DIssERTATIO ACADEMICA;

PRIVATAE PUERORUM ERUDITIONIPRAEsTA RE PUBLICAM,

OsTENsURA,

QUAM)

Goksent. Ampliss. Pacult. Pim.os. A boens ,

P RiE s I D E

ANDREA JOHANNE LAGO,Theol, Dect. & Philos, Prae}, Prosess Pubi, & Ord. ,

Imp, Univ:is h, t. Rectore ,

PRO GRADU PHILOsOPHICO,

rUBXICAE BONORUM CENsURAE sUBMITTIT

§OHANNEs CAROLUstipendi Pubi, Ostrob,

In Auditorio, quod atrio, Musicis Athleticisque excenitiisdicato, adjacet,

Die XVI Junii MDCCCXIX.h. p, tn, s.

ABOiE, TYPJs Frenckelli ANIs.

ITI I trum privatae, an publicae eruditioni palma sit tribuen-da, quaestio permultis, vel sapientioribus, este vi-

detur, haud facile dirimenda. Nobismet, rem anxie perpen-dentibus, nullus dubitationi aperitur locus: adeo namque supraprivatam, qualis apud nos plerumque est & esse potesl, emine-pe publicam putamus scholam, ut sere miremur, per LegesCivitatis parentibus (quorum scil in prolem jus non aliud,quam quod educationis officium poscat, esse, pro certo habe,mus) licere, in caussa, cujus in reipublicae salutem maximaest vis, ex arbitrio lubituque agere, — Cujus judicii rationesbreviter expolituri, mitiori pagellas sequentes lectoris benev,commendamus censurae.

Concedi solet, solidiores a discipulis in schola publica,quam privata, in litterarum elementis fieri progressus. Quodvel unicum si, ut esi, verum fuerit, moribusque sunesta si ha-beii nequeant exercitia publicaj quis de liberorum educationesollicitus, atque eorum memor, quae Patriae debeat, non viamtutiorem potius eligat, quam pelago se committat, saepius saepius-que sallenti? Nam ex to vel maxime pendere salutem reipu-blicae, quod verum in unaquaque re a salso discernere valeantcives, & Civitati cousulendo libimet jpsis optime consulere

2

singulos, intellegant probeque perspiclant, praesertim qui os-ficio quodam sunguntr publico, in consesso cst. sed pariteratque moles quaedam phylica, fundamento dctsituta firmo,breviter hiscet, sarrago itidem cognitionum, cujuscunque de-mum generis suerint, principio carentium, si vel eandem au-gere conetur in elementis litterarum haud probe vectatus,manca 1'emper tamen manere amat. Qui nempe pensa malediseere sveverit, haud facile a semet oblinere valebit ita le-gendi potellatem, ut nulla syllaba esfugiat; alte namque inlidetnegligentia, quam tenerior contraxerit aetas, &, quae non ex-ercitatione ac labore augentur atque acuuntur, vires animi,facile intercidunt. Accedit, quod male legendo a pueris con-tractam opinionem perniciosam, scire semet quae non sciat,aegerrime exuat vel vir officio admotus publico; qua veromajor nulla cogitari potest avocatio, ingenii excolendi siu-dio moram & impedimentum asserens.

Contendi insimul plerumque solet, citiores privatorum di-scipulorum esse progressus, quam quos prasiare valeant juve-nes publicae adlcripti scholae. Quod si vel de, prima aetate,primisque literarum elementis, donec, qualis jam esi,permanserit in ludis literariis inseriorioribus docendi ratio &

methodus, quodammodo valere, concesserimus j de provectio-ribus aetate jure dici in universum vix posse, simul putamus.Nam ad illos attendentes, qui Civitate Academica ornari so-leant, & inter semet comparantes, animadvertimus, haud raroaccidere, ut non annis quidem, serb variarum rerum scientiamultiplici, illis, qui siudiorum lundamenta privatim posuerunt,presient publicarum scholarum alumni. Quod quidem nequealiter fieri sorsan potesi. Cui nempe prtelenpta sint, quae tra-dere debeat: cui tempus docendi Legibus slatutum sit, ratio-que & methodus simul praefinita: cujos in munere gerendosides publice examinatur, doctor publicus, dissicilius sine dubio

