Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsceplgbc.nazwa.pl/plgbc_new/wp-content/uploads/2015/04/... · 2015. 4. 30. · 6 Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce

Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce

Badanie percepcji rynku

2 Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce

© 2014 Buro Happold przyznaje jednej osobie prawo do pobrania jednej kopii tego raportu wyłącznie do użytkuprywatnego. Prawo do dalszego przetwarzania lub dystrybucji nie zostaje udzielone.

W celu uzyskania praw do dalszego użycia, prosimy o kontakt pod adresem [email protected]

3

Partnerzy badania


O badaniu i główne wnioski 6

Globalny raport “Business Case for Green Building” oraz badanie na rynku polskim 8

Rynek budowlany a zrównoważony rozwój 10

Systemy certyfikacji 11

Analiza wyników badania percepcji zrównoważonego budownictwa na rynku polskim 12

Charakterystyka zielonego/zrównoważonego budynku 14

Korzyści i koszty zielonego budownictwa 15

Problemy występujące na rynku zrównoważonego budownictwa 19

Certyfikacja 21

Trendy na rynku 22

Zrównoważony rozwój 23

Wydajność i zdrowe miejsce pracy 24

Percepcja deweloperów 26

Percepcja inwestorów 28

Podsumowanie 30

Podziękowania 33

Construction Marketing Group 34

Wybrane firmy, które odpowiedziały na ankietę i zgodziły się ujawnić nazwę 36

Kontakt 37

Spis treści

5

Słowo wstępne

Katarzyna Chwalbińska-Kusek Business Development Manager, Buro Happold,

Założycielka Construction Marketing Group

“W imieniu Construction Marketing Group oraz Buro Happold chciałabym gorąco podziękować wszystkim osobom oraz firmom, które reprezentują,za zaangażowanie w ten projekt. Bez wsparcia partnerów oraz rynku na każdym z etapów projektu, przeprowadzenie badania percepcji na temat zrównoważonego budownictwa na taką skalę wśród inwestorów, deweloperów oraz najemców nie byłoby możliwe. Dziękuję również firmom, które poświeciły swój czas i podjęły się wypełnienia ankiety dzieląc się z rynkiem swoimi doświadczeniami oraz postrzeganiem zrównoważonego budownictwa.

Podjęliśmy się pracy przy projekcie, ponieważ jesteśmy przekonani, iż rynek budowlany oraz nieruchomości komercyjnych w Polsce pilnie potrzebują precyzyjnych danych, będących w stanie opisać tendencje, trendy oraz percepcję zrównoważonego budownictwa i jego wartości dla inwestorów i najemców.

Fakt, iż zdecydowana większość naszych respondentów była przekonana, iż zrównoważone budownictwo będzie coraz bardziej popularne zarówno wśród inwestorów jak i najemców napawa nas ogromnym optymizmem. Badanie pozwoliło nam również zidentyfikować obszary, w których należy zwiększyć nacisk na budowanie świadomości tego, czym w pełni jest zrównoważone budownictwo i jakie niesie z sobą korzyści.

Wartość zrównoważonego budownictwa została już udowodniona na innych rynkach. Teraz chcemy pokazać ją na rynku polskim. Naszą ambicją jest przejście do drugiej fazy projektu i zebranie danych, które pozwolą potwierdzić wartość zrównoważonego budownictwa w procesie użytkowania. Liczymy, więc nadal na współpracę z naszymi partnerami, którzy wyrazili chęć podzielenia się wewnętrznymi danymi, co świadczy o dużej dojrzałości naszej branży.”


Badanie sytuacji zrównoważonego budownictwa w Polsce zostało zainicjowane przez firmę Buro Happold w ramach inicjatywy Construction Marketing Group. Projekt został zainspirowany globalnym raportem „Business Case for Green Building”, przygotowanym przez organizację World Green Building Council. Niniejsza analiza rynku zrównoważonego budownictwa jest pierwszym badaniem dotyczącym tego tematu w Polsce, przeprowadzanym na dużą skalę oraz biorącym pod uwagę wartości ekonomiczne i korzyści zielonych budynków. Jednym z głównych celów badania było poznanie, co uczestnicy rynku nieruchomości rozumieją pod pojęciem „zielony” lub „zrównoważony budynek”.

Starano się również odpowiedzieć na pytania: czy polski rynek dostrzega korzyści zrównoważonych budynków? Jak postrzega koszty operacyjne i utrzymania podczas całego cyklu życia budynku? Czy deweloperzy i inwestorzy postrzegają zrównoważone budownictwo jako opłacalne? Jak odbierana jest w Polsce certyfikacja zielonych budynków? Projekt składa się z dwóch faz. W pierwszej, której wyniki przedstawia niniejszy raport, za pomocą ankiety internetowej przebadano postrzeganie wartości zielonych/zrównoważonych budynków przez deweloperów, inwestorów oraz głównych najemców w sześciu kategoriach (ogólna percepcja, wartość kapitałowa, koszty operacyjne, koszty budowy, wydajność i zdrowe miejsce pracy oraz ograniczanie ryzyka). Druga faza będzie polegać na analizie rzeczywistych kosztów i korzyści wynikających z tego typu budownictwa w Polsce.

Jej wyniki zostaną przedstawione oraz udostępnione w 2015 roku.

O badaniu

7

Percepcja

Z analizy wyników badania percepcji jednoznacznie wynika, że rynek budowlany dostrzega rozwój w kierunku zrównoważonego budownictwa i wskazuje je jako inwestycję przyszłościową i perspektywiczną.

Główne wnioski

Koszty operacyjne

Uczestnicy rynku jednoznacznie postrzegają zrównoważone budownictwo jako drogę do obniżenia kosztów operacyjnych i kosztów utrzymania budynku przy długotrwałym użytkowaniu, podkreślając niższe zużycie energii.

Koszty budowy

Zrównoważone budynki postrzegane są jako wymagające wyższych nakładów finansowych na budowę, średnio o 2-10%. Jednocześnie istnieje świadomość, iż ta nadwyżka będzie się zmniejszać w przyszłości.

