Anadolu’da Erken Türk Beylikleri Dönemi Mimarisi

8/8/2019 Anadoluda Erken Trk Beylikleri Dnemi Mimarisi

1/14

Anadoluda Erken Trk Beylikleri Dnemi MimarisiCamiler

Bilindii gibi erken slam dneminde cami, be vakit namaz klnan yer olmann dnda, nemlikararlarn alnd, yarglama ve retim yaplan, ayrca baz kiilerin barnd yer grevini deyklenmiti. Bu grevlerin yeni yaplarla karlanmasndan doan klliyeler ise; Anadoluda Byk

Seluklu, Erken Trk Beylikleri, Anadolu Seluklu ve Beylikler dneminde snrl yaplarbenliklerinde toplarken, Osmanllarda zellikle Fatih Sultan Mehmedin stanbuldaki nl FatihKlliyesinden itibaren byk bir yap programn da birlikte getirmilerdir. Gerek tek bana,gerekse bir klliye iinde yaplan gnmze ulam Anadoludaki erken tarihli cami rneklerinin enyaygn tipi, slam dininin gelime kaydettii ilk yllardan itibaren denenen ve randaki slam ncesiyaplarla ilikileri olan, rt sistemi ok sayda ayak zerine oturmu yaplardr. Bu yaplarn rtsistemini tayan ayaklarnda ta, tula ve ahabn kullanlmas, tmyle blgesel malzemeyebaldr.

Alparslann 1071 ylnda Bizans mparatorluuna kar kazand Malazgirt Savandan sonraGneydou Anadolu da Trk-slam topluluklarnn dinsel kullanm iin biimlenen ve eitlideiikliklere urayarak gnmze gelebilen yap Byk Seluklulara balanmaktadr.

Bu yaplardan ilki olan Diyarbakr Ulu Camisinde Melikah ve olu Ebu uca Muhammedin adn

veren 1091 ve 1117 tarihli yaztlar bulunmaktadr. Artuklu, nanoullar, Nisanoullar, Osmanllartarafndan yaplan onarm ve eklerle byk bir klliye durumuna gelen yapnn plannda, EmeviHalifesi Velid zamannda (705-715) yaptrlan am Emeviye Camisinin byk etkisi dikkatiekmektedir.

Ayrca herbiri belirli noktalarda yenilikler tayan Irak Seluklularndan Mugisddin Mahmuda ait,minaresinde 1129 tarihli onarm yazt bulunan Siirt Ulu Camisi ile 1150 tarihli Bitlis Ulu Camisienine gelien, mihrap n mekanlar kubbeli yaplardr.


2/14

Siirt Ulu Camisi, randaki Byk Seluklu camileri gibi mihrap n kubbeli bir mekan ve ona balbir eyvandan meydana gelmiken, daha sonra yapya kubbeli ve tonozlu yeni mekanlarneklenmesiyle, enine dikdrtgen iki nefli bir yap durumuna getirilmitir.

Bitlis Ulu Camisi ise mihrap n iten kubbe dtan piramit at ile rtlm, plan emas simetrikve dengeli bir yapdr.

Anadoluda Byk Seluklulardan sonra ortaya kan Erken Trk Beylikleri mimarisinde rt sistemiok sayda ayak zerine oturmu cami tipinin nemli bir rnei Sivas Ulu Camisidir 1197 ylnda 2.


3/14

Kl Aslann oullarndan Sivas Meliki Kutbettin Melikah zamannda Kzl Arslan tarafndanyaptrlan caminin plan emas dndaki en nemli zellii, byk olaslkla 1213 ylnda yapyaeklenen, gvdesi tulalarla sepet formunda rlm, ortasnda firuze srl inilerden bir yaztbulunan minaresiyle, bugn ortadan kalkm olmasna karn, biribirini kesen sekizgenlerlebezendii bilinen ta mihrabdr.

Sivas Ulu Camisi gibi ilk biimini 12. yzylda Danimentliler zamannda ald sanlan NiksarUlu/Melik Gazi Camisi de ayn planlama anlayyla biimlenmitir.

ok ayakl ve mihrap n kubbeli olmasna karn, mihraba dik ana eksen zerinde, ortada-belki debir avlu dncesinin devam niteliinde-akl bulunan yaplar arasnda DanimentlilerdenYabasan tarafndan 12. yzyln ortalarnda yaptrld sanlan Kayseri Ulu Camisini zelliklebelirtmek gerekir.