3

officii oblivlsci posse videtur sui, quam prvatus praeceptor, quia suo plerumque pendet judicio— quam saepe immaturo!— arbi-trioque, haud quidem semper & ubique laudando. In quantumitaque a magillro pendent discipulorutn in litteris & bonisartibus prosectus, in tantum privatis publicas anteponendasesse ingenii exercitationes, per se patere videtur. si objeia-tur, multa memoriae mandare coactos esse in schola publicapueros, quae futurae oblivioni tradenda oiim sine, ejusque er-go esse indolis videantur, ut in illis diseendis frustra teri,quod cum fructu collocari potuisset tempus, dici queat; re-spondemua, minus censendum esse hoc malum eo, quod, velneglectis, quae prorsus inutilia temere judicantur, ne ea qui-dem, de quorum necestitate omnes conlentiunt, rite callere utplurimum soleant juvenes privatim instituti. si opponatur,multitudine diseentium in schola publica retardari cujusque, in-genio praesertim feliciori praediti, in litteris prosectus; quippequum non quantum ipse facile possit, sed quantum hebetioressocii valeant, percurrere, neque lecta, prout coram privatopraeceptore solent discipuli, pensa recitare, juveni erectiorisindolis, quem praeterea turbent quam veheroentistime sulurra-tio lonitusque concionis strepentis ingens, in schola publicaliceat; respondemus, speciosiora, quam veriora, haec omnianobis videri argumenta. Etenim si, justi rerum aestimatores,attente consideraverimus, quot saltim horae, quot dies curisdometticis, vel veris, vel simulatis: quot dilcurlitationibus va-nis, quot delectationibus domi sorisve, quae, parentibus velvolentibus, vel invitis, mentem puerorum a (ludiis avocant,a privatim legentibus, paucos admodum (1 exceperis, impendisoleant: limulque perpenderimus, statas in publico ludo esseexercitationibus literariis horas, quas non modo accurate ob-servare discipulus tenetur, sed quas etiam quo sine ignominiain loco publico agere queat, domi in noctem vigilare, summomane lurgere, laborare, sudare, a lemetipso plerumque cotn-

4

pellitur, haud scio an non tantum temporis lucretur publicaealumnus scholae, ut vel optimus ingenio citiores, ac si priva-tim legissct, progressus secisse quam plurimum censendus sit.Atque ego nondum dixi, maximam (ludiorum remoram, olcitan-'tiam & rcluctantiam in libris tractandis, quae multos privato-rum discipulorum occupare solent, & quibus magnam partemdebetur, dirum malum augens, saevitia praeceptorum quorum-dam, in scholis publicis rarius obscrvari. Quin potius indiligentiam & alacritatem verti desidiam & torporem videas,ubi, e privata in publicam scholam migrans, puer, despectuisociis aequalibus, quorum in mentem juvenilem maxima ple-rumque est vis, ludibrioque semet esse animadverterit, si modoiplos non aemuletur. Fac praeterea, non intelligere privatuminformatorem, quid significet, quam suam sacere tenentur pos;suntque in schola publica Magistri, aurea regula: sestina lente;led persunctorie, praesertim ubi argumenta, quae vel taediumpariant, vel dissicultate laborent quadam, officio desungisuo: sac imprudentes, & vectus sioem curarum, quas gignitliberorum educatio, gravissimarum, nimia, ut haud raro so-lent, trepidantes celeritate, pclliseraque Civitati simul opinionecaptos, nil sere, nisi opificium esse munus publicum, (cui itaqueexsecjuendo sufficiat e compendiis hausta, memoriae mandata,atque in examinibus, quae publica salaria ambiendi licentiamparent, qualitercumque ostendendenda, eorum modo, quae admechanicam provinciae publicae administratiorum prorsus ne-cessaria esse videantur, manca & vacillans cognitio), Parentesprivato, qui a patrefamilias non potest non, idque magnosaepe cum discipulorum damno, pendere, praeceptori injungere,ut a siudio duriusculorum & ab usu remotorum proximp(qualia v. c. habentur a multis linguae antiqui orbis) corculumliberet, sepositisque illis, quae ad ingenium poliendum men-tisque aciem excitandam praecipue conserant, per summa ca-pita eundo, ea tantum tradat, quorum ad praxin, sensu com-