Wartość kapitałowa

W świadomości uczestników rynku tendencja, aby zielone budynki miały wpływ na łatwiejsze pozyskiwanie najemców, czy też uzyskiwanie wyższych cen najmu i sprzedaży, nie jest do końca widoczna. Może to wynikać z braku danych rynkowych świadczących o tych zależnościach.

Wydajność i zdrowe miejsce pracy

Świadomość występowania konkretnych korzyści wynikających z atrybutów zielonych budynków, zwłaszcza odnośnie wydajności i zdrowego miejsca pracy, ciągle jest dość niska.

Ograniczanie ryzyka

Kwestia dotycząca tego, czy zrównoważone inwestycje na polskim rynku cechuje wyższa efektywność operacyjna i czy są one wystawione na mniejsze ryzyko, nie jest jednoznacznie potwierdzana przez inwestorów.

Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce8

Inspiracją do powstania projektu na polskim rynku był Globalny Raport Business Case for Green Building.

Na podstawie badania globalnego postawiono i potwierdzono pięć tez dotyczących zrównoważonego budownictwa.

Główne wnioski z tego badania pokazują, że:

Globalny raport Business Case for Green Buildings

Dominika Czerwińska Manager of Membership and Europe Regional Network,

World Green Building Council

“World Green Building Council jest zachwycony, widząc, jak nasz globalny raport ‚Business Case for Green Building’ zainspirował lokalne działania! Polski rynek budowlany połączył siły, aby – w sposób przejrzysty i wszechstronny - pokazać koszty i korzyści, wynikające z wprowadzenia zrównoważonego budownictwa na szczeblu lokalnym.

Ta otwarta współpraca dostarczy rynkowi silnego narzędzia do zrozumienia i zidentyfikowania obecnych barier dla rozwoju zielonego budownictwa w Polsce.”

1. Zrównoważone budownictwo niekoniecznie musi kosztować więcej. Na dojrzałych rynkach istnieją jasnedowody, że koszty się zmniejszają.

2. Zrównoważone budynki wykazują tendencję do łatwiejszego pozyskania najemców oraz uzyskiwaniawyższych cen najmu oraz sprzedaży.

3. Zrównoważone budynki pozwalają oszczędzić energię oraz zredukować zużycie wody, przez co zmniejszają się koszty operacyjne przy długoterminowym użytkowaniu. Te oszczędności zwracają zwykle nadwyżkę kosztów budowy w racjonalnym okresie.

4. Atrybuty zrównoważonego budynku mogą poprawić wydajność i zdrowie pracowników, co jest korzystne z perspektywy biznesowej.

5. Czynniki ryzyka zrównoważonych inwestycji mogą wpływać na przychody z najmu oraz przyszłą wartośćkapitałową, a tym samym na stopę zwrotu inwestycji.

9

Badanie na rynku polskim zaplanowano w dwóch fazach.

Pierwsza faza obejmowała sprawdzenie percepcji uczestników rynku, tj. najemców, deweloperów i inwestorów w obszarach badanych globalnie.

Druga faza będzie polegać na analizie danych ilościowych, a jej celem będzie konfrontacja rzeczywistych danych z obrazem rynku otrzymanym podczas badania percepcji.

Ankieta internetowa została przygotowana we współpracy z firmą konsultingową PwC, która gwarantowała jej anonimowość oraz dostarczyła zebrane wyniki. Dokładna analiza danych oraz ich opracowanie zostały przygotowane przez Buro Happold we współpracy z Colliers International.

Przeprowadzona ankieta miała na celu zbadanie postrzegania zrównoważonego budownictwa przez respondentów w sześciu kategoriach.

Pytania z pierwszych czterech kategorii dotyczyły:

ogólnej percepcji,

wartości kapitałowej,

kosztów operacyjnych,

wydajności i zdrowego miejsca pracy.

Pytania te zostały zadane wszystkim badanym uczestnikom rynku.

Pytania z kategorii koszty budowy były skierowane tylko do deweloperów,

natomiast dotyczące ograniczania ryzyka, skierowano jedynie do inwestorów.

Niniejszy raport prezentuje wyniki przeprowadzonego badania.

...oraz badanie na rynku polskim

Przyjęta w badaniu definicja zielonego/zrównoważonego budynku: Określenia „zielony” oraz „zrównoważony” budynek nie zawsze są jednoznaczne, ale dla celów badania pojęcia „zielony” oraz „zrównoważony” używane są zamiennie. Ponadto, certyfikacja budynku to jedyny dostępny i obiektywny wyznacznik zrównoważenia budynku, dlatego zielone/zrównoważone budynki zostały tutaj zdefiniowane jako te, które posiadają certyfikat niezależnej organizacji - na przykład LEED, BREEAM, DGNB, HQE itp. Przez standardowy/referencyjny budynek rozumiemy taki, który spełnia wymogi prawa budowlanego. Badanie dotyczy wyłącznie budynków o przeznaczeniu komercyjnym – biurowym.

33% wszystkich wyprodukowanych odpadów**

30% zużycia wody**

50% wszystkich wykorzystywanych zasobów naturalnych**

35% emisji gazów cieplarnianych**

40% zużycia energii*


Rynek budowlany a zrównoważony rozwój

Idea zrównoważonego rozwoju, czyli zachowania równowagi między ekonomicznymi, środowiskowymi i społecznymi aspektami, w sposób umożliwiający rozwój zarówno obecnym jak i przyszłym pokoleniom, odnosi się bezpośrednio do sektora budowlanego.

Budownictwo jest w Europie odpowiedzialne za około:

* http://www.unep.or.jp/ietc/focus/EnergyCities1.asp** Statystyki Komisji Europejskiej

Dlatego tak ważne jest, aby rozwój budownictwa dążył w kierunku zrównoważenia. Również z tego powodu Komisja Europejska w swoim raporcie „Plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy” wskazała na budownictwo jako jeden z trzech sektorów, na których będą się skupiać dalsze działania na rzecz efektywnego wykorzystywania zasobów.*** Zrównoważone budownictwo jest oparte o najlepsze praktyki, które kładą nacisk na długotrwałość, jakość i efektywność. Na każdym etapie cyklu życia, począwszy od jego zaplanowania, zrównoważony budynek pozytywnie wpływa na komfort i zdrowie jego użytkowników, jednocześnie redukując negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne oraz podwyższając wartości ekonomiczne inwestycji.

