Analiza demografskih pokazatelja u Brčko Distriktu BIH u periodu 2005-2009

TEMA: ANALIZA DEMOGRAFSKIH POKAZATELJA U BRČKO DISTRIKTU BIH U PERIODU 2005-2009. GODINA

1

UVOD

U okviru diplomskog rada izvršena je analiza demografskih pokazatelja u Brčko Distriktu BiH za vremenski period od pet godina, tačnije za period od 2005. do 2009. godine. Rad sadrži šest dijelova.

U prvom dijelu su date definicije pojmova bitnih za razumijevanje ove teme. Neki od tih pojmova su demografija, demografska statistika i stanovništvo.

Drugi dio navodi izvore podataka o stanovništvu i govori o svakom od tih izvora. Podaci o stanovništvu se mogu dobiti iz četiri izvora, a to su: popisi stanovništva, matične knjige, registri stanovništva i ostali izvori.

U trećem dijelu je data definicija ukupnog stanovništva Brčko Distrikta BiH, kao i njegovo kretanje po godinama za period 2005-2009. godina u vidu tabelarnog i grafičkog pregleda.

Četvrti dio se odnosi na strukturu stanovništva Brčko Distrikta BiH, koja obuhvata demografske, ekonomske i ostale strukture stanovništva. U okviru demografske strukture dalje su razrađene polna i starosna struktura stanovništva, dok je jedino struktura stanovništva po bračnom stanju detaljnije obrađena u okviru ostalih struktura stanovništva.

U petom dijelu je obrađeno kretanje stanovništva Brčko Distrikta BiH. U okviru kretanja stanovništva obrađeno je prirodno kretanje stanovništva i prirodni priraštaj stanovništva. Prirodno kretanje stanovništva sadrži dvije komponente, a to su natalitet i mortalitet. Razlika između nataliteta i mortaliteta predstavlja prirodni priraštaj. Pored prirodnog, postoji i mehaničko kretanje stanovništva, koje obuhvata useljavanje i iseljavanje stanovništva. Ono, međutim, nije detaljnije razmatrano u okviru ovog rada.

Šesti dio obuhvata procjene i prognoze stanovništva Brčko Distrikta BiH. Ovdje su date različite metode pomoću kojih se može izvršiti prognoziranje budućeg stanovništva. Te metode se mogu podijeliti na matematičke i analitičke metode. Matematičke metode podrazumijevaju aritmetičku metodu, geometrijsku metodu i trend. Razmatrani su linearni, parabolični i eksponencijalni trend, a zatim je na osnovu najmanje standardne greške odabran parabolični trend, kao onaj koji će najbolje da aproksimira podatke vremenske serije. Parabolični trend je i grafički prikazan pomoću statističkog paketa 3Bstat.

2

1. POJAM I PREDMET DEMOGRAFIJE

Statistička znanja (statistička teorija, metodologija i praksa) su se proširila tokom 20.vijeka, a njihova primjena je našla mjesta u skoro svim oblastima ljudske djelatnosti. Danas se više i ne može govoriti o jednoj, jedinstvenoj statistici, već o složenoj naučnoj oblasti koju čini više samostalnih naučnih disciplina.

„Posebna naučna disciplina koja za predmet izučavanja ima stanovništvo, naziva se demografija.“1 Stanovništvo ima višestruki značaj u društveno-ekonomskom razvoju zemlje. Brojno stanje i struktura stanovništva utiču na cjelokupan proces društvene reprodukcije, odnosno na obim, tok i strukturu proizvodnje, raspodjele i potrošnje.

U statističkom smislu, stanovništvo se definiše kao skup ljudi koji se u određenom momentu nalazi na tačno određenoj teritoriji. Stanovništvo u određenim istorijskim uslovima izučava demografija, kao samostalna društvena nauka. Analizom duštvenih, ekonomskih, bioloških, geografskih i drugih faktora demografija proučava zakonitosti obnavljanja, razmještaja, stanja, sastava i kretanja stanovništva.

U zavisnosti od prikupljenih metoda i načina posmatranja, demografija može biti:

1. opisna ili deskriptivna,2. teorijska ili čista, i3. primijenjena.

Opisna demografija je veoma bliska demografskoj statistici. Demografska statistika se bavi posmatranjem stanovništva. Za razliku od demografije, koja u svoje proučavanje stanovništva unosi različite aspekte posmatranja (kao što su istorijski, ekonomski, politički, biološki, geografski, sociološki i dr.), demografska statistika proučava isključivo kvantitativne karakteristike stanovništva.

„Demografska statistika je posebna grana društveno-ekonomske statistike koja na osnovu kvantitativne analize stanja i kretanja stanovništva utvrđuje opšte zakonitosti koje regulišu njegov razvoj.“2

Demografska statistika se definiše i kao „posebna grana primenjene statistike koja izučava specifičnosti u pogledu prikupljanja podataka o stanovništvu (metodi popisivanja stanovništva, sprovođenje anketa o stanovništvu, organizacija popisa stanovništva, statistike prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva), demografska obeležja i klasifikacije, kao i problematiku u vezi sa obradom i prikazivanjem podataka o stanovništvu.“3

Demografska statistika je primijenjena statistika koja se može podijeliti na:

1. statistiku stanja ili populacionu statistiku, i

1 Mladenović, D., Đolević, V.: Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995., str. 40.2 Isto, str. 40.3 http://sr.wikipedia.org/sr-el/Demografska_statistika

3

2. statistiku kretanja stanovništva.

Stanje stanovništva se odnosi na broj i sastav stanovništva u momentu posmatranja. Do ovih podataka o stanovništvu se dolazi popisom stanovništva.

Kretanje stanovništva odražava tekuće promjene stanovništva u toku posmatranih vremenskih perioda. Promjene mogu da budu izazvane prirodnim uzrocima kao što su rođenja i umiranja, i tada se radi o prirodnom kretanju stanovništva koje proučava vitalna statistika. Promjene mogu da potiču i od drugih uzroka, kao što su unutrašnje i spoljne migracije, kada se radi o mehaničkom kretanju stanovništva, kojim se bavi statistika migracije.

4

2. IZVORI PODATAKA O STANOVNIŠTVU

Podaci o stanovništvu se mogu dobiti iz slijedećih izvora:

1. popisi stanovništva,2. matične knjige rođenih, umrlih i vjenčanih,3. registri stanovništva, i4. ostali izvori.

2.1. Popisi stanovništva

Popisivanje stanovništva je veoma starog datuma. Ne računajući popisivanje stanovništva Kine, Egipta, Indije, Persije i Grčke, koji nosi obilježje prostog prebrojavanja stanovništva, može se reći da su prvi popisi stanovništva sprovedeni u Rimskoj Republici.

Na osnovu popisa se dobijaju osnovni i najznačajniji podaci o stanovništvu. „Popisi stanovništva su osnovni metod obuhvatanja stanovništva pomoću koga se cjelokupno stanovništvo popisuje na osnovu posebnih upitnika i po odabranim obilježjima.“4 Popisi su najkrupnije statističke akcije koje obuhvataju stanje stanovništva na teritoriji čitave zemlje u tačno određenom kritičnom momentu. Oni se izvode svake pete godine, najduže svake desete godine.

2.2. Matične knjige rođenih, umrlih i vjenčanih

Drugi veoma značajan izvor podataka o stanovništvu su matične knjige, tj. registri rođenih, umrlih i vjenčanih. Oni su starijeg porijekla od popisa stanovništva i glavni su izvor statistike prirodnog kretanja stanovništva.

Pošto su rođenja, smrtni slučajevi i sklapanje brakova bili vezani za razne vjerske obrede, svještenici su vodili odgovarajuće knjige u kojima su evidentirali takve slučajeve. Može se reći da se na ovim podacima zasniva prva statistička praksa uopšte.

