ANKARA - 2013 - egm.org.tr...TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ KARAR ONUNCU KALKINMA PLANININ (2014-2018) ONAYLANDIĞINA İLİŞKİN KARAR Karar No. 1041 Karar Tarihi: 02.07.2013

i

ANKARA - 2013

Bu yayın 6000 adet basılmıştır.

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ

KARAR

ONUNCU KALKINMA PLANININ (2014-2018) ONAYLANDIĞINA İLİŞKİN KARAR

Karar No. 1041 Karar Tarihi: 02.07.2013

Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018), 30.10.1984 tarihli ve 3067 sayılı Kanun gereğince, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunun 01.07.2013 tarihli 127’nci Birleşiminde onaylanmıştır.

İÇİNDEKİLER

TABLOLAR ................................................................................................................. viŞEKİL VE HARİTALAR .............................................................................................. viKISALTMALAR ......................................................................................................... vii

BİRİNCİ BÖLÜM

1. GİRİŞ .....................................................................................................................................12. KÜRESEL GELİŞMELER VE EĞİLİMLER ...................................................................5 2.1. KÜRESEL EĞİLİMLER VE TÜRKİYE ETKİLEŞİMİ ........................................5 2.2. DÜNYA EKONOMİSİNDE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER VE BEKLENTİLER ................................................................................................. 153. PLAN ÖNCESİ DÖNEMDE TÜRKİYE’DE EKONOMİK VE SOSYAL GELİŞMELER .................................................................................................................... 19

İKİNCİ BÖLÜM

1. PLANIN TEMEL AMAÇLARI VE İLKELERİ ........................................................ 272. PLANIN HEDEFLERİ VE POLİTİKALARI .......................................................... 29 2.1. NİTELİKLİ İNSAN, GÜÇLÜ TOPLUM ....................................................... 29

2.1.1. Eğitim .................................................................................................................... 302.1.2. Sağlık .................................................................................................................... 332.1.3. Adalet .................................................................................................................... 352.1.4. Güvenlik ................................................................................................................. 362.1.5. Temel Hak ve Özgürlükler ..................................................................................... 372.1.6. Sivil Toplum Kuruluşları ......................................................................................... 392.1.7. Aile ve Kadın .......................................................................................................... 402.1.8. Çocuk ve Gençlik ................................................................................................... 412.1.9. Sosyal Koruma ........................................................................................................ 422.1.10. Kültür ve Sanat ...................................................................................................... 442.1.11. İstihdam ve Çalışma Hayatı ................................................................................... 462.1.12. Sosyal Güvenlik ..................................................................................................... 472.1.13. Spor .................................................................................................................... 482.1.14. Nüfus Dinamikleri ................................................................................................. 492.1.15. Kamuda Stratejik Yönetim ..................................................................................... 502.1.16. Kamuda İnsan Kaynakları ...................................................................................... 522.1.17. Kamu Hizmetlerinde e-Devlet Uygulamaları ........................................................ 53

iii

İÇİNDEKİLER

2.2. YENİLİKÇİ ÜRETİM, İSTİKRARLI YÜKSEK BÜYÜME ............................ 562.2.1. Büyüme ve İstihdam ............................................................................................... 592.2.2. Yurtiçi Tasarruflar ................................................................................................... 642.2.3. Ödemeler Dengesi .................................................................................................. 662.2.4. Enflasyon ve Para Politikası .................................................................................... 682.2.5. Mali Piyasalar ......................................................................................................... 692.2.6. Maliye Politikası ..................................................................................................... 722.2.7. Sosyal Güvenlik Finansmanı ................................................................................... 762.2.8. Kamu İşletmeciliği .................................................................................................. 782.2.9. Yatırım Politikaları .................................................................................................. 802.2.10. Bilim, Teknoloji ve Yenilik ..................................................................................... 852.2.11. İmalat Sanayiinde Dönüşüm ................................................................................. 872.2.12. Girişimcilik ve KOBİ’ler ........................................................................................ 922.2.13. Fikri Mülkiyet Hakları ........................................................................................... 942.2.14. Bilgi ve İletişim Teknolojileri ................................................................................. 952.2.15. Tarım ve Gıda ........................................................................................................ 982.2.16. Enerji .................................................................................................................. 1022.2.17. Madencilik ........................................................................................................... 1052.2.18. Lojistik ve Ulaştırma............................................................................................ 1072.2.19. Ticaret Hizmetleri ............................................................................................... 1122.2.20. Turizm ................................................................................................................. 1132.2.21. İnşaat, Mühendislik-Mimarlık, Teknik Müşavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri .... 114

2.3. YAŞANABİLİR MEKÂNLAR, SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRE .......................1172.3.1. Bölgesel Gelişme ve Bölgesel Rekabet Edebilirlik ................................................. 1192.3.2. Mekânsal Gelişme ve Planlama ............................................................................. 1252.3.3. Kentsel Dönüşüm ve Konut ................................................................................... 1272.3.4. Kentsel Altyapı ...................................................................................................... 1282.3.5. Mahalli İdareler ..................................................................................................... 1312.3.6. Kırsal Kalkınma ..................................................................................................... 1342.3.7. Çevrenin Korunması .............................................................................................. 1362.3.8. Toprak ve Su Kaynakları Yönetimi ........................................................................ 1382.3.9. Afet Yönetimi ........................................................................................................ 139

2.4. KALKINMA İÇİN ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ........................................141

2.4.1. Uluslararası İşbirliği Kapasitesi .............................................................................. 1412.4.2. Bölgesel İşbirlikleri ................................................................................................ 1422.4.3. Küresel Kalkınma Gündemine Katkı ..................................................................... 145

iv

v

İÇİNDEKİLER

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

1. ÖNCELİKLİ DÖNÜŞÜM PROGRAMLARI .........................................................149 1.1. Üretimde Verimliliğin Artırılması Programı .......................................................... 150 1.2. İthalata Olan Bağımlılığın Azaltılması Programı .................................................. 152 1.3. Yurtiçi Tasarrufların Artırılması ve İsrafın Önlenmesi Programı ........................... 154 1.4. İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı ..................................................... 156 1.5. Kamu Harcamalarının Rasyonelleştirilmesi Programı ........................................... 158 1.6. Kamu Gelirlerinin Kalitesinin Artırılması Programı ............................................. 160 1.7. İş ve Yatırım Ortamının Geliştirilmesi Programı ................................................... 162 1.8. İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi Programı ....................................................... 164 1.9. Kayıt Dışı Ekonominin Azaltılması Programı ....................................................... 166 1.10. İstatistiki Bilgi Altyapısını Geliştirme Programı .................................................. 168 1.11. Öncelikli Teknoloji Alanlarında Ticarileştirme Programı .................................... 170 1.12. Kamu Alımları Yoluyla Teknoloji Geliştirme ve Yerli Üretim Programı ............... 172 1.13. Yerli Kaynaklara Dayalı Enerji Üretim Programı ................................................. 174 1.14. Enerji Verimliliğinin Geliştirilmesi Programı....................................................... 176 1.15. Tarımda Su Kullanımının Etkinleştirilmesi Programı .......................................... 178 1.16. Sağlık Endüstrilerinde Yapısal Dönüşüm Programı ............................................. 180 1.17. Sağlık Turizminin Geliştirilmesi Programı ........................................................... 182 1.18. Taşımacılıktan Lojistiğe Dönüşüm Programı ....................................................... 184 1.19. Temel ve Mesleki Becerileri Geliştirme Programı ................................................ 186 1.20. Nitelikli İnsan Gücü İçin Çekim Merkezi Programı ............................................ 188 1.21. Sağlıklı Yaşam ve Hareketlilik Programı .............................................................. 190 1.22. Ailenin ve Dinamik Nüfus Yapısının Korunması Programı ................................................ 192 1.23. Yerelde Kurumsal Kapasitenin Güçlendirilmesi Programı ................................... 194 1.24. Rekabetçiliği ve Sosyal Uyumu Geliştiren Kentsel Dönüşüm Programı ............... 196 1.25. Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği Altyapısının Geliştirilmesi Programı ........... 198

TABLOLARTablo 1: Dünya Ekonomisine İlişkin Temel Makroekonomik Göstergeler ............................... 18Tablo 2: Eğitimde Gelişmeler ve Hedefler ................................................................................ 32Tablo 3: Sağlık Alanında Gelişmeler ve Hedefler ...................................................................... 34Tablo 4: Gelir Gruplarının Toplam Gelirden Aldıkları Paylar .................................................. 42Tablo 5: Sosyal Koruma Alanında Gelişmeler ve Hedefler........................................................ 43Tablo 6: İstihdam ve Çalışma Hayatında Gelişmeler ve Hedefler ............................................. 46Tablo 7: Sosyal Güvenlik Alanında Gelişmeler ve Hedefler ...................................................... 48Tablo 8: Nüfus Gelişmeleri ve Tahminleri ................................................................................. 50Tablo 9: e-Devlet Alanında Gelişmeler ve Hedefler .................................................................. 54Tablo 10: Büyüme ve İstihdam Gelişmeleri ve Hedefleri .......................................................... 63Tablo 11: Ekonominin Genel Dengesi ...................................................................................... 64Tablo 12: Ödemeler Dengesine İlişkin Temel Gelişmeler ve Hedefler ...................................... 67Tablo 13: Enflasyon Gelişmeleri ve Tahminleri ......................................................................... 69Tablo 14: Finansal Hizmetlerde Seçilmiş Göstergelerde Gelişmeler ve Hedefler ...................... 72Tablo 15: Kamu Kesimine İlişkin Seçilmiş Göstergelerde Gelişmeler ve Hedefler ................... 74Tablo 16: Sosyal Güvenlik Kurumu Gelir–Gider Dengesi ........................................................ 77Tablo 17: KİT’lere İlişkin Seçilmiş Göstergelerde Gelişmeler ve Hedefler ............................... 79Tablo 18: Toplam Kamu Sabit Sermaye Yatırımlarında Gelişmeler ve Hedefler ....................... 82Tablo 19: Ar-Ge ve Yenilik Alanında Gelişmeler ve Hedefler................................................... 86Tablo 20: İmalat Sanayiinde Gelişmeler ve Hedefler ................................................................. 89Tablo 21: Girişimcilik ve KOBİ’lere İlişkin Gelişmeler ve Hedefler ......................................... 93Tablo 22: Patent Başvurularında Gelişmeler ve Hedefler .......................................................... 95Tablo 23: Bilgi ve İletişim Teknolojileri Alanında Gelişmeler ve Hedefler ............................... 96Tablo 24: Tarımsal Yapıda ve Gıda Güvenliğinde Gelişmeler ve Hedefler .............................. 100Tablo 25: Enerji Sektöründe Gelişmeler ve Hedefler .............................................................. 103Tablo 26: Madencilik Sektöründe Gelişmeler ve Hedefler ...................................................... 106Tablo 27: Lojistik ve Ulaştırmada Gelişmeler ve Hedefler ...................................................... 109Tablo 28: Turizmde Gelişmeler ve Hedefler ............................................................................ 114Tablo 29: Müteahhitlik Hizmetleri ve Yapı Malzemesi Alanlarında Gelişmeler ve Hedefler .....116Tablo 30: Düzey 2 Bölgeleri İtibarıyla Çeşitli Göstergeler ...................................................... 120Tablo 31: Bölgesel Gelişme ve Rekabet Edebilirlik Alanlarında Gelişme ve Hedefler ............ 123Tablo 32: Şehirleşmeye İlişkin Gelişmeler ............................................................................... 126Tablo 33: Kentsel Altyapıya İlişkin Gelişmeler ve Hedefler .................................................... 129Tablo 34: Mahalli İdarelere İlişkin Göstergeler ....................................................................... 132Tablo 35: 6360 ve 6447 Sayılı Kanunlar Uyarınca Türlerine Göre Belediye Sayıları ............... 132Tablo 36: Mahalli İdarelerin Gelir ve Harcamalarına İlişkin Gelişmeler ve Hedefler ............. 133Tablo 37: Afet Risklerinin Azaltılmasına Yönelik Gelişmeler ve Hedefler .............................. 140Tablo 38: Resmi Kalkınma Yardımları ..................................................................................... 141Tablo 39: Ülke Gruplarının Türkiye’nin Toplam İhracatı İçindeki Payları .............................. 143Tablo 40: Ülke Gruplarının Türkiye’nin Toplam İthalatı İçindeki Payları ............................... 143