*** http://ec.europa.eu/environment/resource_efficiency/about/roadmap/index_en.htm

11

Aby prawidłowo zinterpretować wyniki badania kluczowym jest zrozumienie pojęcia oraz głównych celów systemów certyfikacji budynków. Pod tym pojęciem rozumiemy metodologię wielokryterialnej oceny budynków. Ma ona na celu zapewnienie, że budynki spełniają wszystkie kryteria, potrzebne do uznania budynków za „zielone” lub „zrównoważone”.

Ważne jest, aby podkreślić, że systemy certyfikacji weryfikują budynki całościowo, wykraczając poza efektywność energetyczną, oceniając również inne aspekty takie jak lokalizacja, materiały, gospodarka wodna, jakość środowiska wewnętrznego, gospodarka odpadami, transport, zanieczyszczenia, jak również zarządzanie projektem, innowacyjność, czy też aspekty społeczne i ekonomiczne.

Najbardziej rozpowszechnionymi obecnie systemami certyfikacji w Europie są LEED (Leadership in Energy & Environmental Design), stworzony i koordynowany przez amerykańską organizację USGBC (The United States Green Building Council), a także system BREEAM (Building Research Establishment’s Environmental Assessment Method), przygotowany i prowadzony przez brytyjską organizację BRE (Building Research Establishment). Obydwa systemy oceniają budynki na podstawie osiąganych wyników w poszczególnych kategoriach. Systemy te biorą również pod uwagę przeznaczenie budynku, w zależności czy jest to szkoła, szpital czy centrum handlowe. Certyfikacja może zostać uzyskana dla nowo budowanych obiektów, jak również istniejących budynków, które przeszły renowację. Innymi znanymi systemami są: niemiecki DNGB lub francuski HQE.

Podsumowując, głównym celem wielokryterialnych systemów certyfikacji budynków jest pomoc rynkowi w zrozumieniu, co oznacza „zielone” lub „zrównoważone” budownictwo oraz dostarczenie weryfikacji niezależnej organizacji.

Systemy certyfikacji

13

Analiza wyników badania percepcji zrównoważonego budownictwa

na rynku polskim


Charakterystyka zielonego/zrownoważonego budynku

W wyniku sprawdzenia ogólnej percepcji zielonego/zrównoważonego budownictwa, stwierdzono, że:

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

9%

Zdecydowaniesię zgadzam

Raczejsię zgadzam

Zgadzam się Nie zgadzam sięNie jestempewna / pewien


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam


Koszty operacyjne zielonego budynku są niższe, co pozwala na spłatę premiiw wartości odzwierciedlonej w cenie

35% 30% 21% 5%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Zielone / zrównoważone budynki wykazują tendencję do zmniejszania kosztów utrzymania przy długoterminowym użytkowaniu

25% 40% 22% 11% 2%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

6% 20% 31% 29% 14%

Certyfikowane budynki mają wyższą stopę zwrotu inwestycji

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Odpady w budynkach zielonych/zrównoważonych podlegają segregacji/recyklingowi, co ma bezpośredni wpływ na cenę odbioru odpadów

31%31% 20% 14% 4%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

9%


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



35% 30% 21% 5%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


25% 40% 22% 11% 2%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

6% 20% 31% 29% 14%


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


31%31% 20% 14% 4%

15

Korzyści i koszty zielonego budownictwa

Respondenci zapytani o korzyści dotyczące zielonych budynków, wskazali głównie na obniżone koszty operacyjne, czyli energii, wody, napraw serwisu itp. (99%).

Ponadto, ankietowani w większości (74%) zgodzili się ze stwierdzeniem, że koszty operacyjne zielonego budynku są niższe, co pozwala na zwrot początkowej nadwyżki w kosztach, w okresie użytkowania budynku.

Podobnie, badani w większości (87%) zgodzili się ze stwierdzeniem, że jak wynika z ich doświadczenia, zielone budynki wykazują tendencję do zmniejszania kosztów utrzymania przy długoterminowym użytkowaniu.

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

9%


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



35% 30% 21% 5%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


25% 40% 22% 11% 2%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

6% 20% 31% 29% 14%


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


31%31% 20% 14% 4%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

9%


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam



35% 30% 21% 5%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


25% 40% 22% 11% 2%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

6% 20% 31% 29% 14%


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


31%31% 20% 14% 4%


Jako korzyści wskazano ponadto ograniczone negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne oraz lepszą jakość środowiska wewnętrznego w zielonym budynku. Dodatkowo 82% respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że odpady w zrównoważonych budynkach podlegają segregacji/recyklingowi, co ma bezpośredni wpływ na cenę odbioru odpadów.

Z badania wynika natomiast, że w aspekcie korzyści wynikających z zielonego budownictwa, uczestnicy rynku nie są świadomi jego wpływu na obniżenie ryzyka inwestycyjnego. Potwierdza to fakt, iż 14% respondentów nie zgadza się ze stwierdzeniem, że certyfikowane budynki mają wyższą stopę zwrotu z inwestycji, a 29% nie jest pewna czy taka zależność istnieje.

Agnieszka WinklerSenior Analyst, Research and Consultancy Services

Colliers International

„Charakterystyka zrównoważonych budynków oraz ich korzyści kojarzą się respondentom najczęściej z obniżonymi kosztami mediów, przede wszystkim energii.

Myślę, że wyniki przeprowadzonej ankiety inspirują do podejmowania kolejnych działań, których celem byłoby zwiększenie świadomości funkcjonowania zrównoważonego budownictwa i korzyści z niego wynikających szczególnie w kontekście inwestycyjnym.”

