Antropološka teorija i literarna kritika u retrospektivi

Ne postoji jasno definisana antropološka kritika, mada je antropologija, tradicionalno

definisana kao «proučavanje čoveka», utisnula svoj pečat literarnoj kritici koji se osećao

na više načina tokom 20. veka. Uspon komparativne evolucionističke antropologije u

poslednjoj trećini 19. veka, koji je bio iniciran E. B. Tajlorovom Primitivnom kulturom

(Primitive Culture) iz 1871. i koji je kulminirao Zlatnom granom (Golden Bough,

objavljivana u raznim verzijama od 1890. do 1922.) Džemsa Dž. Frejzera, dao je prvi

snažan antropološki pečat književnoj kritici.

Pod najsnažnijim uticajem Dž. Frejzera, ritualisti ili helenisti sa Kembridža, od kojih su

najpoznatiji Džejn Herison (Harrison), Džilbert Mari (Gilbert Murray) i Frensis

Mekdonald Kornford, primenili su tada aktuelne antropološke pojmove u proučavanju

klasične književnosti. Preuzevši evolucionistički okvir, helenisti su smatrali da se izvori

klasične religije i, što je značajnije, umetnosti nalaze u primitivnom ritualu. Civilizovani

mit i književnost visoke grčke kulture razvili su se iz vitalnih primitivnih rituala koji su

odražavali prvobitne mistične načine mišljenja: na primer, panteoni bogova nalik ljudima

razvili su se iz plemenskog i totemskog obožavanja životinja i biljaka, a pre toga, iz još

elementarnijeg i manje antropomorfnog obožavanja vatre ili svetlosti. Ur-ritual je bio

ritual pobede života nad smrću, kao što se izražava u smeni godišnjih doba, a iz tog agona

su nastale pesme (jednolični napevi) i pokreti (gestovi) koji su se docnije evolutivnim

putem razvili u poeziju i dramu.

U delima, kao što su Themis Herisonove (1912) i Kornfordovo Poreklo atičke komedije

(The Origin of Attic Comedy 1914), ritualisti sa Kembridža izneli su svoje argumente o

primitivnom i ritualnom karakteru grčke umetnosti. Na primer, Mari i Kornford su

naglašavali ritualne izvore grčke drame, i smatrali su da i u tragediji i u komediji opstaje

pet ili šest primitivnih stadijuma (faza) – u slučaju tragedije: sam sukob (agon,

nadmetanje), žrtveno umiranje, glasnik koji najavljuje smrt, lamentacija i uskrsnuće

(ponovno oživljavanje). Ovaj eminentno antropološki pristup je revitalizovao

proučavanje klasične književnosti i ubrzo našao svoju primeni u analizi moderne

književnosti. Prvu primenu ritualističkog pristupa neklasičnom materijalu kroz

1

komparativno proučavanje ritualnih početaka grčke i šekspirovske drame obeležilo je

Marijevo predavanje «Hamlet i Orest» iz 1914. Nakon njega je usledila studija Džesi

Vestona Od rituala do romanse (From Ritual to Romance) iz 1920, koja se bavi

romantičnim pričama o Gralu kao civilizovanim verzijama rituala plodnosti. (T. S. Eliot

je naveo Vestonovu studiju, pored Zlatne grane, kao primarni uticaj na The Waste Land.)

U dvadesetim godinama 20. veka uticaj ritualističkog pristupa se proširio na severnjačku

epsku poeziju, bajke i narodnu dramu. Tridesetih godina uticajna knjiga Lorda Reglana

The Hero (1936) bavila se razmatranjem ritualnih obrazaca figure junaka u književnosti,

kao i na materijalu druge vrste, a Vilijem Troj je započeo svoje ritualne studije o

savremenim autorima, kao što su D. H. Lorens i F. Skot Ficdžerald (Stenli Edgar Hajmen

u Vickery, Myth, 50–51).

Savremeno književno stvaralaštvo je svakako bilo podstaknuto antropologijom Frejzera,

Tajlora i drugih komparativista, što su Džon Vikeri i drugi autori dobro dokumentovali u

svom tretiranju visoke modernističke umetnosti V. B. Jejtsa, Džemsa Džojsa, Ezre

Paunda, Virdžinije Vulf i Lorensa. Moderna kritika je takođe u značajnoj meri bila pod

tim uticajem. Paund i Eliot su, na primer, pozajmljivali iz antropologije u nekoliko bitnih

područja. Komparativni metod je postao sredstvo u kritičkoj artikulaciji moderne

organizacije i tehnike; najistaknutija je Eliotova koncepcija «mitskog metoda» u «Uliks,

poredak i mit», koji, «baratajući neprestano paralelom između savremenosti i antike»

predstavlja «korak napred čineći umetnost mogućom u modernom svetu» (177–78). Isto

tako su «primitivni mentalitet» (koji je Eliot pozajmio od Lisjena Levi-Brila i «svesnost

krvi» («blood consciousness» Lorensova pozajmica od Frejzera i Herison) postali veoma

značajni kritički termini u razmišljanjima o prirodi modernog književnika, umetnika.

Konačno, retorički autoritet moderne literature i socijalne kritike je u značajnoj meri

porastao zahvaljujući širini komparativnog zahvata antropologa i obilju izvora...

Veoma je značajno da Eliotovo iskazivanje počasti Frejzeru u njegovim beleškama za

Pustu zemlju (The Waste Land) i u njegovom prikazu Uliksa pada u godinu kada su

objavljeni Malinovskijevi Argonauti zapadnog Pacifika (Argonauts of the Western

Pacific 1922), model moderne antropološke monografije, proučavanja koje se zasniva na

učesničkom posmatranju, i otklona prema evolucionističkom metodu i komparativizmu

2

kabinetskih antropologa (Manganaro 19). Međutim, savremenoj umetnosti i kritici je

evolucionistička komparativna antropologija imala više da pruži od nove etnografije sa

naglaskom na societalnim funkcijama u okviru jedne posebne, određene kulture, i, u

celini uzevši, angloameričke funkcionalističke monografije nisu imale značajnijeg

uticaja na angloameričku kritiku prve polovine dvadesetog veka. Neimpresionistička, i

čak naučna kritika u delima profesionalnih kritičara kao što su Eliot i I. A. Ričards jedva

da se može porediti s rastućom profesionalizacijom antropologije kao discipline kakvu su

oblikovali Malinovski i drugi posle njega. Insistiranje Nove kritike u periodu od 1930-ih

do 1960-ih na ne-komparativnoj analizi zasebnog književnog teksta, pristupu odsečenom

od istorijskih i biografskih razmatranja, pokazuje se kao važna paralela u odnosu na

standardne monografije kulturne antropologije sredinom veka.