ŞEKİL VE HARİTALARŞekil 1: Büyüme Stratejisi .......................................................................................................... 61Harita 1: İllerin Nüfus Büyüklükleri, Kır-Kent Dağılımı ve Nüfus Yoğunlukları .................... 121Harita 2: 2008 Yılı İtibarıyla Bölge Düzeyinde Gayrisafi Katma Değer Dağılımı .................. 122

vi

KISALTMALAR

AB Avrupa BirliğiABD Amerika Birleşik DevletleriADNKS Adrese Dayalı Nüfus Kayıt SistemiAFAD Afet ve Acil Durum Yönetimi BaşkanlığıAİHM Avrupa İnsan Hakları MahkemesiAOÇ Atatürk Orman ÇiftliğiAr-Ge Araştırma-GeliştirmeASDEP Aile Sosyal Destek ProgramıASEAN-5 Association of Southeast Asian Nations (Güneydoğu Asya Uluslar Birliği)BAE Birleşik Arap EmirlikleriBDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme KurumuBELDES Belediyelerin Altyapısının Desteklenmesi ProjesiBGUS Bölgesel Gelişme Ulusal StratejisiBİT Bilgi ve İletişim TeknolojileriBM Birleşmiş MilletlerBOTAŞ Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim ŞirketiBRIC Brazil, Russia, India, China (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin)BSK Bitümlü Sıcak KarışımBTEP Birincil Enerji TalebiBTK Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumucif Cost Insurance Freight (Mal Bedeli Sigorta Navlun)D-8 Developing Eight (Gelişmekte Olan 8 Ülke)DAP Doğu Anadolu ProjesiDB Dünya BankasıDOKAP Doğu Karadeniz ProjesiDSİ Devlet Su İşleri Genel MüdürlüğüDTÖ Dünya Ticaret ÖrgütüEAGÜ En Az Gelişmiş ÜlkelerEİT Ekonomik İşbirliği TeşkilatıEKAP Elektronik Kamu Alımları PlatformuENTSO-E European Network of Transmission System Operators for Electricity (Avrupa Elektrik İletim Sistemi İşletmecileri Birliği)EPC European Patent Convention (Avrupa Patent Sözleşmesi)EPS Enerji Performans SözleşmesiEurostat European Community Statistical Office (Avrupa Topluluğu İstatistik Ofisi)FATİH Fırsatları Artırma ve Teknolojiyi İyileştirme Hareketifob Free on Board (Gemi Bordasında Teslim)G-20 Group of 20 (20’ler Grubu)GAP Güneydoğu Anadolu Projesi

vii

KISALTMALAR

GFCI Global Financial Centres Index (Küresel Finans Merkezleri Endeksi)GSKD Gayri Safi Katma DeğerGSS Genel Sağlık SigortasıGSYH Gayri Safi Yurtiçi HasılaHES Hidroelektrik SantralIEA International Energy Agency (Uluslararası Enerji Ajansı)ILO International Labour Organisation (Uluslararası Çalışma Örgütü)IMF International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu)IPA Instrument for Pre-accession (Katılım Öncesi Mali İşbirliği Aracı)İBBS İstatistikî Bölge Birimleri SınıflandırmasıİFM İstanbul Uluslararası Finans MerkeziİİT İslam İşbirliği TeşkilatıİSEDAK İslam İşbirliği Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi KomitesiİŞKUR Türkiye İş KurumuKEİ Karadeniz Ekonomik İşbirliğiKİT Kamu İktisadi TeşebbüsüKOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerKOP Konya Ovası ProjesiKÖİ Kamu Özel İşbirliğiKÖYDES Köylerin Altyapısının Desteklenmesi ProjesiKSS Küçük Sanayi SitesiMAKS Mekânsal Adres Kayıt SistemiMEB Millî Eğitim BakanlığıMERSİS Merkezi Sicil Kayıt SistemiMTA Maden Tetkik ve Arama Genel MüdürlüğüNATO North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlaşması Teşkilatı)NGS Nükleer Güç SantraliODKA Ortadoğu ve Kuzey AfrikaOECD Organisation for Economic Co-operation and Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı)OECD DAC Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Kalkınma Yardımları KomitesiOSB Organize Sanayi BölgesiOVP Orta Vadeli ProgramÖİK Özel İhtisas KomisyonuÖSYM Ölçme, Seçme ve Yerleştirme MerkeziPCT Patent Cooperation Treaty (Uluslararası Patent Başvurusu)PISA Programme for International Student Assessment (Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı)PTT Posta ve Telgraf TeşkilatıRKY Resmi Kalkınma Yardımları

viii

SEGBİS Ses ve Görüntü Bilişim SistemiSEGE Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik EndeksiSGK Sosyal Güvenlik KurumuSMIS Statistical Management Information System (İstatistiksel Yönetim Bilgi Sistemi)SODES Sosyal Destek ProgramıSPK Sermaye Piyasası KuruluSTA Serbest Ticaret AnlaşmalarıSTK Sivil Toplum KuruluşuSUKAP Su ve Kanalizasyon Altyapı ProgramıTAKBİS Tapu ve Kadastro Bilgi SistemiTANAP Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline Project (Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı)TBMM Türkiye Büyük Millet MeclisiTCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet DemiryollarıTEDES Trafik Elektronik Denetleme SistemiTEN-T Trans-European Transport Networks (Trans-Avrupa Ulaştırma Ağları)TEP Ton Eşdeğer PetrolTFV Toplam Faktör VerimliliğiTİGEM Tarım İşletmeleri Genel MüdürlüğüTİKA Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı BaşkanlığıTOBB Türkiye Odalar ve Borsalar BirliğiTOKİ Toplu Konut İdaresi BaşkanlığıTPAO Türkiye Petrolleri Anonim OrtaklığıTPE Türk Patent EnstitüsüTRT Türkiye Radyo Televizyon KurumuTÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma KurumuTÜDEMSAŞ Türkiye Demiryolu Makinaları Sanayii Anonim ŞirketiTÜFE Tüketici Fiyatları EndeksiTÜİK Türkiye İstatistik KurumuTÜLOMSAŞ Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii Anonim ŞirketiTÜVASAŞ Türkiye Vagon Sanayii Anonim ŞirketiTZE Tam Zaman EşdeğerUKKS Ulusal Kırsal Kalkınma StratejisiUYAP Ulusal Yargı Ağı ProjesiYOİKK Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu

ix

KISALTMALAR

Küresel Gelişmeler ve Eğilimler

1

1. 2014-2018 dönemini kapsayan Onuncu Kalkınma Planı, ülkemizin 2023 hedefle-ri doğrultusunda, toplumumuzu yüksek refah seviyesine ulaştırma yolunda önemli bir kilometre taşı olacaktır. Plan, küresel ekonomide geleceğe dönük risklerin ve be-lirsizliklerin sürdüğü, dünya ekonomisinde değişim ve dönüşümlerin yaşandığı, yeni dengelerin oluştuğu, gelişmiş ve gelişmek-te olan ülkeler arasında güç dengelerinin yeniden şekillendiği bir ortamda hazırlan-mıştır.

2. Onuncu Kalkınma Planı; yüksek, istik-rarlı ve kapsayıcı ekonomik büyümenin yanı sıra hukukun üstünlüğü, bilgi toplu-mu, uluslararası rekabet gücü, insani ge-lişmişlik, çevrenin korunması ve kaynakla-rın sürdürülebilir kullanımı gibi unsurları kapsayacak şekilde tasarlanmıştır. Planda, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkınma süreci bütüncül ve çok boyutlu bir bakış açısıyla ele alınmış, insan odaklı kalkınma anlayışı çerçevesinde katılımcı bir yaklaşım benimsenmiştir.

3. Ülkemizin potansiyelini, bölgesel dina-mikleri ve insanımızın yeteneklerini ha-

rekete geçirerek kalkınma sürecinin hız-landırılması amacıyla, yeniden şekillenen dünya ekonomisinde uluslararası işbölümü ve değer zinciri hiyerarşisinde Türkiye’nin konumunun aşamalı olarak üst basamakla-ra çıkarılması hedeflenmektedir.

4. Küreselleşme sürecinin ve yaşanan kriz-lerin yol açtığı belirsizlikler nedeniyle plan-ların, ileriye dönük karar alma süreçlerinde kurumların ve ekonomik aktörlerin daha tutarlı ve bilinçli bir şekilde hareket etme-lerine yardımcı olma işlevi öne çıkmaktadır. Planlar, daha yüksek refah seviyesine ula-şılmasında topluma yol göstermekte, kısa vadeli yaklaşımların ötesine geçerek uzun vadeli temel amaç ve öncelikleri ortaya koymaktadır. Ülkemizin kalkınma yakla-şımının esaslarını gösteren planların uzun vadeli bakış açısıyla hazırlanması ve top-lumun tüm kesimlerine yönelik hedef bir-liği ve bütüncül bir perspektif sağlaması, kalkınma sürecinin başarısı için önem ta-şımaktadır. Diğer taraftan, giderek karma-şıklaşan ve çeşitlenen ekonomik ve sosyal ihtiyaçlar, ülkemizin kısıtlı kaynaklarının etkin kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Onuncu Kalkınma Planı, önümüzdeki dö-

BİRİNCİ BÖLÜM

1. GİRİŞ

Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018

2

nemde, kaynaklarımızın daha fazla refah üreten alanlara yönlendirilmesi için karar alıcılar ve ilgili tüm taraflar için yol gösteri-ci bir araç olacaktır.

5. Dünyadaki hâkim eğilimler, özel sektö-rün daha faal ve etkili olduğu bir ekonomik düzeni beraberinde getirmekte, kamu sek-törünün artan oranda düzenleyici faaliyet-lere, denetim işlevlerine ve koordinasyona yönelmesine yol açmakta, buna bağlı olarak planlama anlayışı da değişim göstermekte-dir. Serbest piyasa ağırlıklı açık ekonomiler yaygınlaşmış olmakla birlikte, etkileri de-vam eden küresel kriz, izlenecek politika-lar ve alınacak tedbirler konusunda kamu sektörünün stratejik bir yaklaşımla hareket etmesinin önemini ortaya koymaktadır. Bu çerçevede, stratejik bir bakış açısıyla ve pay-daşların geniş katılımıyla hazırlanmış ulu-sal planlar, giderek daha önemli hale gel-mektedir.

6. Sektörler arasındaki etkileşimin giderek artması, bir alandaki politika uygulaması-nın diğer alanları doğrudan etkileme ka-pasitesinin yükselmesi, buna bağlı olarak sorunların çözümünde disiplinler arası bir yaklaşıma ihtiyaç duyulması, hazırlanacak planların içerik ve kapsamını da yeniden biçimlendirmektedir. Bu durum, bir yandan tüm sektörlere bakan kapsayıcı bir yaklaşı-mı gerektirirken, diğer yandan bu sektörleri birbirleriyle bağlantılı bir biçimde ele alan program yaklaşımını öne çıkarmaktadır. Onuncu Kalkınma Planı, stratejik bakış açısını merkeze alarak, ekonomik, sosyal, sektörel ve bölgesel alanları kapsamasının yanında öncelikli dönüşüm programları yo-luyla da kritik müdahale alanlarını ortaya koymaktadır. Programlar; birden fazla sek-törü kesen, planların uygulanması ve izlen-mesini kolaylaştıran, öncelikli alanlara yö-nelik kamu politikalarından oluşmaktadır.

