ANKARA. fJNtvBRStTBStSOSIAL BtLtJILBR RNSTtTfJSfJ

tNDBKS, bDBKSLBlfIB TERM.KLERtwe

BtLGtsA.TA.B IJYGIJL.&.A.SI

DOKTORA TEZi

KUTUPHANECiLiK ANABiLiM DALI

SACtT ARSLANTEKtN

187

ANKARA

ARALIK, 1991

1 C 1 N0 E K 1 L E R

ONSOZ .......•......................................... II

lC1NDEKlLER III

TANIMLAR

I.GtRl~ 1-9

1.Ama C 3

2. Kapsam ve DOzen 4

3.Terimler 6

Not1ar 0 • • • • • • • • 9

II.INDEKSLEME 10-58

1.1ndeksleme Dilleri 21

2.1ndekslemenin Tutarllllglnln Ol~ulmesi 22

2.1.Tutarll1lgl Belirleyen Faktorler 24

3.1ndekslemenin Niteligi 27

4.Post-Coordinate Indeksler .•....................• 28

4.1. Thesaurus 33

4.2.Konu Ba~11g1 Listeleri 34

5.Pre-Coordinate !ndeksler 40

5.1.Zincirleme Indeks 43

5.2.KWIC, KWOC Indeksleme 45

5.3.PRECIS 50

5.4.Tam Metin Indeksleme 51

Not1ar 54

III.BILG1SAYARLAR VE INDEKSLEME 58-81

1.B11g1sayar1arln B11g1 Merkez1erinde Ku11anlml .. 59

2.B11gisayar1arln !ndekslemede Kullanllmasl 64

2.1. Bilgisayara Dayall Indekslemede Veri Tabam

01 u~turulmas, 65

3.Bilgisayara Dayall Tarama 69

4.Tarama Strat~jisi 73

N-ot.l ar 79

IV.TORKIYE'DE DURUM 82-95

Notl·ar ·.. 0.............................. 95

V. SO·HUe ••••••••••••••••••••••.•••••••••••• 0 • • • • • • • • • • • 97

EK:ORNEK INDEKSLEME PROGRAMI 110-121

Bl BUVOGRAFYA 122

\

II.INDEKSlEME

Ad1 ister kutuphane, ister dokumantasyon merkezi,

isterse enformasyon merkezi olsun, butun bilgi merkezlerinin

temel i~levi, depolad1klar1 bilgiye kullan1c1lar1n1n

gereksiniml eri dogrultusunda ul a~makt 1r. "Depol ama" terimi i le

anlatllmak istenen §ey her tUrlu bilginin ve bilgi ta~lYlclslnln

nerede bulundugunu belirlemek i~in yap11an i§lemdir. Depolanml~

olan bu bilgiye ula§ma i§lemi ise genel olarak BllGl ERl~lM

olarak adlandlr111r.(I)

tndeksleme, bilgi eri§imde kullanl1an temel i~lemlerden

biri, belki de en onemlisidir.Ancak burada soruya dogrudan yan1t

veren "eri~im" ile yukar1da sozunO ettigimiz, bilgi i,eren

dokuman ya da dokumanlara ula§lm1 ifade eden "bilgi eri~im"i

birbirine kar1~t1rmamak gerekir. Bilgi eri~imde bilginin

kendisini degil; bilgi ta~1Ylclslna ula~lm soz konusudur.(2)

Bir indeksin temel i~levi de, indeksleme arac191yla

depolanml~ alan dokUman ya da dokumanlara eri~imdir. Bu depolama

indeksleme ile belli kurallar dogrultusunda yapl1maktad1r.

Depolama ve eri§im birbirinden ayrllmaz iki i~lemdir.

Indeksleme i~lemi, depolama SlraSlnda ba~lar ve eri~im sonuna

kadar devam eder. Burada gozden ka~lrl1mamasl gereken iki nokta

~udur: (a) Bilgiye gereksinim duyan ki~i, kendisinin 0 bilgi

10

ile ilgili dokQman ya da dokQmanlarln yer aldlgl indeksi daha

verimli bir ~ekilde kullanabilmesi i~in indeksin haZlrlanl~lnda

uygulanan indeksleme ilkelerine gereksinim duyar,(b) lndeksleme

yapa ki~i ise, haZlrlanacak indeksin potansiyel kullanlCllarlnln

kimler olacaglnl hesaplamak zorundadlr.(3)

lndekslemede Qzerinde onemle duracaglmlz nokta, temelde,

konu indekslemesidir. Her ne kadar yazar ve eser adlarl i~in de

bazl indeksleme teknikleri soz konusu ise de, bunlar konu

indekslemesi kadar zor ve karma~lk degildir.

Konu indekslemesi, ozel bir konuda gereksinim duyulan

ilgili dokuman ya da dokQmanlara eri~imi saglayan bir dizi

i~lemle ger~ekle~tirilir. Bu tarzdaki bir indekslemede

kar~lla~llan ilk sorun, dokQmanln hangi konuda oldugunun

saptanmasldlr. Her zaman kolay olmayan bu i~, iyi bir

indekslemede yapllabilmesi ve dokUmanln KONU ANAL1Zl'nin dogru

ve tam olarak yapllabilmesine baglldlr.

lndeksleme i~leminin ilk ve en onemli a~amasl olarak kabul

edilen konu analizinde indeksleme i~lemini yapan ki~i dokQmanln

konusunu, en aZlndan genel terimlerle, a~lk~a

belirlemelidir.Bu ki~inin belirtilen i~lemi yapabilmesi i~in

bilgi alanlarlnln tOmUnde uzman olmasl gerekmez. Bununla

birlikte alanlarln yaplsl ve aralarlndaki ili~kinin bilinmesi

boyle bir ~all~mada son derece yararlldlr. Bu da gostermektedir

11

ki, KONU ANAL1Zt, belli bir bilgi alanlnln analizi degil,

dokumanln i~inde yer alan konu ya da konularln belirlenmesidir.(4)

Bu belirleme i~lemi ile dokOman i~inde yer alan konu ya ~a

konular, indeksleme i~lemi i~in uygun olan terimler ile ifade

edilir. Yani, konular kavramlar halinde belirlenir ve bu

kavramlar uygun terimlere adlandlrlllr.(5)

Sir indeksleme i~leminde dokuman i~inden ~ok saYlda kavram

belirlenmesi AYRINTILI (EXHAUSTIVE) bir indeksleme yapl1dlglnl

gosterir.(6)

Ayrlntlll bir indeksleme yapll1p yapllmadlg1 aynl

dokUmanln iki ayrl ki~i ya da merkez taraflndan indekslenmesi

sonucu kar~lla~tlrmall olarak ortaya konulabilir.(7) Ornegin, X

dokumanl i~;n A merkez; xl, x2, x3, x4, x5 ~eklinde be~ kavram

belirlemi~ olsun. Aynl dokOman i~in B merkezi de xl, x2, x3 gibi

u~ kavram belirlemi~ olsun. Bu durumda A merkezi, B merkezine

gore daha ayrlntlll bir indeksleme yaplyor demektir. 0 halde

denilebilir ki, ayrlntll1 indeksleme merkezin indeksleme

politikasl ile dogru orantllldlr ve kullanlcllarlnln

gereksinimleri goz cnUne allnarak saptanlr. Eger ayrlntl1l bir

indeksleme yaplllyor ise, yani her dokUman i~in ~ok saylda

kavram saptanlyorsa, bu durum DER1NLEMES1NE (DEPTH) indeksleme

politikasl olarak adlandlrl1lr.(8)

Bir dokumanln indekslenmesinde insan faktcrUnun cnemi ~ok

12

bUyUktUr. DokOmanln i~inde yer alan ve konuyu ifade eden

kavramlarln saptanmaslnda her ~ey indeksleme yapan ki~inin

kararlna baglldlr. Bu konuda kesin bir kriter btilunmamakla

birlikte, ;~lemi kolayla~tlracak bazl yollar vardlr. Bunlarln

ba~lnda da, dokUmanln i~inde yer alan konu ya da konular ile

bunlara bagll alt konularln saptanmasl anlamlna gelen

indekslemede OZETlEME (SUMMARIZATION) i~lemi gelir.(9) Ornegin,

"Fatih D6neminde KOtUphaneler" konulu bir dokUmanln 6zetleme

i~lemi yaplldlglnda ~6yle bir sonu~ kar~lmlza ~lkar:

KUtGphaneler : Osmanll imparatorlugu : 15.YGZY11

Burada birbirlerine karl§tlrllmamasl gereken noktalar

"6zetleme i§lem;" ile "derinlemesine indeksleme"

politikalarldlr. Yukarldaki Dzetleme i§leminde tUm kavramlar

ifade edilmemi~ olabilir. Ornegin dokUman, Fatih devrindeki

kUtGphanelerin toplumdaki yerlerini, ya da bu kGtOphanelerde

yapllan i§lem ve hizmetleri, veya bunlarln hepsini a~lkllyor

olabilir. Bu kavramlar indekslemede yer almasl gerektigi halde

6zetlemede g6rUlmemektedir.