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


Raczejsię zgadzam


8%Certyfikowane budynki wykazują tendencję do osiągania wyższych kosztów najmu niż budynki bez certyfikacji

22% 22% 33% 15%

Certyfikowane budynki wykazują tendencję do szybszej sprzedaży niż budynki bez certyfikacji

8% 24% 28% 34% 6%

Certyfikowane budynki wykazują tendencję do osiągania wyższych cen kupna niż budynki bez certyfikacji

8% 30% 30% 28% 4%

3% 9% 14% 61% 13%

W certyfikowanych budynkach najemcy rzadziej się zmieniają

17

Ankietowani zapytani, czy odnoszą wrażenie, że budynki zdefiniowane jako zielone przez certyfikaty niezależnej organizacji, przynoszą w Polsce wcześniej omawiane korzyści, nie potwierdzili jednoznacznie tej zależności. 51% odpowiedziało twierdząco, natomiast 44% stwierdziło, że „nie zawsze” tak jest. Oznacza to, iż w oczach uczestników rynku uzyskana certyfikacja nie gwarantuje osiągnięcia korzyści kojarzonych ze zrównoważonymi budynkami.

Niską świadomość oraz brak pewności co do korzyści wynikających z atrybutów zielonych budynków potwierdza również fakt, że znaczna część respondentów nie jest pewna lub nie zgadza się ze stwierdzeniami, iż certyfikowane budynki wykazują tendencję do osiągania wyższych kosztów najmu, wyższych cen kupna lub szybszej sprzedaży, niż budynki bez certyfikacji.

Natomiast większość ankietowanych (61%) nie jest pewna czy istnieje zależność pomiędzy certyfikacją a rotacją najemców w budynku.

Ta niska świadomość korzyści wynikających z uzyskania certyfikatu jest głównie konsekwencją braku ogólnodostępnych danych jednoznacznie je potwierdzających oraz relatywnie niskiej liczby istniejących certyfikowanych budynków na rynku.

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

18%Zielone / zrównoważone budynki mogą poprawić atrakcyjność firmy pod kątem pozyskiwania oraz utrzymania pracowników

38% 16% 19% 9%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

8%

Nasza firma jest w stanie zapłacić więcej za wynajem zielonego budynku, ponieważ chcemy zapewnić naszym pracownikom zdrowe środowisko pracy

14% 24% 34% 20%


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

7%Nasza firma spodziewa się, że zielony budynek powinien kosztować mniej niż budynek standardowy

17% 14% 20% 42%


Raczejsię zgadzam


50%

40%

30%

20%

10%

32%28% 29%

9%2%

0% do 2% 2 - 5% 5-10% więcej niż 10%


Jak wynika z badania, 32% respondentów nie byłoby skłonnych zapłacić więcej za wynajem, budowę lub kupno zielonego budynku w porównaniu do budynku standardowego. Z firm, które zadeklarowały w ankiecie, że byłyby w stanie zapłacić więcej, większość (łącznie 57%) jest w stanie ponieść koszt do 5% wyższy.

Ponadto, większość badanych nie zgadza się (42%) lub nie jest pewna (20%) stwierdzenia: „nasza firma spodziewa się, iż zielony budynek powinien kosztować mniej niż budynek standardowy”.

Ile więcej Pani/Pana firma byłaby skłonna zapłacić za wynajem, budowę lub kupno zielonego budynku w porównaniu do budynku standardowego?

19

Problemy występujące na rynku zielonego budownictwa

Respondenci zapytani o problemy dotyczące polskiego rynku zielonego budownictwa, wskazali przede wszystkim brak zachęt finansowych i prawnych. Co ciekawe, ankietowani nie zauważają na polskim rynku utrudnionego dostępu do właściwych materiałów budowlanych. Z odpowiedzi wynika również, że na rynku istnieje grupa fachowców będących w stanie prawidłowo przeprowadzić proces projektowania i budowy, natomiast rynek nie jest w tym kierunku dostatecznie rozwinięty i mogą występować problemy w dotarciu do odpowiednich osób.

20

Często wskazywanym problemem jest również wynikająca już z wcześniejszych odpowiedzi niska świadomość wartości/korzyści zielonych inwestycji. Ma to związek z faktem, iż według większości respondentów proces certyfikacji odbierany jest w Polsce jako niepotrzebny wydatek.

W związku z tym, że świadomość korzyści nie jest powszechna, uczestnicy rynku nie są skłonni zapłacić więcej za certyfikację. Tę zależność dodatkowo potwierdza komentarz jednej z osób biorących udział w ankiecie, która stwierdziła, że „brak jest świadomości (edukacji) użytkowników, czym jest „zielone” podejście do ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju”.

Jerzy WójcikArchitekt IARP, LEED AP BD+C, BREEAM International Assessor, Senior Associate,

Green Building Advisory, Colliers International

„W rozwoju zielonego budownictwa w Polsce bardzo dużą rolę będzie odgrywać podnoszenie świadomości rynku poprzez edukację oraz analizę przykładów udanego certyfikowania budynków. Warto zauważyć, że jako główny problem dotyczący polskiego rynku zrównoważonego budownictwa uczestnicy ankiety uznali brak zachęt finansowych i prawnych. Pokazuje to, że zrównoważone budownictwo jest w dalszym ciągu postrzegane jako dodatkowy koszt, uzasadniony ekonomicznie jedynie pod warunkiem zapewnienia zewnętrznego dofinansowania. Z doświadczenia Colliers wynika jednak, że prawdziwie zrównoważone budynki łączą w sobie uzasadnienie biznesowe z ograniczeniem negatywnego wpływu na środowisko oraz troską o zdrowie użytkowników.”

21

Certyfikacja

Z wyników przeprowadzonego badania wynika, że:

Dla 19% respondentów, zielone budynki, które firmy wynajmują, kupują lub budują, nie muszą posiadać certyfikatu. Wskazuje to ponownie na małą świadomość rynku w zakresie korzyści certyfikacji budynków.

...a 22% firm planuje rozpocząć proces certyfikacji w najbliższej przyszłości (w perspektywie 1-3 lat).

Pozytywny jest fakt, że 40% ankietowanych odpowiedziało, że ich firma obecnie stara się o certyfikację budynków...