7. Kalkınma planlarında yer verilen po-litikaların etkili bir şekilde hayata geçiri-lebilmesi için kamu kurumlarının orta ve uzun vadeli amaçlarının, temel ilke, hedef ve önceliklerinin ve bunlara ulaşmak için izlenecek yöntemler ile kaynak dağılımları-nın kalkınma planıyla uyumlu olması önem taşımaktadır. Kurumsal düzeyde stratejik planlar ile kalkınma planları arasında ge-rekli bütünlük ve uyumun sağlanabilmesi amacıyla kapsayıcı bir anlayış benimsene-rek tüm kurumlara yön verebilecek, önce-likleri belirlemede yardımcı olabilecek bir politika seti oluşturulmuştur.

8. Kalkınmanın amacı insanların refahını artırmak, hayat standartlarını yükseltmek, temel hak ve özgürlüklerini güçlendirerek adil, güvenli ve huzurlu bir yaşam ortamı tesis etmek ve bunu kalıcı kılmaktır. Bu çerçevede, Onuncu Kalkınma Planı kalkın-manın sürdürülebilirliğini merkeze alan bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Planın kapsayıcı bölümü dört ana başlıktan oluşmaktadır.

9. “Nitelikli İnsan, Güçlü Toplum” başlığı altında insan için ve insanla beraber kal-kınma yaklaşımının hayata geçirilmesi ve gelişmişliğin toplumun farklı kesimlerine yaygınlaştırılması amacıyla uygulanacak politikalara yer verilmektedir. “Yenilikçi Üretim, İstikrarlı Yüksek Büyüme” başlığı altında üretimde yapısal dönüşüme ve re-fah artışına yönelik hedef ve politikalar ele alınmaktadır. “Yaşanabilir Mekânlar, Sür-dürülebilir Çevre” başlığı altında çevreye duyarlı yaklaşımların sosyal ve ekonomik faydalarının artırılması, insanımızın şehir-lerde ve kırsal alanlarda yaşam kalitesinin sürdürülebilir bir şekilde yükseltilmesi ile bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltıl-ması kapsamındaki hedef ve politikalara yer verilmektedir. “Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği” başlığı altında ise kalkınmanın dış dinamikleri ile ülkemizin ikili, bölgesel ve

3

Giriş

çok taraflı ilişkilerindeki temel öncelikler ve politikalar ele alınmaktadır.

10. 2023 hedeflerine ve Onuncu Kalkınma Planının amaçlarına ulaşılabilmesi açısın-dan öncelikli alanlarda, temel yapısal so-runlara çözüm olabilecek, dönüşüm süre-cine katkıda bulunabilecek, kurumlar arası koordinasyon ve sorumluluk gerektiren 25 adet program tasarlanmıştır. Bu çerçevede programlar, Onuncu Kalkınma Planının izleme değerlendirme sürecinin kolaylaş-tırılması, program havuzunun yönetilebilir ve sonuçlarının ölçülebilir olması açısından öncelikli konularda sınırlı sayıda oluştu-rulmuştur. Sektörel ve sektörler arası bir yaklaşımla oluşturulan programlar kapsa-mında, merkezi düzeyde uygulama meka-nizması ve müdahale araçları tasarlanmış; uygulama ve koordinasyondan sorumlu kurumlar belirlenmiş; program hedeflerine yer verilmiştir.

11. Onuncu Kalkınma Planı, Kalkınma Bakanlığının koordinasyonunda, katılımcı bir yaklaşımla kamu kurum ve kuruluşla-rının yanı sıra toplumumuzun tüm kesim-lerinden çok sayıda temsilcinin katkılarıyla hazırlanmıştır. Ön hazırlıkları 1/9/2010 tarihinde başlatılan Plan hazırlık süreci, 5/6/2012 tarihli ve 2012/14 sayılı Başba-kanlık Genelgesiyle resmiyet kazanmıştır. İlgili Genelgeyle makroekonomik, sektörel ve bölgesel konularda 66 adet özel ihtisas komisyonu (ÖİK) ve çalışma grubu oluş-turulmuştur. Söz konusu komisyonlarda üç bini aşkın akademisyen, kamu çalışanı, özel kesim ve sivil toplum kuruluşu temsilcisi bir araya gelerek çalışmalara katkı vermiş-tir. Planın hazırlık çalışmaları yerel düzey-de de yürütülmüştür. Bu kapsamda, kalkın-ma ajansları aracılığıyla, mahalli idarelerin ve yerel aktörlerin Türkiye’nin kalkınma öncelikleri konusundaki görüşleri alınmış-tır. Bu çalışmalara, ülke genelinde yedi bini

aşkın kişi katkı sağlamıştır. Plan metninin oluşturulmasında, Kalkınma Bakanlığının 50 yılı aşkın planlama deneyiminden; ÖİK raporlarından; iş dünyası, sivil toplum ku-ruluşları (STK), düşünce kuruluşları, aka-demik çevreler, kamu ve özel sektör tem-silcileri ile yapılan istişare toplantılarının sonuçlarından yararlanılmıştır.

12. Onuncu Kalkınma Planının etkin uy-gulanması amacıyla orta vadeli programlar (OVP), yıllık programlar, kurumsal strate-jik planlar, bölgesel gelişme ve sektör stra-tejileri, Kalkınma Planı esas alınarak hazır-lanacaktır. Kamu kuruluşları politikalarını, yatırımlarını, kurumsal ve hukuki düzen-lemelerini bu çerçevede tespit edeceklerdir.

13. Planın her bir öncelikli dönüşüm programı Planın Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) kabulünden sonra hazırlanacak eylem planı çerçevesinde ha-yata geçirilecektir.

14. Bütçe hazırlık sürecini başlatan OVP, Planda yer alan politikalarla uyumlu ola-rak hazırlanacaktır. Yıllık programlarda, OVP’de yer alan politikaları hayata geçire-cek tedbirler ile öncelikli dönüşüm progra-mı eylem planlarından ilgili yılda uygula-maya geçirilecek tedbirlere yer verilecektir.

15. Kalkınma Planındaki gelişmelerin iz-lenmesi ve değerlendirilmesinin koordi-nasyonu, Kalkınma Bakanlığı Müsteşarı başkanlığında ilgili Bakanlıkların üst düzey yöneticilerinden oluşan Kalkınma Planı İz-leme ve Yönlendirme Komitesi tarafından yapılacak ve her yıl Bakanlar Kuruluna bir rapor şeklinde sunulacaktır.

16. Planın izlenmesi ve değerlendirmesine ilişkin usul ve esaslar, Yıllık Programların Uygulanması, Koordinasyonu ve İzlenme-sine Dair Bakanlar Kurulu Kararı ile belir-lenecektir.


4


5

2.1. KÜRESEL EĞİLİMLER VE TÜRKİYE ETKİLEŞİMİ17. Giderek derinleşen ve çok boyutlu hale gelen küreselleşme süreci, ülkelere büyüme ve gelişme yönünde önemli fırsatlar sundu-ğu gibi, bazı tehdit ve riskleri de beraberin-de getirmektedir. Tehdit ve riskleri dikkate alıp önlemler geliştirebilen, mevcut potan-siyellerini harekete geçirerek büyüme ve kalkınma imkânlarını azami ölçüde değer-lendirebilen ve bunu ekonomisi ve bireyleri için bir fırsata dönüştürebilen ülkeler, kal-kınma sürecini başarıyla sürdürüp gelecek-te dünyanın önde gelen ülkeleri arasında yer alacaktır. Küresel düzeyde ortaya çıkan eğilimler, geleceğin şekillenmesinde orta ve uzun dönemde her ülkede olduğu gibi Türkiye ekonomisinde de etkiler oluştura-caktır. Bu bölümde, önümüzdeki dönemde belirleyici olması beklenen başlıca küresel eğilimler, Türkiye’nin dünya ile etkileşimi penceresinden ele alınmaktadır.

Küresel Değer Zincirleri: Değişen Üretim Yapısı ve Hizmet Sunum Biçimleri

18. Küresel rekabet giderek artarken, reka-bet anlayışı da değişmektedir. Daha önce

tek bir işletme çatısı altında gerçekleştiri-len üretim süreçleri artık birden fazla yerde yürütülebilmekte, üretimde uzmanlık alan-ları oluşmaktadır. Böylece değer zincirinin farklı aşamalarının farklı bölge ve ülkelerde konumlandırılması mümkün olabilmekte-dir. Üretimin bu şekilde yeniden örgütlen-mesi sebebiyle uluslararası ticaretin gittikçe artan bir bölümü nihai ürünler yerine ara ürünlerden ve endüstri içi ticaretten oluş-maktadır. Maliyetleri azalan ve kalitesi ar-tan ulaştırma, lojistik hizmetleri ile bilgi ve iletişim teknolojileri, üretim ve ticaretin yeniden organizasyonunu kolaylaştırmak-tadır.

19. Bireylerin bilgiye ve çeşitli ürünle-re doğrudan erişim imkânlarının artması ve internet kullanımının yaygınlaşmasıyla elektronik, otomotiv, ilaç, tıbbi cihaz, tekstil gibi alanlardaki tüketici tercihlerinde kişiye veya talebe özel ürünlere yönelim artmak-tadır. Ürün tasarımı, üreticinin karar alanı olmaktan çıkmış, tüketici tercihleriyle be-lirlenmeye başlamıştır. Önceki dönemde çok sayıda perakendecinin karşısında az sayıda, büyük ve güçlü üreticiler yer alırken, yeni dönemde çok sayıda üreticinin karşı-

BİRİNCİ BÖLÜM

2. KÜRESEL GELİŞMELER VE EĞİLİMLER


6

sında büyük ve organize perakendecilerin yer alması beklenmektedir. Ayrıca, sanayi ve hizmet sektörleri daha fazla bütünleş-mekte ve iç içe geçmektedir. Bilgi-iletişim altyapı ve hizmetlerinin gelişmesiyle, sanal ortam giderek daha fazla üretim, tüketim ve ticaret alanı haline gelmektedir. Bir di-ğer gelişme ise, geleneksel olarak dış tica-rete konu olmayan hizmetler sektöründe özellikle eğitim ve sağlık alanında hizmet ihracatının hacim ve öneminin artmakta olmasıdır.

20. Gelişmiş ülkeler değer zincirlerinin yüksek katma değer yaratan aşamalarına hâkim olup, zincirin diğer aşamalarını ve üretim ağını da yönetmektedir. Daha dü-şük katma değerli aşamalar, çoğunlukla ge-lişmekte olan ülkeler tarafından gerçekleş-tirilmektedir. Türkiye henüz yüksek katma değer yaratan halkalar içerisinde potansiye-li ile orantılı bir biçimde yer almamaktadır. Bununla birlikte ülkemiz, sanayileşme bi-rikimi, firmalarının artan organizasyon ve yönetsel becerileri ve görece dışa açık yapı-ları ile bölgesinde değer zincirlerini örgüt-leme, geliştirme ve değişen üretim ve talep şartlarını fırsata dönüştürme kapasitesine sahiptir. Bu süreçte Türkiye’nin transit bir ülke konumunda olması, karayolu taşıma-cılığı sektörünün filo büyüklüğü bakımın-dan Avrupa Birliği (AB) ve çevre ülkeleri içerisinde lider bir konumda bulunması, istikrarsızlığın sürdüğü yakın coğrafyasın-da “güvenli bir liman” olması gibi faktörler değer zincirlerini örgütlemede bir avantaj oluşturmaktadır. Ayrıca, hinterlandındaki ülkelere nazaran Türkiye’nin sahip olduğu sağlık ve yükseköğretim altyapısı, hizmet ihracatı açısından önemli bir potansiyel sunmaktadır.

Batıdan Doğuya Kayan Büyüme ve Üretim Ekseni

21. Küresel ekonomide üretim ekseni ve ağırlık merkezi, gelişmiş Batı ülkelerinden gelişmekte olan Asya ülkelerine doğru kay-maktadır. Bu eğilim 2008 krizinden sonra belirginlik kazanmıştır. Çin ve Hindistan başta olmak üzere yükselen ekonomile-rin hızlı büyüme performansı, bu ülkele-rin küresel ekonomideki payını artırırken, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Ja-ponya başta olmak üzere gelişmiş ülkelerin payı genel olarak azalma eğilimindedir. Bu eğilimde gelişmekte olan ülkelerin nüfus ve doğal kaynak avantajlarını teknolojik üretime ve rekabet avantajına dönüştürme yönündeki politikaları ile yüksek oranlı yatırımları belirleyici unsurlar olarak öne çıkmaktadır. Hızlı büyüyen ekonomilerin başlangıçta düşük maliyetli işgücüne da-yalı ucuz ve düşük teknolojili mal ihracı, zamanla taklitçi veya yenilikçi yüksek tek-nolojili ürünlere doğru yayılmaktadır. Söz konusu yapısal dönüşümle, hızla gelişen bu ülkeler, giderek daha yüksek teknoloji-li sektörlerde rekabet avantajı elde etmeye başlamıştır.

