmektedir. Metinde geçen örnekler şunlardır:

azıraú ‘daha az, çok az’ (MN11350 14v 18), yamanraú (MN11350 15v 18). Bu ekin

işlevleri için bkz. Erdal 1991: 62-65.

ETü.: +(I)rAk (Erdal, 1991: 62-65), EOTü.: +rAk (EATüE 119) ; MOTü.:

TTü., TrkmTü., GagTü.: +rAk; AzTü.: +raú.

21

9. +ge (MN11350 15v 6)

Yazar isimden isim yapan bu eki, üçüncü bâbda vermiş ve sözcüğün kolay

okunabilmesi için yazım-ses ilişkisini ‘fethalı Farsça kaf ile’ ibaresi ile belirtmiştir.

Bu ek bugünkü Tebriz ağzında işlek değildir ve sınırlı sayıda bazı sözcüklerde

görülmektedir. Metinde geçen örnek şudur: özge ‘yabancı’ (MN11350 15v 6) <

öz+ge “başka, diğer” ED 285b. Bu ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 83-85.

10. +gi (MN11350 12v 17)

Yazar isimden isim yapan bu eki 2. bâbda, sözlük bölümünde vermiş ve kolay

okunabilmesi için yazım-ses ilişkisini ‘zammeli Farsça kaf ve vÀv-i mechÿle ile’

ibaresiyle yazmıştır. Metinde geçen güzgi ‘ayna’ (MN11350 12v 17) < köz+gü

(Räsänen 1969: 295a), bugünkü Tb. güzgü. Eki işlevi içini bkz. Erdal 1991: 93.

ETü.: +(A)gU (Erdal, 1991: 93), EOTü.: +gü (EATüE 117).

11. +ş (MN1350 12v 19, 15r 14)

İsimden isim yapan bu ek, 2. babın 9. faslının vav harfinde úarış ‘karış’

sözcüğünde vardır: < úarı+ş, úarı için bkz. ED 644b. Ekin işlevi için bkz. Räsänen

(1957: 112), Erdal (1991:102.

12. +ık (MN11350 11v 9)

Yazar isimden isim yapan bu eki, 2. babın sözlük bölümünde topuú تپم ve

tapuú تاپم ‘topuk’ (MN11350 11v 9) < tob+ıú (ED 437b) vermiş ve 19. yüzyıl

Tebriz ağzında iki biçimde söylendiğini belirtmiştir. Bu örnek bugünkü Tebriz

ağzında ise topuò biçiminde kullanılmaktadır. Ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 40.

ETü.: +Ak/+Ik/+tIk (Erdal, 1991: 40), MOTü.: TTü., TrkmTü., GagTü.: +k;

AzTü: +k/+ú.

13. +sak (MN11350 11v 3)

İsimden isim yapan bu ek, 2. bâbda, sözlük bölümünde baúarsaú ‘bağırsak’

(MN11350 11v 3) Tb.baàırsaò, KAzTü. baàırsaú örneğinde tespit edilmektedir.

22

1. 2. 2. 1. 1. 1. 2. Fiilden İsim Yapımı

1. -maú/-maò (MN11350 2v 2-3)

Ùabìb-i ÁştiyÀnì fiildeki soyut hareketleri adlandıran, onları ad biçimine sokan bu

eki, 1. babın 1. faslında vermiş ve mastar ekinin kimi Türkler tarafından -mek ک ve

-maú ام olarak da kullanıldığına dikkat çekmiştir. Yazar bu ek için şu örnekleri

vermiştir: gelmaú گام ve getürmaò Ancak 2. bâbda sözlük .(MN11350 2v 2) ط گتيـا

bölümünde çoğunlukla ekin -maú biçiminde kullanıldığı tespit edilmektedir. Hem

verilen ekten hem de örneklerden Tebriz ağzında ekin -maú ام /-maò اط olarak iki

biçiminin olduğu ve ekin kullanımının kalınlık-incelik uyumuna uymadığı, her

zaman kalın ünlülü biçimlerinin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bugünkü Kuzey

Azerbaycan Türkçesinin edebi dilinde bu ek -mek/-maú biçimlerinde bugünkü Tebriz

ağzında ise tek biçimli olarak kalın sıradaın yapıldığı tespit edilmektedir.

ETü.: -mAk (Tekin, 2000: 93), EOTü.: -mAK (EATüEk 122); MOTü.: TTü.,

TrkmTü.: -mAk; Gag.: -mAk/-maa/-mΣΣ; AzTü.:-maú/-maò/-mek.

Eserde bu ekle teşkil edilmiş isimler de vardır: başmaú ‘ayakkabı’ (MN11350

11v 13) örneği bugün de Tebriz ağzında aynı biçimde kullanılır. DLT I 466’da Oğuz

kaydı ile verilen sözcük için bkz. ED 382b. yaşmaú ‘gözler ve kiprikleri kapatmadan

yüz kısmını tutan bir tür örtü’ (MN11350 11v 14) < yaş-maú, yaş- “saklamak,

gizlemek”(ED 976b) örneğinde de tespit edilmektedir. Bu ekin işlevleri için bkz.

Erdal 1991: 110. –mAk.

2. -an/-en (MN11350 3v 5 vb.)

Yazar geçişli ve geçişsiz tek ve çok heceli fiillerden sıfatlar türeten ve bir işi

yapanı gösteren ad olarak da kullanılan çok işlek bir sıfat-fiili eki olan (Korkmaz :73)

bu eki, fail ismi (ism-i fÀèil) adı altında 1. babın 1. faslındaki fiilin dokuz vechesi

içinde ele almış ve teklik ve çokluk olmak üzere iki çekiminin olduğunu belirtmiştir.

Bu fasılda örnek fiil olarak vur- “vurmak” alınmıştır. Aynı babın 3. faslında da

anlatılan bu ek yine fail ismi adı altında verilmiştir. Metinde geçen örnekler

şunlardır:

vur-an (MN11350 3v 5, 7v 17, 10r 3), vur-anlar (MN11350 3v 7), vur-anler

(MN11350 3v 7, 7v 17), apar-an (MN11350 8r 4), apar-anler (MN11350 8r 4), tap -

23

an (MN11350 8r 10), tap-anler (MN11350 8r 10), ged-en (MN11350 10r 3), öldür-en

(MN11350 10r 3), üz-en (MN11350 12v 20).

ETü.: -gAn (Erdal, 2004: 155), EOTü.: -(y)An (EATüEk 124); MOTü.: TTü.,

TrkmTü., GagTü. ve AzTü.: -(y)An.

3. -lmış/-lmiş (MN11350 8r 10 vb.)

Yazar bu eki meful ismi (ism-i mefèūl) adı altında 1. babın 1. faslındaki fiilin

dokuz vechesi içinde ele almış ve teklik ve çokluk olmak üzere iki çekiminin

olduğunu belirtmiştir. Bu fasılda örnek fiili olarak vur- alınmıştır. Aynı babın 3.

faslında da anlatılan bu ek yine meful ismi adı altında verilmiştir. Yazar 3. fasılda

apar- örneğinde meful isminin -dılmış/-dılmışler ekleriyle yapıldığını da göstermiştir.

Bilindiği gibi -lmış/-lmiş hem de -dılmış/-dılmışler eklerindeki sondaki -mış eki

geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir. Fiili mechul çatıya sokan ekler ise, sırasıyle edilgenlik

eki -l- ile ettirgen-edilgenlik ekleri -dıl-’dir. Bu eklerin işlevleri için bkz. Erdal 330-

332.

KT’de geçen örnekler şunlardır: tap-ılmış (MN11350 8r 10), tap-ılmışler

(MN11350 8r 10), vur-ulmış (MN11350 3v 10, 7v 17), vur -ulmışlar (MN11350 3v

11), vur-ulmışler (MN11350 7v 18), apar-dılmış (MN11350 8r 4), apar-dılmışler

(MN11350 8r 4).

4. -t (MN11350 12v 5)

Yazar geçişli ve geçişsiz tek ve çok heceli fiillerden ad, bazen de sıfat türeten

(Korkmaz 2007: 107) bu eki şu örneklerde vermiştir. yoúurt (MN11350 12v 5). úurut

‘kurut’ (MN1350 12v 4). Bu sözcükler Türk lehçelerinin birçoğunda görülmektedir.

Bugünkü Tebriz ağzında yoğurt/úurut biçimlerinde kullanılır.

ETü.: -(U)t (Erdal, 2004: 308-315), EOTü.: -t (EATüEk 136); MOTü.: TTü.,

TrkmTü., GagTü. ve AzTü.: -t.

5. -ge (MN11350 13v 2)

Ek 2. bâbda sözlük bölümünde şu örneklerde tanıklanmaktadır: sübürge

(MN11350 13v 2) Tb. süpürge, KAzTü. süpürge, Müellif ekin yazım-ses ilişkisini

‘fethalı Farsça kaf ile’ ibaresiyle belirtmiştir. úıããa ‘kısa’ (MN1350 15r 1) Tb. úısa,

24

KAzTü. úısa. < kıs-ga; surúa ‘küpe’ (MN11350 13v 5) < ısır-àa ED 251b, Tb. sıràa,

KAzTü. sıràa. Ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 376-382.

ETü.: -gA (Erdal, 2004: 308-315), EOTü.: -GA (EATüEk 136); MOTü.: TTü.,

TrkmTü., GagTü. ve AzTü.: -gA..

6. -i (MN11350 14v 17)

Yazar tek heceli geçişli ve geçişsiz fiillere gelen bu eki şu örneklerde vermiştir:

süri (MN11350 14v 17) Tb. sürü, KAzTü. sürü; doúrı ‘doğru’ (MN11350 13v 20) <

togur-ı ED 472a, Tb. doàrέ, KAzTü. doàru; yazı ‘dışarı’ (MN11350 13r 18) < yaz-ı

bkz. ED 984b, Tb. yazı, KAzTü. yazı; egri ‘eğri’ (MN11350 14v 11) < egir-i bkz.

ED113a, Tb. eyri, KAzTü. eyri; dolu ‘dolu’ (MN11350 11r 3) < tol-u bkz. ED491b,

Tb. dolέ, KAzTü. dolu; dahı ‘başka’ MN11350 15v 7) < tak-ı bkz. ED466a,Tb. daha,

KAzTü. daha. Ekin işlevi için bkz. Erdal 172-223.

ETü.: -(X)g (Erdal, 2004: 172-223), EOTü.: -g (EATüEk 136); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü.: -I/-U; TrkmTü.: -I.

7. -ek (MN11350 11r 14, 13r 6)

Ekin geçtiği sözcükler, 2. babın 2. faslında sözlük bölümünde kürek کـک

‘omuz’ (MN11350 11r 14) ve aynı babın 9. faslındaki ba harfi kısmında kürek ـک ک

‘kürek’ (MN11350 13r 6)’dir. < küri-gek, küri- “küremek” bkz. ED 742b. Yazar her

iki yerde sözcüğün kolay okunabilmesi için yazım-ses ilişkisini ‘zammeli Arapça kaf

ve fethalı ra ile’ ibaresiyle belirtmiştir. Bu sözcük her iki anlamda da bugünkü Tebriz

ağzında küreh biçiminde tespit edilmektedir. Ekin geçtiği diğer örnekler iseşunlardır:

yapaò ‘yaprak’ (MN11350 13r 10) < yapıràak; daraú ‘tarak’ (MN11350 14r 15) <

taràaú, bkz. ED 539b, Tb. daraú, KAzTü. daraú; úıraú ‘kenar’ (MN1350 14v 19) <

úır-àaú, krş. ED 653b kırğağ, Tb. úıraò, KAzTü. úıraú; bucaò ‘köşe’ (MN11350 14v

19) < bıç-ğak~buç-ğak, bkz. ED 294b. Tb. bucaò, KAzTü.bucaú.

ETü.: -gAk (Erdal, 2004: 391), EOTü.: -(A)k (EATüEk 135); MOTü.: TTü.,

GagTü., TrkmTü.:: -Ak; AzTü.: -aú/-ek.

8. -(X)m (MN11350 15r 6, 14v 8)

Geçişli ve geçişsiz fiillerden isim türeten bu ek, 2. babda sözlük kısmında şu

örneklerde geçmiştir: ölüm ‘ölüm’ (MN11350 15r 6) < öl-üm, Tb. ölüm, KAzTü.

25

ölüm; addım ‘adım’ (MN11350 14v 8) < *āt-ım, *āt- ‘adım atmak’, bkz. ED59b, Tb.

addım, KAzTü: addım; yarım ‘yarım’ (MN11350 12v 16 2) < yar-ım bkz. ED968b;

ıldırım ‘yıldırım’ (MN11350 11r 4) < yaltrı-m, bkz. ED 923b, Tb. ıldırım, KAzTü.

ildırım. Örneklerden anlaşılacağı üzere ekin dört biçiminin de yaşadığı tespit

edilmektedir.

EOTü.: -(X)m (EATüEk 135); MOTü.: TTü., GagTü., AzTü., TrkmTü.: -(X)m.

9. -(U)K (MN11350 13r 11, 10r 11 vb.)

Geçişli ve geçişsiz fiillerden sıfat ve adlar türeten ek, şu örneklerde geçtiği

tespit edilmektedir: Àrıò ‘zayıf insan’ (MN11350 15r 2) < ar-uk bkz. ED214a, Tb.

arıò, KAzTü. arıò; artuú ‘artık’ (MN11350 6v 12) < art-uú bkz. ED204b, Tb. artıò,

KAzTü. artıú; böyük ‘büyük’ (MN11350 13r 11) < bedü-k bkz. ED302b, Tb. böyüh,

KAzTü. böyük; ışıò ‘ışık’ (MN11350 6v 6) < yaşu-ú bkz. ED978a, Tb. ışıò, KAzTü.

işıú; yumuşaú ‘yumşak’ (MN11350 10r 11, 15r 11) < yumşa-ú bkz. ED938b, Tb.

yumşaò, KazTü. yumşaú; úonaú ‘misafir, konuk’ (MN1350 15r 10) < kon-uk bkz.

ED637a. Tb. úonaà, KAzTü. úonaú; yo’uò ‘yakın’ (MN11350 15r 12) <yaàu-ú bkz.

ED901a ; eskik ‘eksik’ (MN11350 14v 18) < egsü-k bkz. ED116b, Tb. eskih,

KAzTü. eskik; savıú ‘soğuk’ (MN11350 6v 16); uzaò ‘uzak’ (MN11350 13v 17)

uzaú ‘uzak’ (MN11350 6r 20 2) Tb. uzaò, KAzTü. uzaú; tepük ‘tekme’ (MN11350

15r 3); budaò ‘dal’ (MN11350 14r 16) Tb. budaò, KAzTü.budaú; Ćşik ‘dışarı’

(MN11350 13r 18) Tb. Ćşik, KAzTü. Ćşik; uşaú ‘çocuk’ (MN11350 13r 7) Tb. uşaò,

KAzTü. uşaú; gerek ‘gerek’ (MN11350 3v 16, 9v 10, 9v 11) <kerge-k bkz. ED 742a,

Tb. gereh, KAzTü. gerek. yük ‘yük’ (MN11350 13r 7) Tb. yüh, KAzTü. yük < *yü-k

krş. ETü. yüd- ED 885b; kessek ‘kesek’ (MN1350 14v 16) <kes-ek, kesük, bkz. ED

749b, Tb. kessek, KAzTü. kessek.

ETü.: -(O)k (Erdal, 1991: 224), EOTü.: -(U)k (EATüEk 136); MOTü.: TTü.,

GagTü.: -(I/U)k; AzTü.: -(ı/u)ú/-(i/ü)k; TrkmTü.: -(I/U)k/-ú.

10. -ş (MN11350 11r 3)

Fiil kök ve gövdelerinde ‘bir işin sonucu ve ürünü olan’ somut ve soyut kalıcı

adlar türeten (Korkmaz 2007: 106) bu ek, yalnız yaúış ‘yağmur’ (MN11350 11r 3) <

yag-ış bkz. ED 908a, örneğinde tespit edilmektedir. Tb. yaàış.

26

ETü.: -Xş (Erdal, 1991: 262), EOTü.: -(I)ş (EATüEk 135); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü., TrkmTü.: -Iş/-Uş.

11. -mA (MN11350 12v 15, 16r 8 vb.)

Fiilden isimler türeten ekin metinde geçen örnekleri şunlardır: batma ‘batman,

eski bir ağırlık ölçüsü’ (MN11350 12v 15, 12v 16 3) Tb. batman, KAzTü. batman. <

bat-man, bkz. ED 305b; berkişme ‘inat etme’ (MN11350 16r 8) < berkiş-me, Tb.

berkişme, KAzTü.berkişme; bulama ‘ağız’ (MN11350 12r 17) Tb. bulama,

KAzTü.bulama. < bulga-ma, bkz. ED 338a. Ekin işlevi için bkz. Erdal (1991: 316).

ETü.: -mA (Erdal, 1991: 316), EOTü.: -mA (EATüEk 136); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü., TrkmTü.: -mA.

12. –mAn (MN11350 12v 18)

Geçişli ve geçişsiz fiil kök ve gövdelerinden isimler türeten bu ek, KT’de

yalnız degirman ‘değirmen’ (MN11350 12v 18) Tb. deyirman, KAzTü. deyirman. <

tegir-men bkz. ED 486b. örneğinde geçmektedir. Ekin işlevi için bkz. Erdal (1991:

387).

ETü.: -mAn (Erdal, 1991: 387), EOTü.: -men (EATüEk 136); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü., TrkmTü.: -mAn.

13. –(A)r (MN11350 15v 8)

Fiillerden sıfat-fiiller ve kimi kalıcı adlar türeten bu ek benõer ‘gibi’

(MN11350 15v 8) < beŋze-r “benzer”, ED 352b beŋze-. Tb. benzer, KAzTü. benzer,

açar ‘anahtar’ (MN11350 14v 16) Tb. açar KATü. açar örneklerinde tespit

edilmektedir.

ETü. -(X)r, –Ar (Tekin 2003: 168); EOTü.: -(U)r (EATüEk 124); MOTü.:

TTü., GagTü., AzTü., TrkmTü.: -(X/A)r.

14. -(X)n (MN11350 14v 13, 14r 5 vb.)

Geçişli ve geçişsiz fiillerden ad ve sıfat türeten bu ekin KT’de geçtiği örnekleri

şunlardır: dügün ‘düğüm’ < tüg-ün bkz. ED 485a.(MN11350 14v 13) Tb. düyün,

KAzTü. düyün; giyin ‘zırh’ <ked-in bkz. ED 704b. (MN11350 14r 5) Tb. giyin,

KAzTü. gĆyin; satın al- ‘satın almak’ içinde satın < sat-ın bkz. ED 802a. (MN11350

27

6r 10) Tb. satın al-, KAzTü. satın al-; uzun ‘uzun’ <uza-n, bkz ED 289a. (MN11350

13v 13). Ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 337.

ETü.: -(X)n (Erdal, 1991: 300), EOTü.: -(X)n (EATüEk 135 -In); MOTü.:

TTü., GagTü., AzTü., TrkmTü.: -(X)n.

15. -gük

Alet adlar yapan -gUk eki (ek ve başka örnekleri için bkz. Erdal 1991: 359) ülküò

‘ustura’ (MN11350 13v 1) örneğinde geçer: < yüli-gük, Eski Türkçe metinlerde bu

sözcük yüligü < yüli-gü olarak da tanıklanmıştır, ED 928b

16. -ndi

Eski Türkçede eki “2, iki’ sayısını ekinti “ikinci” sıra sayısı yapan bu ek (Tekin

2003: 131) kalıplaşarak bir vakit adı olarak KT’de karşımıza çıkar: ikindi ‘ikindi’

MN11350 14v 5. b. ikindi, KAzTü. ikindi.

17. -ek

Fiilden isim yapan bu ek, KT’de tüpürçek ‘tükürük’ (MN11350 13v 20)

<*tüfkür-çek, Tb. tüpürçeh, KAzTü. tüpürçek ve birçek ‘saç’ (MN11350 11r 9)

<bür-çek bkz. ED357b. Tb. birçey/birçeh, KAzTü. birçek örneklerinde tespit

edilmektedir.

1. 2. 2. 1. 1. 2. Fiil Yapımı

Türemiş fiiller, adlara ya da fiil kök ve gövdelerine fiil türetme ekleri

getirilerek kurulmuş olan fiillerdir. Buna göre fiil yapımı iki biçimde yapılır:

1. 2. 2. 1. 1. 2. 1. İsimden Fiil Yapımı

İsimden fiil yapımı, isimlerin kök ve gövdelerine çeşitli türetme eklerinin

getirilmesiyle kurulan fiillerdir. ÚavÀèid-i Türkì’nin söz varlığında tespit eilen

isimden fiil türeten ekler şunlardır:

1. +Ar

‘Yapma’ bildiren (Korkmaz 2007: 113) fiiller yapan bu ek, suv+ar- (MN11350

5r 7) < suvàar- “suvarmak” (ED 786b, 791b); otar- ‘otlatmak’ (MN11350 5v 18) <

*ot+gar- bkz. ED 48a. ot ‘ot’, Tb. otar-, KAzTü. otar-; úurtar- ‘kurtarmak’

28

(MN11350 6v 7) < kurt+gar-, bkz. ED 649b. Tb. úurtar-, KAzTü. úurtar-; gönder-

‘göndermek’ (MN11350 7r 8) < köndger- bkz. ED 730a. Tb. gönder-, KAzTü.

gönder- örneklerinde tespit edilmektedir.

ETü.: +gAr- (Tekin, 2000: 88, Erdal 1991: 742), EOTü.: +Ar- (EATüEk 120);

MOTü.: TTü., TrkmTü., AzTü. ve GagTü.: +Ar-.

2. +Ar -

Sıfatlar ve renk adlarına gelerek ‘olma’ bildiren fiiller kuran bu ek, 1. babın 1.

faslındaki sözlük bölümünde göy+er- (MN11350 6v 13), gög+er- (MN11350 6v 13)

< *kĀk-er- “göğermek” (ED 713a) ve úabar- ‘kabarmak, şişmek’ (MN1350 5r 7) <

úab+ar- id. ED 585b; Tb. úabar-, KAzTü. úabar- örneklerinde geçer. Yazar göger-

örneğinde ekin kolay ve doğru okunabilmesi için yazım-ses ilişkisini fetha ile

belirtmiştir. Ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 742.

ETü.: +(A)r- (Tekin, 2000: 87, Erdal 1991: 499), EOTü.: +(A)r- (EATüEk

120); MOTü.: TTü., TrkmTü., AzTü. ve GagTü.: +(A)r-.

3. +A- (MN11350 5r 12 vb.)

KT’de şu örneklerde geçer: oyna- ‘oynamak’ (MN11350 5r 12, 6v 4, 9v 16; 9v

15) < oyun+a- ED 274b Tb. oyna-, KAzTü. oyna-; boşat- ‘boşaltmak’ (MN11350 6r

6) < boş+u-t-, bkz. boşu- ED 377b. Ekin işlevi için bkz. Erdal 19991: 418.

ETü.: +A- (Tekin, 2000: 87, Erdal 1991: 418), EOTü.: +(A)r- (EATüEk 120);

MOTü.: TTü., TrkmTü., AzTü. ve GagTü.: +(A)r-.

4. +lA- (MN11350 10r 11 vb.)

İsimlerden hem geçişli hem geçişsiz fiiller kuran, bütün Türk dilinde olduğu

gibi metinde de kullanım sıklığı yüksek, işlek İFY ekidir: úucaò+la- (MN11350 5v

6) < *úūçak+la-, ED 591b, Ćle- ‘eylemek, yapmak, etmek’ (MN11350 10r 11, 8v 15,

9v 5, 7r 15) < ed+le- (ED 57a) > eyle- > Ć:le- > Ćle-; avla- ‘avlamak’ (MN11350 7r

1, 7r 1) < ab+la-; iyle- ‘koklamak’ (MN1350 5v 8, 7r 19) < yıd+la- ED 890b; oúurla-

‘hırsızlık yapmak’ (MN11350 6r 18) < ogrı+la- ED 94b, 94a oğurla-; otla- ‘otlamak’

(MN11350 7r 7) < ot+la- bkz. ED 57b; yarala- ‘yaralamak’ (MN11350 6v 9) ; dişle-

‘dişlemek, ısırmak’ (MN11350 6r 19) < tiş+le- bkz. ED 564a; yükle- ‘yüklemek’

(MN11350 5r 14) <yük+le- bkz. ED 912b.

29

ETü.: +lA- (Tekin, 2000: 88, Erdal 429), EOTü.: +lA- (EATüEk 120); MOTü.:

TTü., TrkmTü., AzTü.: +lA; GagTü.: +lA/+nA.

5. +lAn- (MN11350 7v 5)

+lA- ekiyle kurulmuş fiillerin -n- dönüşlülük çatı ekiyle genişletilerek +lAn-

biçiminde kaynaşmış olan bu ek, KT’de kĆflen- ‘sarhoş olmak’ (MN11350 7v 5) <

Ar. keyf+len- Tb. kĆflen-, KAzTü. kĆflen-, gizlen- ‘gizlenmek’ < kiz-le-n- ED 761a.

(MN11350 5v 8) Tb. gizlen-, KAzTü. gizlen- örneklerinde tespit edilmektedir.

EOTü.: +lAn- (EATüEk 121); MOTü.: TTü., TrkmTü., AzTü., GagTü: +lAn.

6. +lAş-

+lA- ekiyle kurulmuş fiillerin -ş- işteşlik çatı ekiyle genişletilerek +lAş-

biçiminde kaynaşmış olan bu ek, KT’de Ćyleş- ‘oturmak’ (MN11350 7v 8) Tb.

Ćyleş-, KAzTü. eyleş-, düz ėyleş- ‘düz oturmak, uslu oturmak’ (MN11350 6v 2)

örneğinde geçer.

MOTü.: TTü., TrkmTü., AzTü., GagTü.: +lAş-.

7. +ılda- (MN11350 7r 5)

Ses yansımalı köklerden fiiller türeten bu ek, KT’de hafılda- ‘köpek

havlamasının bir parçası’ (MN11350 7r 5) Tb. hafılda-, KAzTü. hafılda- örneğinde

geçer.

8. +kIr-/+kı- (MN11350 6v 16 vb.)

KT’de +kIr-/+kı- ile biten geçişli ve geçişsiz yansımalı fiiller şu örneklerde tespit

edilmektedir: ışúır- ‘hıçkırmak’ (MN11350 6v 16) Tb. ışúır-, KAzTü. hıçúır-; Ànúır-

‘anırmak’ (MN11350 7r 4) Tb. anúır-, KAzTü. anúır-; çaúır- ‘çağırmak’ (MN11350

7r 3) DLT’de Oğuz kaydı ile çaúrış- (II, 209) da geçer ED 410a, 411a), Tb. çaàır-,

KAzTü. çağır-. oòu- ‘okumak’ < okı-; (MN11350 9r 19, 6r 7) Tb. oòu-, KAzTü. oòu-

, toò- ‘dokumak’ (MN11350 5r 16)< tokı- bkz. ED 470b. Tb. toòέ-, KAzTü. toòu-.

Ekin işlevleri için bkz. Erdal (1991: 465).

ETü.: +kIr-/+kI- (Erdal 465), MOTü.: TTü., TrkmTü., GagTü.: +kIr-/+kUr.

AzTü.: +gIr-/+úUr-/+òır-/+yür.

30

9. +tA-

İsimden fiil türeten bu ek, KT’de yalnız iste- ‘istemek’ MN11350 6r 7, 7r 6 <

is-te- < iz+de- Tb. iste-, KAzTü. iste- örneğinde tespit edilmektedir. Ekin işlevi için

bkz. Erdal 1991: 455 ve ED 243a.

1. 2. 2. 1. 1. 2. 2. Fiilden Fiil Yapımı

1. -ar - (MN11350 6v 15)

Yazar ünsüzle biten geçişsiz belirli bazı fiillerden geçişli fiiller türeten18

bu eki,

1. babın 2. faslının sözlük kısmında úız-ar-d- هقاؿػام ‘kavur-‘ (MN11350 6v 15)<

*kız-ar- bkz. ED 685a. örneğinde vermiş ve ekin yazım-ses ilişkisini ibaresiyle

belirtmiştir. Yazar úızard- sözcüğünün hemen yanında úız-dır-maú هقػيـام örneğini

vermiş ve iki sözcüğün aynı anlama geldiğini yazmıştır, halbuki úızard- ‘kavurmak’

anlamında, úızdır- ise ‘ısıtmak’ anlamındadır. Bu sözcükler bugünkü Tebriz ağzında

metinde olduğu gibi úızard-, úızdır- biçimlerinde geçer. Diğer örnek ise úaytar- ‘geri

çevirmek, kabul etmemek’ < úayt-ar- bkz. ED 6765b. (MN11350 6r 3) sözcüğüdür.

ETü.: -Ar- (Erdal, 1991: 734), EOTü.: -Ar- (EATüEk 139); MOTü.: TTü.,

TrkmTü., AzTü., GagTü.: -Ar-.

2. -gUz- (MN11350 5r 20, 16r 13)

Fiilden ettirgen fiil türeten bu ek, KT’de durúız- ‘kaldırmak’ (MN11350 5r 20,

16r 13) < tur-guz-, Tb. durúız-, KAzTü. durúuz- örneğinde geçer.

3. -ir/-ur - (MN11350 7r 19)

Geçişli ve geçişsiz fiil köklerinden ettirgen çatılı fiiller türeten -ir-/-ur-, KT’de

şu örneklerde geçer: it-ir- (MN11350 7r 19), úaç-ır-t- (MN11350 7r 12), kĆç-ir-t-

(MN11350 6r 8, 7r 12), uç-ur-t- (MN11350 5v 1). Yazar úaç-ır-t-, kĆç-ir-t- fiillerinin

doğru ve kolay okunabilmesi için yazım-ses ilişkisini ‘kesreli Farsça cim ile’

ibaresiyle belirtmiştir. Bu sözcükler bugünkü Tebriz ağzında da KT’de olduğu gibi

it-ir-, úaç-ır-t-, kĆç-ir-t-, uç-ur-t- biçimlerinde kullanılmaktadır. Diğer örnekler ise

şunlardır: yatıru- ‘yatırmak’ (MN11350 6r 7) < yat-ur- bkz. ED 892b, Tb. yatır-,

KAzTü. yatır-; yĆtir- ‘götürmek, yetirmek, yetiştirmek’ (MN11350 6v 3) < yĆt-ür-

18

Zeynep Kormaz. a. g. e., s. 126.

31

bkz. ED 893a, Tb. yĆtir-, KAzTü. yĆtir-; bişir- ‘pişirmek’ (MN11350 5r 18) < bış-ur-

bkz. ED 383b, Tb. pişir-, KAzTü. bişir; Àrtur- ‘artırmak’ (MN11350 6v 11) < art-ur-

bkz. ED 210a, Tb. artır-, KAzTü. artır-; düşür-‘düşürmek’ (MN11350 5r 15) < tüş-

ür- bkz. ED 566a, Tb. düşür-, KAzTü. düşür-; tabşır- ‘emanet etmek’ (MN11350 6v

14) < tapşur- < tapış-ur- ED 447a, Tb. tapşır-, KAzTü. tapşır-. Ekin işlevi için bkz.

Erdal (1991: 710-733).

ETü.: -Ur- (Erdal, 1991: 710), EOTü.: -Ur- (EATüEk 139); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü. ve TrkmTü.: -Ir/-Ur.

4. -(X)l- (MN11350 6r 13, 5v 6 vb.)

Fiilden asıl edilgen çatılı fiiller türeten ektir. Dönüşlülük görevini de

üstlenebilmiştir. KT’de geçen örnekleri şunlardır: boúul- ‘boğulmak’ (MN11350 6r

13) < bog-ul- bkz. ED 314b, Tb. boàul-, KAzTü.boàul-; çekil- ‘geri çekilmek’

(MN11350 5v 6) < çek-il- bkz. ED 415a, Tb. çekil-, KAzTü. çekil-; dĆşil- ‘deşilmek’

(MN11350 7v 6, 7v 6) < teş-il- bkz. ED 564a, Tb, dĆşil-, KAzTü. dĆşil-; egil-

‘eğilmek’ MN11350 6r 14. < eg-il- bkz. ED 106a. Tb. eyil-, KAzTü. eyil-; ezilib

‘çok pişmiş et, ezilmiş’ (MN11350 15r 9) < ez-il- bkz. ED 287a. Tb. ezilip, KAzTü.

ezilib; tutul- ‘tutulmak’ MN11350 7r 15. < tut-ul- bkz. ED 456b, Tb. tutul-, KAzTü.

tutul-; úurtul- ‘kurtulmak’ MN1350 6v 7 < *kurt-ul- bkz. ED 650a, Tb. úurtul-,

KAzTü. úurtul-. Eki ilevi için bkz. Erdal 1991: 651-693.

ETü.: -(X)l- (Erdal, 1991: 651), EOTü.: -(I)l-/-ül- (EATüEk 141); MOTü.:

TTü., GagTü., AzTü. ve TrkmTü.: -(I)l-/-(U)l-.

5. -k- (MN11350 5r 19, 5v 17 vb.)

Fiilden fiil türeten bu ek, KT’de geçen örnekleri şunlardır: úalò- ‘kalkmak’

(MN1350 5r 19) < kal-k- bkz. ED 620a, Tb. úalòmaú, KAzTü. úalòmaú; úırò-

‘tıraşlamak’ (MN1350 5v 17) < kır-k- ED 651a, Tb. úırò-, KAzTü. úırò-; silk-

‘silkmek’ (MN11350 5v 17) < sil-k- ED 826b, Tb. silk-, KAzTü. silk-. Ekin işlevi

için bkz. Erdal 1991: 645.

ETü.: -(X)k- (Erdal, 1991: 461), EOTü.: -Ik- (EATüEk 142); MOTü.: TTü.,

GagTü.: -Ik-/-Uk-; TrkmTü.: -Ik-/-Uk-/-Iú/-Uú-, AzTü.: -Iò-/-Uò-.

6. -n- (MN11350 7r 19)

32

Dönüşlü çatılı fiiller yapar: iylen- (MN11350 7r 19) << yıdla-n- bkz. ED 891a,

Tb. iylen-, KAzTü. iylen-; Àrın- ‘temizlenmek’ (MN11350 5r 18) < arı-n- bkz. ED

235a, Tb. arın-, KAzTü. arın-; inan- ‘inanmak’ (MN11350 5r 16) <ına-n- bkz. ED

188a, Tb. inan-, KAzTü. inan-; sın- ‘kırılmak’ (MN11350 6v 19) < sı-n- bkz. ED

232a, Tb. sın-, KAzTü. sın-; terpen- ‘kımıldanmak’ (MN11350 6r 2) < tepre-n- bkz.

ED 444b, Tb. terpen-, KAzTü. terpen-; dolan- ‘gezmek’ (MN11350 7r 14) <tolga-n-

bkz. ED 497a, Tb. dolan-, KAzTü. dolan-; incin- ‘incinmek’ (MN11350 6v 5)

<*yinç-in-, Tb. incin-, KAzTü. incin-; oyan- ‘uyanmak’ (MN11350 5v 13) <odgan-,

Tb. oyan-, KAzTü. oyan-; ögren- ‘öğrenmek’ (MN11350 7v 13) Tb. örgeş-, KAzTü.

öyren-, ~ örgen- ‘öğrenmek’ (MN11350 7v 14) < *ögre-n- bkz. ED 114b, Tb. örgeş,

KAzTü. öyren-; begen- ‘beğenmek’ (MN11350 5v 6) Tb. beyen-, KAzTü. beyen-.

Ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 584-639.

ETü.: -(X)n- (Erdal, 1991: 584), EOTü.: -(I)n/(U)n- (EATüEk 140-141);

MOTü.: TTü., GagTü., AzTü. ve TrkmTü.: -(I)n-/-(U)n-.

7. -(u)t-/-d -

Geçişli ve geçişsiz fiil kök ve gövdelerinden ettirgen çatılı fiiller türetir: úaçır-t-

(MN11350 7r 12), kĆçir-t- (MN11350 6r 8, 7r 12), 0 (MN11350 6r 4), úızar-d-

(MN11350 6v 15), otur-t- (MN11350 7v 9), uçur-t- (MN11350 5v 1), úorò-ut-

‘korkutmak’ (MN11350 5v 17) Tb. úoròut-, KAzTü. úoròut-; incid- ‘incitmek’

(MN11350 6v 8) < *yinç-it-, Tb. incit-, KAzTü. incit-; Àrıt- ‘temizlemek’ (MN11350

5r 17) < arı-t- bkz. ED 235a, Tb. arıt-, KAzTü. arıt-; bulat- ‘kirletmek’ (MN11350 5r

6) < bulga-t- bkz., Tb. bulat-, KAzTü. bulat-; gizlet- ‘gizletmek’ (MN11350 5v 7) <

kizle-t- ED 760b, Tb. gizlet-, KAzTü. gizlet-; úΣyit- ‘geri dönmek’ (MN1350 5v 2) <

kay-(ı)t- ED 675a, Tb. úĆyit-, KAzTü. úayıt-; örget- ‘öğretmek’ (MN11350 7v 13) <

*ögre-t- bkz. ED 114a, Tb. örget-, KAztü. öyret-; sürt- ‘sürtmek’ (MN11350 6v 13,

7v 4) < sür-t- ED 846b, Tb. sürt-, KAzTü. sürt-; úΣynΣd- ‘kaynatmak’ (MN11350 6r

4) < kayna-t- bkz. ED 678b, Tb. úĆynet-, KAzTü. úaynat-; terped- ‘kımıldatmak’

(MN11350 6r 3) < tepre-t- ED 444a, Tb. terpet-, KAzTü. terpet-; oturt- ‘oturtmak’

(MN11350 7v 9) < oltur-t- ED 133b, Tb. oturt-, KAzTü. oturt-; çıòart- ‘çıkartmak’

(MN11350 5v 15) < çıkar-t- ED 562b, çıkar- < taşkar-, Tb. çıòart-, KAzTü. çıòart-;

33

görset- ‘göstermek’ (MN11350 7v 10) ~ göster- ‘aynı’ (MN11350 7v 9) < körse-t-.

Ekin işlevi için bkz. Erdal 1991: 760-799.

ETü.: -(X)t- (Erdal, 1991: 760), EOTü.: -t- (EATüEk 139); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü. ve TrkmTü.: -(I)t-.

8. -dUr- (MN11350 5v 15 vb.)

Ünsüz ile biten geçişli ve geçişsiz fiil kök ve gövdelerine gelerek ‘oldurma’ ve

‘yaptırma’ bildiren geçişli fiiller türeten (Korkmaz 2007: 126) bu ek, KT’de şu

örneklerde geçer: çıòdur- ‘çıkarmak’ (MN11350 5v 15) < çık-dur- <*taşık+dur-, Tb.

çıòar-, KAzTü. çıòar-; dolandur- ‘gezdirmek’ (MN11350 7r 14) < tolgan-dur- ED

467a, Tb. dolandır-, KAzTü. dolandır-; doldur- ‘doldurmak’ (MN11350 5r 20) < tol-

dur-, Tb. doldur-, KAzTÜ. doldur-; endir- ‘indirmek’ (MN11350 5r 15) < in-dür-,

Tb. endir-/yĆndir-, KAzTü.Ćndir-; götür- ‘kaldırmak, almak’ (MN11350 5v 4) < *kö-

tür-, Tb. götür-, KAzTü. götür-; úarışdır- ‘karıştırmak’ (MN11350 7v 12) < karış-

dur- , Tb. úarışdır-, KAzTü. úarışdır-; öldür- ‘öldürmek’ (MN11350 7r 18) < öl-tür-

ED 133b, Tb. öldür-, KAzTü. öldür-; sındır- ‘kırmak’ (MN11350 6v 19) < sın-dur-,

Tb. sındır-, KAzTü. sındır-; yandır- ‘yandırmak’ (MN11350 6v 17)< yandru-/yan-

tur- ED 947b, Tb. yandır-, KAzTü. yandır-; getir- ‘getirmek’ (MN11350 2v 2, 2v 3,

5r 4) < kel-tür- ED 716b, Tb. getir-, KAzTü. getir-; otur- ‘oturmak’ (MN11350 7v 8)

< ol-tur- ED 133b, Tb. otur-, KAzTü. otur-. Ekin işlevi için bkz. Erdal 799-831.

ETü.: -tUr- (Erdal, 1991: 799), EOTü.: -dUr- (EATüEk 139); MOTü.: TTü.,

GagTü.: -DIr-/-Dur-, AzTü., TrkmTü.: -dIr-/-dUr-.

9. -üş- (MN11350 7v 3)

Geçişsiz fiillerden işteşlik ve ortaklaşma çatılı fiiller kurar: danış- ‘konuşmak’

(MN11350 6r 6) < tanu-ş- ED 526b. Tb. danış-, KAzTü. danış-; berkişme ‘inat etme’

(MN11350 16r 8) berkiş- < berki-ş-me, Tb. berkişme, KAzTü. berkişme; sürüş-

‘kaymak’ (MN11350 7v 3) < sür-üş-, Tb. sürüş-, KAzTü. sürüş-; yapış- ‘yapışmak’

(MN11350 5v 20) < yap-ış- ED 880b, Tb. yapış-, KAzTü. yapış-; yĆtiş- ‘yetişmek’

(MN11350 6v 3) < yĆt-iş- ED 894a, Tb. yĆtiş-, KAzT-. yĆtiş-; yıúış- ‘toplanmak’

(MN11350 6r 2) < yıà-ış- ED 909a, Tb. yıàış-, KAzTü. yıàış-; gerneş- ‘esnemek’

(MN11350 6r 14) < kerin-eş-, Tb. gerneş-, KAzTü. gerneş-. Ekin işlevi için bkz.

Erdal (1991: 552-583).

34

ETü.: -(X)ş- (Erdal, 1991: 552), EOTü.: -(I)ş- (EATüEk 141); MOTü.: TTü.,

GagTü.: -Iş-/-Uş-; AzTü., TrkmTü.: -Iş-/-Uş-/-Aş-.

10. -uz- (MN11350 5r 12)

Fiillerin kök ve gövdelerine gelerek onlardan ettirgen çatılı fiiller türetir: ud-uz-

(MN11350 5r 12) Tb. ud-uz-, KAzTü. ud-uz-; damız- ‘damlatmak’ (MN11350 6r 1)

< tam-ız- bkz. ED 510a. Tb. damızdır-, KAzTü. damızdır-.

ETü.: -Xz- (Erdal, 1991: 757), EOTü. -Uz/-zUr (Korkmaz 1973:203, EATüEk

139): MOTü.: TrkmTü., AzTü.: -Iz-/-Uz-.

1. 2. 2. 1. 2. Birleştirme Yolu İle Söz Yapımı

1. 2. 2. 1. 2. 1. İsimler

KT’de birleştirme yolu ile yapılmış isimler de vardır. Bunların bir kısmı sıfat

tamlaması ve ad tamlaması yolu ile kurulmuş birleşik isimlerdir. Örnekler şunlardır:

Muóammed Şah-i ÚÀcÀr (MN11350 1v 11), Muóammed Mü’min (MN11350 1v 3),

MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì (MN11350 1v 4) vb.; yĆr köki “havuç” (MN11350

12v 2), pĆri gĆce “iki gece sonra” (MN11350 14r 16), úaşúabaò “çatık kaş”

(MN11350 16r 8), ısraúa gün “iki gün önce” (MN1350 13r 9, 14r 2), emme úızı

“hala kızı” (MN11350 13v 12); saru úuş “iri baykuş” (MN11350 12r 15), bozbaş “bir

tür sulu yemek” (MN11350 12r 16), (MN11350 12r 7), Àla göz “iri göz” (MN11350

16r 7); başı baúlı “kurbağa”, pis pisli “bok böceği” (MN11350 12r 6).

1. 2. 2. 1. 2. 2. Fiiller

Birleşik fiiller, bir ad veya ad soylu Türkçe veya yabancı kökenli bir kelime ile

etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek, kılmak, kılınmak, yapmak yardımcı

fiillerinin birleşmesinden ya da belirli kurallar içinde bir araya gelmiş iki ayrı fiilin

anlamca kaynaşmasından oluşmuş birleşik yapıdaki fiil türleridir (Korkmaz 2007:

150). Metinde geçen örnekler şunlardır:

var olmaú “var olmak”(MN11350 6r 15), yoldaş olmaú (MN11350 6v 4), yoldaş

tutmaú (MN11350 6v 3), ışıò Ćlemaú (MN11350 6v 6), apar- ‘götürmek’ (MN11350

8r 4) < alıp bar- vb.

35

1. 2. 2. 1. 2. Çekim Biçim Bilgisi

1. 2. 2. 1. 2. 1. Ad Çekimi

Ad çekimi ekleri, cümlede adlar ile fiiller arasındaki geçici anlam bağlarını

kurmak üzere adların girdiği durumları karşılayan eklerdir.19

Ad çekim ekleri

şunlardır:

1. 2. 2. 1. 2. 1. 1. Teklik-Çokluk

Hiçbir çekim eki almamış ve adın yalın durumu teklik ad çekimini ifade

etmektedir ve adın yalın durumuna çokluk eki olan -lAr eklendiğinde adın çokluk

çekimi oluşur. Metinde geçen örnekler şunlardır:

Teklik A. Ç. aúaç (MN11350 13v 4), alma (MN11350 12v 3), avo (MN11350

11v 18), ay (MN11350 10v 20), börk (MN11350 11v 12), güzgi (MN11350 12v 17)

vb.

Çokluk A. Ç. kitabler (MN11350 16r 6).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 2. İyelik

İyelik ismin kendisine tabi olan unsurlarla, kendisinin ilgili bulunduğu

kelimelerle münasebetini ifade eden gramer kategorisidir.20

KT’de müellif, 1. babın

4. faslı olan “fiile gelen ekler” bölümünde fiil çekiminin zamirlere göre çekimini

işaret ederek 1., 2., 3. teklik ve çokluk fiil çekimlerine ayrıntılı olarak belirtmişse de,

isimlerle ilgili bölümde iyelik için ayrı bir fasıl açmamıştır. Yalnızca “Harfler”e

ayırdığı 3. babda teklik 2. kişi iyeliğe ve 1. babın 4. faslındaki kurallar bölümünde de

isim tamlamaları kuralları dolayısı ile teklik 3. kişi iyeliğe yer vermiştir.

T 2. K. -ın /-ung (KT, MN11350 9r 3, 13r 2)

Teklik 2. kişi iyelik ekiye dair KT’de iki kayıt vardır. Müelli verdiği her iki

örnekte de eki –ng ile yazmış, fakat bu yazımın yaygın veya bir kural olduğuna işaret

ederek, söyleyişte genzelliğin olmadığını belirtmiştir:

Türkçede sen م denilen nÿn-i sÀkine ‘sen’ (ت) anlamındadır úulung (16) geldi هگ گؼی

yani ‘senin kulun geldi’ ( gibi ve nÿn-i sÀkineden sonra genelde eklenen kaf (ؿال ت آؼ

Türkçede yazılıyor (17) ama okunmuyor. (MN11350 15v 15)

19

Korkmaz, Zeynep, a.g.e., s. 23. 20

Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul, 2005, s. 129.

36

adung nedür آػگ ػؿ yani ‘adın nedir’ (امت چينت) ve Türkçede nÿn-i sÀkineden sonra

kaf harfinin yazılması yaygındır. (MN11350 13r 2)

sening úulung geldi هگ گؼی (MN11350 15v 15) cümlesinde úul-ung [oku:

úul+un]

adung nedür آػگ ػؿ (MN11350 13r 2) örneğinde ad-ung [oku: adun].

ETü.: +(X)ŋ~+(X)g (Erdal, 2004: 160), EOTü.: -Uŋ (EATüEk 12); MOTü.:

TTü., Gag., AzTü.: -n/-In/-Un, TrkmTü.:-ŋ/-Iŋ/-Uŋ

Tebriz ağ.: teklik 2. kişide -n/-In/-Un ekleri kullanılır. ö.: baban, qapın vb.

Tebriz’in Deveçi mahallesinde düz ünlülü sözcükler yuvarlak ünlüler ile de

kullanıldığı tespit edilmiştir; ö.: malun ‘malın’, xalun ‘benin’ vb. (Memmedli

2008:89)

T. 3. K. -I/-sI (KT, MN11350 9v 1, 9r 12)

Teklik 3. kişi iyelik eki 1. babın 4. faslındaki kurallar bölümünde verilmiştir ve

örnekler şunlardan ibarettir: ZĆyd’in atası (MN11350 9r 14), ZĆyd’in alması

(MN11350 9r 12), yelda gĆcesi (MN11350 9r 14), emusi (MN11350 9r 14).

ETü.: +(s)I(n+) (Erdal, 2004: 160), EOTü.: -(s)I2(n)+ (EATüEk 12); MOTü.:

TTü., Gag., AzTü.:-I/-U/-sI/-sU, TrkmTü.: -I/-sI

Tebriz ağ.: Tebriz ağzında iyelik eki teklik 3. kişi ünlüyle biten sözlerde -sI/-sU

ekleri ile, ünsüzle biten sözlerde ise tek biçimli olarak -i eki ile kullanıldığı görülür;

ö.: ağası, dalısı ‘arkası’ vb. (Memmedli 2008:90)

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. Hâl

Hâl eklerinin görevleri konusunda M. Ergin şunları kaydetmektedir: “Hal ekleri

ise ismi kendisine tabi olmayan, kendinin tabi olduğu unsurlarla münasebete getiren

eklerdir. Bu ekler ismi isimlere, edatlara ve bilhassa fiillere bağlayarak bir çok

münasebetler kurarlar ve bu münasebetlerden birçok isim, edat ve fiil grupları ile

cümleler doğar. Hal ekleri içinde, dediğimiz gibi, ismi bazan isme bağlayan ek de

vardır. Fakat hal ekleri esas itibariyle ismi fiile bağlayan eklerdir” (Ergin 2005 226-

227, ayrıca bkz. Biray 1999: 218 vd.).

37

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 1. İlgi Durumu +in

Yazar ismin ilgi durumunu 1. babın 4. faslındaki kurallar bölümünde Türkçede

tamlayanın (muøÀfun ileyh) işareti olarak vermiş ve bu işareti, zamirlerde veya gayri

zamirlerde tamlanandan (muøaf) önce gelip sonunda ya ve sakin nun’u (-ın)

bulundurması gereğini vurgulamaktadır (MN11350 8v 9r). İlgi durumunu Arap

gramerine göre açıklayan yazar, ayrıca 9r’deki 4. kural bölümünde ‘eğer tamlayan

birden fazla olursa Türkçede ilk önce en son tamlayana ya ve nun (ın) ekleyerek’

(MN11350 9r 15) kullanıldığını belirtir ve ‘kimi Türkler vav ve nun (-un) ekleyerek’

(MN11350 9r 16) söylediklerini açıklayarak ‘eskilerde -ın ekinden sonra -nın ekinin

de eklendiğine’ (MN11350 9r 16) dikkat çekmektedir. ZĆyd+in oġlan+ın kitÀb-ın

òΣtti (MN11350 9r 17-18), Ömer+in Bistūn òΣnceri+nün destesi (MN11350 9r 18).

Yazar ismin ilgi durumunu ayrıca 1. babın 1. faslındaki zamirler bölümünde

‘bitişik mecrur zamirleri’ (øamįr-i mecrÿr-i muttaãıl) adı altında açıklıyor. Yazar

burada altı şahıs zamirinin ilgi hâlindeki biçimlerini de belirtmiş, teklik ve çokluk 1.

şahıs zamirlerde ilgi hâlinin -ın ekinin yanı sıra -ım ekiyle de yapıldığını

açıklamıştır: onın, oların, senin, sizin, menin ~ menim, bizin ~ bizim (MN11350 8v

11-14)

ETÜ.: +Iŋ/+nıŋ (Tekin 2000, 107), EOTü.: +(n)Uŋ, KTü.: +nIŋ/+nUŋ (KTüG.

2008, 29), MOTü.: TTü., GTü., AzTü.: +In/+Un/+nIn/+nUn, TrkmTü.:

+Iŋ/+Uŋ/+nIŋ/+nIŋ.

ErİlAğ. +ŧ/+(n)In/+(n)Un (Gemalmaz 1995, 274-276), IrakTrkmTü.:

+In/+Un/+nIn/+nUn (Bayatlı 1996, 369).

Tebriz ağ.: İsmin ilgi durumu Tebriz ağzında ünsüzle biten sözlerde +In/+Un

ekleriyle, ünlüyle biten sözlerde ise +nIn/+nUn ekleriyle yapılır. ö.: davarın, börkün

‘şapkan’ vb. Tebriz’in Arpa dere, Úere Meliò, Vasmış ve İlòıçı ağızlarında yuvarlak

ünlüyle yapıldığı görülür; ö.: deryanun, bacanun, abanun ‘annenin’ (Memmedli

2008, 84).

38

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 2. Yükleme Durumu

Yazar 1. bâbın 4. faslının kurallar bölümünde (1. kural) ismin yükleme hâlini

nesne (mefèūl) olarak tanıklamış ve sonunda sakin ya’nın (-I) bulunmasına da dikkat

çekmiştir.

İsim Yükleme hâli

Ćv+i (MN11350 8v 15), kitab+ı (MN11350 8v 20) vb.

ETÜ.: +(X)g (Tekin 2000, 108), KTü.: +G (KTüG. 2008: 29), EOTü.: +(y)I

(EATüE 31), MOTü.: TTü., GTü.: +I/+U/+yI/+yU, AzTü.: +I/+U, TrkmTü.: +I.

İyelikli yükleme hâli:

kitabı-nı (MN11350 8v 4) bu örnek yanlış olarak kitabına biçiminde

yazılmıştır, duèası-nı (MN11350 9r 8), gözi-ni (MN11350 9r 5) vb.

Yazar kişi zamirlerinin yükleme hâllerini de vermiştir. 1. babın 4. faslındaki

zamirler bölümünde bitişik mensup zamirleri (øamìr-i menãÿb-i muttaãıl) adı altında

vermiş ve altı şahıs zamirinin yükleme durumlarını Arap gramerine göre ayırmıştır.

Sıralama ise teklik ve çokluk 1. şahıstan itibaren başlamıştır. Ayrıca aynı babın 4.

faslındaki kurallar başlığı adı altında (1. kural) yüklemin sonunda sakin ya’nın (-ı)

bulunmasına da dikkat çekmektedir. Teklik 1. kişide Rumluların (Anadolu Türkleri)

dilinde beni biçiminde söylendiği de yazılmaktadır. (MN11350 8r-8v)

Metinde geçen örnekler şunlardır: onı, oları (MN11350 8v 3-4), seni, sizi

(MN11350 8v 5-6), meni, bizi (MN11350 8v 7-8).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 3. Bulunma Durumu

Yazar bulunma durumunu 1. babın 4. faslındaki kurallar bölümünün 2.

kuralında ve 3. Babın harfler kısmında ismin bulunma durumunu +dAn olduğunu ve

Farsça der’e (ػؿ) ‘+dA’ karşılık geldiğini belirtmiş ve şu örnekleri vermiştir: ZĆyd’in

başında فيؼي تاىيؼ (MN11350 9r 4).

ETÜ.: +DA (Tekin 2000, 114), EOTü.: +dA (EATüE 48), KTü.: +DA (KTüG.

30), MOTü.: TTü., GTü.: +dA/+tA, AzTü.: +dA, TrkmTü.: +dA.

ErİlAğ. +(n)dA (Gemalmaz 1995, 283-285), IrakTrkmTü.: +dA/+tA (Bayatlı 1996,

369), Tebriz ağ.: Tebriz ağzında bulunma durumu sonu ünlü ve ötümlü harflerle

39

biten sözlere +dA eki ötümsüz harflerle biten sözlere ise +tA ekinin getirilmesiyle

yapılır; ö.: bazarda, bucaòta ‘köşede’, sebette vb. (Memmedli 2008, 86).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 3. 4. Çıkma Durumu

Yazar 1. babın 4. faslındaki kurallar bölümünün 2. kuralında, 2. bâbın 10.

faslında ve 3. bâbın Harfler kısmında ismin çıkma durumunu +dAn olduğunu ve

Farsça ez’e (اف) ‘+dAn’ karşılık geldiğini belirtmiş ve şu örnekleri vermiştir.

Metinde geçen şu örneklerden ekin ünsüz benzeşmesi ile -nan olduğunu da tespit

edebilmekteyiz: Ömerin ayaġından ػـي آياؿيؼي (MN11350 9r 5), bendedeng تؼ

,orda (MN11350 15v 2), burda (MN11350 15v 2) ,(MN11350 15v 20) ػگ

ETÜ.: +DA/+tAn (Tekin 2000, 114), EOTü.: +dAn/+dIn (EATüE 55-57),

KTü.: +DA/+DIn/+dUn (KTüG. 30), MOTü.: TTü., GTü.: +dAn/+tAn, AzTü.:

+dAn, TrkmTü.: +dAn.

ErİlAğ. +(n)dAn (Gemalmaz 1995, 274-276), IrakTrkmTü.: +dAn/+tAn

(Bayatlı 1996, 370); Tebriz ağ.: Tebriz ağzında çıkam durumu ünlü ve ütümsüzle

biten sözlere +dAn eki ve ötümlüyle biten sözler +tAn ekinin getirilmesiyle yapılır.

ö.: sudan, Allahtan, bulaxtan, dĀletten vb. Azerbaycan Türkçesinin ağızlarında

olduğu gibi Tebriz ağzında da sonu /n/ ve /m/ sesleri ile biten sözler çıkma durumuda

asimilasyona uğramış +nAn biçiminde söylendiği görülür; ö.: günnen ‘günden’,

mennen ‘benden’, gözümnen ‘gözümden’, malımnan ‘malımdan’ vb. (Memmedli

2008, 87).

1. 2. 2. 1. 2. 1.3. 5. Yönelme Durumu

Yazar 2. bâbın 10. faslında ve 3. bâbın Harfler kısmında ismin yönelme

durumunu +A olduğunu ve Farsça be’ye ‘+A’ karşılık geldiğini belirtmiş ve şu

örnekleri vermiştir. buraya (MN11350 15v 4), oraya (MN11350 15v 3), mene vĆrdi

.(MN11350 16r 1) ؿػی

ETÜ.: -kA (Tekin 2000, 111), EOTü.: +(y)A/+GA (EATüE 38-41), KTü.:

+kA/+gA/+A (KTüG. 30), MOTü.: TTü., GTü., AzTü.,TrkmTü.: +(y)A/+(n)A.

ErİlAğ. +yA/+nA (Gemalmaz 1995, 274-276), IrakTrkmTü.: +A (Bayatlı 1996, 370)

Tebriz ağ.: Tebriz ağzında yönelme durumu +A/+yA eki ile ifade olunur; dolamaca

‘yüyürük’, ota vb.

40

Tebriz ağızlarında son ünlüsü /+a/, /+ı/, /+u/ olan kimi sözlere çıkma eki

eklendiğinde, kalın ünlüler /+i/ ünlüsüne çevrilir. ö.: bağçiye ‘bağçıvana’, karxaniye

‘fabrikaya’ vb. (Memmedli 2008, 85).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 4. Zamir Çekimi

Yazar zamirleri 1. babın 4. faslında, fiile gelen ekler bölümünde vermiş ve

merfu (merfÿè), mensup (menãÿp) ve mecrur (mecrÿr) olmak üzere üç bölüme

ayırarak her bölümü de “bitişik” ve “ayrı” olarak iki kategoride ele almıştır. Yazar

ayrı mecrur (mecrÿr-i münfaãıl) zamirinin kullanılmadığını ve bitişik merfu

zamirinin (øamįr-i merfÿè-i muttaãıl) fiillerin sonlarına geldiğini söyledikten sonra

ayrı merfu zamirlerinden (øamįr-i münfaãıl-i merfÿè) başlayarak çekimleri diğer

bölümlerde olduğu gibi teklik ve çokluk 3. şahıstan itibaren yapmıştır. Yazar bitişik

mensup zamirleri bölümünde teklik 1. kişinin Azerbaycanlıların dilinde meni ve

Rumluların dilinde ise beni şeklinde söylendiğine dikkat çekmektedir. Ayrı mensup

zamirleri (øemÀyįr-i menãÿb-i münfaãıl) bölümünde bu zamirin bitişik mensup

zamirlerinden farkının olmadığını sadece fiilden önce geldiği yazılmaktadır. ....

Bitişik mecrur zamirleri (øamįr-i mecrÿr-i muttaãıl) bölümünde ise teklik ve çokluk

1. şahısların ilgi hâlinde -in ekinin yanı sıra -im ekinin de kullanıldığını

söylemektedir.

Metinde geçen kişi zamirleri ve metinde verilen hâl kategorisindeki çekimleri

şöyledir:

T 1. K. men

Yönelme: mene (MN11350 16r 1), Yükleme: meni/beni (MN11350 8v 7),

İlgi: menin (MN11350 8v 12), menim (MN11350 8v 13-14).

T 2. K. sen

Yükleme: seni (MN11350 8v 5), İlgi: senin (MN11350 8v 11).

T 3. K. o

Yükleme: onı (MN11350 8v 10), İlgi: onın (MN11350 8v 11), Yönelme:

oraya (MN11350 15v 4).

Ç 1. K. biz

Yükleme: Yükleme: bizi (MN11350 8v 8), İlgi: bizin (MN11350 8v 12),

bizim (MN11350 8v 13-14).

41

Ç 2. K. siz

Yükleme: sizi (MN11350 8v 6), İlgi: sizin (MN11350 8v 11).

Ç 3. K. olar

Yükleme: oları (MN11350 8v 4), İlgi: oların (MN11350 8v 11).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. Fiil Çekimi

ÁştiyÀnì birinci babın birinci faslında Türkçe mastarın dokuz vechesini şöyle

sıralamaktadır: geçmiş zaman (mÀøį ), gelecek zaman (mustaúbel), fail ismi (ism-i

fÀèil), meful ismi (ism-i mefèÿl), emir (emr), emrin olumsuzu (nehy), geçmiş

zamanın olumsuzu (ceód), geniş zamanın olumsuzu (nefy), soru (istifhÀm).

Yukarıda görüldüğü üzere yazar fail ismi ve meful ismini fiilin dokuz vechesi

içinde yer vermektedir, ayrıca bunların tekil ve çoğul ayrımını da yapmaktadır.