Ayn anlay bir dier Danimentli eserinde, ilk biimini 12. yzyln ortalarnda ald ne srlenKayseri Klk Camisinde de grme olana vardr. Cami-medrese birleiminin erken bir rneiolmasyla da ayr bir nem kazanan bu yapnn zengin mozayik ini mihrab, asl camiden dahasonra yaplm olmaldr.

Artuklular, XII.yy.dan XIV. yy sonlarna kadar Anadolu Trk mimarisine ok nemli eserlerkazandrdlar. Gneydou Anadoluda, zellikle Diyarbakr, Mardin, Silvan ve Hasankeyfte bu


4/14

Trkmen devletinin hkm srd yaklak 150 yllk sre bir bayndrlk ve refah dnemidirArtuklu sanat mimaride, zellikle cami mimarisinde Anadoluda yerleecek ye-ni gelenein ncsolmutur. Byk Seluklu ve Zengi mimarisinden miras kalan gelenei yaratc bir anlayla yenidenbiimlendiren Artuklu camileri, Anadolu cami mimarisinde olgunlaacak yeni slbun temelidir.

XII. yy ile XlII. yy balarnda yeni araylarla biimlenmeye balayan Artuklu cami mimarisi, yarm

yzyl gibi ksa bir srede byk bir gellme gsterdi. Bu gelime zellikle dnemin mimarlkanlayna damgasn vuran mihrap n kubbesinde grlr. ten ve dtan btn yapya hkimolan mihrap n kubbesi, avlunun kltlerek ortaya alnmas ve kesme ta mimarisi gibi pek okyenilik, XII. yyn ikinci yarsnda Artuklular eliyle yerlemitir. Anadoluda antsal camilerin ilkrneklerinden olan Silvan ve Kzltepe ulu camileri bu yeni slubun habercileri saylr.

Erken dnem Anadolu Trk mimarisinde ok ayakl cami tipinin bazen deiik yorumlamalarauradn grmek de olasdr. zellikle Artuklu dnemi camilerinde rastlanan bu uygulamada,mihrap n kubbeleri farkl bir anlayla deerlendirilerek, bir bakma yapnn arlk merkezidurumuna getirilmitir.

Srekli deiiklie uram olmasna karn Silvan Ulu Camisi, mihrap nndeki 1157 ylndatamamlanm olmas mmkn kubbesiyle, bu alanda iyi bir rnektir . Necmeddin Alpinn yaptrdbtn mekana egemen olan mihrap nndeki bu kubbenin, daha nce yaplm mimarideerlendirmelerle -zellikle Byk Seluklulara ait Isfahan Ulu Camisi ile- sk ilikisi vardr.Camiye daha sonraki onarmlarda eklenen portallerin ve yer yer deiiklik gsteren ta iiliininyapnn zgn biimiyle ilgili olmad anlalmaktadr.


5/14

zerindeki yaztlardan en erken tarihlisi 1176 yln gsteren ve deiikliklerle gnmze gelebilenMardin Ulu Camisi de Artuklu camilerinin temel niteliklerine sahip bir yapdr. Revakl bir avlunungneyinde yer alan ok ayakl cami mekn, enine nefe ayrlm ve mihrap n iki nef enindekibir kubbe ile rtlmtr.

Gene ayn yrede karmza kan Artuk Arslan ve Yavlak Arslann 1204 ylnda yaptrd KzltepeUlu Camisi de benzer grnler tar. 1156 tarihli bir dier Artuklu yaps, Harput Ulu Camisi iseFahrettin Karaaslan tarafndan yaptrlmtr. Gerekte avlulu cami anlayyla tasarlanm olmasnakarn, havuzlu avlu cami iinde kalm, klm ve etrafn eviren mekn buraya almtr.Tula malzemenin kullanld ok ayakl, enine gelimi nefli camideki mihrap n kubbesi, teknef zerine oturmaktadr.