...a 29% stwierdziło, że do tych działań zachęciłaby ich przede wszystkim decyzja zarządu firmy.

Dla 19% respondentów staranie się o certyfikat nie jest priorytetem...

W drugiej kolejności (24%) wskazano na zachęty ze strony rządu, których brak postrzegany jest przez badanych jako jeden z głównych problemów występujących na rynku zielonego budownictwa.


Trendy na rynku

Zainteresowanie zielonym budownictwem jest w Polsce coraz większe i obecnie można mówić już o występującym na rynku trendzie. Zdecydowana większość osób, które wzięły udział w badaniu wskazuje, że z doświadczenia ich firmy, zainteresowanie zrównoważonymi budynkami na rynku rośnie.

Mateusz PolkowskiDyrektor w Dziale Badań Rynku i Doradztwa, Jones Lang LaSalle

Podobnie większość wskazała, że ich zdaniem popyt na zielone budynki będzie rósł w przyszłości.

„77% respondentów naszego badania uznało, że popyt na certyfikowane powierzchnie biurowe będzie rósł. Trend jest związany oczywiście ze zwiększającą się podażą zielonych biurowców i tym samym większą liczbą opcji najmu. Należy też zauważyć, że rosnąca wśród najemców świadomość korzyści płynących z wyboru ekologicznego biura wpłynie nie tylko na strategie deweloperów planujących nowe inwestycje, ale również na właścicieli starszych nieruchomości, którzy coraz częściej remontując swoje nieruchomości biurowe powinni rozważyć proces ich certyfikacji.”

85%77%

W jaki sposób idea zrównoważonego rozwoju jest wdrażana w Pani/Pana firmie?

23

Zrównoważony rozwój

Irena PicholaLider zespołu ds. zrównoważonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu, PwC

19% respondentów przyznało, iż idea zrównoważonego rozwoju nie jest w ich firmie obecnie wprowadzona w żaden sposób.

Zrównoważony rozwój pojawia się w ogólnej strategii firmy oraz strategii marketingowej/PR odpowiednio w 56% i 48% przypadkach.

Jednocześnie, 20% respondentów zdecydowanie zgodziło się ze stwierdzeniem, że ich firma jest silnie zaangażowana w ideę zrównoważonego rozwoju.

Wyniki te wskazują, że idea zrównoważonego rozwoju w firmach, których przedstawiciele wzięli udział w ankiecie, jest wdrażana tylko na poziomie ogólnej strategii, nie ma natomiast przełożenia na konkretne działania.

„Cieszymy się, że rośnie świadomość polskiego rynku w zakresie zrównoważonego budownictwa. Nasza wspólna inicjatywa badawcza potwierdziła, że coraz więcej firm opracowuje strategie zrównoważonego rozwoju, wydaje raporty CSR, prowadzi dialog z interesariuszami i lokuje swoją siedzibę w „zielonych” biurowcach. W dobie rosnącej konkurencji budowanie wizerunku firmy postępującej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju ma coraz większe znaczenie i pozwala efektywnie budować relacje z klientami, pracownikami i inwestorami”.

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


38% 16% 19% 9%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

8%


14% 24% 34% 20%


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


17% 14% 20% 42%


Raczejsię zgadzam


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


38% 16% 19% 9%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

8%


14% 24% 34% 20%


Raczejsię zgadzam



Raczejsię zgadzam


10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%


17% 14% 20% 42%


Raczejsię zgadzam



Wydajność i zdrowe miejsce pracy

54% respondentów nie zgadza się lub nie jest pewna stwierdzenia, że ich firma jest w stanie ponieść większe koszty kupna lub wynajmu zielonego budynku w celu zapewnienia najemcom lub pracownikom zdrowego środowiska pracy.

Podobnie, nie są oni całkowicie przekonani lub nie zgadzają się ze stwierdzeniami, że zielone budynki lepiej wpływają na zdrowie pracowników (na przykład zmniejszają ilość udzielanych zwolnień lekarskich) czy też, że podnoszą wydajność pracowników.

Co ciekawe, aż 72% zgadza się natomiast ze stwierdzeniem, że zielone budynki mogą poprawić atrakcyjność firmy pod kątem pozyskania oraz utrzymania pracowników. Może to świadczyć o wykorzystywaniu przez firmy statusu zielonego budynku, przekładającego się na jego nowoczesność i atrakcyjność, do pozyskania pracowników, którzy cenią sobie te aspekty w procesie poszukiwania pracy.

25

Jarosław KujawaDyrektor, Buro Happold

Uczestnicy rynku okazali się bardziej świadomi korzystnego wpływu zielonych budynków na zdrowie i wydajność pracowników, gdy zostali poproszeni o ocenę konkretnych czynników, takich jak:

• światło dzienne,• świeże powietrze, • obecność roślin,• możliwość otwierania okien,• możliwość regulacji temperatury,• czy też obecność mebli ergonomicznych.

Z jednej strony świadomość pozytywnego wpływu atrybutów zielonych budynków na zdrowie i wydajność pracowników jest niska, natomiast z drugiej, po przedstawieniu ankietowanym konkretnych atrybutów, odbierane są one jako faktycznie istotne dla zdrowia w miejscu pracy. Ta sprzeczność może być spowodowana brakiem szczegółowej wiedzy o cechach zrównoważonych budynków i brakiem ogólnodostępnych danych oraz informacji jednoznacznie potwierdzających ich korzystny wpływ na zdrowie i wydajność pracy.

Zdecydowana większość stwierdziła, że te cechy mają „silny” lub „dość duży wpływ” na zdrowie i jakość pracy. Najwięcej ankietowanych wskazało na światło dzienne (94%) oraz świeże powietrze (95%).

„O tym, że dobry klimat wewnętrzny w szeroko pojętym znaczeniu pozytywnie wpływa na samopoczucie, zdrowie i przekłada się na wyższą wydajność pracy nie trzeba nikogo przekonywać. Jednakże pracodawca, zanim podejmie decyzję o przeniesieniu się do budynku zielonego, chciałby wiedzieć w jakim stopniu. Odpowiedź na to pytanie jest znacznie bardziej skomplikowana niż porównywanie efektywności energetycznej budynków. Wymaga przeprowadzenia kompleksowych i czasochłonnych badań i analiz z pogranicza ergonomii, fizjologii, medycyny, psychologii… To jest kolejne wyzwanie!”