Međutim, tokom pedesetih i u ranim šezdesetim Nova kritika se suočila s velikim

izazovom u obliku teorije mita i kritike. Ono što je Džon Vikeri 1966. nazvao «kritičkim

prelazom u poslednjoj deceniji sa retorike na mit» (Myth xi) bilo je signal potrebe da se

kritika pomeri dalje od ograničene (uzdržane) i relativno objektivne eksplikacije

pojedinačnih tekstova, ka kontinuiranom i čak strastvenom promišljanju širih mitskih

obrazaca ljudskog duha koji su proizveli ritual, mit, legendu, romansu i konačno

književnost. Retorička snaga kritike mita leži ne samo u zahtevu da se izgradi ili očuva

književna ili kulturna tradicija (što je činila Nova kritika), već i u osećanju da je živo

učestvovala u pan-disciplinarnom poduhvatu, koji je predstavljao kombinaciju «otkrića»

antropologije (Frejzer), mitologije (Ernest Kasirer) i psihologije (prvenstveno Karla G.

Junga, ali i Sigmunda Frojda) da bi se dospelo do načina na koje ljudi stvaraju značenje.

To nigde nije jasnije negoli u delu koje je sa ogromnim uspehom inauguriralo kritiku

mita, naime u Heroju sa hiljadu lica (Hero with a Thousand Faces) Džozefa Kembela iz

1949.

Međutim, antropološki izvori za ovu kritiku bili su iskrivljeni, a njihovi zaključci su često

smatrani odumrlim. Kritičari mita, kao što su Kembel, Filip Vilrajt (Wheelwright), Stenli

Edgar Hajmen, Ričard Čejs i Nortrop Fraj primenili su izvesne frejzerovske i ritualističke

pretpostavke (pretpostavke ritualista sa Kembridža) koje su godinama pre toga

3

antropolozi, klasični naučnici i mitolozi doveli u pitanje. Mnogi kritičari mita su, na

primer, slavili ponovno javljanje Frejzerovog junaka, figure koja ispašta tuđe grehe, u

književnom stvaralaštvu dugo nakon što je antropološko proučavanje efikasno opovrglo

njegovo postojanje u stvarnim kulturama. I dok je, kao što je Ričard Herdin pokazao,

dobar deo kritike drame, kakva je ona Frensisa Fergusona i C. L. Barbera, bio omogućen

ritualističkim preokretom, dela poput uticajne Fergusonove Ideje teatra (Idea of Theater,

1949) čvrsto su se oslanjala na i perpetuirala pojednostavljenu ideju ritualista s

Kembridža, po kojoj je «grčka tragedija potekla iz primitivnog grčkog rituala, sa

zaključkom da i druge forme drame, možda drama u celini, ima iste takve korene»

(Hardin 847).

Kritika mita je dostigla svoj vrhunac u delu Nortropa Fraja, čija je Anatomija kritike

(Anatomy of Criticism 1957) nastojala da dode do sveobuhvatne, celovite klasifikacije

književnosti u četiri narativne kategorije: komična, tragička, romantična, ironična, kojima

odgovaraju četiri mythoi: proleće, leto, jesen, zima. Slično Hajmenu, Kembelu i drugim

kritičarima mita, Fraj se dosta oslanjao na ritualističke pretpostavke. Koliko god da su

njegovi argumenti o literarnom stvaranju i žanru složeni i kvalifikovani, on je prekrio

književnost pojednostavljenom evolucionističkom rešetkom po kojoj se ritual razvija u

mit, a mit prerasta u književnost. Anatomija kritike predstavlja vrhunac autoriteta kritike

mita zbog Frajovog krajnje razumljivog cilja i navodnog «naučnog» metoda, ali je,

krucijalno za njen uspeh, što je i Fraj uviđao, bilo to što je uspela da umanji zavisnost od

argumentacije ritualista sa Kembridža po kojoj ritual hronološki prethodi mitu i

književnosti. Fraj ističe u Anatomiji: «Za literarnu kritiku nije važno da li je takav ritual

(«sadržaj naivne drame», rekonstruisane u Zlatnoj grani) ikada postojao u istoriji ili

nije». «Literarni odnos rituala i drame je samo odnos sadržaja i forme, ne uzroka i

posledice» (109).

Kritika koja se oslanja na pretpostavke ritualista sa Kembridža je šezdesetih godina

oslabila, premda se još uvek nailazi na poneki esej o umirućem bogu... Ali je tada izronila

vitalna kritika koja primenjuje ritual kao društveni fenomen ili organizujuće načelo

književnosti. Istaknut primer je Nasilje i sveto (Violence and Sacred 1972) Rene Žirara,

4

koje tretira žrtvu kao medij pomoću kojeg ljudi regulišu ono što bi inače bilo

nekontrolisano nasilje. U celini, ritual kao antropološki koncept je ostao atraktivan za

književnu kritiku upravo zato što predstavlja, prema Frančesku Loriđu, moćan prvotni

primer «društveno manifestovanog ponašanja» (39). Fokus antropologa na to ponašanje,

što u rezultatu daje «proučavanje svetkovina, radnji, činova koji su u isti mah

socijalizovani i arhaični po svojoj prirodi i» (39), odgovara nepopustljivom porivu

književne kritike ka društvenom i pragmatičnom u najširem smislu, i svakako je uticao na

teoretisanje književne kritike o pojmovima kolektivnosti, performanse i materijalnosti

jezika.

Otuda ne iznenađuje da je od uvođenja marksističke teorije i kritike postojao čvrst,

premda složen skup veza između antropologije, književne kritike i marksizma. U

Nemačkoj ideologiji Karl Marks i Fridrih Engels su tvrdili «jezik je praktična svest...

jezik, kao i svest, nastaje iz potrebe, nužnosti opštenja s drugim ljudima» (Marx-Engels

Reader, ed. Robert C. Tucker 2d ed., 1978, 158). Ovo antropološko naglašavanje

inherentne društvenosti jezika ima paralele u ranim antropološkim konceptima

kolektiviteta i zajednice, kakvi su oni u Dirkemovim Elementarnim oblicima religijskog

života (1912), i imaće odjeka u M. Bahtinovoj ideji o jeziku kao društvenom izrazu, te

omogućiti kritiku teoretičara kao što su Kenet Berk i Rejmond Vilijems.

Verovatno najeksplicitnija upotreba i primena antropoloških ideja o kolektivitetu u

marksističkoj književnoj kritici javlja se u radu britanskih kritičara Kristofera Kodvela

(Caudwell) i Džordža Tomsona. Oba dela, Kodvelovo Iluzija i stvarnost (Illusion and

Reality 1937) i Tomsonovo Eshil i Atina (Aeschylus and Athens 1941) teoretišu o razvoju

modernih društvenih formacija, od ritualističkih preko religijskih do sekularnih, na način

koji direktno potiče od ideja kembridžkih ritualista o evoluciji primitivnog društva.