22. Küresel ekonominin giderek daha faz-la bütünleşmesiyle, ekonomik ve mali kriz riskleri daha sık gündeme gelmekte, krizler yayılma etkisiyle küresel boyut kazanmakta ve derinleşmektedir. Ayrıca, gelişmiş ülke-lerdeki büyümenin yavaşlamasına ilave ola-rak gelişmekte olan ülkelerin mevcut yük-sek büyüme hızlarının kısmen yavaşlaması ve tasarruf oranlarının azalmasının, uzun dönemde küresel ekonominin ortalama büyüme hızını düşürmesi beklenmektedir.

23. Gelişmiş ülkelerdeki yüksek borç oran-ları, bankacılık ve finansman yapısındaki sorunlar, makroekonomik istikrar ve sür-dürülebilir büyüme performansı açısından


7

tehdit oluşturmaktadır. Bu çerçevede, kamu maliyesi alanında sürdürülen disiplin, ülke-mizin hem küresel düzeyde yaşanan olum-suz gelişmelerden asgari düzeyde etkilen-mesi hem de istikrarlı ve yüksek büyüme kaydetmesi için önemli bir avantaj teşkil etmektedir.

24. Ülkemizin kalkınma sürecinin başa-rıyla devam etmesi için büyümenin yüksek oranda, istikrarlı ve sürdürülebilir bir yapıda sağlanması, tasarruf oranlarının artırılarak yatırımların ve büyümenin finansmanında dış kaynaklara olan bağımlılığın azaltılması büyük önem taşımaktadır. Gelişmekte olan ülkelere kıyasla düşük tasarruf oranlarına sahip ülkemizin yurtiçi tasarruf oranlarını artırması, kendi potansiyelini daha fazla harekete geçirmesine imkân tanıyacaktır.

Finansal Piyasalar ve Sermaye Akımları

25. Sermayenin serbest dolaşımı ve tek-nolojik gelişmeler, finansal piyasalarda hareketliliği ve ülkelerin birbirleriyle olan etkileşimini giderek artırmıştır. Sermaye akımları yükselen ve gelişmekte olan ülke-lerde büyümeyi ve kalkınmayı desteklemek-le birlikte, finans piyasaları zayıf, ekonomi-leri kırılgan ve risk unsuru taşıyan ülkeler, ani sermaye akımlarından olumsuz yönde etkilenmektedir. Ani sermaye hareketleri bu ülkelerin döviz kurları ve cari dengeleri üzerinde risk oluşturmakta ve ekonomide istikrarsızlığa yol açabilmektedir.

26. Kriz sonrasında finans piyasalarıyla bağlantılı olarak ortaya çıkan sorunlar, fi-nans alanında uluslararası düzeyde yeni dü-zenlemeler yapılması, daha sıkı ve kurallara bağlanmış bir denetim yapısı oluşturulması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Önümüz-deki dönemde bu ihtiyacın daha da belirgin bir hale gelmesi beklenmektedir. Bu çerçe-vede, Basel III kriterleri ile ilgili uygulama-lar gündeme gelmektedir. Diğer taraftan,

devlet fonlarının önemi giderek artmaya devam etmektedir.

27. Ülkemiz son on yılda mali piyasaların düzenlenmesi, denetimi, gözetimi ve yasal altyapısının oluşturulması açısından önem-li mesafe kat ederek diğer ülkelere kıyasla avantajlı konuma gelmiştir. Görece güçlü bankacılık ve finans yapısına sahip olmak-la birlikte, Türkiye’de sermaye akımlarının olumsuz etkilerini en aza indirebilmek için, finansal piyasaların daha da güçlendirilmesi ve derinleşmesinin sağlanması, orta vadede mali disiplinin ve finansal istikrarın korun-ması, yüksek cari açık riskinin azaltılması ve ülkemizin uluslararası yeni düzenleme-lere uyum kapasitesinin artırılması gerek-lidir. Türk finans sektörünün büyüme po-tansiyeli, mali piyasaların küresel düzeyde faaliyetlerini yoğunlaştırmasını ve bankala-rımız başta olmak üzere mali kurumlarımı-zın uluslararası rekabete hazırlıklı olmasını gerektirmektedir. Gelişmekte olan piyasa-lara yatırımcı ilgisinin giderek artmasının ülkemize kazandırabileceği en büyük kay-naklardan birisi Körfez Bölgesindeki ser-mayenin ülkemize çekilmesi olabilecektir. Bu nedenle, yeni finans ürünlerinin geliş-tirilmesi; mali piyasalarımızın büyümesi ve ürün çeşitliliğinin artması için önemli bir fırsattır.

Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler

28. Bilginin önemi ve değeri giderek art-makta, yenilikçilik ve farklılık yaratma en önemli rekabet unsurlarından biri haline gelmektedir. Önümüzdeki dönemde, bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler ile bilgiye dayalı üretim, büyümenin temel belirleyici gücü olmaya devam edecektir. Bu nedenle bazı teknolojik yatırımlar ve araştırma-ge-liştirme (Ar-Ge) faaliyetleri sadece serbest piyasa mekanizmasıyla değil, kamunun yön-lendirici, düzenleyici ve destekleyici yak-


8

laşımlarıyla da geliştirilmektedir. Bununla birlikte, birçok Ar-Ge çalışması ise ulusla-rarası nitelik taşımakta ve çoğunlukla büyük küresel şirketler tarafından yürütülmektedir.

29. Gelişmiş ekonomiler Ar-Ge ve yenilik-çiliğin merkezi olarak yüksek katma değerli pek çok sektörde liderliğini korurken, işgü-cü maliyetlerine duyarlı sektörlerde görece-li olarak rekabet üstünlüğünü kaybetmek-tedir. Özellikle Çin, Hindistan ve Brezilya başta olmak üzere gelişmekte olan ülkeler de bilgiye dayalı üretim konusunda atılım içerisindedir.

30. Önümüzdeki dönemde teknolojik ge-lişmelerin belirli alanlarda yoğunlaşarak ekonomik, sosyal ve askeri gelişmeleri şe-killendirmesi beklenmektedir. Bu sektörle-rin başında bilgi teknolojileri, otomasyon ve ileri üretim teknikleri ve sağlık teknolojileri gelmektedir. Özellikle dijital iletişim, na-noteknoloji, yüzey teknolojileri, malzeme bilimleri, ölçümleme cihazları, biyotekno-loji ve çevre teknolojileri hızlı gelişen alan-lar olarak öne çıkmaktadır. Nanoteknoloji ve biyoteknoloji alanlarındaki gelişmeler, yeni imkânlar sunmakla birlikte, çevre ve etik boyutlarıyla da gündemde olacaktır.

31. Dünyada bilim ve teknoloji alanında yaşanan hızlı değişimler, diğer gelişmekte olan ülkeler için olduğu gibi ülkemiz için de hem bir fırsat hem de risk unsurudur. Türkiye, 2000’li yıllarda sağladığı kazanım-lara ilave olarak; genç nüfusunu ve artan eğitim ve araştırma imkânlarını kullanarak işgücünün niteliğini ve yenilik kapasitesi-ni artırması, bilgiye dayalı üretime yönelik dönüşümü ve ekonomide verimlilik artışını sağlaması halinde, rekabet gücünü ve büyü-me hızını artırabilecektir. Bu dönüşümün sağlanması halinde ülkemiz, “orta gelir tu-zağına” yakalanmadan yüksek gelirli ülkeler arasına girebilecektir.

Çok Kutuplu Dünya Düzeni, Değişen Roller, Değişen Kurallar

32. Yirmi birinci yüzyılda tüm dünyada ol-duğu gibi, ülkemizin de içinde bulunduğu bölgede ekonomik ve siyasi güç dengesi de-ğişmekte, yeni denge merkezleri oluşmak-tadır. Bazı ülke ve bölgeler geleceğin yeni küresel güç merkezleri olarak ortaya çıkar-ken, mevcut bölgesel güçler de yeniden şe-killenmektedir. Küresel sistemin ABD, AB, BRIC ülkeleri ve Doğu Asya gibi eksenler üzerinde çok kutuplu bir yapıya dönüşme-si beklenmektedir. Bu süreçte, yükselen ve gelişmekte olan ülkeler arasında etkileşim ve karşılıklı bağımlılığın, özellikle güney-güney arasındaki ekonomik ve ticari ilişki-lerin artacağı, küresel ve bölgesel çok taraflı işbirliklerinin ön plana çıkacağı öngörül-mektedir.

33. İkinci Dünya Savaşı sonrası kuru-lan ve büyük ölçüde Soğuk Savaş dönemi uluslararası sisteminin özelliklerini taşıyan küresel platformlara ilişkin meşruiyet tar-tışmaları yoğunlaşmıştır. Uluslararası ku-ruluşların mevcut karar alma süreçleri ve organizasyonel yapılarının yeniden ele alın-ması ve bu kuruluşların yönetiminde geliş-mekte olan ülkelerin ağırlıklarının artması beklenmektedir.

34. 2008 krizi, özellikle uluslararası finans alanında, yeni ve uluslararası boyutu daha güçlü düzenlemeleri gündeme getirmiştir. Önümüzdeki dönemde uluslararası eko-nominin yönetişimine dair çok taraflı kural ve düzenlemelerin artması beklenmektedir. Uluslararası düzeyde artan kurallılık, geliş-mekte olan ülkeler için özellikle başlangıçta önemli uyum ve idari kapasite sorunları or-taya çıkarabilecektir. Bu çerçevede küresel, bölgesel ve ulusal gelişmelere daha hızlı ve daha öngörülebilir politika ve düzenleme-lerle cevap verebilen, yönetişim kapasitesi


9

ve kurumsallaşma düzeyi yüksek ülkeler önemli bir avantaj sağlayabilecektir.

35. Türkiye, son yıllarda Birleşmiş Millet-ler (BM), Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), G-20 gibi platformlar-da ve ikili ilişkilerde daha aktif ve görünür bir politika izlemektedir. Ülkemiz, özellikle gelişmekte olan ülkelerin sorun ve beklen-tilerini dile getirmede önemli bir rol üslen-mekte, bu tecrübesinden de faydalanarak farklı bölgesel güç merkezleriyle ekonomik ve siyasi ilişkilerini geliştirmekte, bölgesinde önemli bir merkez olarak öne çıkmaktadır. Türkiye son dönemde uluslararası kurallara uyum ile yönetim kapasitesini ve kurum-sallaşma düzeyini güçlendirme yönünde önemli ilerlemeler sağlamıştır. Ülkemiz, yapacağı yeni atılımlarla, bölgesel rolünü pekiştirerek uluslararası bir cazibe merkezi olmanın şartlarını oluşturabilecektir.

Uluslararası Ticari ve Ekonomik Bütünleşme

36. Küresel ve bölgesel düzeyde ticari bü-tünleşmeler artmaktadır. Uluslararası eko-nomik ve ticari bütünleşme ve işbirlikleri; pazar genişlemesi, teknolojik gelişme, reka-bet ve üretkenliği artırma yoluyla ülkelerin ekonomik potansiyeli üzerinde olumlu et-kilerde bulunmaktadır.

37. Yükselen Asya ekonomileri başta ol-mak üzere dünya genelinde bölgeselleşme ve çok taraflı serbest ticaret anlaşmaları (STA) eğilimi yaygınlaşmaktadır. Diğer taraftan, genç nüfuslu ve yüksek ekonomik potansiyele sahip Ortadoğu ülkeleri ile do-ğal kaynakları açısından zengin Afrika ül-keleri yeni büyüme vahaları olmaya adaydır.