ÁştiyÀnì Fail ismi ve meful isminin dışında yedi vechenin herhangi birisinin altı

çekiminin olduğunu şöyle yazmaktadır: bir sıyga teklik 3. şahıs için ister eril olsun

ister dişil, bir sıyga ikili ve çokluk 3. şahıs için ister ikili veya çoğul olsun ister eril

veya dişil, bir sıyga teklik 2. şahıs için ister eril olsun ister dişil bir sıyga ikili ve

çokluk 2. şahıs için ister eril ister dişil , bir sıyga teklik 1. şahıs çin ve bir sıyga da

çokluk 1. şahıs için. Ve fail ismi ve meful isminin ikişer sıygasının olduğunu da

şöyle kayd etmektedir: bir sıyga tekil için ister eril olsun ister dişil ve bir sıyga da

ikili ve çoğul için ister eril olsun ister dişil.

Yazar kişilerin ayrımını Arap gramerine göre yapmaktadır. Yazar Türkçe ve

Farsçada erillik-dişillik ve ikililik-çoğulluk ayrımının olmamasını vurguladıktan

sonra fiillerin çekimini teklik 3. kişi, çokluk 3. kişi, teklik 2. kişi, çokluk 2. kişi, ve

teklik 1. kişi ve çokluk 1. kişi biçiminde sıralamaktadır. (MN11350 2v 1).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 1. Geçmiş Zamanın Çekimi

ÁştiyÀnì geçmiş zamanın altı sıygası olduğunu yazdıktan sonra herhangi bir

kişi için erillik-dişillik ve ikililik-çoğulluk ayrımı olmadığını söylemektedir. Kişi

sıralaması ise teklik 3. kişi ve çokluk 3. kişiden itibaren başlamaktadır. Birinci babın

birinci faslında örnek fiil olarak vur- alınmıştır. Birinci babın üçüncü faslında (fazla

açıklamalar yapmak için fiillerden birkaç örnek) ise vurmaú, aparmaú ve tapmaò

fiillerinin çekimleri de yazılmıştır. Bu bölümde üç örnek de ele alınmıştır.

42

3. T. -dı -dı -dı

3. Ç. -di-ler~dı-lar -di-ler -di-ler

2. T. -dı-n -dı-n -dı-n

2. Ç. -dı-z -dı-z -dı-z

1. T. -d-um -d-ım -d-um

1. Ç. -d-uú~ -d-uò -dıò -d-uò

vur- apar- tap-

Teklik

1. K. vurdum apardım tapdum

2. K. vurdın apardın tapdın

3. K. vurdı apardı tapdı

Çokluk

1. K. vurduú, vurduò apardıò tapduò

2. K. vurdız apardız tapdız

3. K. vurdiler, vurdılar apardiler tapdiler

T 1. K. -dum (KT, 3r 4)

ETü.: -dIm/-dUm (Erdal, 2004: 237); DLT -dIm/-dum/-tIm/-tUm (Atalay 2006-

I: 277-20 egsedim ‘eğdim, istedim’, I: 47-15 úaçurdum ‘kaçırdım’, I: 266-17

ornattım ‘yerine koydum’, III: 427-19 öpürttüm ‘içirttim’; EOTü.: -dUm (EATüEk

88); MOTü.: TTü., Gag. -dIm/-dUm/-tIm/-tUm; AzTü., TrkmTü. -dIm/-dUm

Erz.: -dIm/-dUm (Gemalmaz 1995-I:346); IrakTrkmTü.: Irak Türkmenleri

ağızlarında kullanılan görülen geçmiş zaman eki -dI/-dU/-tI/-tU’dır; ö.: baàlÀdım

(Beyatlı 1996: 392);

AzDDAt.: Azerbaycan Türkçesinin diyalektoloji atlası programının 72.

sorusunu (s. 21) oluşturan görülen geçmiş zaman ‘haritalar ve onların açıklamaları’

bölümünde gösterilmemektedir.

Tebriz ağzında Teklik 1. kişi -dIm/-dUm biçimde kullanılır; ö.: vurdum,

işledim, úaldım, yudum vb. Zencan ağzında -tI/-tU ekleri ile kullanılan örnekler de

tespit edilmiştir. ö.: tuttum (Memmedli 2008:109). Bugünkü Tebriz ağızlarında ise

43

teklik 1. kişi -dIm/-dUm biçiminde tespit edilmektedir: vurdum, geldim, öpdüm,

oòudum.

T 2. K. -dın (KT, 2v 20)

ETü. -dIŋ/-dUŋ ~ -dIg/-dUg (Erdal, 2004: 237); EOTü.: -dUŋ (EATüEk 88);

MOTü.: TTü. ve GagTü.: -dIn/-dUn/-tIn/-tUn; AZTü.: -dIn/-dUn; TmTü.: -dIŋ/-dUŋ;

bkz. ErİlAğ.: -dIn/-dUn (Gemalmaz 1995-I:347); IrTrkmTü. (Kerkük ağzı): -

dUv ö.: baàlÀdŭv (Kifri ağzı): -dIy ö.: baàlÀdıy (Beyatlı 1996: 392); Tebriz ağzında

Teklik 2. kişi -dUn biçimde kullanılır: aldun, bahdun vb. Zencan ağzında -tI/-tU

ekleri ile kullanılan örnekler de tespit edilmiştir: tuttun (Memmedli 2008:110).

Bugünkü Tebriz ağızlarında ise teklik 2. kişi -dIn/-dUn biçiminde tespit

edilmektedir: vırdın, geldin, öpdün, oòudun.

T 3. K. -dı (KT, 2v 16)

ETü. -dI (Erdal, 2004: 237); DLT –dI/-tI (Atalay 2006-II: 235-10 kugruldı

‘kavruldu’, II: 329-7 11 kafçıttı ‘kızdırdı’, II: 141-13 büründi ‘büründü’); EOTü.: -dI

(EATüEk 88); ME.: -dI/-tI (Yüce 1993 27-28); MOTü.: TTü. ve GagTü.: -dI/-dU/-

tI/-tU; AZTü.: -dI/-dU; TmTü.: -dI.

bkz. ErİlAğ.: -di (Gemalmaz 1995-I:347); IrTrkmTü. -dI: baàlÀdı (Beyatlı

1996: 392); Tebriz ağ. –dI, satdı, tapdı, oldı, çüridi vb. (Memmedli 2008:110).

R.Rüstemov görülen geçmiş zaman ekinin 3. kişide -tI/-tU biçimlerinin

kullanılmasını Ali Bayramlı ilçesinin Navahı köyü ağzında, Salyan ilçesinin

Mikayıllı köyü ağzında, Ağdaş ilçesinin Qesil köyü ağzında, Ordubad ilçesinin

Üstupu köyü ağzında ve Vedi ilçesinin Bağçacıq köyü ağzında tespit etmektedir.

(Memmedli 2008:110). Bugünkü Tebriz ağızlarında ise teklik 3. kişi -dI/-dU

biçiminde tespit edilmektedir: vırdέ, geldέ, öpdέ, oòudέ.

Ç 1. K. -duú, -duò (KT, 3r 6)

ETü. –dImIz/-dUmUz (Erdal, 2004: 237); DLT –tImIz/-dImIz/-dümiz (Atalay

2006-III: 235-14 açtımız ‘açtık’, I: 327-16 bardımız ‘vardık’; EOTü.: -dUk (EATüEk

88); ME. –duú/-dük (Yüce 1993 27); MOTü.: TTü. ve GagTü.: -dIk/-dUk/-tIk/-tUk;

AZTü.: -dIk/-dUk/-dIò/-dUò; TmTü.: -dIk/-dUk;

44

bkz. Anadolu ağ. Doğu Grubu (Ağrı, Bingöl, Bitlis merkez, Diyarbakır, Elazığ,

Muş, Urfa 58) -duò/-dıò; ErİlAğ.: -dıò/-diyh/-duò/-düyh (Gemalmaz 1995-I:347);

IrTrmTü.: baàlÀdıà (Beyatlı 1996: 392); Tebriz ağ. –duò/-tuò Tebriz ağızlarının

çoğunda ünlüyle biten fiiller -duò biçiminde kullanılır: eleduò, itileduò vb. /ş/ ve /t/

ünsüzüyle biten fiiller ise -tuò biçiminde kullanılır: yetiştuò, şeştuò vb. Zencan

ağzında -tIò/-tUò ekleri ile kullanılan örnekler de tespit edilmiştir: tuttuò (Memmedli

2008:110). Bugünkü Tebriz ağızlarında, çokluk 1. kişi teklik biçimi her durumda

-duò olarak tespit edilmektedir; ö.: vurduò, gelduò, öpduò, oòuduò.

Ç 2. K. –dız (KT, 3r 1)

ETü. –dIŋIz/-dUŋUz ~ -dIgIz/-dUgUz, -dIŋIzlAr/-dUŋUzlAr (Erdal, 2004:

237); DLT –dInğIz (Atalay 2006-II: 47-5 bardınğız ‘vardınız’); EOTü.: -dUŋuz

(EATüEk 88); MOTÜ.: TTü. ve GagTü.: -dInIz, -dUnUz, -tInIz, tUnUz; AZTü.: -

dInIz/-dUnUz; TmTü.: -dIŋIz, -dUŋIz.

bkz. Anadolu ağ. Doğu Grubu (Elazığ, Bitlis) -dIz; ErİlAğ.: -dIz/-dUz

(Gemalmaz 1995-I:347); IrTrkmTü. (Kerkük ağzı): -dUvUz, -tUvUz (Kifri ağzı): -

dIyIz, tIyIz (Beyatlı 1996: 392); Tebriz ağ. –dUz/-tUz: boğduz, böldüz vb. /t, ò, ş, ç/

ünsüzleriyle biten fiilerde ise -tIz/-tUz biçiminde kullanılır. Ö.: baòtīz vb. Zencan

ağzında -tIz/-tUz ekleri ile kullanılan örnekler de tespit edilmiştir: tuttuz (Memmedli

2008:110). Bugünkü Tebriz ağızlarında ise çokluk 2. kişi –dIz/dUz şeklinde tespit

edilmektedir.

Ç 3. K. -diler, -dılar (KT, 2v 18)

ETü. –dI(lAr) (Erdal, 2004: 237); DLT –tIlAr/-dIlAr (Atalay 2006-II 103-8

kowuşdılar ‘kovdular’ ); EOTü.: -dIlAr (EATüEk 88); ME. -dIlAr/-tIlAr (Yüce 1993

73s. 200-3 dıúlışdılar) MOTü.: TTü. ve GagTü.: -dIlAr, -dUlAr, -tIlAr, tUlAr;

AzTü., TmTü.: -dIlAr/-dUlAr.

bkz. ErİlAğ.: -dIlAr/-dUlAr (Gemalmaz 1995-I:347); IrTrkmTü.: -dIlAr/-

dUlAr/-tIlAr/-tUlAr Ö.: baàlÀdılar (Beyatlı 1996: 392); Tebriz ağ. -dIlA Ö.:

apardıla, istedile vb. Bu özellik Tebriz ağzını Urmiye ağzından ayırıyor. Urmiye

ağzında çokluk 3. kişinin -dIlAr biçiminde kullanıldığı tespit edilmiştir. Ö.: getdiler,

istediler vb. (Memmedli 2008:110). Bugünkü Tebriz ağızlarında ise çokluk 1. kişi

zayıf bir -r’nin duyulmasıyla-dIlar şeklinde tespit edilmektedir: vırdılar.

45

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 2. Geçmiş Zamanın Olumsuz (fièl-i ceód) Çekimi

Áştiyani birinci babın birinci faslının geçmiş zamanın olumsuzu bölümünde

eğer fiilde –mA eki olmazsa bütün çekimlerin geçmiş zaman gibi olduğunu

vurgulamaktadır. Yani geçmiş zamanın olumsuzunda geçmiş zaman fiilinin

kökünden sonra -mA ekinin eklendiğini söylemektedir (MN11350 4r-4v).

3. T. –ma-dı/-me-di

3. Ç. –me-diler~ma-dılar

2. T. –ma-dın/-me-din

2. Ç. –ma-dız/-me-diz

1. T. –ma-dım/me-dim

1. Ç. –ma-dıò~ -me-diò

vur- apar- tap-

Teklik

1. vurmadım, vurmedim aparmadım tapmadım

2. vurmadın, vurmedin aparmadın tapmadın

3. vurmadı, vurmedi aparmadı tapmadı

Çokluk

1. vurmadıò, vurmediò aparmadıò tapmadıò

2. vurmadız, vurmediz aparmadız tapmadız

3. vurmadılar, vurmediler aparmadiler tapmadiler

T 1. K. –madım, -medin (KT 4v 4)

EOTü.: -mAdUm (DKK. Ergin II 462); DLT: -mAdIm (Korkmaz 2005 I: 251);

MOTü.: TTü., GagTü., TrkmTü. ve AzTü.: -mAdIm;

IrTrkmTü.: -mÀdım/-mēdim Ö.: baàlamÀdım (Beyatlı 1996: 392). Bugünkü Tebriz

ağzında geçmiş zamanın olumsuz teklik 1. kişisi -mAdIm biçiminde tespit

edilmektedir. Ö.: vurmadım, öpmedim vb.

T 2. K. –madın, -medin (KT 4v 2)

DLT: -mAdIŋ (Atalay 2006 I: 79-21,22,23); EOTü.: -mAdUŋ (DKK. Ergin II

462); MOTü.: TTü., GagTü. ve AzTü.: -mAdIn; TrkmTü.: -mAdIñ

46

IrTrkmTü.: -mÀdŭv (Kerkükğz.)/-mÀdıy (Kifri ağ.) (Beyatlı 1996: 392). Bugünkü

Tebriz ağzında geçmiş zamanın olumsuz teklik 2. kişisi -mAdIn biçiminde tespit

edilmektedir. Ö.: vurmadın, öpmedin vb.

T 3. K. –madı, -medi (KT 4r 19)

DLT: -mAdI (Atalay 2006 I: 149-2); ME -mAdI (Yüce 1993: 119, 142);

EOTü.: -mAdI (DKK. Ergin II 462); MOTü.: TTü., GagTü., TrkmTü. ve AzTü.: -

mAdI. IrTrkmTü.: -mÀdı/-mēdi Ö.: baàlamÀdı (Beyatlı 1996: 392). Bugünkü Tebriz

ağzında geçmiş zamanın olumusuz teklik 3. kişisi -mAdI biçiminde tespit

edilmektedir. Ö.: vurmadı, tapmadı, aparmadı vb.

Ç 1. K. -madıò, -mediò (KT 4v 5)

DLT: -mAdUk (Atalay 2006 II: 62-20, 63-14); EOTü.: -mAdUk (DKK. Ergin

II 462); MOTü.: TTü., GagTü., TrkmTü.ve AzTü.: -mAdIk.

IrTrkmTü.: -mÀdıà/-mēdià Ö.: baàlamÀdıà (Beyatlı 1996: 392). Bugünkü Tebriz

ağzında geçmiş zamanın olumsuz çokluk 1. kişisi -mAduò biçiminde tespit

edilmektedir. Ö.: vurmaduò, tapmaduò, aparmaduò vb.

Ç 2. K. -madız, -mediz (KT 4v 3)

DLT: -mAdIñIz (Korkmaz 2005 I: 251); EOTü.: -mAdUñUz (DKK. Ergin II

462); MOTü.: TTü., GagTü. ve AzTü.: -mAdInIz, TrkmTü.: -mAdIñIz/-mAdUñIz.

IrTrkmTü.: -mÀdŭvŭz, baàlamÀdıŭvŭz (Kerkük ağ.) –mÀdıyız, baàlamÀdıyız (Kifri

ağ.) (Beyatlı 1996: 392). Bugünkü Tebriz ağzında geçmiş zamanın olumsuz çokluk

2. kişisi -mAdIz biçiminde tespit edilmektedir. Ö.: vurmadız, tapmadız, aparmadız

vb.

Ç 3. K. -madılar, -mediler (KT 4r 20)

EOTü.: -mAdIlAr (DKK. Ergin II 462); MOTü.: TTü., GagTü., TrkmTü.ve

AzTü.: -mAdIlAr .IrTrkmTü.: -mÀdılar/-mēdiler Ö.: baàlamÀdılar (Beyatlı 1996:

392). Bugünkü Tebriz ağzında geçmiş zamanın olumsuz çokluk 3. kişisi -mAdIlAr

biçiminde tespit edilmektedir. Ö.: vurmadılar, tapmadılar, aparmadılar vb.

47

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 3. Geniş Zamanın Çekimi

ÁştiyÀnì bu bölümde şimdiki zaman ve geniş zamanın özelliklerine

değinmektedir. Dolayısıyla -Ar’lı biçimlerin geniş zamanı ve -Ir’lı biçimlerin şimdiki

zamanı ifade ettiklerini vurgulamaktadır. Geniş zamanın karşılığının Arap ve Fars

dillerinde olmadığına da değinmektedir (MN11350 3r-3v). Ölçünlü Azerbaycan

Türkçesi ve bugünkü Tebriz ağızları aynı özellikleri taşımaktadırlar.

3. T. -ar

3. Ç. -ar-ler~ar-lar

2. T. -ar-san

2. Ç. -ar-sız

1. T. -ar-am

1. Ç. -ar-uú~ -ar-uò, -ıò

vur- apar- tap-

Teklik

1. vuraram apararam taparam

2. vurarsan apararsan taparsan

3. vurar aparar tapar

Çokluk

1. vuraruò, vuraruú apararıò taparıò

2. vurarsız apararsız taparsız

3. vurarler, vurarlar apararler taparler

T 1. K. -aram (KT, 3v 2)

ETü. -yUr men /-r men/-Ir men/-Ur men/-Ar men, The alternations accord with

the vowels in the vowel converb -U, -I and -A and may reflect a prehistorical

grammatical category. (Erdal, 2004: 240-241), -Êr bÊn (Tekin, 2000: 187); DLT: -r

men/-Ir men/-Ur men/-Ar men (Atalay 2006 I, II, III); ME: -r men /-Ur men/-Ar men

(Yüce 1993 55s. 120-3 úılur men); EOTü.: -Armen/-Urmen/-ArvAn/-UrvAn/-

ArvAnın/-UrvAnın/-ArvAm/-UrvAm/-ArIn/-UrIn/-ArAm/-UrAm (EATüEk 92);

MOTü.: TTü.: -rIm/-ArIm/-IrIm/-UrUm; GagTü.: -rIm/-(y)ArIm/-IrIm/-UrUm;

AzTü.: -(y)ArAm/-rAm; TrkmTü.: -ArIn/-rIn.

48

bkz. ErİlAğ.: (Yukarı Karasu, Yukarı Aras, Tortum ağ.) -ArAm/-rAm/-UrAm/-

IrAm, (Oltu, İspir Hunut Grubu ağ.) –ArIm/-UrUm/-IrIm/-ArUm (Gemalmaz 1995-

I:347); IrTrkmTü.: -rAm/-(y)ArAm (Beyatlı 1996: 391).

Tebriz ağzı: Memmedli -ı, -i, -u, -ü eklerinin şimdiki zamanla birlikte, geniş

zamanı da ifade ettiğini belirtmiş, Karvansaray ilçesinin Göl kend ağzında teklik 1.

kişide de kayda alınmıştır: Ö.: Men gedi, sen qalı (Memmedli 2008:120-122).

-ar, -er. Bu ekler geniş zamanın temel ekleri gibi Tebriz ağzında da kendini

göstermektedir. Bu ekler daha çok 1. ve 2. kişilerde görülmektedir. Polonya âlimi S.

Şapşal’ın Tebriz diyalektine ait topladığı metinlerde geniş zamanın 1. kişi tekliğinde

kişi ekinin geniş-düz biçimi –ım, -im de kendini gösterir; Ö.: Sen qaş çıx o ağaca

qizlen, men diyerem; Dedi: zehrimar da vermirem; her kesin aduna çıxsa verrim ona.

Şahıs ekleri ile bağlı geniş zamanın 1. şahsınde zaman ekinin fonetiği aşağıdaki

durumlarda değişebilir:

a) Azerbaycan konuşma diline uygun olarak, Tebriz ağzında da sonu l, n

ünsüzleri ile biten fiillere –ar, -er eki ilave edildiğinde, zaman ekinin ünlüsü

düşer ve ileri benzeşme neticesinde r ünsüzü l, n seslerine çevrilir; Ö.: qallam,

ollam, dayannam vb.

b) Sonu r ünsüzü ile biten fiillerde ise a ve e ünlülerinin düşmesi ile ikizleşme

olayı gerçekleşir; mes.: gönderrem, götürrüò, vurruò vb.

T 2. K. –arsan (KT, 3r 18)

DLT: -Ar sen (Atalay 2006: III, 361-1); EOTü.: -ArsIn/-UrsIn (EATüEk 88);

MOTü.: Ttü.: -rsIn/-ArsIn/-IrsIn/-UrsUn; GagTü.: -rsIn/-(y)ArsIn/-IrsIn/-UrsUn;

AzTü.: -(y)ArsAn/-rsAn; TrkmTü.: -ArsIñ/-rsIñ;

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu, Yukarı Aras ve Tortum ağızlarıyla, İspir

ağızlarının Norgâh grubu -rsAn/-ArsAn biçimdedir, Oltu ağızlarında ve İspir

ağızlarının Hunut grubunda kalınlık-incelik ve ünlüsü darsa uyum gözetmeksizin düz

veya yuvarlak olarak –ArsIn/-rsIn/-rsUn şekillerindedir, Şenkaya-Olur Türkmen

ağızlarında şahıs ekinin ünlüsünün düz-kalın şekilleriyle karşılaşılır: -Arsın/-rsın

(Gemalmaz 1995-I:365); IrTrkmTü.: -AsAn/-(y)AsAn (Beyatlı 1996: 391); Tebriz

ağ.: ArsAn ekleri ile yapılmaktadır. Ö.: vurarsan, gelersen vb.; -ı, -i, -u, -ü ekleri

şimdiki zamanla birlikte, geniş zamanı da ifade etmektedir. Bu özellik Tebriz

49

ağzında şimdi de kullanılmaktadır; Ö.: Telesme, tez yaxçı olusan, sen de evel

kombayının borusunnan özmizinkin doldurusan; Gözdiyersen qırmaq batanda

çekisu:z; Eybi yohdi, gem-kesiri so:ra düzeldisü:z; Bir heftede bular hammısı başa

geli vb. Bu özellik Görçay ilçesinin Lekçıulpaq köyü, Cebrayıl ilçesinin Papı ve

Soltanlı köylerinde ve İmişli ilçesi ağzılarında 2. ve 3. teklik kişide kullanılması

tespit edilmiştir (Memmedli 2008:120-122);

T 3. K. –ar (KT, 3r 8)

ETü. -yUr/-r/-Ir/-Ur/-Ar/-U/-I/-A (Erdal, 2004: 240-241); DLT: -r/-Ir/-Ur/-Ar

(Korkmaz 2005 I: 250); ME: -r/-Ur/-Ar (Yüce 1993: 27-28); EOTü.: -Ar/-Ur;

MOTü.: TTü.: -r/-Ar/-Ir/-Ur; GagTü.: -r/-(y)Ar/-Ir/-Ur; AzTü.:-r/-(y)Ar; TrkmTü.: -

r/-Ar .

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu, Yukarı Aras ağ. -r/-Ar, Çoruhboyu ağızlarında

kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak ve darsa daha çok uyum gözetmeksizin

yuvarlak şekilleriyle görülür -r/-Ar/-Ur (Gemalmaz 1995-I:367); IrTrkmTü.: -r/-

(y)Ar Ö.: açar, diyer vb. (Beyatlı 1996: 391); Tebriz ağ. daha çok -Ar eki ile yapılır:

geder, aparar vb. Nadir durumlarda teklik 3. kişi -a, -e eki ile ifade olunur; Ö.: Oları

beyinnen aparıla ki, kend de özi bacarmiye; gedele, kim el uzadala; baxıb göre ki,

selmanın elin dişleyib vb. (Memmedli 2008:120-122).

Ç 1. K. -aruò, -aruú (KT, 3v 4)

ETü. –yUr biz/-r biz/-Ir biz/-Ur biz/-Ar biz (Tekin, 2000: 187); EOTü.: -ArUz/-

UrUz (EATüEk 92); MOTü.: TTü.: -rIz/-rUz/-ArIz/-IrIz/-UrUz; GagTü.: -rIz/-rUz/-

(y)ArIz/-IrIz/-UrUz; AzTü.:-rIz/-(y)ArIx; TrkmTü.: -rIs/-ArIs

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında kalınlık-incelik ve ünlüsü darsa

düzlük-yuvarlaklık uyumlarına uygun olarak –rıò/-ruò/-arıò/-eriyh/-riyh/-rüyh

biçimlerinde kullanılır, Yukarı Aras ağızlarında kalınlık-incelik ve ünlüsü darsa

düzlük-yuvarlaklık uyumlarına girmek şartıyla -rıò/-ruò/-arıò/-erıò biçimlerinde

tespit edilmiş, İspir ağızlarında kalınlık-incelik uyumuna girmek şartıyla ruò/-ruú/-

aruò/-erüú biçimlerinde, Oltu ve Tortum ağızlarında ilk ünlüsü kalınlık-incelik

uyumuna girmek şartıyla -ruò/-Aruò şekillerinde, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında

şahıs ekinin +z’li şekilleriyle karşılaşıldığı gibi ünlüsü de dar-düz-kalın olarak

50

görülür -arıò/z/-erıò/z/-rıò/z (Gemalmaz 1995-I:363-364); IrTrkmTü.: -rIà/-

(y)ArIà (Beyatlı 1996: 391); Tebriz ağ. –Aruò, alaruò, geleruò, apararuò, taparuò vb.

Ç 2. K. –arsız (KT, 3r 20)

ETü. –yUr sIz/-r sIz/-Ir sIz /-Ur sIz/-Ar sIz (Tekin, 2000: 187); EOTü.: -ArsIz/-

UrsIz (EATüEk 92); MOTü.: TTü.: -rsInIz/-rsUnUz/-ArsInIz/-IrsInIz/-UrsUnUz;

GagTü.: -rsInIz/-rsUnUz/-(y)ArsInIz/-IrsInIz/-UrsUnUz; AzTü.: -rsInIz/-(y)ArsInIz;

TrkmTü.: -rsIŋIz/-ArsIŋIz.

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu, Yukarı Aras ve Totum ağızlarında ve İspir

ağızlarının Norgâh grubunda kalınlık-incelik ve darsa düzlük-yuvarlaklık uyumlarına

uygun olarak -rsIz/-rsUz/-ArsIz biçimlerinde, Olta ağızlarında ve İspir ağızlarının

Hunut grubunda kalınlık-incelik uyumuna uygun fakat çoklukla dar ünlülerin

yuvarlakları lehinde düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozmuş -rsIz/-rsUz/-ArsIz/-ArsUz

şekillerinde, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında şahıs ekinin ünlüsü daha çok düz-

kalın olarak -rsız/-Arsız biçimlerinde görülür. (Gemalmaz 1995-I:366); IrTrkmTü.: -

AsIz/-(y)AsIz (Beyatlı 1996: 391); Tebriz ağ. -ArsIz/-ArsUz.: alarsız, gelersiz,

apararsız. Memmedli Azerbaycan’ın edebî dilinde, şimdiki zaman eki olarak

kullanılan -A ekinin Tebriz ağzında geniş zaman anlamını da bildirdiğini ve bu ekin

aynı anlamda daha çok çokluk 2. kişi için -sīz/-sìz/-sūs/-sǖs şahıs ekleri ile

kullanıldığını belirtir: qazanasīz, keçesìz, düzeldesǖs, ayrılasūs vb (Memmedli

2008:110).

Ç 3. K. -arler, -arlar (KT, 3r 15)

EOTü.: -ArlAr/-UrlAr (EATüEk 92); MOTü.: TTü.: -rlAr/-ArlAr/-IrlAr/-

UrlAr; GagTü.: -rlAr/-(y)ArlAr/-IrlAr/-UrlAr; AzTü.:-rlAr/-(y)ArlAr; TrkmTü.: -

rlAr/-ArlAr

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve Yukarı Aras ağızlarında -llAr/-AllAr

biçimlerinde, Çoruhboyu ağızlarında kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak ve darsa

daha çok uyum gözetmeksizin yuvarlak şekilleriyle görülür –ArlAr (Gemalmaz

1995-I:367); IrTrkmTü.: -llAr/-AllAr/-(y)AllAr (Beyatlı 1996: 391); Tebriz ağ. -

AllAr: alallar, gedeller, aparallar,tapalla, toxdalla vb. (Memmedli 2008:121-122).

51

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 4. Geniş Zamanın Olumsuz (fièl-i nefy) Çekimi

Yazar geniş zamanın olumsuzunun altı şahısta çekimini 1. bâbın 1. faslında 4v

sayfasında vermiştir. Aşağıda da hem birinci fasıldaki örnek hem de üçüncü fasıldaki

örnekler verilmiştir.

3. T. -maz

3. Ç. -maz-ler~maz-lar

2. T. -ma-sın

2. Ç. -ma-sız

1. T. -mar-am

1. Ç. -mar-ıò

vur- apar- tap-

Teklik

1. vurmaram aparmaram tapmaram

2. vurmasın aparmasın tapmasın

3. vurmaz aparmaz tapmaz

Çokluk

1. vurmarıò aparmarıò tapmarıò

2. vurmasız aparmasız tapmasız

3. vurmazler, vurmazlar aparmazler tapmazlar

T 1. K. –maram (KT MN11350 4v 13)

ETü. –mAz men (Tekin, 2000: 186); DLT: -mas men (Atalay 2006 II: 65-21);

ME: -mes men (Yüce 1993: 126-2); EOTü.: -mAzAm (DKK. Ergin 1997: 461);

MOTü.: TTü., GagTü.: -mAm; TrkmTü.: -mArIn ; AzTü.: -mArAm

Bkz. ErİlAğ.: Olumsuz Geniş Zaman teklik 1. şahıs eki Erzurum ağzının

bütününde kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak -mAm şekillerindedir (Gemalmaz

1995-I: 363); IrTrkmTü.: -mAm Ö.: almam, vĆrmem vb. (Beyatlı 1996: 392). Tebriz

ağ.: geniş zamanın olumsuz biçimi kişilere göre farklı şekilde kendini gösterir.

Teklik 1. kişi -maram/-merem eki kullanılır. Ö.: qozamaram, bülmerem, vurmaram,

aparmaram vb; -mam/-mem biçimleri daha çok yaygındır, bunların yanı sıra uzun

ünlülü biçimleri de kullanılır -mÀm/-mēm; Ö.: almam, götümem, dözmem, ayrılmÀm

vb.

52

Krş. AzDDAt.: Azerbaycan’ın Merkez, Güney-Doğu, Batı, Kuzey-Batı ve

Güney-Batı (Nahçıvan hariç) ağ. T 1. K. ve Ç 1. K. –mArAm/-mArIm/-mAyAm, -

mArIx/-mArAx/-mAyIx/-mArux/-merüg/-mAruú/-merüg/-merüj biçimlerinde,

Azerbaycan’ın Doğu, Kuzey, Kuzey-Doğu ve Nahçıvan ağızları ise T 1. K ve Ç 1. K –

mAnAm/-mAnIm,-mAnIx/-mAnIg/-menuú/-menig/-mAnUx biçimlerinde

görülmektedir (AzDDAt.: 160-161).

T 2. K. -masın (KT MN11350 4v 9)

EOTü.: -mAzIn/-mAn (DKK. Ergin 1997: 461); MOTü.: TTü., GagTü.: -

mAzsIn; TrkmTü.: -mArsIŋ ; AzTü.: -mAzsAn

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu, Yukarı Aras ve Tortum ağızları ile İspir

ağızlarının Norgâh grubunda kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak –mAzsAn/-

mAssAn/-mAsAn biçimlerinde, Oltu ağızlarında ve İspir ağızlarının Hunut grubunda

kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak –mAzsIn/-mAssIn/-mAsIn/-massun/-mAsUn

biçimlerinde, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında şahıs ekinin ünlüsü düz-kalın

şekillerinde görülür –mAsın/-mAssın/-mezsın (Gemalmaz 1995-I: 365-366), AAS.:

Anadolu ağızlarının Doğu Grubu ağızlarında geniş zamanın olumsuz teklik 2. kişi

için -marsan biçimi tespit edilmiştir Ö.: almarsan vb. (Karahan 1996: 74);

IrTrkmTü.: -mAsAv/-mAsAy Ö.: almasav, vĆrmesev vb. (Beyatlı 1996: 392).

Tebriz ağ.: teklik 2. şahısta -mazsan/-mezsen, kimi zamanda da z sesinin düşmesi ile

-masan, -mesen şeklinde görülür; Ö.: sen tex gede bilmezsen, Hesen yoxsa inana

bilmesen. -maz, -mez ekinin -ma, -me biçimi Şeki ve Quba diyalektlerinde de

görülür (Memmedli 2008:124).

krş. AzDDAt.: Azerbaycan’ın Merkez, Güney-Doğu, Batı, Kuzey, Kuzey-Batı,

Güney-Batı ve Nahçıvan ağızlarında teklik 2. kişi –mAzsAn/-mAssAn/-massaŋ/-

messen/-massıŋ/-messin/-mazsaŋ/-mezsen/-mAsAn/-masÀ/-mesē biçimlerinde,

Azerbaycan’ın Merkez, Güney-Doğu, Kuzey-Doğu ve Güney-Batı’nın bir kısım

ağızlarında teklik 2. kişi –mArsAn biçimlerinde görülmektedir (AzDDAt.: 162-163).

Bugünkü Tebriz ağızlarında -mAsAn biçimleri tespit edilmiştir. Ö.: vurmazsan,

aparmasan vb.

53

T 3. K. -maz (KT 4v 7)

DLT: -mas/-maz (Atalay 2006 II: 65-19, 12-21); ME: -mAs/-mAz (Yüce 1993:

127-2, 170-4); EOTü.: -mAz (DKK. Ergin 1997: 461); MOTü.: TTü., GagTü. ve

AzTü.:-mAz; TrkmTü.: -mAz

bkz. ErİlAğ.: -mAz (Gemalmaz 1995-I: 368); IrTrkmTü.: -mAz (Beyatlı 1996:

393). Tebriz ağ.: 3. şahısta -maz, -mez, Ö.: Türke-deva de büllux, veli türke-deva

yaxçı elemez; hele bu tezlıxda onu şērden bıraxmazla. (Memmedli 2008:124),

vurmaz, aparmaz vb.

Ç 1. K. -marıò (KT 4v 14)

DLT: -mas mız (Atalay 2006 II: 66-4); EOTü.: -mAzUz (DKK. Ergin 1997:

461); MOTü.: TTü., GagTü.: -mAyIz, TrkmTü.: -mArIs ; AzTü.: -mArIò/-mArIk

AAS.: Van, Ahlat, Diyarbakır ve Urfa ağızlarında -mAnıò/-menik, Muş

ağızlarında ise -mAroò/-mAruò biçimleri görülür. Ö.: almaroò, olmaruò vb.

(Karahan 1996: 74); bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında kalınlık-incelik

uyumuna uygun olarak -mazıò/-meziyh şekillerindedir, Yukarı Aras ağızlarında ilk

ünlüsü kalınlık-incelik uyumuna girmek şartıyla -mazıò/-meziyh şekillerindedir, İspir

ağızlarında kalınlık-incelik uyumlarına uygun olarak -mazuò/-mezük şekillerindedir,

Oltu ve Tortum ağızlarında ilk ünlüsü kalınlık-incelik uyumuna girmek şartıyla –

mazuò/-mezuò şekillerindedir, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında şahıs ekinin +z’li

şekilleriyle karşılaşıldığı gibi ünlüsü de düz-dar-kalın olarak görülür -mAzıò/z/-

mAyız (Gemalmaz 1995-I:364); IrTrkmTü.: -mÀrıà/-mērià (Beyatlı 1996: 392).

bugünkü Tebriz ağızlarında -mAruò biçimleri tespit edilmiştir. Ö.: vurmaruò,

aparmaruò vb.

Ç 2. K. –masiz (KT 4v 11)

MOTü.: TTü., GagTü. ve AzTü.: -mAzsIz, TrkmTü.: -mArsIŋIz; AAS.: Muş

merkez, Bulanık ve Malazgirt ağzında olumsuz geniş zaman eki, olumsuz eki ile -r

geniş zaman ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Ö.: almarsız vb.

bkz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu, Yukarı Aras ve Tortum ağızlarında, ve İspir

ağızlarının Norgâh grubunda kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak –mAzsIz/-

mAssIz/-mAsIz biçimdedir, Oltu ağızlarında ve İspir ağızlarının Hunut grubunda

54

kalınlık-incelik uyumuna uygun, fakat çoklukla şahıs ekininünlüsü yuvarlaklaşmış

olarak -mAzsIz/-mAssUz/-mAsUz biçimindedir, Şenkaya-Olur Türkmen ağızalrında

şahıs ekinin ünlüsü düz-kalın şekliyle görülür -mAssız/-mAsız (Gemalmaz 1995-I:

366-367); IrTrkmTü.: -mÀsız/-mēsiz Ö.: almÀsız, vĆrmēsiz (Beyatlı 1996: 392).

Tebriz ağ.: -mAzsIz Ö.: qoymazsız vb. (Memmedli 2008:124). Bugünkü Tebriz

ağızlarında –mAzsIz/-mAsIz biçimleri tespit edilmiştir. Ö.: vurmazsız, aparmasız vb.

Ç 3. K. –mazler, -mazlar (KT 4v 8)

DLT: -maslar (Atalay 2006 II: 65-26); MOTü.: TTü., GagTü. ve AzTü.: -

mAzlAr; TrkmTü.: -mAzlAr. ErİlAğ.: -mAzlAr (Gemalmaz 1995-I: 368);

IrTrkmTü.: -mAzlAr (Beyatlı 1996: 392).

Tebriz ağ.: çokluk 3. şahısta –mAzlAr ~-mAzlA biçimleri kullanılır. Ö.:

bıraòmazla, vĆrmezle, gel-mezler, almazlar

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 5. Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi

Yazar öğrenilen geçmiş zamanı 4. fasılda 10r sayfasında anlatmaktadır. Bu

bölümde çekimler 1. fasıldaki gibi detaylı anlatılmamıştır. Ama yazar, o dönem

Tebriz ağzında öğrenilen geçmiş zamanın hem -Ip/-Up hem de -mIş ekleri ile

yapıldığını söylemektedir. Teklik ve çokluk 1. kişinin -Ip/-Up ekleri ile

yapılmadığına da dikkat çekmektedir. Ayrıca aynı bölümde öğrenilen geçmiş

zamanın hikâyesini de kaydetmektedir. Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesinin teklik

ve çokluk 1. kişilerde -üp eki ile de yapıldığı görülmektedir (MN11350 10r). Bu

kısımda örnek fiil olarak gör- alınmıştır. Bu özellik bugünkü Tebriz ağızlarında da

görülmektedir.

3. T. -miş -üp

3. Ç. -mişler -üpler

2. T. -mişsen -üpsen

2. Ç. -mişsiz -üpsiz

1. T. -mişem -ŧ

1. Ç. -mişiò -ŧ

55

gör-

Teklik

1. görmişem -ŧ

2. görmişsen görüpsen

3. görmiş görüp

Çokluk

1. görmişiò -ŧ

2. görmişsiz görüpsiz

3. görmişler görüpler

T 1. k. -mişem (KT, MN11350 10r 18)

ETü.: -miş män (Tekin 2000: 190); MOTü.: TTü., GagTü.: -mIşIm/-mUşUm;

AzTü.:-mIşAm/-mUşAm; TrkmTü.: -IpdIrIn/-UpdIrIn , Türkmen Türçesinde -mIş

biçimleri nadiren ve özel durumlarda kullanılır.

ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve Yukarı Aras ağızlarında genellikle Öğrenilen

Geçmiş zaman Teklik 1. kişi eki ünlü uyumlarına uygun olarak -mIşAm/-mUşAm

biçimlerinde kullanılır. İspir ağızlarında genellikle dar ünlüsü dar-düz-ince kalmak

ve geniş ünlüsü fiilin son hecesinin ünlüsüyle kalınlık-incelik uyumuna girmek

şartıyla -mIşAm biçimlerinde kullanılır.Tortum ağızlarında ise sadece tek biçimli -

mişem biçiminde tespit edilmiştir. Oltu ağızlarında teklik 1. kişi herhangi bir uyum

gözetmeksizin yalnız -mişim şeklinde görülmektedir. (Gemalmaz 1995-I:350).

Tebriz ağ.: Öğrenilen geçmiş zaman teklik 1. kişi Tebriz ağzında ölçünlü

Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi -mIşAm/-mUşAm biçimlerinde görülmektedir.

Ö.: yaşamışam, toòımışam, görmüşem vb. (Memmedli 2008:111). Bugünkü Tebriz

ağzında -mIşAm/-mUşAm biçimleri görülmektedir. Ö.: tapmışam, gĆdmişem,

aparmışam, vurmuşam vb.

T 2. K. -mişsen(KT, MN11350 10r 17 )

EOTü.: - mIşsIn/-(y)Up durusın (EATüEk 80); MOTü.: TTü., -mIşsIn/-

mUşsUn; GagTü.: -mIşIn/-mUşU; AzTü.: -mIşAm/-mUşAm ; TrkmTü.: -IpdIrsIñ/-

UpdIrsıñ. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve Yukarı Aras ağızlarında genellikle ünlü

uyumlarına uygun olarak -mIssAn/-mUssAn/-mısan biçimlerinde kullanılır. İspir

ağızlarında -mişsAn, Tortum ağızlarında -mişsen, Oltu ağızlarında -mişsin ve

56

Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında herhangi bir uyum gözetmeksizin -mişin

biçimlerinde tespit edilmektedir (Gemalmaz 1995-I:350-351);

Tebriz ağ.: Teklik 2. şahısta -mIsAn/-mUsAn biçimlerinin yanı sıra -IpsAn/-

UpsAn biçimleri de görülür. Ö.: yatmısan, bişirmisen, yazıpsan, çekipsen vb.

(Memmedli 2008:107-111); Bugünkü Tebriz ağzında –mIsAn/-mUsAn/-IpsAn/-

UpsAn biçimleri görülür. Ö.: almısan, alıpsan vb.

T 3. K. -miş (KT, MN11350 10r 17)

ETü. -mIş/-mIş ol (Erdal, 2004: 293-301); EOTü.: -mIş/-(y)Up durur/-(y)Up

dur (EATüEk 105); MOTü.: TTü., GagTü.: -mIş/-mUş; AzTü.:-mIş/-mUş; TrkmTü.:

-IpdIr/-UpdIr. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve Yukarı Aras ağızlarında genellikle ünlü

uyumlarına uygun olarak -mIş/-mUş, Çoruhboyu ağızlarında ise yalnız -miş

biçimlerinde görülmektedir (Gemalmaz 1995-I:352);

AzDDAt.: Öğrenilen geçmiş zaman Azerbaycan Diyalektoloji Atlası

Programının 73. sorusunu oluşturmaktadır. Azerbaycan ağızlarında bu zaman

şöyledir: Azerbaycan’ın Doğu, Kuzry-Doğu, Güney-Doğu ve Nahçivan ağızlarının

bir kısmında -Ib/-Ub biçimleri, Merkez, Batı, Kuzey-Batı ve Güney-Batı ağızalrında

-If/-Uf biçimleri, Digah, Arapkadim, Afatlı, Ahmetli, Ziybe, Zalam, Çahırlı, Çilegir,

Hacışeker, Hökmali vb. ağızalarda -Ip/-Up, Aşağı Ayıblı, Baş Göynük, Alhaslı, Baş

Dize, Bedirkala, Boyat, Büyük Dehne vb. ağızlarında -ItdI/-UtdU biçimlerinde,

Ağbil, Aşağı Maralan, Banke, Baş Emirhanlı, Habur, Havalı, Hallı, Lenin kend,

Lekit, Karı Kışlak, Kızıl Ağaç vb. ağızlarında -IfdI/-UfdU, Biçenek, Biğir,

Alilambeyli, Gilezi, Zerne, Semyonovka, Cerimbel, Şahseven vb. ağızlarında -IbdI/-

UbdU, Ağdam, Azaplı, Benenyar, Bercan, Sularıbağ, Tülü, Türkan, Hanegah vb.

ağızlarında -IpdI/-UpdU biçimlerinde tespit edilmiştir. (AzDDAt. 1990: 154-155).

Tebriz ağ.: Teklik 3. kişide -Ip/-Up ekleri kullanılır. Ö.: alıp, tapıp, görüşüp vb.

(Memmedli 2008:112).

Ç 1. K. -mişiò (KT, MN11350 10r 18)

MOTü.: TTü.: -mIşIz/-mUşUz; GagTü.: -mIşIk/-mUşUk; AzTü.:-mIşIò/-

mUşUò; TrkmTü.: -IpdIrIs/-UpdIrIs. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında -mışıò/-

mişiyh/-muşuò/-müşüyh, Yukarı Aras ağızlarında -mIşıò/-mUşuò, İspir ağızlarında -

57

mişuò/-mişük, Oltu ve Tortum ağızlarında yalnız tek biçimli -mişuò biçimlerinde

tespit edilmiştir.(Gemalmaz 1995-I: 350);

AzDDAt.: Azerbaycanın Batı, Kuzey-Batı ve Güney-Batı ağızları: Zengilan,

Qubadlı, Laçın, Kelbecer, Gence, Daşkesen, Gedebey, Qazax, Ağstafa, şemkir, Şeki,

Oğuz, Qax, Füzuli Cebaryıl, Xankendi, Mingeçevir, Naftalan, Naxçıvan Muxtar

Respublikasi: Ordubad, Culfanın büyük kesmı, Şahbuz, Qıvraq, Azerbaycanın

Güney-Doğu ağızları: Lerik, Yardımlı’nın büyük kısmı ve Azerbaycan’ın Doğu

ağızları: Bakı, Bilgeh, Nardaran, Saray vb.’de kişi işaretleyici olarak -aà/-eg

biçimleri kullanılmaktadır.

Azerbaycanın Batı ağızları: Türkan, Buzovna, Cumgayıt, Hızı, Siyezen,

Deveçi, Hudat, Haçmaz, Kusar, Kuba, Kebele, İsmayıllı, Şamaxı, Ağsu, Ağdaş,

Göyçay, Zerdab, İmişli, Kürdemir, Sabirabad, Saatlıi Bilesuvar, Neftçala, Celilabad,

Masallı vb. –aàun/-aàın/-egin/-eyin/-egün/-eyün biçimleri kullanılır.

Azerbaycan’ın Kuzey-Doğu ağızlarından Hudat ve Kuba ağızları –aàuz/-egüz

biçimleri kullanılır (AzDDAt: 148-149).

Tebriz ağ.: Çokluk 1. kişi -mIşuò/-muşuò biçiminde kullanılır. Ö.: sarımışuò,

úalmışuò, úorumuşuò, bürümuşuò, vurmuşuò, gĆtmişuò vb. (Memmedli 2008: 111);

Ç 2. K. -mişsiz (KT, MN11350 10r 17)

EOTü.: -mIşsIz (EATüEk 80); MOTü.: TTü.: -mIşsInIz/-mUşsUnUz; GagTü.: -

mIşInIz/-mUşUnUz; AzTü.: -mIşsInIz/-mIsInIz/-mUşsUnuz/-mUsUnUz; TrkmTü.: -

IpdIrsIñIz/-UpdIrsIñIz. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve Yukarı Aras ağızlarında -mIssIz/-

mUssUz, İspir ağızlarında –mişsIz, Oltu ve Torum ağzılarında ise -mişsiz/-mişiz

biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-I:345-346);

Tebriz ağ.: Öğrenilen geçmiş zaman çokluk 2. kişi -mIsŪz/-mUsŪz/-IpsŪz/-

UpsŪz biçimlerinde kullanılır. Ö.: yıàışmısūz, deymisāz, vurupsūz, götürüpsāz vb.

(Memmedli 2008:111).

Ç 3. K. -mişler (KT, MN11350 10r 17)

EOTü.: -mIşlAr/-(y)Up dururlar/-(y)Up durlar (EATüEk 105); MOTü.: TTü.,

GagTü., AzTü.: -mIşlAr/-mUşlAr ; TrkmTü.: -IpdIrlAr/-UpdIrlAr. ErİlAğ.: Yukarı

Karasu ve Yukarı Aras ağızlarında -mIşlAr/-mUşlAr, İspir ağızlarında -mişlAr, Oltu

58

ve Torum ağzılarında ise -mişler biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-

I:346).

Tebriz ağ.: Çokluk 3. şahısta -IplA/-UplA biçimleri tespit edilmiştir. Ö.:

yaradıpla, çalıpla, dadanıpla vb. (Memmedli 2008:112).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 6. Gelecek Zamanın Çekimi

Yazar 4. fasılda 10r sayfasında gelecek zamanın çekimini vermiştir. Birinci

fasıldaki gibi açıklamalara yer verilmemiştir. Yazar teklik ve çokluk 1. kişilerde

gelecek zamanı gelecek zamanın hikayesiyle karıştırmıştır. Örnek fiili olarak vur-

fiili alınmıştır.

3. T. -acaàdır

3. Ç. -acaàdılar

2. T. -acaàsan

2. Ç. -acaàsız

1. T. -acaàam

1. Ç. -acaàıò

vur-

Teklik

1. vuracaàam

2. vuracaàsan

3. vuracaàdır

Çokluk

1. vuracaàıò

2. vuracaàsız

3. vuracaàdılar

T 1. k. -acaàam (KT, MN11350 10r 10)

DLT.: -, EOTü.: (y)AcAGIn, fakat -(y)IsArvAn/-(y)IsArvAnIn/-(y)IsArIn/-

IsArAm/-(y)Am/--sAm gerek biçimleri de (EATüEk 100); MOTü.: TTü.: -

(y)AcAğIm; GagTü.: -(y)AcAm; AzTü.:-(y)acaàam/-(y)eceyem; TrkmTü.: men –

caú/ men -cek. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında –(y)acağam/-(y)ecegem, İspir

ağızlarında –(y)AcAm, Oltu ağızlarında -(y)acam/-(y)ecam ve Yukarı Aras ve

Torum ağzılarında –(y)AcAğam/-(y)ecağam biçimlerinde tespit edilmiştir

(Gemalmaz 1995-I:358); IrTrkmTü.: -AcAàAm (Beyatlı 1996: 393).

59

Tebriz ağ.: Gelecek zaman teklik 1. kişi -Acaàam/-ecam biçimlerinde

kullanılır. Ö.: alacaàam, oòuyacaàam, üşüyecaàam vb. -ecam biçimi Azerbaycan’ın

Nahçivan, Şeki, Muğan, Zaqatala-Qaò ağızlarında da tespit edilmiştir (Memmedli

2008:119); Bugünkü Tebriz ağzında da Memmedli’nin eserinde olduğu gibi -

Acağam/-ecam biçimlerinde görülmektedir. Ö.: tapacaàam, gĆdecam vb.

T 2. K. -acaàsan (KT, MN11350 10r 9)

ETü.: -; EOTü.: -(y)AcAksIn, fakat -(y)IsArsIn/-(y)AsIn de (EATüEk 100);

MOTü.: TTü.: -(y)AcAksIn; GagTü.: -(y)AcAn ; AzTü.: -acaúsan/-eceksen;

TrkmTü.: sen -caú/ sen –cek. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında -(y)acaòsan/-

(y)eceyhsen, İspir ağızlarının Hunut grubunda -(y)AcAsIn, Oltu ağızlarında -

(y)acaòsın/-(y)ecaòsın ve Yukarı Aras ve Torum ağzılarında -(y)AcAòsan/-

(y)ecaòsan biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-I:360); IrTrkmTü.: -

AcAàsAn (Beyatlı 1996: 393).

AzDDAt.: Azerbaycan Diyalektoloji Atlasının 80. sorusunu oluşturan gelecek

zaman teklik ve çokluk 2. kişi Azerbaycan ağızlarında şöyledir: Azerbaycan’ın

Doğu, Kuzey-Doğu, Güney-Doğu, Kuzey ağızlarının bir kısmı ve Nahçivan

ağızlarının bir kısmı -acaà/-ecek biçimlerinde, Batı, Kuzey-Batı ve Güney-Batı

ağızları -AjAò biçimlerinde tespit edilmiştir. Gelecek zamanın teklik ve çokluk 2.

şahıslarının kayd edilmiş diğer biçimleri ise şunlardır: -As/-Á/-ey/-eyIs/-Aş/-AcA/-

AjA/-cI/-cU/-IyA (AzDDAt 1990: 158-159); Tebriz ağ.: Teklik 2. kişide -Acaòsan

biçimi kullanılır. Ö.: görecaòsan, dönecaòsan vb. (Memmedli 2008:107-119).

Bugünkü Tebriz ağzında ise -Acaòsan biçimleri görülür. Ö.: aparacaòsan,

ölecaòsan, vuracaòsan vb.

T 3. K. -acaàdır (KT, MN11350 10r 9)

ETü. -; EOTü.: -, fakat -(y)IsAr/-(y)A/-sA gerek/-dAçI (EATüEk 100); MOTü.:

TTü., GagTü.: -(y)AcAk; AzTü.:-(y)acaú/-(y)ecek; TrkmTü.: ol -caú/ ol -cek.

ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve İspir ağızlarında -(y)acaò/-(y)eceyh, Yukarı Aras,

Oltu ve Tortum ağızlarında -(y)AcAò, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında ise -acaò/-

(y)eceyh biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-I:362); IrTrkmTü.: -AcAà

60

(Beyatlı 1996: 393). Tebriz ağ.: teklik 3. kişide -AcAò eki kullanılır. Ö.: donacaò,

bilecaò, düzelecaò vb. (Memmedli 2008:119).

Ç 1. K. -acaàıò (KT, MN11350 10r 10)

ETü.-; EOTü.: -, fakat -(y)IArUz/-(y)AvUz/-sAvUz gerek (EATüEk 100);

MOTü.: TTü.: -(y)AcAğIz; GagTü.: -(y)AcAz; AzTü.:-acaàıò/-eceyik; TrkmTü.: biz

-caú/ biz -cek. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında -(y)acayıò/-(y)eceyiyh/-(y)eceyig,

Yukarı Aras ağızlarında -(y)acayıò/-(y)ecayıò/-(y)eceyıò, İspir ağızlarının Hunut

grubunda -(y)acayuò/-(y)eceyük, İspir ağızlarının Norgâh grubunda -(y)acawuò/-

(y)ecewük, Oltu ağızlarında -(y)AcAwuò/-(y)Acayuò/-(y)AcAyıò/-(y)ecAyıò,

Torum ağızlarında -(y)Aceyuò ve Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında -(y)Aceyiò

biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-I:359-360); IrTrkmTü.: -AcAàIà

(Beyatlı 1996: 393);

Tebriz ağ.: Çokluk 1. şahısta -acaàuò/-Aciyuò biçimleri kullanılır. Ö.:

çıòacaàuò, gĆdecaàuò/gideciyuò, tutaciyuò, getireciyuò vb. (Memmedli 2008: 119);

Bugünkü Tebriz ağzında ise -acaàuò/-Aciyuò biçimlerinde görülür.

Ç 2. K. -acağsız (KT, MN11350 10r 9)

ETü. -; EOTü.: -(y)AcAksIz fakat -(y)IsArsIz/-(y)AsIz de (EATüEk 100);

MOTü.: TTü.: -(y)AcAksInIz; GagTü.: -(y)AcAnIz; AzTü.: -acaúsınız/-eceksiniz;

TrkmTü.: siz -caú / siz –cek. ErİlAğ.: Yukarı Karasu ağızlarında -(y)acaòsız/-

(y)eceyhsiz, Yukarı Aras, Oltu ve Tortum ağızlarında çokluk 2. şahıs -(y)acaòsız/-

(y)ecaòız, İspir ağızlarında -(y)AcAsız, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında ise -

acaòsız/-(y)eceyhsiz biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-I:345-361);

IrTrkmTü.: -AcAàsIz (Bayatlı 1996: 393).

Tebriz ağ.: Çokluk 2. şahısta -Acaòsıs/-Acaòsus/-Acaòsız/-Acaòsuz biçimi

kullanılır. Ö.: alacaòsus, düşecaòsus, girecaòsus vb. (Memmedli 2008:119).

Ç 3. K. -acaàdılar (KT, MN11350 10r 9)

EOTü.: -, fakat -(y)IsArlAr/-(y)AlAr/(y)sAlAr gerek (EATüEk 100); MOTü.:

TTü., GagTü.: -(y)AcAklAr; AzTü.: -acaúlar/-ecekler; TrkmTü.: olar -caú/ olar -cek.

ErİlAğ.: Yukarı Karasu ve İspir ağızlarında -(y)acaòler/-(y)eceyhler, Yukarı

Aras, Oltu ve Tortum ağızlarında -(y)AcAòlAr, Şenkaya-Olur Türkmen ağızlarında

61

ise -acaòlar/-(y)eceyhler biçimlerinde tespit edilmiştir (Gemalmaz 1995-I:362);

IrTrkmTü.: -AcAàlAr (Beyatlı 1996: 394).

Tebriz ağ.: Çokluk 3. şahısta -Acaòlar ~-Acaòla biçimi tespit edilmiştir. Ö.:

girecaòla, birleşecaòla, beleşdirecaòla vb. (Memmedli 2008:111), vıracaòlar,

söyecaòlar vb.

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 7. Emir Fiili (fièl-i emr)

Yazar emir fiilinin de diğer fiiller gibi altı şahısta çekiminin olduğunu

belirttikten sonra teklik üçüncü kişi kısmında bu kişinin 19. yüzyılda Tebriz ağzında

vursın biçiminde geçtiğini kaydetmekte, ve kimi Türklerin teklik 3. kişi için gerek

vursın biçiminde söylediklerine de dikkat çekmektedir. Teklik 1. kişi MN11350

numaralı nüshada vuram ve MN6563 numaralı nüshada vurum biçiminde

geçmektedir. Teklik ve çokluk 1. kişide her iki nüshada da, üçüncü fasıldaki fiil

örneklerinden aparmak örneği şimdiki zamanla karıştırılmıştır. Fiilin ince sıradan

örneği olmadığı için ince sıradan çekimi de görülmemektedir. Bu bölümde de 1. ve

3. fasıldaki örnekler verilmiştir.

3. T. -sın

3. Ç. -sınlAr

2. T. -ŧ

2. Ç. -ız

1. T. -am/-um

1. Ç. -aò/-aú

vur- apar- tap-

Teklik

1. vur-am (MN11350 4r 2-3), apararım tapım

vur-um (MN6563 75v 3)

2. vur apar tap

3. vursın aparsın tapsın

Çokluk

1. vur-aò, vur-aú apararıò doğrusu aparaò tapaò

2. vur-ız aparız tapız

3. vur-sınler, vur-sınlar aparsınler tapsınler

62

T 1. k. -am, -um/-ım (KT, MN6563 75v 3)

ETü. -AyIn (Tekin, 2000: 182); EOTü.: -(y)AvAn/-(y)AvAm/-(y)Am/-

(y)AyIn/-(y)AyIm (EATüEk 105); MOTü.: TTü.: -AyIm; GagTü.: -AyIm; AzTü.:

-Im/-Um; TrkmTü.: -AyIn. ErİlAğ.: -ŧ+ (Gemalmaz 1995-I:345); IrTrkmTü.: -Im/-

Um (Beyatlı 1996: 393).

Tebriz ağ. Tebriz ağzında emrin 1. kişi tekinde şahıs eki iki biçimlidir: -ım/-im,

Ö.: dolanım, görim, vb. By özelliğe Azerbaycan Bakı, Şamaòı diyalektlerinde ve

Mereze ilçesinin ağızlarında da rast gelmek mümkündür (Memmedli 2008:107).

Bugünkü Tebriz ağzında -Um/-Im biçimlerinde görülmektedir. Ö.: tapım, gĆdim,

öpüm, aparım, vurum vb.

T 2. K. –ŧ (KT, MN11350 3v 20 )

ETü. ŧ/-(X)gIl (Tekin, 2000: 180--181); DLT: -àIl/-úıl/-kil (Korkmaz 2005 I:

249); EOTü.: - ŧ/-gI (EATüEk 105); ME: -àIl (Yüce 1993: 27); MOTü.: TTü.,

GagTü. ve AzTü.: ŧ ; TrkmTü.: -gIn/-gUn/-Ay

ErİlAğ.: +ŧ, Dilek-Şart kipinin Teklik 2. şahsı /a/ ünlemiyle kullanıldığında

emir 2. şahıs ifadesi taşır ö.: alsana, oòusana, Emir Teklik 2. şahıs ayrıca zarf-fiil

olarak kullanılır ö.: yavral yaòar ‘yalvarıp yakararak’ (Gemalmaz 1995-I:345);

IrTrkmTü.: -ŧ/-ginen/-kinen (Beyatlı 1996: 393).

Tebriz ağzına ait kimi ülkelerde çalışılmış diyalektoloji metinlerinde emir

şeklinin teklik 2. şahsı değişik şekilde gösterilmiş. Yabancı âlimlerden K. Foy’un

topladığı metinlerde emir şeklinin teklik 2. şahsı yalnız -ginen eki ile ifade olunur.

Halbuki bu şahsın teklik biçimi H. Ritter’de eksiz, S. Şapşal’da ise hem -ginen eki

ile, hem de eksiz işlenmiştir. Memmedli Tebriz ağzının araştırılması ile alakalı

baktığı diyalektolojik materyallerde bu biçimlerin ikisini de tespit etmiştir.

aparginen, dur, qaç vb. Tebriz ağzında -ıynan,- iynen, -ynan, -ynen biçimleri de

göülür; Ö.: çıxıynan, yeynen, yeriynen, aynı biçimin -yne şekli de ‘demek’ sözünde

kendini gösterir; Dìr indiki me: yìrsen deyne ki, ala qarqa, bala qarqa, balaları yetim

qalan qarğa vay! (Memmedli 2008:107-108).

AzDDAt.: Azerbaycan ağızlarında Emir fiilinin Teklik İkinci Kişi için şu ekler

kullanılmaktadır: -ŧ/-gınan/-ginen/-gunan/-günen/-gine/-nan/-nen/-ınan/-inen/-unan/-

63

ünen/-ıynan/-iynen/-úınan/-ginen (150-151). Bugünkü Tebriz ağzında ŧ/-gInAn

biçimleri görülür.

T 3. K. -sın (KT, MN11350 3v 15)

ETü. -zUn/-çun (Tekin, 2000: 181-182); DLT: -sUn (Korkmaz 2005 I: 250);

EOTü.: -sUn (EATüEk 105); ME: -sUn (Yüce 1993: 28); MOTü.: TTü., GagTü.,

TrkmTü.ve AzTü.:-sIn/-sUn;

ErİlAğ.: bütün Erzurum ağızlarında Emir 3. şahıs eki Türkiye Türlçesi aydın

konuşmasında olduğu gibidir. Ancak Erzurum’un Çoruhboyu ağızlarında bu ekin

ünlüsünün bazan uyum gözetmeksizin yuvarlak olduğu görülür. Ö.: alsın, gelsün

(Gemalmaz 1995-I:346); IrTrkmTü.: -sIn/-sUn (Beyatlı 1996: 393).

