5

SADRŽAJ

Zdenko LešićUvodna riječ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Celia HawkesworthAndrić u eteru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Ivan LovrenovićAndrić kao naše ogledalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Zoran Milutinović ‘Niti mogu da rastumačim, niti da zaboravim’: Andrić, zlo i moralistička kritika . 17

Robert HodelAndrić i socijalno pitanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Enver KazazUniverzalnost političkog romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Zdenko LešićPripovjedač Ivo Andrić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Alma Denić-GrabićJelena, žena koje nema ili odsutni govor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Zvonko Kovač Andrićevi dijaloški narativi o modernizaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Saša IlićIvo Andrić i izgradnja (post)jugoslovenskih nacionalnih kanona – srpski primer . . 95

Nenad VeličkovićAndrić u čitankama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Željko IvankovićAndrićeva plurizavičajnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Perina MeićPovjesničari hrvatske književnosti o Andriću . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

O autorima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

7

UVODNA RIJEČ

Zdenko Lešić

Naučnim skupom Nobelovac Ivo Andrić – 50 godina kasnije Odjelje-nje humanističkih nauka Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine obilježilo je pedeset godina otkako je Ivo Andrić dobio Nobelovu nagradu za književnost . Kao što znamo, ova nagrada je tom velikanu naše književnosti priskrbila međunarodni značaj, a time i samoj našoj književnosti dala vidnije mjesto u svjetskoj kulturnoj javnosti . Andrićevo djelo, koje je i do tada bilo predmet velikog interesovanja i čitateljske publike i književnokritičke misli u svim krajevima Jugoslavije, postalo je, zahvaljujući Nobelovoj nagradi i prijevodima koji su uslijedili, zanimljivo za čitatelje širom svijeta . Od tada to djelo ne prestaje privlačiti pažnju književne kritike i van zemalja bivše Jugoslavije . Njen sud davno je izrečen: Andrić je veliki pisac . Međutim, ako je ta ocjena ostajala sve vrijeme jednako neupitna, pristup njegovom djelu značajno se mijenjao u proteklim decenijama, zahvaljujući znatnim dijelom brojnim novim (modernim i postmodernim) razumijevanjima i tumačenjima same književnosti, ali i kulture uopće . Osim toga, mi više ni svijet oko sebe ne vidimo onako kako ga je vidjela Andrićeva generacija, pa su i značenja koja “izvlačimo” iz njegovog djela drukčija od onih koje je u njemu pre-poznavala kritika njegovog vremena . Andrićevo djelo, kratko rečeno, nama danas ne govori isto ono što je govorilo njegovim čitateljima 60-ih i 70-ih godina prošlog vijeka . A upravo je ova pedestogodišnjica bila pravi trenu-tak da se književno kritička misao ponovno suoči s njegovim djelom, da mu pristupi u suglasnosti s novim iskustvima čitanja i da oslušne što nam ono danas govori, i na koji način . Bez svake sumnje danas, pedeset godina poslije dobijanja Nobelove nagrade, književno djelo Ive Andrića postalo je izazov-ni predmet novih čitanja, odnosno čitanja u dosluhu s novim vremenom . A želja je ANUBiH bila da tim povodom okupi stručnjake različitih profila i književnokritičkih usmjerenja, koji bi Andrićevo djelo iznova sagledali, kako u perspektivi nekih modernih učenja (naratoloških, strukturalističkih, postko-

8

lonijalnih, feminističkih) tako i u okviru promjenjenog društvenog i ideološ-kog konteksta u kojem se ono danas čita . Zbog te želje da se njegovo djelo u novim tumačenjima dovede u korespondenciju s duhom našeg vremena, ANUBiH je okupila desetak poznavalaca Andrićevog djela, s uvjerenjem da će oni – svaki iz svog ugla – svojim izlaganjem značajno doprinijeti suvreme-nom tumačenju tog djela .

Sad smo u prilici da u ovom zborniku predstavimo široj javnosti sva izlaganja koja su podnesena (ili bila planirana da budu podnesena) na tom naučnom skupu, koji je održan u prostorijama ANUBiH u ponedjeljak 21 . novembra 2011 . godine .