Sir dokOmanln indekslenmesinde bundan sonra karar

verilecek nokta, konu analizi yaparken kabul edilen kavramlarln

SPESiFIKLiGl'nin (SPECIFICITY) derecesidir. Bu konu SaYln

Do~.Dr.Necmeddin Sefercioglu'nun doktora tez ~all§maSlnda

ayrlntlll olarak incelenmi§tir. Do~.Dr.Sefercioglu, eserinde

13

"spesifiklik ilkesi"nin yanlslra daha baika ilkelere de

deginmiitir. Bunlara, S1raSl geldiginde bizim ~a11~mamlz i~inde

de yer verilecektir.(10)

Bir terimin spesifik derecesini saptarken dokuman i~inde

yer alan kavramlar araslndaki iliikiye bakmak gerekir. Bu

iliikiyi TOR/CINS (GENUS/SPECIES) olarak nitelemek mOmkundur.

Indekslemede bu iliiki, bir tur ile bu ture ait ~eiitler

araslndadlr. Ornegin, universite kOtuphaneleri, kutuphane

turunun cinsi durumundadlr. Aynl zamanda, universite

kutOphaneleri ile halk kiltOphaneleri, kutuphane tilrunun

~e~itleridir.(ll)

Do~.Dr.Sefercioglu, doktora ~allimaslnda spesifiklik

konusunda, konu giri~ler;n;n YUkarlda anl1an cins altlnda

yapl1masly1a, konuya dogrudan ulailmln sag1anacaglnl

be1irtmektedir. Vine aynl eserde, her kutuphane i~in durumun

boyle olmadlgl, Ornegin, bir halk kutuphanesi ile bir universite

kutuphanesi i~in gereksinimlerin farkll olacagl, bu durumda da

konu giri~inin cins altlnda yapl1mayabilecegi belirti1miitir.(12)

Indekslemenin iki i~lemi AYRINTILILIK ve SPESIFIKLIK,

bilgi eri~im sisteminin tutarllllglnl belirleyen iki onem1i ol~Ume

dogrudan etki eder. Bu iki 61~um, tarama sonucunda ortaya ~lkan

ER1~lM ve KESINLIK (RECALL ve PRECISION) oranlarldlr.Eger bir

kullanlclnln gereksinimi i1e i19i1i dokUman1arln tilmune eri~im

14

ger~ekle~ebiliyor ise, bu durumda kullanllan indeksin eri~im

oranl %100 olarak belirtilir. Ancak , teorik" olarak bunun

saglanmasl i~in tek yol dermede bulunan tOm dokOmanlarln tek tek

taranmasldlr. Bu durumda da, konuyla ilgisi olmayan dokOmanlar

da elden ge~ecektir. Bu da indeksin kesinlik oranlnl

dU~Orecektir. ~OnkO, bir indekste ne kadar az dokOman taranlp

konuyla ilgili olarak ne kadar ~ok dokOman elde edilirse,

kesinlik oranl 0 derecede yOkselecektir.(13} Eri~im ve Kesinlik

oranlarl i~in ~u formUlleri vermek mOmkOndOr:(14}

Eri~ilen ilgili dokUman saY1SlER1~lM ORANI = x 100 %

Dermedeki ilgili dokOman saY1S1

KEstNLtK ORANIEri~ilen ilgili dokOman saY1Sl

Dermede taranan dokUman saY1S1x 100 %

Qrnek verecek olursak, dermemizde A konusunda 20 adet

dokOman bulunsun. 50 dokOmanl tarayarak bunlarln 15'ine eri~imi

ger~ekle~tirebilecegimizi varsayal1m. Bu durumda yukarldaki

formOlleri kullanacak olursak,

15ER1~tM ORANI =---- x 100 %= %75

20

15KEstNLtK ORANI =---- x 100 %= %30

50

15

sonucuna Ula~lrlZ.

Konu analizinde, bazl durumlarda, ozetleme yaparken birden

fazla CtNS'le kar§lla§abiliriz. Dokumanln i~erdigi tum konularl

belirtmek i~in cinslerin tumunU belirlemek gerekir. Drnegin,

"KDtDphanecilikte Teknik Hizmetler t~in Hazlrlanml~ Bir SozlUk"

adll bir eserin ozetlemesi ~u §ekilde yapllabilir:

KUtDphanecilik Teknik Hizmetler : SozlDk

Cinsler araslndaki ayrlmln belirlenmesi, konu analizindeki

girdileri indekslemenin en onemli noktalarlndan biridir.

Yukarldaki ornekte KUtUphanecilik, bir Disiplin'dir. Disiplin,

bilginin bir dall olarak tanlmlanabilir.Teknik Hizmetler ise,

tek ba§lna konuyu ifade etmeyen bir PHENOMEN'dir. Birden fazla

disiplin taraflndan Dzerinde ~all~ma yapllabilir ve disiplin

alanlnda yapllmakta olan bir ~all§maYl belirtir.(15)

Konuyu belirten kavram veya kavramlar dokDmanln ne

hakklnda oldugunu gosterir. Bunun yanlnda bir de dokDmanln

bi~imini belirten kavramlar vardlr ki, bunlar da bize dokGmanln

F1Z1KSEL Bl~lM'inin ne oldugunu a~lklar. Fiziksel bi~ime ili§kin

kavramlar, konuya ili~kin kavramlarl etkilemez ve degi§tirmez.

Drnegin,"Kullanlcl Egitimi" konulu bir dokuman, film ya da kitap

bi~iminde olabilir. Ancak, fiziksel bi~imi ne olursa olsun, konu

bundan etkilenmez.(16)

16

Bi,ime ililkin bir ba§ka kavram grubu da, SUNUS Bt~tMt'ne

ililkin olanlardlr. Bu gruptaki kavramlar, dokQmanln konu

i,eriginin ozel dilzenini belirtir. Sunu§ bi,imine ili§kin

cins'ler araslnda §unlar saYllabilir:

- Dil: TQrk~e, tngilizce, Almanca vb.

- Matematiksel Bi~im: tstatistikler, formillller vb.

- Edebi Bi,im: Denemeler, mektuplar vb.

- Resim Bi,imi: Diyagramlar, ~izimler, lekiller vb.

- Dermeye tlilkin Bi~im: Ansiklopediler, antolojiler vb.

- Anahtar Eserlere tlilkin Bi~im: Bibliyografyalar,

indeksler vb.(l7)

Bazl durumlarda Bi,im'e ililkin kavramlar Disiplinlerden

daha fazla onemlidir. Drne~in, "Tilrkiye Tarihi" konulu bir

dokilmanda Tilrkiye, Bi,im'e ili§kin bir kavram, Tarih ise bir

Disiplin olarak gorillse de, Tilrkiye kavraml, bize dokilmanln ne

hakklnda oldugunu Tarih'ten daha fazla ifade etmektedir. Bu

durumda TQrkiye, ENTELLEKTOEL Bt~tM (INTELLECTUAL FORM) dir.(18)

Phonemen'e ililkin kavramlar, ne §ekilde olursa olsun tek

ballarlna bir anlam ifade etmez, ancak yanlarlna geldikleri

disiplin ile bir biltiln olulturur ve bir anlam tallrlar. Bu

kavramlar, dermenin bilyilk bir klsmlnda kullanllabilen

kavramlardlr ve FASET (FACET) (19) olarak

17

adlandlrlllrlar. Slnlflama sistemleri taraflndan slkllkla

kullanllan faset'ler, alfabetik konu yakla~lml i~in de

kullanllabilir.Ozellikle Evrense] Onlu Slnlflama Sistemi, buyuk

ol~Qde faset'lerden yararlanlr. Faset'lerin alfabetik

indekslerde ve slnlflama sistemlerinde kullanlml B.C. Vickery'in

eserinde ayrlntlll olarak ele al1nml~tlr.Biz konuyu dagltmamak

i~in burada daha fazla ayrlntlya girmiyoruz.(20)

Bir dokumanln i~erdigi kavramlar, sozunu ettigimiz

noktalar dikkate allnarak saptandlktan sonra, Slra bu

kavramlarln indeks terimleri.olarak adlandlrllmasl i~lemine

gelir.Terimlerin secilmesinde de bazl noktalara dikkat etmek

gerekir.