Praksa publikovanja podataka o broju rođenih, umrlih, krštenih i vjenčanih se početkom 16. vijeka zavodi u Londonu, a polovinom 17. vijeka i u Parizu. I prve demografske studije, objavljene u Londonu (17.vijek) i u Berlinu (18.vijek), zasnivaju se na podacima iz crkvenih registara.

Na našim prostorima matične knjige su uvedene 1946.godine, a do tada se služba statistike prirodnog kretanja stanovništva zasnivala na crkvenim protokolima. Iako je država i prije uvođenja matičnih knjiga obavezala crkvene organe da po određenim uputstvima podnose izvještaje o svim promjenama u stanju stanovništva koje su kod njih registrovane, ipak je zavođenje matičnih knjiga na teritoriji čitave Jugoslavije predstavljalo značajan napredak u razvoju demografske statistike.

4Mladenović, D., Đolević, V.: Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995., str. 41.5

2.3. Registri stanovništva

Poseban izvor podataka o stanju i mehaničkom kretanju stanovništva predstavljaju registri stanovništva. Registri stanovništva po naseljima sadrže detaljne podatke o mehaničkom kretanju ukupnog stanovništva. Kod nas se ovakvi registri vode samo u većim gradovima. Registar se ustanovljava na osnovu popisa stanovništva i ažurira se na osnovu svakog novog popisa. Bilježeći sve promjene kod stalnog stanovništva (rođenja, smrtni slučajevi, useljenja, iseljenja i druge vitalne događaje) na osnovu registra stanovništva u svakom trenutku je poznato brojno stanje i strukture stanovništva.

Registar stanovništva je slika stanja stanovnika jedne zemlje. Može se reći da on predstavlja imenik stanovništva određenog područja (mjesta) u koji se upisuju osnovna obilježja svakog stanovnika, kao što su npr.: ime, prezime, pol, starost, mjesto boravka i sl. Registar stanovništva se pravi za stalno stanovništvo. Mnoge zemlje ga uvode da bi se u svakom trenutku znalo koliko ima stanovnika, njihov pol, obrazovanje, starost i sl.

2.4. Ostali izvori

Osim prethodno navedenih izvora, podaci o stanovništvu, o dijelovima stanovništva mogu se prikupiti i iz drugih izvora. Posebno mjesto kao dopunski izvor podataka o stanovništvu ima metod statističkih ocjena na osnovu uzorka po metodu slučajnog izbora. Metod uzorka se zasniva na ispitivanju relativno malog broja slučajno odabranih lica radi dobijanja informacija o posmatranom obilježju čitavog stanovništva.

6

3. UKUPNO STANOVNIŠTVO BRČKO DISTRIKTA BIH

Ukupno stanovništvo, njegov porast i struktura prema različitim obilježjima, predstavljaju osnovne statističke informacije koje imaju veliki značaj za sve oblasti društveno-ekonomskog razvoja. Na osnovu podataka o ukupnom stanovništvu, utvrđuje se najveći broj pokazatelja demografske statistike.

„Ukupno stanovništvo se obično definiše kao broj lica koja žive na određenoj teritoriji.“5

Statistička praksa uglavnom polazi od dva moguća shvatanja u definisanju ukupnog stanovništva.

Prema prvom shvatanju, ukupno stanovništvo predstavljaju sva lica koja se u kritičnom momentu popisa nalaze na teritoriji gdje se obavlja popis stanovništva, bez obzira da li oni tu stalno žive ili su se slučajno tu našli. Tada govorimo o prisutnom stanovništvu (de facto).

Prema drugom shvatanju, u ukupno stanovništvo se ubraja samo stalno ili pravno stanovništvo (de iure), tj. stanovništvo koje na konkretnom području živi bez obzira gdje se ono u momentu popisa nalazi.

U narednoj tabeli je data procjena ukupnog stanovništva Brčko Distrikta BiH za 2009. godinu. (Napomena: kažemo „procjena“ zbog toga što u Bosni i Hercegovini nije bilo popisa stanovništva još od 1991. godine.)

Tabela 1. Procjena broja stanovnika Brčko Distrikta BiH u 2009. godini

Ukupno stalno stanovništvo

Prisutno stanovništvo

Privremeno odsutno

stanovništvo103.249 75.664 27.585

Izvor podataka: Demografija Brčko Distrikta BiH, 2005-2009. godina, Publikacije Distrikta Brčko, Agencija za statistiku BiH

Sa gledišta tehnike popisa, lakše je obuhvatiti prisutno stanovništvo, pošto popisivanju podliježu sva lica koja se zateknu na određenom području. Stalno stanovništvo ipak predstavlja važniji podatak za izučavanje naselja, i ono je najčešće osnovni predmet popisa.

U tabeli br. 2 dat je pregled broja stanovnika Brčko Distrikta BiH po godinama u periodu od 2005. do 2009. godine. (Napomena: u ovaj pregled stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama nije uključeno privremeno odsutno stanovništvo.)


Tabela 2. Procjena ukupnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama u periodu 2005-2009. godina

Godine Broj stanovnika (P)2005 75.3002006 75.4702007 75.6282008 75.6432009 75.664


Iz tabele br. 2 se vidi da je broj stanovnika Brčko Distrikta BiH neznatno porastao u periodu od pet godina. Ovo kretanje stanovništva Brčko Distrikta BiH je prikazano i na slici br.1.

2005 2006 2007 2008 200975,100

75,200

75,300

75,400

75,500

75,600

75,700

75,300

75,470

75,628 75,64375,664

Broj

stan

ovni

ka

Slika 1. Grafički prikaz kretanja ukupnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama u periodu 2005-2009. godina

8

4. STRUKTURA STANOVNIŠTVA BRČKO DISTRIKTA BIH

Osnovni zadatak popisa stanovništva je da, pored ukupnog broja stanovnika, obezbijedi podatke o njegovoj strukturi prema osnovnim obilježjima koja ga karakterišu. Ta obilježja su: pol, bračno stanje, mjesto rođenja, nacionalnost, zanimanje, položaj u zanimanju, djelatnost, školska sprema i ostalo. Poznavanje strukture stanovništva po pojedinim obilježjima važno je za demografski, a posebno za ekonomski razvoj zemlje ili regiona.

Sve parcijalne strukture stanovništva se mogu grupisati u tri posebne grupe:

1. demografske strukture stanovništva,2. ekonomske strukture stanovništva, i3. ostale strukture stanovništva.

4.1. Demografske strukture stanovništva

Najvažnije demogrfske strukture su polna i starosna struktura stanovništva. To su biološke strukture stanovništva i najveći uticaj na njihove promjene imaju prirodni faktori.

Polna struktura stanovništva

„Struktura stanovništva po polu pokazatelj je kvantitativnog odnosa između muškog i ženskog stanovništva u ukupnom stanovništvu.“6 Značaj obilježja pola je višestruk, kako sa gledišta demografskog izučavanja stanovništva, tako i sa ekonomskog gledišta.

U narednoj tabeli prikazan je procijenjeni broj stanovnika Brčko Distrikta BiH u 2009. godini prema polu.

Tabela 3. Procjena prisutnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po polu u 2009. godini

Ukupno stanovništvo

Muško stanovništvo

Žensko stanovništvo

75.664 37.821 37.843


Odnos između muškog i ženskog stanovništva varira od zemlje do zemlje, ali je približno jednak. Slično je i u Brčko Distriktu BiH.

Osnovni pokazatelji koji se pominju u analizi polne strukture su koeficijent maskuliniteta i koeficijent feminiteta. Koeficijent (stopa) maskuliniteta (Km) predstavlja odnos muškog (Pm) i ženskog stanovništva (Pf), i izračunava se po obrascu:


Km =

PmP f

×1000

(4.1.)