Gerekten de, XI. yzyl Dou Anadolu blgesine zg yerel denemelerin hemen de btnsonularn Saltuklu mimarisinde grmek mmkndr. Bu dnemde yaplar tula tekniindenkurtularak zenli kesme ta mimarisine dnrken, renkli talarn kullanm,bir lde figrlkonular, yzeysel kemerler ve sarmal izgili halat motifleriyle daha da zenginlemitir. Genel izgiolarak Mengckl mimarisinden daha sade olan Saltuklu mimarisi, Anadoludaki bu erken dneminaz sayda ama olduka sekin rneklerini sunar.


6/14

Anadoludaki Erken Trk Beyliklerinden Saltuklulara ait gnmze gelebilmi az saydaki mimariesere yalnz Erzurumda rastlanmaktadr. Bu yaplar arasnda Erzurum Ulu Camisi ok ayakl,mihrap duvarna dik uzanan yedi nefli planyla olduka dikkat ekicidir. zgn biimini 12. yzyldaald sanlan cami sonradan birok deiiklie uramtr. Silmeli kemerlere dayanan pandantiflibyk mihrap n kubbesi ve ayn eksen zerindeki mukarnas dolgulu rtsyle erken dnem

Anadolu Trk mimarisinde nemli bir yere sahiptir.

Erzurumda Kale Camisi (mescid) adyla anlan bir dier Saltuklu camisinde ise plan asndan farkl

bir grn ortaya kmaktadr. Yanndaki Tepsi Minare ile beraber 12. yzyl sonuna tarihlenenkk kare mekn yap, ortadaki bir ift payenin varl nedeniyle, iki blmden olumu izlenimivermektedir. Mihrap n kubbeli ve yanlar iki beik tonozla rtl birinci blme karlk, ikinciblmde ortadaki kubbenin yerini apraz tonozlu bir rt almtr. ten pandantifli ve be sra mumihrap n kubbesinin bir baka zellii de, dtan yksek, kasnakl ve silmelerle hareketlendirilmikonik bir atyla rtl olmasdr.

Anadolunun siyasi tarihinde fazlaca sz edilmeyen Mengckller (Mengcekliler de denir),Malazgirt zaferinden hemen sonra (1072) Yukar Frat havzasnda kurulmu bir beyliktir. Bu beyliinadn gnmze kadar tayan, XII. yy sonuyla XIII. yy balarnda daha ok Erzincan, Kemah veDivriide yaplm mimari eserler ve bunlarn zengin ta iiliidir. Bu yaplardan gnmze

kalabilmi olanlarn en nemlisi Mengckl Ahmed ah ile ei Turan Hatunun yaptrd Divrii UluCamii ve Darsifasdr (1228-1229). Anadolu Seluklu mimarisinde cephe tasarm, deiikslupta drt takaps ve bezemeleriyle zgn bir yere sahip olan bu eser iin yabanc aratrmacilar


7/14

Anadolu Elhamras deyimini kullanrlar.

Anadoluda karmza kan erken dnem camilerinin bir blmnde, zellikle planlama anlayynnden, Hristiyan bazilika emalarnn etkileri kuvvetli hissedilmektedir. Bu yaplarn en erkentarihlisi Mengckl ehinah bin Sleymann 1180-1181 ylnda Meragal Hasan bin Firuz adh birsanatya yaptrd Divrii Kale Camisidir. Dikine nef olarak planlanan caminin rt sistemiyanlarda drder kubbe, ortada beik bir tonozdan olumutur.

Mengckl yaps olan 1228 tarihli Divrii Ulu Camisi, yalnz 13. yzyln deil, tm Anadolu Trkmimarisinin en nemli antlarndan birisidir. Cami Mengckoullarndan Ahmed ah, bitiiindekiifahane ise ayn yllarda ei Melike Turan tarafndan yaptrlmtr. ok ayakl olan yap mihrapduvarna dikey be nefe ayrlm, st yirmi be kk kubbe ve tonozla rtlmtr. On iki dilimlive dtan piramit atl mihrap n kubbesinden baka ayn aks zerinde ve caminin ortasnarastlayan blmde bir aydnlk feneri bulunmaktadr. Cami ve ifahanede bulunan yaztlar yapnnAhlatl Hurremah adl bir sanat ynetiminde eitli evrelerden salanan ustalar tarafndangerekletirildiini gstermektedir. Ta iilii asndan ok zengin ve deiik zelliklerle ykl olanklliyenin, saylar drde ulaan farkl sluptaki portalleri mimarimizde zel bir yere sahiptir.