Kodvel zagovara praktičnu i kolektivnu svrhu poezije kao destilata i projekcije grupnog

iskustva na način koji se snažno oslanja na Dirkema i Džejn Herison. Tomson takođe

pozajmljuje iz ritualizma Herisonove u marksističkom pristupu kulturnoj kritici. Tomson,

na primer, shvata katarzu kao pokušaj estetske socijalizacije koja se može usmeriti prema

društvenoj formaciji. Oslanjajući se na antropološke izveštaje o kolektivnoj mahnitosti,

5

Tomson uočava «suvberzivnu» stranu procesa katarze kada tvrdi da «umetnik uvodi

svoje sledbenike u svet mašte u kojem će naći izbavljenje, čime potvrđuje odbijanje

ljudske svesti da se pomiri sa okruženjem jer na taj način dolazi do skladištenja energije

koja se vraća u stvarni svet i fantaziju pretvara u realnost» (360).

U isto vreme, na drugoj strani kanala, Koledž za sociologiju, koji su činili Žorž Bataj,

Rože Kajoa, Mišel Leris i drugi, bio je zaokupljen antropološkim izveštajima o

primitivnim zajednicama i njihovim potencijalom za revitalizaciju modernog društva.

Slično britanskim marksistima, Koledž se oslanjao na evolucionističke koncepte divlje

solidarnosti, koji potiču od M. Mosa, ali koji, kako je pokazao Mišel Richman, mnogo

duguju Dirkemovim Elementarnim oblicima religijskog života. Između 1937. i 1939.

Koledž se suočio sa eksplicitnom potrebom da se oformi «moralna zajednica» koja će

nastojati da oživi «sveto» u svakodnevnom životu pomoću kolektivne energije. Učesnici,

i sami kreativni umetnici, kritičari i intelektualci, stvorili su pravu interdisciplinarnu oazu

tekstova, koja je, iako ne pripada uvek eksplicitno području literarne kritike, imala

značajan uticaj na docnije kritičko pisanje: Batajevu ideju potrošnje u primitivnom

društvu (proizašla iz Mosove refleksije o potlaču u Daru) proširio je Žan Bodrijar u

Ogledalu proizvodnje (The Mirror of Production), a njegov koncept prekršaja, prestupa

(transgression), u svim njegovim složenim oblicima, suštinski je povezan sa potonjim

radikalnim kritičarima, kao što su Mišel Fuko, Rolan Bart i Žak Derida, kao što je

pokazao Džejms Kliford (Predicament 127).

Anglo-američki antropolozi su od početka priznavali «književno» srodstvo: obratite

pažnju na Frejzerov blistavi literarni stil (koji se koleba između «svečanog» (uzvišenog) i

«jednostavnog» (ravnog) i autorskih legitimacija Malinovskog – W. H. R. Rivers je

«Rajder Hagard antropologije», napisao je jednom Malinovski, «ja ću biti Konrad!»

Pojašnjenje

Ser Rider Haggard (1856–1925) je bio viktorijanski pisac, autor više avanturističkih

romana čija se radnja odigrava na egzotičnim mestima. Znanja i iskustva o tim

6

egzotičnim predelima Hagard je stekao zahvaljujući službi u britanskoj kolonijalnoj

adminstraciji u Natalu i Transvalu u Južnoj Africi (najpre sekretar guvernera Natala,

potom službenik suda u Transvalu). Njegovi svojevremeno veoma popularni romani

obiluju predubeđenjima i sterotipima svojstvenim kulturi britanskog kolonijalizma. Ipak,

autor pokazuje izvesnu simpatiju i razumevanje prema domorodačkim narodima.

Afrikanci u njegovim delima uglavnom imaju ulogu heroja, mada su to najčešće

Evropljani. Najpoznatija dela su mu Rudnici kralja Solomona, Ajša, Alen Kvoterman.

Iako Hagard više nije popularan kao u vreme kada je pisao i objavljivao, neki njegovi

junaci su značajno uticali na mišljenje u ranom 20. v. Npr. Frojd pominje Ajšu u

Tumačenju snova, a potom i Jung kao prototip ženskog. Kao popularizator žanra

izgubljenog sveta, Hagard je veoma uticao na science ficition i fantastičnu literaturu. Čak

se smatra da je njegov Alen Kvoterman poslužio kao osnova za lik Indijane Džonsa u

Tragačima za izgubljenim kovčegom.

Džozef Konrad (1857–1924) je bio Hagardov savremenik, britanski pisac poljskog

porekla, koji se proslavio pišući romane na jeziku koji je naučio tek u svojoj 21. godini.

Imao je veoma buran život; radio je kao mornar na brodovima, putovao u Zapadnu Indiju,

Afriku i druge delove sveta, a neka od svojih iskustava sa putovanja u daleke predele i

kolonije pretočio je u romane. Najpoznatiji Konradovi romani, koji su i filmovani u više

navrata, su Crnac s Narcisa, Srce tame, Lord Džim. Dok ga jedni smatraju

romantičarskim piscem, drugi u njemu vide preteču modernizma.

U Francuskoj su spone između književnih i antropoloških težnji bile još čvršće. Kao što

pokazuje Kliford, etnografsko eksperimentisanje u Francuskoj tokom dvadesetih godina,

osobito ono koje se manifestovalo na Koledžu, bilo je direktno povezano sa umetničkom

avangardom. Mišel Leris je, na primer, bio član misije Dakar–Džibuti, etnografske

ekspedicije (1932) koja je provela skoro dve godine u Africi. Gotovo neokrznuta veza

između antropološkog iskustva i književnog eksperimenta stvorila je ono što Kliford

naziva «etnografskim nadrealizmom», u kojem se susret kultura, sa svom radošću,

tenzijom i jukstapozicijom približava nadrealističkom kolažu.

7

Pojašnjenje

Francuska antropologija je na više načina bila i kreativnija i intelektualno uzbudljivija od

njenih anglo-saksonskih sestara, smatraju Eriksen i Nilsen. Početkom tridesetih godina

među mladim francuskim filozofima i intelektualcima sazrevalo je saznanje da već

postoji nauka zvana etnologija i da ona teži da stekne akademski rang i renome – kazuje

Levi-Stros u Izbliza i izdaleka (knjiga intervjua koje je dao Didije Eribonu). Međutim, na

francuskim univerzitetima još nije postojala katedra za etnologiju: bio je osnovan

Etnološki institut, a stari Etnografski muzej na Trokaderu bio je pretvoren u Muzej

čoveka. U takvoj klimi pojedini francuski filozofi okreću se etnologiji: Levi-Stros navodi

Žaka Sistela kao jednog od prvih filozofa koji je učinio takav obrat.