Tebriz ağ.: teklik 3. kişide -sIn/-sUn ekleri kullanılır. Ö.: alsın, görüşsün

(Memmedli 2008:110).

Ç 1. K. -aò, -aú (KT, MN11350 4r 4)

ETü. –lIm/-AlIm (Tekin, 2000: 182); EOTü.: -(y)AvUz/-(y)Alum (EATüEk

105); ME: -r/-Ur/-Ar (Yüce 1993: 27-28); MOTü.: TTü., GagTü.: -(y)AlIm; AzTü.: -

Aò/-Ak; TrkmTü.: -AlIn

AAS.: Çokluk 1. şahıs emir eki -AlIm Doğu Grubu ve Batı Grubu ağızlarının

bir kısmında pek az kullanılır. Bu ekin yerini istek eki -A almıştır. Ö.: VI., VII.,

VIII. Gruptaki Adana, Adıyaman, Ankara (Nallıhan, Kızılcahamam, Beypazarı,

Ayaş, Çamlıdere, Güdül hariç), Kızılırmak bucağı (çankırı), Çorum merkez ilçesi ve

güneyindeki yöreler, Gaziantep, Tarsusu, Kahramanmaraş, Kayseri, Kırşehir,

Malatya, Nevşehir vb.ağızlarında emir çokluk 1. kişilerde -Ak/-Aò biçimleri

karşımıza çıkmaktadır. Ö.: verek, baòaò, dökek, bulaò, geçek vb. (karahan 1996: 49,

103) ; IrTrkmTü.: -aà (Beyatlı 1996: 393).

AzDDAt.: Azerbaycanın Batı, Kuzey-Batı ve Güney-Batı ağızları: Zengilan,

Qubadlı, Laçın, Kelbecer, Gence, Daşkesen, Gedebey, Qazax, Ağstafa, şemkir, Şeki,

Oğuz, Qax, Füzuli Cebaryıl, Xankendi, Mingeçevir, Naftalan, Naxçıvan Muxtar

Respublikasi: Ordubad, Culfanın büyük kesmı, Şahbuz, Qıvraq, Azerbaycanın

Güney-Doğu ağızları: Lerik, Yardımlı’nın büyük kısmı ve Azerbaycan’ın Doğu

ağızları: Bakı, Bilgeh, Nardaran, Saray vb. -aà/-eg biçimleri kullanılmaktadır.

64

Azerbaycanın Batı ağızları: Türkan, Buzovna, Cumqayıt, Xızı, Siyezen, Deveçi,

Xudat, Xaçmaz, Qusar, Quba, Qebele, İsmayıllı, Şamaxı, Ağsu, Ağdaş, Göyçay,

Zerdab, İmişli, Kürdemir, Sabirabad, Saatlıi Bilesuvar, Neftçala, Celilabad, Masallı

vb. –aàun/-aàın/-egin/-eyin/-egün/-eyün biçimleri kullanılır.

Azerbaycan’ın Kuzey-Doğu ağızlarından Xudat ve Quba ağızları –aàuz/-egüz

biçimleri kullanılır (AzDDAt: 148-149).

M. Şireliyev ve R. Rüstemov Tebriz ağzında emrin çokluk 1. şahısta tek biçimli

-aò ekinin kullanıldığı kaydetmişlerdir. Amerika âlimi V. Haunzenholder ile M.

Lütfizade’nın konuşma sözlüğü şeklinde bastıkları ‘Azerbaycan dilinin esas kursu’

kitabında Tebriz diyalektinin bu özelliği gösterilmiştir. Ö.: kesax, dolanax vb.

(Memmedli 2008:107). Bugünkü Tebriz ağzında de emrin çokluk 1. şahsı tek

biçimli olarak -aò biçiminde görülür. Ö.: vuraò, gĆdaò, öpaò vb.

Ç 2. K. -ız (KT, MN11350 4r 1, 8r 5, 8r 11)

ETü. -Iŋ/-Uŋ/-IŋlAr/-UŋlAr (Tekin, 2004: 181); DLT: Kâşgarlı, eserinin fiiller

bölümünde Oğuzcadaki çekimli fiillerle ilgili bazı açıklamalar yapmıştır. Emir

kipinde Türklerin (Karahanlılarıın), fiil kök ve tabanları üzerine, ikinci şahıs teklik

biçiminde -àIl/-úıl/-kil (I, 43-45), çokluk çekiminde -ñlAr eklerini getirmelerine

karşılık (II, 45), Oğuzlarla Kıpçakların 2. şahıs teklik için yalnız fiil kök ve tabanını

kullandıkları, çokluk için de -Iñ ekini eklediklerini bildiriyor (Korkmaz 2005 I:

249),; ME: -ŋ (Yüce 1993: 28); EOTü.: -(U)ŋ/-(U)ŋUz (EATüEk 105); MOTü.:

TTü., GagTü.: -InIz/-UnUz; AzTü.: -In/-Un; TrkmTü.: - Iñ/-Uñ. ErİlAğ.: -(y)In/-

(y)Un, -(i)yIn (Gemalmaz 1995-I:345-346); IrTrkmTü.: -n/-vun (Kerkük ağzı) -yın

(Kifri ağzı) (Bayatlı 1996: 393).

AzDDAt.: Azerbaycan’ın Balaken, Zaqatala, Qax, Şeki, Ağdaş, Nahçivan

özerk cumhuriyeti ağızları –In/-Un biçimlerinde kullanılır, Astara, Lenkeran,

Celilabad merkez, Kusar ve Kuba ağızlarında –Uz biçimlerinde, Tomuz, Şemkir,

Gedebey ağızlarında –An/-ēn/-ėn biçimlerinde, Doğu, Kuzey-Doğu, Güney-Doğu

ağızlarında -Un biçimlerinde ve Batı, Kuzey-Bat ve, Güney-Batı ağızlarında –Iŋ/-Uŋ

biçimlerinde kullanıldığı görülmektedir(152-153). Bugünkü Tebriz ağzında emrin

çokluk 2. şahsı -In/-Un/-Iz/-Uz biçimlerinde görülür. Ö.: vurun, gĆdin, öpün vb. -Iz/-

Uz’li biçimler seyrektir ve daha çok saygılı ve nezaketli kullanımlarda görülür.

65

Ç 3. K. -sınler, sınlar (KT, 3v 17)

EOTü.: -sUnlAr (EATüEk 105); MOTü.: TTü., GagTü., AzTü. ve TrkmTü.: -

sInlAr/-sUnlAr. ErİlAğ.: Emir Çokluk 3. şahıs, Teklik 3. şahıs şeklinin üzerine -lAr

eklerinin -nAr şekillerinde getirilmesiyle elde edilir -sInnAr, sUnnAr (Gemalmaz

1995-I:346); IrTrkmTü.: -sInlAr/-sInnAr/-sUnnAr (Beyatlı 1996: 394).

Tebriz ağ.: -sInnAr/-sUnnAr/ -sInnA/-sUnnA, tapşırsınna, dağıtsınna vb.

(Memmedli 2008:108).

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 8. Emir Fiilinin Olumsuz (fièl-i nehy) Çekimi

Yazar bu kısımda emrin olumsuzunun da altı şahısta çekiminin olduğuna

değinmekte ve teklik 3. şahıstan başlayarak çekimleri Arap gramerine göre

ayırmaktadır. Bu bölümde de 1. ve 3. fasıldaki örnekler verilmiştir. 3. fasıldaki, vur-

dâhil bütün örneklerin çekiminde çokluk 2. kişi emir çekimi geniş zamanın olumsuz

biçimi ile karıştırılmış, -mayız yerine –masız olarak çekilmiştir.

3. T. -masın/-mesin

3. Ç. -masınlAr/-mesinler

2. T. -mA

2. Ç. -mayız

1. T. -mıyam

1. Ç. -mıyaò/-mıyaú

vur- apar- tap-

Teklik

1. vurmıyam aparmıyam tapmıyam

2. vurme, vurma aparma tapma

3. vurmesin, vurmasın aparmasın tapmasın

Çokluk

1. vurmıyaò, vurmıyaú aparmıyaò tapmıyaò

2. vurmayız, fakat vurmasız (8r ..) da aparmasız tapmasız

3. vurmesinler, vurmasınlar aparmasınler tapmasınler

T 1. K. -mıyam (KT MN11350 4r 15)

MOTü.: TTü., TrkmTü. ve GagTü.: -mAyAyIm; AzTü.: -mIyAm

66

IrTrkmTü.: -mIyIm (mIyAyIm) (Beyatlı 1996: 394), bugünkü Tebriz ağzında emrin

olumsuz teklik 1. kişisi -mIyIm biçiminde kullanılır. Ö.: vurmıyım, öpmiyim,

almıyım vb.

T 2. K. –ma, -me (KT 4r 11)

DLT: -manğız/-ma (Atalay 2006: II 45-16, 64-12, ); MOTü.: TTü., GagTü. ve

AzTü.: -mA ; TrkmTü.: -mAgIn/-mAgUn/-mAy. IrTrkmTü.: -mA (Beyatlı 1996:

394), bugünkü Tebriz ağzında emrin olumsuz teklik 2. kişisi -mA biçiminde

kullanılır. Ö.: vurma, öpme, alma vb.

T 3. K. –mÀsın, -mesin (KT 4r 7)

ETü. -mazun (Tekin, 2000: 182); DLT: -masun ( Atalay 2006 III: 311-23);

MOTü.: TTü., TrkmTü., GagTü. ve AzTü.: -mAsIn; IrTrkmTü.: -mÀsın/-mēsin

(Beyatlı 1996: 394), bugünkü Tebriz ağzında emrin olumsuz teklik 3. kişisi -mAsIn

biçiminde kullanılır. Ö.: vurmasın, öpmesin, almasın, aparmasın vb.

Ç 1. K. –mıyaò, -mıyaú (KT 4r 17)

ETü.: -mAlIm (Tekin, 2000: 180--181); MOTü.: TTü., GagTü.: -mAyAlIm;

AzTü.: -mIyAò/-mIyAk; TrkmTü.: -mAyAlIn. IrTrkmTü.: -mIyAà (Beyatlı 1996:

394), bugünkü Tebriz ağzında emrin olumsuz çokluk 1. kişisi -mIyaò biçiminde

kullanılır. Ö.: vurmıyaò, öpmiyaò, almıyaò vb.

Ç 2. K. –mayız (KT 4r 13)

ETü. -mAŋ (Tekin, 2000: 180-181); MOTü.: TTü., GagTü.: -mAyInIz; AzTü.:-

mAyIn; TrkmTü.: -mAyIñ

IrTrkmTü.: -mÀvŭn (Kerkük ağ.), -mÀyın (Kifri) (Beyatlı 1996: 393), bugünkü

Tebriz ağzında emrin olumsuz çokluk 2. kişisi -mıyın/-mĆyin/-meyin/-mēn

biçiminde kullanılır. Ö.: vırmıyın, öpmĆyin vb.

Ç 3. K. –mÀsınlar, -mesinler (KT 4r 9)

MOTü.: TTü., AzTü., TrkmTü. ve GagTü.: -masInlAr. IrTrkmTü.: -mÀsınlar/-

mēsinler (Beyatlı 1996: 394), bugünkü Tebriz ağzında emrin olumsuz çokluk 3.

kişisi -masınnar biçiminde kullanılır. Ö.: vurmasınnar, öpmesinner, almasınnar,

aparmasınnar vb.

67

1. 2. 2. 1. 2. 1. 5. 9. Soru Fiilinin Çekimi

Yazar 19. yüzyılda Tebriz ağzında geniş zamanın soru şeklinin geniş zaman ile

aynı olduğunu, fakat vurgu ve söyleyiş tarzıyla ayırt edilebileceğine değinmekte,

fakat eskilerde mI soru işaretinin de kullanıldığına dikkat çekmekte ve fiillerin

çekiminde -mI soru işaretini yazmaktadır. (MN11350 4v-5r) Yazarın hem eskilerde

soru işaretinin kullanıldığına değinmiş olmasına hem de çekim dizilerinde mI soru

edatını kullanmış olmasına bakarak, son zamanlara kadar soru işaretinin Tebriz

ağzında kullanılmış olduğu sonucuna varabiliriz. Hem birinci babın birinci faslındaki

vur- örneğinde hem de 3. fasıldaki vur-, apar- ve tap- örneklerinde (MN11350 8r)

geniş zamanın soru şekli işlenilmiştir. Bugünkü Tebriz ağızlarında, bütün zamanlarda

soru işaretinin tam olarak kalktığı ve vurgu ve tonlama yolu ile sorunun yapıldığı

görülmektedir.

3. T. -ar mı

3. Ç. -ar-ler mi

2. T. -arsan mı

2. Ç. -arsız mı

1. T. -aram mı

1. Ç. -arıò mı

vur- apar- tap-

Teklik

1. vuraram mı aparram mı taparam mı

2. vurarsan mı apararsan mı taparsan mı

3. vurar mı aparar mı tapar mı

Çokluk

1. vurarıò mı aparrıò mı taparıò mı

2. vurarsız mı apararsız mı taparsız mı

3. vurarler mi apararler mi taparler mi

2. ÚavÀèid-i Türkì Çevirisi

[Mukaddime]

Bismi’llÀhi’r-raómÀni’r-raóìm

(MN11350 1v 1, MN6563 67v)

(2) اؾی رؼ ايات هؼؿت عن انات االؿ اعتالف انتک ااک ا كی ؽک هللاضؼا

ػی ضؼ ا ارؼيهللاليات اؼاي ی ا

Ama sonra hâl erbabının harmanından başak toplayan, (3) söz ehlinin

meclisinde ayakkabılıkta bir köşede oturan, insanların en hakiri kulların en zayıfı (4)

MìrzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì diye bilinen Muóammed Mu’min şöyle der: Rabbanî

irade ve semavî teyit ile insanların önemli işleri, (5) kapıcısı DÀrÀ, muhafızı Úayser

olan, yüce şanlı, (MN6563 67r) (6) Cem makamlı, yıldızlar kadar askeri olan, gök

saraylı, ordular donatıp halkı gözeten, yedi ülkeye buyruk buyuran, dünya

padişahlığının parlak alnı, (7) saltanat ve hükümranlığının keskin gözü, adalet

kanunlarını yerleştiren, zulüm ve haksızlığın kökünü kazıyan yüce padişahın

kullarının yeterlik ve dirayet eline verildiği zaman, (8) o padişah ki istikrarsız dünya

onun sözünün sağlamlığı sayesinde istikrar kazanmış, itibarsız âlem onun devletinin

temelinin sağlamlığı sayesinde itibara kavuşmuştur. (9) O öyle istikbal sahibidir ki

yanında bulunanlar onun muvafakatıyla uğur bulurlar, uğur sahipleri ise onun

muhalefetinden dolayı uğursuzluğa düşerler. O (10) âdil ve cömert padişah, güç

sahibi ve kahredici hakan, Allah katından desteklenen ve düşmanlara karşı muzaffer

olan sultan oğlu sultan oğlu sultan, (11) hakan oğlu hakan oğlu hakan Muóammed

ŞÀh-i ÚÀcÀr -Allah onun padişahlık ve saltanat dönemini ebedî kılsın, (MN6563 68v)

(12) onun iyilik ve ihsan feyzini âlemdekiler üzerine daim eylesin- İran saltanat

tahtına geçince onun kaza hükmündeki fermanı (13) gereğince Fars memleketinin

vezirlik ve hükümdarlık işi celal memleketlerinin şahsüvarisi (14) ve yücelik

meydanının tek süvarisi yani benzersiz vezir, tedbirleri olan danışman, ululuk sahibi,

yücelik (15) ve sağlamlık sıfatlarıyla donanmış, izzetli ve saadetli, yeterlilik ve

güvenirlilik sahibi, hakanın yakını, sultanın güvendiği, (16) yüce ve ulu devletinin

dayancı MirzÀ Muóammed Taúì-i ÁştiyÀnì -gölgesi daim olsun-, bu hakir kul

69

(MN6563 68r), can dostlardan (17) ve Óaøret-i Òalìl ile adaş olan yüce Allah’ın

kullarından biriyle o şerefli bölgeye gönderildi. Bir süre o padişahın sonsuz iltifatları

(MN11350 2r 1) ve muhabbetleri sayesinde orada neşe ve mutluluk içerisinde

yaşadım. (2) Yüce Allah’ın ve şefkat ve rahmetinin bir örneği olan cihan padişahının

tavır ve eğilimi sayesinde Türk topluluğunun Irak (3) ve Fars memleketlerine çokça

gelip gittiklerini, çoğu meclis ve mahfillerde güzel yüzlü Türklerin (4) gönülleri

fethettiklerini ve Farslıları güzel konuşmaları ile (MN6563 69v) cezb ettiklerini ve

Iraklıların akıllarını başlarından aldıklarını gördüm. (5) Şiir:

Farsça konuşan Türkler ömre ömür katarlar

Saki, takva sahibi pirlere müjde ver

Ancak bu bölge insanlarının çoğu (6) onların kelime ve tabirlerinden

habersizlerdi ve onları anlamak için çabalasalar da amaçlarına ulaşmadıkları için her

zaman üzgün olup (7) kendi kendileriyle savaş hâlindeydiler. Bu fakir "Rüsva olmak

istemiyorsan toplumla aynı renge bürün" ve (8) "İnsanlar padişahlarının dini

üzeredir" sözleri uyarınca, o dilin kelimeleri üzerinde tam bir heyecan ve istekle

yoğunlaştım (MN6563 69r) (9) ve onların kelime ve ibarelerini anlaşılabilir ve ilginç

bir şekilde bu kitapta bir araya getirmeyi düşündüm. Böylece bu bilgileri (10) başka

bilgilerde olduğu gibi yazmaya ve güzel dilli Farslıların bu dili telaffuz edip

konuşmak (11) istedikleri zaman rahatlıkla bu kitaptan yararlanmalarını sağlamaya

niyetlendim. Bu kitaba ÚavÀèid-i Türkì adını verdim. (12) Türkçe ve Farsçada

ortak olan kelimeleri gözardı etmeden açıkladım. Kelimelerin çoğunu (13)

Azerbaycan’ın en güzel memleketi olan Tebriz halkının dilini esas alarak yazdım. Bu

dilin mensuplarından beklentim odur ki (14) bir yanlış ve hata gördükleri zaman

merhamet ve dostluk kalemiyle düzeltip güzelleştirsinler. Kitabı üç bab ve bir (15)

hatimeye ayırdım:

1. Bab: Fiiller (efèÀl): Bil ki fiiller dört fasıldan oluşur. (MN6563 70v)

1. Fasıl : Mastarlardan türeyen fiillerin kuralları (úavÀ‘id-i iştiúÀú-i efèÀl ez

maãÀdir)

(16) 2. Fasıl : Fiil Mastarları (maãÀdir-i fièl )

3. Fasıl : Fazla açıklamalar yapmak için fiillerden birkaç örnek (Der emåile-i

çend ez efèÀl be-cihet-i ziyÀdeti-i tavøìó)

70

4. Fasıl : (17) Fiile gelen ekler (mutaèalliúÀt be-efèÀl)

2. Bab: İsimler: Bil ki isimler dokuz fasıldan oluşur

1. Fasıl: Gök bilimi adları (18) ve unsurlar (ism-i semÀviyÀt ve èanÀãır)

2. Fasıl: İnsan uzuv ve organları (aèøÀ ve cevÀrió-i insÀn)

3. Fasıl: Erkek ve kadın giysisi (libÀs-i zen u merd)

4. fasıl: (19) Hayvan adları (ism-i óayvÀnÀt)

5. Fasıl: Böcek adları (ism-i havÀm)

6. Fasıl: Kuş adları (ism-i ùuyÿr)

7. Fasıl: Yiyecek adları (ism-i ma’kulÀt) (20)

8. Fasıl: Sayılar (aèdÀd)

9. Fasıl: Hece (teheccì: heceleme) harflerinin sırasına göre farklı eşyaların

adları (ism-i eşya’-i müteferriúa be tertìb-i óurÿf-i teheccì)

3. Bab: Harfler (Óurÿf). (MN11350 2v 1)

Hatime: Birleşik kelimeler (PÀre elfÀô-ı mürekkeb). (MN6563 70r)

1. Bab 1. Fasıl

Mastarlardan Türeyen Fiillerin Kuralları(úavÀ‘id-i iştiúÀú-i efèÀl ez maãÀdir)

Bil ki Türkçe mastarın (maãdar-i Türkì) (2) sonunda -maú ام veya -maò اط

eki gelir, ‘gelmek’ ( آؼ) ve ‘getirmek’ (آؿػ ) anlamına gelen gelmaú ve گام

getürmaò گتيـاط gibi ve kimi Türkler (3) bu mastar eklerini (lafô-i maãdar) -mek ک

ve -maú’a ام dönüştürüp söylüyorlar. Yukarıdaki örnekler gelmek گک ve getürmaú

ن - Ama mastar ismi (ism-i maãdar) (4) sonunda -luú . گتيـام veya -luò ظ - olan

kelimedir. ‘bilgelik’ (آگای ), ‘zekilik’ (فيـکی) (5) ve ‘iyilik’ (عتی ) anlamına gelen

ÀgÀhluú آگان , zìrekluò فيـک ظ ve yaòşıluú ياعيی ن gibi.

Nitekim her dilde her mastarın dokuz vechesi bulunduğu gibi Türkçe mastarın

da dokuz vechesi bulunmaktadır: (6) geçmiş zaman (mÀøì ), (MN6563 71v) gelecek

zaman (mustaúbel), fail ismi (ism-i fÀèil), meful ismi (ism-i mefèÿl), emir (emr),

emrin olumsuzu (nehy), geçmiş zamanın olumsuzu (ceód), geniş zamanın olumsuzu

(nefy), soru (istifhÀm).

71

Nihayet Arapçadan başka bu fiillerin her birinin (7) altı sıygası (sìàa) vardır;

çünkü Fars ve Türk dillerinde eril (teõkìr) ve dişil (te’nìå), ikili (teåniye) ve çoğul

(cemè) arasında fark yoktur. (8) Bu yüzden geçmiş zamanın altı sıygası vardır: bir

sıyga (sìàa) teklik 3. şahıs (mufred-i àÀ’ib) için ister eril (müõekker) olsun ister dişil

(mü’enneå), (9) bir sıyga (sìàa) ikili ve çokluk 3. şahıs (teåniye ve cemè-i àÀ’ib) için

ister ikili (teåniye) veya çoğul olsun ister eril (teõkìr) veya dişil (te’nìå), bir sıyga

(sìàa) teklik 2. şahıs (mufred-i muòÀùab) için (10) ister eril (müõekker) olsun ister

dişil (mü’enneå), bir sıyga (sìàa) ikili ve çokluk 2. şahıs (teåniye ve cemè-i muòÀùab)

için ister eril (teõkìr) ister dişil (te’nìå) , (11) bir sıyga (sìàa) teklik 1. şahıs

(mütekellim-i vaóde) için ve bir sıyga (sìàa) da çokluk 1. şahıs (mütekellim-i maèa’l-

àayr) için.

(MN6563 71r) Diğer altı veche ise, gelecek zaman (mustaúbel), (12) emir

(emr), emrin olumsuzu (nehy), geçmiş zamanın olumsuzu (ceód), geniş zamanın

olumsuzu (nefy), soru (istifhÀm) vecheleri bu şekilde her birinin altı sıygası vardır.

Ama fail isminin (ism-i fÀèil) (13) ve meful isminin (ism-i mefèÿl) iki sıygası vardır:

bir sıyga tekil (mufred) için ister eril (müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå) ve bir

(14) sıyga da ikili ve çoğul (teåniye ve cemè) için ister eril (teõkìr) olsun ister dişil

(te’nìå).

Bu açıklamalardan sonra ‘vurmak’ (فػ) anlamına gelen vurmaú (15) ؿام

fiilinin teklik 3. şahıs geçmiş zaman (fièl-i mÀøì) çekiminde (ãıyga-yı mufred-i àÀ’ib

ez fièl-i mÀøì) –maú mastar işaretleyicisini (èalÀmet-i maãdar) (16) düşürerek yerine -

dı getirip vurdı ؿػی diyoruz; yani geçmiş zamanda (17) bilinmeyen bir kadın veya

erkek ‘vurdu’ (فػ). Ve ikili ve çokluk 3. şahıs geçmiş zaman çekiminde (ãıyga-yi

teåniye ve cemèi àÀ’ib ez fièl-i mÀøì) -ler ـ veya –lar الؿ eki (18) tekil biçimine

(MN6563 72v) getirerek vurdiler ـر ػي ؿر veya vurdılar ػ ؿر ی الؿ diyoruz; yani geçmiş

zamanda bilinmeyen iki erkek (19) veya kadın ‘vurdular’ (فػؼ). Ve teklik 2. şahıs

geçmiş zaman çekiminde (ãıyga-yi mufred-i muòÀùab ez fièl-i mÀøì) teklik 3. şahsın

(mufred-i àÀ’ib) sonuna nun (-n) ekini getirerek (20) vurdın ػ ؿر ر ي –yÀ-i mechÿle ve

nÿn-i sÀkine ile- biçiminde söylüyoruz; yani geçmiş zamanda sen (to) ‘vurdun’ (فػی)

bilinen bir kadın veya erkek. (MN11350 3r 1) Ve ikili ve çokluk 2. şahıs geçmiş

zaman çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve cemèi muòÀtab ez fièl-i mÀøì) teklik 3. şahsın

(mufred-i àÀ’ib) sonuna –za (-z) ekini ekleyerek vurdız ؿػيق -yÀ-i (2) mechÿle ve zÀ-

72

i mu’ceme-i sÀkine ile- söylüyoruz yani geçmiş zamanda bilinen siz (şomÀ) iki erkek

veye kadın ‘vurdunuz’ (فػيؼ). (3) Teklik 1. şahıs geçmiş zaman çekiminde (ãıyga-yi

mütekellim-i vaóde ez fièl-i mÀøì) teklik 3. şahsın (mufred-i àÀ’ib) sonunda olan

ya’yı يا kaldırıyoruz ve yerine vav ve mim’i (4) getirerek vurdum ؿػ -vÀv-i

mechÿle ve mìm-i sÀkine ile- şeklinde söylüyoruz (MN6563 72r) yani ben (men)

geçmiş zamanda ‘vurdum’ (فػ). Ve çokluk 1. şahıs (5) geçmiş zaman çekiminde

(ãıyga-yi mütekellim-i maèa’l-àayr ez fièl-i mÀøì) teklik 3. şahsın (mufred-i àÀ’ib)

sonunda olan ya’yı يا kaldırdıktan sonra vav ا ve úaf هاف (-uú) veya vav ا ve óa عا

(-uò) ekleyerek (6) vurduú ؿػم veyavurduò ؿػط - vÀv-i mechÿle ile- şeklinde

söylüyoruz; yani geçmiş zamanda biz (mÀ) ‘vurduk’(فػي).

Ve gelecek zamanın (fièl-i mustaúbel) de altı (7) sıygası vardır. Teklik 3. şahıs

gelecek zaman çekiminde (ãıyga-yi mufred-i àÀ’ib ez fièl-i musteúbel) ister eril

(müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå) vur- şeklinde olan fiil köküne elif ve (8)

sÀkin ra (rÀ-i sÀkine) (-Ar) ekleyerek vurar ؿاؿ yani şimdiki zamanda (zamÀn-i hÀl)

veya gelecek zamanda (fièl-i musteúbel) bilinmeyen bir erkek veya kadın ‘vurur’

Nihayet (9) yazılışta (kitÀbet) yazılsa bile kimileri elifi fetha’ya çeviriyor ama .(يقؼ)

telaffuz edilirken vurer ؿؿ -birinci ra fethalı ve elif-i mechÿle (10) ve ikinci ra ise

sÀkin ra ile- olarak söylüyorlar. Ama fiil (MN6563 73v) gelecek zaman (fièl-i

mustaúbel) değil de şimdiki zamanda (zamÀn-i óÀl) gerçekleşirse kimileri (11) kökün

sonuna ya يا ve ra ؿا (-ır) ekleyerek vurır ؿيـ -birinci ra kesreli ve yÀ-i mechÿle (12)

ve ikinci ra ise sÀkin ra ile- şeklinde söylüyorlar; yani bilinmeyen bir kişi ‘vuruyor’

şimdi vurar <fiilini göz önünde bulundurursak> bilinmeyen bir kişi şimdiki ;(يقؼ)

zamandan sonra ‘vurur’ (يقؼ) anlamına geliyor ve bu fark (13) Arap ve Fars

dillerinde bulunmamaktadır; nitekim bu kural geniş zamanın (fièl-i muøÀriè) altı

çekiminde de (14) vardır. Gelecek zamanın ikili ve çokluk 3. şahsın çekiminde

(ãıyga-yi teåniye ve cemèi àÀ’ib ez fièl-i musteúbel) ister eril olsun ister dişil (15)

ikili ve çokluk işareti (èalÀmet-i cemè ve teåniye) olan -ler ـ veya -lar’ı الؿ teklik 3.

şahsın (mufred-i àÀ’ib) sonuna ekleyerek vurarler ؿاؿـ veya vurarlar ؿاؿالؿ

biçiminde söylüyoruz; yani (16) bilinmeyen iki erkek veya kadın vuruyorlar veya

şimdiki zamandan (zamÀn-i óÀl) sonra vuracaklar. Gelecek zamanın teklik 2. şahsın

çekiminde (ãıyga-yi mufred-i muòÀùab ez fièl-i musteúbel) ister (17) eril (müõekker)

olsun ister dişil (mü’enneå) -sen م -fethalı sin ve nÿn-i sÀkine ile- ekini teklik 3.

73

şahsın (mufred-i àÀ’ib) sonuna ekleyerek (18) vurarsan ؿاؿم biçiminde söylüyoruz;

yani bilinen sen (tï) bir erkek veya kadın ‘vuruyorsun’ (يقی) veya şimdiki

zamandan sonra vuracaksın. Gelecek zamanın ikili ve çokluk 2. şahsın çekiminde

(ãıyga-yi teåniye ve cemèi muòÀùab ez fièl-i musteúbel) (MN6563 73r) (19) ister eril

(teõkìr) olsun ister dişil (te’nìå) -siz ميق –kesreli sin ve yÀ-i mechÿle ve zÀ-i

mu’ceme-i sÀkine ile- ekini (20) teklik 3. şahsın (mufred-i àÀ’ib) sonuna ekleyerek

vurarsız şeklinde söylüyoruz; yani bilinen siz iki erkek veya kadın ؿاؿميق

(MN11350 3v 1) şimdiki zamanda ‘vuruyorsunuz’ (يقيؼ) veya bundan sonra

vuracaksınız. Ve gelecek zamanın teklik 1. şahsın çekiminde (mütekellim-i vaóde ez

fièl-i musteúbel) teklik 3. şahsın (mufred-i àÀ’ib) sonuna mìm-i sÀkine ekliyoruz ve

iki ünsüzün yanyana gelmesini önlemek için (2) mim’den önceki óarfi fethalı yapıp

vuraram ؿاؿ şeklinde söylüyoruz; yani ben şimdi ‘vuruyorum’ (يق) veya bundan

sonra vuracağım. Ve Gelecek zamanın çokluk 1. şahsın çekiminde (ãıyga-yi

mütekellim-i maèa’l-àayr ez fièl-i musteúbel) (3) mim yerine úaf veya òa ekliyoruz

ve iki ünsüzün yanyana gelmesini önlemek için òa’dan önceki óarfi zammeli yapıp

(4) vuraruò ؿاؿط veyavuraruú ؿاؿم biçiminde söylüyoruz; yani biz şimdi

‘vuruyoruz’ (يقي) veya bundan sonra vuracağız.

Fail isminin (ism-i fÀèil) iki çekimi vardır: (5) fail isminin (ism-i fÀèil) eril

(müõekker) ve dişil (mü’enneå) tekil çekiminde (ãıyga-yi mufred) fiilin köküne elif

ve nÿn-i sÀkine ekleyerek vuran ؿا biçiminde söylüyoruz; (6) yani (MN6563 73v)

‘vuran’ (فؼ) bir erkek veya kadın ve fail isminin (ism-i fÀèil) ikili ve çoğul

çekiminde (sıygÀ-i teåniye ve cemè) ister eril (müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå)

tekil biçimine (7) –ler ـ veya –lar الؿ ekleyerek vuranler ؿاـ ve vuranlar ؿاالؿ

şeklinde söylüyoruz; yani vuranlar (فؼ) iki erkek veya kadın. (8)

Ve meful isminin (ism-i mefèÿl) de iki çekimi vardır: meful isminin (ism-i

mef’ÿl) eril (müõekker) ve dişil (mü’enneå) tekil çekiminde (ãıyga-yi mufred) fiilin

köküne lÀm-i sÀkine (-l) (9) ve -miş ekliyoruz ve iki ünsüzün yanyana gelmesini

önlemek için lam’dan önceki óarfi zammeli yapıp (10) vurulmış ؿيو biçiminde

söylüyoruz; yani ‘vurulmuş’ (فػ ىؼ) bir erkek veya kadın. Ve meful isminin (ism-i

mefèÿl) ikili ve çoğul çekiminde (sıygÀ-i teåniye ve cemè) tekiline –ler (11) ـ veya–

lar الؿ ekleyerek vurulmışler biçiminde ؿييالؿ veya vurulmışlar ؿييـ

söylüyoruz; yani (12) ‘vurulmuş’ (فػ ىؼ) iki erkek veya kadın.

74

Ve emir fiilinin (fièl-i emr) belirtildiği gibi altı sıygası vardır: iki sıyga (13)

teklik ve çokluk 3. şahıs için ve iki sıyga teklik ve çokluk 2. şahıs için ve iki sıyga

teklik ve çokluk 1. şahıs için. Ama (14) emir fiilinin teklik 3. şahsın çekiminde

(ãıyga-yi mufred-i àÀ’ib ez fièl-i emr) fiilin köküne (MN6563 74r) -sin sìn-i- مي

mühmele ve yÀ-i mechÿle ve nÿn-i sÀkine ile- ekleyerek (15) vursın ؿمي biçiminde

söylüyoruz; yani bir erkek veya kadın şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vurması

gerek’ (تايؼ تقؼ), ve kimi Türkler (16) gerek vursın biçiminde söylüyorlar گـک ؿمي

ve bu kast ettiği manayı anlatmak istiyor halbuki buna gereksinim yok. (17) Emir

fiilinin ikili ve çokluk 3. şahsın çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve cemè-i àÀ’ib ez fièl-i

emr) teklik 3. şahsın (mufred-i àÀ’ib) sonuna –ler ـ veya–lar الؿ ekleyerek vursınler

ؿميـ ve vursınlar ؿميالؿ biçiminde söylüyoruz; (18) yani bilinmeyen iki erkek

veya kadın şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vurmaları gerek’ (تايؼ تقؼ). (19) Ve

emir fiilinin teklik 2. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mufred-i óÀøir ez fièl-i emr) ister

eril (müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå) fiilin köküne bir şey eklemeden (20) vur

ؿ biçiminde söylüyorlar; yani bilinen sen bir erkek veya kadın şimdiki zamanda

‘vur’ (تق). Ve emir fiilinin ikili21

ve çokluk 2. şahsın çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve

cemè-i óÀøir ez fièl-i emr) (MN11350 4r 1) teklik 2. şahsın (mufred-i muòÀùab)

sonuna -ız يق ekleyerek vurız ؿيق - yÀ-i mechÿle ile- biçiminde söylüyoruz; yani

bilinen siz (MN6563 75v) iki erkek veya kadın ‘vurunuz’ (تقيؼ). (2) Ve emir fiilinin

teklik 1. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mütekellim-i vaóde ez fièl-i emr) eylemin

köküne mìm-i sÀkine ekliyor ve iki ünsüzün yanyana gelmesini önlemek için (3)

mim’den önceki harfi fethalı yapıyorlar.22

Ve emir fiilinin çokluk 1. şahsın

çekiminde (ãıyga-yi mütekellim-i maèal-àayr ez fi‘l-i emr) eylemin köküne aò آط

veya –aú-ı آم sÀkineyn (4) ekliyor ve iki ünsüzün yanyana gelmesini önlemek için

elif’den önceki óarfi fethalı yapıp vuraò ؿاط ve vuraú ؿام biçiminde söylüyoruz; (5)

yani biz şimdiki zamanda ‘vuruyoruz’ (يقي).

Ve emir fiilinin olumsuzu (fièl-i nehy) de yazılan yolla altı çekimi vardır: ve (6)

emir fiilinin olumsuz teklik 3. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mufred-i àÀ’ib ez fièl-i

nehy) eylemin köküne -mesin ني -fethalı mim ve kesreli sin ve yÀ-i mechÿle ve

21

ikili: bu sözcük MN11350 nüshasında yazılmamıştır. 22

MN6563 nüshasında şu ibare de yazılmaktadır: mimden önceki harfi zammeli yapıp vurum ؿ yani

şimdiki zamanda ‘vuruyorum’ biçiminde söylüyoruz ve kimileri mimden önceki harfi fethalı

yapıyorlar.

75

nÿn-i (7) sÀkine ile- veya -masın امي -mìm-i memdÿde ile- ekleyerek vurmesin

biçiminde söylüyoruz; yani (MN6563 75r) (8) ؿامي veya vurmasın ؿني

bilinmeyen bir erkek veya kadın şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vurmasın’

Ve emir fiilinin olumsuz (fièl-i nehy) ikili ve çokluk 3. şahsın çekiminde .(قؼ)

(ãıyga-yi teåniye ve cemè-i àÀ’ib ez fièl-i nehy) teklik 3. şahsın sonuna (9) çokluk

işareti olan -ler veya -lar’ı ekleyerek vurmesinler نيـ ؿنيالؿ veya vurmasınlar ؿ

biçiminde söylüyoruz; yani (10) bilinmeyen iki erkek veya kadın şimdiki zamanda

veya bundan sonra ‘vurmasınlar’ (قؼ). Ve emir fiilinin olumsuz (fièl-i nehy) teklik

2. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mufred-i muòÀùab ez fièl-i nehy) (11) eylemin köküne -

me – fethalı mim ve hÀ-i sÀkine ile- veya -ma ا ekleyerek vurme ؿ veya vurma

biçiminde söylüyoruz; (12) yani sen bir erkek veya kadın şimdiki zamanda veya ؿا

bundan sonra ‘vurma’ (ق). Ve emir fiilinin olumsuz (fièl-i nehy) ikili ve çokluk 2.

şahsın çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve cemèi muòÀùab ez fièl-i nehy) (13) eylemin

köküne -mayız يقئا -yÀ-i mechÿle ve zÀ-i mu’ceme ile- ekleyerek vurmayız يقئؿا

biçiminde söylüyoruz; yani (14) siz iki erkek veya kadın şimdiki zamanda veya

bundan sonra ‘vurmayınız’ (قيؼ). (MN6563 76v) Ve emir fiilinin olumsuz (fièl-i

nehy) teklik 1. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mütekellim-i vaóde ez fièl-i nehy) (15)

eylemin köküne -mim -birinci mim kesreli veya óarekesi düşürülmüş fethalı mim

(meftÿó be mìm-i zede şode) ile- ekleyerek vurmıyam ؿي biçiminde söylüyoruz;

yani (16) ben ‘vurmamam gerek’ ( Ve emir fiilinin olumsuz (fièl-i nehy) .(تايؼ ق

çokluk 1. şahıs çekiminde (ãıyga-yi mütekellim-i maèa’l-àayr ez fièl-i nehy) eylemin

köküne -mıyaò ياط veya -mıyaú يام -kesreli mim ile- ekleyerek (17) vurmıyaò

ؿياط veya vurmıyaú ؿيام biçiminde söylüyoruz; yani biz şimdiki zamanda veya

bundan sonra ‘vurmamamız gerek’ (تايؼ قي).

Ve geçmiş zamanın olumsuzunun (fièl-i ceód) de altı (18) çekimi vardır ve eğer

fiilin kökünden sonra -ma ا veya -mim ي (-m-) harfi gelmezse bütün çekimler

geçmiş zaman gibidir. (19) Ve geçmiş zamanın olumsuz (fièl-i ceód) teklik 3. şahıs

çekimini (ãıyga-yi mufred-i àÀ’ib ez fièl-i ceód) vurmadı ؿاػی veya vurmedi ؿؼی

-fethalı mim ile- biçiminde söylüyoruz; yani bilinmeyen bir erkek veya kadın (20)

geçmiş zamanda ‘vurmadı’ (قػ). Ve geçmiş zamanın olumsuz (fièl-i ceód) ikili ve

çokluk 3. şahıs çekimini (ãıyga-yi teåniye ve cemèi àÀ’ib ez fièl-i ceód) vurmadılar

ؿاػيـ veya vurmediler ؼيـ ؿ biçiminde söylüyoruz; (MN11350 4v 1) yani

76

bilinmeyen iki erkek veya kadın geçmiş zamanda ‘vurmadılar’ (قػؼ). Ve geçmiş

zamanın olumsuz (fièl-i ceód) teklik 2. şahsın çekimini (ãıyga-yi mufred-i muòÀùab

ez fièl-i ceód) (2) vurmadın ؿاػي veya vurmedin ؿؼي biçiminde söylüyoruz; yani

bilinen sen bir erkek veya kadın geçmiş zamanda ‘vurmadın’ (قػی). Ve geçmiş

zamanın olumsuz (fièl-i ceód) ikili ve (3) çokluk 2. şahsın çekimini (ãıyga-yi teåniye

ve cemèi muòÀùab ez fièl-i ceód) vurmadız ؿاػيق veya vurmediz ؼيق ؿ biçiminde

söylüyoruz; yani bilinen siz iki erkek veya kadın (4) geçmiş zamanda ‘vurmadınız’

Ve geçmiş zamanın olumsuz (fièl-i ceód) teklik 1. şahsın çekimini (ãıyga-yi .(قػيؼ)

mütekellim-i vaóde ez fièl-i ceód) vurmadım ؿاػي veyavurmedim ؿؼي biçiminde

söylüyoruz; yani ben (5) geçmiş zamanda ‘vurmadım’ (قػ). Ve geçmiş zamanın

olumsuz (fièl-i ceód) çokluk 1. şahsın çekimini (ãıyga-yi mütekellim-i maèa’l-àayr ez

fièl-i ceód) vurmadıò ؿاػيظ veya vurmediò ؿؼيظ biçiminde söylüyoruz; yani biz

(6) geçmiş zamanda vurmadık (قػي).

Ve geniş zamanın olumsuzunun (fièl-i nefy) de altı çekimi vardır: geniş

zamanın olumsuz (fièl-i nefy) teklik 3. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mufred-i àÀ’ib ez

fièl-i nefy) eylemin köküne –maz ؿاف ekleyerek (7) vurmaz اف biçiminde

söylüyoruz; yani bilinmeyen bir erkek veya kadın şimdiki zamanda veya bundan

sonra ‘vurmaz’ ( .Ve geniş zamanın olumsuz (fièl-i nefy) ikili ve çokluk 3 .(ی فؼ

şahsın çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve cemèi àÀ’ib ez fièl-i nefy) (8) teklik 3. şahsın

sonuna -ler ـ veya -lar الؿ ekleyerek vurmazler ؿافـ biçiminde söylüyoruz;

(MN6563 77v) yani bilinmeyen iki erkek veya kadın şimdiki zamanda (9) veya

bundan sonra ‘vurmazlar’ (ی فؼ). Ve geniş zamanın olumsuz (fièl-i nefy) teklik 2.

şahsın çekiminde (ãıyga-yi mufred-i muòÀùab ez fièl-i nefy) fiilin köküne -masın ام

-fethalı sin ile- ekleyerek vurmasın ؿام biçiminde söylüyoruz; (10) yani bilinen

sen bir erkek şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vurmazsın’ ( Ve geniş .(ی فی

zamanın olumsuz (fièl-i nefy) ikili ve çokluk 2. şahsın çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve

cemèi muòÀùab ez fièl-i nefy) fiilin (11) köküne -masız اميق ekleyerek vurmasız

ؿاميق biçiminde söylüyoruz; yani bilinen siz iki erkek veya kadın (12) şimdiki

zamanda veya bundan sonra ‘vurmazsınız’ ( Ve geniş zamanın olumsuz .(ی فيؼ

(fièl-i nefy) teklik 1. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mütekellim-i vÀhde ez fièl-i nefy)

fiilin köküne –maram اؿ -fethalı rÀ-i mühmele ve óarekesi düşürülmüş mim ile-

(13) ekleyerek vurmaram ؿاؿ biçiminde söylüyoruz; yani ben şimdiki zamanda

77

veya bundan sonra ‘vurmam’ ( Ve geniş zamanın olumsuz (fièl-i nefy) .(ی ف

çokluk 1. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mütekellim-i maèa’l-àayr ez fièl-i nefy) (14)

fiil kökünün sonuna -marıò اؿيظ -òÀ-i mu’ceme ile -ekleyerek vurmarıò ؿاؿيظ -yÀ-

i mechÿle ile- biçiminde söylüyoruz; (MN6563 77r) yani biz şimdiki zamanda (15)

veya bundan sonra ‘vurmayız’ (ی في).

Ve soru fiili (fièl-i istifhÀm) bu zamanda aynen gelecek fiili (fièl-i mustaúbel)

gibidir ve farkı yoktur sadece bir dış ipucu (16) ve söyleyiş tarzıyla ayırt edilir;

nihayet eskilerde soru fiilinin çekiminin sonuna mI* (17) ي ekliyormuşlar. Ve soru

fiilinin teklik 3. şahsın çekiminde (ãıyga-yi mufred-i àÀ’ib ez fièl-i istifhÀm) vurar

mı ؿاؿی biçiminde söylüyorlarmış; yani acaba bilinmeyen bir erkek veya kadın

(18) şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vuruyor mu’ ( Ve soru fiilinin .(آيا ی فؼ

ikili ve çokluk 3. şahıs çekiminde (ãıyga-yi teåniye ve cemèi àÀ’ib ez fièl-i istifhÀm)

vurarler mi ؿاؿـی biçiminde söylüyormuşlar; yani (19) acaba bilinmeyen iki erkek

veya kadın şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vuruyorlar mı’ ( Ve soru .(آيا ی فؼ

fiilinin teklik 2. şahıs çekimini (ãıyga-yi mufred-i muòÀùab ez fièl-i istifhÀm)

vurarsan mı ؿاؿمی biçiminde söylüyorlarmış; (20) yani acaba sen bir erkek veya

kadın şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vuruyor musun’ ( Ve soru .(آيا ی فی

fiilinin ikili ve çokluk 2. şahsın çekimini (ãıyga-yi teåniye ve cemèi muòÀùab ez fièl-i

istifhÀm) (MN11350 5r 1) vurarsız mı ؿاؿميقی biçiminde söylüyorlar; yani acaba

siz iki erkek veya kadın şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vuruyor musunuz’ ( آيا

Ve (2) soru fiilinin teklik 1. şahıs çekimini (ãıyga-yi (MN6563 78v) .(ی فيؼ

mütekellim-i vaóde ez fièl-i istifhÀm) vurarım mı ؿاؿ ی biçiminde söylüyorlarmış;

yani ben şimdiki zamanda veya bundan sonra ‘vuruyor muyum’ ( Ve soru .(آيا ی ف

fiilinin çokluk 1. şahıs çekimini (ãıyga-yi mütekellim-i maèa’l-àayr ez fièl-i istifhÀm)

(3) vurarıò mı ؿاؿط ی biçiminde söylüyorlarmış; yani acaba biz şimdiki zamanda

veya bundan sonra ‘vuruyor muyuz’ (آيا ی فی

İkinci Fasıl

Óece sırasına göre mastarların anlatımı (der beyÀn-i maãÀdir be tertìb-i óurÿf-i teóeccì)

(4) Elif Óarfi: ‘gelmek’ (آؼ): gelmaú گام -fethalı Farsça kaf (kÀf-i Farsì) ile- ,

‘getirmek’ (آؿػ): getürmaú امگتـ -fethalı Farsça kaf ile-, (5) ‘asmak’ (آيغت):

Àsmaú آمام -memdÿde elif ile- , ‘içmek’ (آىايؼ): içmaú ايچام -kesreli hemze ile-

78

işmaú اييام da kullanmışlar, ‘kirlenmek’ ( ’kirletmek‘ ,تاتام batmaú (6):(آػ ىؼ

ve bulatmaú تاتـام batırmaú :(آػ کـػ) ’her ikisini de kullanırlar, ‘su içmek تالتام

suvarmaú :(آب ػاػ) ’zammeli (7) sin ile- , ‘su vermek- م ايچام su içmaú :(آب عؿػ)

’fethalı Farsça kaf ile , ‘kabarmak- گييـام geyirmaú :(آؿؽ فػ)’geğirmek‘ , ماؿام

آب پاىيؼ ) fethalı úaf ile-, (8) el ile sızdırarak su serpmek- هثاؿام úabarmaú :(آت فػ)

fethalı dal ve- ػگام degmaú:(آؿفيؼ) değmek , ماچام saçılmaú :(اف ػمت تطؿ تـىش

harekesi düşürülmüş Farsça kaf ile- ortak mastardır (9) ve bir şeyin diğer şeye

değmek anlamına da gelmiştir, ‘atmak’ (اؼاعت): Àtmaú آتام -memdÿde elif ile- ve

ãalmaú اام ikisi de (10) kullanılmış, ‘düşmek’ (اكتاػ): düşmaú ػىام -zammeli

dal ile- ve yıòılmaú يغام -kesreli ya ve òa ile- de derler, ‘durmak’ (اينتاػ):(11)

durmaú ػؿام - zammeli dÀl ile- ortak mastardır ayağa kalkmak (تـعامت) anlamına

da gelmiştir.

Ba Óarfi: ‘oynamak’ ( zammeli hemze ve- اياام oynamaú (12) :(تافی کـػ

harekesi düşürülmüş ya (yÀ-i zede şode) ile- , ‘oyunu yenmek’ ( udmaú :(تافی تـػ

(13) , اػفام uduzmaú :(تافی تاعت) ’zammeli hemze ile-, ‘oyunda yenilmek- اػام

‘açmak’ (تاف کـػ): Àçmaú آچام -memdÿde elif ile-, ‘açılmak’ (تاف ىؼ): Àçılmaú آچام

-memdÿde elif ve kesreli Farsça cim (cìm-i Farsì) ile-, (14) ‘yüklemek’ (تاؿ کـػ):

yüklemaú يکام -zammeli ya ve sükÿn-i rÀ ve kesreli kaf ve harekesi düşürülmüş

lam (lÀm-i zede şode) ile-23

, ‘yüklenmek’ ( yük‘ , يکام yüklenmaú :(تاؿ ىؼ

salmak’ ( ) ’aşağı getirmek‘ , يک ماام yük salmaú (15) :(تاؿ اؼاعت :(پايي آؿػ

düşürmaú ػىؿام -zammeli dal ile- ve endirmaú اؼيـام -fethalı hemze ile- ,

‘dokumak’ (تاكت): (16) toòmaú تغام -zammeli ta ve harekesi düşürülmüş òa ile-,

‘yağmak’ (تاؿيؼ): yaúmaú ياهام , ‘inanmak’ ( kesreli- اياام inanmaú :(تاؿ کـػ

hemze ile-, ‘serpmek’ (پاىيؼ): sepmaú (17) مپام -fethalı sin ve harekesi düşürülmüş

Farsça ba (bÀ-i Farsì-yi zede şode) ile- , ‘temizlemek’ ( - آؿتام Àrıtmaú :(پاک کـػ

memdÿde elif ve kesreli ra ve harekesi düşürülmüş ta ile-, (18) ‘temizlenmek’ ( پاک

,-kesreli ra ve harekesi düşürülmüş nun (nÿn-i zede şode) ile- آؿام Àrınmaú :(ىؼ

‘pişirmek’ (پغت): bişirmaú تييـام -kesreli ba ve noktalı sin (sìn-i menúÿùe) ve

harekesi düşürülmüş ya ile-, (19) ‘bağışlamak’ (تغييؼ): (MN6563 79v) baġışlamaú

,-kesreli ġayn ve harekesi düşürülmüş şin (şìn-i zede şode) ve fethalı lam ile- تاؿييام

‘ayağa kalkmak’ (تـعامت): durmaú ػؿام -zammeli dal ile- ve úalòmaú (20) هاغام

23

MN6563 numaralı nüshada zammeli ya ve sükūn-i kaf ile geçmektedir.

79

da kullanırlar, ‘kaldırmak’ (تـعيقايؼ): durúızmaú ػؿهقام -zammeli dal ve úaf ile- ,

‘doldurmak’ (پـ کـػ): doldurmaú ػؼؿام -zammeli dal (MN11350 5v 1) ve vÀv-i

mechÿle ile- , ‘dolmak’ (پـ ىؼ): dolmaú ػام -zammeli dal ile- , ‘atlamak’ (پـيؼ):

uçmak اچام -zammeli hemze ile- , ‘atlatmak’ (پـايؼ): uçurtmaú اچؿتام 24

, (2)

‘geri dönmek’ (تـگيت): úΣyitmaú هيتام -fethalı úaf ve kesreli ya ve óarekesi

düşürülmüş ya ile- ve dönmaú fethalı dal- ػام 25

ve nÿn ile- da aynı anlamda (3)

kullanılır, ‘geri çevirmek’ (تـگـػايؼ): úaytarmaú هيتـام -fethalı úaf ve harekesi

düşürülmüş ya ile- ve döndermaú ػؼؿام da kullanılır, ‘kesmek’ (تـيؼ): kesmaú

memdÿde elif- آپاؿام Àparmaú :(تـػ) ’fethalı Arapça kaf ile-, ‘götürmek- (4) کنام

ile- , ‘almak’ (تـػاىت): götürmaú گتؿام -zammeli Farsça kaf (5) ve ta ve vÀv-i

mechÿle ile-, ‘sormak’ (پـميؼ): soruşmaú ىام ـ ,-zammeli sin ve rÀ-i mühmele ile- م

(MN6563 79r) ‘kapatmak’ (تنت): baúlamaú تاهام -sükÿn-i úaf ve fethalı lam ile-, (6)

‘kucaklamak’ ( ’zammeli úaf ile-, ‘beğenmek- هزاعالام úucaòlamaú :(تـ کـػ

(7) :(پل ؿكت) ’fethalı ya ve Farsça úaf ile-, ‘geri çekilmek- تگام begenmaú :(پنؼيؼ)

çekilmaú چکيام -fethalı Farsça cim ile-, ‘gizletmek’ (پا کـػ): gizletmaú گيقتام -

kesreli Farsça kaf ve fethalı lam ve harekesi düşürülmüş ta (tÀ-i zede şode) ile-, (8)

‘gizlenmek’ (پا ىؼ): gizlenmaú گيقام -fethalı lam ve harekesi düşürülmüş nun

ile-, ‘koklamak’ (تييؼ): iylemaú اي ام, reyhanlar ve başka hoş kokulu çiçeklerin

‘kokması’ ( kesreli hemze (9) ve vav ile-, ‘ateşte- ايؿام iy vĆrmaú :(ت ػاػ

kavurmak’ ( ؿام úovurmaú :(ت ػاػ ػؿ آتو :(تػ) ’zammeli úaf ile-, ‘olmak- م

olmaú اام –fethalı hemze ve sükÿn-i lam ile-26

, (10) ‘elbiseleri giymek’ ( پىيؼ

گي giyindirmaú :(پىايؼ) ’fethalı Farsça úaf ile-, ‘giydirmek– گيام geymaú :(ثاما

,-zammeli hemze ve (11) Farsça sükÿn-i ba ile- اپام öpmaú :(تميؼ) ’öpmek‘ , ػؿام

‘çürümek’ (پميؼ): çürümaú چؿام - zammeli Farsça cim ile-, ‘işemek’ (ت کـػ):

işemaú اييام -kesreli hemze ve fethalı şin ile-, (12) ‘derisini soymak’ ( :(پمت کؼ

derisin soymaú ػؿمي ميام -fethalı dal ve kesreli ra ile-, ‘örtmek’ (پيو کـػ): örtmaú

اؿتام27

-zammeli hemze ve sükÿn-i (13) ra ve ta ile-, ‘uyanmak’ ( :(تيؼاؿ ىؼ

oyanmaú اياام -birinci zammeli hemze ve ikinci fethalı hemze ile-, ‘uyanık olmak’

ايام اام oyaú olmaú :(تيؼاؿ تػ)28

(MN6563 80v) ‘bulmak’ (پيؼا کـػ): tapmaú تاپام

24

MN6563 numaralı nüshada uçurtmaú اچؿتام biçiminde yazılmıştır. 25

Dal: bu sözcük MN11350 nüshasında yazılmamıştır. 26

Yazım-ses ilişkisi yanlış olarak zamme yerine ‘fetha ile’ yazılmıştır. 27

MN6563 nüshasında اؿتام biçiminde yazılmıştır. 28

‘uyanık olmak’ (تيؼاؿ تػ): oyaú olmaú ايام اام: bu sözcük MN11350 nüshasında yazılmamıştır.

80

, ‘bulunmak’ (پيؼا ىؼ): (14) tapılmaú تاپام -kesreli Farsça ba ile-, ‘sarmak’ (پيچيؼ):

sarımaú مـيام -fethalı sin ile-, ‘inmek’ ( ,-fethalı hemze ile– اام enmaú :(پياػ ىؼ

‘dışarı çıkmak’ ( kesreli Farsça cim ile-, ‘dışarı- چغام çıòmaú (15) :(تيـ آؼ

çıkarmak’ (تيـ کـػ): çıòartmaú چغاؿتام , ‘dışarı çıkarmak’ (تيـ آؿػ): çıòarmaú

. چغاؿام

Ta Óarfi: (16) ‘kıvırmak’ (تاتيؼ): tavlamaú تالام –fethalı ta ile-, ‘ateşlenmek’

- هؿعام úoròmaú :(تـميؼ) ’kesreli úaf ile-, ‘korkmak- هقػؿام úızdırmak :(تة کـػ)

zammeli úaf ve sükÿn-i (17) ra ve òa ile-, ‘korkutmak’ (تـمايؼ): úoròutmaú هؿعتام

-zammeli úaf ve òa ile-, ‘tıraşlamak’ (تـاىيؼ): úıròmaú هـعام -kesreli úaf ile-,

‘silkmek’ (تکايؼ): silkmaú ميکام29

(18) -kesreli sin ve sükÿn-i ya ve lam ile-.

Cim Óarfi: ‘otlatmak’ (چـيؼ): otarmaú اتاؿام30

-zammeli hemze ile-,

‘atlanmak’ ( - تالام ve kimileri tullanmaú (19) اىالام vaşlanmaú :(رنت تکنـري

zammeli ta ve harekesi düşürülmüş şeddeli lam (lÀm-i müşedded-i zede şode) ile- da

söylüyorlar; ‘bulmak’ ( ’yapışmak‘ , تاپام tapmaú (20) :(رنت ت ري خ پيؼا کـػ

:(چييؼ) ’kesreli Farsça ba ile-, ‘tatmak- ياپيام yapışmak (MN6563 80r) :(چنثيؼ)

dadmaú ػاػام , ‘tekmelemek’ ( - هؿتؿام úurturmaú (MN11350 6r 1) :(رلت اؼاعت

zammeli úaf ile-, ‘damlamak’ (چکيؼ): dammaú ػا ام , ‘damlatmak’ (چکاثؼ):

damızmaú قام - يوام yıúmaú (2) :(رغ کـػ) ’birinci kesreli mim ile-, ‘toplamak- ػا

kesreli ya ile-, ‘toplanmak’ ( ,-kesreli ya ve úaf ile– يويام yıúışmaú :(رغ ىؼ

‘kımıldamak’ (رثيؼ): terpenmaú تـپام -fethalı ta ve Farsça ba ile-, (3)

‘kımıldatmak’ (رثايؼ): terpedmaú تـپؼام , ‘savaşmak’ (رگ کـػ): savÀşmaú ماىام

-fethalı sin ve memdÿde elif ile-, ‘kaynamak’ (رىيؼ): úΣynΣmaú (4) هيام -fethalı

úaf ve harekesi düşürülmüş ya ile-, ‘kaynatmak’ (رىايؼ): úΣynΣdmaú هيؼام ,

‘çiğnemek’ (ريؼ): çeynemaú يام ’fethalı Farsça cim ve nun ile-, ‘dermek- چ

) ’fethalı dal ile-, ‘büzmek- ػؿام dermaú (5) :(چيؼ) فام büzmaú :(چي ػاػ – ت

zammeli ba ile-.

Óa Óarfi: ‘inkÀr etmek’ (صاىا کـػ): danmaú ػاام , ‘konuşmak’ (صـف فػ): (6)

danışmaú ػاييام -kesreli nun ile-.

29

silkmaú ميکام: bu sözcük MN11350 nüshasında yazılmamıştır . 30

MN11350 nüshada transkripsiyonu yanlış yazılmıştır.

