2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

EVLiYA CELEBi'NiN KALEMiNDEN

MAKEDONYA VE CEVRESiNDE DiNi VE SOSYAL HAY AT*

~

Davut KILl~**

Makedonya; Antik Yunanistan'da bir kralhk, Roma ve D~~ Roma imparatorlugu'nda bir eyalet, Osmanli Devleti'nde ise biiyiik bir klsm1 Ru­meli eyaleti i~erisinde kalan bir bolgenin ad1dir.1 1944-1991 Jlllan arasm­da Yugoslavya'nm bir par~aSI olan bu bolge, 1991 Yilmda bag-tmsizh~m kazanmi§, ge~mi§te sahip oldugu topraklarmm biiyiik bir klsmm1 kaybet­mi§ olsa da giiniimiizde Ma)<edonya Cumhuriyeti olarak varhg-tm devam ettirmektedir.z

Tarihi Makedonya bugiin Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Koso­va ve Strbistan'm bir lasrrum i~ine alan bir cografyad1r. Evliya <;elebi, seya­hatnamenin ilk cildinde, Osmanli Devleti'nin eyaletleri haklanda bilgi ve­rirken; bugiinkii Makedonya topraklan i~erisinde kalan Ohri ve Oskiip'ii Rumeli eyaletine bagh sancak olarak gosterir (~elebi, Tarih Yok: 80). Nite­kim Ohri'nin 60 ze'amet ve .342 timardan 335.299 kuru§, Oskiip'iin ise 57 ze'amet ve 345 timardan 240.000 kuru§ geliri oldugunu belirtir (~elebi, Tarih Yok: 85, 88).

Evliya <;elebi, 1652 Yihnm sonlarma dogru Romanya Babadag'dan, Rumeli eyaletine ge~erek, Zagra'ya ugraml§ ~fadan da Filibe'ye gelmi§tir. Seyyah, bu §ehrin Rum ve Yunan tarih kitapiarmda, Makedon lakaph_ is­kender'in lazmm tahti istanbul'dan once in§a olunan Filiboz oldugunu ve Filiboz'dan galati me§hur Filibe olarak soylendigini kaydeder. Yine Evliya Leh, <;ek, Eflak ve Bogdan lisanlannda "done" krallarm hammlarma verilen isim oldugunu, bu §ehri iskender'in laz1 Make in§a ettirdigi i~in Makedone

' Bu ~ah~ma 5-7 Kas1m 2015 tarihleri arasmda Nev$ehir Hac1 Bekta$ Veli Oniversitesi'nde ger~ekle$tirilen I. Uluslararas1 Turk Diinyas1 Kiiltiir Ba~kentleri Sempozyumunda sunulan tebligin yeniden gozden ge~irilerekyayma haz1rlannu$ halidir. •· Prof. Dr., Nev$ehir Hacr Bekta$ Veli Oniversitesi Egitim Fakiiltesi Sosyal Bilgiler Egitimi Anabilim Dah Ogretim Oyesi. e-mail: dkilic40@gmail.com 1 Bu konuda geni$ bilgi ipn bkz. (Sami, 1316: 4114). 2 Bu konuda geni$ bilgi i~in bkz. (HacJsalihoglu, 2003: 437).

....

742 DAVUTKILJ~

§ehri denildigini, Dobra Venedik krah divanmda da §ehrin Filibe Makedone ismiyle amldtgtm, daglannda altm, giimii§, kur§un ve demir madenlerinin ~oklugundan bahsedildigini, bu zenginlik bizde de olsa Biiyiik iskender gibi olurduk dediklerini, Murat Hiidavendigar'm3 Edirne'yi fethinden sonra 1363/64 ythnda Filibe'yi fethettigini soyler (Celebi, 19~9: 210).