Terimlerin se~ilmesinde dikkat edilecek noktalarln

temelini Cutter'ln ve Haykin'in ortaya koydugu ilkeler

olu~turur.Do~.Dr.Sefercioglu, call~maslnda bunlarl be~ ilke

olarak toplaml~tlr:(21)

1. Okuyucunun hedef allnmasl ilkesi: Indeks hazlrlanlrken

gOdOlen ama~, kullanlclnln eri~mek istedigi dokumanlara kolayca

ula~masldlr. Bu ula~lmda eri~im oranlnl yukseltmek i~in

kullanlclnln konuya nasll yakla~acaglnln onceden tahmin

edilmesi yerinde olacaktlr. Indeksleme yapan ki~inin kullanlcl

grubunu yaklndan tanlmasl, isteklerini ve tarama tarzlnl

saptayabilmesi onemlidir.

18

2. Tek'lik ilkesi: Bu ilke~en ama~, aynl konuyu ifade eden

birden fazla terimin bulunmasl durumunda, kullanlclnln zor

duruma dU~meden tUm dokUmanlarl tek bir ba~11k altlnda

bulabilmesidir.Boylelikle, aynl konuyu ifade eden dokUmanlar

indekste, de9i~ik yerlerde olmayacaktlr.

3. Spesifiklik ilkesi: Bu ilke Uzerinde daha once

duruldu9u i~in burada daha fazla ayrlntlya inilmeyecektir.Ancak,

spesifik terimlerin konuya do9rudan ula~1ml sa9layabilece9ini,

bunun yanlnda kullanlclnln gereksinimlerinin neler oldu9unun

saptanmaslnln onemli oldu9unu hatlrlatallm.

4. Kullanl~ta yayglnllk ilkesi: Konu giri§i olarak

se~ilecek terimlerin, kullanl§ta yayglnll91 bir anlamda

"Okuyucunun Hedef Allnmasl tlkesi" ile ba9lantllldlr. Kullanl§ta

yayglnl1k ilkesi uyannca terim olarak se~ilecek kelime ya da

kelimeler, kullanlmda belli bir yayglnll9a sahip olmall,

kullanlcl, ilgilendi9i konuyu bu terimler altlnda aramalldlr.

tndekslemede de bu ilke ge~erli olabilir. Ancak, terimlerin

se~ilmesinde s1kllkla kar§1la§1lan bir ikilem, bunlarln,

bilimsel mi yoksa gUnluk dildeki kullanlmlarlnln ml se~ilece9i

sorunudur. Bu durumda karar, indeksleme yapan ki§inin birinci

ilkeyi de goz onUne alarak verecegi karara baglldlr.

5. Yabancl dilden terimler kullanmama ilkesi: Bu ilke

uzerinde tartl§mak bile gereksiz gorulmektedir. Bazl durumlarda

19

saklnca yarataca~1 s6z konusu gibi g6rOnse de, ilke altlnda

verilen a~1klama, bu saklncaYl ortadan kaldlrmaktadlr.

A~1klamada, "(a) yerli dilde konuyu belirtecek uygun bir terim

bulunmadl~1 ve (b) 6zellikle bilimsel adlarda, yabancl terimin

ana dildekine g6re tam bir kesinli~e sahip oldu~u durumlarda"

yabancl dildeki terimin kullanl1abilece~i belirtilmi~tir.

Bunlar dl~1nda dikkat edilecek noktalardan biri,

yazl1l~larl aynl olan fakat cOmledeki anlaml degi~ik olan

kelimelerdir (Homographs).(22) Tarama s1raslndaki kombinasyonlar

buna bir 61~Ode a~1kllk getirebilir. 5rne~in "Yazma" kelimesinin

taranmaSl istendi~inde, bunun kOtOphanecilikteki yazma eserleri

mi, yoksa bir tekstil OrOnO olan yazmalarl ml kastettigi

kombinasyonla belirlenebilir.

Di~er bir nokta da, tOm isimlerin tekil ya da ~o~ul

olabilece~idir. Bunlarln her iki tarzlnln da indekste yer

alabilece~i dO~On010rse, birli~in sa~lanabilmesi i~in, indeks

teriminin se~ilmesinde hangisi kullanl1malldlr ?

Konularln birden fazla kelimeden meydana gelmesi her zaman

so-run olmu~tur. 5rne~in, "Ticari Gemiler" konulu bir dokOman

i~in hangi kelime konu giri~i olarak kullanl1malldlr? Genelde

tercih edilen, her iki kelimenin de d6nO~Omlti olarak

kullamlmasldlr.

20

BaZl durumlarda iki temel konunun birle§mesinden olu§an

konu giri§leri s5z konusudur. 5rnegin, "Ansiklopediler

Bibl iyografyasl " konulu bir eserde konu giri§i ne olmalldlr ?

Burada da kelimeler d5nU§OmlO olarak ele allnabilir. Ancak,

Bibliyografya-Ansiklopedi ile Ansiklopedi-Bibliyografya aynl

anlaml ifade etmeyebilir.

II.1.1NDEKSLEME DILLERl:

Konu analizine ve bunda saptanan kavramlarln indeks i~inde

ifade edilecegi terim ve kelimelere d5nU§tUrOlmesinde dikkat

edilmesi gereken noktalara degindikten sonra; §imdi de

indeksleme slraslnda indeksin temellendirildigi INDEKSLEME

DILLER1'ne deginelim.

Genel olarak, indeksleme dilleri Oce ayrlllr:

1. KontrollU (Controlled) Indeksleme Dili: Bu slnlfa giren

en 5nemli 5rnekler, Sears List of Subject Headings, LC List of

Subject Headings ve bir~ok konuda hazlrlanml§ olan

Thesaurus'lardlr. Bunlar, dokOmanln indeksleme i§lemine

ba§lamadan 5nce hazlrlanml§ listelerdir. Indekste kullanlml

kabul edilen terimler, bu tOr listelerin catlslnl olu§turan

kontrollO bir dile dayandlrllarak slralanlr. Daha sonra

indeksleme yapan ki§i, elindeki dokOmanda yer alan kavramlarl

ifade eden terimleri bu listeden se~er. KontrollU indeksleme

21

dilleri genellikle indeksleme terimlerinin bir ki~i taraflndan

belirlendigi sistemlerde kullanlllr.(23)

2. Oogal (Natural) Indeksleme Oili: Bu tUr indeksleme

dilinde dokUmanln dili indeksleme dili olarak kullanlllr. Burada

dokUman i~inden allnan kelimelerden olu~an terimler, indeks

giri~i olarak kullanlllr. Ancak bu durumda dokUmanln i~indeki

kelimelerin tek tek taranmaSl soz konusudur. Bu da manuel olarak

yaplldlglnda olduk~a gO~ bir i~tir.(24)

3. Baglmslz (Free) Indeksleme Oili: Bu indeksleme dili

kontrollU indeksleme dilinden kolayca ayrlllrsa da, dogal

indeksleme dili ile ~ok benze~ir. Bu grupta dokuman i~indeki

kavramlarl ifade eden herhangi bir kelime ya da terim indeks

giri~i olarak kabul edilebilir. Kelime ya da terim belli bir

listeden allnmadlgl i~in kontrolU zor, buna kar~lllk bir liste

ile Slnlrll olmadlgl i~in de konularl ifade etmede daha

yeterlidir. Oogal indeksleme dili ile olan benzerligi, yine

belirli bir listeye bagll olmamaslndan ileri gelmektedir.(25)

II.2.1NOEKSLEMENIN TUTARLILIGININ OL~OLMES1:

Onceki bolUmlerde bir indeksin eri~im oranl ile kesinlik

oranl Uzerinde durulmu~tu. Burada deginmek istedigimiz nokta,

bir indekslemenin tutarllllglnln nasll ol~Ulebilecegi, bunda

hangi kriterlerin kullanlldl91dlr. Bu i~lem esnaslnda,

22

gerekenler, bir dokUman ile bu dokUman1n indekslenmesini yapacak

birden fazla ki§idir. Elimizdeki dokUman degi§ik ki§iler

taraf,ndan indekslenir. Bu ki~ilerin olu§turduklar1 indeks

giri§leri kar§11a§t1r,11r, indeks giri§leri aras1ndakibenzerlik

ya da ayr,l,k, tutar111,k oran1n1 saptamada yard,mc1 olur.(26) Bu

konuda en bilinen formUl §oyle gosterilebilir:

Inci ve 2nci Ki§inin Se~tigi Ortak tndeks Giri§leri SaY1s1

Inci Ki§inin + 2nci Ki§inin Se~tigi tndeks Giri§leri SaY1s1

Bunu sembollerle ifade etmeye ~al'§1rsak, §oyle bir gorUnUm elde

ederiz:

X=y saY1S1 (ortak indeks giri§lerisaY1s1>Tutarl,11k Oran1 -----------------­

t + z indeks giri§leri saY1S1

Burada x ve y, 1. ki§inin ve 2. ki§inin indeks

giri§i olarak ortak tesbit ettigi terimleri; t, 1. ki§inin

se~mi§ oldugu indeks giri§ saY1S1nl; z, 2. ki§inin se~tigi

indeks terim saY1Slnl belirtmektedir. Ornek verecek olursak, bir

dokUman iein 1. ki§i 7 indeks giri§i (a, b, c, d, e, f, g); 2.

ki§i ise 5 indeks giri§i (a, b, e, f, h) saptaml§ olsun. Bu

durumda yukarldaki formU1U uygulayacak olursak, (GorUldUgU gibi,

her iki ki§i de 4 terimi ortak indeks giri§i olarak

benimsemi§tir (a, b, e, f» kar§1m1za §oyle bir sonue ~1kacaktlr.