38. Ülkemiz son dönemde komşu ülkeler ve bölge ülkeleriyle ticaretinde önemli ar-tış kaydetmiştir. Türkiye’nin İslam İşbirli-ği Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği

Daimi Komitesi (İSEDAK) üyesi ülkelere yönelik ihracatı son on yılda önemli ölçü-de artmıştır. Benzer şekilde, ev sahipliğini yaptığımız veya kurucusu olduğumuz Eko-nomik İşbirliği Teşkilatı (EİT), Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ), D-8 (Gelişmek-te Olan 8 Ülke) gibi bölgesel işbirlikleri ül-kemize önemli fırsatlar sunmaktadır.

39. Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerin-de yaşanan sosyal ve siyasi istikrarsızlıklar, Türkiye’nin komşu ve çevre ülkelerle oluş-turmaya çalıştığı ekonomik bütünleşmenin önünde kısa vadede önemli bir risk oluş-turmaktadır. Türkiye, kalkınma deneyimini paylaşarak, bölge ülkelerinin orta ve uzun vadede siyasi, iktisadi ve sosyal alanlarda gelişmelerine katkılar sağlayabilecektir.

Avrupa Birliği

40. AB’ye üye bazı ülke ekonomilerinde yaşanan yapısal ve finansal sorunlar Avro Bölgesinde kamu açıkları ve borç stok-larının artmasına neden olmuş ve krizin Avro Bölgesinde daha da derinleşmesine yol açmıştır. Bu krizle birlikte ortaya çıkan kurumsal yönetim krizi, AB’deki reform ihtiyacını tekrar gündeme getirmiş ve bir-liğin bütünleşme süreciyle ilgili tartışmala-rın artmasına neden olmuştur. AB’de karar alma sürecinin birçok konuda oybirliğine dayalı olması, krizler karşısında hızlı karar alınmasını engellemektedir. Bütünleşme-nin daha gevşek bir işbirliği çerçevesine oturtulması veya tam aksine siyasi bütün-leşmenin pekiştirilerek ulusal yetkilerin daha fazla devredilmesi seçenekler arasında yer almaktadır. Her iki seçeneği de içeren ve “çok vitesli Avrupa” olarak adlandırı-lan ikili bir AB yapısının oluşturulması da üçüncü bir seçenek olarak tartışılmaktadır. Söz konusu tartışmaların muhtemel so-nuçlarına göre AB ile ilişkileri konusunda Türkiye’nin alternatif stratejiler geliştirme-si önem arz etmektedir.


10

41. Hâlihazırda Türkiye’nin en büyük tica-ri ortağı olan, ülkemize en fazla uluslara-rası doğrudan yatırım sağlayan ve önemli sayıda Türk vatandaşının yaşadığı AB ile ilişkilerimiz, orta ve uzun vadede önemini sürdürecektir. Ekonomik ilişkilerin yanın-da AB’nin uzlaşma kültürüne dayalı siya-si deneyimi; kurumsallaşmada mesafe kat edilmesi, yaşam kalitesinin yükseltilmesi, ileri standart ve normların benimsenmesi, çeşitli alanlarda kapasite geliştirilmesi açı-larından önemli fırsatlar sunmaktadır.

42. Türkiye ile AB arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin gelişmesinde kilit bir aşamayı oluşturan Gümrük Birliği, Türkiye için üyeliğe giden sürecin bir parçası ola-rak değerlendirilmektedir. Diğer taraftan Gümrük Birliği, ülkemizin üçüncü ülke-lerle ticari ilişkilerini belirleme serbestisi imkânını kısıtlamaktadır. Türkiye’nin önü-müzdeki dönemde bir yandan AB üyeli-ği hedefini sürdürürken diğer yandan son dönemde yoğunluk kazanmış olan küresel düzeyde ekonomik ve sosyal işbirliği faa-liyetlerini ve komşularıyla ilişkilerini ge-liştirmeyi devam ettirmesi önem taşımak-tadır. Bu perspektifle ülkemizin, dünyanın ekonomik, sosyal ve siyasi istikrar sürecine katkıda bulunma, dünyayla bütünleşmeye devam ederek daha fazla insani yarar üret-me ve bunlar için etkili işbirliği ve yardım stratejileri hayata geçirme potansiyeli bu-lunmaktadır.

Demografik Yapıdaki Değişiklikler

43. Dünya nüfusu hızla artmaktadır. 2012 yılında 7 milyarı aşan dünya nüfusunun 2040 yılında 9 milyara yaklaşacağı tahmin edilmektedir. Bu nüfus artışının ve demog-rafik yapıdaki değişimin, ekonomi ve siya-set üzerindeki etkilerinin artarak devam etmesi ve bu değişimlerin küresel güç den-gelerini etkilemesi beklenmektedir.

44. Gelişmiş ülkelerde yaşlı nüfusun top-lam nüfus içerisindeki payı artmaktadır. Buna bağlı olarak üretim düşüşü, vergi ge-lirlerinin azalışı, sağlık harcamalarının ar-tışı ve sosyal güvenlik dengesizlikleri gibi sorunlar belirginleşecektir. Bu gelişmeler, kamunun sosyal hizmet sunma anlayışı üzerindeki baskıyı daha da artırabilecektir.

45. Gelişmekte olan ülkelerde orta sınıf hızla genişleme eğilimindedir. Orta sınıf, tüketim kalıplarının değişmesinde olduğu gibi geleceğin şekillenmesinde de ekono-mik ve siyasi açıdan etkili olacaktır. Değişen ve çeşitlenen talep yapısı, kaynak ihtiyacını artırarak tasarruf konusunu daha fazla öne çıkaracaktır. Kadınların özellikle eğitim aracılığı ile iş hayatına ve sosyal yaşama katılım seviyesinin yükselmesi, ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişimini etkileyecek önemli faktörlerden biri olacaktır.

46. Önümüzdeki dönemde gelişmekte olan genç nüfuslu ülkeler, yaşlı nüfuslu ülkelere göre işgücü açısından daha avantajlı ko-numda olacaktır. Ancak gelişmiş ülkelerin genç veya nitelikli işgücü talebi bu ülkelere göçü artırabilecektir. Dünya ölçeğinde iş-gücü, eğitim, eşitsizlik gibi nedenlerle insan hareketlerinin daha fazla olması beklen-mektedir. Diğer yandan, eşitsizliklere daya-lı iç göçlerin artarak sürmesi muhtemeldir.

47. Dünya genelinde nitelikli işgücüne olan talebin artması ve işgücünün daha serbest hareket edebilmesi ülkemiz için çeşitli fır-satlar sunmaktadır. İhtiyaç duyulan alan-larda başta bölge ülkelerinden olmak üzere ülkemize beyin göçünün teşvik edilmesi, nitelikli insan gücü kaynağımızı artırarak büyüme potansiyelimize olumlu katkı sağ-layacaktır. Diğer taraftan ülkemizin eğitim ve sağlık alanlarında çekim merkezi haline gelmesi uluslararası hareketlilikten azami ölçüde faydalanmasına imkân verebilecektir.


11

48. Türkiye 2030 yılına kadar işgücü po-tansiyeli açısından demografik fırsat pen-ceresinden yararlanabilecek ender ülkeler arasındadır. Nitelikli insan gücüne dönük eğitim-sanayi işbirliği politikalarını ka-dınların işgücüne katılma oranının artı-rılmasına dönük tedbirlerle güçlendirdiği takdirde, ülkemiz demografik fırsat pence-resinden en iyi şekilde faydalanabilme po-tansiyeline sahiptir.

Sağlık ve Sosyal Güvenlik

49. Teknolojik imkânların gelişmesi ve artan yaşam kalitesine bağlı olarak uzun dönemde sağlıkta sürekli daha iyiye giden bir eğilim beklenmektedir. Son dönemde, hastalıkların küresel ölçekteki ağırlığı, bulaşıcı hastalık-lardan bulaşıcı olmayan hastalıklara kay-maktadır. Diğer taraftan çocuk ölümlerinin önemli oranda azalması ve ortalama yaşam süresinin artması beklenmektedir. Bununla birlikte ülke içi ve ülkeler arasında zengin-fakir kesimlerin ortalama yaşam süresi farkı-nın devam edeceği öngörülmektedir.

50. Nüfus yapısındaki değişim ve teknolo-jik gelişmeler; sağlık sektöründe önemli et-kiler oluşturacak, imalat sanayi ve hizmet-ler sektörlerinde yeni alanların oluşumunu tetikleyecek, teşhis ve tedavi hizmetlerinde yeni fırsatlar sunacak, ancak bu durum aynı zamanda nitelikli sağlık hizmetlerine eri-şimde farklı gelir grupları arasındaki eşit-sizliği ileri boyutlara taşıyabilecektir.

51. Toplam nüfusun ve yaşlı nüfus oranının artması, gelir düzeyinin yükselmesi, sağlık bilincinin gelişmesi, yeni sağlık teknoloji-leri ve sağlık hizmetlerine talebin artması gibi hususların etkisiyle tüm dünyada sağ-lık harcamalarının artması beklenmektedir. Artan sağlık harcamalarının sosyal güven-lik sistemi üzerinde yarattığı baskı, özel-likle birçok gelişmiş ülkede yüksek kamu

borçları ve zayıf bütçe yapısının gerisindeki temel etken olmaya devam edecektir.

52. Mevcut durumda, genç nüfus yapısına sahip olması nedeniyle Türkiye’nin sağlık harcamalarının millî gelir içindeki oranı gelişmiş ülkelerin gerisindedir. İlerleyen dönemde tüm dünyadaki artış beklenti-sine paralel olarak, Türkiye’de de sağlık harcamalarının artacağı öngörülmekte-dir. Demografik fırsat penceresi yeterince iyi değerlendirilmediği, emeklilik ve sos-yal güvenlik sisteminde şimdiden gerekli tedbirler alınmadığı takdirde, artan sağlık harcamaları, önümüzdeki dönemde sosyal güvenlik sistemi ve kamu maliyesi üzerinde baskı oluşturabilecektir.

53. Uzun dönemde artması beklenen sağ-lık harcamaları; sağlık teknolojilerinin daha yoğun kullanımı, ilaç ve tıbbi malzeme üre-timine odaklanma, sağlık turizmini geliş-tirme gibi fırsat alanlarını da beraberinde getirecektir. Sağlık hizmeti sunum kalite-sinde rekabetçiliği giderek artan ülkemiz, başta Avrupa ve OECD ülkeleri olmak üzere nüfusu giderek yaşlanan ülkelere sağ-lık hizmeti sunma potansiyeline sahiptir. Sağlık turizmi; döviz gelirleri nedeniyle cari denge, emek yoğun yapısı itibarıyla is-tihdam, turizmde çeşitliliğin ve katma de-ğerin artırılması yoluyla gelir artışı, sağlık altyapısının güçlendirilmesine bağlı olarak yatırım etkisi yaratabilecek bir alandır.

Nitelikli Eğitim ve İşgücüne Artan Talep

54. Küresel düzeyde nitelikli işgücünün önemi giderek artmaktadır. Eğitim seviye-sinin ve işgücünün niteliğinin yükselmesi, ülkelerin ve bireylerin ekonomik gelişmiş-liğini etkilemeye devam edecektir. Eğitim seviyesinin yanında işgücünün niteliğinin de işgücü hareketlerinde belirleyici bir un-sur olması beklenmektedir. Tüm ülkelerde


12

nitelikli işgücüne olan talebin artacağı ön-görülmektedir.

55. Yeni teknolojilerin yaygınlaşması, dün-yanın çeşitli yerlerindeki insanların aynı anda yeni bilgilere hızlı ve kolay erişimle-rini sağlamaktadır. Bu durum, eğitim faa-liyetlerinin yerleşik norm ve yaklaşımlarını da değiştirmektedir. Bilgi ve iletişim tek-nolojilerinin ve yoğunlaşan kültürler arası etkileşimin, önümüzdeki dönemde eğitim faaliyetlerindeki çok boyutlu zenginleşmeyi artırması beklenmektedir.