Vodeća ličnost u 1930-im je bio Marsel Griol (1898–1956), Mosov student i profesor

antropologije na Sorboni od 1943. Nakon terenskog rada u Abisiniji (Etiopija) 1928, koji

je rezultirao nekolikim knjigama, dobio je priliku da rukovodi velikim kolektivnim

istraživačkim projektom koji je obuhvatao prostrana područja Francuskog carstva u

Africi. Naime, 1931. Francuska Narodna Skupština je odlučila da finansira ekspediciju od

Dakara do Džibutija, s ciljem da podstakne etnografsko istraživanje u toj oblasti i da se

prikupe predmeti za etnografski muzej u Parizu. U ekspediciji koja je trajala 22 meseca

(1931–1933) učestvovalo je nekoliko francuskih antropologa koji će kasnije dati značajan

doprinos. Poarije u svojoj Istoriji etnologije ističe da je tom misijom započet put kroz

Afriku od Senegala do Etiopije i novo razdoblje – razdoblje specijalizovane, naučne i

profesionalne etnologije.

Na početku ekspedicije Dakar–Džibuti Griol i njegova ekipa posetili su narod Dogona u

Maliju, što je bilo od presudnog značaja za njegovu docniju karijeru. Griol je nakon tog

iskustva napisao više detaljnih studija o ovom narodu, posvetivši veliku pažnju njegovoj

veoma složenoj kosmologiji (Griol 1938, 1948). Dogone su proučavali i drugi francuski

antropolozi, a rezultat toga je da su oni jedan od najintenzivnije proučavanih naroda

Afrike. Međutim, francuski metod terenskog rada razlikovao se od ideala posmatranja s

učestvovanjem koji su bili promovisani na LSE i ubrzo postali opšteprihvaćena praksa u

8

Britaniji i Americi. Francuzi su rutinski angažovali domaće, nativne saradnike –

pomoćnike i tumače, prevodioce – a prema svojim informantima su se odnosili na jedan

više poslovan način nego Britanci i Amerikanci, čiji je ideal bio da što je više moguće

učestvuju u svakodnevnom životu.

Antropolozi su veoma rano počeli da koriste film i fotografiju u svojim analizama. Hadon

i Boas su bili pioniri etnografskog filma, a M. Mid i Gregori Bejtson su izradili složenu

fotografsku studiju o Baliju (Bateson and Mead 1942, Balinese Character: A

Photographic Analysis) tridesetih godina prošlog veka. Griol je nastavio i proširio tu

tradiciju uspostaviši saradnju sa filmskim snimateljem Žanom Rošom (Rouche) za vreme

svog rada među Dogonima. Roš je postao jedan od utemeljivača škole cinema verite

etnografskog filma, žanra koji uključuje antropologa i filmsku ekipu (osoblje) u film da

bi se što objektivnije prikazale okolnosti zbivanja.

Mišel Leris (1901–90) i Rože Kajoa (1913–78) su započeli karijeru tridesetih godina.

Obojica su u značajnoj meri obeležili intelektualni život u Francuskoj – iako možda više

u području humanistike nego u društvenim naukama – ali je izvan Francuske njihov rad

malo poznat. Leris i Kajoa su bili upoznati sa Dirkemovom i Mosovom sociologijom, ali

i sa filozofijom Žorža Bataja i učestvovali su u nadrealističkom pokretu u umetnosti.

Kajoa je čuven po svojim proučavanjima rituala, mita i odnosa između svetog i profanog,

kao i po svojim književnim delima. Ovom dirkemovskom temom bavio se kroz analizu

tabua u društvima izdeljenim na polovine (endogamne polovine).

Na naš jezik prevedene su njegove knjige

Igre i ljudi: maska i zanos, Sazvežđa, Nolit, Beograd 1966.

Mit i čovek, Prosveta, Niš 2002,

Kamenje i drugi tekstovi, Clio, Beograd 1998.

Nakon ekspedicije Dakar – Džibuti, Leris, koji je bio romanopisac, pesnik i umetnički

kritičar kao i antropolog, objavio je L 'Afrique fantome (1934), koja nikada nije

prevedena na engleski. To je živopisan filozofski i etnografski putopis koji donosi

subjektivan opis susreta sa stranim i čudesnim stvarnostima. Autor reflektira o

problemima sa kojima se suočavaju etnografi kada u svom radu na kulturnom prevođenju

9

stupaju u odnose moći u proučavanim društvima. Nevidljiva Afrika, kao i Radinove

etnografije, anticipira 'postmodernizam' odnosno 'refleksivni preokret' u antropologiji koji

će se dogoditi pola veka kasnije i pozicionira se na jednoj od krajnjih tačaka discipline,

na čijem suprotnom polu se nalazi Redklif-Braunova 'prirodna nauka o društvu'.

Negde između ove dve krajnosti počiva rad protestantskog misionara Morisa Lenara

(1878–1954). Lenar, samouki antropolog (praktičar, «bez prethodnog tehničkog

obrazovanja, rukovodeći se jedino neposrednim razumevanjem, bio je izvrstan etnolog»,

kaže Ž. Poarije, Istorija etnologije u kratkom osvrtu na njegov rad i dela) sproveo je

jedno od najtemeljnijih terenskih istraživanja u istoriji discipline među Kanacima na

Novoj Kaledoniji, francuskoj koloniji u Melaneziji. Lenar je tamo boravio u periodu 1902

–1926. spojivši uspešnu karijeru misionara sa sistematskim terenskim ispitivanjem i

pasioniranom odbranom kanačke kulture u kontekstu imperijalizma. Po povratku u

Francusku, na zauzimanje Levi-Brila i Mosa dobio je akademsku poziciju i 1941.

nasledio Mosa u zvanju profesora na Ecole Pratique des Hautes Etudes. Njegovo obimno

višetomno delo o Kanacima, objavljeno u razdoblju 1932–1947. (šest tomova), osobeno

je po svom etnografskom bogatstvu i sofisticiranom tretiranju kulturnog prevođenja u

kontekstu imperijalizma, a to su teme koje će postati mainstream u angloameričkoj

antropologiji tek tokom 1960-ih.

Neodređenost i nepotpunost etnografskog nadrealizma, tipična za Koledž i podstaknuta

od strane Mosa, u značajnoj meri je uticala na dekonstrukciju: ali strukturalizam takođe

duguje Mosu i njegovim učenicima. Levi-Strosovo ukazivanje počasti Mosovoj

«neprestanoj težnji ka fundamentalnom,» njegova sposobnost da «postavi čvrstu osnovu»

društvenih fenomena upućuje na Mosa kao formativni uticaj na strukturalnu misao. Kao

što primećuje Kliford, Levi-Stros prenaglašava tu vezu, označavajući Mosa kao

«protostrukturalistu» (Predicament 128). Levi-strosovski strukturalizam sa naglaskom na

traganju za esencijalnom istinom kulture, da bi se dosegnula strukturalna relacija koja

leži u osnovi termina te kulture, mnogo više duguje strukturalnoj lingvistici Ferdinanda

De Sosira i N. S. Trubeckoja.