Evliya, Filibe §ehrinin dini ve sosyal kurumlan hakklnda §U bilgileri verir: Filibe'nin kayahk dokuz dere ve tepe iizerine kuruldugunu, evlerin kargir bagh ve bah~eli oldugunu, kayaltk olan yerlerin temmuz aytnda ~ok s1cak gec;tigini, durumu iyi olanlarm Istanimaka kasabasma veya Despot yaylasma gittigini, halkmm ho§ sohbet oldugunu §ehrin yirmi ii~ mahalle­sinin Miislim,-yedi mahallesinin ise Latin, S1rp, Bulgar, Rum, Ermeni ve Ya­hudilerden olu§tugunu kaydeder. Filibe §ehri be§ yiiz ak~e gelirli eyalet kad1hgt tarafindan yonetilir. Emri altmda ii~ii §ehirde olmak iizere dokuz tane nahiye naibijkad1 vekili v~rd1r. $ehrin ikinci s1radaki yoneticisi ise §ehrin yonetiminden sorumlu naz1rdtr, iki yiiz ki§iyle hiikiimet eder. O~iin­cii s1rada §eyhiilislam, dordiincii s1rada ise peygamber soyundan olanlann i§lerini takip eden nakibii'l-e§raf, be§inci s1rada askerlik i§lerini takip eden sipah kethiidasi, altmc1 s1rada yeni~eri serdan, yedinci s1rada §ehir muhtesebi, sekizinci s1rada §ehir giivenligini saglayan suba§I, dokuzuncu s1rada giimriik i§lerini takip eden bacdar, onuncu s1rada ise giimriik emini oldugunu .soyleyen seyyah, yoneticileri saymaya devam eder (Celebi, 199 9: 211).

Evliya Celebi'ye gore, Filibe'de elli ii~ mescit ve cami olup, bunlarm en biiyiigu ~ar§I i~erisindeki Ulucami'dir. Bu camiyi Edirne fatihi Murat Hudavendigar yaptlrmt§tlr. Bina, kargir olup biiyiik kubbelerle ortiilerek, son derece i~ten s1cak figiirlerle siislenmi§tir. Klble kap1sma aln ta§ merdi­venle ~Iklhr, minaresi ve biiyiik vaklflan vard1r. Bunun di§mda yine ~ar§I i~erisinde yer alan sultan vezirlerinden ~ehabeddin Pa§a cami de ·ulucami'den geri degildir. Diger onemli camiler ise Ye§iloglu cami, imaret cami, Anbar Kad1 cami-i cedid, Koruagas1 cami, Cisirba$1 cami, Tabbaglari~i cami, Ugra§ cami ve Emir ~eyh camidir. Onemli medreseleri ise Karagoz Pa§a medresesi·ve $ahabeddin Pa$a medresesidir. Yedi yerde Kuran-1 Ke­rim hafizhgt egitimi verilir. Ancak hadis egitimi veren bir yer yoktur. $ehir genelinde yetmi§ yerde ilk mektep vard1r. Bununla birlikte her mahalle ve

3 1. M~rat Hudavendigar (1360-1389) haklondageni~ bilgi i~in bkz. (Dani~mend: 1971: 33).

EVliYA ~ELEBi'NiN KALEMiNDEN MAKEDONYA VE ~EVRESiNDE DiNi VE SOSYAL HAY AT 743

camide okula yeni ba~layan ~ocuklara egitim verilir. On bir tane tekke olup, mtiritleri Halveti4 ve Celvetilerdens mtite$ekkil olmakla birlikte Kadri6 ve Gill~enil tekesi de vard1r. Fakat MevleviB tekkesi yoktur. c;ar~l i~erisinde ~ehrin onemli hanlan Zal Pa~a ham, Dede ham, ~ehabeddin Pa$a ham, Tahtalkal'a ham, Varo$ ham ve Kur~unlu hand1r. Hamamlan ise ho~ · ve ha­vadardtr. Bunlardan Htinkar hamam1 kur~unlu olup gayet temiz ve havas1 gtizeldir. Meri~ nehri kenannda Sehabeddin Pa$a hamam1, Tahtalkal'a ha­.mami, izdiham hamam1, c;elebi Kad1 hamam1, Yenihamam ve Kad1asker hamam1 me$hurdur. Bu hamamlarm dt~mda vilayet yoneticilerinin'.ifadesi­ne gore saraya mahsus ytiz altml$ be$ hamam vardtr. Diikkan saytsl ise ytiz seksendir. c;ar~1 ba~mdan Ulucami'ye gelinceye kadar kaldmm d6$elidir. Balik pazan, yag pazan ve gtizel koku san~ yerleri gayet mamurdur. Aynca kapah ~ar~1s1 da mevcuttur. Varo§ta ii~ yiiz diikkan vard1r. Sebil ve ~e§me­leri $ehrin btittintine yetmediginden Mer-i~'ten su ta$trlar. Sehrin ulemas1 ve me$ayihi ~ok olup gtizel temiz elbiseler giyerler. Saattepesi denilen yer­de saat kulesi vard1r. Seyyahm ifadesiyle bag ve bah~esi, ak ak~esi gayet ~oktur. Zira kar mahallidir. Sebabeddin Pa$a imareti ve Ulucami imaretle­rinde ramazanda. ve diger onemli gtinlerde yemek verilir. Evliya c;elebi Meri~ nehri kenarmca yoluna devam ederek Sofya'ya gitmek tizere TatarbazarCigi kasabasma ge~mi$tir (c;elebi, 1999: 212).