Ile więcej, według Pani/Pana, kosztuje w Polsce projekt i budowa zielonego/zrównoważonego budynku w porównaniu z podobnym budynkiem bez certyfikacji?


Percepcja deweloperów

Wszyscy deweloperzy, którzy uczestniczyli w ankiecie, zapytani na jakim etapie budowy powinien rozpocząć się proces certyfikacji, wskazali dwa początkowe etapy, czyli fazę planowania oraz projektowania. Okazało się jednak, że 45% nie ma świadomości, że proces certyfikacji powinien rozpocząć się już na najwcześniejszym etapie planowania, tj. przed zakupem działki, stworzeniem projektu, itd.

Projekt i budowa zrównoważonego budynku, w porównaniu z podobnym budynkiem bez certyfikacji, w świadomości deweloperów kosztują więcej. Większość ankietowanych (62%) wskazuje, że wzrost kosztów kształtuje się w przedziale od 2 do 10%. Żaden z nich nie uważa, że koszty projektu i budowy zielonego budynku są wyższe niż w przypadku budynku bez certyfikatu o więcej niż 20%.

Jako przyczyny wyższych kosztów budowy zrównoważonego budynku deweloperzy przede wszystkim podają koszty związane z zastosowaniem nowoczesnych technologii (wg. 87% jest to „silny” lub „dość duży” wpływ). Koszty związane z użyciem ekologicznych materiałów budowlanych mają również „silny” lub „dość duży” wpływ dla 66% deweloperów.

27

Najmniej istotne znaczenie mają natomiast koszty związane z zatrudnieniem specjalistów zaangażowanych w proces projektowania i budowy zielonego budynku. Ten czynnik ma „silny” lub „dość duży” wpływ dla 58% ankietowanych.

W nawiązaniu do wyższych kosztów projektowania i budowy zielonego budynku, deweloperzy zostali zapytani, czy, według nich, zostaną one spłacone podczas fazy użytkowania na przykład poprzez niższe koszty utrzymania. 61% respondentów odpowiedziało twierdząco.

Zastanawiające jest jednak, że aż 21% ankietowanych „nie wie” czy koszty te rzeczywiście się zwrócą.

Z drugiej strony, aż 76% ankietowanych deweloperów uważa, że nadwyżka kosztów związana z projektowaniem i budową zielonego budynku będzie się zmniejszać w przyszłości. Świadczy to o przekonaniu deweloperów, że są to inwestycje perspektywiczne.

Czy uważa Pani/Pan, że wyższe koszty projektowania i budowy zielonego budynku zostaną spłacone podczas fazy użytkowania?

Czy według Pani/Pana, nadwyżka kosztów związana z projektowaniem i budową zrównoważonego budynku, będzie się zmniejszać w przyszłości?


Percepcja inwestorów

Dla 94% respondentów najsilniejszy oraz „dość duży” wpływ mają zmiany preferencji najemców.

...oraz ekstremalnymi warunkami pogodowymi.

Na rentowność inwestycji znacznie wpływają również opóźnienia w budowie...

... oraz zmiany prawne.

Inwestorzy, biorący udział w badaniu, zostali w pierwszej kolejności zapytani, do jakiego stopnia czynniki takie jak:

• opóźnienia w budowie, • zmiany prawne wymagające wprowadzenia wyższych standardów, • zmiany preferencji najemców, • ekstremalne warunki pogodowe, w skutek których rosną koszty utrzymania oraz ubezpieczenia, • rosnące koszty energii.

mają wpływ na rentowność dowolnej inwestycji.

Najmniejsza liczba respondentów wskazała ryzyka związane z rosnącymi kosztami energii

29

Inwestorzy niekoniecznie zgadzają się natomiast ze stwierdzeniem, że zrównoważona inwestycja ma lepszą efektywność operacyjną, co wystawia ją na mniejsze ryzyko. Pozytywne jest jednak, że 40% inwestorów dostrzega taką zależność.

Według inwestorów, kluczowym parametrem do zmierzenia stopnia zrównoważenia inwestycji jest certyfikacja niezależnej organizacji (46% odpowiedzi). Pozwala to wnioskować, że wprawdzie uzyskanie certyfikatu nie jest dla całej badanej grupy przedstawicieli rynku dowodem czy gwarancją odniesienia korzyści wynikających z atrybutów zielonego budynku, to jednak dla wielu inwestorów pozostaje on najbardziej miarodajnym parametrem.

Warto zwrócić również uwagę na wysoki odsetek odpowiedzi wskazujących analizę kosztów cyklu życia, jako kluczowy parametr zrównoważenia inwestycji, co świadczy o docenianiu długotrwałych efektów zielonego budownictwa.

Co, według Pani/Pana, jest kluczowym parametrem do zmierzenia stopnia zrównoważenia inwestycji?

NiekoniecznieNie wiem

Tak

„Wyniki ankiety dowodzą wzrastającego zainteresowania tematem zielonego budownictwa w Polsce. Nasz kraj posiada ogromy potencjał, ale mamy jeszcze wiele do zrobienia w tym zakresie. Mam nadzieję, że analiza przygotowana przez nas, Partnerów projektu, znacząco przyczyni się do wzrostu świadomości związanej z tematem zrównoważonego budownictwa. Liczę, że wzrost świadomości przełoży się na codzienną praktykę i rozwój budownictwa zrównoważonego, a certyfikacje budynków staną się rzeczywistym i rzetelnym potwierdzeniem ich ekologiczności.”

30

Podsumowanie

W odniesieniu do tez potwierdzonych w globalnym raporcie „Business Case for Green Buildings”, z analizy badania percepcji uczestników polskiego rynku nieruchomości na temat zrównoważonego budownictwa, wynikają następujące wnioski:

Karolina KrzyżanowskaKonsultant ds. nowoczesnych technologii, Imtech Polska Sp. z o.o.