Koeficijent (stopa) feminiteta (Kf) predstavlja odnos ženskog (Pf) i muškog stanovništva (Pm), a dobija se po obrascu:

Kf =

P fPm

×1000

(4.2.)

Uvrštavanjem podataka o stanovništvu po polu u 2009. godini koji se nalaze u tabeli br. 3, mogu se izračunati koeficijent maskuliniteta i koeficijent feminiteta za pomenutu godinu.

Km=3784337821

×1000=999 ,42

K f=3782137843

×1000=1000 ,58

U demografskoj analizi se koriste oba koeficijenta. Kada i jedan i drugi koeficijent iznosi 1000, to znači da postoji ravnoteža između muškog i ženskog stanovništva.

Polna struktura stanovništva zavisi od polne strukture živorođene djece, od različite smrtnosti prema polu, od migracionih kretanja i od nekih drugih faktora kao što su: ratovi, nesreće na poslu, saobraćajne nesreće i sl.

Znači, pojave viška ženskog stanovništva se ne mogu svesti samo na dejstvo ratova u kojima gine pretežno muško stanovništvo, mada ratovi povećavaju ovu nesrazmjeru.

Statistika je pokazala da se rađa više muške nego ženske djece, ali muška djeca u dječijem uzrastu više umiru od ženske djece i muškarci uopšte žive kraće od žena. Disproporcija stanovništva koja do 30-ih godina ide u korist muškaraca, poslije tog životnog doba se mijenja u korist žena. Višak ženskog stanovništva, prije svega, treba pripisati činjenici da starije starosne grupe pokazuju tendenciju sve većeg relativnog udjela ženskog stanovništva.

Starosna struktura stanovništva

Starosna struktura stanovništva je značajna za sva demografska istraživanja. Starost je jedno od osnovnih bioloških obilježja stanovništva. Starosna struktura je važan činilac kretanja stanovništva, služi za analizu postojećeg stanovništva i statističkog predviđanja.

10

Starosna struktura ima i ekonomski značaj, a to je zato što od nje zavisi obim aktivnog stanovništva - radne snage i struktura potrošačkog dijela stanovništva.

Starosna struktura stanovništva se dobija grupisanjem stanovništva po godinama ili starosnim grupama. Utvrđivanje starosti stanovništva dobija se popisom. Prilikom popisa pojedinci mogu davati podatke o broju navršenih godina na dan popisa ili o godini i danu svoga rođenja. U skoro svim evropskim zemljama starost se obuhvata na osnovu datuma rođenja, jer se dobijaju precizniji podaci o starosti.

Za grupisanje stanovništva po starosti koriste se različiti intervali, od najgrubljih (širih) do detaljnijih. Kao najgrublji način grupisanja stanovništva po starosti može se uzeti njegova podjela na tri starosne grupe, od kojih prva obuhvata stanovništvo do 14 godina, druga od 15 do 64 godine i treća od 65 i više godina.

U narednoj tabeli dat je pregled stanovništva Brčko Distrikta BiH po širim starosnim skupinama za 2009. godinu.

Tabela 4. Procjena prisutnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po starosnim skupinama u 2009. godini

Godine Broj stanovnika (P)0-14 13.91015-64 50.867

65 i više 10.887Ukupno 75.664


Ovakvo grupisanje odgovara osnovnom ekonomskom kriterijumu, jer prva grupa obuhvata djecu koja žive uglavnom na teret roditelja, druga grupa obuhvata radno sposobno stanovništvo koje je, uglavnom jedini nosilac ekonomske aktivnosti, dok se treća grupa odnosi na stanovništvo koje je uglavnom izgubilo svoju radnu sposobnost (penzioneri).

Redovna demogrfska statistika prikazuje starosnu strukturu stanovništva po manjim vremenskim intervalima (najčešće su to petogodišnje starosne grupe). U demogrfskoj analizi se često upotrebljavaju klasifikacije stanovništva po velikim starosnim grupama: 0-19 (omladina), 20-39 (mlađi srednjovječni), 40-59 (stariji srednjovječni) i 60 i više godina (staro stanovništvo).

U analizi starosne strukture stanovništva koristi se više pokazatelja, od kojih je prosječna starost stanovništva najčešće korišćen pokazatelj. Prosječna starost daje prosjek starosti koju je stanovništvo doživilo na dan popisa. Ona se dobija kao aritmetička sredina ili medijana starosne strukture.

11

Češće se koristi ponderisana aritmetička sredina (μ), koja se dobija množenjem pojedinih godina starosti ili sredina starosnih grupa (xi) odgovarajućim frekvencijama (fi) i zbir proizvoda podijeli ukupnim stanovništvom (N). To prikazuje naredna formula:

μ=∑ f i x i

N(4.3.)

Uz aritmetičku sredinu se koristi i standardna devijacija, koja „predstavlja prosječno odstupanje svih pojedinačnih podataka od njihove aritmetičke sredine“7. Standardna devijacija (σ) se dobija putem slijedeće formule:

σ

=√∑ f i( x i−μ )2

N(4.4.)

Prosječna starost stanovništva Brčko Distrikta BiH (μ) za 2009. godinu iznosi 38,90 godina, a standardna devijacija (σ) iznosi 22,09.

Dakle, prosječna starost stanovništva Brčko Distrikta BiH nalazi se na gornjoj granici mlađeg srednjovječnog stanovništva, sa relativnim varijabilitetom oko 50% u odnosu na prosječnu starost svih stanovnika.

Što je udio mlađih godišta u ukupnom stanovništvu veći, to će prosječna starost stanovništva biti niža, a sa porastom broja starijih starosnih grupa rašće i prosječna starost stanovništva. Tako ovaj pokazatelj na posredan način odražava i samu strukturu stanovništva po starosti, ali ga ne treba uzimati kao jedini analitički pokazatelj starosne strukture.

4.2. Ekonomske strukture stanovništva

Struktura stanovništva po ekonomskim obilježjima je za ekonomski razvoj isto toliko značajna koliko su polna i starosna struktura značajne za demografski razvoj stanovništva. Ekonomska struktura stanovništva direktno je povezana sa strukturom privrede. Ona u isto vrijeme zavisi od strukture privrede i društva i utiče na njene promjene.

Osnovna ekonomska obilježja su:

1. zanimanje,2. položaj u zanimanju, i3. vrsta djelatnosti za koju je stanovništvo svojim radom vezano.

Prvo obilježje znači da je stanovništvo dato po vrsti rada koji obavlja u svakodnevnom životu, drugo obilježje označava njegov socijalni položaj koji je steklo svojim radom, a treće posmatra stanovništvo po vrsti djelatnosti u kojoj obavlja svoj rad. Ova osnovna obilježja stanovništva pored struktura stanovništva po zanimanju, položaju u

7 Lovrić, M., Komić, J., Stević, S.: Statistička analiza-metodi i primjena, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006., str. 87.

12

zanimanju i vrsti djelatnosti omogućavaju formiranje i drugih ekonomskih struktura koje se često koriste u ekonomskoj analizi. Takve izvedene ekonomske strukture su podjela stanovništva na:

1. aktivno i neaktivno,2. samostalno i izdržavano, i3. poljoprivredno i nepoljoprivredno

4.3. Ostale strukture stanovništva

Pored demografskih i ekonomskih struktura o kojima je već govoreno, postoje još neke značajne strukture stanovništva, a to su:

1. struktura stanovništva po bračnom stanju,2. gradsko i seosko stanovništvo,3. obrazovna struktura stanovništva,4. struktura stanovništva prema nacionalnosti.