15 Kastm 1660 tarihinde Osmanh yonetimince .Melek Ahmet Pa$a, Bosna eyaletinden almarak Rumeli eyalE~tine atanmi$, mahiyetinde bulu­nan Evliya c;elebi de pa$ayla birlikte Banyaluka'dan Rumeli eyaletine inti­kal etmi$ (c;elebi, 2001: 280) ve yolu bir mtiddet sonra Dsktip'e dti$mi1$tiir.

Evliya, Y1ldmm Bayezid tarafindan fethe1Jl~n9 Dsktip $ehrinin dini ve sosyal kurumlan hakkmda ~unlan soyler: Sancak beyi taht:I olup has-

4 ~eyh Ebu Abdullah S1raciiddin Orner ibn-i E~~eyh Ekmeliiddin-iil Ehci tarafindan tesis olunan tarikatm ad1du:. Geni~ bilgi i~in bkz. (Pekalm, 1993: 714). s Aziz Mahmut Hudai'nin kurdugu tarikatm ad1d1r. Geni~ bilgi i~in bkz. (Pekahn, 1993: 273). 6 Sofiyenin buyilklerinden Abdiilkaadir Geylani tarafmdan kurulan tarikatm ismidir. Geni~ bilgi i~in bkz. (Pekahn, 1993a: 130). · 7 Halvetiyye tarikatmm kollanndan birinin ad1d1r. Kurucusu ibrahim Giil~eni'ye nispetle bu ad! almi~IJr. Geni~ biJgi i~in bkz. (Pekahn, 1993: 687). s Mevlana Celaleddi-i Rumiye nispet olunan tarikatm adidir. Bu konuda geni~ bilgi i~in bkz., (Pekahn, 1993a: 498). 9 I. Bayezid (Y!Idmm Bayezid 1389-1402) bu konuda geni~ bilgi i~in bkz. (Dani~mend, 1971: 82).

744 DAVUTKIU~

SI/}'llhk geliri 240 bin ak~edir. 15 ze'funet Ve 255 timan kaimdir,tO be~ bin asker ~Ikanr. Alaybeyi, r;:eriba~ISI ve yi.izba~ISI ile birlikte ~eyhiilislamt, na­kibiile~rafi ve ~ehir kethiidasi da vardtr. Vardar nehri ~ehrin ir;:erisinden ger;:er. Bag ve bostanlan r;:ok olup, ba}'lr ve tepeler iizerinde binlerce kargir giizel i~lemeli binalar mevcuttur. Dskiip, yetmi~ ma~alle_den olu§ur. Yiiz yirmi mescit ve cami vard1r. Bu camilerin kirk be~i Salat-1 Cuma eda olu­nanjCuma· namaz1 kllman camilerdir. Saat kulesi dibindeki Hiinkar carni, Vardar nehri kar§tsmda Karluzade cami, Koca Mustafa Pa~a cami ve Alaca camileri tarihidir. Sultan Murat cami medresesi, Yahya Pa~a medresesi, tshak Pa§a medreses"i, isa Pa§a medresesi, Mustafa Pa§a medresesi, Karluzade medresesi ve Baba Lokman medreseleri me~hurdur. Dokuz yer­de darii'l-kurra olmakla birlikte hafizlan yoktur. Nadir de olsa bazt carni­lerde zaman zaman hadis ilmi yapthr. ~ehir genelinde toplam yetmi§ tane stbyan mektebi mevcuttur. Camiler genelinde de bu bilgiler telrrar edilir. Yirmi meskende fukara-}'1 abda!an vardtr. Mevlevi tekkesi Melek Ahmet Pa§a'nm fermamyla yeni kurulmu§tur. ~ehir genelinde yi.iz on ~e§me, iki yi.iz sebil, bin kuyu ve bin adet de su degirmeni vardtr. Yahya Pa§a klzlar hamaffil, boyacilar ir;:in ~engiil hamam1 ve Gazi isa Beg hamaffil me~hur hamamlardand1r. Bunlardan ba§ka bin altmt§ saray hamaffil mevcuttur. ~ehirde yedi tane misafirhane bulunur. Me~hur olanlan Yahya Pa§a, Koca Mustafa Pa§a, Karluzade, isa Beg ve ishak Beg misafirhanelerinden maada on ii~ bekar odas1 da vard1r (Celebi, 2001: 287).