Medreseler


8/14

inde dinsel ve deneysel retim yaplan eitim yaplarndan medreseler, mimari ve bezemezellikleriyle Anadoluda srekli ve tutarl bir geliim gsteren yaplarn banda gelir. AnadoludaByk Seluklulardan kalma medrese yoktur. Ancak 12. yzyln ortalarna doru medreselergrlmeye balar. Bu yllarda Anadolu hzla Trklemeye, ou eski merkezlerin zerine gelenkentler yeniden kurulmaya balamtr. Bu yerleme merkezlerinde karlatmz medreselerdeana plan emas, drt ya da eyvan, ortada, eyvanlarn ald bir avludan olumaktadr.

emann deiiklie urad nokta genellikle orta avludur. Baz medreselerde bu orta avlu ak,bazlarnda ise kubbe ya da tonozlarla rtlmtr. Bu yzden Anadolu medreselerini kaba balklaraltnda toplamak gerekirse ak veya kapal medreseler diye ikiye ayrmak mmkndr. Anadolumedreseleri bu iki ana balk dnda ayrca eyvan ve kat saylar, avlunun deerleni biimiyle yenisnflandrmalara konu olabilecei gibi, iinde geen eylemlerdeki baz kk ayrmlardan dolay tpmedreseleri, ifahaneler, rasathaneler gibi deiik balklar altnda da toplanabilir.

Danimendlilerin mimari alanndaki asl yaratcl medrese yaplarnda kendini gsterir. XIII. yzylboyunca gerekten pek az rneine tank olduumuz kubbeli medreseler Danimendliler dnemindebalar. Tokat ve Niksar Yabasan Medresesi, Kayserideki Klk Camii Medresesi sz konusu bumimarinin en tutarl yaplardr ve bu medreseler, Anadoluda kubbeli medrese tasarmnngelimesinde nc olmutur.

Danimentliler den Nizameddin Yabasann 1151-1152 tarihli Tokat Yabasan Medresesi ile geneayn kii tarafndan 1157-1158 yllarnda yaptrlan NiksarYabasan Medresesi Anadoluya yepyenibir mimari form kazandran yaplardr. Ortada tromplu byk bir kubbe, evresinde buna balananeyvan ve odalardan oluan bu iki medrese birbiriyle yakn iliki iindedir. Bezemesiz, yalin ve bugn

harap durumda bulunan bu iki yap, daha sonra 17. yzyla kadar srecek gelimelerin ncsolmutur.

Artuklu medreseleri yap zellikleri ve sslemeleri asndan Seluklu medreselerine pek benzemez.Ama Orta Asyada doan ve Byk Seluklular zamannda gelien mimari slubun nemli birhalkas olduu iin, plan emas bakmndan Danimendli ve Seluklu medreseleriyle ortak ynlerivardr. Artuklu medreseleri salam ta yaplar olduu iin fazla zarar grmeden gnmzeulaabilmitir. Artuklu medreselerinde kubbeye pek sk rastlanmaz; hacimler genellikle apraz veyasivri beik tonoz rtldr . Dier medrese yaplarnda gibi burada da eyvan nemli bir unsurdur veerken dnem yaplarnda bir veya iki eyvan bulunur. Ama mescit veya cami her zaman daha nemlibir yer tutar. Artuklu medreselerinde mescit, plan emasnda belirli bir yeri olan ve birden fazlamekan biriminden oluur. Bazen medresenin bir paras deil, bamsz bir bina zellii kazanr.

Erken Artuklu medreselerinin dier bir zellii de bazlarnn iki katl olmasdr. Gerekten de, XllI.


9/14

yy. Seluklu medreselerinden nce katl medreseler Diyarbakr ve Mardinde grlr.