Struktura stanovništva po bračnom stanju

Struktura stanovništva po bračnom stanju se zasniva na podjeli stanovništva po njegovom bračnom stanju koje se javlja u četiri varijante:

1. oženjen (udata)2. neoženjen (neudata)3. udovac (udovica)4. razveden (razvedena)

Neoženjenim odnosno neudatim smatraju se ona lica koja do momenta popisa uopšte nisu stupila u brak, dok se sva ostala lica nalaze u jednom od ostala tri bračna stanja.

Struktura stanovništva po bračnom stanju statistiku interesuje prvenstveno zbog značaja braka za reprodukciju stanovništva. Zato statistika ne ispituje bračno stanje ukupnog stanovništva, nego samo onog njegovog dijela koji po zakonu može da stupi u brak, a to je stanovništvo sa navršenih 15 godina.

Struktura stanovništva po bračnom stanju se mijenja pod uticajem sklapanja i razvoda brakova. Sklapanje i razvodi predstavljaju kretanje brakova. Praćenje promjena u bračnom stanju uslovljeno je značajem braka za natalitet stanovništva.

Sklapanje brakova se naziva nupcijalitet, a razvodi brakova divorcijalitet. Podaci o sklapanju brakova dobijaju se preko matičnih službi, a podaci o razvodima preko nadležnih sudova.

Sklapanje brakova se mjeri opštom stopom nupcijaliteta (ma), a razvodi brakova opštom stopom divorcijaliteta (d).

13

Opšta stopa nupcijaliteta (ma) pokazuje broj sklopljenih brakova na 1000 stanovnika, a računa se po slijedećem obrascu:

m a=M a

p×1000

(4.5.)

pri čemu su:

Ma –broj sklopljenih brakova u posmatranoj godini

p-prosječan broj stanovnika posmatrane godine

U tabeli br. 5 dat je pregled broja sklopljenih brakova, kao i opšta stopa nupcijaliteta stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama za period 2005-2009. godina.

Tabela 5. Kretanje broja sklopljenih brakova i opšte stope nupcijaliteta u periodu 2005-2009. godina

GodinaBroj

stanovnika (P)Sklopljeni

brakovi (Ma)Opšta stopa

nupcijaliteta (ma)2005 75.300 669 8,882006 75.470 673 8,922007 75.628 700 9,262008 75.643 680 8,992009 75.664 670 8,85


Opšta stopa nupcijaliteta ide uzlaznom putanjom do 2007. godine, kada dostiže svoj maksimum, a nakon toga počinje da opada. Isto to važi i za sklopljene brakove, čije kretanje se može vidjeti i na narednom grafikonu.

14

2005 2006 2007 2008 2009650

660

670

680

690

700

710

669

673

700

680

670

Broj

sklo

plje

nih

brak

ova

Slika 2. Grafički prikaz broja sklopljenih brakova stanovništva Brčko Distrikta BiH za period 2005-2009. godina

Međutim, opšta stopa nupcijaliteta nema punu analitičku vrijednost zbog toga što se izračunava no osnovu ukupnog stanovništva iako ono po svojim prirodnim svojstvima nije u cjelosti sposobno za brak. Zato se ova stopa izračunava i na osnovu onog stanovništva koje se nalazi u godinama sposobnim za brak. Kao donja granica uzima se za žene 15 godina, a za muškarce 18 godina, dok je gornja granica za žene 50 godina, a za muškarce 60 godina.

Prosječna starost nevjeste pri zaključenju prvog braka u Brčko Distriktu BiH u 2009. godini iznosi 28,41 godina, dok je standardna devijacija 8,80. Ovi podaci se izračunavaju na osnovu formule (4.3.), odnosno (4.4.).

Prosječna starost mladoženje pri zaključenju prvog braka u Brčko Distriktu BiH u 2009. godini iznosi 31,44 godina, dok je standardna devijacija 8,91. Ovi podaci se, takođe, izračunavaju na osnovu formula (4.3.) i ( 4.4.).

Opšta stopa divorcijaliteta (d) pokazuje broj razvedenih brakova na 1000 stanovnika, a računa se po slijedećem obrascu:

d=Dp

×1000

(4.6.)

pri čemu su:

D –broj razvedenih brakova u posmatranoj godini

15

p-prosječan broj stanovnika posmatrane godine

Opšta stopa divorcijaliteta se dobija kada se broj razvedenih brakova podijeli sa prosječnim stanovništvom posmatrane godine.

U tabeli br. 6 dat je pregled broja razvedenih brakova, kao i opšta stopa divorcijaliteta stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama za period 2005-2009. godina.

Tabela 6. Kretanje broja razvedenih brakova i opšte stope divorcijaliteta u periodu 2005-2009. godina

GodinaBroj

stanovnika (P)Razvedeni

brakovi (D)Opšta stopa

divorcijaliteta (d)2005 75.300 32 0,422006 75.470 89 1,182007 75.628 94 1,242008 75.643 82 1,082009 75.664 139 1,84


Iz prethodne tabele se vidi da je opšta stopa divorcijaliteta u stalnom porastu, izuzev 2008. godine kada ima blagi pad, nakon čega opet ide uzlaznom putanjom. Sve ovo važi i za razvedene brakove u Brčko Distriktu BiH, što se u vidu grafičkog prikaza može vidjeti na slici br.3.

2005 2006 2007 2008 20090

20

40

60

80

100

120

140

160

32

8994

82

139

Broj

razv

eden

ih b

rako

va

16

Slika 3. Grafički prikaz broja razvedenih brakova stanovništva Brčko Distrikta BiH za period 2005-2009. godina

2005 2006 2007 2008 20090.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00

Opšta stopa nupcijalitetaOpšta stopa divorcijaliteta

Slika 4. Grafički prikaz opšte stope nupcijaliteta i opšte stope divorcijaliteta stanovništva Brčko Distrikta BiH za period 2005-2009. godina

Na slici br. 4. su prikazane opšta stopa nupcijaliteta i opšta stopa divorcijaliteta. Opšta stopa nupcijaliteta ima blagi porast do 2007. godine, kada dostiže svoj vrhunac, a nakon toga počinje blago da opada. Za razliku od nje, opšta stopa divorcijaliteta ima nagli porast u 2006. i u 2009. godini, dok između njih nema većih promjena.

17

5. KRETANJE STANOVNIŠTVA BRČKO DISTRIKTA BIH

„Kretanje stanovništva predstavlja promjenu ukupnog broja stanovnika na određenoj teritoriji tokom vremena. Te promjene se dešavaju ne samo u broju stanovnika nego i u njihovoj teritorijalnoj distribuciji i u strukturi po različitim obilježjima.“8 Zadatak ove statistike je da obuhvati faktore koji neposredno utiču na promjene obima stanovništva. Ti faktori su:

1. rađanje (natalitet),2. umiranje (mortalitet),3. iseljavanje (emigracije),4. useljavanje (imigracije).

Prema uzrocima koji utiču na ove promjene, kretanje stanovništva se dijeli na prirodno i mehaničko.

Prirodnim kretanjem se bavi vitalna statistika. Ono je određeno dejstvom prirodnih faktora na promjene u brojnom stanju stanovništva, od kojih su osnovni faktori rađanje i umiranje.


Statistika mehaničkog kretanja stanovništva se zove i statistika migracije. Ona obuhvata unutrašnju i spoljašnju migraciju, kao elemente koji utiču na teritorijalni razmještaj stanovništva, a time i na brojno stanje stanovništva.

U odsustvu pouzdanih podataka o mehaničkom kretanju, podaci prirodnog kretanja stanovništva mogu da posluže kao realna podloga za procjenjivanje svih promjena u stanovništvu koje su se mogle desiti u jednom periodu.