Dskiip, kapah r;:ar§Ismda iki bin yi.iz elli adet kargir ana kemerlerle birbirine bagh kubbeli ~ar§l ve pazar diikkanlan mevcuttur. Ciimle kuma§-. ~1lar, gazzazlar, ~adtrctlar, ayakkab1 ve terlik yapanlar, boyac1lar, abactlar ve takkeciler burada ticaret yaparlar. Evliya bu kapah ~ar§Imn Bagdat, Bur­sa ve Halep kapalt ~ar§Ilan gibi olundugunu belirtir (Celebi, 2001: 290). Dskiip sanayisinde ~uka, abayijyi.in kuma~tan yapllmi§ elbise, elvandan oyma nakl~b yast1k, basma r;:1t perde i§lenir. Halkln biiyi.ik bir klsm1 tiiccar, bir klsmJ avanjyardlillCl, bir kJsmi ~e~itli meslek sahibi, bir· kJsmmm da ulema olarak ger;:indiklerini sayler (Celebi, 2001: 291).

Evliya Celebi, Dskiip'teki ziyaret yerlerini §Oyle anlat:Ir: El-Mevla ~Ik Celebi ziyareti, lokman hekim asitanesinde metfundur. Dveys bin Mehmed

10 Evliya birinci ciltte, Oskiip'ii 57 ze'amet ve 345 nmar olarak vermi$tir. Bkz. (<;elebi, Tarih Yok: 88).

EVLiYA ~ELEBi'NiN KALEMiNDEN MAKEDONYA VE ~EVRESiNDE DiNi VE SOSYAL HAYAT 745

e§-§ehir Veysi Efendi ziyareti, Anadolu §ehirlerinden ~ehir'de dogup Dskiip'e gelmi§tir. El-Mevla Valihl ~elebi ziyareti, Dskiip'te dogmu§tur. Zi­yaret erbaplarmm gonliindedir. ~afi'izade ziyareti, Ttml§Var mollas1 iken oldiigunde Dskiip §ehrine defnedilmesini vasiyet etmi§tir. Oldiikten sonra vasiyeti iizerine Oskiip'e getiri~ip isahak Beg camiine defnedilmi§tir. Kur­ban Baba ziyareti, kale is;erisinde Cafer Baba ziyareti, biiyiik mezarhkta bir tepe iizerinde Gazi Baba ziyareti, s;ar§I is;erisinde Baba Meddah ziyareti, Alaca cami mezarh~nda Deli Beg ziyareti, Hiinkar cami oniinde Gazj ishak Beg ziyareti, Baba Meddah civarmda Lokman Hekim me§hur ziyaret yerle­rindendir (~elebi, 2001: 292).

Evliya, II. Bayezid donemi Dskiiplii me§ayihleri §6yle stralar: ~eyh Liitfullah: Dskiipliidiir ve orada metfundur. Hakl: Dskiipliidiir, §iir yazma­sma ragmen ses;ilm~$ giizel §iirleri yoktur: Razi: Dskiipliidiir, s;ok giizel an­la§thr §iirleri vard1r. Kendisine Koca Hasanzade derler (~elebi, Tarih Yok: 85, 161). .

Seyyah, Oskiip'ten aynhp Sofya'ya giderken Oskiip sanca~na bagh voyvadaltk olan yiiz elli ak~e payesiyle kaza durumundaki Kumanova'ya ugramt§tlr. Kazaya Dskiip kadllan bakar, altl yiiz adet kiremitli evden mii- · te§ekkildir. Cami, mescit, tekke, medrese, mektep, han ve hamamlan mev­cuttur. Olduks;a fazla bag ve bahs;eleri vard1t (~elebi, .20q1: 293).

. . Evliya ~elebi, Sofya'ya geldikten sonra Zahlre-bahaya giderken Kop­

riilii'ye ugramt§tlr (~elebi, 2001: 297). Kopriilii, Rumeli eyaletinde Kostendil sanca~na bagh voyvadahktlr. Yiiz elli aks;e §erif payeli kazadtr. Kale muhafiz1 olmamakla birlikte askerler, yenis;eri serdar1, §ehir kethiidayeri, vergi ve gelir gider i§lerine bakan ~6revlisi de vardtr. Toplam dort mahalleden olu§ur. Bag ve bahs;esiz kayalar iizerine in§a edilmi§ bin adet ev vardtr. Sokaklan kaldmmhd1r. Mescit, tekke, medrese, s1byan m~k­tebi, hamam ve ham vardtr. Elli civannda diikkanlan mevcuttur. Havas1 ve hammlan giizeldir. Ciimlesi yass1 ba§h olup siyah bez ferrace giyerler. Sula­n Dskiip'ten ges;en Vardar nehrinden gelir (~elebi, 2001: 298).