56. Yirmi birinci yüzyıl; nitelikli insan gü-cünü yetiştirmenin yanında küresel ölçekte bu insanları kendisine çekebilen, bu gücü doğru ve yerinde değerlendiren, küresel bilgiyi kullanarak yeni bilgiler üretebilen, bilgiyi ekonomik ve sosyal faydaya dönüş-türebilen, bu süreci bilgi ve iletişim tekno-lojileri ile bütünleştirebilen ve insan odaklı kalkınma anlayışını benimseyen ülkelerin yüzyılı olacaktır.

57. Beşeri sermayenin geliştirilmesi genç nüfusa sahip ülkemiz açısından önümüz-deki dönem için bir fırsattır. Bu fırsatı de-ğerlendirerek eğitim kalitesinin ve işgücü niteliğinin artırılması, büyümeyi ve kalkın-mayı olumlu yönde etkileyecektir. Diğer yandan Türkiye’nin içinde bulunduğu geniş kültürel havza, dinamik nüfus açısından hem işgücü hem de eğitimle ilgili fırsatlar barındırmaktadır. Türkiye’nin bir bölgesel merkez olarak yükselmesi, iki yönlü insan hareketliliğini artırmaktadır. Bölgesel ve uluslararası hareketliliğin önümüzdeki dö-nemde daha da artması beklenmektedir. Çok sayıda öğrencinin yurtdışında eğitim görme eğiliminde olduğu günümüzde, Tür-kiye gelişen beşeri sermayesi ve eğitim ku-rumlarıyla bu alanı fırsata dönüştürebilecek bir potansiyel taşımaktadır.

Şehirleşme Sürecinin Hızlanması

58. Gelişmekte olan ülkelerde daha hızlı olmak üzere şehirleşme sürecinin devam etmesi, şehirleşmeyi büyümenin odağı-na taşıyan yaklaşımların gelişmesi, dünya genelinde şehir ekonomilerinin ve yaşam tarzının daha da hâkim olması beklen-mektedir. Bilgiye dayalı ekonomi, finansal ve ihtisaslaşmış hizmetler, nitelikli işgücü, Ar-Ge ve yenilik kapasitesi özellikle görece büyük şehirlerde yoğunlaşmaktadır. Yükse-len ve gelişmekte olan ülkeler, küresel re-kabet ortamına hızla büyüyen şehirleriyle katılmaktadır.

59. Küresel bütünleşme sürecine paralel olarak yerel ekonomiler; sermaye hareket-leri, ticaret ve değer zincirleri aracılığıyla birbirine daha sıkı bağlanmaktadır. Yerel özellikler ile şehirlerin iş ve yaşam çevresi; rekabet avantajı elde etme, yatırım ve ni-telikli işgücü çekme açılarından daha faz-la öne çıkmaktadır. İç ve dış göçler, farklı kültür ve sosyal kesimlerin şehirlerde bir araya gelmesine neden olurken, bir yan-dan da altyapı ihtiyacının artmasına, gelir eşitsizliklerine, güvenlik ve sosyal uyum so-runlarına yol açmakta, şehirlerde sosyal ve mekânsal ayrışma riskini beraberinde getir-mektedir.

60. Şehirlerde ekonomik etkinliği sağla-mak, altyapı ve hizmet kalitesini artırmak, çevresel maliyetleri azaltmak amacıyla ya-pılan yatırım ve düzenlemeler, katma de-ğeri yüksek yeni sektörlerin gelişmesine imkân vermektedir. Bu gelişme, şehirleşme sürecini büyüme ve kalkınma politikalarıy-la bütünleştirebilen ülkeler için önemli fır-satlar sunmaktadır. Diğer taraftan, sermaye fazlasının yüksek ve spekülatif kâr güdü-süyle şehirleşme sürecine paralel olarak büyüyen gayrimenkul sektörleri ile türev araçlarına yönelmesi ve buna bağlı oluşan


13

suni fiyat artışları, finansal krizlerin te-mel nedenleri arasında bulunmakta ve risk oluşturmaktadır.

61. Devam eden şehirleşme süreci Türki-ye açısından yukarıda ifade edilen fırsat ve riskleri daha belirgin hale getirmektedir. Şehirleşme sürecinin, şehirleri daha reka-betçi, yaşanabilir ve sürdürülebilir bir nite-liğe kavuşturacak biçimde yönetilmesi, ül-kemizin kalkınma hedeflerine ulaşmasına önemli katkı sağlayabilecektir.

İklim Değişikliği ve Çevre

62. Hızla artan nüfus, şehirleşme, ekono-mik faaliyetler, çeşitlenen tüketim alışkan-lıkları; çevre ve doğal kaynaklar üzerindeki baskıyı artırmaktadır. Çevre kirliliği, iklim değişikliği, çölleşme, ormansızlaşma, su kıtlığı ve küresel ısınmayla ilgili sorunlar dünya gündemindeki yerini korumakta-dır. Sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmak için küresel ölçekte başlayan yeni büyüme modeli arayışlarıyla birlikte “yeşil büyüme” kavramı önem kazanmıştır. Bu kavram çerçevesinde, üretim sektörlerin-de temiz üretim ve eko-verimlilik ile hem çevrenin korunması hem de rekabetçiliğin artırılması mümkün görülmekte, tarım ve turizm gibi çevreye duyarlı sektörler-de ekolojik potansiyel değerlendirilmekte, yeni düzenleme ve yatırımlarla şehirlerin daha çevre dostu ve ekonomik olarak etkin olabileceği vurgulanmaktadır.

63. Bu eğilimlere bağlı olarak önümüzdeki dönemde bazı sektörlerde kısıtlamaların, bazı sektörlerde ise yeni üretim ve istihdam alanlarının ortaya çıkması muhtemeldir. Çevresel maliyetlerin içselleştirilmesine dö-nük politika tasarımlarının da belirli ölçüde yaygınlaşacağı öngörülmektedir. Sürdürü-lebilir büyüme yönündeki arayışların tek-nolojik gelişme için yeni alanlar oluşturma-sı beklenmektedir. Ancak, gelişmekte olan

ülkelerin sınırlı kaynak ve kapasiteleri, tek-noloji geliştirme ve büyüme imkânlarından yararlanılmasını ve sürdürülebilir bir üre-tim ve tüketim yapısına geçişi zorlaştıra-bilecektir. Ayrıca, küresel düzeyde politika yapıcıları enerji, ekonomi, sosyal kalkınma ve çevre hedeflerinin uyumlaştırılması ko-nusunda kritik tercihlerle karşı karşıyadır.

64. Türkiye’deki kalkınma politikaları sürdürülebilir kalkınma yönünde gelişim göstermektedir. Türkiye, küresel düzeyde-ki çevre sorunlarının çözümüne ülke ger-çeklerini gözeten bir anlayışla, “ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar” ve “göre-celi kapasiteler” ilkeleri çerçevesinde katkı vermektedir. Artan nüfusun ihtiyaçları ve çeşitlenen tercihleri kalkınma sürecini et-kilerken, çevre üzerinde yaratılan baskının azaltılması önem kazanmaktadır. Bu çer-çevede, kirliliğin önlenmesi çalışmalarına, biyolojik çeşitlilik ve doğal kaynakların korunması ile sürdürülebilir kullanımına öncelik verilmektedir. Türkiye çevre konu-sunda aldığı kararlar ve yürüttüğü proje-lerle çevresel tehditleri fırsata dönüştürme potansiyeline sahiptir.

Gıda, Su ve Doğal Kaynakların Etkin Kullanımı

65. İklim değişikliği, tarım ürünleri stok-larında azalma, enerji ve diğer girdilerdeki fiyat artışları, nüfus artışı, tarım ürünlerinin biyoyakıt benzeri alternatif alanlarda kulla-nımının gelişmesi gibi faktörler 2000’li yıl-ların ikinci yarısında gıda fiyatlarının aşırı artmasına ve dalgalanmasına yol açmıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde nüfus ve refah artışına bağlı olarak tarım ürünle-ri talebinin yükselmesi ve gıda fiyatlarının yüksek seviyelerde kalması beklenmektedir. Gıda fiyatlarındaki olası artışlar, gelirinin büyük bölümünü gıdaya harcayan kesim-ler açısından olumsuz etkiler doğuracaktır.


14

Gıda fiyatlarındaki dalgalanmanın önlen-mesi için ilgili uluslararası kuruluşların ve bölgesel işbirliklerinin önemi artmaktadır.

66. Nüfus artışı, hızlı şehirleşme ve iklim değişikliğinin yağış rejiminde ortaya çı-kardığı istikrarsızlık nedeniyle, güvenilir su kaynaklarına erişim ve tarıma elveriş-li alanların korunması daha fazla önem kazanmıştır. Ekilebilir arazilerin giderek azalması, gıda güvenliği konusunda kritik riskler barındırmaktadır. Dünya genelin-de tarım arazileri ve su kaynakları ile ilgili olarak oluşan kısıtlar ve artan talep baskısı, küresel ve bölgesel düzeyde yeni politika ve önlemler geliştirilmesini gerektirmektedir. Ormansızlaşma ve ormanların bozulma-sı konusu ise dünya için giderek artan bir tehdit oluşturmaktadır.

67. Tarımsal üretim maliyetlerinin düşü-rülmesi ve verimliliğin artırılması duru-munda ülkemizde dünya fiyatlarının üze-rinde seyreden gıda fiyatları düşebilecektir. Bu durum, yerli fiyatların dünyada artan gıda fiyatlarına yaklaşması yoluyla ülkemiz açısından bir fırsat oluşturabilecektir. Öte yandan, artan nüfusu ve gelirinin yanı sıra kültürel yakınlığıyla da önemli bir potansi-yel taşıyan Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Ya-kın Doğu’nun Türkiye için gıda ürünlerin-de daha büyük bir dış pazar haline gelmesi beklenmektedir.

Küresel Enerji Sisteminde Dönüşüm

68. Enerji üretimi ve tüketiminde küresel ekonomik ve jeostratejik dengelerin ye-niden tanımlanmasına sebep olabilecek önemli değişiklikler yaşanmaktadır. Kon-vansiyonel olmayan petrol ve gaz üretim-lerinin artmasına bağlı olarak dünyanın en büyük fosil yakıt tüketicisi olan ABD’nin 2020 yılından önce dünyanın en büyük petrol üreticisi olacağı, sonrasında ise net petrol ihracatçısı konumuna geleceği ön-

görülmektedir. Diğer yandan, mevcut re-zervlerin genişletilmesiyle Irak’ın önümüz-deki 20 yıllık dönemde dünyanın ikinci en çok petrol ihraç eden ülkesi haline gelmesi beklenmektedir. Küresel enerji dengesin-de beklenen değişimin küresel düzeyde ekonomik ve siyasi yansımaları olabilecek, enerji güvenliği konusunda küresel ve böl-gesel düzeyde yeni politikalar geliştirilmesi gerekebilecektir.

69. Bu gelişmelerin dünyadaki fosil yakıt fiyatlarını yakından etkileyeceği tahmin edilmektedir. Özellikle kaya gazı teknoloji-sindeki gelişmelere paralel olarak doğal gaz fiyatının Kuzey Amerika’da düşebileceği ön-görülmektedir. Doğal gaz fiyatlarına paralel olarak Avrupa’ya giren taşkömürü fiyatların-da da düşme eğilimi gözlenmektedir.

70. Gelişmekte olan ülkelerde kömür tüke-timinin ve nükleer enerji kullanımının art-maya devam edeceği, dünya genelinde hem hidrolik santrallerin hem de diğer yenile-nebilir enerji santrallerinin üretim düzey-lerinde ciddi artışlar olacağı; elektrik için yapılacak yatırımların tutarının fosil yakıt-ların aranması, çıkarılması ve dağıtılması için harcanan tutarlar ile aynı seviyede ola-cağı tahmin edilmektedir. Enerji verimlili-ğini artırmaya yönelik kapsamlı programlar yürütülmesinin de gündeme geleceği öngö-rülmektedir.