23

4 4= ------ = 0.33

7+5 12

sonucu elde edilecek ve bu dogrultuda indekslemenin tutar11l1k

oran1n1n %33 oldugu soylenebilecektir.

11.2.1. TUTARLILIGI BELIRLEYEN FAKTORLER:

Bir indeksin tutar11g1, yukar1da da bahsedildigi gibi,

indeks terimi olarak se~ilen indeks giri~leri ile indeksleme

i§ini yapan ki~i Uzerinde yogunla~maktadlr.(27)

Bu iki temel ogeye etki eden faktorlerin indeks

Uzerinde de buyuk rol oynayacagl bir ger~ektir.Bu hususta ilk

faktor olarak, indeks giri§i i~in secilmi§ terimlerin saY1S1 ele

a11nabilir. Indeks giri§i olarak secilmi§ terimlerin saY1S1nl

tutar1111k yuzdesi ile kar~1la~t1rmall bir grafik haline

donU~tUrecek alursak, once yUkselen sanra al~alan ve nihayet

tekrar yUkselen bir grafik elde ederiz (Bkz. ~ekil 1).(28)

TU YT 0A ZR DL E1 SL 11K

Belirlenen Terim SaY1s1~ekil 1.

24

Bunun nedeni,bir dokOman i~in se~ilmi~ terimler saylca az oldugu

takdirde bu terimlerin dokOmanln genel konularlnl ifade

edecegi, bu durumda da ka~ ki~i bu dokUmanl indekslerse

indekslesin, aynl terimleri se~me olasll1g1nln yOksek olacagl

ortadadlr. Bu da,tutarllllgln yOzdesinin yOksek olacagl anlamlna

gelir. Ancak, terim saYlsl arttlk~a bu durum ayrlntlya

inildigini gosterir ki, bu durumda da, farkll ki~iler

ayrlntlya farkll a~11ardan yakla~abilecek, sonu~ta toplam terim

saY1Sl araslnda benzer ya da e~ olanlar aZlnllkta kalmaya

ba~layacaktlr.Bu da, tutarllllgln yuzdesinin ayrlntlya inildik~e

dO~ecegini gosterir. Terim saptamada ayrlntlya inme i~ini devam

ettirecek olursak, bir dokOmanln tUm ayrlntllarlnln terim olarak

ifade edilmesi gUndeme gelecektir ki, bu durumda da tutarllllk

yUzdesinin tekrar yOkselmesi soz konusudur.

Bir indeksin tutarll11g1nl belirleyen bir diger faktor,

indeks dilinin kontrollO ya da baglmslz indeks dili olmaslna

baglldlr. Eger, iki indeks~iden biri, indeks dili olarak

kontrollu, digeri ise baglmslz indeks dilini kullanlyorsa,

terimlerin aynl olma ~ansl yok denecek kadar azdlr. Bu durumda

da indeksin tutar111191 azalacaktlr. Vine indeks~ilerin ikisinin

de indeks dili olarak baglmslz indeks dilini se~mi~ olmalarl

yani metnin i~indeki terimler + dl~arldan allnan terimler

kullanabilmeleri, iki ayrl ki~inin aynl konuyu degi~ik

terimlerle ifade etmelerine yol a~abilir.!ndeksin tutarll11gl bu

25

durumda da du§ebilir. Buna kar§lllk kontrollu indeksleme dili

kullanllmasl halinde aynl konunun de~i§ik terimlerle ifade

edilmesi olaslll~l azalmakta, bu da indekslemenin tutarllll~lnl

yukseltmektedir.

DeuneQ bir faktor de, kullanllan indeks terimlerinin

spesifiklik dereeesidir. E~er, elimizde indeks giri~i iein

konularl ifade eden terimlerden olu~an bir liste varsa, bu

listenin boyutlarl da tutarll11~a do~rudan etki eder. Burada,

ikinei faktor ile benzer bir etkile~im soz konusudur. Eldeki

liste ne kadar ayrlntlya inmeye olanak sa~lamaktadlr? Konular

spesifik olarak ifade edilmekte midir ? DokQman ele allndl~lnda

iki ayrl indeksei aynl dokQmanl eldeki listeyle aynl spesifiklik

dereeesinde indeksleyebilecek midir? Birinin, konuyu genel

hatlarlyla, di~erinin daha spesifik indekslemesi tutarll1l~1

du§urebilir.

DordQncQ faktor, konunun ozellikleri ve terminolojisi ile

ilgilidir. Bu faktor asllnda terimlerin saptanmaslnda dikkat

edilecek ilkelerle de yaklndan ilgilidir. Konu eok ozel bir

konu olup, spesifik terimlerle ifade edilmesi gerekebilir. Vine

konuyu ifade eden terimler eok ozel terimler olup, kullanl1an

dilde tam bir kar§111~1 bulunmayabilir. bu durumda indeksleme

yapan ki~iler kendilerince bir kar~lllk bularak dokumanl bu

terimler alt1nda indeksleyebilirler.

26

Bir ba~ka fakt6r ise, indeksl.eme i~ini yapan ki~ilerden

kaynaklanlr. Indeksleme yapan ki~ilerin egitim durumlarl

indekslemeyi yaklndan etkileyecektir. Ornegin, konu Uzmanllgl

alanl egitim olan bir ki~i ile, konu uzmanllgl alanl sosyoloji

olan bir ki~inin aynl dokumandaki konulara yakla~lml farkll

olabilir.Bu durumda eger tutarllllk 6l~ulecekse,indekslemeyapan

ki~ilerin aldlklarl egitimin benzer durumda olmasl gerekir.

Altlncl fakt6r olarak, indeksleme yapan ki~ilerin bu i~lem

slraslnda kullandlklarl araclardan kaynaklanmaktadlr. Cogu zaman

indeksleme yapan ki~i, ozellikle baglmslz indeksleme dili

kullanlyorsa, s6z1uk, ansiklopedi, elkitabl gibi araclardan

yararlanlr. Bunlar da indeksin tutarll11Qlna terim secimi

konusunda dogrudan etki eden ara~lardlr.

Son faktor dokumanln uzunlugudur. Klsa bir dokumanda

se~ilecek indeks giri~ terimleri de az say1da olacak, sonu~ta

tutarllllk artacaktlr. Yani, klsa bir dokumanda ana konu ve buna

bagll alt konular herkes taraflndan kolayllkla saptanabilir.(28)

11.3. INDEKSLEMENIN NtTElIGt:

Bir indekslemenin sonucunda olu~an indeksin niteligi,

kullanlcl gereksinimi ile tarama sonucunda elde edilenlere

bakarak anla~11abilir. Ancak, tarama sonucunun allnmaslnda en

ba~tan, yani kullanlcldan ba~lamak uzere, tarama sonucunun

27

a11nmaSlna kadar ce~it1i faktor1er ro1 oynar.(29}

Bun1ar araslnda ilk olarak e1e a11nmasl gereken

ku11anlcldlr.Ku11anlcl hangi konuda bi1giye gereksinimi oldugunu

kesin hatlarly1a bilme1i, eger taramaYl bir enformasyon uzmanl

araclllglyla yapacaksa, uzmana tUm ayrlntl1arl ve s1nlr1arlyla

konuyu ifade edebi1melidir. Enformasyon uzmanl da ku11anlclnln

gereksiniminin ne oldugunu tam olarak an1aml~ olmalldlr. Konunun

tam olarak belirlenmesinden sonra, tarama i~lemi yapl11r. Tarama

i~leminde belirli bir veri tabanlnda yer alan veriler,

gereksinim dogrultusunda ve bir tarama stratejisi i1e, indeks

terim giri~leri ve indeks1eme teknigindenden yararlanarak

bulunmaya Ca11$111r. Ancak burada, tarama stratejisinin dogru

saptanmasl, indekslemenin sag11k11 bir yaplda olmasl, indeks

terimlerinin daha once belirttigimiz kriter1er de dikkate

a11narak dogru saptanmasl onem1idir. ~Ophesiz bunlarln herbirini

kendi i~inde daha da ayrlntl1andlrmak mOmkOndOr. Hatta bu

ayrlntllandlrmaYl taramanln yapl1dlgl yerin lSltma, l~lklandlrma

ve ses duzenine kadar indirmek mumkundur.