Kopriilii'den aynlan Evliya, Pirlepe'ye oradan da Manasnr'a ges:mi§­tir. ~ehrin ismini Biiyiik iskender zamamnda bolgede kadim bir mabetgahtan dolayt Manastu ismi aldt~m. bir gece yans1 meydana gelen deprem sonras1 bunun ytklldt~m daha sonra §ehrin ve manastlrm yeniden

....

746 OAVUTKJU~

imar oldugunu, kadim ismiyle devam edip geldigini belirtir. ~ehri yirmi yiik akc;e iltizam ile voyvodas1 yiiz adamla yonetir. ~ehirde; §eyhiilislam, naki­biile§raf, yenic;eri serdart, §ehir voyvodas1, vergi emini, §ehir kethiidas1, vergi ve gelir giderlere bakan gorevlisi ve mimarba§ISI vard1r. Yirmi bir mahallede iic; bin adet evden olu§ur. Yetrni§ tane c~ ve mescit bulunur. Onemli camilerden baz1lan ishak Efendi cami, Mahmut Efendi cami, Gazi Haydar Pa§a cami, Hac1 Bey cami ve <;avu§ camidir. Aynca medreseler de vard1r. Kapal1 c;ar§ISI, dokuz yiiz diikkandan rneydana gelir. <;1knkc;Ilar ic;i, derziler ic;i ve lork kadar kahvehanede §arlo soyleyen kadmlar c;oktur (<;e-lebi, 2001: 300). ·

Manastrr ile ilgili gozlemlerine devarn eden seyyah, kelam ehli, hat­tat, §air, giizel konu§an belagat sahibi insanlarm c;oklugundan bahseder. ~ehir softalan ise serc;e yuvas1 peri§an sanklanyla beline .takttklan pala ile e§loyahk ettiklerini, koc;eklik yapan giizel kadmlarm da bunlardan oldugu­nu bu yiizden kahvehaneden ve kotii yerlerden c;Ilanadiklanm, buralarda me§gul olduklanm, Arnavutlar ic;erisinde de e§loyalann c;ok oldugunu, an-

. cak hallon genel anlamda ne§eli ve giilen insanlar oldugunu fakat a~rba§h olmadiklarmi soyler (<;elebi, 2001: 301). Evliya <;elebi, Manastlr'a degi§ik zamanlarda yedi kere geldigini de kaydeder (<;elebi, 2003: 328).

Evliya, Kotur Venedigi iizerine sefere giderken Rumeli eyaletine tek­rar yolu dii§mii§ ve Ohri sanca~na ugrami§tir. Seyyah, Ohri'yi anlatmadan once Ohri golii ve bu~dan c;tkan bahklar haklonda bilgi verir. U§tuk bah~. misarya bah~. sazan bahg1 ve alabahgtn da lezzetli olduklanm, aynca ydan bali~nm gayet yiiksek fiyata satildi~m tazesini defneyapra~ ile pi§irip yiyenlere c;ok enerji ve giic; verdigini, basta olanlann bu bah~ tuzlaytp ye­diginde ve bal1~n ba§mi kendf ba§mda gotiirdiigunde, Allah'm izni ile o adarnm hastah~ndan kurtulacagtna inandtklanm belirtir (<;elebi, 2003: 320).

U§tiirka kasabas1 Ohri kazasmm nahiyesidir. Ohri golii kenarmda kumsal bir yerde c;imenli vadilerin diiz yerinde toplam iic; yiiz adet kiremit ortiilii kargir evlerden miite§ekkil olup, bagh, bahc;eli olagan iistii giizel bir kasabad1r. Toplam iic; mahalledir ancak Bulgar ve Rumlardan Miisliiman olmayanlan c;_oktUr. Dort cami, iic; mescidi vardtr. <;ar§I ic;erisinde Ohriz.ade cami, kubbe ve minareli Balai cami me§hur camileridir. Bir han, bir imareti,

EVliYA ~lEBi'NiN KAlEMiNDEN MAKEDONYA VE ~EVRESiNDE DiNi VE SOSYAl HAY AT 747

bir medresesi ve bir de hamarru vard1r. ~ehirde lark tane diikkan bulunur. Fakat kapah ~ar$151 yoktur (<;:elebi, 2003: 321):