10

No, ovde je važnije nešto drugo a ne poreklo, izvor levi-strosovskog antropološkog

strukturalizma, kada je reč o onome što strukturalna književna kritika duguje Levi-Strosu.

Džonatan Kaler je ukazao na moguća ograničenja levi-strosovske strukturalne analize po

književnu kritiku (53–54); ipak, Levi-Stros, osobito u tekstovima kao što su Elementarne

strukture srodstva (1949), Strukturalna antropologija (1958) i Sirovo i kuvano (1964)

dekodira mitove egzotičnih društava na načine koji više odgovaraju književnoj kritici

nego većem delu lingvističkog tumačenja. Poistovećivanje Levi-Strosa sa literarnom

kritikom je moguće i zbog njegovog koautorstva sa Romanom Jakobsonom u analizi

poeme «Mačke» Šarla Bodlera, koja je inaugurirala veštinu strukturalne kritike.

Konačno, kao što je Džejms Bun pokazao, prihvatanje Levi-Strosa od strane onih koji su

skloni književnosti bilo je uslovljeno ne samo njegovim sopstvenim literarnim stilom i

organizacijom (osobito u Tužnim tropima 1955), već i važnom porukom koju njegovo

delo prenosi, naime, da i umetnici i naučnici koji se bave kulturom konstruišu značenje

na podlozi «tekstova», bilo kulturnih ili literarnih. U tom pogledu Levi-Strosovo

proučavanje «divljih» plemena i umova je imalo značajan uticaj na dekonstruktivističku

kritiku.

U Americi su tekstualnu ili diskurzivnu prirodu antropološke interpretacije najočiglednije

unapredili antropolozi Kliford Gerc i Viktor Tarner. U knjigama kao što su Tumačenje

kultura (1973) i Local Knowledge (1983), Gerc je teoretizirao i praktikovao antropologiju

koja je u osnovi semiotička, koja pristupa kulturnim pojavama kao sistemu znakova koje

antropolog treba da iščita kao čitalac kulture. Njegovi Works and Lives (1988) iznose stav

da je antropologija u suštini retorička, i otuda su najbolji antropolozi oni koji uspevaju da

nas uvere svojim pisanjem u životnost sopstvenih iskustava drugih kultura.

U delima kao što su Dramas, Fields, and Metaphors (1974) i From Ritual to Theatre

(1982), Tarner prilazi kulturi kao performansu, opisujući kulturnu aktivnost metaforičnim

i specifično dramskim izrazima. I Gerc i Tarner su, slično Levi-Strosu, omogućili

literarnu analizu kulture tako što su srušili neke distinkcije: između kulture uopšte i

estetičke prakse; između antropološke i literarne interpretacije i između etnografije i

literarnog teksta kao pisanih tvorevina.

11

Objavljivanje uticajne kritičke antologije Writing Culture (1982) označilo je krajnje

dramatično odstupanje od ranijeg antropološkog pisanja. Nastavljajući ostavštinu Levi-

Strosa, Gerca i Tarnera, autori u zborniku (uključujući i njegove urednike, tj. priređivače

Džejmsa Kliforda i Džordža Markusa) naglašavaju «poetiku», tekstualnu prirodu

antropološkog rada, ali i «politiku» antropologije kao institucionalnog poduhvata. Iz

semiotičke perspektive antropologija se ukazuje kao retorička i diskurzivna, simbolička i

tekstualna praksa – delatnost na čitanju kulturnih «tekstova» као onih koji znače i na

proizvodnji etnografija za čitanje. Pod uticajem kritičke i društvene teorije o odnosima

moći (u delu Fukoa), kolonijalnog diskursa (naročito E. Saidovog Orijentalizma iz 1978)

i postmoderne teorije (Žan-Fransoa Liotara i Fredrika Džejmsona, između ostalih), pisci

Writing Culture ozbiljno ukazuju na antropologiju kao političku aktivnost i slave njene

potencijale kao proučavanja drugosti i kao moćnog sredstva u kulturnoj kritici.

Klifordova knjiga Predicament of Culture (1988) i Anthropology as Cultural Critique

Markusa i Majkla Fišera (1986) dalje razrađuju ovu argumentaciju.

Interpretativna antropologija, osobito ona koju je kodifikovao zbornik Writing Culture,

dočekana je kritikama koje su usmerene na nekoliko tačaka: njene katkad naivne veze sa

radikalnom ideologijom 1960-ih, slab interes za feminističke preokupacije i istorijski

sužen fokus na modernu etnografiju. O nedostacima najviše govori nepostojanje

feminističke tačke gledišta, ali veći deo feminističke antropološke teorije koji se pojavio

posle Writing Culture predstavljao je produžetak i izazov interpretativnoj antropologiji

1980-ih i 1990-ih, na primer, When the Moon Waxes Red (1991) Trinh T. Minh-Ha,

collection Gender at the Crossroads of Knowledge (1991) Micaela di Leonardo, i kritička

antologija Women Writing Culture, koju su priredile Ruth Behar i Debora Gordon (1995).

Tesna veza ovog novog antropološkog pisanja sa postmodernom, kolonijalnom (vidi

Thomas) i feminističkom teorijom pokazuje u kojoj meri su disciplinarne granice

oslabile, tako da literarna kritika neminovno obuhvata tumačenje kulture, pri čemu

antropologija označava čitanje, tumačenje diskursa. Potvrda ovog razvoja je i sve veće

uključivanje antropologije u teorijsku i akademsku prekonfiguraciju studija kulture.

Naposletku, poslednjih godina poklanja se pažnja proučavanju istorije pojma kultura koji

12

je razvijen u okviru i između antropologije i literarne kritike i teorije (vidi Hegeman;

Herbert; and Manganaro, Culture).

Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography

Prvi postmodernistički tekst u antropologiji je Writing Culture Džejmsa Kliforda i

Džordža Markusa iz 1986 (zbornik radova čiji su priređivači pomenuti autori). Zasniva se

na seminaru, konferenciji održanoj 1984. u Santa Feu, Novi Meksiko (Fakultet za

američka istraživanja). Na konferenciji je učestvovao i Robert Tornton, ali njegov esej

nije objavljen u zborniku.

Zbornik sadrži 9 kritičkih eseja profesionalnih etnografa – Džordža Markusa, Vinsenta

Krapancana, Stivena Tajlera, Talala Asada, Majkla Fišera i Pola Rabinova, Džejmsa

Kliforda, istoričara antropologije i Meri Luiz Prat, literarne kritičarke: svi su poznati po

analitičkom radu o etnografskom pisanju. Oni postavljaju etnografiju u središte

zajedničkog polja društvene istorije, interpretativne antropologije, putopisne literature,

teorije diskursa i kritike teksta. Autori analiziraju klasične primere opisavanja kultura, od

Getea. Ketlina1 i Gerca (Vinsent Krapancano) do Malinovskog, Evansa-Pričarda i Li Roj

Laduria2 (Renato Rozaldo), pokazujući prisustvo alegorijskih obrazaca i retoričkih tropa.