Medrese mimarisinin Anadoludaki ikinci egemen tipi ak avlulu medreselerdir. Bu tipin erkenrnekleri Artuklu evresinde olumutur. Mardinde Artukolu Necmeddin l-gazinin, kardeiEminddin adna yaptrd 12. yzyln bana ait Eminddin Klliyesindeki Eminddin Medresesi

bu tipin gnmze gelebilen ilk rneidir. Medrese, beiktonozlu bir giri blm ve yanlarda yeralan apraz tonozlu meknlardan olumaktadr.

Klliyenin cami, hamam ve emeden oluan dier birimleriyle birlikte zelliklerinin bir blmnyitiren bu yapya karlk, 12. yzyln nc eyreine tarihlenen Mardin Hatuniye Medresesi, akavlulu Anadolu medreseleri iinde iki katl, eyvanl ve revakl avlusuyla olgun bir rneksaylmaktadr.

Artuklu medreseleri iinde gene emalarn kesin olarak bildiimiz ak medreselerden DiyarbakrZinciriye Medresesi olduka ilgin bir yapdr. ki eyvanl, tek katl ve ak avlulu olan bu yap, 1198ylnda Isa Ebu Dirhem adl bir sanat tarafndan gerekletirilmitir. Plan zellikleri ve zengin tabezemeleri ile kendi trnn gelimi bir rnei olduunu ilk bakta aa vurmaktadr. DiyarbakrMesudiye Medresesi ise, iki katl revakl avlusu, byk eyvan ve zellikle ta iilii ile Ulu Camiklliyesine bitiik ve onu tamamlayan bir yap oluuyla tannmaktadr. 1198-1223 yllar arasnda

Halepli Ustat Cafer bin Mahmudun izimlerine dayanarak mimar Mesud tarafndan uygulanmtr.

Gneydou Anadoluda Artuklular dnemine ait dier ak avlulu medrese rnekleri arasndaMardine bal Kohisar Bucanda 1211-1212 tarihli Harzem Medresesi, Mardinde 13. yzyln ilkyarsna tarihlenen ehidiye Medresesi, gene ayn yzyln balarnda yapld sanlan MarufiyeMedresesi saylabilir.


10/14

Mardinde 14. yzyln sonu gibi ge bir tarihte gerekletirilen Sultan sa Medresesi, Artuklularndenedii deiik bir plan gstermesi nedeniyle olduka nemlidir. Bir avlunun iki yannda ayr ayrekillenen mekn gruplar iki katl bir dzen gsterirler.

Anadoludaki kapal avlulu veya kubbeli medreselerin en ilgin rneklerinden birisi hi kukusuz1228 tarihli Divrii Melike Turan ifahanesidir. Mengckoullarndan Ahmedan in ei MelikeTuran tarafndan Divrii Ulu Camisine bitiik olarak yaptrlan iki katl ifahanede, kubbe vetonozlarn zengin bezemeli ta mimarisi, etkili bir i mekn yaratmtr. Yap antsal bir portalle daalmaktadr.


11/14

ifahane ksmnn gotik karakterli takaps btn cepheye hkimdir. Tabana yakn bir kesimdekibirka sra profilin zerinde ykselen kaval silme demetleri zerinde yer yer diskler, kartular, bitkisslemeleri belirli bir ykseklie kadar devam ettikten sonra, tepede sivri bir kemer halinde sonbulur. ki demet halinde gruplaan silmeler, kademeler halinde derinleerek kap yzeyine kadaryaklar. Kap yzeyi bir stuneyle ayrlm ikiz pencere, alnlklar ve bordrlerle zengin, plastik birblmlendirme grnmndedir. ()Divrii ifahanesinin takaps, ayn klliyenin dier ta-

kaplarndan ok farkldr. Hindistan, Afganistan ve randan ald etkileri, yepyeni ilevlerebalayan kapda, zenle ilenmi kesme ta farkl bir malzemeymi gibi, al, metal ve ahaptekniklerine yaklamtr.

Mezar antlar

Trk sanatnda mimari ve bezeme ynnden gl bir gelime gsteren yap trlerinden birisi demezar antlardr. Anadolu dnda Karahanl, Gazneli, Byk Seluklular eliyle youn bir denemeyekonu olan mezar antlarnn Anadoluda ki uzants da nceki gelimeleri glendirecek niteliktekarmza kmaktadr.