11.4. POST-COORDINATE INDEKSlER:

Bir dokilmanln konusunu yansltan indeks giri~ terimleri cok

boyutlu karakterdedir. Eger bir dokQman IITurkiye'den A1manya'ya

GoC Eden Fabrika l~cilerill konusunda ise indeks giri$ terimleri

olarak $un1ar secilebi1ir:

28

TOrkiye

Almanya

GoC

Fabrika t~cileri

Ekonomik tli~kiler

Bu durumda indeks giri~leri bir yaplslyla

ili~kilendirilebilir.

TOrkiye

Fabrikahcileri

1'\:---__ . GoC

. Ekonomik 11i~kiler

Almanya

Bu durumda, bu terimlerin herhangi birinden ya da

herhangi iki ya da daha fazlaSlndan hatta belki tOmOnden konuya

ula~mak mOmkOn olacaktlr. Bir bilgi eri~im sistemi, eger bu

~ekilde herhangi bir yolla indeks giri§i terimlerinin

kombinasyonuna imkan vererek tarama yapllmaslnl sagllyorsa, bu

POST-COORDINATE olarak adlandlrlllr.(30)

Post-Coordinate sistemler, 1940'larda ce~itli tipteki

29

kartlarln kullanlmlarlyla ortaya ~lkml~tlr ve daha sonra

bilgisayarlarln bu i~leme uyarlanmaslyla bilgisayara dayall

sistem haline getirilebilmi~tir. On-line olarak ~all§an bir

post-coordinate sistemde iki temel ozellik bulunmaktadlr:

1. DokOmanln eksiksiz tanlmlanmasl: Bibliyografik kim'ik

ve bununla birlikte indeks teriml~ri, varsa abstract.

2. DokOmanln altlnda indekslendigi indeks terimlerinin

listesi.(31)

Bir ara~tlrlcl, taramak istedigi terimin altlnda bazl

bibliyografik kimliklere rastlayacaktlr. Eger bu terimi bir

ba~ka terimle kombinasyonlu olarak kullanmak istiyorsa, ikinci

terimle ilk terimin ortak olarak kullanlldlgl bibliyografik

terimler, tarama sonu~unu verecektir. Bunu bir tablo ile

gostermeye ~all§lrsak,

30

D0 K0 MAN L A R

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

T

A X

B

C

D

E X

x

x

x

x xx

x

x x x

x

xx

x

x xE F X

R

t

G

H X

x x x x

x x

K X X X

xM

L

E

R

I

J X

L

M x

x

x

x

x

xx

xx x xx

x

x

x x

x

N X

o x xx x x x

x xx x

xp X x x x x x x

~eki1 3. Terim1erin Kombinasyonu (32)

~eki1de gorUldUgU gibi, dikey ve yatay kolon1arla yapl1an

kombinasyon1ar bize 0 terim1e i1gi1i bib1iyografik kim1tk1eri

verecektir. Dikey ko1on1arda bulunan X i~aret1eri bib1iyografik

31

kimligin hangi terimler altlnda indekslendigini, yatay

kolonlarda bulunan X i~aretleri ise indeksleme teriminin hangi

bibliyografik kimliklerde kullanlldlglnl gostermektedir.

2.~ekilde de gorUldUgU gibi, belirli bir mantlk i~inde

birden fazla terim araslnda kombinasyon yapllabilmektedir. Bunun

sonucunda da post koordinate sistemler hakklnda ~unlar

soylenebilir:

1. Tarama yaplllrken herhangi bir yolla terimler araslnda

kombinasyon kurulabilir;

2. Eldeki terimler araslndaki ili~kilendirme ~ok boyutlu

yapldadlr;

3. DokUmanl tanlmlamada kullanllan her terim, yine

dokUmanl tanlmlamada kullanllan diger bir terimle onem

derecesine bakllmakslzln e~it kabul edilmelidir.(33)

Ancak, burada goze ~arpan nokta, terimlerin onceden bir

liste halinde hazlr bulunmalarldlr. Bu da, kontrollu bir

indeksleme dili kullanlldlglnl gostermektedir. Kontrollil

indeksleme dilleri araslnda en bilinenleri bibliyografik

slnlflama ~emalarl, konu ba~llgl listeleri ve thesaurus'lardlr.

Bunlarln hepsi de terimleri hem alfabetik, hem sistematik olarak

gosterirler. Bibliyografik slnlflama ~emalarl i~in alfabetik

duzenleme ikincil onem ta~lr. Bunlar ilk olarak hiyerar~ik

32

dUzenlemeyi esas allrlar. Thesaurus'larda ise alfabetik

dUzenleme esas allnmakla birlikte gondermeler yardlmlyla

alfabetik liste icinde hiyerar~ik bir dOzen de kurulmu~tur.

11.4.1. THESAURUS:

Thesaurus, Bili~im Terimleri SozlUgUnde,

"bir bilgi erilim dizgesinde derlemin

konusuna giren kavram ve konularl belirten

anahtar sozcOkleri, bunlar araslndaki

anlamsal ve ureysel ili~kilerle birlikte,

devingen bir bicimde i~eren bir soz dagarl ya

da sozluk"(34)

olarak tanlmlanmaktadlr.

Terimlerin thesaurus i~inde yer all~ ve birbiriyle

ili~kilendirme bi~imleri thesaurus'un yaplslnl olu~turur. Bir

thesaurus, dokumanlarln indekslenmesi ve eri~iminde kullanl1an

bir dizi tanltacl (descriptor) i~erir. Bu tan1tac dizisine

indeksleme dili (indexing language) denir. Tanlta~lar

thesaurus'larda indeks girili olarak kullanl1an terimlerdir.(35)

Bir thesaurus'ta terimler !ngilizce'de kullanl1dlgl gibi

USE, USED FOR, BT, NT, RT sembolleriyle ili§kilendirilir. USE

indeks giri§i olarak kullanl1an terimin yerine kullanllan terimi

33

gasterir. USED FOR ise, USE kullanlmlnln tam tersi bir anlam

yaratlr. Vani, A USE B ifadesinde, A yerine B'nin kullanlml

ongarUlmU~, C USED FOR 0 ifadesinde ise 0 yerine C'nin

kullanlmlnln tercih edildigi belirtilmi~tir. Tam ters bir anlam

yarattlglnl A USE B = B USED FOR A ifadelerini yazarak

gosterebiliriz.

BT, ingilizce'deki Daha Geni~ Terim (Broader Term), NT ise

Daha Dar Terim (Narrower Term) olarak kar~lmlza ~lkmaktadlr ve

bu terimler,kullanllan terimin daha genel olanl ile ve daha azel

olanlnl belirtmede yararlanlllr. RT ise, ingilizce'deki ilgili

Terim'in (Related Term) klsaltllml~ ~eklidir ve terimler

araslndaki ilgiyi ifade etmede kullanlllr.

11.4.2. KONU BA~L1G1 lisTELERi:

Geleneksel konu ba~11klarl listeleri alfabetik yaplya

temellendirilmeleri baklmlndan thesaurus'lara ~ok benzer. Fakat,

hiyerar~ik yaplyl yeterli derecede belirtememeleri ve hiyerar~ik

yapl ile ili~kilendirme araslnda bir baglantl kuramamalarl

yanUnden thesaurus'lardan ayrl11rlar.

Konu ba~11g1 listeleri, Do~.Dr.Necmeddin Sefercioglu'nun

doktora tezinde ayrlntlll bir ~ekilde incelenmi~ ve §u

a~lklamalar yer alml~tlr:

34

"Konu ba~11klarl listeleri, ba~11k olarak

secilen kelimeleri, bunlara ait altba~11klar

ve ihtiva ettikleri yollama ve kapsam notlarl

ile birlikte alfabetik bir dizi icinde sunan

baslll eserlerdir. Bunlar araclllgl ile,

kutuphane koleksiyonuna giren herhangi bir

kUtuphane malzemesi iCin en uygun konu ba~11k

veya ba~11klarlnln ne olmasl gerektigi tesbit

edilebildigi gibi, bu konu ba~11klarlna

eklenecek altba~11klarla, hangi ba~11klardan

bunlara yollamalar yapllacagl da anla~lllr.

Boylece, konu ba~11klarl listeleri, alfabetik

konu katalogu uygulamaslnda onemli bir

kllavuz hizmeti gorur. Bu listelerin

sagladlgl kolayllklarl ~oylece ozetlemek

mUmkOndOr:

a. Listeyi kullanan kutuphanelerde aynl

eserler iCin aynl ba~11klar, aynl

altba~11klar ve aynl yollamalar kullanllacagl

icin konu kataloglamasl ~all~malarlnda bir

birlik ve standart saglanlr.

b. Boyle listelerin uygulanmasl ile,

ba~11klarln ve ona yardlmcl unsurlarln

bicimlerinde birlik elde edilir.

c. KutUphaneler, koleksiyona eklenen her

35

kitap i~in yeniden ba~llklar haZlrlarnak

yUkUnden kurtulrnu§ olurlar. Boylece, konu

katalogu ~all§rnalarlnln rnaliyeti dU§UrUlrnU§

olur.