81

Òa Óarfi: ‘boşaltmak’ ( ,-zammeli ba ile- تياتام boşatmaú :(عای کـػ

‘boşalmak’ (عای ىؼ): boş olmaú تو اام , ‘okumak’ (عاؼ): (7) oòumaú اعام -

zammeli hemze ile-, (MN6563 81v) ‘uyumak’ (عاتيؼ): yatmaú ياتام , ‘uyutmak’

- اينتام istemaú :(عامت) ’kesreli ta ile-, ‘istemek- ياتـام yatırumaú :(عاتايؼ)

fethalı ta ile-, (8) ‘ışığı kapatmak’ ( kesreli kaf ve- کچيـتام kĆçirtmaú :(عاه کـػ

Farsça cim ile- ve bu ortak kelimedir ‘geçirmek’ (گؾؿايؼ) anlamına da gelmiş,

‘kapanmak’ (عاه ىؼ): (9) kĆçmaú کچام ve ‘geçmek’ (گؾىت) anlamına da gelmiş,

‘kaşımak’ (عاؿيؼ): úaşımaú هاىيام , ‘çizmek’ (عـاىيؼ): cızmaú رقام -kesreli cim

ile-, ‘almak’ (عـيؼ): (10) satın Àlmaú ماتي آام -memdÿde elif ile-, ‘yemek’ (عؿػ):

yĆmaú يام -kesreli ya ile- nitekim bir şeyin başka bir şeye veya yere değmesine (11)

degmaú ػگام -fethalı dal ve harekesi düşürülmüş Farsça kaf (kÀf-i Farsì-yi zede

şode) ile- derler ‘kÀse kÀseye değdi’ ( anlamına gelen çanaò çanaòa (کام تکام عؿػ

degdi چااط چااع ػگؼی yahut da (12) ‘yere değdi’ ( anlamına gelen yĆre (تقي عؿػ

degdi يـػگؼی gibi, ‘yedirmek’ (عؿايؼ): yĆdürmaú يؼؿام , ‘yıkmak’ ( :(عـاب کـػ

yıòmaú يغام -kesreli ya ve sükÿn-i òa ile-, ‘yıkılmak’ ( yıòılmaú (13) :(عـاب ىؼ

) ’boğmak‘ , يغام ,-zammeli bÀ-i muvaóóade ile- تهام boúmaú :(عل کـػ

‘boğulmak’ (عل ىؼ): boúulmaú تهام -zammeli ba ve úaf ile- ki aslı (MN6563 81r)

boú olmaú’tır (14) , تم اام ‘esnemek’ ( fethalı- کـيام gerneşmaú :(عياف کييؼ

Farsça kaf ve harekesi düşürülmüş ra (rÀ-i zede zode) ve fethalı nun ile-, ‘eğilmek’

( ’fethalı hemze (15) ve kesreli Farsça kaf ile-, ‘gülmek- اگام egilmaú :(ع ىؼ

.-zammeli Farsça kaf ve vÀv-i mechÿle ile- گام gülmaú :(عؼيؼ)

Dal Óarfi: ‘var olmak’ (ػاىت): var olmaú (16) , اؿ اام ‘vermek’ (ػاػ):

vėrmaú ؿام -kesreli vav ile-, ‘bilmek’ (ػانت): bilmaú تيام -kesreli bÀ-i muvaóóade

ile-, ‘girmek’ ( kesreli Arapça- گيـام girmaú :(ػاع ىؼ31

? kaf ile-, ‘biçmek’ ( ػؿ

yırtmaú :(ػؿيؼ) ’kesreli bÀ-i muvaóóade ile-, ‘yırtmak- تيچام biçmaú (17) :(کـػ

memdÿde elif ile-, (18)- آهـيام Àúrımaú :(ػؿػ ػاىت) ’kesreli ya ile-, ‘ağrımak- يـتام

‘parlamak’ (ػؿعييؼ): parıldımaú پاؿاؼام -kesreli hemze ve dal ile-, ‘yalan söylemek’

( - اهـالام oúurlamaú :(ػفػيؼ) ’hırsızlık yapmak‘ , ياالؼام yalan dĆmaú :(ػؿؽ گلت

zammeli (19) hemze ve úaf ile-, ‘dişlemek’ (ػؼا گـكت): dişlemaú ػييام -kesreli dal

ile-, ‘koşmak’ (ػيؼ): úaçmaú هاچام ve ‘kaçmak’ (گـيغت) anlamında da gelmiştir,

‘koşturmak’ (ػاؼ): (20) úaçırtmaú هاچـتام -kesreli Farsça cim ile-, ‘uzak olmak’

31

Arapça: bu sözcük MN6563 nüshasında yazılmamıştır.

82

) ’zammeli her iki hemze ile-, ‘uzaklaştırmak- افام اام uzaú olmaú :(ػؿ تػ) ػؿ

kesreli (MN11350 6v 1) ikinci hemze- افام ا ام uzaú ėlemaú (MN6563 82v) :(کـػ

ile-, ‘dikmek’ (ػعت): tikmaú تيکام -kesreli ta ile-, ‘sağmak’ (ػىيؼ): saúmaú ماهام ,

‘görmek’ (ػيؼ): görmaú گـام -zammeli Farsça kaf ile-.

Ra (2) Óarfi: ‘dik oturmak’ ( kesreli- ػف اييام düz ėyleşmaú :(ؿامت ينت

hemze- ve düz oturmaú ػف اتؿام -zammeli hemze ile-, ‘yetişmek’ (ؿميؼ): (3)

yĆtişmaú يتييام –kesreli ya ve ta ile-, ‘yetiştirmek, götürmek’ (ؿمايؼ): yĆtirmaú

ؿكين ) ’kesreli Farsça kaf ile-, ‘arkadaş edinmek- گتام gėtmaú :(ؿكت) ’gitmek‘ , يتـام

) ’zammeli ya ile-, ‘arkadaş olmak- (4) يؼاه تتام yoldaş tutmaú :(گـكت :(ؿكين ىؼ

yoldaş olmaú يؼاه اام , ‘oynamak’ (ؿه کـػ): oynamaú اياام -zammeli hemze

ile-, ‘ürkmek’ (ؿ کـػ): hülkmaú کام ve (5) ülkmaú اکام -fethalı hemze ve ha

ile- ikisi de söylenir, ‘boyamak’ (ؿگ کـػ): boyamaú تياام - zammeli ba ve fethalı

ya ile-, ‘incinmek’ (ؿزيؼ): incinmaú ايزي ام -kesreli (6) hemze ve harekesi

düşürülmüş ya ve nun ile-, ‘ışıklandırmak’ ( - اييظ ا ام ışıò ėlemaú :(ؿى کـػ

kesreli hemze ile-, ‘ışıklanmak’ ( ,yeşermek‘ , ايييظ الام ışıòlanmaú :(ؿى ىؼ

bitmek’ (ؿييؼ): (7) bitmaú تيتام -kesreli ba ve harekesi düşürülmüş ya ile-,

‘kurtarmak’ (ؿايؼ): úurtarmaú هؿتاؿام -zammeli úaf ile-, ‘kurtulmak’ ( :(ؿا ىؼ

úurtulmaú هؿتام (MN6563 82r) -zammeli (8) úaf ile-, ‘dökmek’ (ؿيغت): tökmaú

.-zammeli ta ile- تکام

Za Óarfi: ‘doğmak’ (فاييؼ): doúmaú ػهام -zammeli dal ile-, ‘incitmek’

kesreli hemze ve harekesi düşürülmüş ya ve nun- (9) ايزيؼام incidmaú :(فرـکـػ)

ile-, ‘yaralamak’ ( ) ’yaralanmak‘ , ياؿاالام yaralamaú :(فع کـػ :(فع تـػاىت

yaralanmaú ياؿاالام , ‘yara olmak’ (فع ىؼ): yara (10) olmaú ياؿا اام , ‘vurmak’

ilki canlı varlıklar için چاام zammeli vav işbaè ile- ve çalmaú- ؿام vurmaú :(فػ)

ikincisi ise (11) cansız varlıklar için def, daire, sikke ve buna benzerleri, ‘artırmak’

Àrtuú olmaú :(فياػ ىؼ) ’memdÿde elif ile-, (12) ‘artmak- آؿتؿام Àrturmaú :(فياػ کـػ)

. آؿتم اام

Sin Óarfi: ‘yapmak’ (ماعت): úΣyirmaú هييـام -kesreli úaf ve birinci ya ile-,

‘sürtmek’ (مائيؼ): (13) sürtmaú مؿتام -zammeli sin ile-, ‘yeşermek’ ( :(مثق ىؼ

göyermaú گيـام -zammeli Farsça kaf ile- ve gögermaú گگـام -birinci zammeli

Farsça kaf ikinci ise fethalı Farsça kaf ile-, (14) ‘sikmek’ (ميعت): sikmaú ميکام -

83

kesreli sin ile- ve úĆyirmaú هييـام -kesreli úaf ve ya ile-, ‘emanet etmek’ (مپـػ):

tabışırmaú تاتييـام -kesreli ba ve şin ile-, ‘almak’ (متاؼ):(15) Àlmaú آام -memdÿde

elif ile- ‘almak’ (گـكت) gibi, ‘kavurmak’ (مـط کـػ): úızardmaú هقاؿػام -kesreli úaf

ile- ve {úızdırmaú هقػيـام}-kesreli úaf ile-, (MN6563 83v) ‘kulaklaşmak’ ( مـگىی

savıú :(مـػ ىؼ) ’zammeli úaf ile-, ‘soğuklamak- هالهالىام úulaúlaşmaú (16) :(کـػ

olmaú مم اام -fethalı hemze ve sin ile-,‘hıçkırmak’ (مکنک کـػ): ışúırmaú اييوـام

(17) -kesreli hemze ve úaf ile-, ‘binmek’ (ماؿىؼ): minmaú يام -kesreli mim ile-,

‘yanmak’ (معت): yanmaú ياام , ‘yakmak’ (مفايؼ): yandırmaú ياؼيـام .

(18) Şin Óarfi: ‘olmak’ (ىؼ): olmaú اام –fethalı hemze ile-, ‘yıkamak’

bir şey kendi kendine (19) :(ىکنت) ’zammeli ya ile-, ‘kırılmak- يام yumaú :(ىنت)

kırılırsa sınmaú مام -kesreli sin ile- başkası tarafından kırılırsa sındırmaú ؼؿام ك

söylüyorlar, (20) ‘elbise ve yeri sökmek’ (ىکاكت را ثاك): sökmaú مکام -zammeli

sin ve harekesi düşürülmüş Arapça kaf (kÀf-i Arabì-yi zede şode) ile-; ‘ağaç ve

bunun gibi şeyleri sökmeğe’ ( MN11350 7r) ياؿام de yarmaú (ىکاكت چب اخا ؽک

1) derler, ‘avlamak’ ( ’fethalı hemze ile-, ‘avlanmak- االام avlamak :(ىکاؿ کـػ

:(ىا کـػ) ’yüzmek‘ , مايام saymaú :(ىـػ) ’saymak‘ , االام avlanmaú :(ىکاؿىؼ)

(2) üzümaú افام -zammeli hemze ile-, ‘tanımak’ (ىاعت): tanımaú تاام -kesreli

nun ile-, ‘duymak’ (ىيؼ): işidmaú ايييؼام -kesreli hemze ile-, ‘kişnemek’ (ىي امة):

(3) kişnemaú کييام -kesreli Arapça kaf ve fethalı nun ile-.

äad Óarfi: ‘çağırmak’ (ؼا فػ): çaúırmaú چاهـام -Farsça cim ve kesreli úaf ile-

, ‘anırmak’ ( ,-memdÿde elif ve kesreli úaf ile- آوـام Ànúırmaú (4) :(ؼای عـ

‘havlamak’ ( zammeli óa ile- başını- صؿام óürmaú (MN6563 83r) :(ؼای مگ

kaldırıp ellerini (5) çiftleştirerek havlarsa ulamaú االام ve bunun bir parçasına

hafıldamaú اكؼام -kesreli fa ile- derler.

Ùa Óarfi: (6) ‘istemek’ (ة کـػ اة ىؼ خ عامت): istemaú اينتام .

Ayın Óarfi: ‘hapşırmak’ (ػطن کـػ): Àsúırmaú آموـام -memdÿde elif ile- , (7)

‘otlamak’ (ػق عؿػ): otlamaú ات ام -zammeli hemze ile-.

Fa Óarfi: ‘küfür etmek’ ( zammeli sin ve harekesi- مگام sögmaú :(كضو ػاػ

düşürülmüş Farsça kaf ile-, (8) ‘göndermek’ (كـمتاػ): göndermaú گؼؿام -zammeli

Farsça kaf ile-, ‘satmak’ (كـعت): satmaú ماتام , ‘buyurmak’ (كـػ): buyurmaú

) ’zammeli (9) ba ve ya ile-, ‘boğaza bir şeyi yutmak- تيؿام :(كـ تـػ چيقی تضن

84

utmaú اتام -zammeli hemze ile-, ‘anlamak’ (كيؼ): Ànamaú آاام -memdÿde elif

ile-.

Kaf Óarfi: (10) ‘iş olmak’ (کاؿػاىت): iş olmaú ايو اام -birinci hemze kesre ve

ikinci hemze fetha ile-, ‘ekmek’ (کاىت): ekmaú اکام -fethalı hemze ile-, (11) bir

yiyeceğe istek veya iştah duyulduğunda Azerbaycan ehline arız olan bir tür hastalık

anlamına gelen ‘ummaca olmak’ (کا ىؼ): ummaú ا ام -zammeli hemze ile- (12)

‘koymak, bırakmak’ (گؾاؿػ): úoymaú هيام , ‘geçirmek’ (گؾؿاؼ): kėçirtmaú کچـتام,

‘kaçırmak’ (گؾؿايؼ): úaçırtmaú هاچـتام -kesreli Farsça cim ile-, ‘geçmek’ (گؾىت):

(13) kėçmaú کچام ‘ışığın kapanması’ ( ) ’gibi, ‘ısıtmak (عاه کـػ isti :(گـ کـػ

Ćlemaú اينتی ا ام , (MN6563 84v) ‘ısınmak’ (گـ ىؼ): isti olmaú اينتی اام , ‘gezip

tozmak’ ( fethalı Farsça kaf ile- ve dolanmaú- گقام gezmaú (14) :(گـػيؼ گيت

ve dolandurmaú گقػؿام gezdürmaú :(گـػاؼ) ’da söylüyorlar, ‘gezdirmek ػالام

da تتام memdÿde elif ile- ve tutmaú- آام Àlmaú :(گـكت) ’almak‘ (15) ,ػالؼؿام

söylüyorlar, ‘başı kalabalık olmak’ (گـكتاؿتػ): tutulmaú تتام, ‘yapmak’ (کـػ):

Ćlemaú (16) ا ام -kesreli hemze ile- kimi zamanlarda ise úılmaú هام -kesreli úaf

ile- söylüyorlar ‘namaz kıldı’ (اف عاؼ): namaz úıldı اف هؼی gibi, ‘ağlamak’ ( گـي

هاچام úaçmaú :(كـاؿکـػ) ’memdÿde elif ile-, ‘kaçmak– (17) آهالام Àúlamaú :(کـػ

‘koşmak’ (ػيؼ) gibi, ‘sokmak’ (گقيؼ): sancmaú مازام, ‘çekmek’ (کييؼ): çekmaú

zammeli- اؼؿام öldürmaú :(کيت) ’fethalı Farsça cim ile-, (18) ‘öldürmek- چکام

hemze ile-, ‘demek’ (گلت): dĆmaú ػام -kesreli dal ile-, ‘kaybolmak’ (گ ىؼ): itmaú

) ’kesreli hemze ile-, ‘kaybetmek, yitirmek- ايتام ,ايتـام itirmaú (19) :(گ کـػ

‘kokuşmak’ (گؼيؼ): iylenmaú ايام -kesreli hemze ve harekesi düşürülmüş ya ve

fethalı lam ile-, yeri ve kimi şeyleri ‘kazmağa’ (کؼ) úazmaú (20) ,هافام ve

hayvanlar ve meyvelerin derisini ‘soymağa’ (کؼ) ve ‘soyundurmak’ تـ کـػ) )

<eylemine> de soymaú ميام -zammeli sin ile- derler úoynı derisi (MN11350 7v 1)

soy هيی ػؿمی می yani ‘koyunun derisini soy’ ( کچ ) ’göçmek‘ ,(پمت گملؼ ؿا تک

) ’ayarlamak‘ , کچام köçmaú :(کـػ ,-zammeli úaf ile- هؿام úurmaú :(کک کـػ

‘dinlemek’ ( zammeli úaf ve memdÿde elif- هالم آمام úulaú Àsmaú (2) :(که کـػ

ile-, ‘döğmek’ (کتيؼ): dögmaú ػام (MN6563 84r) -fethalı dal? ve sükÿn-i vav? ve

kÀf-i Farsì32

ile-.

32

Farsì: bu sözcük MN11350 nüshasında yazılmamıştır.

85

Lam Óarfi: (3) ‘titremek’ (ـفيؼ): titremaú تيتـام, ‘kaymak’ ( ـقيؼ) : sürüşmaú

’zammeli sin ve harekesi düşürülmüş vav (vÀv-i zede şode) ile-, ‘aksamak - مؿىام

.-memdÿde elif ve sükÿn-i úaf ve kesreli sin ile- (4) آهنـام Àúsırmaú :(گيؼ)

Mim Óarfi: ‘sürtmek’ (ايؼ): sürtmaú مؿتام -zammeli sin ve sükÿn-i ra ve ta

ile- (5) ‘sürtmek’ (مائيؼ) gibi, ‘kalmak’ (اؼ): úalmaú هاام , ‘ölmek’ (ـػ): ölmaú

) ’zammeli hemze ile-, ‘sarhoş olmak- اام ام kĆflĆnmaú :(نت ىؼ kesreli- کل

Arapça kaf ve lam ile-, ‘ emmek’ (کيؼ): (6) emmaú ا ام -fethalı hemze ile-,

‘deşilmek’ (لزـىؼ): dĆşilmaú ػىام -kesreli dal ve şin ile- çıban dĆşildi چثا ػىؼی

yani ‘çıban deşildi’ (ػث لزـىؼ) gibi.

Nun Óarfi: (7) ‘yumuşamak’ (ـ ىؼ): yumuşaú olmaú يىام اام -zammeli

ya ve mim ile-, ‘yakın olmak’ (قػيک تػ): yo’uò olmaú يئط اام -zammeli ya ve

hemze ile-, (8) ‘yakınlatmak’ ( ’oturmak‘ , يئط ا ام yo’uò Ćlemaú :(قػيک کـػ

kesreli hemze- اييام zammeli hemze ve ta ile- ve Ćyleşmaú - اتـام oturmaú :(ينت)

ve fethalı lam ile- da söylüyorlar. (9) ‘oturtmak’ (ياؼ): oturtmaú اتـتام ,

‘göstermek’ (ياؼ): göstermaú گنتـام -zammeli Farsça kaf ve harekesi düşürülmüş

sin (sìn-i zede şode) ve fethalı ta ile-, ‘bakmak’ ( , تاعام baòmaú (10) :(گا کـػ

‘saklamak’ (گا ػاىت) : (MN6563 85v) ãÀòlamaú اعام -memdÿde ãad ve harekesi

düşürülmüş òa (òÀ-i zede şode) ve fethalı lam ile-, ‘göstermek’ (ػ): görsetmaú

,-zammeli (11) Farsça kaf ve harekesi düşürülmüş ra ve fethalı sin ile- گـمتام

‘yazmak’ (ىت): yazmaú يافام , ‘yazdırmak’ (يناؼ): yazdurmaú يافػؿام .

Vav Óarfi: (12) ‘esmek’ (فيؼ): esmaú امام -fethalı hemze ile-.

Ha Óarfi: ‘karıştırmak’ (قػ): úarışdırmaú هاؿىؼؿام ve Ćşmaú اىام -kesreli

hemze ile- da kullanırlar.

Ya Óarfi: (13) ‘öğretmek’ ( zammeli hemze ve- اؿگتام örgĆtmaú :(ياػ ػاػ

kesreli Farsça kaf ile-, ‘öğrenmek’ (ياػ گـكت): ögrenmaú اگـام -zammeli hemze ve

(14) Farsça sükÿn-i kaf (sükun-i kÀf-i Farsì) ve fethalı ra ile- ve örgenmaú اؿگام da

söylüyorlar.

86

3. Fasıl

fazla açıklamalar yapmak için fiillerden birkaç örnek (Der emåile-yi çend ez efèÀl be

cihet-i ziyÀdeti-yi tavøió)

(15) örneğin vurmak (فػ) mastarı olan vurmaú ؿام fiilinin dokuz vechesi şu

biçimdedir: geçmiş zaman fiili (fièl-i mÀøi)

(16) vurdı (فػ) ؿػی

vurdıler (فػؼ) ؿػيـ

vurdın (فػی) ؿػي

vurdız (فػيؼ) ؿػيق

vurdum (فػ) ؿػ

vurduò (فػي) ؿػط

gelecek zaman (fièl-i musteúbel)

vurar (يقؼ) ؿاؿ

vurarler (يقؼ) ؿاؿـ

(17) vurarsan (يقی) ؿاؿم

vurarsız (يقيؼ) ؿاؿميق

vurram (يق) ؿ

vurruò (يقي) ؿط

fail ismi (ism-i fÀèil)

vuran (يکلـ فؼ) ؿا

vuranler (راػت فؼ) ؿاـ

meful ismi (ism-i mefèÿl)

vurulmış (يکلـ فػ ىؼ) ؿيو

(18) vurulmışler (راػت فػ ىؼ) ؿييـ

emir fiili (fièl-i emr)

vursın (تقؼ) ؿمي

vursınler (تقؼ) ؿميـ

vur (تق) ؿ

vurın (تقيؼ) ؿي

(MN6563 85r) vurum (تق) ؿ

vuraò (تقي) ؿاط

emir fiilinin olumsuz (fièl-i nehy))

87

(19) vurmasın (قؼ) ؿامي

vurmasınler (قيؼ) ؿاميـ

vurma (ق) ؿا

vurmasız (قيؼ) ؿاميق

vurmıyam (ق) ؿي

vurmıyaò (قي) ؿياط

geçmiş zamanın olumsuzu (fièl-i ceód)

vurmadı (قػ) ؿؼی

vurmadıler (قػؼ) ؿؼيـ

(20) vurmadın (قػی) ؿؼي

vurmadız (قػيؼ) ؿؼيق

vurmadım (قػ) ؿؼي

vurmadıò (قػي) ؿؼيظ

geniş zamanın olumsuzu (fièl-i nefy)

vurmaz (يقؼ) ؿق

vurmazler (يقؼ) ؿقـ

vurmasın (يقی) ؿن

vurmayız (يقيؼ) ؿيق

vurmaram (يق) ؿاؿ

(MN11350 8r 1)vurmarıò (يقي) ؿاؿيظ

soru fiili

vurar mı (آيا يقؼ) ؿاؿی

vurarler mi (آيا يقؼ) ؿاؿـی

vurarsan mı (آيا يقی) ؿاؿمی

vurarsız mı (آيا يقيؼ) ؿاؿميقی

vuraram mı (آيا يق) ؿاؿ ی

vurarıò mı (آيا يقي) ؿاؿعی

ve (2) ‘götürmek’ (تـػ) anlamında olan aparmaú آپاؿام mastarından başka bir örnek:

geçmiş zaman fiili

apardı آپاؿػی

apardiler آپاؿػيـ

apardın آپاؿػي

88

apardız آپاؿػيق

apardım آپاؿػ

(3) apardıò آپاؿػط

gelecek fiili

aparar آپاؿاؿ

apararler آپاؿاؿـ

apararsan آپاؿاؿم

apararsız آپاؿاؿميق

apararam آپاؿاؿ

apararıò آپاؿاؿط

Fail ismi (ism-i fÀèil)

(4) aparan آپاؿا

aparanler آپاؿاـ

meful ismi (ism-i mefèÿl)

apardılmış آپاؿػيو

apardılmışler آپاؿػييـ

emir fiili (fièl-i emr)

aparsın آپاؿمي

aparsınler آپاؿميـ

apar آپاؿ

(5) aparız آپاؿيق

aparam آپاؿا 33

aparaò آپاؿاط 34

emir fiilinin olumsuzu (fièl-i nehy)

aparmasın آپاؿامي

aparmasınler آپاؿاميـ

aparma آپاؿا

(MN6563 86v) aparmasız آپاؿاميق

aparmıyam آپاؿي

aparmıyaò آپاؿياط

(6) geçmiş zamanın olumsuzu (fièl-i ceód)

33

MN11350 numaralı nüshada yanlışçasına apararam آپاؿاؿ biçiminde yazılmıştır. 34

MN11350 numaralı nüshada yanlışçasına apararıò آپاؿاؿط biçiminde yazılmıştır.

89

aparmadı آپاؿؼی

aparmadiler آپاؿؼيـ

aparmadın آپاؿؼي

aparmadız آپاؿؼيق

aparmadım آپاؿؼي

aparmadıò آپاؿؼيظ

geniş zamanın olumsuzu (fièl-i nefy)

(7) aparmaz آپاؿق

aparmazler آپاؿقـ

aparmasın آپاؿن

aparmasız آپاؿنيق

aparmaram آپاؿاؿ

aparmarıò آپاؿاؿيظ

soru fiili

aparar mı آپاؿاؿی

apararler mi آپاؿاؿـی

(8) apararsan mı آپاؿاؿمی

apararsız mı آپاؿاؿميقی

aparram mı آپاؿؿ ی

aparrıò mı آپاؿط ی

‘bulmak’ (پيؼا کـػ) anlamında olan tapmaò mastarından başka bir örnek:

geçmiş zaman fiili

(9) tapdı تاپؼی

tapdiler تاپؼيـ

tapdın تاپؼي

tapdız تاپؼيق

tapdum تاپؼ

tapduò تاپؼط

gelecek zaman fiili

tapar تاپاؿ

taparler تاپاؿـ

taparsan تاپاؿم

90

(10) taparsız تاپاؿميق

taparam تاپاؿ

taparıò تاپاؿط

fail ismi (ism-i fÀèil)

tapan تاپا

tapanler تاپاـ

meful ismi (ism-i mefèÿl)

tapılmış تاپيو

tapılmışler تاپييـ

emir fiili (fièl-i emr)

(11) tapsın تاپني

tapsınler تاپني ـ

tap پتا

tapız تاپ يق

tapım تاپ

tapaò تاپاط

emir fiilinin olumsuzu (fièl-i nehy)

tapmasın تاپامي

tapmasınler تاپاميـ

tapma تاپا

tapmasız تاپاميق (12)

tapmıyam تاپ ي

tapmıyaò تاپياط

geçmiş zamanın olumsuzu (fièl-i ceód)

tapmadı تاپؼی

tapmadiler تاپؼيـ

tapmadın تاپ ؼي

tapmadız تاپؼيق

tapmadım تاپ ؼي

tapmadıò تاپ ؼيظ

(MN6563 86r) (13) geniş zamanın olumsuzu (fièl-i nefy)

tapmaz تاپق

91

tapmazler تاپقـ

tapmasın تاپن

tapmasız تاپاميق

tapmaram تاپاؿ

tapmarıò تاپاؿيظ

soru fiili

tapar mı تاپاؿی

taparler mi تاپاؿـی

(14) taparsan mı تاپاؿمی

taparsız mı تاپاؿميق ی

taparam mı تاپاؿ ی

taparıò mı تاپاؿط ی .

4. fasıl

Fiile gelen ekler (Der mütaèalliúÀt be efèÀl)

örneğin (15) zamirlerdir. Bil ki zamirler genel olarak üç sıygadır çünkü ya

merfu (merfÿè) veya mensup (menãÿp) veya mecrurlar (mecrÿr) ve her (16) biri ya

bitişik (muttaãıl) veya ayrılardır (münfaãıl), iki çarpı üçten altı oluşur ve ayrı mecrur

(mecrÿr-i münfaãıl) gelmiyor o zaman beş bölüm kalıyor (17) ve her bölümün altı

çekimi vardır. Bildiğin gibi Türkçede altı çekimden fazla yok, nitekim altıyı beşe

çarparsak otuz oluşur, ama bildiğin ve yukarıda söylendiği gibi Türkçede bitişik

merfu zamiri (øamìr-i merfÿè-i muttaãıl) fiillerin sonlarına gelen bitişik zamirlerdir

(øamìr-i muttaãıl), (18) ama Türkçenin altı ayrı merfu zamiri (øamìr-i münfaãıl-i

merfÿè) vardır; teklik 3. şahıs (mufred-i àÀ’ib) için ister eril (müõekker) olsun ister

dişil (mü’enneå) (MN6563 87v) o ا (ÿ) -vÀv-i (19) mechÿle ile-, ikili ve çokluk 3.

şahıs (teåniye ve cemè-i àÀ’ib) için ister eril (müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå)

olar (20) , االؿ teklik 2. şahıs (mufred-i óÀøir) için ister eril (müõekker) olsun ister

dişil (mü’enneå) sen ikili ve çokluk 2. şahıs (teåniye ve cemè-i óÀøir) için ister , م

eril (müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå) (MN11350 8v 1) siz ميق , teklik 1. şahıs

(mütekkelim-i vaóde) için men Azerbaycanlıların dilinde ben ت ise Rumluların

dilinde ve (2) çokluk 1. şahıs için biz تيق –yÀ-i mechÿle ve zÀ-i muèceme ile-

92

kullanılır. Ama bitişik mensup zamirlerinin (øamìr-i menãÿb-i muttaãıl) de (3) altı

çekimi vardır: teklik 3. şahıs (mufred-i àÀ’ib) için ister eril (müõekker) olsun ister

dişil (mü’enneå) onı ای - vÀv-i mechÿle ile- vurdı onı (4) ؿػی ای yani ‘vurdu

onu’ (فػ ا ؿا) gibi, ikili ve çokluk 3. şahıs (teåniye ve cemè-i àÀ’ib) için oları االؿی,

vurdı oları ؿػی االؿی yani (5) ‘vurdu onları’ ( gibi, ve teklik 2. şahıs (فػ آا ؿا

(mufred-i óÀøir) eril (müõekker) ve dişil (mü’enneå) için seni می,vurdı seni ؿػی می

yani ‘vurdu seni’ ( (فػ تـا gibi, ve ikili (6) ve çokluk 2. şahıs35

(teåniye ve cemè-i

óÀøir) (MN6563 87r) eril (müõekker) ve dişil (mü’enneå) için sizi ميقی -yÀ-i mechÿle

ile- vurdı sizi ؿػی ميقی yani ‘vurdu sizi’ ( gibi , teklik 1. şahıs (فػ ىاا ؿا

(mütekkelim-i vaóde) için (7) meni ی Azerbaycanlıların dilinde beni ise

Rumluların dilinde vurdı meni ی ؿػی veyavurdı beni (8) ؿػی تی yani ‘vurdu

beni’ (فػ ـا) gibi, ve çokluk 1. şahıs (mütekkelim-i maèa’l-àayr) için bizi تيقی vurdı

bizi ؿػی تيقی yani ‘vurdu bizi’ ( gibi kullanılır; unutmayalım (9) ki bu (فػ ا ؿا

zamirler aynen ayrı merfu zamirlerdir (øamìr-i münfaãıl-i merfūè) ki her birisinin

sonuna ya يا ilave edilmiş. Ama ayrı mensup zamirleri (øemÀyìr-i menãÿb-i münfaãıl)

(10) aynen bitişik mensup zamirleri (øemÀyìr-i menãÿb-i muttaãıl) gibidir, fakat ayrı

mensup zamirleri fiilden önce geliyorlar onı (11) vurdı ای ؿػی yani ‘vurdu onu’ ( فػ

gibi. Bitişik mecrur zamirleri (øamìr-i mecrÿr-i muttaãıl) de altıdır: buna kıyasen (ا ؿا

onın اي oların االؿي senin مي sizin (12) ميقي menin ي bizin تيقي nihayet teklik

ve çokluk 1. şahısta (mütekkelim-i vaóde ve maèa’l-àayr) istedikleri zaman son óarf

olan nun’u (13-14) mim’e dönüştürüp ve menim ي ve bizim تيقي biçiminde

söylüyorlar.

Kural : bilmelisiniz ki bitişik mensup zamirleri (øemÀyìr-i menãÿb-i muttaãıl)

bölümünde anlattığımız gibi mefuliyet (mefèūliyet) ve mensubiyetin (menãūbiyet)

işareti nesnenin (mefèūl) sonunda sÀkin ya’nın bulunmasıdır ve buna benzerleri.

Zamirlerin dışında (15) ise Ćvi òarÀb Ćledüm36عا ) ’yani ‘ evi yıktım ای عـاب ا ػ

ve (ؿيا ؿا کييؼ ) ’yani ‘nargileyi içtim ؿيای چکؼي ve ġelyanı çekdim , (ؿا عـاب کـػ

kaġıõı (16) yazdım کاؿؾی يافػي yani ‘kÀğıdı yazdım’ ( ve (MN6563 88v) (کاؿؾ ؿا ىت

onu da bununla karşılaştır.

35

2. şahıs: óÀøir: bu sözcük MN11350 nüshasında yazılmamıştır. 36

Ćledüm ا ػ sözcüğü MN6563 numaralı nüshada Ćledim ا ػي biçiminde geçmektedir.

93

Kural : bil ki Türkçe sözcüklerde tamlayanın (muøÀfun ileyh) işareti (17)

zamirlerde veya gayri zamirlerde tamlanandan (muøaf) önce gelip ve sonunda ya ve

nÿn-i sÀkineyn bulunduruyor: (18) onın oġlı اي اؿی yani ‘onun oğlu’ (پنـ ا) ve

ZĆyd’in kitabı فيؼي کتاتی yani ‘Zeyd’in kitabı’ (کتاب فيؼ), birinci örnek zamirler için,

ikinci örnek ise (19) gayri zamirler için. Ama tamlananın (muøaf) işareti

tamlayandan (muøÀfun ileyh) sonra gelmesidir ve nesne (mefèul) olmadığı zaman

(20) sonuna sÀkin ya ilave edilir: ZĆyd’in kitabı yaòşıdur فيؼي کتاتی ياعيی ػؿ yani

‘Zeyd’in kitabı iyidir’ ( ve nesne (mefèūl) (MN11350 9r 1) ,(يؼی کتاب فيؼ عب امت

olduğu zaman yahut da sÀkin ya’dan sonra -dA (ػؿ) anlamına gelen –de (ػ) (2) veya

–dAn (اف) anlamıına gelen –den (ػ) veya ya يا anlamına gelen hÀ-i müfid (اي ليؼ) ve

bunlar gibi eklenirse nesne (mefèul) bile olmasa tamlananın (muøaf) sonuna nun ve

yÀ-i maèen ilave edilir: (3) birinci kısım için örnek: tamlanan (muøaf) nesne olursa:

ZĆyd’in kitabını (4) yazdım فيؼي کتاتی ؟يافػي yani Zeyd’in kitabını yazdım ( کتاب فيؼ

(ػؿ مـ فيؼ) yani Zeyd’in başında فيؼي تاىيؼ ve ikinci örnek: ZĆyd’in başında ,(ؿا ىت

ve Ömerin (5) ayaġından ػـي آياؿيؼي37

yani Ömerin ayağından ( ,(اف پای ػـ

Bekir’in Ćvine تکـي اي yani Bekir’in evinde ( (ػؿ عا تکـ , zaman zaman ya’yı

kaldırp (6) ondan önceki harfi kesreli bırakıyorlar ve bu da yÀ’nın çıkarılmasına

delalet eder, birinci örnekte ZĆyd’in kitabın yazdım فيؼي کتات يافػي –kesreli nun ile-

gibi (7) ve ikinci örnekte (MN6563 88r) ZĆyd’in başında فيؼي تاىيؼ .

Kural : bil ki tamlananın (muøaf) sonunda yÀ-i (8) meksÿre veya hÀ-i sÀkine

olduğu zaman sin’e مي dönüşecektir: ZĆyd’in duèası yaòşıdur فيؼي ػػامی ياعيی ػؿ

(9) yani Zeyd’in duèası iyidir ( فيؼي ve ZĆyd’in duèasını oòudum (ػػای فيؼ عتنت

) yani Zeyd’in duèasını okudum ػػاميی اعػ birinci (10) örnekte (ػػای فيؼ ؿا عاؼ

nun’suz ya nesne olmayan tamlanana (muøaf) eklenmiş ve ikinci örnekte (11) nun ve

yÀ-i maèen nesne olan tamlanana (muøaf) eklenmiş ve hÀ-i sÀkine ilave olunan

üçüncü kısımda ZĆyd’in (12) alması yaòşıdur فيؼي اامی ياعيی ػؿ yani Zeyd’in

elması iyidir (مية فيؼ عب امت) gibi, ve bu kural her zaman geçerlidir ki her hangi bir

sözcüğün sonunda (13) vav, elif ve hÀ-i sÀkine olursa tümcenin (cümle) zorluğunu

gidermek için ya’dan önce -sInI ekini sözcüğe ilave ediyorlar: (14) ZĆyd’in atası

gördüm فيؼي اتامی گؿػ ve yeldÀ gĆcesi يؼا گز می , emusi ػمی gibi ki bu

kelimelerin sonu elif ve ha ve vav’dır.

37

ayaàından sözcüğü MN11350 nüshasında yanlış olarak ayaàında biçiminde yazılmıştır.

94

(15) Kural : tamlanan (muøaf) ve tamlayan (muøÀfun ileyh) tekrarlandığı zaman

‘Zeyd’in oğlunun yazı hattı iyidir’ ( veya (MN6563 89v) (ع کتاب پنـ فيؼ عب امت

‘Ömerin kemer kamasının sapı kötüdür’ ( (ػمت عزـکـػـتؼ امت gibi örneklerde

Türkçede ilk önce en son tamlayana (muøÀfun ileyh) yÀ ve nūn ekleyerek kullanılır.

Ve kimi (16) Türklerin dilinde vav ve nun ekleniyor ve ondan sonra eskilerde nın ي

ekini ekleyerek şu şekilde kullanılır Zeyd’in (17) oġlanın kitabın òΣtti yaòşıdur

[Zeyd’in oğlanının yazı hattı iyidir] فيؼي اؿالي کتاتي عطی ياعيی ػؿ ya ve nun

eklediklerinde, ve vav ve nun ekledikleri zaman (18)Ömerin Bìstūn òΣncerinün

destesi pisdür [Ömerin Bistun kamasının sapı kötüdür] ػـ تينت عزـ ػمت می

bu iki örnek nesne (mefèūl) olmayan tamlanan (muøaf) için. Ve ZĆyd’un (19) پينؼؿ

oġlanun kitabınun òΣttini oòudum فيؼ اؿال کتات عطی اعؼ yani ‘Zeydin

oğlunun yazı hattını okudum’ ( (ع کتاب پنـ فيؼ ؿا عاؼ bu örnek de nesne olan

tamlanan (muøaf) için.

(20-MN11350 9v 1) Kural : zamirler konusuyla ilgili (mutaèalliúe be bÀb-i

øamÀyir): Bil ki kelimeye eklenen özne, tamlayan (muøÀfun ileyh) veya müpteda

olursa ve sonunda sÀkin ya bulundurursa Farsçadaki sakin şinin anlamını ifade eder;

aġrıdı gözi آؿـػی گقی yani (2) ‘gözü ağrıdı’ (چيو ػؿػ کـػ) ve (MN6563 89r) oġlanın

gözi اؿالي گقی yani ‘oğlanın gözü’ (چي پنـه) ve gözi aú oldı کقی آم اؼی yani (3)

‘gözü ak oldu’ (چيو مليؼ ىؼ) gibi. Ve hem de nesne işaretidir yani Arapçadaki nesne

işareti olan nasp (naãb) rolündedir: (4) çek àelyanı چک ؿيای gibi ama eğer sözcüğe

eklenen sÀkin ya nesne olursa ya’dan önce (5) kesreli nun da ilave ediyorlar: gözini

kor Ćledum گقيی کؿ ا ػ yani ‘gözünü kör ettim’ (چيو ؿا کؿ کـػ) gibi,

Kural :(6) Bil ki mastarlarda mim olan olumsuz harfi, mastar işaretinden önce

gelir ve aynı eylemi yapıyor: (7) ‘vurmak’ (فػ) anlamında olan vurmaò’ı ؿاط

vurmamaú ؿام yani ‘vurmamak’ (قػ) biçiminde söylüyoruz.

Kural : bil ki lÀm-i sÀkineyi (8) mastar işaretini kaldırdıktan sonra fiilin köküne

eklersek yedi vechenin herhangi birisinde edilgen fiili (mechÿliyet-i efèal) yapmış

oluruz: (9) örneğin vurdı ؿػی yani ‘vurdu’ (فػ) vuruldı ؿؼی yani ‘vuruldu’ (فػ ىؼ),

‘vurur’ (يقؼ) anlamına gelen vurar (10) ؿاؿ vurulur ؿؿ yani ‘vurulur’ (فػ ييػ),

vur ؿ yani ‘vur’ (تق) (MN6563 9ov) vurul ؿ yani ‘vurul’ (فػ ى), gerek vursun

) ’yani ‘vurması gerek گـک ؿم yani گـک ؿن gerek vurulsun (11) (تايؼ تقؼ

95

‘vurulması gerek’ ( yani ؿ vurulma (ق) ’yani ‘vurma ؿ vurma ,(تايؼ فػ ىػ

‘vurulma’ ( vurmaz ,(فػ ي ) ’yani ‘vurmaz ؿق yani ؿق vurulmaz (12) (ی فؼ

‘vurulmaz’ ( ؿؼی vurulmadı (قػ امت) ’yani ‘vurmadı ؿؼی vurmadı ,(فػ ی ىػ

yani ‘vurulmadı’ (فػ يؼ امت) gibi.

Kural : Bil ki (13) mastar işaretini kaldırdıktan sonra ha eki fiile eklenirse fiilin

sadeliğine gelecek zamanda işaret eder göre گـ ‘göre’ (ت تيؼ) ve istemirem (14) göre

ve ا ve buna benzerleri ola (ی عا ت تيؼ ) ’yani ‘görmesini istemiyorum امتـ گـ

vura ؿ gibi yani ‘ola’ (تيػ) ve ‘vura’ (تقؼ) , ve mastar işaretini kaldırdıktan sonra

(15) elif olursa ya’ya dönüşür: oynıya ايي yani ‘oynaya’ ( (تافی کؼ gibi ki aslı

‘oynamak’ (تافی کـػ) (16) anlamında olan oynamaú’tır اياام ve Ààlaya آؿالي yani

‘ağlaya’ (گـي کؼ) gibi ki aslı ağlamak (گـي کـػ) anlamında olan Ààlamaú’tır آؿالام.

Kural : (17) Bir eylemin belli bir zamanda gerçekleşmesini ihbar etmek

istediğinde Arapçada eõÀy-i tavúıyeti (اؽای تهيوی) ve (18) Farsçadaki vaúit’i هت fiile

ekleyip söylüyorlar: ‘vurduğu vakit’ (هت فػ) (MN6563 90r) ‘gittiği vakit’ (هت ؿكت)

ve ‘çektiği vakit’ ( (هت کييؼ gibi, Türkçede ise (19) mastar işaretini kaldırdıktan

sonra fiilin köküne –ndA (ؼ) ekini ilave ediyoruz: vuranda gördüm ؿؼ گؿػ yani

‘vurduğunda gördüm’ ( ) ’yani ‘gittiğinde گؼؼ ve gĆdende (20) (ػؿ هت فػ ػيؼ هت

’yani ‘yediğinde ييؼ ve yiyende (هت کييؼ) ’yani ‘çektiğinde چکؼ ve çekende (ؿكت

.ve bunlar gibi (هت عؿػ)

(MN11350 10r 1) Kural : Ne zaman bir eylemin yapıcısını bildirmek istersek

Farsçada genelde fiile ha (ا) (2) ekleyerek ‘vuran’ (فؼ) ‘öldüren’ (کيؼ) ‘giden’

(ؿؼ) biçiminde söylüyorlar, Türkçede ise mastar işaretini kaldırdıktan sonra (3) nun

ekleyip ve vuran ؿ yani ‘vuran’ (فؼ), öldüren اؼؿ yani ‘öldüren’ (کيؼ), gĆten

.biçiminde söylüyorlar (ؿؼ) ’yani ‘giden گت

(4) Kural : Bil ki Türkçede geçişsiz fiili (fièl-i lÀzim) –dur ػؿ ekiyle geçişli

(mutaèaddi) yapıyorlar Arapçada ise ifal babının (bÀb-i ifèal) hemzesinin temyizi (5)

ve ayın harfiyle cer harfinin (óarf-i cer) bÀ’sının güçsüzleştirilmesi gibidir yĆmaú

’yedi‘ (6) : يؼی ve yĆdi (عؿايؼ) ’yedirmek‘ : يؼؿاط yĆdurmaò (عؿػ) ’yemek‘:ياط

: يؼؿؿ yĆdürir (ی عؿػ) ’yiyor‘ : يئيـ yĆyir (عؿايؼ) ’yedirdi‘ : يؼؿػی yĆdürdi (عؿػ)

‘yedirir’ (ی عؿاؼ) ve yĆ ي : ‘ye’ (تغؿ) yĆdür يؼؿ : ‘yedir’ (تغؿا) (7) ve çıòmaú

MN6563) (تيـ آؿػ) ’çıkarmak‘ : چغؼؿاط çıòdurmaò (تيـ آؼ) ’çıkmak‘ :چغاط

96

91v) yazmaú يافام : ‘yazmak’ (ىت) yazdurmaú (8) : يافػؿام ‘yazdırmak’ (يناؼ)

yazdı يافػی : ‘yazdı’ (ىت) yazdurdı يافػؿػی : ‘yazdırdı’ (ينايؼ) ve bunlar gibi.

Kural : (9) vuracaġdur ؿراؿؼيـ : ‘vuracak’ ( : ؿراؿؼالؿ vuracaġdılar (عاؼ فػ

‘vuracaklar’ ( (عاؼ فػ vuracaġsan ؿراؿن : ‘vuracaksın’ ( vuracaġsız (عای فػ

(عا فػ) ’vuracağım‘ : ؿراؿ vuracaġam (10) (عايؼ فػ) ’vuracaksınız‘ : ؿراؽ ميق

vuracaġıò ؿراؿظ : ‘vuracağız’ ( (عاي فػ ve bunun gibi, olacaġdur ازاؿؼؿ yani

‘olacak’ (عاؼ ىؼ) ve açılacaġdur (11) : آچزاؿؼؿ ‘açılacaktır’ (تاف عاؼ ىؼ) yiyecaġdur

) ’yiyecek‘ : يزاؿؼؿ ,(عاؼ عؿػ Ćlecaġdur ا راؿؼؿ : ‘yapacak’ ( (عاؼ کـػ yumuşaú

olacaġdur (12) : يىام ا راؿؼؿ ‘yumuşak olacak’ (ـ عاؼ ىؼ).

Kural : Yukarıda söylediğimiz gibi mastar işaretini kaldırdıktan sonra –dı ػی

(13) eklendiğinde gördi گؿػی yani ‘gördü’ (ػيؼ) gibi ve –Ub ب ve –mIş يو

eklendiğinde görüb گؿب ve (14) görmiş گؿيو yani ‘görmüş’ (ػيؼ), ve -mIş ve -dI

ikisi birlikte eklendiğinde görmişdi گؿييؼی ‘yani görmüştü’ (ػيؼ تػ) (15) ve diğer

beş sıygada fiillerin herhangi birisi bu harflerin eklenmesiyle anlam olarak

kendinden öncekine bağlıdır (16) yukarıda söylendiği fiilden şuna örnek: görüp

ama teklik (17) گؿتنيق ve görüpsiz گؿتن ve görüpsen گؿپـ ve görüpler گؿپ

ve çokluk 1. şahıs (mütekellim-i vaóde ve maèa’l-àayr) bu biçimde kullanılmıyor,

görmiş گؿيو ve görmişler گؿييـ ve görmişsen گؿيو م ve görmişsiz گؿيو

ve گؿييظ ve görmişiò (MN6563 91r) گؿيي ve görmişem (18) ميق

görmişdi ve (19) گؿييؼي ve görmişdin گؿييؼيـ ve görmişdiler گؿييؼی

görmişdiz گؿييؼيق ve görmişdü?m گؿييؼ ve görmişdüò گؿييؼط, görüpdi

ve گؿپنيق ve (20) görüpsiz گؿپن ve görüpsen گؿپؼيـ ve görüpdilerگؿپؼی

görüpdüm گؿپؼ ve görüpdüò گؿپؼط .

Kural : Bil ki geçmiş zamanın sonuna ġayın eklendiğinde (MN11350 10v 1)

mastar anlamı ortaya çıkıyor ve ġayın eklendikten sonra Rumlu diline göre geçmiş

zamanın sonundaki ya vav’a dönüşüyor ve sonuçta fiilin anlamı (2) ġayın

eklendikten sonra geçmiş zamanda mastar anlamı olarak gerçekleşiyor: vurdı ؿػی

yani ‘vurdu’ (فػ) ve vurduġ (3) ؿػؽ yani ‘geçmiş zamanda vurmak’ ( فػ ػؿ فا

yani ‘onun vurduğunu geçmiş ؿػؿی گؿػ o zaman vurduġını gördüm (گؾىت

zamanda gördüm’ (فػ ا ؿا ػؿ فا گؾىت ػيؼ) (5-4) ve onu da bununla karşılaştır.

97

Kural : Geçmiş zaman çekimine fethalı sin eklendiğinde Türklerin şart harfi

(óarf-i şart) oluşur ve şart harfini ekledikten sonra geçmiş zamanın işareti olan dalı

kaldırıp teklik 3. şahıs çekiminde ya’yı (6) ha’ya dönüştürüyorlar ve mastar işaretini

kaldırdıktan sonra sonuna –sA ekini ilave ediyorlar, (7) aslı vurdı ؿػی olan vursa’ya

şart eki sin’i getirince dal düşer ve ya ha’ya dönüşür ve (8) geçmiş zamanınؿم

anlamı gelecek zaman olarak değişiyor yani ‘eğer vursa’ ( (اگـ تقؼ ve vurdılar

ve (9) (اگـ تقؼ) ’yani ‘eğer (MN6563 92v) vursalar ؿم الؿ fiilinden vursalarؿػيالؿ

vurdın ؿػي fiilinden vursan ؿم ki –sin eki eklendikten sonra dal ve ya harfleri

düştü ve teklik 2. şahıs işareti olan nun harfi kaldı, (10) ve vurdız fiilinden vursaz

) ’yani ‘eğer vursam ؿما ve vurdum fiilinden vursam ؿماف (اگـ تق ve vurduò

fiilinden vursaò ؿماط yani (11) ‘eğer vursak’ (اگـتقي).

Kural : Yukarıda söylediğimiz gibi Türkçede tamlayan (muøÀfun ileyh)

tamlanandan (muøaf) önce gelir zikr edilen eklerle birlikte (12) ve sıfat da mevsuftan

(mevãūf) önce gelir onlara hiç bir harf eklemeden: (13) gĆtdi yaòşı oġlan گتؼی ياعيی

) ’yani ‘gitti iyi oğlan اؿال veya ,(ؿكت پنـ عب gördüm yaòşı oġlanı گؿػ ياعيی

) ’yani ‘gördüm iyi oğlanı اؿالی birinci örnek nesnesi olmayan (14) (ػيؼ پنـ عب ؿا

<tümce> için ikinci örnek ise nesneli <tümce> için.

Kural : Teklik 1. şahıstaki mim kendinden öncekini kesreli yapıyor: (15) canım

.gibi (صا ) ’ve ‘keyfim (را ) ‘ yani ‘canım صاي ve óalımرا

Kural : Türkler genelde (16) elifi fethaya vavı zammeye ve yayı kesreye

dönüştürüyorlar ve transkripsiyonda yazılıp da (17) ama okunurken telaffuz

edilmeyen bu kısım harflere mechÿle derler.

Kural : Türkçede òa ve úaf harfleri aynı mahreçliler (hem maòreç) ve (18)

anlamlarında değişiklik yaranmadan biri öbürsüne dönüşebiliyor.

İkinci Bab38

Şeylerin Adları

(MN6563 92r) şu da on fasıldan oluşur:

38

. İkinci babda MN6563 nüshasında sözcüklerin Arapçaları da yazılmaktadır. Arapçaları yazılmayan

sözcüklerin ise MN6563 nüshasında yazılmamaktadır.

98

Birinci Fasıl: (19) Gökbilimi Adları (der ism -i semÀviyÀt)

‘gök’ (آما): gök گک –birinci zammeli Farsça kaf ikinci ise harekesi

düşürülmüş kaf (kÀf-i zede şode) ile- ve Arapçası sema’ ( ءما ) ve çoğulu semÀvÀt’tır

zammeli (20) Farsça kaf – گ gün :(آكتاب) ’de derler, ‘güneş (كک) ve felek (ماات)

ile- ve bu ortak kelimedir gün’lere (ؿف) de gün گ derler ve Arapçası şems (ىل)

olarak meşhurdur şÀriú (ىاؿم) ve şerú (ىـم) ve yÿó (يس) ve beyøÀ (تيا) ve õekÀ (ؽکا)

-õÀl-i mu’ceme ile- da kullanırlar, ‘ay’ (ا): Ày آی -memdÿde elif ile- ve bu kelime de

(MN11350 11r 1) ortaktır hem gök aylarına hem de insan aylarına ikisine de ay آی

derler Arapçası úamer’dir (هـ), ‘yıldız’ (متاؿ): ulduz اؼف – zammeli hemze ve

harekesi düşürülmüş lam ile- ve Arapçada kïvkeb (ککة) ve necm (ز) ve şehab

zammeli bÀ-i – تت bulut :(اتـ) ’söylüyorlar, (2) ‘bulut (ػؿی ) ve derri (ىاب)

muvahhade ve lam ile- ve Arapçada seóÀb (مضاب) ve àeym (ؿي) -ikisinde de birinci

harf fetha ile- ve àeyn (ؿي); bütün göğü kaplayan buluta àemÀm (ؿا) ve beyaz

buluta mìà (يؾ) -kesreli mim ile- ve mozn (ق ) -zammeli mim ile-; ve gölge eden

buluta èÀriø (ػاؿ) derler, ‘ateş’ (آتو): ot ات -zammeli hemze ve sükÿn-i ta ile-,

‘rüzgar’ (تاػ): yĆl ي -kesreli ya ve sükÀn-i lam ile- ve Arapçada rėyó (ؿيش) ve çoğulu

riyaó’tır (ؿياس) fakat Arapçada her yönden esen rüzgar farklı adla adlandırılır nitekim

doğu taraftan esen rüzgar ãabÀ (ثا) ve onun karşıtı debÿr (ػتؿ) ve kıble yönden esen

rüzgar şemÀl (ىا) ve onun karşıtı cunÿb (رب) ve karşı rüzgara nekbÀ (کثا) -fethalı

nun ile- ve kasırgaya èÀãÀr (اػاؿ) -kesreli hemze ile- derler, ‘su’ (آب): (3) su م 39

-

zammeli sin ile-, ‘toprak’ (عاک): topraú تپـام 40

-zammeli ta ve sükÿn-i ba ile-,

‘yağmur’ (تاؿا): yaúış ياهيو -kesreli úaf ile- ve Arapçası meùer (طـ) çoğulu ise emùÀr

(4) :(تگـگ) ’fethalı åa ile-, ‘dolu- (حظ) Arapçası ise åelò هاؿ úar :(تـف) ’kar‘ ,(اطاؿ)

dolu ػ -zammeli dÀl-i mühmele ile- Arapçası ise bered (تـػ) -fethalı ba ve ra ile-,

‘yıldırım’ kesreli hemze, dal ve ra ile- ve Arapçası da berú’dir- ايؼؿ ıldırım :(تـم)

zammeli iki (5) Farsça - گی گـؼػی göy gürüldedi :(آما ؼا کـػ) ’göy gürledi‘ ,(تـم)

kaf ve ra ile- Arapçası da raèd’dir (ؿػؼ).

İkinci Fasıl: İsnan ve Diğer Canlıların Uzuv ve Organlarının Adları (der ism-i èaôÀ ve

cevÀrìó-i insan ve dìger cÀneverÀn)

39

su م: bu sözcük MN6563 nüshasında bulunmamaktadır. 40

topraú تپـام: bu sözcük MN6563 nüshasında bulunmamaktadır.

99

‘saç’ (گيل): (6) saç ماچ -Farsça cim ile- Arapçası ise èiõar (ػؾاؿ), ‘tüy’ (ی):

tük تک - zammeli ta ile- ‘dökmek’ (ؿيغت) fiilinin 2. şahıs emir fiilinin çekimi de bu

biçimdedir yani ‘dök’ (تـيق)41

Arapçada ise şeèr (ىؼـ) -fethalı şin ile- söylüyorlar,

‘deri’ (پمت): deri ػؿی – fethalı dal ile- Arapçası ise cild (رؼ) ve çoğulu culÿd (رػ),

‘baş’ (مـ): (7) baş تاه Arapçası ise re’s ( كأؿ ) ve çoğulu ru’ÿs (ؿك), ‘beyin’ (ـق):

bĆyin تئيي -kesreli bÀ-i muvahhade ve ya ile- Arapçası ise moò (ظ) ve çoğulu emòÀò

’alın‘ ,(اغاط) Ànnı :(پييای) -memdÿde elif ve şeddeli nun ile- آ ve Arapçası cebin

Arapçası ise óÀcib هاه úaş :(اتـ)’kaş‘ ,(اي) ve nÀãiye (رثي) ve bu ortak (صارة)

kelimedir önleyen ve kapıcıya da óÀcib - گف göz :(چي) ’derler, (8) ‘göz (صارة)

zammeli Farsça kaf ve harekesi düşürülmüş za (zÀ-i zede şode) ile- Arapçası ise èeyn

kesreli Farsça kaf ve- گ gile :(صؼه چي) ’göz bebeği‘ ,(اػيا) ve çoğulu eèyÀn (ػي)

fethalı lam ile- ortak kelimedir Arapçası óedúe (صؼه), (9) ‘kiprik’ kirpik :(ژگا)

’kulak‘ ,(اؼاب) çoğulu ehdÀb (ؼب) kesreli Arapça kaf ile- Arapçası ise hodob- کيـپک

’zammeli hemze ile-, ‘saç- (اؽ) zammeli úaf ile- Arapçası ise oõn- هالم úulaú (گه)

-kesreli bÀ-i muvahhade ile- تيـچک birçek :(فق) (MN6563 93r) Arapçası ise ...,

‘burun’ (ػاؽ)42

: burun (10) تـ -zammeli be ve ra ile- Arapçası ise e’nf (اق) -fethalı

hemze ile-, ‘ağız’ (ػ): Àúız آهق -memdÿde elif ile- Arapçada ise fem (ك) ve óebk

zammeli dal ve vÀv-i mechÿle ile- Arapçası- ػػام dudaú :(ة) ’derler, ‘dudak (صثک)

ise şefe (ىل) -fethalı fa ve şin ile-, ‘diş’ (ػؼا): diş ػيو -kesreli dal ile- Arapçada ise

sen (م) çoğulu esnÀn (آما) ve øers (ـك) -fethalı øad ile- çoğulu eørÀs (اـاك) ve

åeàer (ــ) de söylüyorlar, ‘dil’ (فتا): (12-11) dil ػي -kesreli dal ile- Arapçada lisan

boúaz :(گ) ’boğaz‘ , ػيچک dilçek :(فتا کچک) ’kesreli lam ile- derler, ‘dilcik- (نا)

üz :(ؿت) ’zammeli ha ile-, ‘yüz- (صو) zammeli ba ile- Arapçası ise óolúÿm- تواف

fethalı vav ile- ve ön dişlerle- (ر) zammeli hemze ile- Arapçası ise vecó-اف

öğütücü dişlere paralel olarak bulunan yüzün bir kısmına Farsçada lop (پ) denir

Türkçede ise ord اؿػ -zammeli hemze ile- derler, ‘sakal’ (ؿيو): saúúal (13) موا -

fethalı sin ve şeddeli úaf ile- Arapçası ise lióye (ضي) -kesreli lam ile-, ‘bıyık’ (مثي):

bıyıġ تيؾ -kesreli ba ve harekesi düşürülmüş ya ile- ve kimileri burut (تـت) de derler

Arapçası şÀrb’dır ( ىاؿب) , ‘boyun’ (گـػ): boğın (14) تئي -zammeli ba ile- Arapçası

ise ceyd (ريؼ) ve reúebeh (ؿهث) -fethalı ra ve úaf ile-, (MN6563 94v) ‘omuz’ (ىا):

41

Yani ‘dök’ (تـيق): bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır. 42

MN6563 nüshasında Farsçası Bìnì (تيی) olarak geçmektedir.