5.1. Prirodno kretanje stanovništva

Dvije osnovne komponente prirodnog kretanja stanovništva su rađanje i umiranje. Rađanje utiče na povećanje brojnog stanja stanovništva i ono je pozitivna komponenta u kretanju stanovništva. Umiranje utiče na smanjenje brojnog stanja stanovništva i ono je negativna komponenta u kretanju stanovništva.

Natalitet stanovništva

Statistika rađanja stanovništva zasniva se na obuhvatanju svih slučajeva rađanja djece, bez obzira da li se radi o živorođenoj ili mrtvorođenoj djeci. Međutim, potrebno je povući tačnu granicu između živorođenih i mrtvorođenih, jer samo živorođena djeca predstavljaju element reprodukcije stanovništva. Živorođenom djecom smatraju se ona djeca koja su po završetku porođaja pokazala znake života.

Natalitet stanovništva se izražava na dva načina:

1. apsolutno, kao broj rođenih u jednoj godini,2. relativno, kao stopa rođenih, tj. stopa nataliteta.

Natalitet stanovništva se najbolje izražava stopom nataliteta koja pokazuje broj rođenih na 1000 stanovnika. Opšta stopa nataliteta (n) pokazuje odnos ukupnog broja rođenih (N) (živo i mrtvorođena djeca) prema prosječnom broju stanovnika posmatrane godine (P), a dobija se po obrascu:

n=NP

×1000

(5.1.)

(Napomena: u tabeli br. 7 nisu obuhvaćena i mrtvorođena djeca, odnosno u broj rođenih u toku jedne godine ulaze samo živorođena djeca.)

Tabela 7. Kretanje broja rođenih i opšte stope nataliteta u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina

GodinaBroj

stanovnika (P)Broj

rođenih (N)Opšta stopa nataliteta (n)

2005 75.300 977 12,972006 75.470 912 12,082007 75.628 976 12,912008 75.643 905 11,96

19

2009 75.664 933 12,33


Na osnovu navedenih podataka uočava se blagi varijabilitet stope nataliteta u periodu 2005-2009. godina u Brčko Distriktu BiH. Po tom osnovu i ovo područje spada u nisko natalitetna područja.

Smatra se da bi prema fiziološkim mogućnostima žena, stopa nataliteta mogla da se kreće između 50 i 60 živorođenih u toku jedne godine na 1000 stanovnika, odnosno da na 1000 žena može da se rodi 100 do 120 djece.

Međutim, stvarna stopa nataliteta je znatno ispod tih fizioloških mogućnosti i varira od zemlje do zemlje. U tom pogledu, sve zemlje se mogu grupisati u tri kategorije. Zemlje sa visokim natalitetom imaju stopu preko 30 promila i nalaze se van Evrope. Srednje natalitetna područja imaju stopu nataliteta između 20 i 30 promila, a nisko natalitetna područja imaju stopa nataliteta do 20 promila i ovdje uglavnom spadaju evropske zemlje.

Na slici br. 5, se takođe uočava da broj rođenih u Brčko Distriktu BiH varira od godine do godine. U 2006. godini natalitet naglo opada, zatim raste, onda ponovo opada, da bi na kraju opet krenuo polako da raste.

2005 2006 2007 2008 2009860

880

900

920

940

960

980

1000

Broj

rođe

nih

Slika 5. Grafički prikaz rođenih u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina

20

Natalitet je složena pojava, a visina nataliteta je uslovljena mnogobrojnim faktorima. Ti faktori se uglavnom dijele na: biološke, ekonomsko-socijalne, psihološke i dr. Pod uticajem ovih faktora koji nisu uvijek istog intenziteta, mijenja se i stopa nataliteta. Iako ne postoji određena zakonitost u njegovom djelovanju, primijećeno je da je uticaj bioloških faktora značajniji kod manje razvijenih zemalja i da manje razvijene zemlje imaju veću stopu nataliteta od razvijenih. Između stope nataliteta i stepena ekonomske razvijenosti postoji visoka negativna korelaciona zavisnost.

Mortalitet stanovništva

Mortalitet djeluje na smanjenje stanovništva i on predstavlja negativnu komponentu prirodnog kretanja ukupnog stanovništva. Mortalitet predstavlja broj smrtnih slučajeva koje je stanovništvo imalo u toku određenog vremenskog perioda, a to je najčešće godina dana. Visina mortaliteta zavisi od bioloških, ekonomskih, socijalnih i drugih faktora.

Mortalitet stanovništva se izražava na dva načina:

1. apsolutno, kao broj umrlih u jednoj godini, i2. relativno, kao stopa umrlih, tj. stopa mortaliteta.

Opšta stopa mortaliteta (m) je broj umrlih u toku jedne godine (M) na 1000 stanovnika, a dobija se po slijedećem obrascu:

m=MP

×1000

(5.2.)

Međutim, stopa mortaliteta se može izračunati kao odnos broja umrlih prema prosječnom broju stanovnika date godine ili prema broju stanovnika na početku date godine. Ove dvije alternative daju različite rezultate. U prvom slučaju se radi o stvarnoj stopi mortaliteta koju karakteriše prosječni mortalitet date godine, dok se u drugom slučaju radi o stopi koja odražava vjerovatnoću umiranja stanovništva koje se našlo na početku date godine. Izbor između jednog ili drugog načina obračuna zavisi od cilja statističkog proučavanja, ali se može reći da se više primjenjuje prosječan broj stanovnika.

Opšta stopa smrtnosti zavisi od nivoa mortaliteta po starosti, kao i od starosne srtukture stanovništva. U svijetu stopa mortaliteta varira između 3 i 20 promila.

Stopa smrtnosti ne zadovoljava sva demografska izučavanja. Iz nje se vidi odnos broja umrlih i broja stanovništva, ali se pri tome mora imati u vidu da ova stopa u velikoj mjeri zavisi od starosne strukture datog stanovništva. Veći udio starijih osoba u stanovništvu povećava opštu stopu smrtnosti jer su stariji ljudi više izloženi umiranju. Tako promjena starosne strukture može da utiče na formiranje stope smrtnosti, iako se ostali elementi smrtnosti nisu izmijenili.

Tabela 8. Kretanje broja umrlih i opšte stope mortaliteta u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina

21

GodinaBroj

stanovnika (P)Broj umrlih

(M)Opšta stopa

mortaliteta (m)2005 75.300 830 11,022006 75.470 742 9,832007 75.628 818 10,822008 75.643 890 11,772009 75.664 912 12,05


Iz prethodne tabele, kao i na narednom grafičkom prikazu, se može vidjeti da broj umrlih u Brčko Distriktu BiH ima pad u 2006. godini, kada dostiže svoju najnižu vrijednost, dok nakon toga stalno raste.

2005 2006 2007 2008 20090

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

830

742

818

890 912

Broj

um

rlih

Slika 6. Grafički prikaz umrlih u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina

22

2005 2006 2007 2008 20090.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

Opšta stopa natalitetaOpšta stopa mortaliteta

Slika 7. Grafički prikaz opšte stope nataliteta i opšte stope mortliteta stanovnika Brčko Distrikta BiH

Na slici br. 7 grafički su prikazane opšta stopa nataliteta i opšta stopa mortaliteta. Opšta stopa nataliteta ima oblik krivudave linije, koja iz godine u godinu čas opada čas raste. Za razliku od nje, opšta stopa mortaliteta ima nagli pad u 2006. godini, ali nakon toga ide uzlaznom putanjom.