71. Türkiye’nin birincil enerji arzında bü-yük oranda yurtdışından karşılanan pet-rol ve doğal gaz kaynaklarına olan yüksek bağımlılığı devam etmektedir. Özellikle elektrik üretiminde doğal gazın payı yük-sekliğini sürdürmekte, bu kaynakta sınırlı sayıda ülkeye olan yüksek bağımlılık arz güvenliği açısından ayrıca bir risk unsuru olarak görülmektedir.

72. Enerji ithalatının toplam ithalatımızın yaklaşık dörtte birini oluşturması nede-


15

niyle, önümüzdeki dönemde küresel enerji piyasalarındaki fiyat ve arz gelişmeleri, Tür-kiye ekonomisini hem büyüme dinamikleri hem de cari açık açısından etkilemeye de-vam edecektir. Enerjide dışa bağımlılığımı-zı azaltmaya yönelik alternatif politikalar oluşturulması, büyüme ve cari açık üzerinde olumlu etkiler yaratacaktır. Bu kapsamda, arz tarafında linyit başta olmak üzere yerli kaynakların daha fazla değerlendirilmesi, nükleer enerjinin elektrik üretimi amacıyla kullanılması ve yenilenebilir enerji kaynak-larının enerji üretimindeki payının yüksel-tilmesi önem taşımaktadır. Talep tarafında ise, elektrikte pik yükün yataylaştırılması için enerji verimliliği tedbirlerinin artırıl-ması ve komşu ülkelerle elektrik ticaretinin geliştirilmesi öncelikli konulardır. Ayrıca, Ortadoğu ve Hazar bölgesindeki petrol ve doğal gaz kaynaklarının Avrupa’ya taşın-masına yönelik çeşitli projeler, Türkiye’nin hem arz güvenliğini artırmaya hem de jeo-politik imkânlarını avantaja dönüştürmeye katkı sağlayabilecektir.

2.2. DÜNYA EKONOMİSİNDE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER VE BEKLENTİLER73. Küresel kriz öncesi dönemde likidite bolluğunun etkisiyle dünya ekonomisi yük-selen ve gelişmekte olan ekonomiler öncü-lüğünde yüksek oranlı bir büyüme dönemi yaşamıştır. 1997 Asya ve 1998 Rusya kriz-leri sonucu alınan önlemlerle temel makro-ekonomik değişkenlerdeki kırılganlıklarını azaltan gelişmekte olan ekonomiler, 2002–2006 döneminde yüksek oranlı büyürken, gelişmiş ekonomiler ise görece düşük bir büyüme performansı sergilemiştir. Bu dö-nemde, dünya ekonomisi yıllık ortalama yüzde 4,3, gelişmiş ekonomiler yüzde 2,5 ve yükselen ve gelişmekte olan ekonomiler

ise yüzde 6,9 oranında büyümüştür. Yüksek büyüme oranlarına paralel olarak, dünya ticaret hacmi de yıllık ortalama yüzde 7,5 oranında artmıştır. Ancak, yüksek büyüme dönemi küresel dengesizliklerin arttığı ve küresel krizin tohumlarının atıldığı bir dö-nem olmuştur.

74. 2007 yılı Ağustos ayında ABD konut piyasalarında başlayan sorunlar 2007-2008 döneminde dünyada yaşanan küresel finan-sal dalgalanmanın kaynağını oluşturmuştur. Bu süreçte, gelişmiş ülkelerde varlık fiyatları düşmüş, hane halklarının servetleri azalmış, finansal kuruluşların bilançoları önemli öl-çüde bozulmuş, birçok kuruluş iflas etmiş, uluslararası kredi piyasasında aksaklıklar oluşmuş ve likidite sıkışıklığı yaşanmıştır. ABD finans piyasalarında yaşanan, daha sonra ticaret, finans ve güven kanallarıyla gelişmekte olan ülkeler dâhil tüm dünyaya yayılan kriz sonucunda pek çok gelişmiş ve gelişmekte olan ülke resesyona girmiş, eko-nomik yavaşlama küresel ölçekte daha da belirginlik kazanmıştır. 2008 yılı son çey-reğinden itibaren küresel çapta derinleşen finansal kriz, reel sektör krizine dönüşerek özellikle gelişmiş ülkelerde, ciddi üretim ve istihdam kayıplarına neden olmuştur. 2009 yılında dünya hasılası yüzde 0,6 oranında azalmış ve II. Dünya Savaşından sonra kü-resel ekonomik aktivitede en hızlı daralma gerçekleşmiştir. Küresel ekonominin dur-gunluk içerisine girmesi dünya ticaret hac-minde de keskin bir düşüşe yol açmış, dün-ya ticaret hacmi 2009 yılında yüzde 10,3 oranında daralmıştır.

75. Kriz sürecinde küresel düzeydeki po-litika koordinasyonu sonucu uygulanan eşzamanlı parasal genişleme ve ekonomiyi canlandırma paketlerinin etkisiyle, krizin daha da derinleşmesinin önüne geçilmiş-tir. 2010 yılında küresel düzeyde ekonomik toparlanma sağlanmış ve dünya büyümesi


16

yüzde 5,2 oranında gerçekleşmiştir. Ancak, uygulanan bu politikalara ek olarak sorun-lu finansal kuruluşların kurtarılmasından kaynaklanan mali yükler nedeniyle, Avrupa ülkeleri ve ABD başta olmak üzere, bir-çok gelişmiş ülkede bütçe açıkları ve kamu borçları yüksek seviyelere çıkmış ve kriz ge-lişmiş ülkelerde kamu borç krizine dönüşe-rek daha da derinleşmiştir.

76. Yüksek kamu borç stoku ve bütçe açık-larıyla karşı karşıya kalan Avro Bölgesi ülkelerinde büyüme performansı ciddi öl-çüde zayıflamıştır. Avro Bölgesi çevre ülke-lerinde borçların çevrilebilirliğine yönelik artan kaygılar sonucunda derinleşen borç krizi ve ülkeler arası verimlilik farkları neti-cesinde Avro Bölgesi 2009 yılındaki yüzde 4,4’lük daralmanın ardından, 2012 yılında da yüzde 0,6 oranında daralmıştır. Avrupa Merkez Bankası genişleyici parasal politi-kalar ve geleneksel olmayan politikalar ile piyasalara birçok kez müdahale etmiş; bu doğrultuda parasal birliğe yönelik kaygılar bertaraf edilmiş, finansal piyasalarda risk-ler azalmış ve iyileşme sağlanmıştır. Ancak, finansal piyasalarda sağlanan iyileşme, reel ekonomiye sınırlı ölçüde yansımıştır.

77. 2007-2013 döneminde gelişmiş ekono-milerin yıllık ortalama yüzde 0,9, yükselen ve gelişmekte olan ekonomilerin yüzde 6, dünya ekonomisinin ise yüzde 3,3 oranın-da büyümesi beklenmektedir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerin büyüme per-formansları arasındaki ciddi ayrışma sonu-cunda gelişmekte olan ekonomilerin dünya hasılasından aldığı pay, son on yılda önemli ölçüde artmıştır.

78. Başta AB ülkeleri olmak üzere gelişmiş ülkelerde alınan önlemlerin olumlu sonuç-lar doğuracağı, risk ve belirsizliklerin aza-lacağı ve olumlu bir konjonktür yaşanacağı varsayımı altında, 2014-2018 döneminde

dünya ekonomisinin yıllık ortalama yüzde 4,4 oranında büyümesi ve kriz öncesi or-talama büyüme hızını yakalaması beklen-mektedir. Aynı dönemde, gelişmiş ekono-milerin yıllık ortalama yüzde 2,5, yükselen ve gelişmekte olan ekonomilerin ise yüzde 6 oranında büyüyeceği tahmin edilmekte, yükselen ve gelişmekte olan ekonomilerin küresel büyümenin sürükleyici gücü olma-ya devam edeceği öngörülmektedir. Küre-sel ticaret hacminin 2014-2018 dönemin-de yaklaşık yüzde 6,1 oranında artacağı ve bu artışta gelişmekte olan ülkeler arasında giderek artan ve çeşitlenen ticaret ilişkile-rinin belirleyici unsur olacağı tahmin edil-mektedir.

79. Küresel finansal krizin ekonomik bü-yüme üzerinde yarattığı olumsuz etkiler neticesinde işsizlik oranı, başta gelişmiş ül-kelerde olmak üzere dünya genelinde yük-selmiştir. 2002-2006 döneminde ortalama yüzde 6,4 seviyesinde gerçekleşen gelişmiş ülkelerdeki işsizlik oranının, krizin reel eko-nomi üzerindeki olumsuz etkileri ve yapısal sorunlar neticesinde, 2013 yılında yüzde 8,2 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu gelişmede, özellikle gelişmiş ülkelerde ekonomik aktivitenin yavaşlaması, iş yarat-ma kapasitesinde oluşan kısıtlar ve işgücü piyasasında artan yapısal sorunlar etkili ol-muştur. Genç işsizlikte görülen artış istih-dam piyasasının temel sorunlarından biri haline gelmiştir. İşgücü piyasasındaki yapı-sal sorunlar ve artan işsizlik oranları Avro Bölgesinin en önemli ekonomik ve sosyal sorunları arasında yer almaktadır. Krizin etkisiyle İspanya ve Yunanistan gibi ülke-lerde işsizlik oranları rekor seviyelere ulaş-mıştır. 2012 yılında yüzde 12,3 olan Avro Bölgesi işsizlik oranının alınan önlemlere rağmen, yüksek seviyesini koruyarak, 2014-2018 döneminde yüzde 11,1 oranında ger-çekleşeceği tahmin edilmektedir. Gelişmiş


17

ülkelerde işgücüne katılma oranlarının giderek azalması, işgücü piyasasındaki ya-pısal sorunların devam etmesi, büyüme ve yatırım artışlarının yavaş seyredeceği bek-lentisi nedenleriyle önümüzdeki dönemde de gelişmiş ülkelerde işsizliğin önemini koruması beklenmektedir. Kriz sonrası dö-nemde büyüme ve istihdamın artırılması, dünya ekonomisinde temel öncelik alanları olmaya devam edecektir.

80. Gerek kriz öncesi gerekse kriz sonrası dönemde tüketici fiyatları konusunda ge-lişmiş ve gelişmekte olan ekonomiler ara-sında bir ayrışma olduğu görülmektedir. Gelişmiş ekonomilerde ortalama yüzde 2 civarında olan enflasyon oranı, gelişmekte olan ekonomilerde enerji fiyatları, gıda fi-yatları, kuraklık, yurtiçi talep, parasal geniş-leme ve kredi koşullarına bağlı olarak daha dalgalı ve daha yüksek oranlarda seyretmiş-tir. 2014-2018 döneminde gelişmiş eko-nomilerde mevcut fiyat istikrarının devam etmesi, gelişmekte olan ekonomilerde ise enflasyonist baskının kontrol edilebilir bir seyir izlemesi beklenmektedir.

81. 2000’li yılların başından itibaren ham petrol fiyatları artış eğiliminde olmuştur. 2008 yılı Temmuz ayında en yüksek değe-rine ulaşan petrol fiyatları, dünyadaki eko-nomik daralmayla birlikte düşüş eğilimine, 2010 yılından itibaren de ekonomik topar-lanmayla birlikte artış eğilimine girmiştir. Son dönemde 100 dolar civarında seyreden ham petrol fiyatlarının, petrol arzının arta-cağı buna karşılık küresel büyümenin ılımlı olacağı varsayımı altında, önümüzdeki dö-nemde düşmesi beklenmektedir.

82. Kriz sürecinde hükümetlerin uygula-dıkları canlandırma paketleri sonucunda başta Avrupa ülkeleri ve ABD olmak üzere birçok ülkede kamu mali dengeleri bozul-muş ve kriz nitelik değiştirerek borç krizi

haline dönüşmüştür. 2014-2018 dönemin-de gelişmiş ülkelerde alınan önlemlerin etkisiyle bütçe açıklarında iyileşme bek-lenmesine rağmen, borç oranlarındaki artış eğiliminin devam edeceği ve genel yönetim brüt borç stokunun Gayri Safi Yurtiçi Ha-sılaya (GSYH) oranının yüzde 106,6’ya yükseleceği tahmin edilmektedir.