100

çiyin چيي -kesreli Farsça cim veya harekesi düşürülmüş ya ile- ve çigin چگي -kesreli

Farsça cim ile- ve kürek کـک -zammeli (15) Arapça kaf ve fethalı ra ile- de derler

Arapçası ise ketif (کتق) -birinci harf fethalı ikinci ise kesreli ile-, ‘el’ (ػمت): el ا -

fethalı hemze ve sükÿn-i lam ile- Arapçası ise yed (يؼ) -fethalı ya ile-, ‘sağ el’e ( ػمت

zammeli sin ile- derler- م ا sol el :(ػمت چپ) ve (16) ‘sol el’e مام ا saú el :(ؿامت

Arapçada ise yedi yomna (يؼ يی) ve yedi yosra (يؼ ينـی) derler, ‘kol’(تاف): úol ه -

zammeli úaf ile- Arapçası ise èaøod (ػؼ) -birinci harf fethalı ikinci ise zammeli ile-,

‘dirsek’ (آؿذ): dirsek ػيـمک -kesreli sin ile- Arapçası ise mirfeú (ـكن) çoğulu ise

merÀfiú (ـاكن), ‘bilek’ (چ ػمت): bilek تيک -fethalı (17) lam ile- Arapçası ise zend

-zammeli hemze ile- اچ ovuç :(کق ػمت) ’avuç‘ , (فاػ) çoğulu zinÀd (فؼ) Arapçada

ise rÀóeh (ؿاص), ‘elin arkası’ (پيت ػمت): el-dalı اؼای -fethalı hemze ve sükÿn-i lam

ile- Arapçası ise ôehre’l-yed (ظـايؼ), ‘parmak’ (اگيت): barmaú تاؿام Arapçası ise

enmele (ا) -birinci harf fethalı ile- ve iãbeè(اثغ) -birinci harf kesreli ile- çoğulu

enÀmil (اا) ve eãabiè (ااتغ) ve Arapçada herhangi bir parmağın başka bir adı

vardır Türkçede ise ‘küçük parmak’ ( - چيک تاؿام çilik barmaú (18) :(اگيت کچک

kesreli Farsça cim ile- Arapçası ise òinøir (عـ) ve onun yanındakine binãir (تـ)

söylüyorlar çoğulu benÀãir, ‘orta barmak’ ( - اؿتا تاؿام orta barmaú :(اگيت م

zamme ile- Arapçası ise vostÀ (مطی) -zamme ile- ve onun yanındakine sebÀbih

kesreli- ػيـام dırnaú :(اع) ’derler, ‘tırnak (اتا) ve onun yanındakine ibham (مثات)

dal ve harekesi düşürülmüş ya ile- Arapçası ise ôifr (ظلـ) çoğulu (MN6563 94r) eôfÀr

zammeli ya ve mim ile- Arapçası ise- يؿط yumuruò :(يت) ’yumuruk‘ (19) ,(اظلاؿ)

vekez (کق ) -fethalı vav ve kaf ile- , ‘koltuk’ (تـ): úoltuú هتن -zammeli úaf ve

harekesi düşürülmüş lam ile- Arapçası ise ibù (ات) -kesre ile-, ‘koltuk altı’na da ( فيـ

) memdÿde elif ile- söylüyorlar Arapçası ise teót-i ibù- هتن آتی úoltuú Àltı :(تـ تضت

’göğus‘ (20) ,(ات zammeli dal ve sükÿn-i şin ile- Arapçası ise ãedr- ػه döş :(مي)

-fethalı hemze ve sükÿn-i mim ve kesreli cim ile- اچک emçek :(پنتا) ’meme‘ ,(ؼؿ)

Arapçası ise åedÀ (حؼی) -fetha ile-, ‘yürek’ (ػ): ürek اؿک (MN11350 11v 1) -

zammeli hemze ve fethalı ra ile- Arapçada ise úelb (هة) derler ve amaç et parçası

olmayıp da insan tabiatının istediği şey anlamına gelirse Türkçede ona gögül (2) گگ

-zammeli Farsça kaflar ile- derler, ‘kara ciğer’ (رگـ): úara ciger هاؿا رگـ ve Arapçada

kebid (کثؼ) ve onun bir parçasına filõeh (كؾ) derler, ‘ak ciğer’ (ىو): aú ciger آم رگـ

Arapçası ise riye (ؿي), ‘böğrek’ (ه): böyreg تيـگ -zammeli ba ve harekesi

101

düşürülmüş ya ve (3) fethalı ra ve harekesi düşürülmüş Farsça kaf ile- ve kimileri

böyrek تيـک de derler Arapçası ise kolyeh (کي) -zamme ile-, ‘dalak’ (مپـف): dalaú

zammeli Farsça- گتک göbek :(اف) ’kesre ile-, ‘göbek- (ضا) Arapçası ise ùióal ػاالم

kaf (4) ve kesreli ba ile- Arapçası ise sorreh ( ـ : (ؿػ) ’zamme ile-, ‘bağırsak- (م

baúarsaú تاهاؿمام Arapçası ise maèÀ (ؼا) çoğulu imèÀ (اؼا), ‘karın’ (ىک): úarın هاؿي

Arapçası ise beùn (تط) çoğulu buùÿn (تط), ‘yan’ (پ): yan Arapçası ise cenb يا

,(رة اي) Arapçası ise cenb-i eymen مام يا saú yan :(پی ؿامت) ’sağ yan‘ ,(رة)

‘sol yan’ (پی چپ): sol yan (5) م يا - zammeli sin ile- Arapçası ise cenb-i eyser

( çoğulu eølÀè (غ) Arapçası ise øilè هثؿه úaburga :(ػؼ) ’kaburga‘ ,(رة اينـ

kesreli ba ve harekesi düşürülmüş lam ile- Arapçası ise- ت bĆl :(کـ) ’bel‘ ,(االع)

òiãr’dir (عـ) -kesre ile-, ‘sik’ (ؽکـ): sik ميک -kesreli sin ile- Arapçası ise õikr (ؽکـ),

‘taşak’ (عاي): daşşaú ػاىام -şeddeli şin ile- Arapçası ise òaãiye (عي), (6) ‘am’ (كـد):

Àmcuú آزم -memdÿde elif ve sükÿn-i mim (MN6563 95v) ve zammeli cim ile- ve

dıllaú ػالم -kesreli dal ve şeddeli lam ile-, ve amşaúa (اياه) -fethalı hemze ile- (7)

üçü de kullanılır Arapçada ise ferc (كـد) ve şekr (ىکـ) -fethalı şin ile- söylüyorlar,

‘göt’ (ک): göt گت -zammeli Farsça kaf ile- Arapçası ise meúèad (وؼؼ) -fetha ile-,

‘ayak’ (پا): ayaú آيام - fethalı hemze ile- Arapçası ricl (ؿر) -kesre ile- çoğulu ercel

ve ‘sol مام آيام saú ayaú (8) (پای ؿامت) ve söylendiği kurala göre ‘sağ ayak’a (اؿر)

ayak’a (پای چپ) sol ayaú م آيام derler Arapçası ise ricl-i eymen ve eyser ( ؿر اي

ؿا) ’birinci harf zamme ile- de söylüyorlar, ‘but- (يی ينـی) yomna ve yosra ,(اينـ

): bud تػ -zammeli ba ile- Arapçası ise feòø (كغؾ), ‘diz’ (فا):diz ػيق -kesreli dal ile-

Arapçası ise rokbe (ؿکث), ‘baldır’ ( kesreli dal ile- Arapçası da- تاؼؿ baldır :(مام پا

sÀú’dır (مام) , (9) ‘topuk’ (هفک): topuú تپم ve tapuú تاپم Arapçası ise kaèb (کؼة),

‘taban’ (پاى): daban ػاتا Arapçası ise èaúib (ػوة) , ‘kemik’ (امتغا): sümüg گ - م

zammeli sin ve mim- Arapçası ise èaôm (ػظ) çoğulu èiôÀm (ػظا), ‘başın arkası’

ve (10) هاتاط úabaò :(پيو ؿ) ’yüzün önü‘ ,(عق) Arapçası ise óelf ػای dalı :(پيت مـ)

bu ortak kelimedir kabak (کؼ) anlamına da gelmiştir Arapçası ise emÀm (اا) -fetha

ile-, ‘damar’ (ؿگ): damar ػااؿ -fethalı dal ile- Arapçada tüm damara èirú (ػـم)

çoğulu èurÿú (ػـم) ama atar damarlara şeryan (ىـيا) ve durgun damarlara ovredeh

.(اؿػات) ve ovredÀt (ىـائي) söylüyorlar çoğulları şerÀ’in (اؿػ)

102

Üçüncü fasıl: Giysi Adları (der ism-i libÀsha)

bütün (11) giysilere paltar ’gömlek‘ , (حب) derler Arapçası ise åevb پاتاؿ

zammeli Arapça kaf ve harekesi düşürülmüş ya ile- Arapçası- کيک köynek :(پيـا)

ise úemiã (هي), ‘eşofman’ (فيـرا): (12) tunman تا -zammeli ta ile- Arapçada

ise serÀvil (مـاي), úeùÀb (هطاب) ve ceyb (رية) derler, ‘şapka’ (کال): börk تؿک -

zammeli ba ve Arapça kaf ile- Arapçası ise úelensuh (هن) -birinci ve ikinci fetha

ile- gece şapkasına de gece börki گئز تؿکی derler, ‘etek,cübbe’ (هثا): don ػ -

zammeli dal ile- Arapçası ise yelmiú (يين) -fetha ile-, (13) ‘kürk’ (پمتي): kürk کؿک

(MN6563 95r) -zammeli Arapça kaf ve vÀv-i sÀkin ile- Arapçası ise ferv (كـ) ,

‘çarık’ (پا اكقاؿ): ayaúúabı آيام هاتی -fethalı hemze ile- , ayakkabı (کلو): başmaú تاىام

Arapçada ise tesòin (تنغي) -kesreli ta ve sükÿn-i sin ile- ve òeffeş (علو) -fetha ile-

derler, (14) ‘kadınların baş örtüsü’43

( zammeli Farsça ba- پىی poşı :(ػمتا مـ فا

(bÀ-i Farsì) ile- Arapçası ise miècer (ؼزـ), ve gözler ve kiprikleri kapatmadan yüz

kısmına tutan bölüme de yaşmaú ياىام derler.

(15) Dördüncü Fasıl: Hayvan Adları (der ism -i óayvanÀt)

‘at’ (امة): Àt آت -memdÿde elif ile- ve erkek at yavrusu: day ػای ve dişi at

yavrusu: (16) úulan هال -zammeli úaf ile- ve Arapçada at’a feres (كـك) ve katır’a

- ػ deve :(ىتـ) ’birinci fetha ve ikincisi sükÿn ile- derler , ‘deve- (تؼ) da beèl (هاـ)

fethalı dal ve vav ile- Arapçası ise cemel (ر), ‘öküz’ (گا ـ): öküz اکف -zammeli

hemze ve Arapça kaf ile-, inek (گا اػ): iynĆk (17) ايک -kesreli hemze ve harekesi

düşürülmüş ya ve kesreli nun ile- Arapçada tüm sığıra beúereh (توـ) ve åÿr (حؿ) ve

bozağı’ya èicel (ػز) derler, ‘dağ ineği’ ( ,-fethalı mim ile - ـا maral :(گا کی

‘eşek’ (عـ): Ćşşek اىک -kesreli hemze ve şin ile-, ‘sıpa’ ( - کيک köşek :(کـ عـ

zammeli (18) Arapça kaf ve fethalı şin ile- Arapçade ise eşeğe óimÀr (صاؿ) derler,

‘koyun’ (گملؼ): úoyın هيئ -zammeli úaf ile- Arapçada ise àenem (ؿ) ve koç’a øe’n

(ا) derler, ‘dağ koyunu’ ( ve kimileri zammeli hemze ile آ avo :(گملؼ کی

söylüyorlar, ‘keçi’ (تق): geçi گچی -kesreli (19) Farsça kaf ve Farsça cim ile- Arapçada

ise mÀèiz (اػق) ve yavrusuna cedÀ (رؼی) ve èanÀú (ػام) derler, ‘kuzu’ (تـ): úuzı

ceyran :(آ) ’fetha ile-, ‘ceylan- (ص) zammeli úaf ile- Arapçası ise óeml’dir- هفی

43

‘kadınların baş örtüsü’ (ػمتا مـ فا): bu sözcük MN6563 nüshasında çÀrúed (چاؿهؼ) olarak

geçmektedir.

103

:(ىيـ) ’derler, ‘aslan (ؿقا) ve àezÀl (ظثی) fethalı cim ile- Arapçada ise ôebÀ- ريـا

Àslan آمال -memdÿde elif ile- Arapçada esed (امؼ) -fethalı hemze ile- daha çok

kullanılır nitekim àezenfer (ؿلـ), leyå (يج), óÀriå (صاؿث), èafernÀ (ػلـی), dilhÀå

ve هؿت úurt :(گـگ) ’da söylenir, (20) ‘kurt (ـاك) ve hirmÀs (ي) heyãem ,(ػاث)

bu ortak kelimedir (MN6563 96v) solucan’a da úurt هؿت derler Arapçada õe’b (ؽئة),

siróÀn (مـصا), seyd (ميؼ) -üç sözcükte de birinci harf kesreli ile-, òebå (عثج), e’vs

(اك) ve şiõnÀn (ىيؾا) dereler, ‘ayı’ (عـك): Àyı آيی -memdÿde elif ile- Arapçası ise

dobb’dır (ػب) -zammeli dal ile- , ‘domuz’ (عک): dongız ػوق -zammeli dal ile-

Arapçası ise òinzìr (عقيـ), (MN11350 12r 1) seg (مگ), tÀzi (تافی), tÿle (ت) ve

bütün köpek kısımlarına it ايت derler ve köpek کپک -zammeli Arapça kaf ile- büyük

olanına derler Arapçada tüm köpeklere kelb (کة) derler, (2) ‘çakal’ (ىـا): çaúúal

ve kelb berri (ات آی) fethalı Farsça cim ve şeddeli úaf ile- Arapçada ise ibn ÀvÀ- چوا

( zammeli ta ve sukÿn-i lam ve kesreli- تکی tülki :(ؿتا) ’derler, ‘tilki (کة تـی

Farsça kaf ile- Arapçada ise åeèleb (حؼة) adlandırılır, (3) ‘....’ (ؿ): ãevãar

kesreli Farsça ba ile- Arapçası ise- پييک pişik :(گـت) ’fethalı ãad ile-, ‘kedi- (اؿ)

sinnur (مؿ) -kesreli sin ve şeddeli nun ile-, ‘tavşan’ (عـگه): davşan ػىا -fethalı

dal ile- Arapçası ise erneb (اؿة).

Beşinci Fasıl: (4) Böcek Adları (der havÀm)

‘fare’ (ه): sıçan مچا -kesreli sin ile- Arapçası ise fa’re’dir (كاؿ), ‘yılan’

(فثؿ) ’ve her türünün özel adı vardır, ‘arı (صي) Arapçası ise óeyye’dir ايال ilan :(اؿ)

bu kelime Arapçadır ve Türkçesi Àrı آؿی -memdÿde elif ile- ve neól (ض) -fethalı nun

ile- bal arısı anlamındadır, ‘kırkayak böceği’ (قاؿپا): úıròayaú (5) هـط آيام -kesreli úaf

ve harekesi düşürülmüş ra ile- Arapçası ise óerbeş (صـتو) -fetha ile-, ‘kaplumbağa’

عاؿ ) ’kirpi‘ , (مضلا) zammeli ta ile- Arapçası ise soleófÀh- تمثاه tusbaúa :(مگ پيت)

-kesreli Arapça kaf ve harekesi düşürülmüş ra ve Farsça ba ile- کـپی kirpi :(پيت

Arapçası ise úonfoõ (هلؾ) -birinci ve üçüncü zamme ile-, (6) ‘bok böceği’ pis :(رؼ)

pisli پل پنی -kesreli Farsça ba’lar ile- Arapçası ise òonf (عق) -zamme ile-, ‘siklop’

’zamme ile-, ‘kertenkele- (ؼي) Arapçası ise hodniye ـي ی meryemli :(عـعاکی)

birinci fethalı Arapça kaf ikinci ise fethalı (7) Farsça– کـت ک kertenkele :(مماؿ)

kaf ile- Arapçası ise ãabb (ة) -fethalı ãad ile- (MN6563 96r), ‘kurbağa’ (هؿتاؿ):

başı baúlı تاىی تاهی Arapçası ise øifdeè (لؼع), ‘balık’ (ای): baluú تان -zammeli lam

ile- Arapçası ise semek (مک), ‘çekirge’ (ظ): çekirtge چکـتگ -fethalı Farsça cim ve

104

kesreli Arapça kaf ve (8) harekesi düşürülmüş ra ve ta ve ikinci fethalı Farsça kaf ile-

Arapçası ise cerÀd (رـاػ) -fetha ile-, ‘sinek’ (گل): çibin چيثي -kesreli Farsça cim ve

bÀ-i muvahhade - Arapçası ise õobab’dır (ؽتاب) –birinci zammeli ile-, ‘sivri sinek’

kesreli mim ve harekesi düşürülmüş ya ve lam ve kesreli- (9) يچک milçĆk :(پي)

Farsça cim ile- ve miú mıú ين ن da söylüyorlar Arapçası ise beú’dir (تن) -fetha ile-,

‘karınca’ (ؿچ): úarışúa هاؿييو -kesreli ra ile- Arapçası ise neml’dir () -fethalı

nun ve sükÿn-i mim ile-, (10) ‘güve’ (کيک): bire تيـ -kesreli ba ve harekesi

düşürülmüş ya ile- Arapçası ise boràÿå (تـؿث) -zammeli ya ile-, ‘bit’ (ىپو): bit تيت -

kesreli ba ve harekesi düşürülmüş ya ile- Arapçası ise úommel’dir ( zammeli úaf- (ه

ve şeddeli fethalı mim ile, ‘kurt’ (کـ): úurt هؿت .

(11) Altıncı Fasıl: Uçanlar (der ùuyÿr)

Uçanların bütününe úuş هه söylüyorlar Arapçası ise ùeyr (يـ) ve çoğulu

ùuyÿr’dur (يؿ) av kuşu olan doğana (تاف) da úuş هه derler Arapçası da bÀz’dır (تاف)

ve Farsçada bÀşe (تاى) denilen bir tür av kuşuna Arapçada ãeúr (وـ) ve bÀşıú (تاىن)

derler, ‘piliç’ (رر ـؽ): ferik كـيک Arapçası ise ferò (كـط) -fethalı fa ile-, ‘tavuk’

( - (ػراد) zammeli ta ve ya ile- Arapçası ise docÀc- تيم toyuú (12) :(ـؽ عاگی

zammeli dal ile-, ‘keklik’ (کثک): keklik ککيک -birinci fethalı Arapça kaf (MN6563

97v) ikinci ise harekesi düşürülmüş kaf ile- Arapçası ise úebc (هثذ) ve ‘...’ (کثک ػؿی)

ovc (اد) derler, ‘güvercin’ (کثتـ): gögürçin گگـچي -zammeli (13) Farsça kaflar ile-

Arapçada ise óemÀm (صا) derler, ‘serçe’ (گزيک): sĆrçe مـچ -kesreli sin ve Farsça

cim ile- Arapçası ise èoãfÿr (ػلؿ) -zammeli ayın ile-, ‘karga’ (کالؽ): úarúa هاؿها

Arapçası ise àorÀb’dır (ؿـاب) -zamme ile-, kuzgun (کالؽ راؿ): úecele هز -fethalı cim

(14) ve úaf ile- ve Arapçada ise àorabın bir türüdür İsfahan şehrinde kuzguna

kelÀàcÀreh کالؿزاؿ derler, ‘sığır’ (ماؿ): sıúırçın موـچي -kesreli sin ve úaf ve Farsça

cim ile- Arapçada ise zorzÿr (فؿفؿ) derler, ‘kırlangıç’ (پـمت): úırlanúuş هـال هه -

kesreli úaf ile- Arapçası ise òeùÀf (عطاف) -fetha ile-, (15) ‘ibibik’ (ؼؼ): buppı تپ پی

-zammeli ba ile- Arapçası da hodhod’dur (ؼؼ), ‘baykuş’ (رـؼ): bayúuş تايوه

Arapçası ise coàd’dır (رـؼ) -zamme ile- ve bÿf (تف) adıyla bilinen iri olan türüne

Türkçede saru úuş ماؿهه derler, ‘yarasa’ (علاه): gĆce úuşı گز هىی yani gece kuşu

.(علاه) Arapçası da òoffÀş’tır (ـؽ ىة)

105

(16) Yedinci Fasıl: Yiyecek Adları (der ism-i çizhÀyi ki òÿrÀkì est)

‘su’ya (آب) yukarıda söydediğimiz gibi su م söylüyorlar Arapçası ise ma’

) ’bozbaş‘ ,(اء) ) Arapçası ise ma’e’l-lehm تف تاه bozbaş (17) :(آب گىت ,(اء ا

‘ağız’ (آؿف): bulama تالا Arapçada ise lebÀ’ (ثا), ‘un’ (آؿػ): un ا -zammeli hemze

ile- Arapçası ise siviú (مين) ve reúiú (ؿهين), ‘vişne’ (آثا): gilenar گياؿ -kesreli

Farsça kaf ile- Arapçası ise úerÀãiyÀ (هـايا) -fetha ile-, ‘sarı erik’ (آ فؿػ): sarı alu

,bir türüdür (اػؿک) sarı derler Arapçada ise edrek’in (فؿػ) çünkü sarıya (18) ماؿی آ

‘kara erik’ (آ ميا): úara alu هاؿا آ çünkü karaya (ميا) úara هاؿا derler (MN6563 97r)

Arapçası ise ocÀã (ارا) -zamme ile-, ‘yemiş’ (آري): yĆmiş ييو -kesreli ya ve mim

ile- Arapçası ise ..., (19) ‘üzüm’ (اگؿ): üzüm اف -zammeli hemze ile- Arapçası ise

èineb (ػة) ve onun tanesine gile گ -kesreli Farsça kaf ve fethalı lam ile- derler,

‘tatlı sucuğu’ (تامن): sucuú مزم -zammeli sin ve cim ile- Arapçası ise ..., ‘pirinç’

-zammeli işba olunmuş (meşbÿèa) dal ve kesreli Farsça kaf ile- ػگی dügi (20) :(تـذ)

Arapçası ise orz (اؿف), ‘ayva’ (ت): hayva يا -fethalı ha ile- Arapçası ise sefercel

zammeli sin ile- Arapçası ise beãel- موا soúan :(پياف) ’fethalı sin ile-, ‘soğan- (ملـر)

) ’fethalı birinci ve ikinci ile-, ‘yumurta- (ت) ؿت yumurta :(تغ ـؽ MN11350) ي

12v 1) -zammeli ya ve mim ile- Arapçası ise beyøe (تي) -fetha ile-, ‘arpa’ (ر):

Àrpa آؿپا -memdÿde elif ile- Arapçası ise şeèir (ىؼيـ) -fetha ile-, ‘kavun’ (عـتق):

úoğun هئ -zammeli úaf ve hemze ile- Arapçada ise biùùió (تطيظ) derler, ‘kuyruk’

zammeli úaf ve harekesi düşürülmüş ya ile- Arapçası ise ’ilye- هيـم úuyruú :(ػث)

,-zamme ile- (ػ) Arapçası ise dohn يام yaú :(ؿؿ) ’kesre ile-, (2) ‘yağ- (اي)

‘uşkun’ (ؿيثاك): uşúun اىو -zammeli hemze ile- Arapçası da riybÀs (ؿيثاك), ‘havuç’

kesreli ya ve harekesi düşürülmüş ra ve zammeli Arapça- يـکگی yĆr köki :(فؿػک)

kaf- Arapçası ise cezr (رقؿ) -fetha ile-, ‘kaysı’ (فؿػآ): erik (3) اؿيک -fethalı hemze

ile- Arapçası ise meşmeş (يو) -fetha ile-, ‘kaymak’ (مـىيـ): úaymaú هيام Arapçası

ise zobd (فتؼ) -zamme ile-, ‘iğde’ (مزؼ): iyde اييؼ -kesreli hemze ve ya ile- Arapçası

ise àobrÀ (ؿثـا) -zammeli àayn ile-, ‘elma’ (مية): Àlma آ -memdÿde elif ile-

Arapçası ise tofÀó (تلاس), ‘sarımsak’ (ميـ): sarumsaú ماؿنام -zammeli ra ile-

Arapçası ise åïm (ح) -zamme ile-, ‘süt’ (ىيـ): süt (4) مت -zammeli sin ile- Arapçası

ise leben (ث) -fetha ile-, ‘mercimek’ (ػؼك): mercimek ـرک Arapçası èades (ػؼك),

‘bal’ (ػن): bal تا Arapçası da èasel(ػن), ‘kabak’ (کؼ): úabaó هاتاط ve bu ortak

kelimedir ön taraf da úabaó هاتاط olarak geçer (MN6563 98v) Arapçası ise úerè (هـع) -

106

fetha ile-, ‘ceviz’ (گـػ): úoz هق -zammeli úaf ile- Arapçası ise cevz’dir (رف), ‘kurut’

- تهؼ fetha ile-, (5) ‘buğday’: buúde- (اك) Arapçası ise efù هؿت úurut :(کيک)

zammeli ba ile- Arapçası ise óinte (صط) -kesre ile-, ‘kevinc, çöreotu’ (کيذ):

yĆmişan يييا -kesreli ya ve mim ile- Arapçası ise zaèrÿr (فػـؿ) -fetha ile-, ‘et’

yoúurt :(امت) ’yoğurt‘ ,(ض) fethalı hemze ile- Arapçası ise leóm- ات et :(گىت)

birinci- (کای) ve ke’emøÀ (ث) zammeli ya ve úaf ile- Arapçası ise leben - يهؿت

ve ikinci fetha ile-, (6) ‘ekmek’ (ا): çörek چؿک -zammeli Farsça cim- Arapçası ise

òobz (عثق) -zamme ile-, ‘tuz’ (ک): duz ػف -zammeli dal ile- Arapçası ise miló (ش)

-kesre ile-, ‘karpuz’ (ؼا): úarpuz هاؿپف Arapçada ise biùùiò (تطيظ) (ؼی) ’.....‘ ,44

:

dolaà (ػالؽ) -kesreli vav ile- ve dabuúe (ػاته) deler, ‘çekirdek’ (نت): çĆkirdek

zamme ile- her şeyin- (ة) kesreli Farsça cim ve kaf ile- Arapçası ise lobb- چکـػک

çekirdeğine derler, (7) ‘buz’ (يظ): buz تف -zammeli ba ile- Arapçası ise cemed (رؼ) -

fetha ile-.

Sekizinci Fasıl: Sayılar (èadÀd)

birden bine kadar: ‘bir’ (يک): bir تيـ Arapçası ise eóed (اصؼ) -fethalı hemze ile-,

‘iki’ (ػ): iki ايکی Arapçası ise ’eånÀn (احا), ‘üç’ (م): (8) üç اچ -zammeli hemze ile-

Arapçası ise åelÀå (حالث), ‘dört’ (چاؿ): dörd ػؿػ -zammeli dal ile- Arapçası ise erbeè

(اؿتغ) , ‘beş’ (پذ): bĆş تو -kesreli ba ile- Arapçası ise òems (عل) -fetha ile-, ‘altı’

(مت) memdÿde elif ile- Arapçası ise sette- آتی Àltı :(ىو) -kesre ile-, ‘yedi’ (لت) :

yĆddi يؼی -kesreli ya (9) ve şeddeli dal ile- Arapçası ise sebè (مثغ) -fethalı sin ile-,

‘sekiz’ (يت) : sekkiz مککق -kesreli sin ve şeddeli Arapça kaf ile- Arapçası ise åemÀn

(حا) , ‘dokuz’ (): doúúuz ػهف -zammeli dal ve şeddeli úaf ile- Arapçası ise tisèe

(تنؼ) -kesre ile-, ‘on’ (ػ): (10) Àn آ -memdÿde elif ile- Arapçası ise èaşer (ػيـ) ,

‘yirmi’ (تينت): igirmi اگيـی -kesreli hemze ve Farsça kaf ile- Arapçası ise èişrin

(ػيـي) -kesre ile-, ‘otuz’ (می): ottuz اتق -zammeli hemze ve şeddeli ta ile- Arapçası

ise åalÀåìn (حالحي) , ‘kırk’ (چ): úırò هـط -kesreli úaf ile- Arapçası ise arbaèin (اؿتؼي)

(MN6563 98r) -fetha ile-, (11) ‘elli’ (پزا) : elli ا -fethalı hemze ve şeddeli lam ile-

Arapçası ise òemseyn (عني) -fetha ile- , ‘altmış’ (ىت): Àltmış آتيو -memdÿde

elif ile- Arapçası ise sittin (متي) -kesreli sin ve şeddeli ta ile-, ‘yetmiş’ (لتاػ): yĆdmiş

(يتاػ) ’seksen‘ ,(مثؼي) kesreli ya ile- Arapçası ise sebèin- يؼيو : seksen (12) مکن -

44

Bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır.

107

fethalı sin ve harekesi düşürülmüş Farsça kaf ile- Arapçası ise åemÀnìn (حاي),

‘doksan’ (ػ): doúsan ػهن - zammeli dal ve sükÿn-i úaf ile- Arapçası ise tisèin

ve iki yüz’e (ائ) zammeli ya ile- Arapçası ise mi’e- يف yüz :(ؼ) ’yüz‘ ,(تنؼي)

mi’etan (اتا), ‘bin’ (قاؿ) : min (13) ي -kesreli mim ile- Arapçası ise ’elf (اق) -

fethalı hemze ile- ve iki bin’e ’elfÀn (الا) derler. ve diğer sayıları bunlarla

karıştırıyorlar nitekim Türkçede Arapçanın tersine ilk önce çok olan sayıyı daha

sonra az olanı söylüyorlar: Àn bir (14) :آ تيـ ‘on bir’ (يافػ) Arapçası ise eóedi èeşer

Arapçası ise óems (يکؼ می پذ) ’yüz otuz beş‘ : يفاتقتو yüz otuz bĆş ,(اصؼی ػيـ)

ve åelÀåin ve mi’e ( bin‘ : ي ػؿػ يف ا ايکی min dörd yüz elli iki ,(عل حخي ائ

dört yüz elli iki’ ( Arapçası ise ’iåneyn ve òemsiyn ve (قاؿ چاؿ ؼ پزا ػ

erbaèmi’e baèdu’l-elf ( آ Àn (15) min altı yüz úırò üç , (احي عني اؿتؼائ تؼؼ االق

) ’on bin altı yüz kırk üç‘ : ي آتی يف هـط اچ Arapçası ise (قاؿ ىو ؼ چ م

åolå erbeèin ve setma’e ve èaşere elf ( derler ve onu da (حج اؿتؼي متائ ػيـ اق

bununla karşılaştır, (MN6563 99v) ve ‘batman’a () batma تات derler Arapçada ise

menn () -şeddeli nun ile-, nitekim bir batma ‘bir batman’ ( يک), (16) iki batma

‘iki batman’ ( ػ) Arapçada ise eóeden men ( ) ) ve eånÀnen menاصؼی من احا )

derler ve kaça kadar olursa olsun şu şekilde söylüyorlar, ‘yarım batman’a ( (ي

yarım batma ياؿ تات Arapçası ise niãf men ( ق) nitekim ‘yarım Şahi’ye ( ي

) ve ‘dörtte bir’e (17) ياؿ ىای yarım şahi (ىای تيـ چاؿک de bir çarık (يک چاؿ يک

derler Arapçada ise robè men ( ؿتغ) -zammeli ra ile- derler.

Dokuzuncu fas ıl: Hece sırasına göre45

diğer adlar:

Elif Harfi: ‘ayna’ (آي): güzgi گفگی -zammeli (18) Farsça kaf ve vÀv-i mechÿle

ile- Arapçası ise mirÀt (ـات) -kesre ile-, ‘değirmen’ (آميا): degirman ػگـا -fethalı

dal ve kesreli Farsça kaf ile- Arapçası ise ùÀóÿne (اص) ve çoğulu ùevÀóìn (اصي),

‘yuva’ (آىيا): yuva يا -zammeli ya ile- Arapçası ise vekr (کـ) -fethalı vav ile-,

‘kargaşa’ (آىب): (19) úarış هاؿيو -kesreli ra ve şin- Arapçası ise sebl (مث) ve àïàÀ

(آتی) ’fetha ile-, ‘mavi- (ؿاء) ’ve àÀ (ؿاك) ve àÀfe (ؿؿا) : göy گی -zammeli Farsça

kaf ve vÀv-i mechÿle ile- bu yüzden gök rengine de göy گی söylüyorlar Arapçada

ise göğün maviliğine ......, (20) ‘demir’ (آ): demür ػـ -fethalı dal ve zammeli mim

ile- Arapçada ise óedìd (صؼيؼ) ve bir parça demire de rayze (ؿيق) -fetha ile- derler,

45

hece sırasına göre: Bu ibare MN11350 nüshasında bulunmamaktadır.

108

‘yüzücü’ (آب تاف): üzen اف -zammeli hemze ve fethalı zÀ-i mu’ceme ile- Arapçası

ise sebbÀó (مثاس) , ‘yüklü’ (آتنت): iki canı ايکی رای Arapçası ise óÀmile (صا) , ‘ses’

’testere‘ ,(ت) fethalı sin ile- Arapçası ise ãït- مل ses (MN11350 13r 1) :(آاف)

-kesre ile- (ياؿ) zammeli bÀ-i muvahhade ile- Arapçası ise minşar - توچی buúcı :(اؿ)

, ‘ucuz’ (اؿفا): ucuz رف (ؿعي) zammeli hemze ve cim ile- Arapçası ise reòìã- ا

(MN6563 99r) -fetha ile-, ‘ad’ (ام) ismi Arapçadaır ve nÀm (ا) Farsçadır, Türkçesi

Àd آػ -memdÿde elif ile- (2) adung nedür آػگ ػؿ yani ‘adın nedir’ (امت چينت) ve

Türkçede nÿn-i sÀkineden sonra kaf harfinin yazılmıası yaygındır, ‘göz yaşı’ (اىک) :

(3) yaş ياه ve bu kelime ortaktır artık yıla da yaş ياه derler Arapçası ise demè (ػغ)

çoğulu dumÿè ’zammeli Farsça kaf ile-, ‘bugün- گ gül :(اطظ) ’gül‘ ,(ػع)

- (اي) zammeli ba ve Farsça kaf ile- Arapçası ise elyïm- (4) تگ bugün :(اـف)

fetha ile-, ‘bugece’ (اية): bugĆce تگز -kesreli Farsça kaf ile- Arapçası ise elleyl

fetha- (ک) Arapçası ise kollÿn اى maşa :(اى) ’fethalı hemze ile-, ‘kerpeten- (اي)

ile-, ‘dağarcık’ (اثا): daúarçıú ػاهاؿچين Arapçası ise cirb (رـب) -kesreli cim ve sükÿn-

i ra ile-, ‘yüzük’ (اگيتـ): üzük (5) افک -zammeli hemze ve zÀ-i mu’ceme ile-

Arapçası ise òÀtem (عات).

Ba Harfi: ‘Tanrı’ (تاؿی تؼای): tarı تاؿی 46

, ‘yukarı’ (تاال) : yuòarı يعاؿی -zammeli

ya ile- Arapçada ise èilv (ػ) -kesreli ayın ile- ve fïú (كم) ve ãuèÿd (ؼػ) ve omme

(پايي ’de derler, ‘aşağı (ا) ): Àşaúı (6) آىاه -memdÿde elif ile- Arapçası ise teót (تضت)

–fetha ile- ve sofla (مل), ‘dam’ (تا): dam ػا dam üstü’ne de dam üste ػا امت -

zammeli hemze ile- derler Arapçası ise seùó (مطش) -fethalı sin ile-, ‘kanat’ (تا): úanat

(راس) Arapçası ise conÀó هاات çoğulu ecnióe (ارض), ‘taban’ (پاى): daban ػاتا

Arapçası ise èaúib (ػوة), ‘kürek’ (پاؿ): kürek ـک zammeli Arapça kaf ve- (7) ک

fethalı ra ile- Arapçası ise ..., ‘ince’ (تاؿيک): ince ايز -kesreli hemze ve sükÿn-i ya ve

nun ile- Arapçası ise deúìú (ػهين), (MN6563 100v) ‘yük’ (تاؿ): yük يک -zammeli ya

ile- Arapçası ise óiml (ص) -kesreli óa ile-, ‘çocuk’ (تچ): uşaú (8) اىام -zammeli

hemze ile- Arapçası ise ùifl (ل) ve çoğulu eùfÀl (الا) nitekim Türkçede uşaúler

çoğuldur Arapçada ise veled (ؼ) de ùifl anlamındadır ama kız olursa ùifle õÿ libde

( kesreli Farsça ba ve kesreli mim- پيو يو pişmiş :(پغت) ’derler, ‘pişmiş (ل ؽ ثؼ

ile- Arapçası ise ùelió (يظ), ‘baba’ (پؼؿ): Àtta آتا -memdÿde elif ve şeddeli ta ile-

Arapçası ise eb (اب) -fetha ile-, (9) ‘erkek kardeş’ (تـاػؿ): úardaş هاؿػاه Arapçası ise

46

‘Tanrı’ (تاؿی تؼای): bu sözcük MN11350 nüsahsında bulunmamaktadır.

109

eó (اط) -fetha ile-, yaşlı erkek (پيـ ـػ): úoca (هر)47

-zammeli úaf ile- Arapçada ise

şeyò (ىيظ), yaşlı kadın (پيـ ف): úarı (هاؿی)48

Arapçada ise şeyòe (ىيغ), ‘dünden bir

gün önce’ (پـيـف): israúa gün اينـاه گ Arapçası ise ... , ‘dün geceden bir gece

önce’ (پـيية): ısraúa gĆce اينـاه گز Arapçası ise ..., ‘vücut şişmesi’ ( تـ آؼگی ػؿ

memdÿde úaf ve harekesi düşürülmüş lam- (10) هاغة úÀlòıb :(ػ49

ve kesreli òa

ile- Arapçası ise verem (ؿ) çoğulu evrÀm (اؿا), ‘çıplak’ (تـ): çılpaú چپام -

kesreli Farsça cim ve sükÿn-i lam ile- Arapçası ise èora (ػـی) ve èoryÀn (ػـيا),

‘yaprak’ (تـگ): yapaò ياپاط Arapçası ise vereú (ؿم) -fethalı vav ile-, (11) ‘kanat’ (پـ)

-fetha ile-50

: bilek تک -kesreli ba ve harekesi düşürülmüş lam ile- Arapçası ise reyş

zammeli sin ile- Arapçası ise- می sulı :(پـآب) ’ve bu ortak kelimedir, ‘sulu (ؿيو)

åerÀ (حـی) -fetha ile-, ‘dolu’ (پـ): dolı ػی -zammeli dal ile- Arapçası ise mellÀn (ال)

-fethalı mim ve harekesi düşürülmüş şeddeli lam ile-, ‘büyük’ تقؿگ) ): böyük تيک -

zammeli ba (12) ve ya ile- Arapçası ise celìl - اهال oúlan :(پنـ) ’oğlan‘ , (ري)

zammeli hemze ile- Arapçası ise ibn (ات) , (MN6563 100r) arka (پل): dalı ػای ve gĆri

پيت ) fetha ile- ve arka taraf’a- (ؿاء) kesreli Farsça kaf ile- Arapçada ise verÀ- گـی

ػا yukarıda söylediğimiz gibi dal :(پيت) Fetha ile- derler, ‘sırt’a- (عق) òelf (مـ

Arapçası ise ôehr (ظـ) (13) ve sırtlık’a da dalı ػای söylüyorlar Arapçası ise motekkÀ

) ’koyun boku‘ ,(تکا) - (تؼـ) kesreli úaf ile- Arapçası ise baèr- هي úın :(پيک گملؼ

fetha ile-, ‘yün’ (پي): yun ي -zammeli ya ile- Arapçası ise ãïf (ف), ‘sonra’ (تؼؼ)

Arapçadır Farsçası sipes (مپل) ve Türkçesi sora مـ -zammeli sin ile-, (14) ‘yüksek’

(تؼ) : uca ار -zammeli hemze ve fethalı cim ile- Arapçası ise şÀmiò (ىاظ), ‘köprü’

,(هطـ) ve úenùere (رنـ) zammeli Farsça kaf ile- Arapçası ise cisr- کـپی körpi : (پ آب)

‘bağ’ (تؼ) : baú تام Arapçası ise ..., ‘geniş’ (پ): enni ای -fethalı hemze ve şeddeli nun

ile- Arapçası ise èariø (ػـي) , (15) hayvanların derisi ( - ػؿی deri :(پمت صياات

fethalı dal ile-, badem, ceviz, yumurta, karpuz, kavun kabukları (16) ve bunların

benzerlerine úabuò هاتط derler Arapçası ise úişr (هيـ) -kesre ile-, ‘sidik’ (ت): südük

kesreli- ايـی irĆli :(پيو) ’de derler, (17) ‘ileri ايي zammeli sin ve dal ile- ve işe- مؼک

hemze ve ra ile- Arapçada ise úebl (هث) ve karşı’ya da ’emÀm (اا) derler , ‘ölçü’

ve mikyÀl (کي) mekiyl ,(کي) fethalı hemze ile- Arapçası ise keyl- اچی ölçi :(پيا)

47

yaşlı erkek (پيـ ـػ): úoca (هر) :bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır 48

yaşlı kadın (پيـ ف): úarı (هاؿی): bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır 49

harekesi düşürülmüş lam : MN6563 nüshasında sükūn-i lam olarak geçmektedir. 50

-fetha ile-: bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır.

110

de يافی kesreli hemze ve şin ile- ve yazı- ايييک Ćşik :(تيـ) ’dışarı‘ (18) ,(کيا)

kullanırlar Arapçası ise òÀric (عاؿد).

Ta Harfi: ‘yaz’ (تاتنتا): (19) yay يای Arapçası ise ãiyf (يق), ‘karanlık’ (تاؿيکی):

úaranluò هـاظ -fethalı úaf ve zammeli lam ile- Arapçası ise ôülmet (ظت) -zamme

ile- ve müôlim (ظ) ve dÀci (ػاری) ve müdlehimm (ؼ), ‘ibik’ (تاد عـك): pipik پی

fethalı Farsça cim- چف çuze :(تا) ’nasır‘ ,(اکي اؼيک) Arapçası ise ’eklil’e-ddik پيک

ile- (MN6563 101v) Arapçası ise Àbili (آت), (20) ‘ıslak’ (تـ): yaş ياه Arapçası ise

bele (ت) -kesre ile- ve meblÿl (ث) -fetha ile-, ‘tükürük’ (تق): tüpürçek تپـچک -

zammeli ta ve Farsç ba ve ile- Arapçası ise bozÀú (تقام) ve boãÀú (تام), ‘acı’ (تظ):

Àcı آری -memdÿde elif ve kesreli cim ile- Arapçası ise morr (ـ) -zammeli mim ve

şeddeli ra ile-, ‘dar’ (تگ) -fethalı ta ile-: dar ػاؿ Arapçası ise øìú (ين) ve øenik

kesreli hemze ile- Arapçası ise- ايتی iti :(تؼ تيق) ’keskin‘ (MN11350 13v 1) ,(يک)

óedìd (صؼيؼ) ve óiddet (صؼت) -kesre ile-, ‘ustura’ ( zammeli- اکظ ülküò :(تيؾ ػالکی

hemze ve vÀv-i mechÿle ve zammeli Arapça kaf ile- Arapçası ise mÿsÀ (می).

Cim Harfi: (2) ‘bıçak’ (چاه): bırçaú تيـچام -kesrele bÀ-i51

muvahhade ile-

Arapçada ise ..., ‘kuyu’ (چا): úuy هی -zammeli úaf ile- bi’r (تئـ) -kesre ile- ve cobb

- مثؿگ sübürge :(راؿب) ’derler, ‘süpürge (هية) zammeli cim ile- ve úeliìb- (رة)

zammeli sin ve ba ve fethalı (3) Farsça kaf ile- Arapçası ise miknise (کن) ve

misfere (نلـ) -kesreli mim ile- şÀrÿf (ىاؿف) süpürgenin Arapçalaşmışıdır, ‘sol’

kesreli- چ nĆçe :(چؼ) ’kaç‘ ,(يناؿ) zammeli sin ile- Arapçası ise yesÀr- م sol :(چپ)

nun ve Farsça cim ile- Arapçası ise kem (ک) -fetha ile-, ‘orman’ (رگ): mĆşe ي -

kesreli mim ve fethalı şin ile- Arapçası ise òenìs (عيل) -harekesi düşürülmüş kesreli

òa (kesr-i òÀ-i zede şode) ile- ve àeyøe (ؿي) -fethalı àayn ile-, (4) ‘ark’ (ری آب):

Σrò اؿط - fethalı hemze ile- Arapçası ise nehr (ـ) ve çoğulu enhÀr (ااؿ) , ‘ağaç’

memdÿde elif ile- ve bu ortak kelimedir Arapçası ise òeşeb -fethalı- آهاد Àúac :(ػؿعت)

òa ve şin ile-, ‘nasıl’ ( kesreli nun ve cim ile- Arapçası- (5) ز nĆce :(چ هن چ ؿ

ise bi’eyyi nevèin ve e’yyi neóv (تای ع ای ض).

Ha Harfi: ‘şimdi’ (صاال): indi اؼی -kesreli hemze ile- Arapçası ise elóÀl (اضا),

‘kulağa takılan halka, <küpe>’ ( -zammeli sin ile- مؿها surúa :(صو ک ػؿ گه کؼ

Arapçası ise rièaå (ؿػاث).

51

bÀ-i: bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır.

111

(6) Òa Harfi: ‘tanrı’ (عؼا): tarı (تاؿی) ve Arapçası Allah (هللا) ve bÀriteèÀlÀ ( تاؿی

(تؼای52

, (MN6563 101r) ‘ev’ (عا): Ćv ا -kesreli hemze ile- Arapçası ise beyt (تيت),

‘çiğ’ (عا): çiğ چی -kesreli Farsça cim ile- Arapçası ise focc (كذ) -zammeli fa ve

şeddeli cim ile-, ‘siklop’ (عاکييـ): şiveran (ىيؿا) Arapçası ise òobÀ (عثی) -zamme

ile-, ‘diken’ (عاؿ): tikΣn تيکا -kesreli ta ile- Arapçası ise şevk (ىک) -fetha ile-, ‘boş’

- ک kül :(عاکنتـ) ’kül‘ ,(عای) zammeli ba ile- Arapçası ise òÀvì- تو boş (7) :(عای)

zammeli Farsça kaf ile- Arapçası ise rimÀd (ؿاػ) -kesre ile-, ‘hizmet’ (عؼت)

Arapçadır; Türkçesi úulluú هم -zammeli úaf ve şeddeli lam ile-, ‘çiğ kerpiç’ ( عيت

fethalı Arapça kaf ve kesreli Farsça ba ile- Arapçası ise- چی کـپيچ çiğ (8) kerpiç :(عا

lebin (ث) -fetha ile-, ‘pişmiş kerpiç’ (عيت پغت): pişmiş kerpiç پيو يو کـپيچ Arapçası

ise Àcor (آرـ), ‘kuru’ (راف) zammeli úaf ile- Arapçası ise cÀf- هؿی úurı : (عيک) , (9)

‘kurumuş’ (عيکيؼ): úuryub هؿيب Arapçası ise mecfÿf (زلف), ‘serin’ (عک): serin

(ع) ’kan‘ ,(تاؿػ) fethalı sin ile- Arapçası ise bÀrid- مـي : úan ها Arapçası ise dem

zammeli- ماغ fetha ile-, üzüm, hurma ve bunlara benzer tanelerine (10) salòum- (ػ)

òÀ-i mu’ceme ile- Arapçası ise úinvÀn (ها) -kesreli úaf ile- ve arpa ve buğday

başaklarına sütül (مت) -zammeli sin ve ta ile- söylüyorlar Arapçada ise sonbole

(عيک) ’fetha ile- da derler, ‘tulum- (مث) ve senbol (مث) : tuluò تط -zammeli ta ve

lam ile- (11) ve su tulumunun (kırba) da aynı adı vardır Arapçası ise ziúú (فم) -kesre

ile-.

Dal Óarfi: ‘damat’ (ػااػ): güreken گؿ ک -birinci zammeli Farsça kaf (12)

ikinci ise fethalı Arapça kaf ile-, (MN6563 102v) ‘kız’ (ػعتـ): úız هق -kesreli úaf ile-

Arapçası ise bint (تت) ve ibne (ات), èemme úızı ػ هقی , òala úızı عاال هقی ve èemu

úızı ػ هقی yani hala kızı (ػعتـػ), teyza kızı (ػعتـ عا) ve amca kızı (ػعتـ ػ), (13)

‘ağaç’ (ػؿعت) : aúaç آهاچ ve bu ortak kelimedir odun ve fersaòa de derler Arapçası ise

şecer (ىزـ) -fethalı şin ve cim ile-, ‘uzun’ (ػؿاف): uzun اف -zammeli hemze ile-

Arapçası ise ùevìl (ي), (14) ‘ağrı’ (ػؿػ): Àúrı آهـی -memdÿde elif ile- Arapçası ise

elem (ا) -birinci ve ikinci fethalı ile- da’ (ػاء) da derler, ‘iri’ (ػؿىت): iri ايـی -kesreli

hemze ile- Arapçası ise òeşen (عي) birinci ve ikinci fethalı ile-, ‘bayrak’ (ػؿكو):

biyze تيق Arapçası ise ..., ‘yalan’ (ػؿؽ): (15) yalan ياال Arapçası ise kiõb (کؾب) -

kesre ile- ve firye (كـي) -kesreli fa ile-, ‘hırsız’ (ػفػ): oúrı اهـی -zammeli hemze ile-

52

‘tanrı’ (عؼا): tarı (تاؿی) ve Arapçası Allah (هللا) ve bÀriteèÀlÀ (تاؿی تؼای): bu ibare MN11350

nüshasında bulunmamaktadır.

112

Arapçası ise sÀriú (ماؿم) , ‘bilezik’ (ػمت تؼ): úolbaú هثام -zammeli úaf ile- Arapçası

ise sevÀr (ماؿ) -fethalı sin ile-, ‘zor’ (ػىاؿ): çetin چتي -zammeli Farsça cim ile-

Arapçası ise ãeèb (ؼة) -fethalı ãad ile- ve èosr (ػنـ) -zammeli ayın ile, ‘savaş’

úuyurú :(ػ صياات) ’hayvanların kuyruğu‘ ,ماتاه Arapçadır (16) Türkçesi sabaş (ػػا)

’zammeli úaf ve harekesi düşürülmüş ya ile-, ve bu kelime ortaktır, ‘çıban- هيـم

(ػػ) ’kersreli Farsça cim ile-, ‘duman- (17) چپا çıpan :(ػ) : tüsdi تمؼی -zammeli ta

ile- Arapçası ise duòÀn (ػعا) –zamme ile- ve yeómÿm (يض), (MN6563 102r)

‘uzak’ (ػؿ) : uzaò افاط -zammeli hemze ile- Arapçası ise seóìú (مضين) ve baèìd (تؼيؼ)

-fetha ile- ve boèd (تؼؼ) -zamme ile- ve sÿy (می) uzaklık (ػؿی) anlamındadır, ‘köy’

fethalı Arapça kaf ile- Arapçası ise- کؼ kend :(ػ) úerye (هـي) -fetha ile- ve çoğulu

úorÀ (هـی) -zamme ile-, ‘tencere’ (ػيگ): (18) úazúan هافها , ‘küçük tencere’ (ػيگچ):

úazança هافاچ Arapçası ise mircel (ـر) -kesreli mim ile- , ‘dün’ (ػيـف): dünen ػ

Arapçası ise ‘ems (ال) ve yevmul-úebl (ي اوث), ‘dün gece’ (ػيية): dünen gĆce ػ

(ي اوث) kesreli Farsça kaf ile- Arapçası ise leylel-úebl- گز , ‘deli’ (ػيا): deli ػی -

fethalı (19) dal ile- Arapçası ise mecnÿn (ز), ‘geç kesreli Farsça- گذ gĆc :(ػيـ)‘

kaf ile- Arapçası ise şemem (ى) ve şeùìr (ىطيـ) uzaklık (ػؿی) ve yakınlık (قػيکی)

anlamındadır.

Õal Harfi: ‘kömür’ (ؽؿا): kömür ؿ -zammeli Arapça kaf ve mim ile- ک

Arapçası ise feóm (كض) -fethalı fa ile-.

Ra Harfi: (20) solun karşıtı sağ sağ (مام) yalanın karşıtı sağ doúrı (ػهـی) -

zammeli dal ile- o sözleri doúrıdur yani o (MN11350 14r 1) ا مفـی ػهـی ػؿ

sözleri doğrudur ( (ؼم) gibi Arapçası ise ãidú (اي صـكا ػؿمت امت ve hodÀ (ؼی) -

zammeli ha ile- eğriye karşıt sağa Arapçada istiúÀmet (امتوات) -kesreli hemze ile-

derler, ‘yol’ (ؿا): yol ي -zammeli ya ile- ortak kelimedir defa anlamına da gelmiş

Arapçada ise ùerìú (ـين) ve sebìl (مثي) ve ãirÀù (ـا) derler, ‘üzengi’ (ؿکاب):

üzengi افگی -zammeli hemze ile- Arapçası da rikab’dır (ؿکاب), ‘gün’ (ؿف) : (2)

gün (ي) zammeli Farsça kaf ile- yukarıda söylediğimiz gibi Arapçası ise yïm- گ

ve nehÀr (اؿ), (MN6563 103v) {‘bugün’ (اـف): bugün Arapçası ise elyevm تگ

fethalı- (ال) Arapçası ise ems ػ dünen :(ػيـف) ’fethalı hemze ile-, {‘dün- {(اي)

hemze ile- ve yevm’ul-úebl (ي اوث) }, {‘dünden bir gün önce’ (پـيـف): ısraúa gün

(ؿؼ) Arapçası ise àed ثاگ ãaba gün :(كـػا) ’Arapçası ise ...}, (3) ‘yarın اينـاه گ -

fethalı àayn ile-, ‘yarın değil öbür gün’ ( ـی گ pĆri gün :(پل كـػا ,... Arapçası ise پ

113

‘oruç’ (ؿف): oruç آؿچ zammeli hemze ile- Arapçası ise ãēvm () , ‘baca’

(ؿف) : baca تار -fethalı cim ile- Arapçası ise menfeõ (لؾ), ‘kum’ (ؿيگ ؿا) : (4)

úum ه -zammeli úaf ile- Arapçası ise reml (ؿ).

Za Harfi: ‘sarı’ (فؿػ): sarı ماؿی Arapçada ise eãfer (الـ) ve fÀúiè (كاهغ) derler,

‘ekme’ (فؿع) : Àrşı آؿه -memdÀde elif ve harekesi düşürülmüş ra ve kesreli şin ile-,

(5) ‘zırh’ (فؿ): giyin گيي -kesreli Farsça kaf ile- aynı zamanda geyinmek anlamında

olan gĆyinmak’tan گيي ام emir fiilinin teklik 2. şahıs çekimidir Arapçası ise dirè

(ػؿع) , ‘çirkin’ (فىت): pis (6) پيل -kesreli Farsça ba ile- ve kötü anlamında da

kullanırlar Arapçası ise úebìó (هثيش), ‘kış’ (فنتا): úış هيو -kesreli úaf ile- Arapçası

ise şitÀ (ىتا) -kesreli şin ile-, ‘çukur’ (في گػ) : çuòur چغؿ - zammeli (7) Farsça cim

ve òÀ-i mu’ceme ile- Arapçada ise óeøìø (صي) ve neşìb (يية) ve hecl (ز) -

fethalı ha ile- ve rehde (ؿؼ) -fethalı ra ile- derler, ‘canlı’ (فؼ) : diri ػيـی -kesreli dal

ile- Arapçası ise óeyy (صی) -fethalı óa ve şeddeli ya ile-, ‘avrat’ (ف) : Àrvat آؿاػ -

memdÿde elif ile- Arapçası ise mir’eh (ـا) -kesreli mim ile-, ‘erken’ (فػ): tĆz تق -

kesreli ta ile- Arapçası ise serìè (مـيغ) -fethalı ile- ve surèat (مـػت) -zammeli ile- ,

(8) ‘güç’ (فؿ): güc گد -zammeli Farsça kaf ile- Arapçası ise (MN6563 103r) cebr

ـيو kiriş :(ف) ’birinci fetha ile-, bağırsaktan yapılmış olan ‘tel- (رثـ) kesreli Arapça- ک

kaf ile- ve (9) kap kacaklar ve başka şeylerde olan kenar’a da zĆh ف söylüyorlar, ‘alt’

- يـ yeher :(في) ’memdÿde elif ve sükÿn-i lam ve ta ile-, (10) ‘eyer- آت Àlt :(فيـ)

fethalı ya ve ha ile-.

Sin Harfi: ‘yaş’ (ما): yaş ياه söylendiği gibi ortak kelimedir, ‘ak’ (مپيؼ) : (11)

Àú آم -memdÿde elif ile- Arapçası ise ebyeø (اتي) ve biyÀø (تيا), ‘yeşil’ :(مثق)

yaşıl ياىي -kesreli şin ile- Arapçası ise eòøer (اعـ) ve òoøre ( ةعـ ), ‘hafif’ (مثک):

yüngül يگ -zammeli ya ile- Arapçası ise òefìf (صليق), ‘sahur’ (مضـ): obaşdan اتی

,de derler (ق اي) niãfu’l-leyl (مضـ) zammeli hemze ile- Arapçası ise seóer- ىؼا

(12) ‘sert’ ( -fethalı ya ve sükūn-i ra ve Arapça kaf ile- تـک berk :(مغت ضک

Arapçası ise seòt (مغت), ‘kırmızı’ (مـط): kırmız هـق Arapçada ise eómer (اصـ) ve

óomre ( ةصـ ) -zammeli óa ile- ve eómer (اصـ) ve úÀnì (های) de derler, ‘allık’

,... fethali hemze ve (13) kesreli şeddeli nun ile- Arapçası ise ايک ennik :(مـعاب)

‘kurşun’ (مـب): úurúuşum هـهي -zammeli (MN6563 104v) úaflar ile- Arapçada ise

reãÀã (ؿا) -memdÿde elif ile- ve reãÀã ’esved ( ’derler, ‘gevşek (ؿا امػ

kesreli ra- (ؿعت) zammeli ba ile- ortak kelimedir Arapçası ise riòvet - تو boş :(منت)

114

ile-, ‘yapışkan’ (مـيي): yapuşúan (ياپىوا)53

Arapçası ise àera (ؿـی), ‘taşlık, katı’

(پتک) petek :(مگؼا)54

Arapçası ise úÀniãe (ها), ‘üstübeç’ (مليؼآب): (14) kırşan

ػاه daş :(مگ) ’taş‘ ,(مليؼاد) kesreli Arapça kaf ile- Arapçası ise sifidÀc- کـىا

Arapçada ise óecer (صزـ) çoğulu iócÀr (اصزاؿ) ve àebdÀ (ؿثؼی) ve ãeòr (غـ) ve

celmed (رؼ) ve colmÿd (رػ) -birinci ve ikinci zameli cim ile- da taş anlamındadır,

‘ağır’ (مگي): Àúır آهيـ -memdÿde elif ve kesreli úaf ile- Arapçası ise åeúìl (حوي) -fetha

ile-, ‘iğne’ (مف): iyne اي -kesreli hemze ile- Arapçası ise úeyÀt (عيا) -kesreli ile-

ve meòyet (غي), ‘atlı’ (ماؿ): (15) Àtlı آتی -memdÿde elif ile- Arapçada ise fÀris

(كاؿك) derler, ‘şiş’ (ميظ): şiş ىيو ortak kelimedir Arapçası ise seffÿd (ملػ) -fethalı ve

şeddeli fa ile-, ‘kara’ (ميا): úara هاؿا Arapçası ise sivad (ماػ) ve esved (امػ).

Şin Óarfi: ‘sakal tarağı’ ( - (يي) Arapçası ise moşìù ػاؿام daraú :(ىا ؿيو

zammeli mim ile-, (16) ‘boynuz’ ( zammeli ya ve- تی يق buynız :(ىاط صياات

harekesi düşürülmüş ya ve nun ve harekesi düşürülmüş zÀ-i muceme (zÀ-i muèceme-

yi zede şode) ile- Arapçası ise úern (هـ) -fetha ile- çoğulu úÿrÿn (هـ), ‘dal’ ( ىاع

zamme ile- ve ferè- (ؿ) zammeli ba ile- Arapçası ise àoãn- (17) تػاط budaò :(ػؿعت

’memdÿde elif ile- Arapçası ise mesa- آهيا Àúşam :(ىا) ’fethalı fa ile-, ‘akşam- (كـع)

yukarıdaki satırlarda گز gĆce :(ىة) ’gece‘ ,(ــب) fethalı mim ile- ve meàrib- (نا)

söylendiği gibi Arapçası ise leyl (ي), ‘bugece’ (اية) : bugĆce ت گز (MN6563 104r)

Arapçası ise ..., ‘yarın gece’ (كـػا ىة): ãaba gĆce ثا گز Arapçası ise ..., (18) ‘yarın

gece değil öbür gece’ ( ’Arapçası ise ..., {‘dün gece پـی گز pĆri gĆce :(پل كـػا ىة

(ػيية) : dünen gĆce :(پـيية) ’Arapçası ise ...}, {‘dün gece değil öbür gece ػ گز

israúa gĆce اينـاه گز Arapçası ise ...}, {‘gece yarısı’ (ق ىة): gĆce yarısı گز ياؿی

-kesreli ra ile- Arapçası ise niãfu’l-leyl (ق اي)} , ‘çiy’ (ىث): şĆó (19) ىيش -kesreli

şin ve ve harekesi düşürülmüş óÀ-i mühmele (óÀ-i mühmele-yi zede şode) ile-

Arapçası ise seúù (مو), seúìù (موي), berf (تـف), jÀle (ژا), şebnem (ىث) ve ùell () -

fetha ile-, ‘çoban’ (چپا): çoban چثا - zammeli Farsça cim ile- Arapçası ise rÀèi

(ىـاب) ’şarap‘ ,(ؿاػی) : çaòur چاعؿ -Farsça cim ile- Arapçada ise òomr (عـ), rÀó

(ىکاؿ) ’vb. derler, ‘av (هـهق) úerúif ,(ؼا) modÀm ,(ؿاس) : av آ - fethalı (20) hemze ve

harekesi düşürülmüş vav ile- kimileri ise memdÿde elif ile söylüyorlar Arapçası ise

ãeyd (يؼ), ‘kılıc’ (ىييـ): úılınc هيذ -kesreli úaf ve lam ile- Arapçada ise seyf (ميق)

53

‘yapışkan’ (مـيي): yapuşúan (ياپىوا): bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır. 54

taşlık, katı’ (مگؼا): petek (پتک): bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır.

115

ve corÀz (رـاف) ve óosÀm (صنا) ve ãÀrim (اؿ) ve èazm (ػق) derler, ‘eş’ (ىـ): er

(فد) fethalı hemze ile- Arapçası ise zevc- (MN11350 14v 1) اؿ .

äin Óarfi: ‘sabah’ (ثش): seóer مضـ ve sahur’a da ovaşdan ااىؼا söylüyorlar

Arapçada ise sabaha àidÿd (ؿؼػ) -kesre ile- ve fecr (كزـ) derler, ‘çöl’ (ضـا): çöl چ

-zammeli Farsça cim ve vÀv-i mechÿle ile- Arapçası ise bÀdiye (تاػي) .

Ùa Harfi: (2) ‘urgan’ (اب): ip ايپ -kesreli hemze ile- kınnap’a da ip ايپ derler

Arapçası ise ùonob (ة) ve biøemmìn (تي) çoğulu eùnÀb (ااب), ‘altın’ (ال) :

úızıl هق -kesreli úaf ve za ile- Arapçası ise õehb (ؽة).

Ôa Harfi: ‘öğle’ (ظـ): (3) günorta گـت -zammeli Farsça kaf ve nun ile-

Arapçası ise ãoòr (غـ) -zammeli sad ile-.

Ayın Harfi: (MN6563 105v) ‘akıllı’ (ػاه): eúilli ػوی -fethalı ayın ve kesreli úaf

ve harekesi düşürülmüş şeddeli lam ile- Arapçası ise lebìb (ثية) -fethalı lam ile-, (4)

‘gelin’ (ػـك): gelin گي -fethalı Farsça kaf ile- Arapçası ise èarÿs (ػـك) çoğulu

èarÀìs (ػـائل) ve èarÀs (ػـاك), ‘düğün’ (ػـمی): toy تی -zammeli ta ve harekesi

düşürülmüş ya ile- Arapçası ise ..., ‘ter’ (ػـم) Arapçadır Türkçesi ter تـ -fethalı ta ve

harekesi düşürülmüş ra ile-, (5) ‘ikindi’ (ػـ) Arapçadır Türkçesi ikindi ايکؼی -

kesreli hemze ve harekesi düşürülmüş ya ve Farsça kaf ile-, ‘ot’ (ػق): ot ات -

zammeli hemze ile- Arapçası ise ..., hala (ػ) Arapçadır Türkçesi bibi (6) , تی تی

‘kuş üzümü’ ( Fars’de revÀterbeh (تارـيقی) Arapçadır İsfahan’da tÀcirìzì (ػة اخؼة

) Türkler it üzümi (ؿاتـت) ) ’derler yani ‘köpek üzümü (ايت افی ,(اگؿ مگ

‘bayram’ (ػيؼ) Arapçadır Türkçesi bayram تايـا .

Ġayın Harfi: ‘kul’ (ؿال): úul ه -zammeli úaf ile- Arapçada eğer kast edilen

satılık köle ise aèbd (ػثؼ) -fethalı ayın ile- ve eğer kast edilen yakınların biri ise àÀzi

kesreli úaf ve harekesi- ه úın :(ؿالف) ’kın‘ (7) ,(ؿافيا) derler çoğulu àÀziyan (ؿافی)

düşürülmüş nun ile- Arapçası ise úirÀm (هـا) -kesre ile-.