~. Bu ba§llklarln kOtUphanelerce ayrl ayrl

haZlrlanrnaSl dururnunda ba§11klarln yaplldlgl

konularda geni§ bilgi sahibi uzrnanlara

ihtiya~ bulunacaktlr. Oysa, bUyUk

kOtUphaneler dl§lndaki kUtuphanelerde konu

uzrnanlarlnln ~all§tlrllrnaSl rnQrnkUn degildir.

Konu ba§11klarl listeleri boyle bir yukU

kUtuphanelerin Uzerinden alrnl§tlr. Konu

ba§llklarl listesini kullanrnaslnl bilen bir

kUtUphaneci, konu kataloglarnasl i§lerini

kolayllkla yUrutebilir.

d. Konu ba§11klarlnln listeler yoluyla

standartl a§rnaSl okuyucu yonUnden de kol ayll k

saglar: Okuyucu, gidecegi her kUtUphanede,

aynl konu veya kavrarnlarln aynl ba§llklarla

verildigini bilir. Gittigi her kOtUphanede

ayrl ba~llklarla kar§11a§acagl endi~esinin

yaratacagl psikolojik etkilerden uzak kallr.

e. Konu ba§llklarl listelerinin okuyucu

yonUnden saglayabilecegi diger bir kolayllk

da bu listelerin dayandlgl ternel ilkeler ve

36

kurallar hakklnda bilgi sahibi olabilecek

bulunan okuyucunun, kataloga Ula~1m konusunda

elde edecegi serbestliktir. Okuyucu, konu

ba~11klarlnln haZlrlanl~ felsefesi ve teknigi

hakklnda fikir sahibi olduktan sonra katalogu

daha kolayllkla kullanabilecektir. Alfabe

dUzeninin sagladlgl kolayllklar da buna

eklenince, konu ba~11klarlnln kullanllmasl

bUyUk bir mesele olmaktan ~1kacaktlr. Bunu

saglamak Uzere, kUtUphane katalogunun

ozelliklerini ve kullanllma teknigini

a~1klayan risaleler ~1karllmasl, katalog

kutu1arlnln ba~1na, kata10gun ku1lanl1l~1 i1e

i1gi1i klsa notlar konulmaSl bu konuda

yararll olabilmektedir."(36)

Do~. Dr. Sefercioglu bunlardan ba~ka Konu ba~11g1

Liste1eri Uzerinde ~a11~acaklarln kar~11a~acaklarl sorunlar

Uzerinde de onemle durmu~tur.Bu sorunlardan, bizim buraya kadar

Uzerinde durmadlklarlmlz ~oyle ozetlenebilir:

"Ba~llklarda ku1lanllan terimlerin anlam

degi~tirme egiliminde olu~u, Uzerinde onemle

durulmasl gereken bir mesele olarak kar~,mlza

~lkmaktadlr. Ger~ekten de popUler terim1er s1k

s1k an1am degi~tirmekte, yeni yeni an1amlar

37

kazanmaktadlr ...

... herhangi bir terimde vukubulan anlam

degi~ikligi, 0 terimin kaybettigi anlama gore

hazlrlanml~ konu ba~11klarlnda ve 0

ba~11klarla yapl1ml~ konu katalogu fi~lerinde

degi~iklik yapmayl gerektirir .••

.. .Bu itibarla katalogculann, konularla

ilgili literaturU yaklndan ve sUrekli olarak

izlemesi, terimlerin anlamlarinda vukubulacak

degi~iklik1eri tespit etmesi ve bunlarl konu

ba~11klarl i1e yo1lama1ara uygulamasl

gerekir .••

...Terim1er1e ilgi1i diger bir husus da, bir

konu i~in ba~11k olan terim i1e, okuyucunun 0

konu veya kavram i~in dU§UndUgU ad araslndaki

farktlr. Hatta aynl terimin degi~ik seviyedeki

okuyucular i~in belirttigi anlam farkll

olabilmektedir .

.•• Terimler1e ilgili bir ba~ka problem de konu

ba~11klarlnda bi1imsel terim1erin mi, yoksa

popU1er terim1erin mi kullanilacagl

meselesidir. PopUler terimlerin

kullanl1maslnln kabulU durumunda, bunlarln s1k

s1k anlam degi~tirmesi bir yana, bilimsel bir

kUtUphanede, bu kUtuphanenin koleksiyonunda

38

yeterli

ile

i~in

zorlugubulma

yer alan bUtUn eserler

spesifik terim

kar~lla~llacaktlr .

... konu katalogunun problemlerinden bir

ba~kaslnln da, gereksiz ba~llk ve yollamalar

yapma sonucu olarak, katalogun hacminde vuku

bulacak bUyUme oldugu soylenebilir .

... ba~llklarln anlam degi~tirme egiliminde

olu~u, terimlerde degi~iklik yapmak, eskiyen

terimlerin yerine yenilerini koymak, alt

ba~llk uygulamalarlnln makul bir hale

getirilmesi, yollamalarln dUzeltilmesi, fazla

alt bolUmlere ayrllmasl mUmkun olamayan

konulara ait ba~llklarln meydana getirecegi

uzun dizilerin kullanl~lnl kolayla~tlrmak

i~in dizme duzenleri yapllmasl gibi

problemler, katalogun haz1rlanmasl s1ras1nda

oldugu kadar, kullanl1l~1 slraslnda da

kendisini gosteren ve konu katalogunun ve

ba~11klarlnln sUrekli olarak izlenmesi

gerekliligini ortaya koyan hususlard1r."(37)

Thesauruslar ve Konu Ba~llgl Listelerinin yanlslra post­

coordinate sistemler araslnda saYl1an ve bu turdeki ~all~malar1n

ilklerinde biri olan UNITERM indekslerden de kisaca soz etmek

39

gerekir. Bu indeksleme ~e~idi kartlar uzerinde uygulanml~tlr.

Buna gore her konu ba~llgl icin bir kart olu~turulmu~, her kart

ise D'dan 9'a kadar 10 kolona ayrllml~tlrA Dokumana ait erilim

numarasl(demirbal no. ya da yer no. gibi) son hanesi uyarlnca bu

kartlara yerleltirilir. Boylelik1e sonu D'la biten butun

numara1ar aym ko10na, sonu l'le biten butan numara1ar aynl

ko10na vb. ge1ecektir. Daha sonra bir konu taranmak

istendiginde, 0 konuya ililkin kart Clkarl1arak i1gi1i

dokumanlara ulallm sag1anabi1ir. Terim1er araslndaki kombinasyon

da yine kartlar aracl11g,y1a gercek1eltiri1ir. Kombinasyon

yapl1masl istenilen terim1ere ililkin kartlar c,kart,larak bu

kart1arda ortak olan numara1ar saptan,r. Boylelikle yapl1masl

istenilen kombinasyona ili~kin dokumanlara u1a~lm sag1anml~

olacakt,r. Kart1ardaki ko10n1ar numaralarln kar~1la~t,rl1maslnda

bOyOk ko1ay1,k saglayacaktlr.

11.5. PRE-COORDINATE INDEKSLER:

Basl1, dizin1er ve ge1enekse1 kart kata10g1ar en bi1inen

pre-coordinate indekslerdir. Bu indekslerde goze ~arpan nokta1ar

~unlard,r:

1. Indeks girili olan terimlerin ~ok boyutlu olarak

ili~kilendirilmesi zordur;

2. Indeks giri~i olan terimler, yalnlzca ozel bir slrada

40

listelenmi~lerdir (AtCtD,E,F ... ). Bu durumda

digerlerine gore daha onemlidir;

ilk terim

3. Tam olarak imkanslz olmamakla beraber, tarama esnaslnda

terimlerin kombinasyonu zordur;(38}

Bilgi eri~im sistemlerinin belki de bilinen en basit

bi~imit kutUphanelerde kullanllan kart kataloglardlr. Ornegin t

elimizde daha onceki klslmda da sozOnO ettigimiz gibi

"TOrkiye'den Almanya'ya Go~ Eden Fabrikat~~ileri" konulu bir

dokOman bulunsun. Temel olarak dokOmanln konu ba~llklarl ~unlar

olacaktlr:

TOrkiye Almanya; Go~; Fabrika t~~ileri

Bibliyografik kimlikler, alfabetik konu katalogunda bu dort

ba~llk altlnda yer alacaktlr. Bu ba~llklardan herhangi biri

altlnda arama yapl1masl durumunda, dokUmana ula~mak mUmkOn

olacaktlr.Bununla beraber bu terimlerin hrhangi iki veya daha

fazlaslnln araslnda bir kombinasyon kurarak tarama yapmak ~ok

zor gozOkmektedir. Ornegin bir kullanlCl, Almanya ile TUrkiye

araslndaki ekonomik ya da politik ili~kileri gozden ge~irmek

istiyorsa, kart katalogda Almanya ya da TOrkiye ba~llklarl

altlnda bir tarama yapmak zorunda kalacaktlr.Bu tarama ile

sonuca ula~mak mUmkUn olsa bile, uygun eserleri belirleyebilmek

i~in gerekli olmayan eserleri de gozden ge~irme zorunlulugu

41

ortaya ~lkacaktlr. Bu kombinasyon, ancak aranan terimin, diger

terimlerle olan kombinasyonu, diger terim veya terimler eser

adlnda ya da katalog kartlnln sonunda yer alan diger konu

ba~llklarl araslnda yer almasl durumunda gercekle~ebilecektir.(39)

Diger bir yol da kombinasyon yapllacak terimlerin her biri

i~in tarama yapmak ve ortak olan kaYltlarl belirleme ~eklinde

olabilir. Ancak bu da, son derece slklCl ve zaman alan bir

i~lemdir.