Seyyah buradan Kanuni Sultan Siileyman zamanmda yapilan tahrir iizerine Rumeli eyaletinin sancak beyi taht1 olan Ohri §ehrine ge~mi§tlr. Alaybeyi ve ~eriba$151, askeriyesi, yeni~eri serdan, kale dizdan, yetmi$ tane kale bek~isi vard1r. Ohri sanca~na bagh yiiz lark pare mamur koyleri var­dir. Rumeli'nde Yanya livasmdan sonra Ohri sanca~ gayet mamur ve gii­zeldir. Kalesi Ohri golfiniin kuzey tarafinda yalpn klrmiZI kayaltklaf"uzeri­ne kurulmu§tur. Kalenin iki adet kap1s1 vard1r. Biri klbleye naztr biiyiik kap1d1r. Digeri. ise kuzey tarafinda a§a~ varo§lara aphr. Kale duvarlan o~ ar§m yiiksekliginde olup, kale i~erisinde mescit, zahire ambar1 ve kale bek­~isi bulunur (~elebi, 2003: 322).

Evliya, gol kenarmda Pa§a saraYI dibinde bulunan Ayasofya camiinin gayet biiyiik oldugunu, Selanik, Trabzon ve istanbul'daki kii~iik Ayasofya camiine benzedigini fakat bu Ayasofya cami, Hz. Silleyman'm oglu Melik Rac'im zamanmda Yanvan karmda§I Ohri kralmm yaptirdi~m, bundan dolaYI baz1 zamanlarda Miisliiman olmayan ahali kap1da duranlara gizlice birka~ ak~e verip camiye girerek Hz. isa'ya ibadet edip hemen pkti~m, camiinin biiyiiklii kii~iiklii on yedi kubbesi oldugunu, tarnamen klrmizi kiremitle ortiilii olup, horasan kireci ile yapildi~ni, te~iz ve ho§ bir iba­dethane oldugunu belirtir. Seyyah Fethiyye·camini anlatJrken pirin~ kapda­rmm ve sedefkari pencere kanatlarmm bozulmaya yiiz tuttugunu, cemaati olmad1~m, i~erisinde Miisliirnan olmayan ahalinin kald1~m, Curna na~az1 i~in haftada bir giin temizlendigini be$ on ki$inin namaz klhp, kapllan ka­patip gittiginden dolaYI iiziintiisiinii belirtir. Yu~n i~ kale oniinde ise kur­§Unlu, tahta kubbe ortillfi ve bir kargir minareli Ohrizade cami bulundugu­nu, muhtemelen Sultan Bayezid sefere giderken bu camiyi goriip begendi­gini, sag tarafma bir minare daha ilave edilmesini soyledigini, bundan do­laYI adma Hiinka.r cami denildigini, bundan ba$ka iki de mescidin oldugunu fakat cemaatlerinin olmad1~m anlanr. Ayr1ca alti adet H1ristlyan manasti­nmn bulundugunu, bunlarrn hepsinin mamur ve baklmh oldugunu i~lerin­de klrkar elli$er din adamrnm hizmet ettigini anlatir. Ohri kalesinde han, hamam, ~ar$1 ve pazar yoktur. Ancak biiyiik bag ve bah~eleri vard1r. Zira biiyiik kaledir. Ohri'de toplam on yedi mahalle vard1r. Bunun onu Miislii­man olup geri kalan yedisi Rum, Bulgar ve Latin mahalleleridir. Ohrizade,

....

748 DAVUTKIU~

Tekke, Kuloglu, Haydar Pa~a, Koca Siyavu§ Pa~a Medresesi, Ziilmiye, Hac1 Hamza, iskender Bey Mescidi, Yunus Voyvada mahallesi, Kii~i Bey mahalle­si, Emir Mahmut mahallesi ve Kara Hoca mahallesi en mamur olanlandir (<;elebi, 2003: 323).