Oni prihvataju novije eksperimentalne trendove i istražuju funkcije pripovedanja,

etniciteta i moći u etnografskoj kompoziciji.

Tema koje povezuje sve radove u Writing Culture jeste razmatranje književnih metoda u

antropološkom diskursu. Neki autori se bave i istraživanjem odnosa moći u etnografskom

procesu.

1 Džordž Ketlin je američki samouki slikar (1794–1872) iz 19. v, poznat po radovima (portretima, pejzažima i prizorima iz života američkih Indijanaca na njihovoj zemlji. Putovao je po Sjedinjenim Državama i stvarao svoja dela, koja se danas čuvaju u američkim muzejima.2 Imanuel Li Roj Laduri (r. 1929), francuski socijalni istoričar, student Fernana Brodela, istaknutog pripadnika Škole Anala u francuskoj istoriji; poznat kao zagovornik «mikroistorije», škole koja na osnovu proučavanja jednog događaja, lokaliteta, društvene ustanove (npr. porodice) i života nastoji da otkrije dubinske «strukture» u osnovi epohe koja se proučava. Bavio se mnoštvom tema i različitih istorijskih perioda, između ostalog i proučavanjem socijalne i kulturne istorije seljaštva u Langdoku.

13

Writing Culture je tvrdio da je etnografija usred političke i epistemološke krize: zapadni

pisci više ne opisuju nezapadne narode s neopozivim autoritetom; proces kulturne

reprezentacije je sada nužno kontigentan, istorijski i sporan.

Džejms Kliford u svom uvodu napada ideju o etnografiji kao reprezentaciji celokupne

kulture i naglašava nepotpunost i nedovršenost etnografske ekspresije čak i u rukama

nativnih naučnika. On se zalaže za prihvatanje etnografije kao pisanja, ali odbacuje

ekstremno gledište da je ona samo pisanje ili da priznavanje etnografije kao neke vrste

“poezije” isključuje objektivnost. Njegov doprinos, proučavanje “etnografske alegorije”,

je po svojoj prirodi literaran i fokusira se na “narativni karakter kulturnih reprezentacija”.

Džordž Markus takođe nudi literarnu analizu, ali se u njegovom slučaju radi o evociranju

teorije o svetskom sistemu da bi se razotkrio “autoritet” autora. U Pogovoru on rezimira

izazove koje je konferencija u Santa Feu ponudila disciplini.

Sadržaj knjige:

Preface1. Partial Truths, by James Clifford2. Fieldwork in Common Places, by Mary Louise Pratt3. Hermes' Dilemma: The Masking of Subversion in Ethnographic Description, by Vincent Crapanzano4. From the Door of His Tent: The Fieldworker and the Inquisitor, by Renato Rosaldo5. On Ethnographic Allegory, by James Clifford6. Post-Modern Ethnography: From Document of the Occult to Occult Document, by Stephen A. Tyler7. The Concept of Cultural Translation in British Social Anthropology, by Talal Asad8. Contemporary Problems of Ethnography in the Modern World System, by George E. Marcus9. Ethnicity an the Post-Modern Arts of Memory, by Michael M. J. Fischer10. Representations Are Social Facts: Modernity and Post-Modernity in Anthropology, by Paul RabinowAfterword: Ethnographic Writing and Anthropological Careers, by George E. MarcusBibliography

14

Zanimljiva je naslovna strana knjige, tj. vizuelna poruka koju šalje. Na njoj je fotografija

Stivena Tajlera na terenskom radu u Indiji 1963. (jednog od autora u zborniku) čijom

reminiscencijom Kliford započinje svoj uvodni tekst.

Ruth Behar and Deborah A. Gordon, editors Women Writing Culture

"Here, for the first time, is a book that brings women's writings out of exile to rethink

anthropology's purpose at the end of the century. . . . As a historical resource, the

collection undertakes fresh readings of the work of well-known women anthropologists

and also reclaims the writings of women of color for anthropology. As a critical account,

it bravely interrogates the politics of authorship. As a creative endeavor, it embraces new

Feminist voices of ethnography that challenge prevailing definitions of theory and

experimental writing."--Progressive Woman

"Editors Ruth Behar and Deborah Gordon succeed in developing a picture of new

feminist ethnography. . . . Perhaps the greatest gift of this volume is a heightened

awareness of the moves women make to cope with the contradictions and betrayals

15

inherent in studying other people and authoring their stories."--Laurel D. Graham,

Journal of Contemporary Ethnography

DESCRIPTION

In this collection of new reflections on the sexual politics, racial history, and moral

predicaments of anthropology, feminist scholars explore a wide range of visions of

identity and difference. How are feminists redefining the poetics and politics of

ethnography? What are the contradictions of women studying women? How have gender,

race, class, and nationality been scripted into the canon?

Through autobiography, fiction, historical analysis, experimental essays, and criticism,

the contributors offer exciting responses to these questions. Several pieces reinvestigate

the work of key women anthropologists like Elsie Clews Parsons, Margaret Mead, and

Ruth Benedict, while others reevaluate the writings of women of color like Zora Neale

Hurston, Ella Deloria, and Alice Walker. Some selections explore how sexual politics

help to determine what gets written and what is valued in the anthropological canon.

Other pieces explore new forms of feminist ethnography that 'write culture'

experimentally, thereby challenging prevailing, male-biased anthropological models.

CONTRIBUTORS:Lila Abu-LughodBarbara BabcockRuth BeharSally ColeLaurent DuboisPaulla EbronJanet L. FinnGelya FrankDeborah A. GordonFaye V. HarrisonGraciela HernandezDorinne KondoLouise LamphereSmadar LavieEllen LewinNancy LutkehausCatherine LutzKirin Narayan

16

Judith NewtonAihwa OngJudith StaceyBarbara TedlockAnna Lowenhaupt Tsing

ABOUT THE EDITORS

Ruth Behar is Professor of Anthropology at the University of Michigan and the author

of Translated Woman: Crossing the Border with Esperanza's Story (1993).

Deborah Gordon is Assistant Professor of Women's Studies at Wichita State University.

Izvori i literatura

Anthropological Theory and Criticism, Guide to Literary Theory & Criticism, by Marc Manganaro. Internet dokument

Skinut 19.12. 2003. sa internet adrese

www.nosubject.com/Anthropological_Theory_and_Criticism

Eriksen and Nielsen, A History of AnthropologyPoarije, Istorija etnologijeK. Levi-Stros i Didije Eribon, Izbliza i izdaleka, «Svjetlost», Sarajevo 1989.C. Levi-Strauss, Tužni tropi

Bibliography

See also archetypal theory and criticism, northrop frye, claude lévi-strauss, myth theory

and criticism, and structuralism.