Podobnie jak w przypadku badania globalnego, również w Polsce respondenci wskazują, że zrównoważone budynki długofalowo redukują koszty operacyjne oraz koszty utrzymania. Charakterystyka zrównoważonych budynków oraz ich korzyści kojarzone są przez respondentów z obniżonymi kosztami mediów, a przede wszystkim energii.

Natomiast świadomość bezpośredniej relacji pomiędzy zrównoważonym budynkiem, a zdrowiem i lepszą wydajnością pracowników jest niska. Badani nie widzą również związku pomiędzy uzyskaniem przez budynek certyfikatu, a uzyskaniem korzyści wynikających z atrybutów zielonych budynków.

Niezauważany jest także wpływ zrównoważonych budynków na łatwiejsze pozyskiwanie najemców, czy też uzyskiwanie wyższych cen najmu oraz sprzedaży nieruchomości.

Podsumowanie

31

Malgorzata WilczekDyrektor Sprzedaży i Marketingu, SPIE Polska Sp. z o.o.

„Dla SPIE Polska (znanej pod wcześniejszą marką HOCHTIEF Facility Management Polska), wyniki raportu są potwierdzeniem własnych analiz w obszarze kosztów operacyjnych, a także obserwacji i doświadczeń związanych ze świadomością dotyczącą tematyki zrównoważonego budownictwa - zarówno w, jak i poza branżą nieruchomości.

Jest to dla nas niezwykle istotne zagadnienie, dlatego bez wahania uczestniczymy w projekcie i dzielimy się swoimi doświadczeniami. Zachęcamy również do tego zarówno inwestorów, jak i najemców - bez których inicjatywy i wsparcia, kolejne analizy polskiej rzeczywistości zrównoważonego budownictwa nie będą możliwe.”

Inwestorzy nie są jednoznacznie pewni, czy zrównoważona inwestycja ma lepszą efektywność operacyjną i czy jest wystawiona na mniejsze ryzyko. Warto jednak podkreślić, iż wskazują certyfikację jako kluczowy parametr do zmierzenia stopnia zrównoważenia inwestycji.

Wyższe koszty projektowania i budowy zielonych budynków w Polsce, zdaniem deweloperów, kształtują się w przedziale między 2 a 10%. Jest to według nich spowodowane głównie kosztami związanymi z zastosowaniem nowoczesnych technologii. Ponadto, znaczna większość respondentów za budowę, kupno lub wynajem skłonna jest zapłacić maksymalnie do 5% więcej.

Niska świadomość uczestników rynku w zakresie przedstawionych powyżej aspektów może wynikać z braku ogólnodostępnych danych potwierdzających korzyści zielonego budownictwa, czy też wartość kapitałową zrównoważonych budynków. Dlatego tak ważne jest potwierdzenie opłacalności zielonego budownictwa poprzez rzeczywiste dane rynkowe.

32

Waldemar OlbrykPrezes Skanska Property Poland

„Uczestnictwo w raporcie to dla nas kolejny krok w kierunku budowania świadomości i edukacji jakie są związane ze zrównoważonym budownictwem. Z perspektywy 20 lat naszej działalności na polskim rynku obserwujemy ogromną zmianę jaka zaszła w postrzeganiu zielonych budynków przez najemców, inwestorów, a także władze samorządowe. Wyniki pokazują, że kierunek zmian jest jednoznaczny i działania, jakie podjęliśmy znakomicie się w nie wpisują. Nadal jednak musimy poczekać na szczegółowe dane oparte na kilkuletnich analizach funkcjonowania oraz użytkowania obiektów zaprojektowanych i wykonanych zgodnie z zasadami nowoczesnego budownictwa. To cały czas przed nami, ale musimy zacząć już dziś.

Wiedza zgromadzona w ramach raportu umożliwi weryfikację założeń i potwierdzi, że zrównoważone budynki są energooszczędne, efektywne i przyjazne dla użytkowników. Bardzo się cieszymy, że tak wiele firm wzięło udział w raporcie i wyraziło chęć podzielenia się wewnętrznymi danymi i doświadczeniami. Tylko dzięki współpracy, której przykładem jest niniejszy raport, będziemy mogli mierzyć się z kolejnymi wyzwaniami w tworzeniu nowoczesnych inwestycji.”

Pomimo, iż w Polsce świadomość korzyści wynikających z atrybutów zrównoważonych budynków jest niska i certyfikaty nie są postrzegane jako gwarancja tych korzyści, to na rynku widoczny jest pozytywny trend w kierunku rozwoju zielonego budownictwa.

Jednak, aby był on możliwy, konieczna jest komunikacja pozytywnych aspektów zielonego budownictwa oraz wielopłaszczyznowa edukacja rynku w tym zakresie.

Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce 33

Podziękowania

Bez pomocy partnerów Construction Marketing Group oraz firm wspierających projekt, przeprowadzenie ankiety nie byłoby możliwe.

Dziękujemy przedstawicielom firm i organizacji partnerskich za zaangażowanie i pracę włożoną w przygotowanie ankiety i przeprowadzenie badania.

Projekt wsparli:

Aleksandra Wasilewska, Colliers InternationalAgnieszka Winkler, Colliers InternationalAgnieszka Luścińska, Colliers InternationalJerzy Wójcik, Colliers InternationalRobert Karczewski, Hill InternationalKatarzyna Suszyńska, Imtech PolskaKarolina Krzyżanowska, Imtech PolskaMateusz Polkowski, Jones Lang LaSalleEwa Zwardoń, Philips Lighting PolandAndrzej Michalik, PRC ArchitekciIrena Pichola, PwCEwa Solarz, PwCPaulina Kaczmarek, PwCMateusz Walewski, PwCDevin Saylor, SkanskaMałgorzata Wilczek, SPIE PolskaMarta Lenarczyk, SPIE PolskaDominika Czerwińska, World Green Building Council James Drinkwater, World Green Building Council

Specjalne podziękowania kierujemy do Katarzyny Maryniuk, za koordynację projektu w imieniu Construction Marketing Group, oraz Ewy Sobczak, graphic designer w Buro Happold, za opracowanie graficzne raportu.