Fa Harfi: ‘ağaç’ (كـمظ): Àúac آهاد -memdÿde elif ile- ortak kelimedir Arapçası ise

ferseò (كـمظ).

(8) Úaf Harfi: ‘adım’ (هؼ) -fetha ile- Arapçadır Türkçesi55

Àddım آػ -memdÿde

elif ve fethalı şeddeli dal ile-, ‘borç’ (هـ): borc تـد -zammeli (9) ba ve harekesi

55

Arapça ve Türkçe sözcükleri MN11350 nüshasında bulunmamaktadır.

116

düşürülmüş ra ile- úerø (هـ) ve deyn (ػي) ikisi de Arapçadır vÀm (ا) ise

Farsçadır, ‘damla’ (هطـ) Arapçadır Türkçesi (MN6563 105r) damçı ػاچی -Farsça

cim ile-, ‘yemin’ (هن) ve yemìn (يي)56

ve óelfe (صل)57

üçü de Arapçadır Türkçesi58

ise Ànd آؼ -memdÿde elif ve sukun-i nun ve dal ile-, (10) ‘kalay’ (هغ): úalay هالی -

fethalı úaf ile- Arapçası ise reãÀã ebyeø (ؿا اتي).

Kaf Harfi: ‘bıçak’ (کاؿػ) : birçaú تيـچام -kesreli ba ile- ortak kelimedir Arapçası

ise sikkin (مکي), ‘kÀse’ (چااط): çanaò چااط Arapçası ise úiãèa (هؼ) -kesreli úaf ile-,

‘iş’ (کاؿ): (11) iş ايو -kesreli hemze ile- iş olmaú (ايو اام) fiilinin emir biçimidir

Arapçası ise şoàl’dır (ىـ)59

, ‘arşın’ (گق): Àrş آؿه -memdÿde elif ile- Arapçası ise

zerè (فؿع), ‘saman’ (کا): saman ماا Arapçası ise tìn (تي) -kesreli ta ve sükÿn-i ya

ile-, ‘doğrunun karşıtı eğri’ (کذ وات ؿامت): egri اگـی -fethalı hemze ve Farsça sükÿn-i

kaf ile- Arapçası ise muèavvac (ؼد) -zammeli mim ile-, ‘dilençi’ (گؼا): yolçı يچی

(12) -zammeli ya ve harekesi düşürülmüş lam ve kesreli Farsça cim ile- Arapçası ise

miskin (نکي), ‘pahalı’ (گـا): baha تا -fethalı ba ile- Arapçası ise àÀlì (ؿای) , ‘bez’

kesreli ba ve harekesi düşürülmüş zÀ-i muèceme ile- Arapçası ise- تق bĆz :(کـتاك)

kirbas (کـتاك) -kesreli kaf ile-, (13) ‘düğüm’ (گـ): dügün zammeli dal ve- ػگ

Farsça kaf ile- Arapçası ise èuúde (ػوؼ), ‘toz toprak’ ( zammeli ta- تق toz :(گـػ ؿثاؿ

ve sükÿn-i (14) zÀ-i muèceme ile- Arapçası ise èucÀc (ػزاد) -zamme ile- ve neúè (وغ)

ve heyc (يذ) ve úanÀ (ها) ve habÀ (ثا) -hepsinde birinci fetha ile-, ‘sıcak’ (گـ) : isti

- (کـ) ’solucan‘ ,(صاؿ) ve óÀr (مغي) kesreli hemze ile- Arapçada ise seòìn- اينتی

kesreli Arapça kaf ile-: úurt هؿت -zammeli úaf ile- ve kurt (گـگ) anlamına da gelmiş

Arapçası ise dÿd (ػػ), (15) ‘geniş’ (گياػ) : gen گ -fethalı Farsça kaf ile- Arapçası ise

vesìè (ميغ) ve vÀsiè (امغ), ‘çamur’ (گ) : palçıú پاچن -Farsça ba ve cim ile- Arapçası

ise ùìn (ي), ‘kesek’ (کط): (16) kessek کنک -fethalı Arapça kaf ve şeddeli sin ile-

Arapçası ise medereh (ؼؿ) -fetha ile-, ‘anahtar’ (کيؼ): Àçar آچاؿ -memdÿde elif ve

Farsça cim ile- Arapçası ise miftÀó (لتاس) -kesreli mim ile-, ‘yoğun’ (کلت): (17)

yoúun يو -zammeli ya ve úaf ile- Arapçası ise øaòm (غ) ve øuòÀm (غا) ve

øeòìm (غي), ‘sürü’ (گ): süri مؿی -zammeli sin ile- Arapçası ise ãedìè (ؼيغ) ve

firú (كـم) -kesreli ile-, ‘az’ (ک): Àz آف -memdÿde elif ile- ve (18) eskik امکيک -fethalı

56

yemìn (يي): bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır. 57

óelfe (صل): bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır. 58

üçü de Arapçadır Türkçesi : bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır. 59

iş olmaú (ايو اام) fiilinin emir biçimidir Arapçası ise şoàl’dır: bu tümce MN11350 nüshasında

bulunmamaktadır.

117

hemze ve harekesi düşürülmüş sin ve kesreli Farsça kaf ile- de aynı anlamdadır ve

‘daha az’a (کتـ) azıraú آفؿام söylüyorlar Arapçada ise sırasıyla nÀúiã (اه) ve enúeã

de söylerler , ‘evin ve odanın (تنيـ) ve besìr (ؼؿ) ve nedr (هي) derler ve úelìl (او)

köşesine’ (کذ عا اتام) bucaò تراط derler Arapçası ise zÀviye (فاي) , ‘kenar’ (کاؿ):

úıraú هـام -kesreli úaf ile- Arapçası ise ùeref (ـف) , (MN6563 106r) ‘cariye’ye (کيق)

genelde úaradaş (20) , هـاػاه ve siyah (ميا) cariye’ye úarúaradaş هـاهـاػاه ve beyaz

(مليؼ) cariye’ye de aúúaradaş آم هـاػاه söylüyorlar Arapçası ise cÀriye (راؿي), ‘dağ’

(ػ) ve ùÿd (ؿ) fethalı cim ve ba ile- ve ùÿr- (رث) Arapçada ise cebel ػاؽ daà :(ک)

ve eteği’ne de úeye هي -fethalı úaf ve ya ile- derler, (MN11350 15r 1) ‘kısa’ (کتا):

úıããa ا (هاـ) kesreli úaf ve şeddeli ãad ile- Arapçası ise úÀsir- ه , ‘küçük’ (کچک):

òürde عؿػ Arapçası ise ãeàìr (ـيـ), ‘çukur (گػ): çuòur عؿ zammeli Farsça cim- چ

ve òÀ-i muèceme ile- Arapçası ise àÀ’ìr (ؿائـ), ‘beşik’ (گاؿ): (2) bĆşik تييک -kesreli

ba ve şin ile- Arapçası ise hÿdec (ػد) ve mehd (ؼ).

Lam Harfi: ‘zayıf’ (الؿـ) : Àrıò آؿط -memdÿde elif ve kesreli rÀ-i mühmele ile-

Arapçası ise huzal (قا) ve èacef (ػزق) -fethalı ayın ve cim ile-, ‘yorgan’ (ضاف) :

yorúan (3) يؿها - zammeli ya ile- Arapçası ise imóad bester ( ’tekme‘ ,(ااػ تنتـ

Arapçası ise ك fuùa :(گ صا) ’fethalı ta ile- Arapçası ise ..., ‘futa- تپک tepuk :(گؼ)

..., ‘şaşı’ (چ): çĆri چـی -kesreli Farsça cim ile- Arapçası ise efleó (اكش) , ‘kaygan’

.(قن) zammeli sin ile- Arapçası ise muzleú- مؿ sürün :(يق)

(4) Mim Harfi: ‘anne’ (اػؿ): Ànna آا -memdÿde elif ve şeddeli nun ile- Arapçası

ise vÀlide ( اؼ) omm (ا) -zammeli hemze ve şeddeli mim ile-, yılın on iki ‘ay’ına

) úamer adıyla (5) ve Ramazan ayına آی ay (ا) - اؿد آی da oruc ay (ا ؿا

zammeli hemze ve ra ile- söylüyorlar Arapçada ise genel aylara şehr (ىـ) ve her

ayın adı da meşhur’dur (يؿ) , ‘erkeğin karşıtı dişi’ (اػ وات ـ) : dişi ػييی -kesreli

dal ile- Arapçası ise mü’enneå (ج) , ‘erkek’ (ـػ): kişi (6) کييی -kesreli Arapça kaf

ile- Arapçası ise recol (ؿر), (MN6563 107v) ‘ölüm’ (ـگ): ölüm ا -zammeli

hemze ve lam ile- Arapçası ise mevt (ت), ‘tat’ (ق) : dad ػاػ Arapçası ise ùaèm (ؼ),

‘su tulumu’ (يک آب): tuluò تط -zammeli ta ile- söylendiği gibi (7) ‘tulum’a (عيک)

da derler Arapçası ise zuúú (فم) , ‘kalem ucu’ (ـق ه): ilik ايک -kesreli hemze ve lam

ile- Arapçası ise moò (ظ) ceviz ve badem içine de içi ايچی -kesreli hemze (8) ve

Farsça cim ile- derler Arapçası ise lubb (ة), ‘güzel’ (وث) : gözel گف -zammeli

Farsça kaf ve fethalı zÀ-i mu’ceme ile- ve gögçek گگچک –fethalı Farsça kaf ile- de

118

derler Arapçası ise ãeóó (ش) ve meló (ش), (9) ‘gaga’ (واؿ):dimdik ػيؼيک -kesreli

daller ile- Arapçası ise minúÀd (واػ) çoğulu menÀúìd (اهيؼ), ‘çok pişmiş etin

özelliği’ (ـا): ezilib افة -fethalı hemze ve kesreli zÀ-i muèceme ve lam ile-

Arapçası ise muherrÀ ( ـا) , bilezik ve kolyelik yapmak için ‘boncuk’ (ـ): (10)

muncıò زظ -zammeli mim ve harekesi düşürülmüş nun ve kesreli cim ve harekesi

düşürülmüş òa ile- Arapçası ise ..., ‘misÀfir’ (ا): úonaú هام - zammeli úaf ile-

Arapçası ise øeyf (يق) -fetha ile- ve evinde konuğu olan kimse muøìf (يق), ‘sis’

memdÿde elif- آؿا Àra :(يا) ’zammeli dal ile-, (11) ‘ara- ػا Arapçadır: duman (يؾ)

ile- Arapçası ise veseù (م).

Nun Hrfi: ‘sap’ (ظ) : sap ماپ ortak kelimedir Arapçası ise ..., ‘erkek’ (ـ) : Ćrkek

yumuşaú :(ـ) ’kesreli hemze ve fethalı kaf ile- Arapçası ise ..., ‘yumuşak- اؿکک

ىام ,(ل) ve meles (المت) zammeli ya ve mim ile- Arapçası ise melÀset- (12) ي

‘yakın’ (قػيک) : yo’uò يئط -zammeli ya ve hemze ile- Arapçası ise úerìb (هـية) ve

mastar ismi (ism-i maãdar) olan yakınlık (قػيکی) : yo’uòluú يئط ن Arapçası ise zulfe

zammeli Arapça kaf ile- Arapçası ise- گو kümiş :(وـ) ’zamme ile-, ‘gümüş- (فل)

fiøøe (ك), (13) {‘gece yarısı’ (ق ىة) : gĆce yarısı گز ياؿينی -kesreli rÀ-i mühmele

ile- Arapçası ise niãfu’l-leyl (ق اي) }, ‘yarı’ (ق) Arapçadır Türkçesi yarı ياؿی ,

‘keçe’ (ؼ): kĆce کز 60

-kesreli Arapça kaf ile- (MN6563 107r) ‘kamış’ (ی) : úΣmiş

(رؼا) cıda :(يق) ’süngü‘ ,(هة) fethalı úaf ile- Arapçası ise úeãeb- هو -kesreli cim

ile- Arapçası ise rumó (ؿش) -zamme ile-.

Vav Harfi: (14) ‘karış’ (رة): úarış هاؿه –kesreli ra ile-, ‘şişme’ (ؿ)

Arapçadır: şiş ىيو –kesreli şin ile- söylendiği gibi ortak kelimedir.

Ha Harfi: ‘kuduz’ (اؿ) : (15) úudur هػؿ -zammeli úaf ile- Arapçası ise èuúÿr

) kudurmuş ;(ػوؿ) (زـ) ’ayrılık‘ , هػؿپ úudurlup :(اؿ ىؼ امت : Àyrılıò آيـظ -

memdÿde elif ile- Arapçadır, ‘böyle’ (چي ي ؿ ): bĆle (16) تي -kesreli ba ile-

‘biz de’ ( تي گؼط bĆle gelduò ,(تکؾا) anlamına da gelmiş Arapçası ise bikeøÀ (ا

yani ‘biz de geldik’ (ا آؼي) gibi61

, ‘hepsi’ () : hamısı نی kesreli mim ve sin- ا

ile- Arapçası ise mecmÿè (زع), ‘odun’ (ي) : odun (17) اػ -zammeli hemze ve

dal ile- Arapçası ise óaùab (صطة) -fetha ile-.

60

‘keçe’ (ؼ): kĆce کز : bu sözcük MN11350 nüshasında bulunmamaktadır. 61 bĆle gelduò تي گؼط yani ‘biz de geldik’ ( gibi: bu ibare MN6563 nüshasında (ا آؼي

geçmemektedir.

119

Ya Óarfi: ‘bir arada’ (يکزا): bir yĆrde تيـيـػ -kesreli bÀ-i muvahhade ve ikinci

kelimede kesreli ya ile- Arapçası ise cemìè (ريغ).

Onuncu62

fasıl

İşaret İsimleri (esmÀ-i işÀre)

(18) yakında tekili göstermek (müşÀrun ileyh-i mufred-i úarìb) için ister eril

(müõekker) olsun ister dişil (mü’enneå) bu ت -vÀv-i mechÿle ile- kelimesi ve (19)

yakında ikili ve çoğulu göstermek (müşÀrun ileyh-i teåniye ve cemè-i úarìb) için ister

eril olsun ister dişil bular تالؿ - vÀv-i mechÿle ile- kelimesi kullanılır, (20) ve uzakta

tekili göstermek (müşÀrun ileyh-i mufred-i baèìd ) için ister eril olsun ister dişil o ا

kelimesi ve uzakta ikili ve çoğulu göstermek (müşÀrun ileyh-i teåniye ve cemè-i

baèìd) için ister (MN11350 15v 1) eril olsun ister dişil olar االؿ veya anlar آالؿ iki

farklı kelime kullanılır ama yakın mekanı göstermek (müşÀrun ileyh-i mekÀn-ı úarib)

için (2) burda تؿػ -zammeli ba ile- kelimesi ve uzak mekanı göstermek (müşÀrun

ileyh-i mekÀn-ı baèid) için orda اؿػ -zammeli hemze ile- kelimesi kullanılır ki

bunların asli bu yĆrde (3) تيـػ ve o yĆrde’dir کاال يغلی ػی اتائ . ايـػ . ve belirli

bir mekana işaret edilmediği zaman buraya (4) تؿاي ve oraya اؿاي biçiminde

söylüyorlar, oraya gel اؿاي گ gibi, ama bunun tersine belirli bir mekan kast

edidiğinde orda (5) úalsın اؿػ هان yani orada kalsın (آزا تاىؼ) biçiminde

söylüyorlar.

Üçüncü Bab

Harfler (Óurÿf)

‘öyle’ (آچا): Ćle ا -kesreli hemze ile- vurdı (6) Ćle ki öldi ؿػی ا کی اؼی

yani ‘vurdu öyle ki öldü’ ( (ػيگـ) ’gibi, ‘diğer (فػ آچاک ـػ : özge افگ -zammeli

hemze ve sükūn-i vav ve zÀ-i muèceme ve fethalı Farsça kaf ile- (7) başúa تاىو ve

dahı ػای da ‘diğer’ (ػيگـ) ve ‘gayri’ (ؿيـ) anlamlarında kullanılmış, kim کي soru

işaretini (óarf-i istifhÀm) belirtir, (8) ‘gibi’ (خ) anlamında olan kimi کيی ve tek تک

ikisi de benzerlik ve gibilik (óarf-i teşbìh) ifade eder benõer تؾؿ yani ‘ona benzer’ ( تا

62

MN11350 nüshada yanlış olarak dokuzuncu fasıl olarak geçmektedir.

120

sebep ve (9) (ايچ) ’örneğinde olduğu gibi, ‘içün (اؼ آنت) ’ve ‘onun gibidir (ياؼ

neden (taèlil ve cehet) içindir gĆce içün گز ايچ yani ‘gece için’ (اف تـای ىة) gibi, ne

içün ايچ yani ‘niye’ (چـا), niye ي yani ‘niçin’ ( gibi, (10) lu yÀ-i (افتـای چ

nisbeti ifade eder úuvanlu ها ve baharlu تاؿ ve úaraçorlu هـاچؿ gibi, ‘ne’ ( چ

’fethalı nun ve harekesi düşürülmüş sin (11) ve kesreli ta ile-, ‘zaman- نت nestĆ :(چيق

ؿػهز fethalı cim ile- küçültme (teãàìr) için de kullanılır vurduúca- ر ca- :(هت)

yani ‘vurunca’ (هت فػ) ve úarbuzca (12) هاؿتفر yani ‘küçük karpuz’ (ؼا کچک)

gibi, ‘ne zaman’ (چ هت) : haçaà اچاؽ çaà چاؽ -Farsça cim ile- ‘vakit’ (هت)

anlamındadır, ‘nere’ (کزا) : hara اؿا , ‘hangisi’ (کؼا): (13) hansı انی , ‘hepisi’ ():

hamısı انی , -sIz مق -sXz (تی) anlamındadır óalsızam صا مق yani ‘keyifsizim’ ( تی

(چ ييػ) ’gibi, ‘ne oluyor (صا : ne olĆ ا -fethalı nun (14) ve zammeli hemze ile-,

yan يا ‘yan’ (ـف) anlamındadır, yoúsa يهن (MN6563 108r) ‘yoksa’ (گـ)

anlamındadır, degil ػگ ‘değil’ (ينت) anlamındadır, gĆne گ yani ‘yine’ (تاف), az آف

‘az’ (ک) anlamındadır, (15) öz اف ‘öz’ (عػ) anlamındadır, Türkçede sen م denilen

nÿn-i sÀkine ‘sen’ (ت) anlamındadır úulung (16) geldi هگ گؼی yani ‘senin kulun

geldi’ ( gibi ve nÿn-i sÀkineden sonra genelde eklenen kaf Türkçede (ؿال ت آؼ

yazılıyor (17) ama okunmuyor, iç ايچ ‘herhangi bir şeyin iç kısmı’ (رف) ve ‘iç’ (تی)

anlamındadır Ćv içinde ve içerde ايچـػ gibi, -raú (تی عا) ’yani ‘evin içinde اايچؼ

üstünleme fiillerinin èalameti’dir (èalÀmet-i efèel-i teføìl) ؿک rek- (18) ؿاک rak- ؿام

yamandur يا ػؿ : ‘kötüdür’ (تؼ امت) yamanraúdur يا ؿام ػؿ yani ‘çok kötüdür’

( Farsça kaf ile- üstünlemeyi ifade eder fakat bu- يگ gibi, (19) yĆg (عيی تؼ امت

zamanda o kadar yaygın değildir yĆgter يگتـ yani (20) ‘daha iyi’ (تتـ) gibi, -dA ػ ‘-

dA’ (ػؿ) anlamındadır -dAn ػ ‘-dAn’ (اف) anlamındadır bendedeng تؼ ػگ yani

‘kuldan’ ( anlamındadır, kelimenin sonuna eklenen hÀ-i sÀkin (MN11350 16r (اف تؼ

1) –A (تا) anlamındadır mene vĆrdi ؿػی yani ‘bana verdi’ (ت ػاػ) gibi, -dIr ػؿ ve

-dUr ػؿ ‘-dXr’ (امت) anlamındadır, ne ‘ne’ (چ) anlamındadır (2) ne úayırsan

nemene ,(چ يکی) ’yani ‘ne yapıyorsun هايـم yani ‘ne’ (چ چيق), ‘ayrı’ (رؼا) : Àyrı

zammeli ya ile- ortak kelimedir, (3)- ي yol :(ػكؼ) ’memdÿde elif ile-, ‘defa- آيـی

‘kadar’ (هؼؿ): òart عاؿت bu òarta ت عاؿت (MN6563 109v) yani ‘bu kadara’ (تاي هؼؿ),

‘kaç’ (چؼ) : nĆçe چ -kesreli nun ve Farsça cim ile-, ‘çok’ (فياػ): (4) çoò چظ -Farsça

cim ile-, ‘yok’ (ينت): yoò يظ -zammeli ya ile-.

121

Òatime

Birleşik Sözler Hakkında (PÀre elfÀô-ı mürekkeb)

‘seviyorum’ ( ’fethalı sin ile-, ‘seviyorlar- ميي sevmişem (5) :(ػمت يؼاؿ

( ـ seveller :(ػمت يؼاؿؼ ’fethalı sin ve vav ve şeddeli lam ile-, (6) ‘soğuk yer- م

(ؿی چيقی) ’fethalı sin ile-, ‘üst- مـي serin :(رای مـػ) : üst امت -zammeli hemze ile-

kitabler üste کتاتـ امت yani ‘kitaplar üstü’ (ؿی کتاتا), (7) ‘iç içe’ (ت تـت) : biri birnin

içinde تيـی تيـي ايچؼ , ‘iri göz’ ( ,-memdÿde elif ile- آال گف Àlagöz :(چي ػؿىت

‘bundan sonra’ ( (مغت ي) ’inat etme‘ ,ت مـ bunan sora :(تؼؼ اف اي : (8) berkişme

(ي امت) ’işte budur‘ , هاىواتاط úaşúabaò :(اتـ تـه کـػ) ’kaş çatmak‘ , تـکو : Ćle

budur ا تػؿ , ‘kendi yanımdadır’ ( (9) , افياؼ ػؿ öz yanımdadur :(پيو عػ امت

‘kendi yanındadır’ (پيو عػتنت) : öz yanındadur ؿ :(پيو عػ) ’kendi yanım‘ , افياؼ ػ

öz yanım افيا , ‘ondan’ (اف آ) : onnan ا , ‘nasıl oldu’ ( ز nĆce oldı :(چ ؿ ىؼ

ؿم vurasan :(تقی) ’vurasın‘ , اؿػاايؼ harda idin :(کزا تػی) ’neredeydin‘ (10) , اؼی

-fethalı ra ve sin ile-, ‘yiyesin’ (تغؿی): yiyesen يي م -birinci ya kesreli ikinci ise

fethalı ya ile- (11) ve onu bununla karşılaştır , ‘geleyim’ (تياي): gellem گ -fethalı

Farsça kaf ve şeddeli lam ile-, ‘vurayım’ (تق): vurram ؿ , ‘ona’ ( bilesine :(ت ا

) ’yani ‘kendisine söylerim (12) تيني ػيـ bilesine diyerem تيني ne‘ ,(تا يگي

yapıyorsun’ (چ کاؿ يکی) : nĆynirsen ی يـم , ‘ne yapasın’ (چ کاؿ تکی) : nĆyniyesen

(اـ کـػ ا ؿا فػؼ) ’buyurdu onu vurdular‘ , ی ي م : vurdurdı (13) , ؿػؿػی ‘buyurdu

onu kaldırsınlar veya kaldırdı’ (اـ کـػ ا ؿا تـعيقاؼ يا تـعيقاؼ) : durúuzdurdı

(في رثيؼ) ’yer tirildedi‘ , ػؿهفػؿػی : yĆr tirindi يـتـيؼی , ‘yer titredi’ (في ـفيؼ) :

(14) yĆr titredi يـتتـػی .

3. Dizinler

3.1. Türkçe-Farsça Dil Bilimi ve Dil Bilgisi Terimler i Dizini

Arapça kaf: kÀf-i Arabi MN11350 11r 15, 11v 11, 13, 18, 12r 1, 5, 6, 7, 12, 12v 2, 9, 13v 1, 8,

12, 17, 19, 14r 8, 12, 14, 14v 14, 16, 15r 6, 12, 13.

aynı mahreçli: mütteóidü’l-maòreç MN11350 10v 17.

ayrı mensup zamir: øemÀyìr-i menãūb-i münfaãıl MN11350 8v 9, 10. (22.s)

ayrı merfū zamir: øamìr-i münfaãıl-i merfūè MN11350 8r 18,8v 9.

ba-i müvehhide: bÀ-i müveóóide MN11350 6r 13, 6r 16, 17, 11r 2, 7, 9, 12r 8, 13r 1, 13v 2,

15r 17.

ben: men MN11350 3r 4, 3v 2, 4r 16, 4v 4, 13, 5r 2, 8v 1.

benzerlik ve gibilik: óarf-i teşbìh MN11350 15v 8.

bitişik: muttaãil MN11350 8r 16.

bitişik mecrur zamir: øamìr-i mecrūr-i muttaãıl MN11350 8v 11. (onı oların 22.s)

bitişik mensup zamir: øamìr-i menãūb-i muttaãıl MN11350 8v 2, 10, 13-14. (....)

bitişik merfu zamiri: øamìr-i merfūè-i muttaãıl MN11350 8r 17.

bitişik zamir: øamìr-i muttaãıl MN11350 8r 17.

biz: mÀ MN11350 3r 6, 3v 4, 4r 17, 4v 5, 14, 5r 3, 8v 2.

cer harfi: harf-i cer MN11350 10r 5. isimleri kesreli, yani esreli okutan, şu yirmi harf: ( bÀ,

min, ilÀ, an, lÀm, alÀ, fì, kaf, hattÀ, rübbe, vÀv-ı kasem, tÀ-i kasem, hÀşÀ, müz, münz, adÀ,

key, levlÀ, halÀ, lealle).

çoğul: cemè MN11350 2v 7, 9, 10, 14, 15r 19, 20.

çokluk 1. şahıs: mütekellìm-i maèa’l-àayr MN11350 2v 11, 3r 4, 3v 2, 4r 16, 4v 5, 13, 5r 2,

8v 2, 8, 12, 10r 17.

dÀl-i mühmele: dÀl-i mühmele MN11350 11r 4. (noktasız de)

dişil: te’nìå MN11350 2v 7, 8, 9, 10 2, 13, 14, 15r 18, 19, 20, 15v 1.

edilgen fiili: mechūliyet-i efèal MN11350 9v 8.

emir: emr MN11350 2v 6,12.

emir fiili: fièl-i emr MN11350 3v 12, 14, 17, 19, 20, 4r 2, 7v 18, 8r 4, 10, 14r 5, MN6563

105r 5.

eril: teõkìr MN11350 2v 7, 8, 9, 10 2, 13, 14, 3v 19, 8r 18, 19, 20 2, 8v 3, 5, 6, 15r 18, 19, 20,

15v 1.

-(y)XncA zarf-fiil eki: eõÀy-i tavúıyeti: MN11350 9v 17.

123

fail ismi: ism-i fÀèil MN11350 2v 6, 12, 3v 4, 5, 6, 7v 17, 8r 3, 8r 10.

Farsça ba: bÀ-i Farsì MN11350 11v 14, 12r 3, 5, 13r 8, 20, 13v 8, 14v 15. ( pe sesini veren

Acem basi)

Farsça cim: cìm-i Farsì MN11350 5r 13, 5v 7, 11, 15, 6r 4, 8, 20, 7r 4, 12, 17, 11r 6, 14 2, 18,

11v 19, 12r 2, 7, 8, 9, 13, 14, 13r 10, 19, 13v 3, 6, 15, 17, 14r 7, 19 2, 14v 1, 9, 12, 15, 16,

15r 1, 3, 8, 15v 12, 16r 3, 4. ( ç sesini veren Acem cesi)

Farsça kaf: kÀf-i Farsì MN11350 5v 4, 7, 6r 11, 15 2, 6v 1, 3, 13 3, 7r 7, 8, 14, 7v 9, 11, 13,

10v 19, 20, 11r 5, 8, 11v 2, 19, 12r 2, 7, 8, 13, 17, 19, 20, 12v 18 2, 19, 13r 3, 4 2, 12, 14,

13v 3, 7, 11, 18, 19, 14r 2, 5, 8, 14v 3, 4, 5, 13, 15, 18, 15r 8 2, 15v 6, 19, 16r 11. ( g

sesini veren Acem kefi)

Farsça sükūn-i kaf: sükūn-i kÀf-i Farsì MN11350 7v 14, 14v 11. ( harekesiz g sesi veren

Acem kafi)

fiil: fièl MN11350 2r 16, 17, 2v 15, 3r 7, 10, 4v 14, 7v 14, 15 2, 18 2, 19, 20, 8r 1, 2, 3, 4, 5, 6

2, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 2, 14, 17, 8v 10, 9v 8, 13, 18, 10r 1, 10v 1, 8, 9, 10 3, , 14v 11,

15v 18,

fiile gelen ekler: mutaèalliúÀt bi efèÀl MN11350 2r 17.

fiiller: efèal MN11350 2r 15, 2v 1, 6, 7v 14, 8r 17, 10r 15, 15v 18.

fiil mastarları: meãÀdìr-i efèal MN11350 2r 16

ifèal bÀbı: bÀb-i ifèal MN11350 10r 4.

ikili: MN11350 2v 7, 9, 10, 14, 15r 19, 20.

ikili ve çoğul çekimi: sıygÀ-i teåniye ve cemè MN11350 3v 6, 10.

ikili ve çokluk işareti: èalameti cemè ve teåniye MN11350 3r 15.

ikili ve çokluk 3. şahıs: teåniye ve cemèi àÀ’ib MN11350 2v 9, 17, 3r 14, 3v 17, 4r 8, 4r 20,

4v 7, 18, 8r 19, 8v 4.

ikili ve çokluk 2. şahıs: teånih ve cemèi muòaùeb MN11350 2v 10, 3r 1, 18, 3v 20 ,4r 12, 4v 2-

3, 10, 20, 8r 20, 8v 5-6.

işaret zamirleri: esmÀ-i işÀre MN11350 15r 17.

ha-i sÀkine: hÀ-i sÀkine MN11350 4r 11, 9r 8, 11, 13, 15v 20.

harekesi düşürülmüş Arapça kaf: kÀf-i Arabì-yi zede şodeMN11350 6v 20.

harekesi düşürülmüş òa: òÀ-i zede şodeMN11350 5r 16, 15r 10.

harekesi düşürülmüş Farsça ba: bÀ-i Farsì-yi zede şodeMN11350 5r 17.

harekesi düşürülmüş Farsça kaf: kÀf-i Farsì-yi zede şodeMN11350 5r 8, 6r 11, 7r 7, 11v 3,

12v 12.

harekesi düşürülmüş kaf: kÀf-i zede şodeMN11350 10v 19, 12r 12.

124

harekesi düşürülmüş kesreli òa: kesr-i òÀ-i zede şodeMN6563 101v.

harekesi düşürülmüş óÀ-i mühmele: óÀ-i mühmele-yi zede şodeMN11350 14r 19.

harekesi düşürülmüş lam: lÀm-i zede şodeMN11350 5r 14, 11r 1, 19, 11v 5, 13r 10, 11, 14v

12.

harekesi düşürülmüş mim: mìm-i zede şodeMN11350 4r 15, 4v 12.

harekesi düşürülmüş nun: nūn-i zede şodeMN11350 5r 18, 5v 8, 14r 16, 14v 7, 15r 10.

harekesi düşürülmüş ra: rÀ-i zedĆ zodĆ MN11350 6r 14, 7v 11, 12r 5, 8, 12v 2, 14r 4, 14v 4,

8.

harekesi düşürülmüş sin: sìn-i zede şodeMN11350 7v 9, 14v 18, 15v 10.

harekesi düşürülmüş şiddeli lam: lÀm-i müşedded-i zede şodeMN11350 5v 19, 13r 11, 14v 3.

harekesi düşürülmüş şin: şìn-i zede şodeMN11350 5r 19.

harekesi düşürülmüş ta: tÀ-i zede şodeMN11350 5r 17.

harekesi düşürülmüş vav: vÀv-i zede şodeMN11350 7v 3, 14r 20.

harekesi düşürülmüş ya: yÀ-i zede şodeMN11350 5r 12, 18, 5v 2, 3, 6r 4, 6v 6, 9, 11r 13, 14,

18, 11v 2, 11, 17, 12r 9, 10 2, 12v 1, 13v 16, 14r 16, 14v 4, 5.

harekesi düşürülmüş za: zÀ-i zede şodeMN11350 11r 8.

harekesi düşürülmüş zÀ-i mu’cime: zÀ-i muèceme-yi zede şodeMN11350 14r 16, 14v 12.

geçişli: mutaèaddi MN11350 10r 4.

geçişsiz fiil: fièl-i lÀzim MN11350 10r 4.

geçmiş zaman: mÀøì MN11350 2v 6, 8, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 3r 1, 2, 3, 4, 5, 6, 4r 18, 7v 15,

8r 2, 8, 9v 13, 10r 20, 10v 1 2, 2, 3 2, 4-5 2, 8.

geçmiş zamanın olumsuzu: fièl-i ceód MN11350 2v 6, 12, 4r 17,19, 4r 20, 4v 1, 2 , 4, 5, 7v

19, 8r 6, 12.

gelecek zaman: mustaúbel MN11350 2v 6, 11, 3r 6, 7, 8, 10, 14, 16, 18, 3v 1 , 2, 4v 15, 7v 16,

8r 3, 9, 10v 8.

geniş zaman: fièl-i muøÀriè MN11350 3r 13.

kelime: kelime MN11350 2r 6, 8, 9.

küçültme: teãàìr MN11350 15v 11.

mastar: masdar MN11350 2r 16, 2v 1, 5 2, 15, 5r 3, 8, 11, 7v 15, 8r 2, 8, 9v 6, 10v 1, 2, 6.

mastar eki: lafô-i masdar MN11350 2v 3.

mastar ismi: ism-i masdar MN11350 2v 3.

mastar işareti: èalÀmet-i masdar MN11350 2v 15, 9v 6, 8, 13, 14, 19, 10r 2, 12, 10v 6.

mastarlardan türeyen fiiller: iştiúÀúi efèÀl ez meãÀdir MN11350 2r 15.

mechūle: mechūle MN11350 10v 17. (edilgen)

125

mecrūr: mecrūr MN11350 8r 15. ( harf-i cerr veya izÀfet hallerinde, son herfi /i/ ile okunan

kelimenin hÀli.)

mecrūr-i münfeãil: mecrūr-i münfeãil MN 11350 8r 16.

meful ismi: ism-i mefèÿl MN11350 2v 6, 13, 3v 8 2, 10, 7v 17, 8r 4, 8r 10.

mefuliyet: mef’ūliyet, nesen veya tümleç olmayı belirten MN11350 8v 13-14.

memdÿde elif, uzun À harfi: elìf-i memdūde MN11350 5r 13, 5v 4, 6r 3, 10, 17, 6v 15, 7r 4, 6,

9, 15, 7v 2, 4, 11r 7, 10, 19, 11v 6, 15, 19, 20, 12r 4, 12v 1, 3, 8, 10, 11, 13r 1, 6, 8, 10,

20, 13v 4, 14, 14r 4, 7, 9, 11, 13, 14, 15, 17, 20, 14v 7, 8, 9, 11, 16, 17, 15r 2, 4, 11, 15,

16r 2, 7.

men: men MN11350 8v 1.

mensubiyet: menãūbiyet MN11350 8v 13-14.

mensup: menãup MN11350 8r 15

merfū: merfū’ MN11350 8r 15.

meşbūèa dal: işba olunmuş dal MN11350 12r 20.

mevsuf: mevãūf MN11350 10v 12.

mìm-i sÀkine: mìm-i sÀkine MN11350 3v 1, 4r 2.

geniş zamanın olumsuzsu: fièl-i nefy MN11350 2v 6, 12, 7v 20, 4v 6 2, 7, 9, 10, 12, 13, 7v

20, 8r 6, 13.

emir fiilinin olumsuzu : fièl-i nehy MN11350 2v 6,12, 4r 5, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 7v 18, 8r 5,

11.

nesne: mefèūl MN11350 8v 19, 9r 1, 2.

noktalı òa: òÀ-i mu’ceme MN11350 4v 14, 13v 10, 14r 7, 15r 1.

noktalı sin: sìn-i menúūùe MN11350 5r 18.

nūn-i sÀkine: nūn-i sÀkine MN11350 3r 17, 15v 16.

o: ū MN11350 8r 18, 15r 20.

olar: ÀnhÀ MN11350 8r 19, 8v 11, 15v 1.

rÀ-i mühmele: rÀ-i mühmele, noktasız re MN11350 4v 12, 15r 2, 13.

sÀkin ra: rÀ-i sÀkine MN11350 3r 7-8, 10, 12.

sÀkin ya: yÀ-i sÀkine MN11350 8v 13-14, 20, 9r 1, 9v 1, 4.

sebep ve neden: taèlil ve cehet MN11350 15v 9.

sen: tï MN11350 3r 18, 3v 20, 4r 12, 4v 2, 10, 20, 8r 20, 15v 15.

sıfat: ãıfat MN11350 1v 15, 10v 12, 15r 17.

sıyga: ãıyga MN11350 2v 7, 8 2, 9 2, 11 2, 12, 13 2, 14, 3r 7, 3v 12 2, 13 2, 8r 15, 10r 15.

sìn-i mühmele: sìn-i mühmele, noktasız sin MN11350 3v 14.

126

siz: şomÀ MN11350 3r 2, 20, 4r 1, 14, 4v 3, 11, 5r 1, 8v 1.

soru: istifhÀm MN11350 2v 6, 12.

soru fiili: fièl-i istifhÀm MN11350 4v 15, 16, 17, 18, 19, 20, 5r 2 2, 8r 1, 8r 7, 13.

soru işareti: óarf-i istifhÀm MN11350 15v 7.

şart harfi: óarf-i şart MN11350 10v 4-5 2.

şimdiki zaman: zamÀn-i óÀl MN11350 3r 8, 10, 12, 16, 18, 3v 1, 15, 18, 20, 4v 7.

tamlanan: muøaf MN11350 8v 17, 10v 11, 8v 17, 19, 9r 2, 3, 7, 10, 11, 15 , 19.

tamlayan: muøÀfün ileyh MN11350 8v 16, 19, 9r 15 2, 9v 1, 10v 11.

üstünleme: taføìl MN11350 15v 18, 19.

tekil: mufred MN11350 2v 13,18, 15r 18,20.

tekil çekimi: ãıygÀ-yi mufred MN11350 3v 5, 8.

teklik 3. şahıs: mufred-i àÀ’ib MN11350 2v 8, 15, 19, 3r 1, 3, 5, 3r 7, 15, 17, 20, 3v 1, 14, 4r

6, 8, 19, 4v 6, 17, 8r 18, 8v 3, 10v 4-5.

teklik 2. şahıs: mufred-i muòÀùab MN11350 2v 9, 19, 3r 16, 3v 18, 4r 10, 4v 1, 9, 19, 8r 20,

8v 5, 10v 9, 14r 5.

teklik 1. şahıs: mütekellìm-i vaóde MN11350 2v 11, 3r 3, 3v 1, 4r 2, 14, 4v 4, 12, 5r 2, 8v 1,

8v 6, 12, 10r 17, 10v 14.

telaffuz: telaffuô MN11350 2r 10,3r 9.

cümle: cümle MN11350 9r 13, 10v 14 2.

Türkçe mastar: masdar-i Türkì MN11350 2v 2, 5.

uzak mekanı göstermek: müşÀrun-ileyh-i mekÀn-ı baèid MN11350 15v 2.

uzakta tekili göstermek: müşÀrun-ileyh-i müfred-i baèid MN11350 15r 20.

uzakta ikiliyi ve çoğulu göstermek: müşÀrun-ileyh-i teåniye ve cemè-i baèid MN11350 15r 20.

vÀv-i mechūle: vÀv-i mechūle MN11350 3r 6, 5v 1, 5, 6r 15, 8r 18-19, 8v 3, 11r 10, 12v 18,

19, 13v 1, 14v 1, 15r 18, 19.

yÀ-i mechūle: yÀ-i mechūle MN11350 3r 11, 4v 14, 8v 2, 6.

yÀ-i meksūre: yÀ-i meksūre MN11350 9r 7-8.

yÀ-i nisbet: yÀ-i nisbet MN11350 15v 10.

yakında tekili göstermek: müşÀrun-ileyh-i müfred-i úarib MN11350 15r 18.

yakında ikiliyi ve çoğulu göstermek: müşÀrun-ileyh-i teåniye ve cemè-i úarib MN11350 15r

19.

yakın mekanı göstermek: müşÀrun-ileyh-i mekÀn-ı úarib MN11350 15v 1.

ya ve nūn-i sÀkineyn: ya ve nūn-i sÀkineyn MN11350 8v 17.

zÀ-i mu’ceme: zÀ-i mu’ceme, noktalı za MN11350 4r 13, 8v 2, 13r 5, 14v 14, 15r 8, 9, 15v.

127

zÀ-i mu’ceme-i sÀkine: zÀ-i mu’ceme-i sÀkine MN11350 3r 19.

zÀl-i muèceme: õÀl-i mu’ceme MN11350 10v 20.

zamir: øamir MN11350 8r 15 2, 8v 9, 13-14, 17 2, 18, 19, 9v 1.

3.2. Farsça-Türkçe Dil Bilimi ve Dil Bilgisi Terimleri Dizini

èalÀmet-i masdar: mastar işareti MN11350 2v 15, 9v 6, 8, 13, 14, 19, 10r 2, 12, 10v 6.

ÀnhÀ: olar MN11350 8r 19, 8v 11, 15v 1.

bÀb-i ifèal: ifèal bÀbı MN11350 10r 4.

bÀ-i Farsì: Farsça ba, pe sesini veren Acem besi MN11350 11v 14, 12r 3, 5, 13r 8, 20, 13v 8,

14v 15.

bÀ-i Farsì-yi zede şode: harekesi düşürülmüş Farsça ba MN11350 5r 17.

bÀ-i müveóóide: ba-i müvehhide, tek noktalı be harfi MN11350 6r 13, 6r 16, 17, 11r 2, 7, 9,

12r 8, 13r 1, 13v 2, 15r 17.

cemè: çoğul MN11350 2v 7, 9, 10, 14, 15r 19, 20.

cìm-i Farsì: Farsça cim, ç sesini veren Acem cesi MN11350 5r 13, 5v 7, 11, 15, 6r 4, 8, 20, 7r

4, 12, 17, 11r 6, 14 2, 18, 11v 19, 12r 2, 7, 8, 9, 13, 14, 13r 10, 19, 13v 3, 6, 15, 17, 14r 7,

19 2, 14v 1, 9, 12, 15, 16, 15r 1, 3, 8, 15v 12, 16r 3, 4.

cümle: cümle MN11350 9r 13, 10v 14 2.

dÀl-i mühmele: noktasız de MN11350 11r 4.

efèal: fiiller MN11350 2r 15, 2v 1, 6, 7v 14, 8r 17, 10r 15, 15v 18.

elìf-i memdūde: uzun À harfi, kimi zamanda kalınlığa işaret eder MN11350 5r 13, 5v 4, 6r 3,

10, 17, 6v 15, 7r 4, 6, 9, 15, 7v 2, 4, 11r 7, 10, 19, 11v 6, 15, 19, 20, 12r 4, 12v 1, 3, 8, 10,

11, 13r 1, 6, 8, 10, 20, 13v 4, 14, 14r 4, 7, 9, 11, 13, 14, 15, 17, 20, 14v 7, 8, 9, 11, 16, 17,

15r 2, 4, 11, 15, 16r 2, 7.

esmÀ-i işÀre: işaret zamirleri MN11350 15r 17.

emr: emir MN11350 2v 6,12.

eõÀy-i tavúıyeti : -(y)XncA zarf-fiil eki MN11350 9v 17.

fièl: fiil MN11350 2r 16, 17, 2v 15, 3r 7, 10, 4v 14, 7v 14, 15 2, 18 2, 19, 20, 8r 1, 2, 3, 4, 5, 6

2, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 2, 14, 17, 8v 10, 9v 8, 13, 18, 10r 1, 10v 1, 8, 9, 10 3, , 14v 11,

15v 18,

fièl-i ceód: geçmiş zamanın olumsuzu 2v 6, 12, 4r 17,19, 4r 20, 4v 1, 2 , 4, 5, 7v 19, 8r 6, 12.

fièl-i emr: emir fiili MN11350 3v 12, 14, 17, 19, 20, 4r 2, 7v 18, 8r 4, 10, 14r 5, MN6563

105r 5.

fièl-i istifhÀm: soru fiili MN11350 4v 15, 16, 17, 18, 19, 20, 5r 2 2, 8r 1, 8r 7, 13.

fièl-i lÀzim: geçişsiz fiil MN11350 10r 4.

fièl-i muøÀriè: geniş zaman MN11350 3r 13.

fièl-i nefy: geniş zamanın olumsuzu MN11350 4v 6 2, 7, 9, 10, 12, 13, 7v 20, 8r 6, 13.

129

fièl-i nehy: emir fiilinin olumsuzu MN11350 4r 5, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 7v 18, 8r 5, 11.

ism-i fÀèil: fail ismi; etken çatılı sıfat-fiil MN11350 2v 6, 12, 3v 4, 5, 6, 7v 17, 8r 3, 8r 10.

ism-i mefèÿl: meful ismi; edilgen çatılı sıfat-fiil MN11350 2v 6, 13, 3v 8 2, 10, 7v 17, 8r 4, 8r

10.

ism-i masdar: mastar ismi MN11350 2v 3.

istifhÀm: soru MN11350 2v 6, 12.

iştiúÀúi efèÀl ez meãÀdir: mastarlardan türeyen fiiller MN11350 2r 15.

hÀ-i sÀkine: ha-i sÀkine, harekesiz he sesi MN11350 4r 11, 9r 8, 11, 13, 15v 20.

harf-i cer: cer harfi, isimleri kesreli, yani esreli okutan, şu yirmi harf: ( bÀ, min, ilÀ, an, lÀm,

alÀ, fì, kaf, hattÀ, rübbe, vÀv-ı kasem, tÀ-i kasem, hÀşÀ, müz, münz, adÀ, key, levlÀ, halÀ,

lealle) MN11350 10r 5.

òÀ-i mu’ceme: noktalı òa MN11350 4v 14, 13v 10, 14r 7, 15r 1.

óÀ-i mühmele-yi zede şode: harekesi düşürülmüş óa-i mühmele MN11350 14r 19.

òÀ-i zede şode: harekesi düşürülmüş òa MN11350 5r 16, 15r 10.

óarf-i istifhÀm: soru işareti MN11350 15v 7.

óarf-i şart: şart harfi MN11350 10v 4-5 2.

óarf-i teşbìh: benzerlik ve gibilik MN11350 15v 8.

kÀf-i Arabi: Arapça kaf, Arap kefi MN11350 11r 15, 11v 11, 13, 18, 12r 1, 5, 6, 7, 12, 12v 2,

9, 13v 1, 8, 12, 17, 19, 14r 8, 12, 14, 14v 14, 16, 15r 6, 12, 13.

kÀf-i Arabì-yi zede şode: harekesi düşürülmüş Arapça kaf MN11350 6v 20.

kÀf-i Farsì: Farsça kaf, g sesini veren Acem kefi MN11350 5v 4, 7, 6r 11, 15 2, 6v 1, 3, 13 3,

7r 7, 8, 14, 7v 9, 11, 13, 10v 19, 20, 11r 5, 8, 11v 2, 19, 12r 2, 7, 8, 13, 17, 19, 20, 12v 18

2, 19, 13r 3, 4 2, 12, 14, 13v 3, 7, 11, 18, 19, 14r 2, 5, 8, 14v 3, 4, 5, 13, 15, 18, 15r 8 2,

15v 6, 19, 16r 11.

kÀf-i Farsì-yi zede şode: harekesi düşürülmüş Farsça kaf MN11350 5r 8, 6r 11, 7r 7, 11v 3,

12v 12.

kÀf-i zede şode: harekesi düşürülmüş kaf MN11350 10v 19, 12r 12.

kelime: kelime MN11350 2r 6, 8, 9.

kesr-i òÀ-i zede şode: harekesi düşürülmüş kesreli òa MN6563 101v.

lafô-i masdar: mastar eki MN11350 2v 3.

lÀm-i müşedded-i zede şode: harekesi düşürülmüş şiddeli lamMN11350 5v 19, 13r 11, 14v 3.

lÀm-i zede şode: harekesi düşürülmüş lam MN11350 5r 14, 11r 1, 19, 11v 5, 13r 10, 11, 14v

12.

mÀ: biz MN11350 3r 6, 3v 4, 4r 17, 4v 5, 14, 5r 3, 8v 2.

130

masdar: mastar MN11350 2r 16, 2v 1, 5 2, 15, 5r 3, 8, 11, 7v 15, 8r 2, 8, 9v 6, 10v 1, 2, 6.

masdar-i Türkì: Türkçe mastar MN11350 2v 2, 5.

mÀøì: geçmiş zaman MN11350 2v 6, 8, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 3r 1, 2, 3, 4, 5, 6, 4r 18, 7v 15,

8r 2, 8, 9v 13, 10r 20, 10v 1 2, 2, 3 2, 4-5 2, 8.

mechūle: mechule, edilgen MN11350 10v 17.

mechūliyet-i efèal: edilgen fiili MN11350 9v 8.

mecrūr: mecrur, harf-i cerr veya izÀfet hallerinde, son herfi i ile okunan kelimenin hÀli

MN11350 8r 15.

mecrūr-i münfaãıl: ayrı mecrur MN 11350 8r 16.

mefèūl: nesne MN11350 8v 19, 9r 1, 2.

mef’ūliyet: mefuliyet, nesen veya tümleç olmayı belirten MN11350 8v 13-14.

men: ben MN11350 3r 4, 3v 2, 4r 16, 4v 4, 13, 5r 2, 8v 1 2.

meãÀdìr-i efèal: fiil mastarları MN11350 2r 16.

menãūp: mensuıp, kelimenin sonuna Türkçede –li, Arapça ve Farsçada, kelime sessiz harfle

bitiyorsa bir –ì; sesli harfle bitiyorsa, yerine göre, sesli harf atılarak veya atılmayarak –ì, -

yì veya vì getirilerek yapılan sıfat MN11350 8r 15.

menãūbiyet: mensubiyet MN11350 8v 13-14.

merfū’: merfu, zamme (o, ö, u, ü) ile harekelenmiş harf MN11350 8r 15.

mevãūf: belirtilen MN11350 10v 12.

mìm-i sÀkine: sakin mim, harekesi olmayan me harfi MN11350 3v 1, 4r 2.

mìm-i zede şode: harekesi düşürülmüş mim MN11350 4r 15, 4v 12.

mufred: tekil MN11350 2v 13,18, 15r 18,20.

mufred-i àÀ’ib: teklik 3. şahıs MN11350 2v 8, 15, 19, 3r 1, 3, 5, 3r 7, 15, 17, 20, 3v 1, 14, 4r

6, 8, 19, 4v 6, 17, 8r 18, 8v 3, 10v 4-5.

mufred-i muòÀùab: teklik 2. şahıs MN11350 2v 9, 19, 3r 16, 3v 18, 4r 10, 4v 1, 9, 19, 8r 20,

8v 5, 10v 9, 14r 5.

musteúbel: gelecek zaman MN11350 2v 6, 11, 3r 6, 7, 8, 10, 14, 16, 18, 3v 1 , 2, 4v 15, 7v 16,

8r 3, 9, 10v 8.

mutaèaddi: geçişli MN11350 10r 4.

mutaèalliúÀt bi efèÀl: fiile gelen ekler MN11350 2r 17.

muttaãil: bitişik MN11350 8r 16.

muøaf: tamlanan MN11350 8v 17, 10v 11, 8v 17, 19, 9r 2, 3, 7, 10, 11, 15 , 19.

muøÀfün ileyh: tamlayan MN11350 8v 16, 19, 9r 15 2, 9v 1, 10v 11.

müşÀrun-ileyh-i mekÀn-ı baèid: uzak mekanı göstermek MN11350 15v 2.

131

müşÀrun-ileyh-i mekÀn-ı úarib: yakın mekanı göstermek MN11350 15v 1.

müşÀrun-ileyh-i müfred-i baèid: uzakta tekili göstermek MN11350 15r 20.

müşÀrun-ileyh-i müfred-i úarib: yakında tekili göstermek MN11350 15r 18.

müşÀrun-ileyh-i teåniye ve cemè-i baèid: uzakta ikili ve çoğulu göstermek MN11350 15r 20.

müşÀrun-ileyh-i teåniye ve cemè-i úarib: yakında ikili ve çoğulu göstermek MN11350 15r 19.

mütekellìm-i maèa’l-àayr: çokluk 1. şahıs MN11350 2v 11, 3r 4, 3v 2, 4r 16, 4v 5, 13, 5r 2,

8v 2, 8, 12, 10r 17.

mütekellìm-i vaóde: teklik 1. şahıs MN11350 2v 11, 3r 3, 3v 1, 4r 2, 14, 4v 4, 12, 5r 2, 8v 1,

8v 6, 12, 10r 17, 10v 14.

mütteóidü’l-mÀòreç: aynı mahreçli MN11350 10v 17.

nefy: geniş zamanın olumsuzu MN11350 2v 6, 12, 7v 20, 8r 6, 13

nehy: emir fiilinin olumsuzu MN11350 2v 6,12.

nūn-i sÀkine: sakin nun, harekesi olmayan ne harfi MN11350 3r 17, 15v 16.

nūn-i zede şode: harekesi düşürülmüş nun MN11350 5r 18, 5v 8, 14r 16, 14v 7, 15r 10.

rÀ-i mühmele: noktasız re MN11350 4v 12, 15r 2, 13.

rÀ-i sÀkine: sakin ra MN11350 3r 7-8, 10, 12.

rÀ-i zede zode: harekesi düşürülmüş ra MN11350 6r 14, 7v 11, 12r 5, 8, 12v 2, 14r 4, 14v 4, 8.

ãıyga: çekim, sıyga MN11350 2v 7, 8 2, 9 2, 11 2, 12, 13 2, 14, 3r 7, 3v 12 2, 13 2, 8r 15, 10r

15,

ãıygÀ-yi mufred: tekil çekimi MN11350 3v 5, 8.

ãıfat: sıfat MN11350 1v 15, 10v 12, 15r 17.

sìn-i menúūùe: noktalı sin MN11350 5r 18.

sìn-i mühmele: noktasız sin MN11350 3v 14.

sìn-i zede şode: harekesi düşürülmüş sin MN11350 7v 9, 14v 18, 15v 10.

sükūn-i kÀf-i Farsì: Farsça sükūn-i kaf, harekesiz g sesi veren Acem kefi MN11350 7v 14,

14v 11.

şìn-i zede şode: harekesi düşürülmüş şin MN11350 5r 19.

şomÀ: siz MN11350 3r 2, 20, 4r 1, 14, 4v 3, 11, 5r 1, 8v 1.

taføìl: üstünleme MN11350 15v 18, 19.

tÀ-i zede şode: harekesi düşürülmüş ta MN11350 5r 17.

taèlil ve cehet: sebep ve neden MN11350 15v 9.

telaffuô: söyleyiş, sesletim, telaffuz MN11350 2r 10,3r 9.

te’nìå: dişil MN11350 2v 7, 8, 9, 10 2, 13, 14, 15r 18, 19, 20, 15v 1.

teãàìr: küçültme MN11350 15v 11.

132

ùeõkìr: eril MN11350 2v 7, 8, 9, 10 2, 13, 14, 3v 19, 8r 18, 19, 20 2, 8v 3, 5, 6, 15r 18, 19, 20,

15v 1.

tï: sen MN11350 3r 18, 3v 20, 4r 12, 4v 2, 10, 20, 8r 20, 15v 15.

ū: o MN11350 8r 18, 15r 20.

vÀv-i mechūle: vÀv-i mechūle, Türkçede o, ö, u ve ü harflerini ifade eder MN11350 3r 6, 5v

1, 5, 6r 15, 8r 18-19, 8v 3, 11r 10, 12v 18, 19, 13v 1, 14v 1, 15r 18, 19.

vÀv-i zede şode: harekesi düşürülmüş vav MN11350 7v 3, 14r 20.

yÀ-i mechūle: yÀ-i mechūle, Türkçede ı ve i harflerini ifade eder MN11350 3r 11, 4v 14, 8v 2,

6.

yÀ-i meksūre: kesre ile, esre ile okunan ya MN11350 9r 7-8.

yÀ-i nisbet: Türkçede -lX -İranlı gibi- ve -İ -Musevì gibi- eklerini ifade eder MN11350 15v

10.

yÀ-i sÀkine: sÀkin ya MN11350 8v 13-14, 20, 9r 1, 9v 1, 4.

yÀ-i zede şode: harekesi düşürülmüş ya MN11350 5r 12, 18, 5v 2, 3, 6r 4, 6v 6, 9, 11r 13, 14,

18, 11v 2, 11, 17, 12r 9, 10 2, 12v 1, 13v 16, 14r 16, 14v 4, 5.

ya ve nūn-i sÀkineyn: ye ve ne harflerinin harekesiz olması MN11350 8v 17.

zÀ-i muèceme: noktalı za MN11350 4r 13, 8v 2, 13r 5, 14v 14, 15r 8, 9, 15v.

zÀ-i muèceme-i sÀkine: harekesiz noktalı za MN11350 3r 19.

zÀ-i muèceme-yi zede şode: harekesi düşürülmüş noktalı za MN11350 14r 16, 14v 12.

zÀ-i zede şode: harekesi düşürülmüş za MN11350 11r 8.

õÀl-i mu’ceme: noktalı õal MN11350 10v 20.

zamÀn-i óÀl: şimdiki zaman MN11350 3r 8, 10, 12, 16, 18, 3v 1, 15, 18, 20, 4v 7.

øamir: zamir MN11350 8r 15 2, 8v 9, 13-14, 17 2, 18, 19, 9v 1.

øamìr-i mecrūr-i muttaãıl: bitişik mecrur zamir MN11350 8v 11.

øamìr-i menãūb-i muttaãıl: bitişik mensup zamir MN11350 8v 2, 10, 13-14.

øamìr-i merfū’-i muttaãıl: bitişik merfu zamiri, fiillerin sonuna gelen bitişik zamirler

MN11350 8r 17.

øamìr-i muttaãıl: bitişik zamir MN11350 8r 17.

øamìr-i münfaãıl-i merfū’: ayrı merfu zamir, şahıs zamirleri MN11350 8r 18,8v 9.

øemÀyìr-i menãūb-i münfaãıl: ayrı mensup zamir MN11350 8v 9, 10.

3.3. Türkçe Sözcük ve Eklerin Dizini

Aşağıdaki dizin, eserde MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì’nin Farslara Türkçeyi öğretmek

için verdiği Türkçe malzemenin dizinidir. Malzemenin MN11350 nüshasındaki yerleri

gösterilmiştir. MN11350 nüshasındaki olmayıp MN6563 nüshasında olan madde başları da

dizine dâhil edilmiştir. Her madde başı, eğer bugünkü Tebriz ağzı ve standart Azerbaycan

Türkçesinde tespit edilmişse, bunlar da dizinde verilmiştir.

acı ‘acı’ MN11350 13r 20. Tb. acı, KAzTü. acı

açar ‘anahtar’ MN11350 14v 16. Tb.

açar KATü. açar .

açıl- ‘açılmak’ Tb. açıl-, KATü. açıl-. açılacaġdur MN11350 10r 10;

açılmaú MN1135o 5r 13.

ad ‘ad, isim’ MN11350 13r 1. Tb. ad,

KAzTü. ad. adung MN11350 13r

2.

addım ‘adım’ MN11350 14v 8. Tb.

addım, KAzTü: addım.

ÀgÀh ‘bilen, bilgeli, haberdâr’. Tb.

Àúah, KAzTü. agah. ÀgÀhluú MN11350 2v 5.

aàla- ‘ağlamak’ Tb. aàla-, KAzTü.

aàla-, aàlamaú MN11350 9v

16. aàlaya MN11350 9v 16.

aġrı- ‘ağrımak’ Tb. aàrı-, KAzTü. aàrı- aàrıdı MN11350 9v 1.

aú ‘ak, beyaz’ MN11350 9v 2. Tb. aà,

KAzTü. aà.

aú ciger ‘ak ciğer’ MN11350 11v 2.

Tb. aà ciyer, KAzTü. aà ciyer.

aú úaradaş ‘beyaz tenli cariye’

MN11350 14v 20. Tb. aà keniz, KAzTü.aà bedenli keniz.

aúaç ‘ağaç’ MN11350 13v 4, 13v 13,

14v 7. Tb. aàac/aàaç, KAzTü.

aàac.

aúız ‘ağız’ MN11350 11r 10. Tb. aàız,

KAzTü. aàız.

Àúla- ‘ağlamak’ (krş. aàla-) Tb. aàla-,

KAzTü. aàla-. Àúlamaú

MN11350 7r 16.

aúrı ‘ağrı’ MN11350 13v 14. Tb. aàrı, KAzTü. aàrı. aúrımaú

MN11350 6r 17.

Àúsır- ‘aksamak, hafifçe topallamak’

(krş. Àsúır-) Tb. asúır-, KAzTü.

asúır-, Àúsırmaú MN11350 7v

3.

aúşam ‘akşam’ MN11350 14r 17. Tb.

aòşam, KAzTü. aòşam.

Àla göz ‘iri göz’ MN11350 16r 7.

Tb. ala göz, KAzTü. ala göz

alma ‘elma’ MN11350 12v 3. Tb.

alma, KAzTü. alma. alması

MN11350 9r 12.

al- ‘almak, satın almak’ Tb. al-, KAzTü. al-. almaú MN11350

6v 15, 7r 15.

alt ‘alt’ MN11350 14r 9. Tb. alt, KAzTü. alt.

134

altı ‘altı’ MN11350 12v 8. Tb. altı, KAzTü. altı.

altmış ‘altmış’ MN11350 12v 11. Tb.

atmış, KAzTü. altmış.

amcuú ‘kadının cinsiyet organı’

MN11350 11v 6. Tb. amcıò,

KAzTü. amcıú.

an ‘on’ MN11350 12v 10. Tb. on, KAzTü. on.

an bir ‘on bir’ MN11350 12v 13. Tb.

on bir, KAzTü. on bir.

an min altı yüz úırò üç ‘on bin altı

yüzkırk üç’ MN11350 12v 15.