5

muni, confuso plerumque, sumtam, expeditiorem reddendammaxima putetur esse vis; quid aliud fieri poterit, quam ip-sum illud, quod haud raro factum suisse, trisiis nos docuit ex-perientia, privatira scil insiitutos juvenes, ad Universitatembancae Imperialem advenas, publicas scholas alumnis aetatequidem pares, at eruditione, si vel ambitum eorum,quae legendo peragraverint, vel in dilciplinarum plurimisprogressus conlideraveris, longe inseriores plerumque suisseVAd quos eosdem si ulterius attenderimus, haud quidem celeriusrsed curarum impeditione & molestia potius majori, quam quapremantur e scholis publicis egressi, vel compendiarias ad lli-pendia publica, quas receutior aetas, sato reipublicas littera-rumque haud sorlan silicissimo, invenit, vias plerumque con-sicere observavimus. Neque mirum; nam qui non elementaliterarum bene didicerit, quodnam ex acroalibus Academiciscapere valebit emolumentum: suopte marte liudiis incumberequomodo vel intelliget vel susiinebit, qui pensa recitare inmultis deberet, quo civitate Academica dignus censeri posset?Quibus vero omnibus pensitatis , vix ac ne vix quidem apudnos jure dici posse cxistimaverim, citiores privatorum disci-pulorum, quam quos sacere soleant in pcedagogio publicoinstituti, esse progressus-

Majorem veri speciem habere videtur argumentum con*fra utilitatem scholarum publicarum, quod a multitudine, cuiprene succumbant doctores publici, examinandorum petitur.Nam tironi, qui non potis sit claras iliorum, quas legerit, no*tiones ipse concipere, miro adjumento esi prudens praeceptorisopera, quae, obsietricis inflar, efficiat, ut cognitionem produ*cat discipulus: neque ullum praeterea otio desidioso pigritimque,pueros facile assicienti, singi potest impedimentum oppositum,accurato examine esficacius: quod vero ne ab optimo quidemmagillio, ubi dilcipulorum numerus ultra modum ingens sit,

6institui posse, per se patet. Observandum tamen esse videtur,primo* malum hoc, in maximis ccrtc eorum, quae scholis,quales apud nos sunt, publicis adlcribi possint, habendum,neque tamen ad ludos literarios hosce necessario pertinens *j,haud parum minui eo, quod, quantum heri umquam poteit,pensa pro le quisque privatim meditari teneatur tiro, Icholaspublicae adscriptus; quippe quum neque scire queat, quem lo-cum publice explicandum tibi proposuurus sit Magiller, nequein respondendo hallucinari, niti cum periculo, in invidiam Do-ctoris, atque sociorum, quem aegre sert vel vilior, despectumincurrendi, semet posse intelligat. Quumque simul, uno insesicia publica omnia gerantur tenore, & quas non semel bisvelecta menti inhaeserint, pertinaci repetitione, quam, matremlectionis, negllgit saepius saepiusque schola privata, percipereteneatur scholae publtcae alumnus; neque regredi, neque in eo-dem manere potett loco, led progredi ulterius cogitur di-scens, quo sit, ut, si vel nobiliora desint cuidam incitamenta,de quo nonnihil dubitamus, per quendam tamen quasi mecha-nismum, ad penium, Legibus praescriptum scholalHcis, absol-vendum adigatur iisdem obductus. Quae vero longe aliterin schola privata haud raro esse solent. Ut enim de ncgli-gentia privatorum praeceptorum quorundam multiplici, cui nul-lus plerumque obex politus esi, (ed qute vel maxime progres-sus ditcipulorum remoratur, nihil dicamus, multa prartereasunt, quae efficiant, ut segniores, quam in publica sesicia, pro-gresicts tacere privatim legentes saepenumero censendi sint,Nam primo quidem raro admodum accidit, ut eodem prae-ceptore per plures annos privato dilcipulo trul liceat, sedpotius mutationes magiltrorum, methodique ergo in docendo