5.2. Prirodni priraštaj stanovništva

„Prirodni priraštaj stanovništva predstavlja rezultantu između nataliteta, pozitivne komponente i mortaliteta, negativne komponente prirodnog kretanja stanovništva.“9 Prirodni priraštaj je pozitivan kada je natalitet veći od mortaliteta, a negativan je u obrnutom slučaju, tj. kada je mortalitet veći od nataliteta. U slučaju većeg mortaliteta javlja se prirodno smanjenje stanovništva. A kada su natalitet i mortalitet jednaki, tada prirodno kretanje ne utiče na promjene stanovništva. U tom slučaju, promjene ukupnog stanovništva predstavljaju rezultat mehaničkog kretanja stanovništva.

Prirodni priraštaj stanovništva se može mjeriti na dva načina:

1. apsolutno, i2. relativno.

9 Mladenović, D., Đolević, V.: Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995., str., str. 92.23

Razlika između živorođenih (N) i umrlih (M) daje apsolutni priraštaj stanovništva (J), koji se dobija po obrascu:

J= (N−M )(5.3.)

U narednoj tabeli prikazan je apsolutni prirodni priraštaj stanovništva Brčko Distrikta BiH.

Tabela 9. Prirodni priraštaj stanovništva Brčko Distrikta BiH u apsolutnom iznosu za period 2005-2009. godina

GodinaBroj

rođenih (N)Broj

umrlih (M)Prirodni

priraštaj (J)2005 977 830 1472006 912 742 1702007 976 818 1582008 905 890 152009 933 912 21


Iz prethodne tabele se vidi da prirodni priraštaj u apsolutnom iznosu ima blagi porast u 2006. godini, nakon čega ima blagi pad u 2007. godini, a onda i drastični pad. To se vidi i na narednom grafičkom prikazu.

2005 2006 2007 2008 20090

20

40

60

80

100

120

140

160

180

147

170

158

1521

Priro

dni p

riraš

taj

Slika 8. Grafički prikaz apsolutnog prirodnog priraštaja u periodu 2005-2009. godina

24

Relativni izraz prirodnog priraštaja predstavlja stopu prirodnog priraštaja (j) koja se dobija u odnosu na 1000 stanovnika. Obično se računa na kalendarsku godinu, a dobija se po obrascu:

j=N−MP

×1000

. (5.4.)

Relativni izraz prirodnog priraštaja se može dobiti i kao razlika između stope nataliteta i stope mortaliteta, što pokazuje slijedeći obrazac:

j=NP

×1000−MP

×1000=n−m

.

Prirodni priraštaj stanovništva zavisi, prije svega od bioloških faktora, ali i od ekonomskih, socijalnih, socio-psiholoških i drugih faktora.

Stopa prirodnog priraštaja u svijetu i kod nas ima tendenciju opadanja posljednjih pedeset godina. U svjetskim razmjeram, stopa prirodnog priraštaja se kreće između 0 i 30 promila. Negativan prirodni priraštaj se javlja na pojedinim, najčešće manjim područjima, i tada se radi o depopulacionim područjima.

U narednoj tabeli prikazan je relativni prirodni priraštaj stanovništva Brčko Distrikta BiH.

Tabela 10. Kretanje stope prirodnog priraštaja stanovništva u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina

GodinaBroj

stanovnika (P)Prirodni

priraštaj (J)

Stopa prirodnog

priraštaja (j)2005 75.300 147 1,952006 75.470 170 2,252007 75.628 158 2,092008 75.643 15 0,202009 75.664 21 0,28


Stopa prirodnog priraštaja, kao i prirodni priraštaj u apsolutnom iznosu, naglo opada u posljednje dvije godine posmatranog perioda.

25

2005 2006 2007 2008 20090.00

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

Stopa prirodnog priraštaja

Slika 9. Grafički prikaz kretanja stope prirodnog priraštaja stanovništva Brčko Distrikta BiH u periodu 2005-2009. godina

Stopa prirodnog priraštaja (prikazana na slici br. 9), nakon prvobitnog rasta, doživljava drastičan pad.

6. PROCJENE I PROGNOZE STANOVNIŠTVA BRČKO DISTRIKTA BIH

Na osnovu podataka o prosječnom godišnjem porastu stanovništva, apsolutnom ili relativnom, može se procijeniti ukupan broj stanovnika i za one periode i godine za koje nam nisu na raspolaganju podaci dobijeni popisom. Brojno stanje stanovništva u ma kom periodu iza nekog popisa se može dobiti kada se brojnom stanju stanovništva po posljednjem popisu doda broj lica rođenih i useljenih za vrijeme od posljednjeg popisa do datog perioda i od tog zbira oduzmu lica umrla i iseljena u istom vremenskom periodu.

Porast stanovništva zavisi od prirodnih i mehaničkih komponenata njihovog kretanja, a te komponente su: natalitet, mortalitet, emigracija i imigracija. Sve ove komponente utiču na porast stanovništva-dvije u pozitivnom, a druge dvije u negativnom smislu. Pozitivne komponente su natalitet i imigracija jer one utiču na povećanje stanovništva, dok su negativne komponente mortalitet i emigracija jer utiču na smanjenje stanovništva.

26

Kada se raspolaže podacima o ovim komponentama, tada se ukupan apsolutni porast stanovništva (R) može dobiti po obrascu:

R=

(N−M )+( I−E ),

a stopa porasta stanovništva po obrascu:

r=

[ NP

−MP

+ IP

−EP

]×1000

,

odnosno,

r=n−m+ i−e

.

Može se reći da kod nas porast stanovništva uglavnom zavisi od prirodne komponente, odnosno od prirodnog priraštaja stanovništva.

Kada želimo da procijenimo stanovništvo u nekom budućem periodu, tada prisupamo prognoziranju budućeg stanovništva zato što ne raspolažemo odgovarajućim podacima o prirodnom i mehaničkom kretanju stanovništva.

Prognoziranje budućeg stanovništva se može vršiti na osnovu ispoljenih tendencija kretanja u prethodnom periodu ili posmatranjem i analizom komponenti koje uslovljavaju kretanje ukupnog stanovništva. U prvom slučaju se radi o tzv. „matematičkim“ metodama, a u drugom slučaju je riječ o „analitičkoj“ metodi ili metodi „komponenata“.

Matematičke metode se koriste za kraće vremenske periode. One polaze od rezultata popisa i kod njih se pretpostavlja da će budućnost biti slična prošlosti. Ovdje se radi o linearnoj interpolaciji ili ekstrapolaciji, na bazi artimetičke ili geometrijske progresije kada raspolažemo podacima za dva popisa, odnosno na bazi neke od poznatih funkcija kada raspolažemo odgovarajućim podacima za tri i više popisa.

Kada su nam na raspolaganju podaci iz dva popisa, aritmetičkom metodom se prvo određuje prosječan apsolutni godišnji porast (R) po slijedećem obrascu:

R=

P i−P i−1

t

,

a broj stanovnika za neku godinu t:

P i+t=P i+ R×t

,

gdje su:

Pi –stanovništvo posljednjeg popisa,

27

Pi-1 – stanovništvo predposljednjeg popisa,

Pi+t –broj stanovnika u godini predviđanja,

t –broj godina između popisa ili posljednjeg popisa do godine za koju se predviđa stanovništvo.

Ovaj metod se zasniva na pretpostavci da stanovništvo raste po aritmetičkoj progresiji, što znači da u istim vremenskim intervalima raste za isti apsolutni iznos. Ovakav porast stanovništva se odnosi samo na populacije kod kojih ukupan broj stanovnika sporo raste.

Stanovništvo najčešće, iz godine u godinu, raste za približno isti relativni iznos, odnosno po geometrijskoj progresiji. Na ovoj pretpostavci se zasnivaju procjene stanovništva po geometrijskoj metodi, pri čemu se stopa porasta stanovništva određuje po obrascu:

r=

t−1√ P iP i−1

−1

,

a broj stanovnika u nekoj godini t:

P i+t=P i ( 1+r )t

.