Tb. on min altı yüz úırò üç,

KAzTü. on min altı yüz úırò üç.

and ‘yemin’ MN11350 14v 9. Tb. and, KAzTü. and.

anla- ‘anlamak’ Tb. anla-, KAzTü.

anla-, anlamaú MN11350 7r 9.

anlar ‘onlar’ MN11350 15v 1. Tb.

olar, KAzTü. onlar

Ànna ‘anne’ MN11350 15r 4. Tb. ana, ebe, KAzTü. ana.

Ànnı ‘alın’ MN11350 11r 7. Tb. alın, KAzTü. alın.

Ànúır- ‘anırmak’ Tb. anúır-, KAzTü.

anúır-, Ànúırmaú MN11350 7r

4.

apar- ‘götürmek’ MN11350 8r 4. Tb.

apar, KAztü. apar-, aparan MN11350 8r 4.

aparanler MN11350 8r 4.

aaprar MN11350 8r 3.

aaprar mı MN11350 8r 7.

apararam MN11350 8r 3, 8r 5.

apararıò MN11350 8r 3, 8r 5.

apararler MN11350 8r 3.

apararler mi MN11350 8r 7.

apararsan MN11350 8r 3.

apararsan mı MN11350 86 8.

apararsız MN11350 3.

apararsız mı MN11350 8r 8.

apardı MN11350 2.

apardıler MN11350 2.

apardılmış MN11350 8r 4.

apardılmışler MN11350 8r 4.

apardım MN11350 8r 2.

apardın MN11350 8r 2.

apardıò MN11350 8r 3.

apardız MN11350 8r 2.

aparız MN11350 8r 5.

aparma MN11350 8r 5.

aparmadı MN11350 8r 6.

aparmadıler MN11350 8r 6.

aparmadım MN11350 8r 6.

aparmadın MN11350 8r 6.

aparmadıò MN11350 8r 6.

aparmadız MN11350 8r 6.

aparmaram MN11350 8r 7.

aparmarıò MN11350 8r 7.

aparmasın MN11350 8r 5.

aparmasınler MN11350 8r 5.

aparmasız MN11350 8r 5.

aparmaú MN11350 5v 4, 8r 2.

aparmaz MN11350 8r 7.

aparmazler MN11350 8r 7.

aparmıyam MN11350 8r 5.

aparmıyaò MN11350 8r 5.

aparrıò mı MN11350 8r 8.

aparsın MN11350 8r 4.

aparsınler MN11350 8r 4.

Àra ‘ara, orta’ MN11350 15r 11.

Tb. ara, KAzTü. ara.

arı ‘arı’ MN11350 12r 4. Tb. arı, KAzTü. arı

Àrın- ‘temizlenmek’ Tb. arın-, KAzTü.

arın-, Àrınmaú MN11350 5r 18.

Àrıt- ‘temizlemek’ Tb. arıt-, KAzTü.

arıt-, Àrıtmaú MN11350 5r 17.

135

Àrıò ‘zayıf insan’ MN11350 15r 2. Tb.

arıò, KAzTü. arıò.

arpa ‘arpa’ MN11350 12v 1. Tb.

arpa, KAzTü. arpa.

Àrtur- ‘artırmak’ Tb. artır-, KAzTü.

artır-, artırmaú MN11350 6v

11.

artuú ‘artık’ Tb. artıò, KAzTü. artıú, artıú, artuú olmaú MN11350 6v

12.

arvat ‘kadın’ MN11350 14r 7. Tb.

arvat, zenen, KAzTü. arvat.

aslan ‘aslan’ MN11350 11v 19. Tb.

aslan, şĆr, KAzTü. aslan, şir

as- ‘asmak’ Tb. as-, KAzTü. as-, asmaú MN11350 5r 5.

Àsúır- ‘hapşırmak’ (krş. Àúsır-) Tb.

asúır-, KAzTü. asúır-, Àsúırmaú

MN11350 7r 6.

aşaúı ‘aşağı’ MN11350 13r 5. Tb.

aşaàı, KAzTü. aşaàı

at ‘at’ MN11350 11v 15. Tb. at, KAzTü. at, atlı MN11350

14r 15.

ata ‘ata, baba’ (krş. ÀttÀ) Tb. ata, baba, KAzTü. ata, atası MN11350 9r

14.

Àt- ‘atmak’ Tb. at-, KAzTü. at-, atmaú

MN11350 5r 9.

ÀttÀ ‘ata, baba’ (krş. ata) MN11350 13r

8.Tb. ata, baba, KAzTü. ata.

avla- ‘avlamak’ Tb. ovla-, KAzTü.

ovla-, avlamaú MN11350 7r 1.

avlan- ‘avlanmak’ Tb. ovlan-, KAzTü.

ovlan-, avlanmaú MN11350 7r

1.

avo ‘dağ koyunu’ MN11350 11v 18.

Tb. daà úoyunέ, KAzTü. daà

úoyunu

ay ‘ay’ MN11350 10v 20, 11r 1, 15r 4,

15r 5. Tb. ay, KAzTü. ay.

ayaú ‘ayak’ MN11350 11v 7. Tb.

ayaò/ayaà, KAzTü. ayaú

ayaúından MN11350 9r 4-5.

ayaúúabı ‘çarık’ MN11350 11v 13. Tb.

ayaúúabı, KAzTü. ayaú úabı

ayı ‘ayı’ MN11350 11v 20. Tb.

ayı, KAzTü. ayı

Àyrı ‘ayrı’ MN11350 16r 2. Tb.

ayrı, KAzTü. ayrı

ayrılıò ‘ayrılık’ MN11350 15r 15. Tb.

ayrılıò, KAzTü. ayrılıú

az ‘az’ MN11350 14v 17, 15v 14. Tb.

az, KAzTü. az

azıraú ‘daha az, çok az’ MN11350 14v

18. Tb. azıraú, KAzTü. azımtıl

baàışla- ‘bağışlamak’ Tb. bağışla-,

KAzTü. baàışla-, baàışlamaú

MN11350 5r 19.

baca ‘baca’ MN11350 14r 3. Tb.

baca, KAzTü. baca.

baha ‘pahalı’ MN11350 14v 12. Tb.

baha, KAzTü. baha.

baò- ‘bakmak’ Tb. baò-, KAzTü. baò- baòmaú MN11350 7v 10.

baú ‘bağ’ MN11350 13r 14. Tb.

baà, KAzTü. baà.

136

baúla- ‘bağlamak’ Tb. baàla-, KAzTü.

baàla-, baúlamaú MN11350 5v

5.

baúarsaú ‘bağırsak’ MN11350 11v 3.

Tb.baàırsaò, KAzTü. baàırsaú.

bal ‘bal’ MN11350 12v 4. Tb.

bal, KAzTü. bal.

baldır ‘baldır’ MN11350 11v 8. Tb.

baldır, KAzTü. baldır.

baluú ‘balık’ MN11350 12r 7. Tb.

balıò, KAzTü. balıú

barmaú ‘parmak’ MN11350 11r 18.

Tb.barmaò, KAzTü. barmaú

baş ‘baş’ MN11350 11r 7. Tb.

baş, KAzTü. baş, başında MN11350 9r 4, 7.

başı baúlı ‘kurbağa’ MN11350 12r 7.

Tb. úurbaàa, KAzTü. úurbaàa.

başúa ‘başka’ MN11350 15v 7. Tb.

başúa, KAzTü. başúa.

başmaú ‘ayakkabı’ MN11350 11v 13.

Tb. başmaò, KAzTü. başmaú.

bat- ‘kirlenmek’ Tb. bat, KAzTü. bat- batmaú MN11350 5r 6.

batır- ‘kirletmek’ Tb. batır-, KAzTü.

batır-, batırmaú MN11350 5r 6.

batma ‘batman, eski bir ağırlık ölçüsü’

MN11350 12v 15, 12v 16 3.

Tb. batman, KAzTü. batman.

bayram ‘bayram’ MN11350 14v 6.

Tb. bayram, KAzTü. bayram.

bayúuş ‘baykuş’ MN11350 12r 15.

Tb. bayúuş, KAzTü. bayúuş.

begen- ‘beğenmek’ Tb. beyen-, KAzTü. beyen-, begenmaú

MN11350 5v 6.

bĆl ‘bel’ MN11350 11v 5. Tb. bĆl, KAzTü. bĆl.

bende ‘kul’ Tb. úul, KAzTü. úul bendedeng MN11350 15v 20.

ben ‘ben’ Tb. men, KAzTü. men

b. -i MN11350 8v 7.

benõer ‘gibi’ MN11350 15v 8. Tb.

benzer, KAzTü. benzer.

berk ‘sert’ MN11350 14r 12.

Tb. berk, KAzTü. berk

berkişme ‘inat etme’ MN11350 16r 8.

Tb. berkişme, KAzTü.berkişme

bĆş ‘beş’ MN11350 12v 8. Tb. bĆş,

KAzTü. bĆş.

bĆşik ‘beşik’ MN11350 15r 1.

Tb. bĆşik, KAzTü.bĆşik

bĆyin ‘beyin’ MN11350 11r 7.

Tb. bĆyin, KAzTü.bĆyin

bĆz ‘bez’ MN11350 14v 12.

Tb. bĆz, KAzTü.bĆz

bırçaú ‘bıçak’ MN11350 13v 2.

Tb. piçaò, KAzTü.bıçaú

bıyıġ ‘bıyık’ MN11350 11r 13.

Tb. bıyıà, KAzTü.bıyıà.

bibi ‘hala’ MN11350 14v 5.

Tb. bibi, KAzTü.bibi.

biç- ‘biçmek’ Tb. biç-, KAzTü. biç-

biçmaú MN11350 6r 17.

bĆle ‘böyle, biz de’ MN11350 15r 15,

15r 16. Tb. bĆle, KAzTü. bĆle.

137

bilek ‘bilek’ MN11350 11r 16.

Tb. biley, KAzTü.bilek

bile ‘kendi’ Tb. bile, öz, KAzTü. öz, bilesine MN11350 16r 11 2.

bilk ‘kanat’ MN11350 13r 11.Tb.

úanad, KAzTü. úanad

bil- ‘bilmek’ Tb. bil-, KAzTü. bil-, bilmaú MN11350 6r 16.

bir ‘bir’ MN11350 12v 7, 15, 17, 15r

17. Tb. bir, KAzTü. bir, biri MN11350 16r 7.

birinin MN11350 16r 7.

birçek ‘saç’ MN11350 11r 9.

Tb. birçek, KAzTü. birçek.

bire ‘güve’ MN11350 12r 10.

Tb. bire, KAzTü. bire,

bişir- ‘pişirmek’ Tb. pişir-, KAzTü.

bişir-, bişirmaú MN11350 5r 18

bit ‘bit’ MN11350 12r 10.

Tb. bit, KAzTü. bit.

bit- ‘bitmek’ Tb. bit-, KAzTü. bit-, bitmaú MN11350 6v 7.

biz ‘biz’ MN11350 8v 2.Tb. biz,

KAzTü. biz, bizi MN11350 8v 8 2.

bizim MN11350 8v 13-14.

bizin MN11350 8v 12.

boğın ‘boyun’ MN11350 11r 13.

Tb. boyun, KAzTü.boyun

boúaz ‘boğaz’ MN11350 11r 11- 12.

Tb. boàaz, KAzTü.boàaz

boú- ‘boğmak’ Tb. boà-, KAzTü.boà- boúmaú MN11350 6r 13.

boúul- ‘boğulmak’ MN11350 6r 13.

Tb. boàul-, KAzTü.boàul-

borc ‘borç’ MN11350 14v 8.

Tb. borc, KAzTü.borc

boş ‘boş’ MN11350 13v 6, 14r 13.

Tb. boş, KAzTü.boş, boş olmaú MN11350 6r 6.

boşat- ‘boşaltmak’ Tb. boşat, KAzTü.boşalt-, boşatmaú

MN11350 6r 6.

boya- ‘boyamak’ Tb. boya-, KAzTü.boya boyamaú

MN11350 6v 5.

bozbaş ‘bir çeşit sulu yemek’

MN11350 12r 16. Tb. şorba, KAzTü. şorba

börk ‘şapka’ MN11350 11v 12.

Tb. börk, KAzTü.börk

böyreg ‘böğrek’ (krş. böyrek)

MN11350 11v 2. Tb. böyrey, KAzTü.böyrek.

böyrek ‘böğrek’ (krş. böyreg)

MN11350 11v 3. Tb. böyrey,

KAzTü.böyrek

böyük ‘büyük’ MN11350 13r 11.

Tb. böyüh, KAzTü.böyük

bu ‘bu’ MN11350 15r 18, 15v 2, 16r 3.

Tb. bu, KAzTü.bu, budur MN11350 16r 8.

bular MN11350 14r 19.

bunan sora MN11350 16r 7.

burda MN11350 15v 2.

buraya MN11350 15v 3.

bugĆce ‘bugece’ MN11350 14r 17, 13r

4. Tb. bugĆce, KAzTü. bugĆce.

138

bugün ‘bugün’ MN11350 14r 2, 13r 3.

Tb. bugün, KAzTü.bugün

bucaò ‘köşe’ MN11350 14v 19.

Tb. bucaò, KAzTü.bucaú

bud ‘but’ MN11350 11v 8.

Tb. bud, KAzTü.bud

budaò ‘dal’ MN11350 14r 16.

Tb. budaò, KAzTü.budaú

buúçı ‘testere’ MN11350 13r 1.

Tb. buşúέ , KAzTü.bışòı.

buúda ‘buğda’ MN11350 12v 5.

Tb. buàda, KAzTü.buàda.

bulama ‘ağız’ MN11350 12r 17.

Tb. bulama, KAzTü.bulama.

bulat- ‘kirletmek’ Tb. bulat-, KAzTü.

bulat-, bulatmaú MN11350 5r 6

bulut ‘bulut’ MN11350 11r 2.

Tb. bulut, KAzTü.bulud

buppı ‘ibibik’ MN11350 12r 15.

Tb. buppı, KAzTü.buppı

burun ‘burun’ MN11350 11r 9.

Tb. burun, KAzTü.burun

buynız ‘buynuz’ MN11350 14r 16.

Tb. buynuz, KAzTü.buynuz

buyur- ‘buyurmak’ Tb. buyur-, KAzTü. buyur-

buyurmaú MN11350 7r 8.

buz ‘buz’ MN11350 12v 7.

Tb. buz, KAzTü.buz

büz- ‘büzmek’ Tb. büz-, KAzTü. büz-

büzmaú MN11350 6r 5.

can ‘can’ Tb. can, KAzTü. can, canım MN11350 10v 15.

ceyran ‘ceylan’ MN11350 11v 19.

Tb. cĆyran, KAzTü. cĆyran

cız- ‘çizmek’ Tb. cız-, KAzTü. cız-

cızmaú MN11350 6r 9.

çaà ‘çağ, zaman’ MN11350 15v 12.

Tb. çaà, KAzTü. çaà

çaòur ‘şarap’ MN11350 14r 19.

Tb. çaóır, KAzTü. çaòır

çaúır- ‘çağırmak’ Tb. çaàır-, KAzTü.

çağır-, çaúırmaú MN11350 7r 3

çaúúal ‘çakal’ MN11350 12r 2.

Tb. çaúúal, KAzTü. çaúúal

çal- ‘çalmak’ Tb. çal-, KAzTü. çal- çalmaú MN11350 6v 10.

çanaò ‘çanak, kâse’, MN11350 6r 11,

14v 10. Tb. çanaò, K KAzTü.

çanaú

çanaòa MN11350 6r 11.

çarık ‘çarık, ayakkabı’ MN11350 12v

17. Tb. çarıú, KKAzTü. çanaú

çek- ‘çekmek’ MN11350 7r 17, 9v 4.

Tb. çek-, KKAzTü. çek-

çekdim MN11350 8v 15

çekende MN11350 9v 20.

çekil- ‘geri çekilmek’ Tb. çekil-, KAzTü. çekil-, çekilmaú

MN11350 5v 6.

çĆkirdek ‘çekirdek’ MN11350 12v r.

Tb. çekirdek, KKAzTü.

çekirdek

çekirtge ‘çekirge’ MN11350 12r 7.

Tb. çekigge, KKAzTü.

çeyirtge

139

çĆri ‘şaşı’ MN11350 15r 3.

Tb. çĆri, KAzTü. çĆri.

çetin ‘zor’ MN11350 13v 15.

Tb. çetin, KKAzTü. çetin

çĆyne- ‘çiğnemek’ Tb. çĆyne-,

KAzTü. çĆyne-, çĆynemaú

MN11350 6r 4.

çıban ‘çıban’ MN11350 7v 6.

Tb. çiban, KKAzTü. çiban.

çıò- ‘çıkmak’ Tb. çıò-, KAzTü. çıò-,

çıòmaú MN11350 5v 15, 10r 7.

çıòar- ‘çıkarmak’ Tb. çıòar-, KAzTü.

çıòar-, çıòarmaú MN11350 5v

15.

çıòart- ‘çıkartmak’ Tb. çıòart-, KAzTü.

çıòart-, çıòartmaú MN11350 5v

15.

çıòdur- ‘çıkarmak’, Tb. çıòar-, KAzTü.

çıòar-, çıòdurmaú MN11350 5v

15.

çılpaú ‘çıplak’ MN11350 13r 10. Tb.

çılpaò, KAzTü. çılpaú.

çibin ‘sinek’ MN11350 12r 8.

Tb. çibin, KKAzTü. çivin.

çigin ‘omuz’ (krş. çiyin) MN11350 11r

14. Tb. çiyin, KKAzTü. çiyin.

çiğ ‘çiğ’ MN11350 13v 6.

Tb. çiy, KKAzTü. çiy .

çiğ kerpiç ‘çiğ kerpiç’ MN11350 13v

7. Tb. çiğ kerpic, KAzTü. çiğ

kerpic.

çiyin ‘omuz’ (krş. çigin) MN11350 11r

14. Tb. çiyin, KAzTü. çiyin.

çilik ‘küçük’ Tb. kiçih, KAzTü. kiçik,

çilik barmaú MN1350 11r 18.

çoban ‘çoban’ MN11350 14r 19.

Tb. çoban, KAzTü. çoban .

çoò ‘çok’ MN11350 16r 4.

Tb. çoò, KAzTü. çok .

çöl ‘çöl’ MN11350 14v 1.

Tb. çol, KAzTü. çöl .

çörek ‘ekmek’ MN11350 12v 6.

Tb. çöreh, KKAzTü. çörek .

çuòur ‘çukur’ MN11350 14r 6, 15r 1.

Tb. çuòur, KAzTü. çuòur .

çuze ‘nasır’ MN11350 13r 19.

Tb. çö uzunze, KAzTü. ç .

çürü- ‘çürümek’ Tb. çürü-, KAzTü.

çürü-, çürümaú MN11350 5v 11.

daban ‘taban’ MN11350 11v 9 ,13r 6.

Tb. daban, KAzTü. daban.

dad ‘tat’ MN11350 15r 6.

Tb. dad, KAzTü. dad.

dad- ‘tatmak’ Tb. dad-, KAzTü. dad-,

dadmaú MN11350 5v 20.

daà ‘dağ’ MN11350 14v 20

Tb. daà, KAzTü. daà.

dahı ‘başka’ MN11350 15v 7.

Tb. daha, KAzTü. daha.

daúarçıú ‘dağarcık’ MN11350 13r 4.

Tb. daàarcık, KAzTü. daàarcık.

dalaú ‘dalak’ MN11350 11v 3.

Tb. dalaò, KAzTü. dalaú. dalı ‘arka’ MN11350 11v 9, 13r 12,

13r 13. Tb. dalı, KAzTü. dalı.

dam ‘dam’ MN11350 13r 6 2.

Tb. dam, KAzTü. dam.

140

damar ‘damar’ MN11350 11v 10.

Tb. damar, KAzTü. damar.

dam- ‘damlamak’ Tb. dam-, KAzTü.

dam-, dammaú MN11350 6r 1.

damçı ‘damla’ MN11350 14v 9.

Tb. damcı, KAzTü. damcı.

damız- ‘damlatmak’ Tb. damızdır-, KAzTü. damızdır-, damızmaú

MN11350 6r 1.

danış- ‘konuşmak’ Tb. danış-, KAzTü.

danış-, danışmaú MN11350 6r

6.

dan- ‘inkâr etmek’, Tb. dan-, KAzTü.

dan-, danmaú MN11350 6r 5.

dar ‘dar’ MN11350 13r 20.

Tb. dar, KAzTü. dar.

daraú ‘tarak’ MN11350 14r 15.

Tb. daraú, KAzTü. daraú.

daş ‘taş’ MN11350 14r 14.

Tb. daş, KAzTü. daş.

daşşaú ‘taşak’ MN11350 11v 5.

Tb. daşşaú, KAzTü. daşşaú.

davşan ‘tavşan’ MN11350 12r 3.

Tb. do:şan, KAzTü. dovşan.

day ‘erkek at yavrusu’ MN11350 11v

16. Tb. dayça, KAzTü. dayça.

deg- ‘değmek’ Tb. dey-, KAzTü. dey-,

degdi MN11350 6r 11, 12.

degmaú MN11350 6r 11.

degil ‘değil’ MN11350 15v 14.

Tb. deyir, KAzTü. dĆyil. degirman ‘değirmen’ MN11350 12v

18. Tb. deyirman/derman, KAzTü. deyirman.

deli ‘deli’ MN11350 13v 18.

Tb. deli, KAzTü. deli.

dĆ- ‘demek, söylemek’, Tb. dĆ-,

kAzTü. dĆ-,

dĆmaú MN11350 6r 18, 7r 18.

diyerem MN11350 16r 11.

demür ‘demir’ MN11350 12v 20.

Tb. demir, KAzTü. demir.

deri ‘deri’ MN11350 11r 6, 13r 15.

Tb. deri, KAzTü. deri. derisi MN1350 7r 20- 7v 1.

derisin MN11350 5v 12.

der- ‘dermek, koparmak’ Tb. der-,

KAzTü. der-, dermaú MN11350 6r 5.

deste ‘bir şeyin elle tutulacak yeri’ Tb.

deste, úulp, KAzTü. deste,

destesi MN11350 9r 18.

dĆşil- ‘deşilmek’ Tb, dĆşil-, KAzTü.

dĆşil-, dĆşildi MN11350 7v 6,

dĆşilmaú MN11350 7v 6.

deve ‘deve’ MN11350 11v 16.

Tb. deve, KAzTü. deve.

dıllaú ‘kadının cinsiyet organı’

MN11350 11v 6. Tb. dıllaú,

KAzTü. dıllaú.

dırnaú ‘tırnak’ MN11350 11r 18.

Tb. dırnaú, KAzTü. dırnaú

dil ‘dil’ MN11350 11r 11-12.

Tb. dil, KAzTü. dil.

dilçek ‘dilcik’ MN11350 11r 11-12.

Tb. dilçeh, KAzTü. dilçek.

dimdik ‘gaga’ MN11350 15r 9.

Tb. dimdik, KAzTü. dimdik.

141

diri ‘canlı’ MN11350 14r 7.

Tb. diri, KAzTü. diri.

dirsek ‘dirsek’ MN11350 11r 16.

Tb. dirsek, KAzTü. dirsek.

diş ‘diş’ MN11350 11r 1o. Tb. diş,

KAzTü. diş, dişi MN11350 15r

5.

dişle- ‘dişlemek’ Tb. dişle-, KAzTü.

dişle-, dişlemaú MN11350 6r

19.

diz ‘diz’ MN11350 11v 8.

Tb. diz, KAzTü. diz.

dog- ‘doğmak’ Tb. doà- KAzTü. doà-,

dogmaú MN11350 6v 8.

doúrı ‘doğru’ MN11350 13v 20.

Tb. doàrέ, KAzTü. doàru.

doúsan ‘doksan’ MN11350 12v 12.

Tb. doòsan, KAzTü. doòsan.

doúúuz ‘dokuz’ MN11350 12v 9.

Tb. doúúuz, KAzTü. doúúuz.

dol- ‘dolmak’ Tb. dol-, KAzTü. dol-, dolmaú MN11350 5v 1.

dolandur- ‘gezdirmek’ Tb. dolandır-, KAzTü. dolandır-,

dolandurmaú MN11350 7r 14.

dolan- ‘gezmek’ Tb. dolan-, KAzTü.

dolan-

dolanmaú MN11350 7r 14.

doldur- ‘doldurmak’ Tb. doldur-, KAzTÜ. doldur-

doldurmaú MN11350 5r 20.

dolı ‘dolu’ (krş. dolu) MN11350 13r

11. Tb. dolέ, KAzTü. dolu.

dolu ‘dolu’ (krş. dolı) MN11350 11r 3.

Tb. dolέ, KAzTü. dolu.

don ‘etek, cübbe’ MN11350 11v 12.

Tb. don, KAzTü. don.

dongız ‘domuz’ MN11350 11v 20.

Tb. doàuz, KAzTü. donuz.

dög- ‘döğmek’ Tb. döy-, KAzTü. döy-

dögmaú MN11350 7v 2.

dön- ‘dönmek’ Tb. dön-, KAzTü. dön-

dönmaú MN11350 5v 2.

dörd ‘dört’ MN11350 12v 8. Tb. dörd,

KAzTü. dörd.

döş ‘göğüs’ MN11350 11r 20. Tb. döş,

KAzTü. döş.

duèa ‘dua’ Tb dua, KAzTü. dua,

duası MN11350 9r 8, 9.

dudaú ‘dudak’ MN11350 11r 10.

Tb. dodaú, KAzTü. dodaú.

duman ‘duman’ MN11350 15r 10.

Tb. duman, KAzTü. duman.

durúız- ‘kaldırmak’ Tb. durúız-,

KAzTü. durúuz-, durúızmaú

MN11350 5r 20, durúızdurdı

MN11350 16r 13.

dur- ‘durmak’ Tb dur-, KAzTü. dur-, durmaú MN11350 5r 10, 5r 19.

duz ‘tuz’ MN11350 12v 6. Tb. duz, KAzTü. duz.

dügi ‘pirinç’ MN11350 12r 20. Tb.

düyi, KAzTü. düyü.

dügün ‘düğüm’ MN11350 14v 13.

Tb. düyün, KAzTü. düyün.

142

dünen ‘dün’ MN11350 13v 18, 14r 2.

Tb. dünen, KAzTü. dünen

dünengĆce ‘düngece’ MN1135013v

18,14r 18. Tb. dünengĆce,

KAzTü. DünengĆce

düş- ‘düşmek, inmek’ Tb. düş-, KAzTü. düş-,

düşmaú MN11350 5r 10.

düşür- ‘düşürmek’ Tb. düşür-, KAzTü. düşür-,

düşürmaú MN11350 5r 15.

düz ‘doğru, usluca’ Tb. düz, KAzTü.

düz, düz ėyleş- düz oturmak,

uslu oturmak, düz otur- düz

oturmak, uslu oturmak

d. -maú MN11350 6v 2.

düz- ‘dizmek’ MN11350 6v 2, Tb.

düz-, KAzTü.

egil- ‘eğilmek’ Tb. eyil-, KAzTü. eyil- egilmaú MN11350 6r 14.

egri ‘eğri’ MN11350 14v 11.

Tb. eyri, KAzTü. eyri.

äúilli ‘akıllı’ MN11350 14v 3.

Tb. eàilli, KAzTü. aàıllı

ek- ‘ekmek, dikmek’ Tb. ek-, KAzTü.

ek-, ekmaú MN11350 7r 10.

el ‘el’ MN11350 11r 15. Tb. el, KAzTü. el, el dalı el arkası

MN11350 11r 17.

Ćle ‘öyle’ MN11350 15v 5, 6, 16r 8.

Tb. Ćle, KAzTü. Ćle.

Ćle- ‘yapmak, etmek’ Tb. Ćle-, KAzTü.

Ćle-, Ćlecaġdur MN11350 10r

11. Ćledim MN11350 8v 15.

Ćledum MN11350 9v 5.

Ćlemaú MN11350 7r 15.

elli ‘elli’ MN11350 12v 11.

Tb. elli, KAzTü. elli.

emçek ‘eme, göğüs’ MN11350 11r 20.

Tb. emcek, KAzTü. emcek

em- ‘emmek’ Tb. em-, KAzTü. em-,

emmaú MN11350 7v 6.

emme úızı ‘hala kızı, kuzen’ MN11350

13v 12. Tb. emme úızı, KAzTü. bibi úızı.

emu ‘amca’ Tb. emi, KAzTü. emi, emusi MN11350 9r 14.

emu úızı ‘amca kızı, kuzen’ MN11350

13v 12. Tb. emi úızı, KAzTü.

emi úızı

endir- ‘indirmek’ Tb. endir- /yĆndir-,

KAzTü.Ćndir-, endirmaú

MN11350 5r 15.

en- ‘inmek’ Tb. en-/yĆn-, KAzTü. Ćn-,

enmaú MN11350 5v 14.

enni ‘geniş’ MN11350 13r 14.

Tb. enni, KAzTü. Ćnni.

ennik ‘allık, al renginde olan’

MN11350 14r 12. Tb. ennik,

KazTü. allık.

er ‘koca, eş’ MN11350 14r 20.

Tb. er, KAzTü. er.

ärò ‘ark’ MN11350 13v 4. Tb. Σrò, K

KAzTü. arò.

erik ‘kaysı’ MN11350 12r 17. Tb. erik,

KazTü. erik.

Ćrkek ‘erkek’ MN11350 15r 11. Tb.

Ćrkek, KAzTü. Ćrkek.

eskik ‘eksik’ MN11350 14v 18. Tb.

eskih, KAzTü. eskik.

143

es- ‘esmek’ Tb. es-, KAzTü. es-, esmaú MN11350 7v 12.

Ćşik ‘dışarı’ MN11350 13r 18. Tb.

Ćşik, KAzTü. Ćşik.

Ćş- ‘eşmek, karıştırmak’ Tb. Ćş-,

KAzTü. Ćş-, Ćşmaú MN11350

7v 13.

Ćşşek ‘eşek’ MN11350 11v 17. Tb.

Ćşşek, KAzTü. Ćşşek.

et ‘et’ MN11350 12v 5. Tb. et, KAzTü. et.

Ćv ‘ev’ MN11350 13v 6, 15v 17. Tb.

Ćv, KAzTü. Ćv, Ćvi MN11350

8v 15. Ćvinde MN11350 9r 5.

Ćyleş- ‘oturmak’ Tb. Ćyleş-, KAzTü.

eyleş-, eyleşmaú MN11350 7v

8.

ezilib ‘çok pişmiş et, ezilmiş’ M

MN11350 15r 9. Tb. ezilip,

KAzTü. ezilib.

fuùa ‘futa’ MN11350 15r 3.

gĆc ‘geç’ MN11350 13v 19. Tb. gĆc,

KAzTü. gĆc.

gĆce ‘gece’ MN11350 9r 14, 14r 17.

Tb. gĆce, KAzTü. gĆce,

gĆce içün MN11350 15v 9.

gĆce börki ‘gece şapkası’ MN11350

11v 12. Tb.gĆce börkü,

KAzTü. gĆce bürkü.

gĆce úuşı ‘yarasa’ MN11350 12r 15.

Tb. gĆce úuşέ, KAzTü. gĆce. úuşü.

gĆce yarısı ‘gece yarısı’ MN11350 14r

18,15r 13. Tb. gĆce yarsı, KAzTü. gĆce yarısı.

geçi ‘keçi’ MN11350 11v 18. Tb. gĆçi, KAzTü. kĆçi.

gĆt- ‘gitmek’ Tb. gĆt-, KAzTü. gĆt-, gĆdende MN11350 9v 20.

gĆtdi MN11350 10v 13.

gĆden MN11350 10r 3.

gĆtmaú MN11350 6v 3.

gel- ‘gelmek’ MN11350 15v 4.

Tb. gel-, KAzTü. gel-, geldi MN1350 15v 15-16.

gelduò MN11350 15r 16.

gelin MN11350 14v 4.

gellem MN11350 16r 11.

gelmaú MN11350 2v 2, 5r 4.

gelmek MN11350 2v 3.

àelyan ‘nargile’ Tb. úelyan, KAzTü. úelyan, g. -ı MN11350

9v 4.

gen ‘geniş’ MN11350 14v 15. Tb. gen,

KAzTü. gĆn

gĆne ‘yine’ MN11350 15v 14. Tb.

gĆne, KAzTü. gĆne.

gerek ‘gerek’ MN11350 3v 16, 9v 10,

9v 11. Tb. gereh, KAzTü.

gerek.

gĆri ‘geri’ MN11350 13r 12. Tb. gĆri, KAzTü. gĆri.

gerneş- ‘esnemek’ Tb. gerneş-,

KAzTü. gerneş-, gerneşmaú

MN11350 6r 14.

getür- ‘getirmek’ Tb. getir-, KAzTü.

getir-, getürmaò MN11350 2v

2. getürmaú MN11350 2v 3, 5r

4.

geyir- ‘geğirmek’ Tb. geyir-, KAzTü.

geyir-, geyirmaú MN11350 5r

7.

144

gezdür- ‘gezdirmek’ Tb. gezdir-, KAzTü. gezdir-, gezdürmaú

MN11350 7r 14.

gez- ‘gezmek’ Tb. gez-, KAzTü. gez-,

gezmaú MN11350 7r 14.

gile ‘göz bebeği’ MN11350 11r 8, 12r

19. Tb. gile, KAzTü. gile.

gilenar ‘vişne’ MN11350 12r 17.

Tb. gilanar, KAzTü. gilanar.

gir- ‘girmek’ Tb. gir-, KAzTü. gir-, girmaú MN11350 6r 16.

giyin ‘zırh’ MN11350 14r 5. Tb.

giyin, KAzTü. gĆyin.

giyindir- ‘giydirmek’ Tb. giydir-, KAzTü. gĆydir-, giyindirmaú

MN11350 5v 10.

giy- ‘giymek’ Tb. giy-, KAzTü. gĆy-,

giymak MN11350 14r 5.

giymaú MN11350 5v 10.

gizlen- ‘gizlenmek’ Tb. gizlen-,

KAzTü. gizlen-, gizlenmaú

MN11350 5v 8.

gizlet- ‘gizletmek’ Tb. gizlet-, KAzTü. gizlet-, gizletmaú

MN11350 5v 7.

göbek ‘göbek’ MN11350 11v 3.

Tb. göbeh, KAzTü. göbek.

gögçek ‘güzel, gök gibi’ MN11350 15r

8. Tb. göyçeh, KAzTü. göyçek.

göger- ‘yeşermek’ Tb. göyer- ,KAzTü.

göyer-, gögermaú MN11350 6v

13.

gögül ‘gönül’ MN11350 11v 1.

Tb. göyül, KAzTü. könül.

gök ‘gök’ MN11350 10v 19. Tb.

göy, KAzTü. göy.

gönder- ‘göndermek’ Tb. gönder-, KAzTü. gönder-, göndermaú

MN11350 7r 8.

gör- ‘görmek’ Tb. gör-, KAzTü. gör-, gördi MN11350 10r 13.

gördüm MN11350 2v 3, 9r 14,

9v 19, 10v 13.

görmaú MN11350 6v 1.

görmiş MN11350 10r 14, 10r

17.

görmişdi MN11350 10r 14, 10r

18.

görmişdiler MN11350 10r 18.

görmişdin MN11350 10r 18.

görmişdiz MN11350 10r 19.

görmişdüm MN11350 10r 19.

görmişdüò MN11350 10r 19.

görmişem MN11350 10r 18.

görmişiò MN11350 10r 18.

görmişler MN11350 10r 17.

görmişsen MN11350 10r 17.

görmişsiz MN11350 10r 17.

görüb MN11350 10r 13.

görüp MN11350 10r 16.

görüpdi MN11350 10r 19.

görüpdiler MN11350 10r 19.

görüpdüm MN11350 10r 20.

göpüpdüò MN11350 10r 20.

görüpler MN11350 10r 16.

görüpsen MN11350 10r 16, 10r

19.

görüpsiz MN11350 10r 16,

10r 20.

görset- ‘göstermek’ Tb. görset-, KAzTü. görset-, görsetmaú

MN11350 7v 10.

göster- ‘göstermek’ Tb. görset-, KAzTü. göster-, göstermaú

MN11350 7v 9.

145

göt ‘göt’ MN11350 11v 7. Tb. göt, KAzTü. göt.

götür- ‘kaldırmak, almak’ Tb. götür-, KAzTü. götür-, götürmaú

MN11350 5v 4.

göy ‘mavi’ MN11350 11r 4, 12v 19,

12v 19. Tb. göy, KAzTü. göy.

göyer- ‘yeşermek’ Tb. göyer-, KAzTü. göyer-, göyermaú

MN11350 6v 13.

göz ‘göz’ MN11350 11r 8. Tb. göz,

KazTü. göz, gözi MN11350 9v

1, 9v 2 2, 9v 5, gözini

MN11350 9v 5.

gözel ‘güzel’ MN11350 15r 8. Tb.

gözel, KAzTü. gözel.

güc ‘güç’ MN11350 14r 8. Tb.

güc, KAzTü. güc.

gögürçin ‘güvercin’ MN11350 12r 12.

Tb. göyerçin, KAzTü.göyerçin.

gül ‘gül’ MN11350 13r 3. Tb. gül, KAzTü. gül.

gül- ‘gülmek’ Tb. gül-, KAzTü. gül-, gülmaú MN11350 6r 15.

gün ‘gün’ MN11350 10v 19, 10v 20,

14r 2. Tb. gün, KAzTü. gün,

gün orta MN11350 14v 3.

güreken ‘damat’ MN11350 13v 12.

Tb. küreken, KAzTü. küreken.

gürülde- ‘gürlemek’ Tb. gürülde-,

KAzTü. gurulda-, gürüdedi

MN11350 11r 4.

göyer- ‘yeşermek’ Tb. göyer-,

KAzTü. göyer-, göyermaú

MN11350 6v 13.

güzgi ‘ayna’ MN11350 12v 17.

Tb. güzgĆ, KAzTü. güzgü.

haçaà ‘ne zaman’ MN11350 15v 12.

Tb. haçan, KAzTü. haçan.

hafılda- ‘köpek havlamasının bir

parçası’ Tb. hafılda-, KAzTü.

hafılda-, hafıldamaú MN11350

7r 5.

òala ‘teyze’ Tb. òala, KAzTü. òala,

hala úızı MN11350 13v 12

óal ‘hâl, keyif’ Tb. hal, KAzTü. hal, halım MN11350 10v 15.

óalsızam MN11350 15v 13.

hamı ‘herkes’ Tb. hamı, KAzTü. hamı, hamısı MN11350 15r 16, 15v

13.

hansı ‘hangisi’ MN11350 15v 13. Tb.

hansı, KAzTü. hansı.

hara ‘nereye’ MN11350 15v 12. Tb.

hara, KAzTü. hara.

òarab ‘kötü, yıkık dökük’ MN11350

8v 15. Tb. òarab, KAzTü.

òarab.

harda ‘nerede’. Tb. harda, KAzTü.

harda, hardaidin MN11350 16r

10.

òart ‘kadar’ MN11350 16r 3. Tb.

òart, KAzTü. òart, òarta

MN11350 16r 3.

hayva ‘ayva’ MN11350 12r 20.

Tb. hĆyva, KAzTü. hĆyva.

òäncer ‘kama’ Tb. òΣncer, KAzTü.

òebcer, òΣncerinün MN11350

9r 18.

146

òät ‘yazı’ Tb. òΣt, KAzTü. òet, òΣttini MN11350 9r 19.

òürde ‘hüçük’ MN11350 15r 1.

Tb. òırda, KAzTü. òırda.

óür- ‘havlamak’ Tb. hür-, KAzTü.

hür-, óürmaú MN11350 7r 4.

ıldırım ‘yıldırım’ MN11350 11r 4.

Tb. ıldırım, KAzTü. ildırım.

ısraúa ‘dün değil öbürsü’ MN11350

13r 9, 14r 2, 18. Tb. sıraàa,

KAzTü.sıraàa.

ısraúa gĆce ‘dün gece değil öbür gece’

MN11350 13r 9, 14r 18. Tb. s

sıraàa gĆce, KAzTü. sıraàa

gĆce.

ısraúa gün ‘dün değil öbür gün’

MN11350 13r 9, 14r 2.

Tb. sıraàa gün, KAzTü.

sıraàa gün.

ışıò ėle- ‘ışıklandırmak’ Tb. ışıò Ćle-,

KAzTü. işıú Ćle-, işıò Ćlemaú

MN11350 6v 6.

ışıòlan- ‘ışıklanmak’ Tb. işıòlan-,

KAzTü. işıúlan-, işıúlanmaú

MN11350 6v 6.02:23

ışúır- ‘hıçkırmak’ Tb. işúır-, KAzTü.

hıçúır-, işúırmaú MN11350 6v

16.

iç ‘iç’ MN11350 15v 17. Tb. iç,

KAzTü. iç, içerde MN11350

15v 17. içi MN11350 15r 7.

içinde MN11350 15v 17, 16r 7.

iç- ‘içmek’ Tbg. iç-, KAzTü. iç-,

içmaú MN11350 5r 5.

içün ‘için’ MN11350 15v 9. Tb.

Tb. üçün, KAzTü. üçün.

igirmi ‘yirmi’ MN11350 12v 10.

Tb. yirmi, KAzTü. yirmi.

iki ‘iki’ MN11350 12v 7, 16. Tb.

iki, KAzTü. iki.

iki canı ‘yüklü, hamile’ MN11350 12v

20. Tb. iki canlı, KAzTü. iki canlı.

ikindi ‘ikindi’ MN11350 14v 5.

Tb. ikindi, KAzTü. ikindi.

ilan ‘yılan’ MN11350 12r 4.

Tb. ilan, KAzTü. ilan.

ilik ‘kalem ucu’ MN11350 15r 7.

Tb. ilih, KAzTü. ilik.

inan- ‘inanmak’ Tb. inan-, KAzTü.

inan-, inanmaú MN11350 5r

16.

inĆk ‘inek’ MN11350 11v 16.

Tb. inek, KAzTü. inek.

ince ‘ince’ MN11350 13r 7.

Tb. ince, KAzTü. ince.

incid- ‘incitmek’ Tb. incit-, KAzTü.

incit-, incidmaú MN11350 6v

8.

incin- ‘incinmek’ Tb. incin-, KAzTü.

incin-, incinmaú MN11350 6v

5.

indi ‘şimdi’ MN11350 13v 5. Tb.

indi, KAzTü. indi.

ip ‘ip’ MN11350 14v 2, 14v 2. Tb.

ip, KAzTü. ip.

irĆli ‘ileri’ MN11350 13r 17. Tb.

ireli, KAzTü. ireli.

147

iri ‘iri’ MN11350 13v 14. Tb. iri, KAzTü. iri.

iste- ‘istemek’ Tb. iste-, KAzTü. iste-,

istemaú MN11350 6r 7, 7r 6.

istemirem göre MN11350 9v

13-14.

isti ‘sıcak’ MN11350 14v 14.

Tb. isti, KAzTü. isti.

isti Ćlemaú ‘ısıtmak’ MN11350 7r 13.

Tb. isti Ćle-, KAzTü. isti Ćle-.

isti ol- ‘ısınmak’ Tb. isti ol-, KAzTü.

isti ol-, isti olmaú MN 11350 7r

13.

iş ‘iş’ MN11350 14v 11. Tb. iş,

KAzTü. iş.

işe ‘sidik’ MN11350 13r 16. Tb.

südüh, KAzTü. sidik.

işe- ‘işemek’ Tb. işe-, KAzTü. işe-,

işemaú MN11350 5v 11.

iş ol- ‘iş olmak’ Tb. iş ol-, KAzTü. iş

ol-, iş olmaú MN11350 7r 10,

14v 11.

işid- ‘işitmek’ Tb. Ćşit-, KAzTü. Ćşit-, işitmaú MN11350 7r 2.

iş- ‘içmek’ Tb. iş-, KAzTü. iç-,

işmaú MN11350 5r 5.

it ‘köpek’ MN11350 12r 1. Tb. it, KAzTü. it.

it üzümü ‘kuş üzümü’ MN11350 14v

6. Tb. it üzümì, KazTü. it üzümü.

iti ‘keskin’ MN11350 13v 1. Tb. iti, KAzTü. iti.

itir- ‘yitirmek’ Tb. itir-, KAzTü. itir-, itirmaú MN1350 7r 19.

it- ‘yitmek’ Tb. it-, KAzTü. it-, itmaú MN1350 7r 18

iyde ‘iğde’ MN1350 12v 3.

Tb. iyde, KazTü. iyde.

iyle- ‘koklamak’ Tb. iyle-, KAzTü.

iyle-, iylemaú MN1350 5v 8.

iylen- ‘kokuşmak’ Tb. iylen-,

KAzTü. iylen-, iylenmaú

MN1350 7r 19.

iyne ‘iğne’ MN1350 14r 14. Tb.

iyne, KAzTü. iyne.

úabaò ‘ön’ MN1350 11v 9, 12v 4.

úabar- ‘kabarmak, şişmak’ Tb,

úabar-, KAzTü. úabar-, úabarmaú MN1350 5r 7.

úabuò ‘kabuk’ MN1350 13r 16.

Tb. úabıò, KazTü. úabıú.

úaburga ‘kaburga’ MN1350 11v 5.

Tb. úaburga, KAzTü. úabırga.

úaçırt- ‘kaçırtmak’ Tb. úaçırt-, KAzTü. úaçırt-,

úaçırtmaú MN1350 7r 12.

úaç- ‘kaçmak’ Tb. úaç-, KAzTü. úaç-,

kaçmaú MN1350 7r 17.

kaġız ‘kâğıt’ Tb. kaàız, KAzTü. kaàız,

kaàızı MN1350 8v 16.

úalay ‘kalay’ MN1350 14v 10.

Tb. úalay, KAzTü. úalay.

úal- ‘kalmak’ Tb. úal-, KAzTü. úal-, úalmaú MN11350 7v 5.

148

úalò- ‘kalkmak’ Tb. úalòmaú, KAzTü. úalòmaú, úalòmaú

MN1350 5r 19.

úan ‘kan’ MN1350 13v 9. Tb. úan,

KAzTü. úan.

úanat ‘kanat’ MN1350 13r 6. Tb.

úanat, KAzTü. úanad.

úar ‘kar’ MN1350 11r 3. Tb.

úar, KAzTü. úar.

úara ‘kara. siyah’ MN1350 14r 15.

Tb. úara, KAzTü. úara.

úara alu ‘siyah erik’ MN1350 12v 18.

Tb. úere elĆ, KAzTü. úara alı.

úara ciger ‘kara ciğer’ k. MN1350 11v

2. Tb. úara ciyer, KAzTü. úara

ciyer.

úaradaş ‘cariye’ MN1350 14v 19.

Tb. keniz, KAzTü. keniz.

úaranluò ‘karanlık’ MN1350 13r 19.

Tb. úerannıò, KAzTü. úaranlıú.

úaraúaradaş ‘siyah tenli cariye’

MN1350 14v 2. Tb. úere keniz,

KAzTü. ::::

úarbuz ‘karpuz’ Tb. úarpız¸ KAzTü.

úarpız, úarbuzca MN1350 15v

11.

úardaş ‘kardeş’ MN1350 13r 9.

Tb. úerdeş, KAzTü. úardaş.

úarı ‘yaşlı kadın’ MN1350 13r 17.

Tb. úarı, KAzTü. úarı.

úarın ‘karın’ MN1350 11v 4.

Tb. úarın, KAzTü. úarın.

úarış ‘karış’ MN1350 12v 19, 15r 14.

Tb. úardış, KAzTü. úarış.

úarışdır- ‘karıştırmak’ Tb. úarışdır-,

KAzTü. úarışdır-, úarışdırmaú MN11350 7v 12.

úarışúa ‘karınca’ MN1350 12r 9.

Tb. úarışúa, KAzTü. úarışúa.

úarúa ‘karga’ MN1350 12r 13.

Tb. úarúa, KAzTü. úarúa.

úaş ‘kaş’ MN1350 11r 7. Tb.

úaş, KAzTü. úaş.

úaşı- ‘kaşımak’ Tb. úaşı-, KAzTü.

úaşı-, úaşımaú MN1350 6r 9.

úaşúabaò ‘kaş çatma’ MN1350 16r 8.

Tb. úaşúabaò, KAzTü.

úaşúabaú.

úaya ‘kaya’ MN1350 14v 20.

Tb. úaya, KAzTü. úaya.

úaymaú ‘kaymak’ MN1350 12v 3.

Tb. úaymaú, KAzTü. úaymaú.

úaytar- ‘geri çevirmek, kebul

etmemek’ Tb. úĆyter-, KAzTü. úaytar-, úaytarmaú

MN11350 6r 3.

úazança ‘küçük tencere’ MN1350 13v

18. Tb. úazança, KAzTü.

úazança

úaz- ‘kazmak’ Tb. úaz, KAzTü. úaz-,

úazmaú MN11350 7r 19.

úazúan ‘tencere’ MN1350 13v 18.

Tb. úazan, KAzTü. úazan.

úacala ‘kuzgun’ MN1350 12r 13.

Tb. úuzàun, KAzTü. úuzàun..

kĆçirt- ‘geçmek’ Tb. kĆçirt-, KAzTü.

kĆçirt-, kĆçirtmaú MN11350 6r

8, 7r 12.

149

kĆç- ‘geçmek’ Tb. kĆç-, KAzTü. kĆç-,

kĆçmaú MN11350 6r 9, 7r 13.

kĆflĆn- ‘sarhoş olmak’ Tb. kĆflen-,

KAzTü. kĆflen-, kĆflenmaú

MN113507v 5.

keklik ‘keklik’ MN1350 12r 12.

Tb. kehlik, KAzTü. keklik.

úämiş ‘kamış’ MN1350 15r 13.

Tb. úΣmiş, KAzTü. úamış.

kend ‘köy’ MN1350 13v 17.

Tb. kend, KAzTü. kend.

kertenkele ‘kertenkele’ MN1350 12r 6.

Tb. kertenkele, KAzTü.

kertenkele,

kes- ‘kesmek’ Tb. kes-, KAzTü. kes-,

kesmaú MN1350 5v 3.

kessek ‘kesek’ MN1350 14v 16.

Tb. kessek, KAzTü. kessek,

úäyir- ‘yapmak’ Tb. úΣyir-, KAzTü.

úayır-, käyirmaú MN1350 6v

12, 6v 14.

úäyit- ‘geri dönmek’ Tb. úĆyit-, KAzTü. úayıt- , úΣyitmaú

MN1350 5v 2.

úäynad- ‘kaynatmak’ Tb. úĆynet-, KAzTü. úaynat-, úΣynΣdmaú

MN11350 6r 4.

úäynä- ‘kaynamak’ Tb. úĆyne-,

KAzTü. úayna-, úΣynΣmaú

MN1350 6r 3.

úıl- ‘kılmak’ Tb. úıl-, KAzTü. úıl-,

k. -dı MN11350 7r 16.

k. -maú MN1350

úılınc ‘kılıç’ MN1350 14r 20.

Tb. úılınc, KAzTü. úılınc,

úın ‘kın’ MN1350 14v 7. Tb. úın,

KAzTü. úın.

úıraú ‘kenar’ MN1350 14v 19.

Tb. úıraò, KAzTü. úıraú.

úırò ‘kırk’ MN1350 12v 10.

Tb. úırò, KAzTü. úırò.

úırò ayaú ‘kırkayak böceği’ MN1350 1

12r 4. Tb. úırò eyaò, KAzTü.

úırò ayaú.

úırò- ‘tıraşlamak’ Tb. úırò-, KAzTü.

úırò-, úıròmaú MN1350 5v 17.

kırışan ‘üstübeç’ MN1350 14r 14.

Tb. kırışan, KAzTü. kırışan.

úırlanúuş ‘kırlangıç’ MN1350 12v 14.

Tb. úaranúuş, KAzTü.

úaranúuş.

úırmız ‘kırmızı’k. MN1350 14r 12.

Tb. kırmızı, KAzTü. kırmızı.

úıããa ‘kısa’k. MN1350 15r 1.

Tb. úısa, KAzTü. úısa.

úış ‘kış’ MN1350 14r 6. Tb. úış,

KAztü. úış.

úız ‘kız’ MN1350 13v 12. Tb. úız,

KAzTü. úız.

úızard- ‘kavurmak’ Tb. úızart-, KAzTü. úızart-, úızardmaú

MN1350 6v 15.

úızdır- ‘ısıtmak’ Tb. úızadır-, KAzTü.

úızdır-, úızdırmaú MN1350 5v

16, 6v 15.

úızıl ‘altın’ MN1350 14v 3. Tb

úızıl, KAzTü. úızıl.

150

kim ‘kim’ MN1350 15v 7. Tb.

kim, KAzTü. kim. kimi

MN1350 15v 8.

kiriş ‘tel’ MN1350 14r 8. Tb.

kiriş, KAzTü. kiriş.

kirpi ‘kipri’ MN1350 12r 5. Tb.

kirpi, KAzTü. kirpi.

kirpik ‘kiprik’k. MN1350 11r 9.

Tb. kirpih, KAzTü. kirpik.

kişi ‘erkek’ MN1350 15r 5. Tb.

kişi, KAzTü. kişi.

kişne- ‘kişnemek’ Tb. kişne-,

KAztü. kişne-, kişnemaú

MN1350 7r 3.

kitab ‘kitap’ Tb. kitab, KAzTü.

kitab, kitabı MN11350 8v 18,

20. kitabını MN11350 9r 3-4,

6. kitabınun MN11350 9r 19.

kitabler MN1350 16r 6.

úoca ‘yaşlı erkek’ MN1350 13r 17.

Tb. úoca, KAzTü. úoca.

úoğun ‘kavun’ MN1350 12v 1.

Tb. úohun, KAzTü. úovun.

úol ‘kol’ MN1350 11r 16. Tb. úol, KAztü. úol.

úolbaú ‘bilezik’ MN1350 13v 15.

Tb. úolbaàı, KAzTü. úolbaàı.

úoltuú ‘koltuk’ MN1350 11r 19.

Tb. úoltuò, KAzTü. úoltuú.

úoltuk altı ‘koltuk altı’ MN1350 11r

19. úoltuò altı, KAztü. úotuú

altı.

úonaú ‘misafir, konuk’ MN1350 15r

10. Tb. úonaà. KAzTü. úonaú.

kor ‘kör’ MN11350 9v 5. Tb. kor, KAzTü. kor.

úorò- ‘korkmak’ Tb. úorò-, KAzTü.

úorò-, úoròmaú MN1350 5v

16.

úoròut- ‘korkutmak’ Tb. úoròut-, KAzTü. úoròut-, úoròutmaú

MN1350 5v 17.

úovur- ‘ateşte kavurmak’ Tb. úovur-, KAzTü. úovur-, úovurmaú

MN1350 5v 9.

úoyın ‘koyun’ MN1350 11v 18. Tb.

úoyın, KAzTü. úoyun.

úoyını MN1350 7r 20- 7v 1.

úoy- ‘koymak’ Tb. úoy-, KAzTü. úoy-

úoymaú MN11350 7r 12.

úoz ‘ceviz’ MN1350 12v 4. Tb. úoz,

KAzTü. úoz.

köç- ‘köçmek’ Tb. köç-, KAzTü. köç-,

köçmaú MN1350 7v 1.

kömür ‘kömür’ MN1350 13v 19. Tb.

kömür, KAzTü. kömür.

köpek ‘büyük köpek’ MN1350 12r 1.

KAzTü. köpek.

körpi ‘köprü’ MN1350 13r 14. Tb.

körpi, KAzTü. körpü.

köşek ‘sıpa’ MN1350 11v 17. Tb.

köşşek, KAzTü. köşek.

köynek ‘gömlek’ MN1350 11v 11.

Tb. köyneh, KAzTü. köynek.

úucaòla- ‘kucaklamak’ Tb. úucaòla-,

KAzTü. úucaòla-, úucaòlamaú

MN1350 5v 6.

151

úudur ‘kuduz’ MN1350 15r 15. Tb.

úuduz, KAzTü. úuduz.

úudurlup ‘kudurmuş’ MN1350 15r 15.

úudurmuş, KAzTü. úudurmuş.

úul ‘kul, köle’ MN1350 MN1350 14v

6. Tb. úul, KAzTü. úul. úulung MN1350 15v 15-16.

úulan ‘dişi at yavrusu’ MN1350

MN1350 11v 16.

úulaú ‘kulak’ MN1350 MN1350 11r 9.

Tb. úulaò, KAzTü. úulaú.

úulaú as- ‘dinlemek’ Tb. úulaà as-,

KAztü. úulaú as-, úulaú asmaú

MN1350 7v 2.

úulluú ‘hizmet’ MN1350 13v 7.

TB. úulluò. KAzTü. úulluú.

úum ‘kum’ MN1350 14r 4. Tb.

úum, KAzTü. úum.

úurı ‘kuru’ MN1350 13v 8. Tb. úurέ, KAzTü. úuru.

úurıyub ‘kurumuş’ MN1350 13v 9.

Tb. úurumuş, KAzTü.

úurumuş.

úur- ‘ayarlamak’ Tb. úur-, KAzTü.

úur-, úurmaú MN11350 7v 1.

úurt ‘kurt, solucan’ MN1350 11v 20, 1

11v 20, 12r 10, 14v 14. Tb.

úurt, KAztü. úurt.

úurtar- ‘kurtarmak’ Tb. úurtar-, KAzTü. úurtar-, úurtarmaú

MN1350 6v 7.

úurtul- ‘kurtulmak’ Tb. úurtul-, KAzTü. úurtul-, úurtulmaú

MN1350 6v 7.

úurtur- ‘tekmelemek’

úurturmaú MN1350 6r 1.

úurut ‘kurut’ MN1350 12v 4. Tb.

úurut, KAzTü. úurut.

úurúuşum ‘kurşun’ MN1350 14r 13.

Tb. úurúuşum, KAzTü.

úurúuşum.

úuş ‘kuş’ MN1350 12r 11, 12r 11.

Tb. úuş, KAzTü. úuş.

úuy ‘kuyu’ MN11350 13v 2. Tb. úuyέ, KAzTü. úuyu.

úuyruú ‘kuyruk’ MN11350 12v 1, 13v

16. Tb. úuyruò, KAzTü.

úuyruú.

úuzı ‘kuzu’ MN11350 11v 19.

Tb. úuzέ, KAzTü. úuzu.

kül ‘kül’ MN1350 13v 7. Tb.

kül, KAzTü. kül.

kümiş ‘gümüş’ MN1350 15r 12.

Tb. gümüş, KAzTü. gümüş.

kürek ‘kürek’ MN1350 11r 14, 13r 6.

Tb. kürek, KAzTü. kürek.

kürk ‘kürk’ MN1350 11v 13. Tb.

kürk, KAzTü. kürk.

maral ‘dağ ineği’ MN11350 11v 17.

Tb. maral, KAzTü. maral.

maşa ‘kerpeten’ MN11350 13r 4.

Tb. maşa, KAzTü. maşa.

men ‘ben’ MN11350 8v 1. Tb. men,

KAzTü. men,

mene MN1135016r 1.

meni MN11350 8v 7 2.

menim MN11350 8v 13-14.

menin MN11350 8v 12.

mercimek ‘mercimek’ MN11350 12v 4

Tb. mercimeh, KAzTü.

mercimek

152

meryemli ‘siklop’ MN11350 12r 6.

Tb. meryeml,, KAzTü.

meryemli. mĆşe ‘orman’ MN11350 13v 3.

Tb. mĆşe, KAzTü. mĆşe..

milçĆk ‘sivri sinek’ MN11350 12r 8.

Tb. milçek, KAzTü. milçek.

min ‘bin’ MN11350 12v 12.

Tb. min, KAzTü. min.

min dörd yüz elli iki ‘bin dört yüz elli

iki’ MN11350 12v 14.

Tb. min dört yüz elli iki, KAzTü. min dört yüz elli iki.

min- ‘binmek’, Tb. min-, KAzTü.

min-, minmaú MN11350 6v 17.

miú mıú ‘sivri sinek’ MN11350 12r 9.

Tb. mığ mığa, KAzTü. mıà

mığa.

muncıò ‘boncuk’ MN11350 15r 10.

Tb. mıncıò, KAzTü. muncuú.

N

namaz ‘namaz’ MN11350 7r 16.

Tb. namaz, KAzTü. namaz.

ne ‘ne’ MN11350 15v 9, 13, 16r 1, 2.

Tb. ne, KAzTü. ne.

nedür MN11350 13r 2.

nemene MN11350 16r 2.

ne olĆ ‘ne oluyor’ MN 11350 15v 13.

Tb. -, KAzTü. -.

nĆce ‘nasıl’ MN11350 13v 4, 16r 9.

Tb. nĆce, KAzTü. nĆce. Krş.

nĆçe.

nĆçe ‘kaç’ MN11350 13v 3, 16r 3.

Tb. nĆçe, KAzTü. nĆçe.

nestĆ ‘ne’ MN11350 15v 10.

Tb. ne, KAzTü. ne.

nĆynirsen ‘ne yapıyorsun’ MN11350

16r 12 . Tb. nĆynirsen, KAzTü.

nĆynirsen.

nĆyniyesen ‘ne yapasın’ MN11350 16r

12. Tb. nĆyniyesen, KAzTü.

nĆyniyesen.

niye ‘niye, ne için’ MN11350 15v 9.

Tb. niye, KAzTü. niye..

O

o ‘o’ MN11350 8r 18.Tb. o, KAzTü.o,

olar MN11350 8r 19, 15v 1.

oları MN11350 8v 4 2.

oların MN11350 8v 11.

onı MN11350 8v 3 2, 10.

onın MN11350 8v 11, 18.

onnan MN11350 16r 9.

oraya MN11350 15v 4.

orda MN11350 15v 2.

o yĆrde MN11350 15v 3.

olĆ ‘oluyor’ MN11350 15v 13.

Tb. olur, KAzTü. olur.

odun ‘odun’ MN11350 15r 16.

Tb. odun, KAzTü. odurn

oàlan ‘oğlan’ MN11350 10v 13.

Tb. oàlan, KAzTü. oàlan.

oàlanı MN11350 10v 13.

oàlanın MN11350 9v 2

oàlanun MN11350 9r 19.

oġlı ‘oğlu’ MN11350 8v 18.

Tb. oàlı, KAzTü. oàlı.

oòu- ‘okumak’ Tb. oòu-, KAzTü.

oòu-,

oòudum MN11350 9r 9,

19.

oòumaú MN11350 6r 7.

oúlan ‘oğlan’ MN11350 13r 12.

Tb. oúlan, KAzTü. oúlan.

153

oúrı ‘hırsız’ MN11350 13v 15.