Bir ba~ka yol da, bir ba~ll~ln altlnda alt ba~llk olarak

ikinci konunun kullanllmasl ile ula~lmln saptanmasldlr. Bu

durumda konu ba~llgl giri~i ~oyle bir gorunum sergileyecektir:

Turkiye - Ekonomik lli~kiler ya da

Turkiye - Ekonomik lli~kiler - Almanya

Ancak bu tarzdaki konularln hepsinin bir slrada gosterilmesi

kart kataloglarda kullanllan bir yol degildir. Bu gosterimde

ornek giri~imiz;

Turkiye - Ekonomik li~kiler - Almanya - Fabrikalar-l~ciler

~eklinde olacaktlr.

Bu derece ayrlntlll konu giri~leri kart kataloglardan ~ok,

basll1 indekslerde kullanlllr. Bu da, basll1 indekslerin bilinen

42

kart kataloglardan cok daha etkili bir eri~im araCl oldugunu

ortaya koymaktadlr. Bu durumda bir kullanlcl, TUrkiye altlndaki

giri~leri tarayarak, Almanya ile ilgili olanlarl

saptayabilecektir. Ancak, TUrkiye altlnda tarama yapmayan bir

kullanlcl bu esere ula~lm saglayamayacaktlr. Bu ula~lml saglamak

i~in, bir indeksde daha fazla giri~ yapl1maslna gereksinim

duyulmaktadlr. Basl1l bir indeksin dokUmana ula~lm seviyesini

arttlrmaSl post-coordinate eri~im sistemiyle ekonomik

olmayacaktlr. Daha once de belirtildigi gibi, post-

coordinate sistem, bir dokUman icin secilmi~ terimlerin herhangi

bir kombinasyon ile ula~lmlna izin verecektir.

Pre-Coordinate indeksleme sistemleri araslnda Zincirleme

(Chain), KWIC, KWOC indeksleme ile PRECIS saYl1abilir.

11.5.1. ZlNClRLEME (CHAIN) INDEKS:

Zincirleme indeks, bir slnlflama sistemine dayandlrl1an

alfabetik yakla~lmll bir indeksleme teknigidir. Temel olarak

slnlflanml~ bir kataloga alfabetik konu giri~leri olu~turup,

bunlarl alfabetik bir indeks ~eklinde duzenlemek icin

kullanl1lr. Bu i~in onderligini, kendi slnlflama ~emaSlna

uyarlayan Ranganathan yapml~tlr. Ele allnan dokuman, oncelikle

tUm yan konularlyla beraber bir slnlflama sistemi uyarlnca

slnlflanlr. Alfabetik indeks giri~ terimleri, belirlenen

43

Slnlflama numaraSlnln, Slnlflama sisteminin yaplsl uyarlnca

hiyerar~;k olarak par~alanmasl ile olu~turulur. Ama~, etkili bir

ula~lm i~in gerekli olan giri~leri meydana getirmektir. Bu, ~ok

karma~lk ve kullammda olanakslZ gibi gorUnen teknik i~in

Ranganathan'ln getirdi~i kolayllk bu i~de "ozelden genele" do~ru

zincir olu~turma ~eklindedir.(40) Ornegin,elimizde "Bir kUtUphanede

resimlerin i~lemleri nasll yaplllr 1" adll bir dokUman bulunsun.

Bu durumda dokUman Dewey Onlu Slnlflama Sistemi uyarlnca

"025.1771" ~eklinde bir numara alacaktlr. Bu numarayl da ozelden

genele hiyerar~ik yapl altlnda halkalarlna aYlrlp, bir zincir

olu~turacak olursak, ~oyle bir gorUntO elde ederiz:

025.1771 Resimler Gorsel-t~itsel Materyaller Ozel

Materyaller : Yonetim : KUtUphane l~lemleri

025.177

025.17

025.1

025

Gorsel-t~itsel Materyaller : Ozel Materyaller

Yonetim : KUtUphane l~lemleri

Ozel Materyaller : Yonetim : KUtUphane t~lemleri

Yonetim : KUtUphane l~lemleri

KUtGphane t~lemleri

Bu durumda her halka kar~lslndaki terim ya da terimler

indeks giri~i olarak kullanllacaktlr.

44

11.5.2. KWIC, KWOC lNDEKSLEME:

Bir diQer indeksleme tekniQi de KWIC (Key Word-In-Context)

indekslerdir. Bu indeksleme genelde orta ya da kU~Uk derme ile

veri tabanlarl i~in kullanllmakta olan en yaygln indesleme

bi~imidir. KWIT (Key Word and Title) olarak da tanlnmaktadlr ve

temel olarak dokUmanln adlndaki tUm anahtar kelimelerin indeks

giri~i olarak kabul edilmesiyle olu~turulur.(41)Olu~turulmasl

slraslnda iki ~ekil kullanlllr. I.Cyclic indeksleme 2. Rotated

indeksleme.

1. Cyclic indekslemede kelimeler ba~tan sona dogru

donU~tUrUlerek verilir. Ornekleyecek olursak, bir dokUman,

slraslyla ABC D anahtar kelimelerinden olu~an bir eser adlna

sahip bulunsun. Bu durumda indeks giri~leri a~agldaki gibi

anahtar kelimelere donU~tUrUlerek saptanlr.(42)

ABC D

BCD A

C DAB

DAB C

Bu durumda her kelime, indeks giri~i olarak gosterilmi~

olur.

2. Rotated indekslemede ise indeks giri~i olarak se~ilen

45

anahtar kelime, diger kelimelerden ya farkll ~ekilde ya farkll

boyutta ya da altl ~izilerek belirtilir.(43)

ABC 0

ABC 0

ABC 0

ABC 0

4 BCD

A 8 C 0

ABC" 0

ABC .0

KWIC indekslemede indeks olu~tururken se~ilen indeks

giri~leri Cyclic indeksleme uyarlnca s1ralanacaksa, dokUmanln

adlnln ba~ladlgl kelime ile dokUmanln adlnln son buldugu

kelime araslnda bir noktalama i~areti kullanllabilir, ya da

indeks giri~i olarak se~ilen kelimeler sayfanln merkezine

gelecek ~ekilde ve tUm giri~ler alt alta gelecek bi~imde

s1ralanabilir. Burada dikkat edilecek nokta, dokUmanln

adlndaki her kelimenin anahtar kelime olup olmayacagldlr. Bu

konuda kullanlcl gereksinimleri gaz onUhe allnarak, anlamslz

kelimeler listesi (stop-word list) olu~turulmasl gerekecektir.

Baylelikle hangi kelimelerin indeks giri~i olarak allnmayacagl

anceden belirlenmi~ olacak ve i~lem otomatik olarak ~abuk bir

~ekilde ger~ekle~ecektir.

KWIC indeksleme ile ~ok saYlda anahtar kelime i~eren

eser adlarl kolayllkla ve ekonomik olarak indekslenebilir.

Sonu~ta olu~turulan indeks gUncel terminolojiyi yansltacaktlr.

46

Cunku, ele al,nan guncel dokumanlar konuyla ilgili son

terminolojiyi kullanarak yaz11m1~ olacakt,r. Bu durum eser ad,na

dolay,s1yla da indekse yanslyacaktlr. Bunun yanlnda bu tur bir

indeksleme ile indeksleme yapan ki~inin ozel bir egitim almasl

da ikinci plana du~ecektir. Cunku, bu tur indekslemede ki~inin

karar vermesi soz konusu degildir.

KWOC indeks (Key Word Out of Context), indeks giri~lerini

yine eser ad1ndan almasl a~lslndan KWIC indeks ile aynl

yapldadlr. Ancak, burada giri~ler eser adlnln dl~,nda, sayfanln

genellikle sol marjinde verilir.