*) Fac ex. gr. generatim recipi, quse in quibusdam clasGbus jamduduminvaluit, methodum docendi, Bellio-Lancalierianx suniiem, cesiabit,

7

adhibitas crebras plerumque fieri, idque maximo discentlutndamno, experientia commonsirat; deinde quidam Parentumsorsan sunt, qui praeceptorem liberorum suorum debita ob-servantia & honore prolequi non valeant, quin potius, promercenario habentes, absentem saltim, sed praesentibus disci.polis, nonnunquam vilipendant j quo nihil insiitutioni magispdiiserum cogitari poteli. Et si vel melius proli suae consu-luerint, ne pro eadem operam suam interponant, prudentercaventes, haud aliter tamen fieri potesl, quam ut secundas indomo paterna agere partes pVaeceptorem, cito observet disei-pulus, quo quidem valde minui auctoritatem cujusvis, inpueros agere volentis, facile patet. Quumque praeerea pa-rum, vel nihil eorum, quibus ad diligentiam juvenum exci-tandam uti possint iragistri publici, privato piasflo sini; sa-cile esi ad intelligendum, qui saspe siat, ut publicas scholtealumnis secundi sini privatim legentes.

Tantum vero abssi, ut ob slrepitum, in scholis publicisplerumque audiendum, laude sua illas privare possimus, utpotius inter merita ludorum literariorum publicorum praecipuahabendum esse, quod non taciturno, qui in privatis regnaresolet scholis, modo in publicis omnia siant, varias ob rationesnos judicemus. Nam utcumque multiplex &in infinitum va-ria sit initiorum saenhatumque humani generis indoles, adagendum tamen, & effectus, quantos quisque maximos valeat,in mundo, quo cingimur, ex harmoniae legibus producendos,natos esse nosmet genitosque omnes, intimo lentimus pectore,scopumque explorantes, nobis proposisum, intelligimus. Quodvero ut a nobis, tjuocumque loco positi simus, aequabiliterfieri postit, multa certe exercitatione ell opus. Ut nempein condictu omnis i i universum vita cernitur, ita prteseictim,quae per virtutem semet exserit, proprie humana. Quis im-pedimenta naturae enumciet, homini opposita, ad qux eigo

8

superanda robur requiritur & ars. sic in sago togaque, terramarique, sirpe observatur necessitas vocis altioris, atqueirritum haud raro sit inceptum, vel optimum, nisi in te sit,ut, vel ruente & (Irepente turba, clare & dillincte audiatur,Esi vero conluetndo quali altera natura. Qui ergo, juvenis,in cellula mussitans aetatem egerit, is protecto, pariter atquein schola publica vocem, ubi opus fuerit, attollere qui didi-cerit longoque sueverit usu, in turba exaudiri non ponsevidetur. Maximi praeterea aestimanda est facultas, multispnesentibus strepentibusque libere meditandi, &, quae facienda(int, vel extempore peragendi •, quippe quum multos videas,qui, libi solis relicti, & lilentihus, quae ipsos circumdent,omnibus, satis quidem acute cogitate sensaque seripto expri-mere sua, atque etiam in ccetu minori, amicorum praesertim,dicenda eloqui potis sini; sed qui, ubi vel minimus rumoracceslerit, ti*:rbentur, & in concione magna, in tricas semetimplicantes, soiliciti reddantur, neque ergo, animi considi,viam consini explicare valeant. Quod vitium, certe gravissi-muni, optime caveri nobis posse videtur ipsa illa exercitatio-ne, Vel sub medio multorum sono tumultuoso strepituque, adrem, de qua agatur, imperturbato attendendi animo, quasscholae publicas adseriptorum juvenum quotidiana est *),