Primary Sources

Joseph Campbell, The Hero with a Thousand Faces, (1949); Christopher Caudwell,

Illusion and Reality: A Study of the Sources of Poetry, (1937); F. M. Cornford, The

Origin of Attic Comedy, (1914); Émile Durkheim, The Elementary Forms of the Religious

Life 1912, Joseph Wood Swain, trans. , 1965; T. S. Eliot, Ulysses, Order, and Myth 1923,

Selected Prose Frank Kermode , 1975; Francis Fergusson, The Idea of a Theater, (1949);

17

James G. Frazer, The Golden Bough: A Study in Magic and Religion, 2 vols., 1890, 3d

ed., 12 vols., 1907–15; Northrop Frye, Anatomy of Criticism: Four Essays, (1957);

Clifford Geertz, The Interpretation of Cultures, (1973); Clifford Geertz, Works and

Lives: The Anthropologist as Author, (1988); René Girard, La Violence et la sacré 1972,

Violence and the Sacred Patrick Gregory, trans. (1977); Jane Harrison, Themis, (1912);

Denis Hollier The College of Sociology 1979, Betsy Wing, trans. , 1988; Micaela di

Leonardo Gender at the Crossroads of Knowledge: Feminist Anthropology in the

Postmodern Era, (1991); Claude Lévi-Strauss, The Elementary Structures of Kinship

1949, James Harle Bell, trans. , et al., 1969; Marcel Mauss, The Gift: Forms and

Functions of Exchange in Archaic Societies 1925, Ian Cunnison, trans. , 1954; Lord

Raglan, The Hero: A Study of Tradition, Myth, and Drama, (1936); George Thomson,

Aeschylus and Athens: A Study in the Social Origins of Drama, (1941); Victor Turner,

Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society, (1974)

Secondary Sources

Ruth Behar, Deborah A. Gordon, Women Writing Culture, (1995); Paul Benson

Anthropology and Literature, (1993); James Boon, From Symbolism to Structuralism:

Lévi-Strauss in a Literary Tradition, (1972); James Clifford, The Predicament of Culture:

Twentieth-Century Ethnography, Literature, and Art, (1988); James Clifford, Routes,

(1997); James Clifford, George E. Marcus Writing Culture: The Poetics and Politics of

Ethnography, (1986); Jonathan Culler, Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics,

and the Study of Literature, (1975); Richard Hardin, ‘Ritual’ in Recent Criticism: The

Elusive Sense of Community PMLA Volume 98 (1983); Susan Hegeman, Patterns for

America: Modernism and the Concept of Culture, (1999); Christopher Herbert, Culture

and Anomie: Ethnographic Imagination in the Nineteenth Century, (1991); Stanley Edgar

Hyman, The Ritual View of Myth and the Mythic, Vickery, Myth, ; Claude Lévi-Strauss,

French Sociology Twentieth Century Sociology Georges Gurvitch , Wilbert Moore

(1945); Francesco Loriggio, Anthropology, Literary Theory, and the Traditions of

Modernism Modernist Anthropology: From Fieldwork to Text Marc Manganaro (1990);

Marc Manganaro, Culture, 1922: The Emergence of a Concept, (2002); Marc

Manganaro, Myth, Rhetoric, and the Voice of Authority: A Critique of Frazer, Eliot, Frye,

18

and Campbell, (1992); George Marcus, Michael M. J. Fischer, Anthropology as Cultural

Critique: An Experimental Moment in the Human Sciences, (1986); Michèle H. Richman,

Reading Georges Bataille: Beyond the Gift, (1982); Nicholas Thomas, Colonialism’s

Culture: Anthropology, Travel, and Government, (1994); John Vickery, The Literary

Impact of The Golden Bough, (1973); John Vickery Myth and Literature: Contemporary

Theory and Practice, (1966)

Digresija i pojašnjenje o antropološkom značaju Bejtsonovog rada

Gregori Bejtson (1904–1980) je bio jedan od najzanimljivijih britanskih «autsajdera» u

međuratnom periodu. Bejtson potiče iz akademske porodice iz više gornje klase. Otac

Vilijem Bejtson je bio čuveni biolog i genetičar sa Kembridža; dao mu je ime po Georgu

Mendelu, utemeljivaču genetike. Bejtson je prvo studirao zoologiju 1917–21. u Londonu,

a zatim u Kembridžu 1922–25, gde je i diplomirao na biologiji, da bi se pod uticajem

Hadona na Kembridžu okrenuo antropologiji tokom 1927–29. U tom periodu započeo je

terensko istraživanje na Novoj Gvineji. Posle prvog neuspešnog pokušaja terenskog rada

među Baining, Bejtson je proučavao pleme Jatmul (Iatmul), nizijski narod, čiji ritual

naven predstavlja okosnicu njegove prve i jedine etnografske monografije Naven (1936).

Za vreme boravka na Novoj Gvineji 1932. Bejtson je na reci Sepik sreo Ria Forčuna i

njegovu ženu Margaret Mid, koja je radila terensko istraživanje u toj oblasti. Opis ovog

susreta je, kako kažu Erikson i Nilsen, već klasika u istoriji antropologije. Susret je bio

intenzivan u svakom smislu. Njih troje su diskutovali o antropologiji i životu uopšte,

raspravljali o razlikama među narodima koje su proučavali i hrabro analizirali svoje lične

odnose. Kada se prašina slegla, Mid i Forčun su bili razvedeni, Bejtson je sklopio brak sa

Mid 1936. i preselio se u SAD 1939. U periodu 1936–38. Bejtson i Mid su zajedno radili

istraživanje na Baliju, primenivši tehnike vizuelnog dokumentovanja (film i fotografija)

radi analize neverbalnog ponašanja u procesima socijalizacije, učenja kulture i formiranja

karaktera. Rezultat je koautorska studija: Balinese Character: A Photographic Analysis

iz 1942.

19

Susret između Mid i Bejtsona baca svetlo na odnos između američke i britanske

antropologije u to doba. Bejtsonovo divljenje prema elegantnom Redklif-Braunovom

intelektualizmu bilo je poljuljano uvidom Benedikt u psihologiju i emocije. Šta je prava

uloga antropologa – da otkriva opšte sociološke principe ili da opisuje složenost ljudske

komunikacije? Da li jedno isključuje drugo? Ili pak postoji neki zajednički jezik koji

obuhvata i jedne i druge? Bejtsonova monografija je izraz ovih dilema. U ritualu naven

muškarci se preoblače u žene i simuliraju homoseksualnu želju prema svojim mladim

nećacima. Bejtson je pristupio ritualu iz tri različite analitičke perspektive. Prva je bila

«sociološka i strukturalna», inspirisana Redklif-Braunovim pristupom: ukratko, ritualna

inverzija rodnih uloga u društvu u kome su veoma izražene rodne razlike, kompeticija

među muškarcima, nasilničko ponašanje i težnje ka cepanju grupe kanališe pražnjenje

napetosti i doprinosi integraciji zajednice. Drugu je nazvao «eidos» (kognitivni i

intelektualni stil date kulture, ali i samog istraživača), a treću «etos» (koncept preuzet od

Benedikt), afektivni i vrednosni plan kulture. Ustanovio je da je teško izmiriti, još teže

sintetizovati ova tri pristupa, pa je izgleda odustao od te ideje. Tako Naven, koji je prvi

put objavljen 1936, ostaje do danas nerešena zagonetka. Knjiga je doživela drugo izdanje

samo još jednom, 1958, kada je opremljena dugačkim dodatkom (Epilogom), gde je

Bejtson pokušao da poveže ove disparatne pristupe i izneo autokritiku svojih ranih

pokušaja.