KWOC indeksin bir ba~ka ~ekli de, KWAC (Key Word and

Context) indekstir. Bu iki indeksleme de, temelde aynldlr.

Ancak KWOC'ta indeks giri~i olarak saptanan kelime sol

marjin yanlslra eser adln1n i~inde de yer allrken, KWAC'ta

anahtar kelime eser adlndan ~lkartl1,p, sol marja

yer1e~tirilmi~, eser adlndaki yerine ise asteriks (*)

konulmu~tur. Ourumu Brnekle ifade edecek olursak, elimizde iki

dokuman bulunsun. 1001 numarall dokUmanln eser adl ABC 0, 1002

numaral, dokumanln eser adl A C F G kelimelerinden olu~sun. Bu

durumda bu iki dokumanl KWOC indeks uyarlnca indekslersek, ~oyle

bir goruntu elde ederiz:

47

A A B C D 1001

A A C F G 1002

B A B C D 1001

C A B C D 1001

C A C F G 1002

D A B C D 1001

F A C F G 1002

G A C F G 1002

Ay01 dokUmanl an KWAC uyannca,indekslersek ~u gorUnUmU elde

ederiz.

A * B C D 1001

A * C F G 1002

B A * C D 1001

C A B * D 1001

C A * F G 1002

D A B C * 1001

F A C * G 1002

G A C F * 1002

KWIC indeksin bir ba~ka ~ekli de, Double KWIC indeks

olarak da bilinen PERMUTED INDEKS'lerdir. Bu tUr indeksleme de

yine eser adlndan allnan anlamll kelimelerin indeks giri~i

olarak kabul edilme esaSlna dayanlr. Ancak, burada her anlamll

kelime, yalln olarak indeks giri~i kabul edilir ve ana konu

48

olarak dG~GnQ1Gr. Bunun altlnda alt konu olarak eser adlndaki

diger anlam11 kelimeler verilmi~tir. Alt konulardaki anlam11

kelimeler yaln1zca bir bibliyografik kimlige ait olmayabilir.

Eger alt konudaki anahtar kelime yukarldaki ana konudaki anahtar

kelime ile birlikte bir veya birka~ ba~ka bibliyografik kimlikte

de ge~iyorsa, beraber bulundugu her bibliyografik kimlikteki

anlam11 kelimeler alt konu olarak s1ralanacaktlr. Ornek verecek

olursak, elimizde iki dokuman bulundugunu varsayarsak, 1001

numara11 dokGmanln eser ad1 "Okul KQtGphaneleri", 1002 numara11

dokUman1n eser ad1 "Halk KutUphaneleri OzerineBir Ara~t1rma"

olsun. Bunlarln Permuted Indeksleme uyarlnca indekslenmesi

sonucu ~oyle bir indeks gorUntGsG elde ederiz:

DOKOMANLAR:

Okul KGtGphaneleri 1001

Halk KUtUphaneleri Ozerine Bir Ara~t1rma 1002

1NDEKS YAPISI:

ARA~TIRMA

Halk

KGtUphaneleri

HALK

Ara~tlrma

KGtGphaneleri

49

1002

1002

1002

1001

KOTOPHANELER1

Ara~tlrma 1002

Halk 1002

Okul 1001

OKUL

KOtOphaneleri 1001

II.5.3.PRECIS:

Bu konuda son geli~tirilmi~ indeksleme sistemlerinden biri

de PRECIS (PREserved Context Index System)'dir.

PRECIS indekslemede, zincirleme indekslemeye benzer bir

yapl soz konusudur. PRECIS indeksleme ile, monograflarln ve

periyodiklerin yer aldl91 bir indeks olu§turulabilir. Vine, bu

indeksleme ile gorsel-i§itsel materyaller indekslenebilir ve bu

indeksleme, kOtuphane kataloglarlnda kullanllabilir. Halen

bu konuda denenmekte olan pilot projeler vardlr. Bunlar araslnda

bilimsel raporlann indekslenmesi, resmi kaYl t 1an n

indekslenmesi, milzik kaYltlarlnln indekslenmesi, mikro

dokOmanlarln indekslenmesi ~all~malarl saYllabilir.(46)

PRECIS indekslemenin temeli, fasetli bir slnlflamaya

dayanlr ve alfabetik indeksleme ve slnlflama

uyu~mazll91 ortadan kaldlrma amaClnl gilder.

50

arasl ndaki

PRECIS, kullanlml s1raslnda kontrollU indeksleme dili

uyarlnca hazlrlanml§ bir terimler listesine gereksinim duyar.

Gelen dokUmana ait konular, bu listeler uyarlnca terimlere

danu§tUrulur. Bundan sonra indeks terimleri rutin bir i§ olarak,

danu§tUrUlerek indeks giri§i haline getirilir. Ornek verecek

olursak, elimizde "TDrkiye'de KDtDphanecilerin Egitimi" konulu

bir dokuman olsun. Buradaki terimler de KDtDphanecilik, TUrkiye,

Egitim olarak belirlenmi§ bulunsun. Bu durumda PRECIS uyarlnca

indeks giri§leri §ayle olacaktlr:

(0) TDrkiye

KDtDphanecilik.Egitim

(1) KOtOphanecilik.TDrkiye

Egitim

(2) Egitim.KUtOphanecilik.TDrkiye

Ornekte garOlen ( ) i~indeki rakamlar PRECIS'in

yapl1andlrl1maslnda ozel anlam ta§1r. PRECIS'te bunlar yanlnda

daha. ba§ka semboller de konularl saptamada yardlmcl olarak

kullanl1maktadlr.(47)

II.5.4.TAM METIN (FULL TEXT) iNDEKSLEME:

Son Yl11arda azellikle bilgisayar teknolojisinin geli§mesi

ve indekslemeye uyarlanmasl sonucu ortaya ~1kan bir teknik de

51

Tam Metin tndeksleme'dir.(48) Yapl itibariyle KWIC tndekslemeye

benzemektedir. KWIC tndeksleme'de esas allnan eser adl iken,

Tam Metin tndeksleme'de esas allnan abstract ve daha da cok

dokOmanln tamamldlr. Bu tarzdaki indeksleme, anla~llacagl Uzere

bilgisayara dayall merkezlerde kullanllmaktadlr. DokOmanln

bibliyografik kimligindeki ve metindeki anlamll kelimelerin tumO

indeks giri~i varsaylllr. Ancak bu yolla baslll bir indeks

kullanllmayacagl goz onune allnlrSa "indeks giri~i" ibaresini

kullanmak yerine "eri~im icin kullanllan anahtar kelime"

deyimini yeglemek daha dogru olacaktlr. Bu tarzdaki indekslemede

yapllacak i~, olu~turulan veri tabanlnda bibliyografik veri icin

ayrllml~ alanlara bilgilerin girilmesinden sonra dokUmanln

tamamlnln da kendisine ayrllan alana girilmesidir. Dokumanln

veri tabanlna girilme i~lemi, iki yolla yapllabilir. Bunlardan

biri, bilgisayar klavyesini daktilo olarak kullanarak veri

alanlna girilmesidir ki, bu oldukca zahmetli ve zaman alan bir

i~tir. tkinci yol, dokUmanln bir taraYlcl (scanner) araclllgl

ile bilgisayara girilmesidir. Burada yapllmasl gereken,

oncelikle dokOmanln bir nUshaslnln taraYlcldan gecirilerek,

bilgisayara depol~nmasldlr. Ancak, bilgisayar bu yolla girilmi~

dokUmanl bir metin olarak degil, bir resim olarak

algllamaktadlr.O halde yapllmasl gereken bu resmin metin halinde

algllanabilmesini saglamaktlr. Bu i~lem, baZl programlar

araclllgl ile yaplllr. Ancak, bu programlar ~all~tlrllmadan once

dokUmanda ge~en karakterlerin tek tek tanltlml gereklidir. Bir

52

metinde farkll punto ve yazl ~ekilleri kullanl1abilecegi, baSlm

kalitesinin du~uk olmaSl nedeniyle dokurnanda yer alan

karakterlerin birbirlerine girmi~ durumda bulunabilecegi gibi

konular goz onOne allndlglnda, yapl1acak i~in hi~ de kolay

olmadlgl ortaya ~lkacaktlr. Buna ek olarak, kullanllan ara

programlarla %100 bir verim allnmasl da mumkun olamamaktadlr.

Gerek bilgisayarda cok fazla yer tutmasl ve gerek

yapllmasl gereken i~lerin zorlugu ve zaman almasl, bu

indekslemenin kutUphane ve benzeri bilgi merkezlerinde

kullanllmaslna olanak vermemektedir. Bu indeksleme, daha cok

sureli yayln tarzlnda devamll C1kan ve belli bir gazete ve

dergiye ait veri bankalarl gibi aynl bicimde yayln yapan eserler

uzerinde call~an merkezler taraflndan kullanllmaktadlr.

53