Kada su nam na raspolaganju podaci iz tri i više popisa stanovništva, projekcije budućeg stanovništva se zasnivaju na nekoj od poznatih funkcija.

Ukoliko se raspolaže podacima iz tri popisa, koristi se parabola y=a+bx+cx2 gdje se godine popisa (x) označavaju sa 0, t, t+n; a broj stanovnika (y) sa P0, Pt, Pt+n. Zamjenom vrijednosti 0, P0, t, Pt, t+n, Pt+n u jednačini, dobija se sistem jednačina sa tri nepoznate (a,b,c). Rješavanjem ovih jednačina dobijaju se vrijednosti parametara: a, b i c.

Ukoliko se raspolaže podacima iz četiri i više popisa, koristi se parabola y=a+bx+cx2+dx3 ili neki od drugih poznatih oblika trenda, gdje se parametri dobijaju metodom najmanjih kvadrata.

„Trend je razvojna tendencija pojave u okviru posmatranog vremenskog perioda. Ako analiziramo podatke neke pojave na godišnjem nivou, samo tada se trend može tumačiti kao dugoročna razvojna tendencija neke pojave.10

„U ispitivanju razvojne tendencije stanovništva mogu se koristiti:

1. linearni trend y=a+bx

,

10 Lovrić, M., Komić, J., Stević, S.: Statistička analiza-metodi i primjena, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006., str. 499.

28

2. parabolični trend y=a+bx+cx 2

,

3. eksponencijalni trend y=abx

,

4. drugi oblici eksponencijalne funkcije y=axb

, y=aebx

ili y=eax×xb

i

y=k−abx,

5. logaritamski trend y=a+b log x

, i

6. logistički trend

y= T

1−Ca−bx

.

Koji će od pomenutih oblika trenda da se upotrebi, utvrdiće se posebnim statističkim metodom“11

Postoje različiti načini za određivanje funkcije koja će najbolje da aproksimira kretanje posmatrane pojave, ali je najsigurnije da se najbolja funkcija odredi nakon izračunavanja svih funkcija trenda. A to ćemo u nastavku rada i uraditi.

Najčešće se koriste linearna, parabolična i eksponencijalna funkcija trenda.

Pomoću statističkog paketa 3BStat i primjenom podataka iz tabele br. 2, izračunati su linearni, parabolični i eksponencijalni trend. Za svaki od ovih trendova izračunati su standardna greška trenda i srednje apsolutno odstupanje, a izvršeno je i prognoziranje vrijednosti za 2010. i 2011. godinu.

Tabela 11. Linearni trend broja stanovnika Brčko Distrikta BiH

LINEARNI TRENDVremenska serija: Broj stanovnika Broj opservacija n = 5OCIJENJENA LINIJA TRENDA

ty = 75541 + 90,1*x1. Standardna greška trenda = 54,85232. Srednje apsolutno odstupanje = 47,2Prognozirane (ekstrapolisane) trend vrijednostiGodina 2010: 75811,3Godina 2011: 75901,4Komentar:Prosjek vremenske serije iznosi: 75541 a srednji apsolutni porast: 90,1

Na osnovu podataka iz tabele br. 11, može se zaključiti da linearni trend za posmatranu vremensku seriju ima slijedeći oblik ŷt = 75541+90,1x. Prosječan broj

11 Mladenović, D., Đolević, V.: Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995., str. 104.29

stanovnika u posmatranom periodu iznosi 75541, dok se broj stanovnika u posmatranom periodu u prosjeku povećavao za 90 stanovnika.

Standardna greška trenda nam pokazuje da li izabrana funkcija trenda najbolje aproksimira podatke vremenske serije. Standardna greška trenda iznosi 54,8523, a srednje apsolutno odstupanje iznosi 47,2.

Ako pretpostavimo da će isti faktori, koji su djelovali u prošlosti, djelovati i u budućnosti, onda bi u 2010. godini bilo 75811 stanovnika, a u 2011. godini 75901 stanovnika.

Tabela 12. Parabolični trend broja stanovnika Brčko Distrikta BiH

PARABOLIČNI TREND Vremenska serija: Broj stanovnika Broj opservacija n = 5OCIJENJENA LINIJA TRENDA

ty = 75604 + 90,1*x - 31,5*x**2 1. Standardna greška trenda = 15,1816 2. Srednje apsolutno odstupanje = 12,8 Prognozirane (ekstrapolisane) trend vrijednostiGodina 2010: 75590,8Godina 2011: 75460,4

Na osnovu podataka iz tabele br. 12, može se zaključiti da parabolični trend za posmatranu vremensku seriju ima slijedeći oblik ŷt = 75604+90,1x-31,5x2.

Standardna greška trenda iznosi 15,1816, a srednje apsolutno odstupanje iznosi 12,8.

Prognozirani broj stanovnika, pod uslovom da i u budućnosti djeluju isti faktori koji su djelovali i u prošlosti, iznosi za 2010. godinu 75591 stanovnika, a za 2011. godinu 75460 stanovnika.

Tabela 13. Eksponencijalni trend broja stanovnika Brčko Distrikta BiH

EKSPONENCIJALNI TREND Vremenska serija: Broj stanovnika Broj opservacija n = 5OCIJENJENA LINIJA TRENDA

ty = 75540,8725*1,0012**x 1. Standardna greška trenda = 54,9389 2. Srednje apsolutno odstupanje = 47,2901 Prognozirane (ekstrapolisane) trend vrijednostiGodina 2010: 75811,8173Godina 2011: 75902,348 Komentar: Eksponencijalna stopa rasta iznosi: 0,119%

Iz tabele br. 13 se može primijetiti da eksponencijalni trend broja stanovnika ima slijedeći oblik ŷt = 75540,8725*1,0012x.

30

Standardna greška trenda iznosi 54,9389, a srednje apsolutno odstupanje iznosi 47,2901.

Uz pretpostavku da će faktori koji su djelovali u prošlosti nastaviti da djeluju i u budućnosti, bez uplitanja novih faktora, prognozirani broj stanovnika za 2010. godinu iznosiće 75812 stanovnika, a za 2011. godinu 75902 stanovnika.

Kao što smo već rekli, standardna greška trenda nam pokazuje da li izabrana funkcija trenda najbolje aproksimira podatke vremenske serije. Ona funkcija trenda koja ima najmanju standardnu grešku najbolje aproksimira podatke vremenske serije. Od tri prethodno analizirana trenda, najmanju standardnu grešku ima parabolični trend (15,1816). Zato će jedino on biti grafički prikazan na narednoj slici.

Za izradu grafičkog prikaza paraboličnog trenda broja stanovnika Brčko Distrikta BiH zajedno sa njihovom ekstrapolisanom vrijednošću upotrijebljen je statistički paket 3Bstat.

Slika 10. Grafički prikaz paraboličnog trenda broja stanovnika

Na slici br. 10 se jasno vidi da se može očekivati pad broja stanovnika u Brčko Distriktu BiH u 2010. (75591 stanovnika) i 2011. godini (75460 stanovnika), ukoliko se navedena tendencija kretanja nastavi i u narednom periodu.

Prognoziranje na osnovu aritmetičke i geometrijske metode, kao i na osnovu trenda daje dobre rezultate samo za kraće vremenske periode. Za duže vremenske periode bolje rezultate u prognoziranju stanovništva daje analitička metoda.

31

Analitička metoda se zasniva na komponentama koje utiču na ukupno kretanje stanovništva. Pri prognoziranju budućeg stanovništva, polazi se od starosno-polne strukture stanovništva prema posljednjem popisu, posebno za žensko, a posebno za muško stanovništvo. Usvaja se hipoteza o budućem fertilitetu, mortalitetu i migracijama.