34

Buro Happold jest niezależnym, międzynarodowym biurem projektowo-doradczym. Firma powstała w 1976 roku i obecnie posiada 24 biura na całym świecie, które dostarczają usługi klientom prywatnym i publicznym we wszystkich sektorach rynku budowlanego.Buro Happold czerpie z interdyscyplinarnej wiedzy i doświadczenia swoich ekspertów, projektując i wspomagając proces tworzenia nagradzanych budynków, projektów infrastrukturalnych oraz środowiskowych. Rozwiązania, proponowane przez Buro Happold, nie tylko wzbogacają codzienność ich użytkowników, ale też są społecznie zaangażowane oraz opłacalne dla klientów.Fundamentem działań firmy jest dbałość o zrównoważenie środowiskowe, innowacyjność i całościowe podejście do projektowania. Pracom Buro Happold przyświeca chęć znalezienia odpowiedzi na wielkie wyzwania, które stoją przed naszą planetą – zmiany klimatyczne, wzrost populacji, wyczerpujące się surowce naturalne.W polskim oddziale, założonym w Warszawie w 1997 roku, pracuje obecnie ponad siedemdziesięciu inżynierów i konsultantów. Dostarczają oni skutecznych, technicznie niezawodnych, ekonomicznych i przyszłościowych rozwiązań, dzięki czemu realizują projekty efektywne biznesowo dla klientów w Europie Środkowej, Wschodniej oraz w innych regionach świata.

Construction Marketing Group jest inicjatywą firm z branży budowlanej i nieruchomości. Grupa skupia osoby zajmujące się marketingiem strategicznym, rozwojem biznesu oraz komunikacją, a jej celem jest edukacja branży oraz promowanie zrównoważonego rozwoju.

Colliers International jest globalną firmą doradczą działającą w obszarze rynku nieruchomości komercyjnych poprzez sieć 482 biur w 62 krajach i zatrudniającą ponad 13 500 pracowników. Jako część spółki giełdowej FirstService Corporation Colliers oferuje pełen zakres usług podmiotom związanym z rynkiem nieruchomości. Colliers doradza najemcom komercyjnym, właścicielom nieruchomości oraz inwestorom. Zajmuje się pośrednictwem w zakresie wynajmu, sprzedaży i zarządzania nieruchomościami, a także doradztwem na rynku inwestycji hotelowych i rekreacyjnych, nadzorem budowlanym, wyceną oraz badaniami rynku. Według najnowszego rankingu sporządzonego przez Lipsey Company Colliers International jest drugą na świecie najbardziej rozpoznawalną firmą działającą w obszarze nieruchomości komercyjnych. W Polsce firma działa od 1997 roku i posiada biura w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Szczecinie i Gdańsku, w których łącznie zatrudnia ponad 200 specjalistów.

Construction Marketing Group

Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce 35

Philips Lighting zajmuje czołową pozycję w Polsce i na świecie w dostarczaniu profesjonalnych rozwiązań oświetleniowych do biur, galerii handlowych, hoteli, magazynów, jak również do zakładów produkcyjnych, szkół, szpitali i obiektów kulturalnych. Dodatkowo Philips dostarcza oświetlenia zewnętrznego dla budynków, ulic, obiektów sportowych oraz upiększa miasta światłem.Ważnym aspektem w zakresie oświetlenia jest redukcja zużycia energii, która przekłada się na ograniczanie szkodliwej emisji dwutlenku węgla. W biurach dzięki doborowi właściwych opraw LED oraz inteligentnych systemów sterowania koszty zużycia energii można zmniejszyć o ponad 60%.Philips Lighting w Polsce oznacza 90 lat tradycji. Firma zatrudnia ponad sześć tysięcy osób w czterech zakładach produkcyjnych. Philips jest jednym z największych lokalnych eksporterów z inwestycjami przekraczającymi 500 milionów euro.

Builder (www.ebuilder.pl) - założony w 1996 roku, wiodący miesięcznik dla budownictwa, architektury i biznesu.


• Allcon Investment Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością S.K.A.

• ARCADIS Sp. z o. o.• Atlas Sp. z o. o.• Avestus Real Estate Sp. z o. o.• Bank BPH• Bank Zachodni WBK S.A.• BlackRock• Bouygues Immobilier Polska• BUMA INWESTOR• CEMEX Polska• Centrum Handlowe Sukcesja• Det Norske Veritas Poland Real Estate Sp. z o. o.• DTZ Polska Sp. z o. o.• Echo Investment S.A.• ecoville Sp. z o. o.• EURO STYL Sp. z o. o. S.K• FBserwis• GPP Business Park• Grupa Capital Park• Hammermed Sp. z o. o. Nieruchomości Sp. K• HB Reavis• ING Bank Śląski

• KNIGHT FRANK• LHI Sp. z o. o.• Netia• NOWY STYL GROUP• OKAM CAPITAL Sp. z o. o.• Provident Polska S.A.• REINO Partners• Rezydent S.A.• Sanitec Koło Sp. z o. o.• Siemens Sp. z o. o.• Schneider Electric• Stena Recycling Sp. z o. o.• TDP Sp. z o. o.• Thomson Reuters• TPS Reapolis• TUP S.A.• Turner & Townsend• Unidevelopment S.A.• Zumtobel Light.

Wybrane firmy, które odpowiedziały na ankietę i zgodziły się ujawnić nazwę*:

* W badaniu wzięło udział 115 respondentów.

37

Construction Marketing [email protected]

Katarzyna Chwalbińska-Kusek, Buro Happold [email protected]

Ewa Zwardoń, Philips Lighting Poland [email protected]

Aleksandra Wasilewska, Colliers International [email protected]

Kontakt

[email protected]

Documents

Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsceplgbc.nazwa.pl/plgbc_new/wp-content/uploads/2015/04/... · 2015. 4. 30. · 6 Analiza rynku zrównoważonego budownictwa w Polsce