Kao što piše autor teksta o Bejtsonu na internetu, Naven je «metodološka kritika» koja se

ne svrstava u savremenu struju refleksivizma, ali je u vreme kada se pojavila izazvala

dosta zanimanja. U Epilogu drugog izdanja monografije iz 1958. autor tumači svoju

prvobitnu nameru da istraži fenomen eksplanacije i povezivanja činjenica, a ne da stvori

etnografiju u pravom smislu. Knjiga obuhvata tri nivoa deskripcije: etnografsku građu,

aranžiranje građe tako da ona pokaže razne aspekte kulture i autorefleksivni narativ o

primenjenoj metodologiji. Bejtson u zaključku prvog izdanja knjige napominje da ga je

njegovo proučavanje uverilo da naučne teorije nisu ništa drugo do opisi procesa

saznavanja samih naučnika, njihovih tvoraca. U Epilogu iz 1958. on ovu ideju formuliše

na nešto drugačiji način - kao brkanje ili pogrešno zamenjivanje mape za teritoriju,

odnosno kao logičku grešku u zaključivanju i klasifikaciji logičkih tipova. Već na osnovu

20

ovoga može se videti da Bejtsonov rani pokušaj nagoveštava tendencije u pravcu

kognitivne antropologije i refleksivizma, koje će biti aktuelizovane 1980-ih i 1990-ih.

Naven se bavi srodničkim sistemom Jatmula, plemena na Novoj Gvineji. Bejtson opisuje

dominantan odnos wau (majčin brat, ujak) i laua (sestrin sin, nećak), tako što objašnjava

ulogu rituala naven u održavanju srodničkih i klanovskih odnosa. Sam ritual predstavlja

svetkovinu raznih tipova ponašanja laua (nećaka) od strane wau (ujaka, odn. muških

srodnika po majčinoj liniji). Ta ponašanja i aktivnosti mogu biti prvo počinjeno ubistvo

ili lov, prvo obaranje palmovog drveta, ples i promene u društvenom statusu nećaka.

U Navenu Bejtson formuliše svoju teoriju šizmogeneze (rascepa, raskola) i njena dva

vida ili trenda - simetrična i komplementarna šizmogeneza – koju će kasnije elaborirati u

radovima iz kibernetike i psihijatrije. Ukratko, to je ideja o progresivnoj i direktivnoj

promeni: simetrična šizmogeneza je usmerena ka povećanju rivaliteta, komplementarna

šizmogeneza ka povećanju diferencijacije u društvu i/ili ličnosti.

Bejtsonova monografija je ambivalentno, čak kontroverzno delo, koje je malo uticalo na

savremenu antropologiju. Njegovi savremenici, britanske kolege nisu znali šta bi s njom

(Kuper 1996: Anthropology and Anthropologists: The Modern British School), ali je njen

ugled rastao kako je bivalo sve jasnije da je ona anticipiralo neke od krupnih promena

koje su se dogodile u disciplini od 1950-tih naovamo. Recimo, Bejtson je kritikovao ideju

«funkcije» koja je, prema njemu, teleološka (implikuje da posledica prethodi uzroku).

Funkcionalistička objašnjenja uvek treba pomno ispitati kako bi se videlo da li ona zaista

specifikuju sve veze i odnose posredstvom kojih se komuniciraju «ciljevi» i «potrebe»

celine u odnosu na pojedinačnog aktera. To će voditi fokusiranju na procese i

komunikaciju umesto na strukturu i funkciju. Još pre II sv. rata Bejtson je radeći sa M.

Mid na fotografskoj analizi neverbalne komunikacije u kontekstu balinežanske kulture

pokazao spremnost da istražuje granice antropologije.

Bejtson je bio izuzetan intelektualac, erudita i ekscentrik sklon raznim eksperimentima.3

Njegove ideje, teorije i dela i danas pobuđuju komentare i divljenje, i predstavljaju povod

3 Prema jednom neproverenom podatku, u Koloradu je postao sledbenik i praktičar Džokčena, tantrističkog učenja u okviru tibetanskog budizma.

21

za nova pisanja (npr. Peter Harries-Jones, 1995: A Recursive Vision: Ecological

Understanding and Gregory Bateson; Toronto: Toronto University Press). Posle rata,

intresovanje za komunikaciju i proces će ga dovesti u vezu sa mnogim brilijantnim

naučnicima u različitim oblastima: psihijatrima, psiholozima, etolozima, matematičarima,

ekolozima, biolozima i dr. Ubrzo je postao interdisciplinarni naučnik i mislilac, koji je

značajno doprineo psihologiji, psihijatriji (terapija alkoholizma i proučavanje

shizofrenije, za šta je odlikovan posebnim priznanjem) i teoriji komunikacije; prvi je

počeo da koristi kibernetičke modele u antropološkom objašnjenju.

Bejtson je radio u raznim istraživačkim i naučnim ustanovama i predavao kao stalni i

gostujući profesor na univerzitetima u SAD-u i svetu. U Kaliforniji je sarađivao sa Entoni

Vajldenom4 na kibernetici psihičkog znaka druge generacije (kibernetika prve generacije

se bavila fizičkim znakom), koja svako ponašanje tretira kao poruku u komunikaciji. Pod

tim uticajem Vajlden je razvio svoj ekosistemski pristup, tj. kibernetički model

ekosistema (kultura i njena prirodna sredina) u socijalnoj antropologiji, koji se svrstava u

poststrukturalizam.

Glavna dela Gregori Bejtsona:

Naven

Mind and Nature: A Necessary Unity (Advances in Systems Theory, Complexity, and the Human Sciences)

Steps to an Ecology of Mind: Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology

Angels Fear: Towards An Epistemology Of The Sacred.

4 s nadimkom «Wild Thony Wilden», poreklom Britanac iz više klase, rođen 1935, emigrirao u Kanadu 1954; živeo u SAD-u. Sarađivao prvo sa Žakom Lakanom i Rene Žirarom, baveći se lingvističkim i semantičkim aspektima psihoanalize.

22