Tb. oàrέ, KAzTü. oàru.

oúurla- ‘hırsızlık yapmak’ Tb.

oúurla-, KAzTü. oúurla-,

oúurlamaú MN11350 6r 18.

ol- ‘olmak’ Tb. ol-, KAzTü. ol,

ola MN11350 9v 14.

olacaġdur MN11350 10r 10,

11.

oldı MN11350 9v 2,16r 9.

olmaú MN11350 5v 9, 6r 20,

6v 18.

ord ‘avurt’ MN11350 11r 11- 12.

Tb. ord, KAzTü. ovurt.

orta ‘orta, ara’ Tb. orta, KAztü. orta,

orta barmaú MN11350 11r 18.

oruc ‘oruç’ (krş. oruç) Tb. oruc,

KAzTü. oruc, oruc ay

MN11350 15r 5.

oruç ‘oruç’ (krş. oruc) MN11350 14r

3. Tb. oruc, KAzTü. oruc,

ot ‘ot’ MN11350 14v 5, 11r 2.

Tb. ot, KAzTü. ot.

otar- ‘otlatmak’ Tb. otar-, KAzTü.

otar-, otarmaú MN11350 5v 18.

otla- ‘otlamak’ Tb. otta-, KAzTü.

otla-, otlamaú MN11350 7r 7.

ottuz ‘otuz’ MN11350 12v 10.

Tb. otuz, KAzTü. otuz.

otur- ‘oturmak’ Tb. otur-, KAzTü.

otur-, oturmaú MN11350 7v 8.

oturt- ‘oturtmak’ Tb. oturt-, KAzTü.

oturt-, oturtmaú MN11350 7v 9

ovaşdan ‘sahur’ MN11350 14v 1.

Tb. obaşdan, KAzTü. obaşdan.

ovuç ‘avuç’ MN11350 11r 17.

Tb. ïç, KAzTü. ovuç.

oyan- ‘uyanmak’ Tb. oyan-,

KAzTü. oyan-, oyanmaú

MN11350 5v 13.

oyna- ‘oynamak’ Tb. oyna-, KAzTü.

oyna-,

oynamaú MN11350 5r

12, 6v 4, 9v 16.

oynıya MN11350 9v 15.

ögren- ‘öğrenmek’ Tb. örgeş-,

KAzTü. öyren-, ögremaú

MN11350 7v 13.

öküz ‘öküz’ MN11350 11v 16.

Tb. öküz, KAzTü. öküz.

öl- ‘ölmek’ Tb. öl-, KAzTü. öl-, öldi MN11350 15v 5-6.

.ölmaú MN11350 7v 5.

öldür- ‘öldürmek’ Tb. öldür-, KAzTü.

öldür-, öldürmaú MN11350 7r

18

öldüren ‘öldüren, katil’ MN11350 10r

3. Tb. öldüren, KAzTü.

öldüren.

ölüm ‘ölüm’ MN11350 15r 6.

Tb. ölüm, KAzTü. ölüm.

örgen- ‘öğrenmek’ Tb. örgeş,

KAzTü. öyren-, örgenmaú

MN11350 7v 14.

örget- ‘öğretmek’ Tb. örget-, KAztü.

öyret-, örgetmaú MN11350 7v

13.

ört- ‘örtmek’ Tb. ört-, KAzTü. ört-, örtmaú MN11350 5v 12.

öz ‘kendi’ MN11350 15v 5, 16r 9.

Tb. öz, KAzTü. öz.

154

özge ‘yabancı’ MN11350 15v 6.

Tb. özge, KAzTü. özge.

palçıú ‘çamur’ MN11350 14v 15. p

Tb. palçıò, KAzTü. palçıú.

paltar ‘elbise’ MN11350 11v 11.

Tb. paltar, KAzTü. paltar.

parıldı- ‘parlamak’ Tb. parılda-,

KAzTü. parılda-, parıldamaú

MN11350 6r 18.

pĆri ‘yarın değil öbürsü gün’, Tb. birsi KAzTü. birsi.

pĆri gĆce ‘yarın gece değil öbür gece’

MN11350 14r 18. Tb. birsi gĆce, KAzTü. birsi gĆce.

pĆri gün ‘yarın değil öbür gün’

MN11350 14r 3. Tb. birsi gün. KAzTü. birsi gün.

pipik ‘ibik’ MN11350 13r 19.

Tb. pipih, KAzTü. pipik.

pis ‘çirkin, kötü, kirli’ MN11350 14r

6. Tb. pis, KAzTü. pis,

pisdür MN11350 9r 18.

pis pisli ‘bok böceği’ MN11350 12r 6.

pişik ‘kedi’ MN11350 12r 3.

Tb. pisih, KAzTü. pişik.

pişmiş ‘pişmiş’ MN11350 13r 8.

Tb. pişmiş, KAzTü. pişmiş.

pişmiş kerpiç ‘pişmiş kerpiç’

MN11350 13v 8. Tb. pişmiş kerpic, KAzTü. pişmiş kerpic.

poşı ‘kadınların baş örtüsü’ MN11350

11v 14. Tb. keleàay, KAzTü.

keleàay.

ãaba gĆce ‘yarın gece’ MN11350 14r 1

17. Tb. saba gĆce, KAzTü.

sabah gĆce.

ãaba gün ‘yarın’ MN11350 14r 3.

Tb. saba gün, KAzTü. sabah

gün

sabaş ‘savaş’ MN11350 13v 16.

Tb. savaş, KAzTü. savaş

saç ‘saç’ MN11350 11r 6. Tb.

saç, KAzTü. saç.

saçıl- ‘el ile sızdırarak su serpmek’

Tb. saçıl-, KAzTü. saçıl-, saçılmaú MN11350 5r 8.

ãaòla- ‘saklamak’ Tb. saòla-, KAzTü.

saòla-, saòlamaú MN11350 7v

10.

saú ‘sağ’ MN11350 13v 20.

Tb. saà, KAzTü. saà,

saú ayaú ‘sağ ayak’ MN11350 11v 8.

Tb. saà ayaò, KAzTü. saà ayaú

saú el ‘sağ el’ MN11350 11r 15. Tb.

saà el, KAzTü. saà el.

saú yan ‘sağ taraf’ MN11350 11v 4.

Tb. saà yan, KAzTü. saà yan,

saú- ‘sağmak’ Tb. saà-, KAzTü. saà-,

saúmaú MN11350 6v 1.

saúúal ‘sakal’ MN11350 11r 12.

Tb. saúúal-, KAzTü. saúúal-,

salòum ‘salkım’ MN11350 13v 10.

Tb. salòım-, KAzTü. salòım,

ãÀl- ‘salmak’ Tb. sal-, KAzTü. sal-, salmaú MN11350 5r 9.

saman ‘saman’ MN11350 14v 11.

Tb. saman, KAzTü. saman,

155

sanc- ‘sokmak, sancmak’ Tb. sanc-,

KAzTü. sanc-, sancmaú

MN11350 7r 17.

sap ‘sap’.MN11350 15r 11. Tb. sap

KAzTü. sap.

sarı ‘sarı’ MN11350 14r 4.

Tb. sarέ, KAzTü. sarı,

sarı alu ‘sarı erik’ MN1135012r 17.

Tb. sarı alέ, KAzTü. sarı alı.

sarı- ‘sarımak’ Tb. sarέ-, KAzTü. sarı-, sarımaú MN11350 5v 14.

sarumsaú ‘sarımsak’ MN11350 12v 3.

Tb. sarımsaò, KAzTü. sarımsaú

satın almaú ‘satmak al-‘ Tb. satın al, KAzTü. satın al-, satınmaú

almaú MN11350 6r 10.

sat- ‘satmak’ Tb sat-, KAzTü. sat-, satmaú MN11350 7r 8.

saru úuş ‘iri baykuş’ MN11350 12r 1

15. Tb. sarέ úuş, KAzTü,

sarı úuş.

savÀş- ‘savaşmak’ Tb. savaş-, KAzTü.

savaş-, savaşmaú MN11350 6r

3.

savıú ‘soğuk’ Tb. soyuò, KAzTü.

soyuú, savıú olmaú MN11350

6v 16.

say- ‘saymak’ Tb. say-, KAzTü. say-,

saymaú MN11350 7r 1.

seóer ‘sabah’ MN11350 14v 1.

Tb. seher, KAzTü. seher,

sekkiz ‘sekiz’ MN11350 12v 9.

Tb. sekkız, KAzTü. sekkiz,

seksen ‘seksen’ MN11350 12v 11.

Tb. seksen, KAzTü. seksen.

sen ‘sen’ MN11350 15v 15. Tb.

sen, KAzTü. sen, seni MN11350 8v 5. senin

MN11350 8v 11.

sep- ‘serpmek’ Tb. sep-, KAzTü. sep-,

sepmaú MN11350 5r 16.

sĆrçe ‘serçe’ MN11350 12r 13.

Tb. sĆrçe, KAzTü. sĆrçe.

serin ‘serin’ MN11350 13v 9, 16r 6.

Tb. serin, KAzTü. serin,

ses ‘ses’ MN11350 13r 1. Tb. ses,

KAzTü. ses.

sev- ‘sevmek’ Tb. söv-/söy-, KAzTü.

sĆv-,

sevller MN11350 16r 5.

sevmişem MN11350 16r 5.

sıçan ‘fare’ MN11350 12r 4. Tb,

sıçan, KAzTü. siçan.

sıúırçın ‘sığır’ MN11350 12r 14.

Tb. sıàırçın, KAzTü. sıàırçın,

sındır- ‘kırmak’ Tb. sındır-, KAzTü.

sındır-, sındırmaú MN11350 6v

19.

sın- ‘kırılmak’ Tb. sın-, KAzTü. sın-,

sınmaú MN11350 6v 19.

sik ‘erkeğin cinsiyet organı’ MN11350

11v 5.Tb. sik, KAzTü. sik.

sik- ‘sikmek’ Tb. sik-, KAzTü. sik-,

sikmaú MN11350 6v 14.

silk- ‘silkmek’ Tb. silk-, KAzTü. silk-,

silkmaú MN11350 5v 17.

siz ‘siz’ MN11350. Tb. siz, KAzTü.

siz,

156

sizi MN11350 8v 6 2.

sizin MN11350 8v 11.

soúan ‘soğan’ MN11350 12r 20.

Tb. soàan, KAzTü. soàan.

sol ‘sol’ MN11350 13v 3. Tb. sol, KAzTü. sol.

sol ayaú ‘sol ayak’ MN11350 11v 8.

Tb. sol ayaò, KAzTü. sol ayaú..

sol el ‘sol el’ MN11350 11r 16.

Tb. sol el, KAzTü. sol el.

sol yan ‘sol taraf’ MN11350 11v 4.

Tb. sol yan, KAzTü. sol yan.

sora ‘sonra’ MN11350 13r 13.

Tb. sïra, KAzTü. sonra.

soruş- ‘sormak’ Tb. soruş-, KAzTü.

soruş-, soruşmaú MN11350 5v

5.

soy- ‘soymak’ Tb. soy-, KAzTü. soy-,

soy MN1350 7r 20- 7v 1.

soymaú MN11350 5v 12, 7r 20.

sög- ‘sövmek’ Tb. yaman dĆ-,KAzTü.

söy-, sögmaú MN11350 7r 7.

sök- ‘sökmek’ Tb. sök-, KAzTü. sök-,

sökmaú MN11350 6v 20.

su ‘su’ MN11350 11r 3. Tb. su,

KAzTü. su.

su iç- ‘su içmek’ Tb. su iş-/su iç-,

KAzTü. su iç-, su içmaú

MN11350 5r 6.

sucuú ‘tatlı sucuğu’ MN11350 12r 19.

Tb. sucuò, KAzTü. sucuú.

sucuúlı MN11350 13r 11.

surúa ‘küpe’ MN11350 13v 5.

Tb. sıràa, KAzTü. sıràa.

suvar- ‘suvarmak, sulamak’ Tb. suvar- KAzTü. suvar-, suvarmaú

MN11350 5r 7.

sübürge ‘süpürge’ MN11350 13v 2.

Tb. süpürge, KAzTü. süpürge.

südük ‘sidik’ MN11350 13r 16.

Tb. südüh, KAzTü. sidik.

sümüg ‘kemik’ MN11350 11v 9.

Tb. sümüh, KAzTü. sümük.

süri ‘sürü’ MN11350 14v 17.

Tb. sürέ, KAzTü. sürü,

sürt- ‘sürtmek’ Tb. sürt-, KAzTü.

sürt-, sürtmaú 6v 13, 7v 4.

sürün ‘kaygan’ MN11350 15r 3.

Tb. züyüldaò, KAzTü.

sürüşgen.

sürüş- ‘kaymak’ Tb. sürüş-, KAzTü.

sürüş-, sürüşmaú MN11350 7v

3.

süt ‘süt’ MN11350 12v 3. Tb.süt, KAzTü. süt.

sütül ‘sütül’ MN11350 13v 10.

Tb. sütül, KAzTü. sütül.

şahi < F. ‘para birimi’ MN11350 12v

16.

şĆó ‘çiy’ MN11350 14r 18. Tb. şĆh,

KAzTü. şĆh.

şiş ‘şiş’ MN11350 14r 15, 15r 14.

Tb. şĆh, KAzTü. şĆ.,

157

tabışır- ‘emanet etmek’ Tb. tapşır-, KAzTü. tapşır-,

tapşırmaú MN11350 6v 14.

tanı- ‘tanımak’ Tb. tanı-, KAzTü.

tanı-, tanımaú MN11350 7r 2.

tap- ‘bulmak’ Tb. tap-, KAzTü. tap-,

tapan MN11350 8r 10.

tapanler MN11350 8r 10.

tapaò MN11350 8r 11.

tapar MN11350 8r 9.

tapar mı MN11350 8r 13.

taparam MN11350 8r 10.

taparam mı MN11350 8r 14.

taparıò MN11350 8r 10.

taparıò mı MN11350 8r 14.

taparler MN11350 8r 9.

taparler mi MN11350 8r 13.

taparsan MN11350 8r 9.

taparsan mı MN11350 8r 14.

taparsız MN11350 8r 10.

taparsız mı MN11350 8r 14.

tapdı MN11350 8r 9.

tapdıler MN11350 8r 9.

tapbdın MN11350 8r 9.

tapdız MN11350 8r 9.

tapdum MN11350 8r 9.

tapduò MN11350 8r 9.

tapılmaú MN11350 5v 14.

tapılmış MN11350 8r 10.

tapılmışler MN11350 8r 10.

tapım MN11350 8r 11.

tapız MN11350 8r 11.

tapmadı MN11350 8r 12.

tapmadıler MN11350 8r 12.

tapmadım MN11350 8r 12.

tapmadın MN11350 8r 12.

tapmadıò MN11350 8r 12.

tapmadız MN11350 8r 12.

tapmaò MN11350 8r 8.

tapmaram MN11350 8r 13.

tapmarıò MN11350 8r 13.

tapmasız MN11350 8r 11, 8r

13.

tapmasın MN11350 8r 11, 8r

13.

tapmasınler MN11350 8r 11.

tapmaú MN11350 5v 13,

5v 19.

tapmaz MN11350 8r 13.

tapmazler MN11350 8r 13.

tapmıyam MN11350 8r 12.

tapmıyaò MN11350 8r 12.

tapsın MN11350 8r 11.

tapsınler MN11350 8r 11.

tapuú ‘topuk’ (krş. topuú) MN11350

11v 9. Tb. topuò, KAzTü.

topuú.

tarı ‘tanrı, tengri’ MN11350 13r 5.

Tb. tarı, KAzTü. tanrı,

tavla- ‘kıvırmak’ Tb. tōla-, KAzTü.

tovla-, tavlamaú MN11350 5v

16.

tek ‘tek’ MN11350 15v 8. Tb. teh,

KAzTü. tek.

tepük ‘tekme’ MN11350 15r 3. Tb.

tepih, KAztü. tepik.

ter ‘ter’ MN11350 14v 4. Tb. ter, KAzTü. ter.

terped- ‘kımıldatmak’ Tb. terpet-, KAzTü. terpet-, terpedmaú MN

11350 6r 3.

terpen- ‘kımıldanmak’ Tb. terpen-,

KAzTü. terpen-, terpenmaú

MN11350 6r 2.

tĆz ‘erken’ MN11350 14r 7. Tb. tĆz,

KAzTü. tĆz.

tikän ‘tiken’ MN11350 13v 6. Tb.

tikan, KAzTü. tikan.

tik- ‘dikmek’ Tb. tik-, KAzTü. tik-,

tikmaú MN11350 6v 1.

158

tirin- ‘tirildemek’ Tb. tirin-, KAzTü.

tirin-, tirindi MN11350 16r 13.

titre- ‘titremek’ Tb. titre-, KAzTü.

titre-, titredi MN11350 16r 14.

titremaú MN11350 7v 3.

toò- ‘dokumak’ Tb. toòέ-, KAzTü.

toòu-, toòımaú MN11350 5r

16.

topraú ‘toprak’ MN11350 11r 3. Tb.

torpaò, KAzTü.

torpaú.

topuú ‘topuk’ (krş. tapuú) MN11350

11v 9. Tb. topuò, KAzTü.

topuú.

toy ‘düğün’ MN11350 14v 4. Tb. toy,

KAzTü. toy.

toyuú ‘tavuk’ MN11350 12r 12. Tb. t

toyuò, KAzTü. toyuú.

toz ‘toz’ MN11350 14v 13. Tb. toz,

KAzTü. toz.

tök- ‘dökmek’ Tb. töh-, KAzTü.

tök-, tökmaú MN11350 6v 8.

tusbaúa ‘kaplumbağa’ MN11350 12r

5. Tb. tısbaàa, KAzTü. tısbaàa.

tullan- ‘atlamak, kendini ileri

fırlatmak’ Tb. tullan-,

KAzTü. tullan-, tullanmaú

MN11350 5v 19.

tuluò ‘tulum’ MN1135013v 10, 15r 6.

Tb. tuluò, KAzTü. tuluú.

tunman ‘eşofman’ MN11350 11v 12.

Tb. tuman, KAzTü. tuman.

tut- ‘tutmak’ Tb. tut-, KAzTü. tut-, tutmaú MN11350 7r 15.

tutul- ‘tutulmak’ Tb. tutul-, KAzTü.

tutul-, tutulmaú MN11350 7r

15.

tük ‘tüy’ MN11350 11r 6. Tb. tüh,

KAzTü. tük.

tülki ‘tilki’ MN11350 12r 2. Tb. tülkü,

KAzTü. tülkü.

tüpürçek ‘tükürük’ MN11350 13v 20.

Tb. tüpürceh, KAzTü. tüpürcek

tüsdi ‘duman’ MN11350 13v 17. Tb.

tüsdi, KAzTü. tüsdü.

uca ‘yüksek’ MN11350 13r 14. Tb.

uca, KAzTü. uca.

ucuz ‘ucuz’ MN11350 13r 1. Tb.

ucuz, KAzTü. ucuz.

uç- ‘uçmak’ Tb. uç-, KAzTü. uç-,

uçmaú MN11350 5v 1.

uçurt- ‘uçurtmak’ Tb. uçurt-, KAzTü. uçurt-, uçurtmaú

MN11350 5v 1.

ud- ‘oyunu yenmek’ Tb. ut-, KAzTü. ud-, udmaú MN11350

5r 12.

uduz- ‘yenilmek’ Tb. utuz-, KAzTü.

uduz-, uduzmaú MN11350 5r

12.

ula- ‘ulamak’ Tb. ula-, KAzTü.

ula-, ulamaú MN11350 7r 5.

ulduz ‘yıldız’ MN11350 11rt 1.

Tb. ulduz, KAzTü. ulduz.

um- ‘ummaca olmak’ Tb. um-,

KAzTü. um-, ummaú 7r

MN11350 7r 11.

un ‘un’ MN11350 12r 17. Tb. un,

KAzTü. un.

159

uşaú ‘çocuk’ MN11350 13r 7. Tb.

uşaò, KAzTü. uşaú.

uşúun ‘uşkun’ MN11350 12v 2.

Tb. uşúun, KAzTü. uşúun.

ut- ‘yutmak’ Tb. ut-, KAzTü. ud-,

utmaú MN11350 7r 9.

uzaò ‘uzak’ (krş. uzaú) MN11350 13v

17. Tb. uzaò, KAzTü. uzaú.

uzaú ‘uzak’ MN11350 6r 20 2.

Tb. uzaò, KAzTü. uzaú.

uzun ‘uzun’ MN11350 13v 13. Tb.

uzun, KAzTü. uzun.

üç ‘üç’ MN11350 12v 8. Tb. üç,

KAzTü. üç.

ülküò ‘ustura’ MN11350 13v 1. Tb.

ülgüç, KAzTü. ülgüç.

ürek ‘yürek’ MN11350 11r 20. Tb.

üreh, KAzTü. ürek.

üst ‘üst’ MN11350 16r 6 . Tb. üst, KAzTü. üst, üste MN11350 13r

6, 16r 6.

üz ‘yüz’ MN11350 11r 11- 12. Tb. üz,

KAzTü. üz.

üz- ‘yüzmek’ Tb. üz-, KAzTü. üz-,

üzen MN11350 12v 20.

üzengi ‘üzengi’ MN11350 14r 1. Tb.

üzengi, KAzTü. üzengi.

üzük ‘yüzük’ MN11350 13r 4. Tb.

üzüh, KazTü. üzük.

üzüm ‘üzüm’ MN11350 12r 19. Tb.

üzüm, KAzTü. üzüm.

üzü- ‘yüzmek’ Tb. üz-, KAzTü. üz-,

üzmaú MN11350 7r 2. Krş. üz-

var olmaú ‘var olmak’ MN11350 6r

15. Tb. var ol-, KJAzTü. var ol-.

vaşlan- ‘atlamak, atlanmak’ Tb.

vaşlan-, KAzTü. vaşlan-,

vaşlanmaú MN11350 5v 18.

vĆr- ‘vermek’ Tb. vĆr-, KAzTü. vĆr-, vĆrdi MN1135016r 1. vĆrmaú

MN11350 6r 16.

vur- ‘vurmak’ Tb. vır-, KAzTü. vur-, vurmaú MN11350 3v 20, 7v

18, 9v 10.

vuracaġam MN11350 10r 10.

vuracaġdılar MN11350 10r 9.

vuracaġdur MN11350 10r 9.

vuracaġıò MN11350 10r 10.

vuracaġsan MN11350 10r 9.

vuracaġsız MN11350 10r 9.

vura MN11350 9v 14.

vuran MN11350 3v 5, 7v 17,

10r 3.

vuranda MN11350 9v 19.

vuranlar MN11350 3v 7.

vuranler MN11350 3v 7, 7v 17.

vuraò MN11350 4r 4, 7v 18.

vur MN11350 9v 9, 3r 8, 9.

vurar mı MN11350 4v 17, 8r 1.

vuraram mı MN11350 8r 1.

vurrem MN11350 3v 2.

vurarım mı MN11350 5r 2.

vurarıò mı MN11350 5r 3, 8r 1.

vurarlar MN11350 3r 15.

vurarler MN11350 3r 15, 7v

16.

vurarler mi MN11350 4v 18, 8r

1.

vurarsan MN11350 3r 18, 7v

17.

vurarsan mı MN11350 4v 19,

8r 1.

vurarsız MN11350 3r 20, 7v

17.

160

vurarsız mı MN11350 5r 1, 8r

1.

vuraruò MN11350 3v 4.

vuraruú MN11350 3v 4.

vurasan MN11350 16r 10.

vuraú MN11350 4r 4.

vurdı MN11350 2v 16, 7v 16,

8v 3, 4, 5, 6, 7 2, 8, 10, 9v 9,

10v 2, 10v 7, 15v 5-6.

vurdılar MN11350 10v 8, 2v

18.

vurdıler

MN11350 7v 16, 2v 18.

vurdın MN11350 2v 20 ,7v

16, 10v 9.

vurdız MN11350 3r 1, 7v 16,

10v 10.

vurduà MN11350 10v 2.

vurduġını MN11350 2v 3.

vurduò MN11350 3r 6, 7v 16.

vurduú MN11350 3r 6.

vurduúca MN11350 15v 11.

vurdum MN11350 3r 4, 7v 16.

vurdurdı MN11350 16r 12.

vurın MN11350 7v 18.

vurız MN11350 4r 1.

vurır MN11350 3r 11.

vurbma MN11350 4r 12, 7v 19,

9v 11.

vurmadı MN11350 4r 19, 7v

19, 9v 12.

vurmadıò MN11350 4v 5, 7v

20.

vurmadıler MN11350 4r 20, 7v

19.

vurmadım MN11350 4v 4, 7v

20.

vurmadın MN11350 4v 2, 7v

20.

vurmadız MN11350 7v 20.

vurmaò MN11350 9v 7.

vurmaú MN11350 2v 14, 6v

10.

vurmaram MN11350 4v 13, 7v

20.

vurmarıò MN11350 4v 14, 8r

1.

vurmasın MN11350 4r 8, 4v 9,

7v 19, 7v 20.

vurmasınler MN11350 7v 19.

vurmasız MN11350 4v 11, 7v

19.

vurmayız MN11350 4r 13, 7v

20.

vurmaz MN11350 4v 7, 7v 20.

vurmazler MN11350 4v 8, 7v

20.

vurme MN11350 7v 19.

vurmedi MN11350 4r 19.

vurmediler MN11350 4r 20.

vurmedim MN11350 4v 4.

vurmedin MN11350 4v 2.

vurmediò MN11350 4v 5.

vurmediz MN11350 4v 3.

vurmesin MN11350 4r 7.

vurmesinlar MN11350 4r 9.

vurmesinler MN11350 4r 9.

vurmıyam MN11350 4r 15, 7v

19.

vurmıyaò MN11350 4r 17, 7v

19.

vurmıyaú MN11350 4r 17.

vurram MN11350 7v 17, 16r

11.

vurruò MN11350 7v 17.

vursa MN11350 10v 7.

vursaò MN11350 10v 10.

vursalar MN11350 10v 8.

vursam MN11350 10v 10.

vursan MN11350 10v 9.

vursaz MN11350 10v 10.

vursın MN11350 3v 15, 16, 7v

18, 9v 10.

vursınlar MN11350 3v 17.

vursınler MN11350 3v 17, 7v

18.

vurul MN11350 9v 10.

vuruldı MN11350 9v 9.

vurulma MN11350 9v 11.

vurulmadı MN11350 9v 12.

vurulmaz MN11350 9v 12.

vurulmış MN11350 3v 10, 7v

17.

vurulmışlar MN11350 3v 11.

vurulmışler MN11350 7v 18.

161

vurulsun MN11350 9v 11.

vurulur MN11350 9v 10.

vurum MN11350 7v 18.

yaòşı ‘iyi’ MN11350 10v 13 2. Tb.

yaòçı, KAzTü. yaòşı. yaòşıdur MN11350 8v 20, 9r 8,

11-12.

yaòşıluú ‘iyilik’ MN11350 2v 5. Tb.

yaòçılıò, KAzTü. yaòşılıú.

yaú ‘yağ’ MN11350 12v 2. Tb. yaà,

KAztü. yaà.

yaúış ‘yağmur’ MN11350 11r 3. Tb.

yaàış, KAzTü. yaàış.

yaú- ‘yağmak’ Tb. yağ-, KAzTü.

yaà-, yaúmaú MN11350 5r 16.

yalan ‘yalan’ MN11350 6r 18, 13v 15.

Tb. yalan. KAzTü. yalan.

yaman ‘kötü’ Tb. yaman-, KAzTü.

yaman, yamandur MN11350

15v 18. yamanraúdur

MN11350 15v 19.

yan ‘yan’ MN11350 11v 4, 15v 14.

Tb. yan, KAzTü. yan.

yanım MN11350 16r 9.

y. -ımdadur MN11350 16r 8, 9.

yandır- ‘yandırmak, yakmak’ Tb.

yandır-, KAzTü. yandır-, yandırmaú MN11350 6v 17.

yan- ‘yanmak’ Tb. yan-, KAzTü. yan-,

yanmaú MN11350 6v 17.

yapaò ‘yaprak’ MN11350 13r 10.

Tb. yarpaò, KAzTü. yarpaú.

yapış- ‘yapışmak’ Tb. yapış-,

KAzTü. yapış-,

yapışmaú MN11350 5v 20.

yara ol- ‘yara olmak’ Tb yara ol-, KAzTü. yara ol-,

yara olmaú MN11350 6v 10 .

yarala- ‘yaralamak’ Tb. yarala-,

KAzTü. yarala-, yaralamaú

MN11350 6v 9.

yaralan - ‘yaralanmak’ Tb. yaralan-,

KAzTü. yaralan-, yaralanmaú

MN11350 6v 9.

yarım ‘yarım’ MN11350 12v 16 2.

Tb. yarım, KAzTü. yarım.

yar- ‘yarmak’ Tb. yar-, KAzTü. yar-, yarmaú MN11350 6v 20.

yaş ‘yaş’ MN11350 13r 3, 13r 3, 13r

20, 14r 10. Tb. yaş, KAzTü.

yaş.

yaşıl ‘yeşil’ MN11350 14r 11. Tb.

yaşıl, KAzTü. yaşıl.

yaşmaú ‘gözler ve kiprikleri

kapatmadan yüz kısmını tutan

bir tür örtü’ MN11350 11v 14.

Tb. yaşmaò, KAzTü. yaşmaú.

yatıru- ‘yatırmak’ Tb. yatır-, KAzTü.

yatır-, yatırmaú MN11350 6r 7.

yat- ‘yat’, Tb. yat-, KAzTü. yat-, yatmaú MN11350 6r 7.

yay ‘yaz’ MN11350 13r 19. Tb. yay,

KAzTü. yay.

yaz- ‘yazmak’ Tb. yaz-, KAzTü. yaz-,

yazdı MN11350 10r 8.

yazdım MN1350 8v 16, 9r 3-4,

6.

yazdurdı MN11350 10r 8.

yazdurmaú MN11350 7v 11,

10r 7.

yazmaú MN11350 7v 11, 10r 7.

162

yazı ‘dışarı’ MN11350 13r 18. Tb.

yazı, KAzTü. yazı.

yĆ- ‘yemek’ Tb. yĆ-, KAzTü. yĆ-,

yĆ MN11350 10r 6.

yĆdi MN11350 106 5.

yĆdurmaú MN11350 6r 12.

yĆdür MN11350 10r 6.

yĆdürdi MN11350 10r 6.

yĆdürir MN11350 10r 6.

yĆdürmaò MN11350 10r 5.

yĆdürmaú MN11350 6r 12.

yĆmaú MN11350 6r 10, 10r 5.

yĆyir MN11350 10r 6.

yiyecaġdur MN11350 10r 11.

yiyende MN11350 9v 20.

yiyesen MN11350 16r 10.

yĆddi ‘yedi’ MN11350 12v 8. Tb.

yĆddi, KAzTü. yĆddi.

yĆdmiş ‘yetmiş’ MN11350 12v 11.

Tb. yĆtmiş, KAzTü. yĆtmiş.

yeher ‘eyer’ MN11350 14r 10.

Tb. yeher, KAzTü. yeher.

yĆl ‘rüzgâr’ MN11350 11r 2.

Tb. yĆl, KAzTü. yĆl.

yeldÀ ‘son baharın son gecesi’

MN11350 9r 14. Tb. yelda,

KAzTü, yelda.

yĆmiş ‘yemiş’ MN11350 12r 18.

Tb. yĆmiş, KAzTü. yĆmiş.

yĆmişan ‘kevinç, kış meyvesi’

MN11350 12v 5. Tb. yĆmişan,

KAzTü. yĆmişan.

yĆr ‘yer’ MN11350 16r 13, 14. Tb.

yĆr, KAzTü. yĆr, yĆrde

MN11350 15r 17, 15v 2.

yĆre MN11350 6r 12.

yĆr köki ‘havuç’ MN11350 12v 2 .

Tb. yĆrkökü, KAzTü. yĆrkökü.

yĆtir- ‘götürmek, yetirmek,

yetiştirmek’ Tb. yĆtir-, KAzTü. yĆtir-, yĆtirmaú

MN11350 6v 3.

yĆtiş- ‘yetişmek’ Tb. yĆtiş-, KAzT-.

yĆtiş-, yĆtişmaú MN11350 6v

3.

yıò- ‘yıkmak, bozmak’ Tb. yıò-,

KAzTü. yıò-, yıòmaú

MN11350 6r 12.

yıòıl- ‘yıkılmak, düşmek’ Tb. yıòıl-, KAzTü. yıòıl-, yıòılmaú

MN11350 5r 10, 6r 13.

yıú- ‘toplamak’ Tb. yıà-, KAzTü.

yıà-, yıúmaú MN11350 6r 2.

yıúış- ‘toplanmak’ Tb. yıàış-,

KAzTü. yıàış-, yıúışmaú

MN11350 6r 2.

yırt- ‘yırtmak’ Tb. yırt-, KAzTü. yırt-, yırtmaú MN11350 6r 17.

yo’uò ‘yakın’ MN11350 15r 12.Tb.

yaòın, KAzTü. yaòın.

yo’uò Ćle- ‘yakınlatmak’ Tb. yaòın

Ćle-, KAzTü. yaòın Ćle-,

yo’uò ĆlemaúMN11350 7v 8.

yo’uò ol- ‘yakın olmak’ Tb. yaòın ol-, KAzTü. yaòın ol-, yo’uò olmaú

MN11350 7v 7.

yo’uòluú ‘yakınlık’ MN11350 15r 12.

Tb. yaòınlıò, KAzTü. yaòınlıú..

yoò ‘yok’ MN11350 16r 4. Tb. yoò,

KAzTü. yoò.

yoòsa ‘yoksa’ MN11350 15v 14. Tb.

yoòsa, KAzTü. yoòsa.

163

yoúun ‘yoğun’ MN11350 14v 17. Tb.

yoàun, KAzTü. yoàun.

yoúurt ‘yoğurt’ MN11350 12v 5. Tb.

yoğurt, KAzTü. yoúurt.

yol ‘yol’ MN11350 14r 1, 16r 2.

Tb. yol, KAzTü. yol.

yolçı ‘dilenci’ MN11350 14v 11.

Tb. yolçέ, KAzTü. dilençi.

yoldaş ol- ‘yoldaş olmak’ Tb. yoldaş

ol-, KAzTü. yoldaş ol-, yoldaş olmaú MN11350 6v 4.

yoldaş tut- ‘arkadaş edinmek’ Tb.

yoldaş tut-, KAzTü. yoldaş tut-, yoldaş tutmaú MN11350 6v 3.

yorúan ‘yorgan’ MN11350 15r 2. Tb.

yorúan, KAzTü. yoràan.

yuòarı ‘yukarı’ MN11350 13r 5. Tb.

yuòarέ, KAzTü. yuòarı.

yu- ‘yıkamak’ Tb. yu-, KAztü. yu-,

yumaú MN11350 6v 18.

yumurta ‘yumurta’ MN11350 12r 20.

Tb. yumurta, KAzTü. yumurta.

yumuruò ‘yumuruk’ MN11350 11r 19.

Tb. yumuruò, KAzTü.

yumuruú.

yumuşaú ‘yumşak’ y. MN11350 10r

11, 15r 11. Tb. yumşaò,

KAzTü. yumşaú.

yumuşaú ol- ‘yumşak olmak’ Tb.

yumşaò ol-, KAzTü.

yumşaò ol-, yumuşaú olmaú

MN11350 7v 7.

yun ‘yün’ MN11350 13r 13. Tb.

yun, KAzTü. yun.

yuva ‘yuva’ MN11350 12v 18. Tb.

yuva, KAzTü. yuva.

yük ‘yük’ MN11350 13r 7. Tb. yüh,

KAzTü. yük.

yük sal- ‘yük salmak’ Tb. yük sal-, KAzTü. yük sal-, yük salmaú

MN11350 5r 15.

yükle- ‘yüklemek’ Tb. yükle-,

KAzTü. yükle-, yüklemaú

MN11350 5r 14.

yüklen- ‘yüklenmek’ Tb. yüklen-,

KAzTü. yüklen-, yüklenmaú

MN11350 5r 14.

yüngül ‘hafif’ MN11350 14r 11. Tb.

yüngül, KAzTü. yüngül.

yüz ‘yüz’ MN11350 12v 12. Tb, yüz,

KAzTü. yüz.

yüz otuz bĆş ‘yüz otuz beş’ MN11350

12v 14. Tb. yüz otuz bĆş,

KAzTü. yüz otuz bĆş.

zĆh ‘yay ve keman kirişi’ MN11350

14r 9. Tb. zĆh, KAzTü. zĆh.

zirekluò ‘zeki, becerikli’ MN11350

2v 5. Tb. bacarıòlı, KAzTü.

bacarıúlı.

3.4. Özel Adlar Dizini

Aşağıdaki dizin, eserde geçen özel adların dizinidir. Malzemenin MN11350

nüshasındaki yerleri gösterilmiştir. MN11350 nüshasındaki olmayıp, MN6563’de

olanlar da dizinlenmiştir.

Allah MN11350 1v 10, 11, 17, 2r 2

Arap MN11350 3r 13

Arapça MN11350 2v 6, 5v 4, 6r 16, 6v

20, 7r 3, 7v 5, 9v 3, 17, 10r 4,

MN6563 92r 2, 4, 6, 7, 8, 11 2,

93v 1, 2 2, 3, 4, 5, 6, 7 2, 8, 9, 11,

12, 13 2, 14, 93r 1 2, 2, 4, 5, 7, 8,

9, 13, 14, 94v 2 2, 3 2, 5, 6, 7, 8,

9 2, 10, 11, 12, 14, 15, 94r 1, 2 2,

3 2, 4, 6, 7, 8, 9 3, 10 2, 11, 12,

13 2, 14, 95v 1, 2, 3, 4, 5 2, 6 2, 7

2, 8 2, 9, 11, 12 2, 13, 14 2, 95r 1

2, 2, 5, 6, 7 2, 9 2, 10, 12 2, 13,

14, 96v 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 2, 8, 9 2,

10, 11, 12, 13 2, 14, 15 2, 16 2,

95r 1, 2, 3 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12,

13 2, 14 2, 97v 1, 2, 3 2, 4, 5, 6 2,

8, 9, 10, 11 2, 12, 13, 14, 97r 1 2,

3 2, 4 2, 5, 6 2, 7 2, 8 2, 9, 10 2,

11 2, 12 2, 13 2, 98v 1 2, 2 2, 3 2,

4, 5 3, 7 2, 8, 9 3, 10 3, 11, 12 2,

13, 14, 15 2, 98r 1, 2, 3, 4, 5 2, 6,

9, 10 2, 12, 14, 99v 1, 2, 3, 4, , 5,

6 ,7, ,8 , 10, 11, 12, 13 2, 14 2,

99r 1, 4, 5 2, 6, 7 2, 8, 9, 10, 11,

12, 13 3, 14, 100v 1 2, 2, 4 2, 5, 6

2, 7, 8 2, 9, 10 2, 11, 12 2, 13, 14,

100r 1, 2, 3 2, 4 2, 5, 6 2, 7 2, 8,

10 2, 11, 12 2, 14, 101v 1 2, 2, 3,

4, 5, 6 2, 7 2, 8, 9, 10, 11, 12, 13,

14, 15 2, 101r 1, 2 2, 3 2, 4, 5, 6

2, 7 2, 8 2, 9, 10, 11, 13, 14, 102v

1, 3, 4, 5, 6, 7 2, 8, 9 2, 10, 12,

13, 102r 1, 2 2, 3, 4, ,5, 6, 7 2, 9,

10, 12 2, 13, 103v 1 2, 3 2, 4 2, 5

2, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13 2, 14,

103r 2, 6 2, 7, 8, 9, 10, 11 2, 13,

104v 1, 2 2, 3 2, 4 2, 6, 7, 8, 9 2,

10, 11, 12, 13, 14, 104r 1 2, 2 3,

3, 4 2, 5, 6, 7, 8 , 9, 10, 11, 12

,13, 105v 1, 2, 3 2, 4, 5 2, 6, 7, 8,

10, 11 2, 12, 13, 105r 1, 2, 3, 4, 5,

6 2, 8, 9 2, 10, 12, 13, 106v 1, 2,

3, 4, 5 2, 6, 7, 8 2, 11, 13 2, 106r

2 2, 3 2, 5 2, 6, 7, 8, 9 3, 10, 11,

13, 14, 15 2, 107v 1 2, 2, 3, 4, 6

2, 7, 8, 9, 10, 11 2, 12, 13, 14 3,

15 2, 1 2, 2 2, 3, 4 3, 5, 6

Azerbaycan MN11350 2r 13

Azerbaycanlı MN11350 8v 1, 7

Baharlu MN11350 15v 10

Bekir MN11350 9r 5 2

165

Fars MN11350 1v 13, 2r 3, 2v 7,3r 13,

MN6563 105v 6

Farsça MN11350 2r 5,12, 5r 4 2, 7, 8,

13, 17, 5v 4, 6, 7 2, 10, 11 2, 14,

15, 20, 6r 2, 4, 8, 11, 14, 15 2, 20,

6v 1, 3, 13 3, 7r 3, 7, 8, 12, 14,

17, 7v 9, 11, 13, 14, 9v 1, 18, 10r

1, 10v 19, 20, 11r 5, 6, 8 2, 11-

12, 14 2, 18, 11v 2, 3 2, 7, 14, 19

2, 12r 2 2, 3, 5, 6, 7 2, 8 2, 9, 11,

13 2, 14, 17, 19, 20, 12v 6 2, 10,

12, 18 2, 19, 13r 1, 3, 4 2, 8, 10,

12, 13, 14, 19, 13v 3 2, 6, 7, 8,

11, 15, 17, 18, 19, 14r 2, 5, 6, 7,

8, 19 2, 14v 1, 3, 4, 5, 8, 9, 11,

12, 13, 15 2, 16, 18, 15r 1, 3, 8 3,

15v 6, 12, 19, 16r 3, 4, 11,

MN6563 105v 14

Farslılar MN11350 2r 4,10

Irak MN11350 2r 2

Iraklılar MN11350 2r 4

İran MN11350 1v 12

İsfahan Mn6563 105v 6

Hakan MN11350 1v 15

Óaøret-i Òalil MN11350 1v 17

Úamer MN11350 15r 4

Úaraçorlu MN11350 15v 10

ÚavÀèid-i Türkì MN11350 2r 11

Úuvanlu MN11350 15v 10,

MirzÀ Muóammed Taúì-yi ÁştiyÀnì

MN11350 1v 16

Muóammed Mu’min MN11350 1v 4

Muóammed ŞÀh-i ÚÀcÀr MN11350 1v

11

Ömer MN11350 9r 4, 5, 15

Padişah MN11350 1v 17, 2r 2, 2r 8

Pir MN11350 2r 5

Ramazan ayı MN11350 15r 5

Rumlu MN11350 8v 1,7, 10v 1

SÀki MN11350 2r 5

Sultan MN11350 1v 15

Tebriz MN11350 2r 13

Türk MN11350 2r 2, 2v 7

Türkçe MN11350 2r 12, 2v 5, 8r 17 2

,18, 8v 16, 9v 18, 10r 2, 4, 10v

11, 17, 11r 11-12, 17, 11v 1, 12r

1, 4, 15, 12v 13, 13r 1, 2, 8, 13,

13v 7, 16, 14v 4, 5 2, 6 2, 8, 9 2,

15r 13, 15v 15, 16, MN6563

102v 10, 105v 4, 5, 7, 11, 14,

105r 1

Türkler MN11350 2r 3, 5, 2v 2, 10v

4-5, 15, MN6563 105v 6

ZĆyd MN11350 8v 18 2, 20 2, 9r 3 , 4

3, 6, 7, 8, 9 3, 14, 15, 16, 18

Kaynaklar

Abdullayev, Elövset Zakiroğlu, Türk Dillerinin Tarihsel Gelişme Sorunları, Ankara,

TDK. Yay. 1996.

Ahmedî Kivi, Hasan, Destûr-e Tatbikî-ye Zeban-e Torkî ve Farsî (Türk ve Fars

Dilinin Karşılaştırmalı Grameri), Tahran, Katre Yay. 2003.

Ahundov-Tezcan 1978: E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri (Haz. S.

Tezcan), TDK Yay., Ankara 1978.

Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara,

2000.

Aksoy, Ömer Asım, Gaziantep Ağzı, TDK Yay., İstanbul, 1945.

Altaylı, Seyfettin, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı

Yay. / 2468, 1994.

Amansariyev, C., Türkmen Dialektoloqiyası, Türkmenistan Neşriyatı, Aşqabat 1970.

Amîd, Hasan, Ferheng-e Fârsî (Amîd’in Farsça Sözlüğü), Tahran, Emîr Kebîr Yay.

2004.

Arat, R.R., Kutadgu Bilig I Metin, İstanbul 1947; III İndeks, İstanbul 1975.

Arat, R.R., Makaleler, I. Cilt, (Yayına Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), TKAE

Yay. 65 seri IV-Sayı: A. 20, Ankara 1987.

Ata, Aysu; Úıãaãü’l-EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları), cilt I, TDK Yay., Ankara, 1997.

Atalay, Besim, Kâşgarlı Mahmud, Divanu Lûgat-it-Türk Tercümesi, III C., TDK

Yay., Ankara, 1998

Atalay, Besim, Kâşgarlı Mahmud, Divanu Lûgat-it-Türk Dizini (İndeks), IV. C.,

TDK Yay., Ankara, 1998.

Aydoğmuşoğlu, Cihat, Tarihte Tebriz, Yayımlanmayan Yüksek Lisans tezi.

Banguoğlu, Tahsin; Oğuz Lehçesi Üzerine, TDAY, 1960.

Barutcu Özönder, F. Sema, “İran veTürkler”, KÖK Araştırmalar C. IV, S. 2, Güz

2002, s.101-122.

Barutcu Özönder, F. Sema, MuóÀkemetü’l-Luàateyn (İki Dilin Muhakemesi), TDK

Yay., Ankara, 1996.

167

Barutcu Özönder, F. Sema, ‘‘Türk DilininBugünkü Durumu’’, Orta Asya’da Türkçe

Sempozyumu’nda sunulan tebliğ, A.Ü. TÖMER, Ankara, 1992 (Dil Dergisi, Sayı

5, s.62).

Barutcu Özönder, F. Sema, Üç İtigsizler, Ankara, TDK Yay., 1998.

Bayat, Fuzuli, Eski Türkçe Sözlük, Yalın Yay., İstanbul, 2008.

Bayat, Fuzuli, Orta Türkçe Sözlük, Yalın Yay., İstanbul, 2008.

Bayatlı, Hidayet Kemal, Irak Türkmen Türkçesi, Ankara,TDK Yay. / 664, 996.

Biray, Himmet, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, TDK Yay., Ankara, 1999.

Bosnalı, Sonel, İran Azerbaycan Türkçesi, İstanbul, Dil ve Edebiyat Dizisi 7, 2007.

Buluç, Sadettin, “Kerkük Hoyrat ve MÀnilerinde Ağız Özellikleri”, XI. Türk Dili

Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, 1966, Ankara, 1968, s.109-118.

Caferoğlu, Ahmet, Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme, Burhaneddin Matbaası,

İstanbul, 1940.

Caferoğlu, Ahmet, Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar, İstanbul, 1944.

Chambers, J. K. and Trudgill, Peter, Dialectology, Second Edition, Cambridge

University Press 2004.

Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,

London, 1972

Clauson, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by

Muhammed Mahdi XÀn, Fakscimile Text with an Introduction an Indices,

London 1960.

Coşkun, Volkan, Özbek Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yay. / 752, 2000.

Crystal, David, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, London, Blackwell Press.

4. Edition 1997.

Çelik, Muhittin, Kaşkay Türkçesi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya 1997.

Doerfer, Gerhard, “İran’da Bir Dilbilim Araştırma Gezisi Üzerine Rapor”, Çev.

Semih Tezcan, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1973 – 1974, Ankara,

TDK Yay. S. 195-198.

168

Doerfer, Gerhard, “İran’da Türkler”, Türk Dili, Ankara, TDK Yay. 431, 1987, s.

242-251.

Doerfer, Gerhard, “İran’daki Türk Dilleri”, Türk Dil Araştırmaları Yıllığı Belleten

1969, Ankara, TDK, 1969, 1-11.

Edip, Kemal, Urfa Ağzı, TDK Yay., İstanbul, 1945.

Ercilasun, Ahmet Bican, Kars İli Ağızları, Gazi Üniversitesi Yay. 29, Ankara, 1983.

Ercilasun, Ahmet Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı

Yay., Ankara, 1991.

Ercilasun, Ahmet Bican, Türk Dili Tarihi, Ankara, Akçağ Yay. 603, 2004.

Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden; Boston; Köln; Brill, 2004

Erdal, Marcel, Old Turkic Word Formatin, I-II, Wiesbaden 1991.

Ergin, Muharrem, Azeri Türkçesi, İstanbul, Ebru Yay. 1982.

Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, TDK, 1958, I. v II. Cilt, Ankara, 1963.

Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Yay. 1997.

Erten, Münir, Diyarbakır Ağzı, İ.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tez, İstanbul,

1991.

Foy, Karl, “Azerbajğanische Studien mit einer Charekteristik des Südtürkischen, I”,

Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen Abteilung, Westasiarische

Studien, Berlin 1903, 6; 2, s. 126-193.

Foy, Karl, “Azerbajğanische Studien mit einer Charekteristik des Südtürkischen, I”,

Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen Abteilung, Westasiarische

Studien, Berlin 1904, 7; 2, s. 197-265.

Gabain, A von, Eski Türkçenin Grameri (Türkçeye çeviren: Mehmet Akalın),

Ankara, TDK Yay. 332, 1988.

Gece, K. Mehmet, Serap Ağzı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1985.

Gemalmaz, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük ve Dizin),

Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yay. 1. Cilt, 1978.

Gökdağ, Bilgehan A. Salmas Ağzı; Çorum, Karam Yay. / 16, 2006.

Grönbech, K., Türkçenin Yapısı, Çev: Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara

169

Gülsevin, Gürer; Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara, TDK Yay. 673, 2000.

Hacıeminoğlu, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 2008.

Hacıeminoğlu, Necmettin, Türk Dilinde Edatlar, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı

Yay. 1992.

Hacıeminoğlu, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, İstanbul: Kültür

Bakanlığı Yay. 1991

Hamilton, J. Russell, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Türkçeye Çeviri: Vedat Köken,

TDK Yay., Ankara 1998.

Haspelmath, Martin, Understanding Morphology, Arnold P., London 2002.

Heyet, M. Rıza, 19. Yüzyıldan Günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı,

Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Ü, Sosyal Bilimler E, Çağdaş Türk

Lehçeleri ve Edebiyatları AD, YIL: 2005.

İlker, Ayşe, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Ankara, TDK yay. 1997.

İslamov, M.İ., E. Agayev, S.M. Behbudov, T. M. Ehmedov, N.H. Memmedov, B.M.

Tagıyev, Z.E. Hasıyev, Azeryvan Dilinin Dialektoloji Atlası, Azerbaycan SSR

İlimler Akademiyası, Baku: İlm, 1990.

Johanson, Lars and Éva Ό. Csatί, The Turkic Languages, New York, Routledge,

1998.

Karahan, Leyla, “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-fiil Ekleri”, Türk

Kültürü Araştırmaları Dergisi, XXXII – 12, Ankara, 1994, s. 205-236.

Karahan, Leyla, Türkçede Söz Dizimi, Ankara, 12. Baskı, Akçağ Yay. 2007.

Karahan, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara, TDK Yay. 630,

1996.

Karini, Jahangir, Erdebil İli Ağızları, Yayımlanmamış Doktora tezi, Gazi Ü, Sosyal

Bilimler E, Türk Dili BD, YIL: 2009.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I, Fiil (Basit Çekim), Ankara, TDK yay.

2006.

Kartallıoğlu, Yavuz, YILDIRIM, Hüseyin; “Azerbaycan Türkçesi”, Türk Lehçeleri

Grameri, (editör: Ercilasun, Ahmet B.), Ankara, Akçağ Yay. 2007, s. 171-230.

Kaya, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, TDk Yay., Ankara, 1994.

170

Kocasavaş, Yıldız, Türkçede Şahıs Zamirleri, TDK Yay. Ankara, 2004.

Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK Yay. 1992.

Korkmaz, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara, TDK Yay.

2003.

Korkmaz, Zeynep, MerzubÀn-nÀme Tercümesi, Ankara Üniversitesi Yay. 1973.

Kowalski, T., Sir Aurel Stein’s Sprachaufzeichnunen im Ainallu-Dialekt aus

Südpersien, Krakow 1937.

Löbner, Sebastian, Understanding Semantics, Arnold P., London 2002.

Memmedov, Meherrem, “Tebriz Dialektinin Esas Fonetik Hüsusiyyetleri”, Edebiyat-

Dil-İncesenet, Sayı 3, Bakı, 1988, s.99-104.

Meşkûr, Mohemmed J., Nezer-î be Târîx-e Âzerbâycân (Azerbaycan Tarihine Bir

Bakış), Tahran, Encomen-e Âsâr-i Millî Yay. 1970.

Moein, Forouzan, Türkmenistan-İran İlişkileri ve 19. Yüzyılda Bölge Üzerinde

Rusya-Britanya Mücadelesi, Yayımlanmayan Yüksek Lisans tezi.

KavÀèd-i Türki, MirzÀ bÀbÀ-yi Ùabìb-i ÂştìyÀnì, (Yay. Muhammedzade Sadik,

Hüseyin) Kerej, Pınar Yay., 2008

Odden, David, Introducing Phonology, Cambridge University Press, 2005.

Orkun, Hüseyin Namık, Eski Türk yazıtları, Ankara, TDK Yay. / 529, 1994.

Öztürk, Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Ankara, TDK yay. 1997.

Paçacıoğlu, Burhan, Sivas İlbeyli Ağzı, G.Ü. Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1987.

Râşedi, Hasan, Torkan ve Berresî-yi Tarix, Zebân ve Hoviyyet-i Anha der İran

(Türkler ve Onların İran’daki Tarih, Dil ve Kimliklerinin İncelenmesi), Tahran,

Endîşe-yi No Yay. 2008.

RÊsÊnen, M., Materialien Zur Morphologie Der Türkischen Sprachen, Studia

Orientalia XXI, Helsinki 1957.

RÊsÊnen, M., Versuch eines Etymologischen Wörterbuch der Türksprachen, Helsinki

1969.

Rüstemov-Şireliyev: R.E. Rüstemov, M.Ş. Şireliyev, Azerbaycan Dilinin

Dialektoloji Lugeti, AzSSR Elmler Akademiyası Neşriyatı, Bakı 1964.

Sağır, Mukim, Erzincan İli Ağızları, A.Ü. Doktora Tezi, Erzurum, 1987, C. I.

171

Sarıkaya, Mahmut, Güney Azerbaycan Türkçesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1998.

Seng.: Muóammed Mahdì XÀn, Senglax. A Persian Guide to the Turkish Language,

(Yay. Sir G. Clauson), GMS, New Series XX, London 1960.

Sönmez, Işık, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradaġ,

Muġan und, Zencan, Göttingen, 1998.

Spuler, Bertold, İran Moğolları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay. 1987.

Sümer, Faruk, Oğuzlar, Ana Yayları, 1965.

Şahin, Hatice, Eski Anadolu Türkçesi, Ankara, Akçağ Yay. 461, 2003.

Şireliyev, M, Azerbaycan Dialektolojisinin Esasları, Baku, 1962.

Şireliyev, M, “Azerbaycan Dili Dialektlerinin Türk Dili Dialektleri ile Mukayiseli

Öyrenilmesi”, VIII. Türk Dili Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler-1957,

Ankara, 1960, s.191-208.

Şireliyev, M, Bakı Dialekti, Bakı, 1957.

Tallerman, Maggie, Understanding Syntax, Arnold P., London 1998.

Tekin, Talat, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Türk Dilleri Araştırmaları

Dizisi: 13, Ankara 1995.

Tekin, Talat, Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Ankara

2000.

Tenişev, E. R., Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov,

morfoloqiya, Moskva 1988.

Timurtaş, Faruk Kadri, Osmanlı Türkçesi Grameri, İstanbul, İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yay. 7. Baskı, 1995.

Timurtaş, Faruk Kadri; Eski Türkiye Türkçesi, Ankara, Akçağ Yay. / 749, 3. baskı,

2005.

Togan, Zeki Velidî, “Azerbaycan Maddesi”, ‘İslam Ansiklopedisi, İslam Âlemi,

Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografiye Lugeti, 2. Cilt, Eskişehir, Anadolu

Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fak. 1997. MEB Yay. s. 91-118.

Togan, Zeki Velidî, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul, İstanbul Edebiyat

Fakültesi Yay. 1981.

172

Türk Lehçeleri Grameri, editör: Ahmet Bican Ercilasun, Ankara, Akçağ Yay. 2007.

Türkçe Sözlük, Ankara, TDK Yay. 8. Baskı, 1998.

Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara, TDK Yay. 503, 1983.

Yüce, Nuri, Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara, TDK Yay., 1993.

Zülfikar, Hamza, Van Gölü Çevresi Ağızlarının Özellikleri, Ömer Asım Aksoy

Armağanı, TDK Yayınları, Ankara, 1978, s. 297-317.

TIPKI BASIM

(MN11350 Numaralı Nüsha)

174

MN1v

175

MN2r

176

MN2v

177

MN3r

178

MN3v

179

MN4r

180

MN4v

181

MN5r

182

MN5v

183

MN6r

184

MN6v

185

MN7r

186

MN7v

187

MN8r

188

MN8v

189

MN9r

190

MN9v

191

MN10r

192

MN10v

193

MN11r

194

MN11v

195

MN12r

196

MN12v

197

MN13r

198

MN13v

199

MN14r

200

MN14v

201

MN15r

202

MN15v

203

MN16r

RAHİMİ, Musa, ÚavÀèid-i Türkì, Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Prof.Dr. F.

Sema Barutcu ÖZÖNDER, İX+205 s.

ÚavÀèid-i Türkì 19. yüzyılda İran coğrafyasında kaleme alınmış Farsça-Türkçe

gramer ve sözlüktür. Eser, MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì tarafından Türk

olmayanlara Türkçeyi öğretmek maksadıyla hazırlanmıştır. Elimizde iki nüshası

vardır: MN11350, MN6563. Her iki nüsha da Marèaşî Necefî Kütüphanesinde

saklanmaktadır. ÚavÀèid-i Türkì adlı eserin incelenmesini konu alan tezimiz üç

bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde eserin yazarı MirzÀ BÀbÀ-yi Ùabìb-i ÁştiyÀnì

ve çevresi hakkında kısaca bilgi verilmiş, eserin yazılış amacı ve 19. yüzyılda İran

coğrafyasında Türkçenin ne kadar işlek ve yaygın olduğuna değinilmiştir. Yazar

Tebriz ağzını esas alarak eserini yazdığından, Türk tarihinde Tebriz şehrinin önemine

işaret edilmiştir. Ayrıca, eserin dil tarihi araştırmalarındaki yeri ve önemi üzerinde

durulmuş, yazım-ses özellikleri, söz çekimi ve söz yapımı, söz varlığı bakımlarından

incelenmiştir. Bu incelemede 19. yüzyıl Tebriz ağzı, Eski Türkçe, Eski Oğuz Türkçesi,

Azerbaycan ağızları, Anadolu ağızları ve bugünkü Tebriz ağzıyla da karşılaştırılmıştır.

ÚavÀèid-i Türkì’de, bugünkü Tebriz ağzında kullanılmayan sözcüklerin yanısıra Eski

Türkçenin ve Eski Oğuz Türkçesinin kimi özellikleri de tespit edilmektedir. Tebriz

ağzında mastar ekinin yalnız kalın biçiminde ve geniş zamanın çokluk 1. kişisinde ek

ünlüsünün yalnız yuvarlak biçiminde kullanılması bu ağzın karakteristik özelliğini

oluşturmaktadır. Ayrıca kimi sözcüklerde birincil uzun ünlüler ve damak n’sinin

varlığı yazımdan tespit edilmektedir.

İkinci bölümde, eserin her iki nüshası da karşılaştırılarak Türkçeye çevrilmiştir.

Çeviri kısmında geçen Türkçe biçimlerin yazı çevrimi Türk Transkripsiyon Sistemine

uygun olarak yapılmış, her sözcüğün yanında nüshada geçen yazılış biçimleri ve

Farsçaları da verilmiştir.

Tezin Üçüncü bölümünde dizinler yer almaktadır. Dizinlerden biri ÚavÀèid-i

Türkì’deki dil bilgisi terimlerinin Türkçe-Farsça, Farsça-Türkçe dizinleridir. Bu

bölümde ÚavÀèid-i Türkì’deki Türkçe unsurların dizini de yer almaktadır. Türkçe

sözcükler dizininde her madde başının bugünkü Tebriz ağzındaki ve ölçünlü

Azerbaycan Türkçesindeki biçimleri de verilmiştir. Sona ÚavÀèid-i Türkì MN11350

nüshasının tıpkı basımı da eklenmiştir.

RAHİMİ, Musa, ÚavÀèid-i Türkì, Master Thesis, Advisor: Prof.Dr. F. Sema Barutcu

ÖZÖNDER, ix+205 s.

This thesis named ÚavÀèid-i Türkì is composed of three sections. The first

section provides a brief information about the biography of the subject work’s writer

and the era, which the work was composed. Following this, after submitting

information about the main purpose of the compose of this work, it is emphasized that

the use of Turkish language was so practical and widespread in the 19’th century in

Iran. Since the writer composed this work by using Tabriz accent, the main importance

of the city of Tabriz in Turkish history was also touched during the thesis.

The main importance and place of subject work in language history researches

were also mentioned while the characteristics related to orthography-phoneme,

vocabulary and the etymolgy were examined. During this section, 19’th century Tabriz

accent old Turkish was also scrutinized by comparing to Old Oghuz Turkish,

Azerbaijan accents, Anatolian accents and today’s Tabriz accent. However, during the

preparation of this thesis, it is also determined that, in ÚavÀèid-i Türkì’s work, not

only some words, which are not being used by today’s Tabriz accent but also the

characteristics of old Turkish language and Oghuz Turkish can be seen. The main

characteristics of this Tabriz accent is the use of infinitive suffix in its only velar form

whereas in only rounded form for the first person plural in the present tense.

Additionally, primary long vowels and velar ‘n’ are kept in some words.

In section two, two editions of the subject work were translated and compared

to each other, then the findings of study were written according to Turkish

transcription system.

The spelling of each word in relevant edition and its corresponding meaning in

Persian language while the Arabic meanings of the words were also provided within

the content of this thesis.

Finally, in the third section, after providing Turkish-Persian, Persian-Turkish

meanings and the index of proper nouns, in index of Turkish words and suffixes, the

pronounciation form of any word in today’s Tabriz accent and also standard linguistic

forms related to Azerbaijan Turkish were also provided.