Anadoluda yeni olanaklara kavuan mezar antlar genel olarak iinde mezarn yer ald bir alt kat

(oturtmalk), simgesel nitelikteki sandukann bulunduu ziyaret edilen bir st kat (gvde) vertden olumaktadr. Toprak altnda kalan oturtmalk ksmna yaygn olarak mumyalk denir. Buadn yaygnlamasnn nedeni, llerin mumyalanma geleneinin bir sre yaam olmasndan ilerigelmektedir. Bunlarn ilgin rnekleriyle Anadolu da deiik yerlerde karlalmaktadr. Trklerelinde balbana ant niteliine brnen ve lnn mezarn simgeletiren bu yaplar, ok deiikbiimler iinde denenmi, zengin grnlere ulalmtr. Trklerin Orta Asya ve randa genellikleiki tip mezar ant gelitirdiklerine tank oluyoruz. Bunlardan birincisi kare planl ve kubbeli, ikincisiise poligonal veya silindirik planl ve kuleseldir. Anadoluda uzun yllar, deiik biimlerde olmakzere, genellikle kule mezar tipinin egemenliine tank oluyoruz. Ayrca bu yaplarda, bata giriblmleri olmak zere, olduka youn bezeme kullanlmtr.

Anadoluda Byk Seluklu ve Erken Trk Beyliklerinden Artuklulara ait mezar antlar gnmzeulaamamtr. Buna karlk Anadolunun ilk mezar antlar arasnda alt yap Danimentliler ile ilgili


12/14

grlmektedir.

Amasyada 1145 ylnda yapld kabul edilen Halifet Gazi Kmbeti, sekizgen gvdesi, kesme tacephesi ve klahyla dikkati eker. Niksarda, yazt bulunmad iin kesin tarihi bilinmeyen kareplanl Melik Gazi Trbesi, yine ayn yrede kesme tatan sekizgen bir yap olan 12. yzyla ait KulakKmbeti ile 1182 tarihli ve dikdrtgen planl Hac krk Trbesi, mimari ynden eitliaksaklklarna karn Anadolu Trk mimarisin de ilk denemeler olmalar nedeniyle zerindedurulmaya deer yaplardr.

12. yzyl sonuna maledilen Kayserinin Pazarren buca yaknlarndaki Melik Danimend GaziKmbeti ile Niksar Krk Kzlar Kmbeti, ta temel zerine oturan zenli tula iilikleriyle dikkatiekerler. 1220 yl dolaylarnda yapld anlalan Krk Kzlar Kmbetinin mimar, SivastakiKeykavus ifahenesinde de ad bulunan Marendli Ahmed bin Ebubekirdir.

Erzurumda Saltuklu kmbetleri olarak adlandrlan mezar yapsndan en antsal Emir SaltukKmbetidir. D grnyle deiik etkiler iinde olutuu anlalan iki renkli dzgn kesme tayap, dier Anadolu mezar antlarndan ayrlan zelliklere sahiptir. Gvde, silmeler ve alnlklarlaiki katl bir grn alm, sekizgen gvdenin zerine konik klah yerletirilmitir. ift pencereekilleri ve yuvarlak kemerli niler iindeki eski Trk hayvan takvimine balanan figrlkabartmalar olduka ilgintir. Yazt bulunmad iin kesin yapm bilinemeyen ve 12. yzyl sonunatarihlenen bu kmbet, daha sonraki gelimelerde etkili olamam ve Anadoluda tek rnekdurumunda kalmtr.


13/14

Baz aratrmaclar biim ve figrl sslemeler asndan Emir Saltuk Kmbetini Eseri dorudanOrta Asyaya ve kmbet-trbe biimlerinin kkenlerinde yatan adr mimarisi ne balarlar. Bazaratrmaclar blgesel slup ve sanatlara arlk tanr, bazlar ise mimari adan devam olmayan

tek rnek olduunu ne srerler. Aslnda btn bu sylenenlerin tm yapy tanmlamak iingereklidir.

Kmbetin XII. yzyl sonunda 1168de len Izzeddin Saltuk iin yapld kabul edilir, iki renklitatan ina edilmi, iki katl bir yapdr. Alt gvdesi sekizgen planldr. Sekize blnm duvaryzeylerinin her biri pencerelerden yukarda gen alnlklar eklinde sonulanr. gen alnlklardansonra pencereli kasnak ksm silindirik olarak devam eder ve yukarda bask bir konik klahla veyasivri kubbe eklinde sona erer.