Quapropter neque illorum probare postumus sententiam, qui variascellulas variis classibus in scbola publica assignandas esse putent,eum quidem in sinem, ut tranquille & sine tumultu geri possintomnia, neque eveniat, quod, teste experientia, temere opinantur, uta semet invicem turbentur ludimagislri & discentes. Quod quidemconsilium etiam alias ob caussas rejiciendum esse judicamus. Utnempe universo coetui scholastico utilissimum est, suos invicem cen.sores, amice tamen, & absque omni, quje odii plenum actorispublici officium concomitati solet, invidia, agere magislros publicos,in eodem atrio munere sungentes, Rectoremque ptsteipue, cui ante

9

Odiosani in rebus agendis esse procrastinationem, quas,ut frustra fugiat saepenumero irreparabile tempus, efficit,omnes quidem agnoscunt. At vero maxima sane est ars, tem-pori parcere atque horas ita, ut gerendis sufficiant, dispone-re, quam qui in juventute non didicerit, in matura astatecerte nescit. Quod si jam quaeratur, quaenam legendi litte-risque studendi ratio juvenem a perniciosa, in aliud agendadisserendi tempus, conluetudine, melius abilrahat; utrum, quaeprivatte propria esse solet scholas, ubi parum resert plerum-que, si vel die hoc, vel alio, sinem penli attigerit puer, anpotius, quae in publico valet gymnasio, cui sidi, latae, ut in-tra ceitum temporis (patium absolvantur, item deleiminata,in studiis literarum stadia, jubent leges, quibus ut pareatur,vel a vilioie polcit pectori mortalium cuivis insita, ne ascciis saltim inluper habeatur, cupido; facilis inventu essevidetur responlio. Nam ut in universum offendit Civitatis,legibus junctas, necessitas, ad hominem intra limites ne justiquidem lemper & ubtque continendum non sufficcre, quam in-timo pectore gerit, abloluta, recte honesteque vivendi norma Jita Vel utilistimum, quod sine praesecti incommodo negligeresemet posse puer obscrvat, privati informatoris praeceptumfructu optato carere hepenumero animadvertimus, Reipublicaeporro quid magis salutare cogitari potest, quam si qui adipsam accesserunt, omnes & singuli, ubi officium poscat, (em-per sine parati, neque minutis prohiberi semet patiantur ini-

omnes ratio eorum, quse in schola siunt, reddenda est, facile possetam in Docentibus, quam Discentibus, corrigenda, ubi in conspectusini cuncti, notare; ita discipulis insigni non potest non esse emo-lumento , quod universam uno obtutu complecti queant tempubli-eam literariam , qux multa ipsis exempla sillat imitanda, & in quaipns, per gradus, ex diligentia & virtute determinandos, aliiusaltiusque [candendum sit.

10

pedimentis, scd suis sine mora & tempeliive sungantur part-tibus? Ad quam vero, praeclaram prolecto, virtutem, inpuero gignendam, non potest, quin magnopere conserat scho-lae publicae alumno impolita neccssitas, ad temporis cursum itaattendendi, ut, ubi hora sonuerit exercitiis praescripta, velcum dispendio prandii, aliarumve, a quibus seraet abripere,vel maxime invitus, cogatur, deliciarum, semper praelio lit;aliter ut siat, quantumvis svadere nonnunquam postint velimprudens parentum indulgentia, vel res ludicras, vel aliudquid, permulta temporis momenta privato discipulo siuans.