83. 2004 yılı sonrasında uluslararası liki-dite bolluğu sermaye hareketlerinin ivme-lenmesine yol açmış, 2007 yılında yükselen ve gelişmekte olan ekonomilere sermaye girişleri rekor seviyelere ulaşmıştır. Küresel krizle birlikte gelişmiş ülkelerdeki finan-sal kuruluşların ciddi zararlarla karşılaş-maları sonucunda, yükselen ve gelişmekte olan ekonomilere yönelik sermaye akım-ları 2008–2009 döneminde önemli ölçüde azalmış, bu ekonomilerin para birimleri, özellikle 2009 yılı ilk yarısında hızla değer kaybetmiştir. Krizle mücadele kapsamında gelişmiş ülkelerin merkez bankalarının faiz oranlarını düşürmeleri ve genişleyici para politikaları uygulamaları sonucunda, 2010 yılında yükselen ve gelişmekte olan eko-nomilere yönelen sermaye akımları tekrar ivme kazanmıştır. Bu durum, ülkelerin ye-rel para birimlerinin değerlenmesine, yur-tiçi kredi kullanımının artmasına, rekabet gücü kayıplarına ve cari denge üzerinde baskıya yol açmaktadır. Kısa vadeli likidite bolluğu ve küresel finans sisteminde süre-gelen kırılganlıklar, sermaye akımlarında ciddi oynaklıklara ve istikrarsızlığa yol açan bir unsur olmaya devam etmektedir.


18

Tablo 1: Dünya Ekonomisine İlişkin Temel Makroekonomik Göstergeler

(Yüzde)2002-2006 2007-2013 2014-2018

Dünya GSYH Artışı 4,3 3,3 4,4Gelişmiş Ekonomiler 2,5 0,9 2,5

Avro Bölgesi 1,8 0,2 1,5ABD 2,7 1,0 3,2Japonya 1,5 0,5 1,2

Yükselen ve Gelişmekte Olan Ekonomiler 6,9 6,0 6,0Çin 10,6 9,8 8,4Hindistan 7,5 7,1 6,7Brezilya 3,3 3,6 4,1Rusya 6,7 3,1 3,7

ASEAN-51 5,6 5,2 5,6Orta Doğu ve Kuzey Afrika 6,4 4,5 4,4

Dünya Ticaret Hacmi Artışı 7,5 3,6 6,1Dünya Enflasyon Oranı 3,8 3,9 3,8

Gelişmiş Ekonomiler 2,0 2,0 2,0Yükselen ve Gelişmekte Olan Ekonomiler 6,1 6,2 5,9

Genel Yönetim Bütçe Dengesi/GSYHGelişmiş Ekonomiler -2,9 -5,5 -2,8Yükselen ve Gelişmekte Olan Ekonomiler -1,1 -1,4 -1,6

Genel Yönetim Brüt Borç Stoku/GSYH Gelişmiş Ekonomiler 76,7 96,0 106,6Yükselen ve Gelişmekte Olan Ekonomiler 43,3 35,2 31,2

Dünya İşsizlik Oranı2 6,1 5,9 ---Gelişmiş Ekonomiler 6,4 7,4 7,4

Avro Bölgesi 8,7 10,5 11,1Kaynak: Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Ekonomik Görünüm Raporu, Nisan 2013Not: 2007-2013 ve 2014-2018 dönemleri yıllık ortalama artış tahminleri(1) ASEAN-5 ülkeleri Malezya, Endonezya, Filipinler, Tayland ve Vietnam’dır.(2) Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Küresel İstihdam Eğilimleri Raporu, Mart 2013


19

84. 2000’li yılların başından itibaren ka-rarlılıkla uygulanan ekonomi politikaları ve gerçekleştirilen yapısal reformlar sonucun-da sağlanan makroekonomik istikrarın yanı sıra elverişli küresel ekonomik ortamın da etkisiyle ülkemiz ekonomik ve sosyal alan-da önemli mesafeler kat etmiştir. Bu geliş-meler sonucunda satın alma gücü paritesi-ne göre kişi başına millî gelir, son on yılda AB-27 ortalamasının yüzde 36,1’inden yüzde 52,6’sına ulaşmıştır.

85. Dokuzuncu Kalkınma Planının uy-gulanmaya başlandığı ilk yıllarda iç siyasi konjonktürdeki gelişmeler ve hemen son-rasındaki küresel kriz, Türkiye ekonomi-sini etkileyen önemli faktörler olmuştur. Küresel kriz nedeniyle artan belirsizlik, güven ortamını ve ileriye dönük beklenti-leri olumsuz etkilemiş, yatırım ve tüketim kararlarının ertelenmesine ve ekonomik faaliyetlerin yavaşlamasına yol açmıştır. Buna bağlı olarak, 2002-2006 döneminde yıllık ortalama yüzde 7,2 oranında artan GSYH, 2007-2012 döneminde yüzde 3,3 oranında büyümüştür. Plan döneminde yeni millî gelir serisi ve nüfus istatistikle-rinde yapılan güncellemeye göre, kişi ba-

şına millî gelir 2012 yılında 10.504 dolar, cari GSYH ise 786 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

86. Türkiye, gerçekleştirdiği reformlar so-nucunda elde ettiği tek haneli enflasyon oranları, güçlü kamu maliyesi ve güçlü bankacılık yapısıyla küresel kriz ortamında birçok ülkeye kıyasla avantajlı bir konumda olmuştur. Bu durum, Türkiye’ye kriz döne-minde ekonomiyi canlandırmak için uy-guladığı politikalarda esneklik ve manevra alanı sağlamıştır. Bunun yanı sıra özellik-le krizin yoğun olarak yaşandığı 2009 yılı sonrasında orta vadeli bir perspektifle, za-manında ve kararlı bir biçimde uygulanan maliye, para ve gelir politikalarının etkisiy-le güçlü bir performans sergileyen Türkiye ekonomisi, krizden başarıyla çıkan sayılı ekonomiler arasında yer almıştır.

87. Bu gelişmede, ayrıca kriz sonrasında uluslararası piyasalarda artan likidite bollu-ğuna ve sağlanan güven ortamına bağlı ola-rak Türkiye’ye yönelik sermaye girişlerinin artması, hızlı kredi genişlemesi ve bu fak-törlerin yurtiçi talebi canlandırması etkili olmuştur.

BİRİNCİ BÖLÜM

3. PLAN ÖNCESİ DÖNEMDE TÜRKİYE’DE EKONOMİK VE

SOSYAL GELİŞMELER


20

88. 2007-2012 döneminde tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinde katma değer sıra-sıyla yıllık ortalama yüzde 2,1, yüzde 3,7 ve yüzde 4 oranında artmıştır. Bu dönemde tarım sektörünün GSYH içindeki payının yüzde 7,9’a gerilemesi beklenmektedir. Sa-nayi sektörünün GSYH içindeki payı yüz-de 19,3’e düşmüş, hizmetler sektörünün (vergiler dâhil) GSYH içindeki payı ise artarak yüzde 72,7’ye yükselmiştir. Sanayi sektörünün payının artırılması uzun dö-nemli yüksek oranlı sürdürülebilir büyüme altyapısının geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır.

89. 2007-2012 döneminde; büyümenin kaynağı özel tüketim, ihracat ve sabit ser-maye yatırım harcamaları olmuştur. Ancak toplam sabit sermaye yatırımları artış hızı-nın Plan dönemi ortalama hedefini yaka-layamamasında küresel krize bağlı olarak 2009 yılındaki daralma önemli ölçüde et-kili olmuştur. Net ihracatın büyümeye kat-kısı ise yıllık ortalama 0,3 puan olarak ger-çekleşmiştir. Başta özel sektör olmak üzere kamu yatırımlarının artırılması büyüme ve istihdamı artıran önemli bir bileşen olmaya devam etmektedir.

90. Dokuzuncu Kalkınma Planında büyü-menin üretim yönünden kaynakları olan istihdam, sermaye stoku ve toplam faktör verimliliği (TFV) artış oranlarının sırasıyla yüzde 2,7, yüzde 4,8 ve yüzde 2,3 olacağı tahmin edilmiştir. 2007-2012 döneminde, istihdam ve sermaye stokundaki artış hızı plan hedefini yakalayarak sırasıyla yıllık or-talama yüzde 3,3 ve yüzde 5,6 olarak ger-çekleşmiştir. TFV artış hızı ise yüzde -0,5 ile plan hedefinin gerisinde kalmıştır. Yük-sek ve sürdürülebilir büyüme performansı-nın sağlanması için verimlilik oranlarının artırılması ihtiyacı sürmektedir.

91. 2007–2012 döneminde toplam istih-dam yıllık ortalama yüzde 3,3 oranında artmıştır. Bu gelişmede işgücü piyasasına yönelik uygulanan programlar etkili olmuş-tur. 2006 yılında yüzde 10,2 olan ve küresel kriz sürecinde yükselen işsizlik oranı, iş-gücüne katılma oranındaki artışa rağmen, 2012 yılında yüzde 9,2’ye gerilemiştir. Ka-yıt dışı istihdam oranı özellikle tarım dışı sektörlerde önemli oranda gerilemiş, hafta-lık ortalama çalışma saati azalmış ve asgari ücret artış oranı enflasyonun üzerinde ger-çekleşmiştir.

92. Plan döneminde, enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesinde fiyat istikrarı odaklı bir para politikası uygulayan Merkez Bankası, küresel kriz sonrası dönemde orta vadede fiyat istikrarından vazgeçmeden finansal istikrarı da gözetecek şekilde belirledi-ği hedeflere ulaşmada kullanacağı araçları genişletmiştir. Dokuzuncu Kalkınma Pla-nında Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) yıllık artış hızının kademeli olarak yüzde 5’ten yüzde 3’e düşürülmesi hedeflenmiştir. Ancak uzun süreli kronik yüksek enflasyo-nun yarattığı katılıklar, döviz kuru ve petrol fiyatlarında yaşanan dalgalanmalar, dünya gıda fiyatlarındaki oynaklığın yüksekliği, yönetilen/yönlendirilen fiyatlarda yapılan ayarlamalar ve vergi düzenlemeleri gibi nedenlerden dolayı 2008 yılında enflasyon hedefi güncellenmiştir. Orta vadede yüzde 5 düzeyinde istikrar kazanması hedeflenen enflasyon oranı, 2012 yılında yüzde 6,2’ye kadar gerilemiştir.

93. 2007-2012 döneminde ithalat ihracat-tan daha hızlı artmış ve dış ticaret açığının GSYH’ya oranı yıllık ortalama yüzde 9,9, cari açığın GSYH’ya oranı ise yıllık ortala-ma yüzde 5,9 olarak gerçekleşmiştir. Millî gelir denkliği açısından bakıldığında, bu dönemde yurtiçi tasarrufların düşük sey-retmesi cari işlemler açığının temel belir-

21

Plan Öncesi Dönemde Türkiye’de Ekonomik ve Sosyal Gelişmeler

leyicisi olmuştur. Sürdürülebilir ve yüksek büyümenin sağlanması için yurtiçi tasarruf-ların artırılması önemini korumaktadır.

94. Plan döneminde para ve gelirler poli-tikalarıyla uyumlu bir şekilde uygulanan maliye politikasıyla kamu kesimi borçlan-ma gereği, kamu borç stokunun millî gelire oranındaki düşme eğilimini destekler sevi-yede tutulmuştur. Piyasalarda oluşan güven ortamının da etkisiyle faiz oranları düşer-ken borçlanma vadeleri uzamış, kamunun faiz ödemelerinin GSYH’ya oranı düşmüş-tür. 2007-2012 döneminde genel devlet dengesi özelleştirme gelirleri ve faiz gider-leri hariç tutulduğunda,

Documents

ANKARA - 2013 - egm.org.tr...TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ KARAR ONUNCU KALKINMA PLANININ (2014-2018) ONAYLANDIĞINA İLİŞKİN KARAR Karar No. 1041 Karar Tarihi: 02.07.2013