Sam proračun se satoji iz dva dijela. U prvom dijelu se utvrđuje koliko će stanovnika od postojećeg broja preživiti do predviđene godine, dok se u drugom dijelu ovom broju dodaje stanovništvo koje će se u međuvremenu roditi i živjeti do date godine. Prognoza stanovništva dobijena na ovaj način sadrži pretpostavku da će stanovništvo u budućnosti imati iste starosno-polne grupe kao u popisu od koga se pošlo, sa ili bez migracija.

Analitička projekcija stanovništva ima prednost nad matematičkim projekcijama zato što, pored ukupnog stanovništva daje detaljno stanovništvo po starosti i polu i predstavlja osnovu za određivanje pojedinh starosnih kontigenata, kao i za projekcije određenih dijelova stanovništva (aktivnog stanovništva, poljoprivrednog stanovništva i dr.)

ZAKLJUČAK

Cilj ovog rada bio je da se izvrši analiza nekih demografskih pokazatelja u Brčko Distriktu BiH za period 2005-2009. godina.

32

Jedan od tih pokazatelja je ukupno stanovništvo. Na osnovu podataka o ukupnom stanovništvu, utvrđuje se najveći broj pokazatelja demografske statistike. Ukupan broj stanovnika Brčko Distrikta BiH neznatno je porastao u posmatranom periodu. To se može dovesti u vezu sa mortalitetom koji stalno raste i natalitetom koji čas opada čas raste. Pošto razlika između nataliteta i mortaliteta daje prirodni priraštaj, može se zaključiti da i prirodni priraštaj ima opadajuću putanju. Prirodni priraštaj stanovništva Brčko Distrikta BiH naglo opada u posljednje dvije godine posmatranog perioda.

Međutim, na ukupan broj stanovnika ne utiču samo natalitet i mortalitet, nego i useljavanje (imigracije) i iseljavanje (emigracije) stanovništva. Njima se bavi statistika migracije koja ovdje nije razmatrana.

Važno je pomenuti i strukture stanovništva po polu, starosti i bračnom stanju. Odnos između muškog i ženskog stanovništva u Brčko Distriktu BiH je približno jednak. U analizi starosne strukture stanovništva, prosječna starost je najčešće korišćen pokazatelj. Prosječna starost stanovništva Brčko Distrikta BiH za 2009. godinu iznosi 38,90 godina, što znači da se stanovništvo Brčko Distrikta BiH nalazi na gornjoj granici mlađeg srednjovječnog stanovništva, sa relativnim varijabilitetom oko 50% u odnosu na prosječnu starost svih stanovnika.

Posmatrajući strukturu stanovništva po bračnom stanju, može se reći da da je stanovništvo Brčko Distrikta BiH najviše brakova sklopilo u 2007. godini, dok je najviše razvoda bilo u 2009. godini. Pri zaključenju prvog braka u Brčko Distriktu BiH, prosječna starost nevjeste iznosi 28,41 godina, a mladoženje 31,44 godina.

Što se tiče procjene i prognoze stanovništva Brčko Distrikta BiH korišćen je trend, odnosno razvojna tendencija koja spada u matematičke metode.

Kao što smo već rekli, standardna greška trenda nam pokazuje da li izabrana funkcija trenda najbolje aproksimira podatke vremenske serije. Ona funkcija trenda koja ima najmanju standardnu grešku najbolje aproksimira podatke vremenske serije. Od tri analizirana trenda, najmanju standardnu grešku ima parabolični trend. Parabolični trend za posmatranu vremensku seriju (broj stanovnika), ima oblik ŷt = 75604+90,1x-31,5x2.

Uz pretpostavku da će i u budućnosti djelovati isti faktori koji su djelovali u prošlosti, pomoću paraboličnog trenda je izvršena projekcija i prognoza broja stanovnika Brčko Distrikta BiH za 2010. i 2011. godinu. To znači da će Brčko Distrikt BiH u 2010. godini imati 75591 stanonika, a u 2011. godini 75460 stanovnika. Ove brojke nam govore da će doći do smanjenja stanovništva u Brčko Distriktu BiH.

SPISAK TABELA

Tabela 1. Procjena broja stanovnika Brčko Distrikta BiH u 2009. godini .....................................6

33

Tabela 2. Procjena ukupnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama u periodu 2005-2009. godina.................................................................................................................................... 7

Tabela 3. Procjena prisutnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po polu u 2009. godini................8

Tabela 4. Procjena prisutnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po starosnim skupinama u 2009. godini.............................................................................................................................................10

Tabela 5. Kretanje broja sklopljenih brakova i opšte stope nupcijaliteta u periodu 2005-2009. godina.............................................................................................................................................13

Tabela 6. Kretanje broja razvedenih brakova i opšte stope divorcijaliteta u periodu 2005-2009. godina.............................................................................................................................................14

Tabela 7. Kretanje broja rođenih i opšte stope nataliteta u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina...................................................................................................................................18

Tabela 8. Kretanje broja umrlih i opšte stope mortaliteta u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina...................................................................................................................................20

Tabela 9. Prirodni priraštaj stanovništva Brčko Distrikta BiH u apsolutnom iznosu za period 2005-2009. godina.........................................................................................................................22

Tabela 10. Kretanje stope prirodnog priraštaja stanovništva u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina.........................................................................................................................24

Tabela 11. Linearni trend broja stanovnika Brčko Distrikta BiH..................................................27

Tabela 12. Parabolični trend broja stanovnika Brčko Distrikta BiH.............................................28

Tabela 13. Eksponencijalni trend broja stanovnika Brčko Distrikta BiH......................................28

SPISAK SLIKA

Slika 1. Grafički prikaz kretanja ukupnog stanovništva Brčko Distrikta BiH po godinama u periodu 2005-2009. godina..............................................................................................................7

34

Slika 2. Grafički prikaz broja sklopljenih brakova stanovništva Brčko Distrikta BiH za period 2005-2009. godina.........................................................................................................................13

Slika 3. . Grafički prikaz broja razvedenih brakova stanovništva Brčko Distrikta BiH za period 2005-2009. godina.........................................................................................................................15

Slika 4. Grafički prikaz opšte stope nupcijaliteta i opšte stope divorcijaliteta stanovništva Brčko Distrikta BiH za period 2005-2009. godina...................................................................................15

Slika 5. Grafički prikaz rođenih u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina.................19

Slika 6. Grafički prikaz umrlih u Brčko Distriktu BiH u periodu 2005-2009. godina..................21

Slika 7. Grafički prikaz opšte stope nataliteta i opšte stope mortliteta stanovnika Brčko Distrikta BiH.................................................................................................................................................21

Slika 8. Grafički prikaz apsolutnog prirodnog priraštaja u periodu 2005-2009. godina...............23

Slika 9. Grafički prikaz kretanja stope prirodnog priraštaja stanovništva Brčko Distrikta BiH u periodu 2005-2009. godina............................................................................................................24

Slika 10. Grafički prikaz paraboličnog trenda broja stanovnika...................................................29

LITERATURA

1. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine (BHAS), Publikacije Distrikta Brčko, Demografija u Brčko Distriktu BIH, 2005-2009. godina

35

2. Lovrić, M., Komić, J., Stević, S.: Statistička analiza-metodi i primjena, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006.

3. Mladenović, D., Đolević, V.: Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995.4. Šošić, I., Serdar, V.: Uvod u statistiku, Školska knjiga, Zagreb, 2000.5. Žižić, M., Lovrić, M., Pavličić, D.: Metodi statističke analize, Ekonomski fakultet,

Beograd, 2006.

-http://sr.wikipedia.org/sr-el/Demografska_statistika

36

http://sr.wikipedia.org/sr-el/Demografska_statistika

Documents

Analiza demografskih pokazatelja u Brčko Distriktu BIH u periodu 2005-2009