· iki yerde alim yeti~tiren medresesi vard1r. Birincisi gal kenarmda Hac1 Kas1m camiinin solunda yolun kar~Ismda eski Siyavu§ Pa§a medrese­sidir. Biiyiik bir alanm etrafmda kiis;iik odalar Siralanml~, her odada· talebe vard1r ve egitim verilmektedir. ikincisi ise Siileyman Han'm tekke ve med­resesidir. Bu da mamur olup, nice zaviye ve medreseleri vard1r. Bunlarm dt~mda bir- yerde hadis ilmi ve tecvit ilmi agretilir. Ancak hocalan me§hur degildir. ilmi tecvit de Kuran-1 Kerim okunur, hadis ilminde ise Buhari okunur. Ohrizade ve Aga mektebi olmak iizere yedi yerde de egitim verilir. Evliya iis; yerde de han oldugunu, ancak bunlan yaptlranlan sormad1~m sayler. Saray hamamlannm di§mda iki tane hamam1 vard1r. Bunlarm Ohrizade ve GaziJ:Iii~~yi_!l Pa§a hamam1 olup ikisi de giizel ve havadard1r: Yiizeli diikkan, giizel da~enmi§ yedi irfan meclisi ve kahvehaneleri olmakla

· birlikte, gari.iniirde bozahanesi ve meyhaneleri yoktur. Kale is;erisinde Mi.isli.iman olmayan mahallelerde is;kili yer gayet s;oktur. <;e~melerin s;ogu kullanllmaz durumdad1r. <;unkii §ehir gali.in kenarma kuruldugundan s;e~­meye ihtiyas; duyulmamaktad1r. <;ar§lSI dart yere da~lm1§tlr. Suyu ve hava­smm giizelliginden sevimli ve ho~ kadmlan s;oktur. Bundan dolaYI nice insanlar burada kalmi~tJ.r (<;elebi, 2003: 323).

Ohri'nin s;ok giizel ve lezzetli meyvelerinin oldugunu sayleyen sey­yah, dokuz s;e~it ayvamn yeti~tigini, bunlar is;erisinde en me~hurlanmn baba ayvas1 ve ekmek ayvas1 oldugunu, s;e~it s;e~it §eftali, erik ve armutlan­nm yeti§tigini, bu meyvelere bugiine kadar gezmi§ oldugu his;bir yerde rastlamad1~m, lakin bu kadar giizel ve lezzetli meyvelerin s;ok sulu, narin ve taze oldugundan bit: fersahhk yere bile hediye gati.iriilemedigini iizi.ile­rek ifade eder. Ancak elmasmm oyle olmad1~m her yere gati.iriilebilecegini belirtir. Evliya Ohri §ehrine mahsus kl§ geceleri uzun oturmalarm oldugu­nu, bu sohbetlerde giizel ziyafetlerin verildigini, burada yenilen yiyecekle­rin lezzetlerinin his;bir yerde olmad1~m, azellikle tatlilarm ve ho§aflarm Rum diyarmda yap1ld1~ gibi his;bir yerde emsaline rastlamadi~m, kald1~ yirmi alb giinliik siire is;erisinde ho§af is;,mekten §ehit olaca~m espri ile anlanr. Ahalinin biiyiik bir klsmmm zarif, niiktedan ve egitimli olduklanm,

EVliYA ~ElEBi'NiN KALEMiNDEN MAKEDONYA VE ~EVRESiNDE DiNi VE SOSYAL HAY AT 749

Bulgarca ve Rumca konu§makla birlikte fasih ve belig bir §ekilde Tiirks;e de bildiklerini ancakArnavuts;a bil~edikl~rini kaYJ.t eder ((:elebi, 2003: 324).

Ohri ahalisinin giyim ve ku§amma gelince gens;ler krrnnz1 saya s;ukah samur ve agas; sansannm derisinden yaptlan kalpaklar, s;e§it s;e§it s;uka dolamalar ve kops;ah darac1k s1kma erkek §alvan, ayaklarmda san kubadi paypt1§, bellerine ise pala bts;aklar takip salma sahna gezerler. Kadmlar ise ba$lanna rengarenk tiilbentler takarlar ve bol feraceler giyerler. Yass1 ba§­lari iizerine tillbent s;emberler baglaytp, s:ar§I ve pazarda gezerler ((:elebi, 2003: 32S).Evliya (:elebi, Ohri'den istan~ul'a donmti§tiir ((:elebi, 2003: 326):