Proclivitatem ulterius mortalium considerantes, a rebus,quarum illa sit indoles, ut per se considcratas pili teliimandasesle easdem cordatior quisque agnoscat, pretium & dignita-tem sibimet arrogandi, & qui hoc malum caveri possit pensi-tantes, non postumus quin luper privatam longe excellerescholam publicam, putemus. Non Icil potell , quin in Gym-natio animadvertens puer, ad temet supra socios evehendumprorsus nihil valere neque generis splendorem, neque formo-sitatera, neque parentum opes & dignitatem &c,, sed divitiegenum, nobili obscuris initiis ortum, bellissimo deformem,sicubi dexteritate eminuerit, semper anteponi, quin sensim in-telligat, ingenio vere vivere hominem, quum cetera mortisfutura lint. Falium & procacitatem pariter nihil aliud meliuscoercere posse videtur, quam cum commilitonibus scholae pu-blicas adlcripti commercium, quod, contumaciae & mordacitatiinimicum, comitatem vel maxime sui tumido & obstinato ob-trudit: rudimenta vitae, si non elegantioris, at quae multistamen amabilis videtur, ita ponens. Praecipuus vero hujuscesodalitatis, & Republicae quam maxime utilis fructus est, quodparatum ac proclivem juvenem reddat, ad aliorum causiamsuam laciendi, &, vel cum periculo suo, desendendi, ex qui-bus quidem igniculis sanctum in Patriam amorem, qui in pec-

11

tore civis boni exardescit, facile oriri, vel nobis non aeon*lirantibus, cordatior quisque animo cernit.

Quantam demum alacritatem promtitudinemque corporis& animi adolescentulo conciliant ludi alumnorum (chelae pu-blicae communes atque exercitia, quorum optimus in magnointer (e certantium concurlu sunestus ell, varii generisgymnastica! Quae, validissimum (irnul, contra alere plenoslubricosque pueris phantalire lusus, tutamen, ut omni lludiopromovere Velint, quibus publicarum (cholarum commissacst cura, optandum itaque est.

supra privatam scholam haud parum eminere publicamlitterarum officinam, eorum, qui vel privatim, vel publice.studiorum fundamenta suorum posuerunt, conditionem, poliperactum cursum scholalticum, diversam inter lemet compa-rantes, limiliter oblervamus. Ut enim in universum commu-nio laborum mortales conjungit, ita praecipue, quae in pub-licis (cholis valet, firmissimum inter socios gignere ut pluri-mum solet mortalibus, mutuo indigentibus auxilo, mirisiceopitulantis amicitiae vinculum, cujus velligia non in juvenilimodo atate, verum & virili, atque vel decrepita, ammadvtr-simus. Quid enim seni, annis consecto, dulcius (cholaflicimemoria sodalis, in cujus conspectum ubi venerit, quasi revi-reseere videtur?

Jam quidem non negamus, domum paternam optimumesse locum, ubi, plantae indar, quas in solo natali, apto, lae-tissime crescere soleat, facultates animi corporisque explicetadolescentulus, dummodo Parentibus, circa sinem & mediaeducationis consentientibus, insit cognitio eorum, quae ad inlli-tutionem pertineant, cum studio in liberos, quod nec sumtibusparcat, neque tempori, ad formandum nati ingenium mentem-

12

que necessario, conjuncta, atque inter membra familiae ceteraliniul concordia regnet; quae vero longe aliter haud raro essesolent, Qijumque plurimis, qui ad mstituendam prolem aptilint, Parentum, per negotiorum, quae munere publico sungentiIncumbant, molem, paedagogi liberorum suorum officium coie-re non liceat, & quos sibi sumant adjutores, praeceptores pri-vati, sibirnet quoque ipsis contulere coacti, morum, e quibusvel maxime pendet institutionis successus, vitmque curam &

moderationem paene negligentes, atque etiam cetera, quae pri-vatae insiitutioni praecipuum conciliare possint pretium, nonsimper & ubique observantes, praeter quod ultima poposeeritnecessitas, sere nihil nonnunquam efficiant; non postumus,quin potiorem in scholis, quam sumtudsam domi, apud nosut plurimum esse eruditionem, pro certo habentes ratoque,optemus, ut ad Universitatem, unde ad munera Civitatis variagerenda disperguntur juvenes, nemini, nisi per paedagogiapublica , legitimus pateat aditus. Refragari llmul cum nonpossimus, mendis variis, iisdemque gravibus, publicas in Pa-tria nostra laborare scholas; sagacissimorum opera, quorumres est, viroium, ut meliorem formam induant. serius ocyusfuturum sore, tamen laeti speramus,