Tercandaki Mama Hatun Kmbeti, Saltuklu mimarisinin zgn yaplarndandr. Takapnn yannileri zerindeki kitabede Ahlatl Ebul Nema bin Mufaddale olarak mimarn ad okunur. Kesmetatan yaplm kmbetin plan asndan kaynaklar zerinde ok tartlmtr. El-Sleymaniye gibi

erken slam mimarisi eserlerinden veya Aral Glnn dousunda Tagiskende M 1II. yy mezarantlarndan esinlendii kabul edilir.evresi daire biiminde bir kuatma duvar ile evrili olan kmbet, kare planl bir mumyalnzerinde yer alan sekiz dilimli gvde ve hafif dilimlenni konik klahtan olumu ilgin bir yapdr.

Mengckl dnemine ait mezar antlarna gelince, Divriideki 1196 tarihli Kamereddin Kmbeti ileSitte Melik Kmbeti kesme tatan sekizgen gvdeli ve piramit atl yaplardr. Sitte MelikKmbetinin cephesindeki geometrik gemeler geleneksel bezemenin bir devam olarak kabuledilmektedir. Gene Mengckllere ait bir kmbet de Kemahta karmza kmaktadr. 12. yzylsonu ya da 13. yzyln bana tarihlendirilebilecek Melik Gazi Kmbeti, tuladan bezemeli sekizgengvdesi ve mumyalk ksmndaki sekizgen payeden gelien rt sistemiyle Azerbaycan blgesimezar antlarna balanmaktadr. Yapnn mimar mer bin brahim el-Taberidir.

Dier yaplar

Anadoludaki Erken Trk Beyliklerinden cami, medrese, mezar ant dnda-saylar az olmaklaberaber-baka yaplar da gnmze gelmitir. Bu yaplarn banda, eski yollar zerinde karmzakan kprleri saymak gerekir. Geit grevinin yan sra mimari zellikleriyle de dikkati ekenkprler, yapldklar yerin koullar iinde gerekten ilgin denemelerdir. Erken devir rnekleriGneydou Anadoluda, zellikle Artuklu topraklarnda karmza kmaktadr. Biimsel zenginlikleri,zerlerinde yer yer karlalan plastik rnekleri, bu yaplarn yalnz bir yeri ama gereksinimiyleyaplmadklarn gstermektedir.

Dicle Irma zerinde 1116 ylnda yaplm olmas mmkn Hasankeyf Kprs, Cizreyaknlarndaki 1164 tarihli Dicle Kprs, Silvan yolunda Batman Suyu zerinde 1147 tarihli tek bir


14/14

kemerden oluan nl Malabadi Kprs, 1179 tarihli ermik Kprs, 1204 tarihli Mardinyaknlarnda Dunaysr Kprs, Diyarbakr yaknlarndaki 1218 tarihli Devegeidi Kprs ve yaknzamanlarda tamamen ortadan kalkan gene Diyarbakr yaknlarndaki Ainbaray Kprs Artuklulardneminden kalma nemli rneklerdir. Her biri balbana mimari bir deer olan ve bir ksm bugnde kullanlan bu kprlerde, eski geleneksel motiflerle ykl figrlerin bulunuu ilgi ekicidir.

Anadoluda srekli yenilenmek, geniletilmek suretiyle gnmze ulaabilen savunma amalyaplar arasnda kale ve surlar zellikle belirtmek gerekir. Zamanla ulam sisteminin, yerlememerkezlerinin, savunma sistemlerinin deimesi sonucu terk edilen bu kalelerden ounun ilkkurulular, Trklerden ncesine gitmektedir. Ancak Trklerin de bu alanda nemli almalaryapt bilinmektedir. Diyarbakr surlarnda Artuklulardan kalma 1208 tarihli Evli Beden Burcu ileYedi Karde Burcu bu konuda verilebilecek en gzel rneklerdir.

Documents

Anadolu’da Erken Türk Beylikleri Dönemi Mimarisi