Sonus: olarak Evliya (:eleibi'nin Makedonya 've s;evresiyle ilgili vermi$ oldugu bilgileri, dini apdan degerlendirdigimizde; Mtisltimanlarm dini ha­yan, daha s;ok Halveti, Celv~ti, Kadd ve Giil§eni tekkeler etrafinda verilen telkin ve 6gretiler s;ers;evesinde geli§mi§tir. Mevlevilik buralarda s;ok etkin olamami§, Melek Ahmet :Pa§a'mn Rumeli eyaletine atanmasmdan sonra pa$anm fermam ile Dsktip'te yeni bir Mevlevi Te~esi kurulmu§tur. Aynca seyyah bolgede Bekta$i Tekkesi'nin varhgtndan ise his; soz etmemektedir. Filibe'nin toplam otuz mahallesinden yirmi tis;tinde Mtisltimanlar oturur­ken yedi mahallesinde Latin, S1rp, Bulgar, Rum, Ermeni ve Yahudiler otur­maktadir. Dolaytstyla Filibe §ehrinin btiyiik s;ogunlugu Mtisltiman'dtr . . Evli­ya Dsktip'ti anlatirken mahalle saytsmt yetmi§ olarak verrill$, lakin dini ve etnik yapiYJ. mahalle saytsma gore detaylandtrmami§tir. Ancak verilen cami ve mescit SaYJ.sma (yiiz yirmi) baktldt~nda ve aynca bu camilerin kirk ·be­§inin Cuma namazt kihnacak btiyiikltikte olmasi, §ehirde ya$ayan Mtislii­man saytsimn gayrimiislim saytsmdan his;de az olw,a_di~m gostermektedir. Yine Evliya (:elebi, Manastir §ehrinde de yirmi bir niahallenin varh~ndan bahseder ancak burada da dini ve etnik cfa~hm1 vermez. Buna kar§m cami ve mescit saytsmi yetmi$ olarak belirtir. Bu s;ers;evede cami saytsim mahal­le sayts1yla birlikte degerlendirdigimizde Manastir'da da Miisliiman saYJ.SI­nm gayrimtislim saytsmdan fazla oldugunu soylememiz pekala mtimktin­diir. Ohri'de ise toplam on yedi mahalle olup on'unun Miisliiman, geri kalan yedisi Rum, Bulgar ve Latin mahalleleridir. Burada Muslim ve gayrimiislim saytsmm birbirine yakin oldugunu dii$iinebiliriz. Soz konusu §ehirlerdeki Mtislim-gayrimtislim miinasebetlerine bakildi~nda ise bolgede ya§ayan

....

750 DAVlffKlU~

dini topluluklann bu kan§lk yap1ya ragmen, ban§ ve huzur i~erisinde ya­§adtklanm mii§ahede etmekteyiz.

Mevcut bilgileri, sosyal ve kiiltiirel a~tdan ele aldt~mtzda bolgede ~ok canh bir ticaretin oldugu §ehirlerdeki diillin saY}smdan ve ~ar§Ilann · hareketliliginden anla§llmaktadtr. Konu§ulan dil bolgenin yerel dilleriyle · birlikte Tiirk~edir. Giinliik hayatta ozellikle di§an ~tkarken giyilen erkek ve kadm elbiseleri, Anadolu vilayetlerinde giyilen giysilere yakmd1r.

Kaynak~a

Dani§mend, isinail Hami (1971). izahll Osmanlz Tarihi Krdnolojisi I. istanbul: Tiirkiye Yaymevi. ·

Evliya ~elebi b. Dervi§ Mehemmed Zilli (2003). (I:Jaz. Seyit Ali Kah­raman, Yiicel Dagh, Robert Dankoff). Evliya (:elebi Seyahatnamesi VIII. is~ tanbul: Yap1 Kredi Ya~nlan.

Evliya c;:elebi b:·Dervi§·Mehemmed Z1lli (2001). (Haz. Yiicel Dagh, Se-­. yit Ali Kahraman, ibrahim Sezgin). Evliya (:elebi Seyahatnamesi V. istanbul:

Yap1 Kredi Yaymlan.

Evliya ~elebi b. Dervi§ Mehemmed Z1lli (Tarih Yok). (H~z. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yiicel Dagh). Evliya (:elebi Seyahatnamesi I. istanbul: Yap1 Kredi Yaymlan, Altan Matbaac1hk Ltd. ~t ·

Evliya ~elebi b. Dervi§ Mehemmed Zdli (1999). (Haz. Seyit Ali Kah­raman, Yiicel Dagh). Evliya (:elebi Seyahatnamesi III. istanbul: Yap1 Kredi

Yaymlan.

H?Clsalihoglu, Mehmet. (2003). Makedonya. Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfi isH1m Ansiklopedisi, C.27.

Pakalm, M. Zeki (1993). Osmanll Tarih ve Deyimleri Sozliigii I. istan­bul: Milli Egitim Bas1mevi.

Pakalm, M. Zeki (1993a). Osmanlz Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlii­Bii.Il. istanbul: Milli Egitim Bastmevi.

· Sami, ~emsettin. (1316). Kamusu!fA'lam Tarih ve Cografya Liigati VI.

istanbul.