Zahvaljujemo na podršci Ministarstvu kulture i sporta Vlade Federa-cije BiH i Ministarstvu obrazovanja Vlade Federacije BiH

9

ANDRIĆ U ETERU

Celia Hawkesworth

Obično kad normalan čovek nešto potraži preko Googla, zna manje-više jasno šta traži, i po pravilu tu informaciju nalazi neverovatnom brzinom . Za tu svrhu ne mora ni pomisliti na čudan svet iz kojeg je stigao podatak koji je tražio .

Posve je drugi doživljaj kad neko pođe, kao što sam ja za ovu priliku, da sazna šta se sve može naučiti o nekom fenomenu na Internetu . Onda nemaš više utisak da ti je podatak uručen iz nekog tehnološkog medija kojim vlada logika – nego da si iznenada zalutao u pravu zemlju čuda .

Na Googlu Ivo Andrić ima 60 stranica sa 630 najraznovrsnijih jedinica (zapravo ih ima više i mogu se potražiti izostavljene jedinice) . Čovek bi mož-da pomislio da su najpouzdanije na prvim stranicama, i donekle je tako; me-đutim, pronašla sam sjajan esej mudrog profesora Milutinovića o Travničkoj hronici tek na dvadesetoj stranici . A na prvoj se nalazi odlomak iz povijesti zagrebačkog sveučilišta o pet hrvatskih nobelovaca, od kojih je Andrić prvi (spisak uključuje i Majku Terezu jer je učila ‘kod hrvatskih jezuita i tečno govorila hrvatski’) .

Uglavnom, ako čovek baci bar letimičan pogled na svaku od tih 630 je-dinica, ima osećaj da ulazi sve dublje u jedan fluidan, autonoman svet sve bi-zarnijih povezivanja fenomena . Dolazi do sve većeg raskida sa svim što smo poznavali kao stvarnost i ulazi se u svet u kojem je sve moguće . Na primer, jedan sajt obećava da će vam pronaći Andrićevu ‘email adresu, broj telefona, sve!’ Na nekim sajtovima se dve reči ‘Ivo’ i‘Andrić’ nalaze sasvim haotično među pulsirajućim reklamama i sasvim nepovezanim slikama .

Ima nekoliko jedinica koje mi se posebno sviđaju na nekim od daljih stranica . Na primer: ‘Kako pravilno izgovarati Andrićevo ime’ na sajtu koji obećava da ćeš na njemu saznati kako se sve reči na svijetu izgovaraju … Drugi – jedan od nekoliko sajtova sa citatima iz Znakova pored puta – piše da

10

‘čitaoci kojima se sviđaju ovi citati vole i Agathu Christie, Johna Grishama …’ i razna druga, ničim povezana imena .

Andrić ima, naravno, svoju stranicu na Facebooku, na kojoj je odlomak iz članka iz Wikipedije, sa rastućim brojem ‘lajkova’ . Ima mnogo video klipo-va – igrane priče, recitacije, prekrasne slike kipeće vode ispod mosta na Žepi .

Glavni, sasvim očekivan zaključak iz ovakvog lutanja kroz eter je, na-ravno, da valja – slično orijentaciji u svakoj nepoznatoj zemlji – dovoljno znati o terenu da bi čovek prepoznao najvažnije znamenitosti i razlikovao pravu informaciju od ličnih ili lažnih stavova .

Za one koji se znaju orijentirati – na prvih deset stranica, koje sam detaljnije izučavala, posetilac može doći do osnovnih bio-bibliografskih či-njenica o Ivi Andriću; do manjeg broja uglavnom ponavljanih citata iz ne-čega što se na prvoj stranici zove ‘Signs by the travel-road’ – reč za koju ne verujem da postoji u engleskom jeziku . Tu su i naslovi 27 filmova snimljenih po Andrićevim delima; nekoliko solidnih kritičkih eseja i odlomaka iz dela; govor u Stockholmu; podaci o spomen-muzejima u Travniku i Beogradu . Je-dan kratak članak Jusufa Ramadanovića iz Southeast Europe Times koristan je za opštu orijentaciju: ‘Ivo Andric’s Writer’s Block’ . Članak opisuje glavne crte piščevog statusa kod Bosanaca, Hrvata i Srba, što upozorava čitaoca da te razlike mora imati u vidu pri daljem traženju .

U tom pogledu, čini mi se da bi naslov već spomenutog eseja Zorana Milutinovića – ‘Misunderstanding is a rule, understanding is a miracle’ (Ne-razumevanje je pravilo, razumevanje je čudo) – sam po sebi dobro poslužio kao ‘znak pored puta’ za sve koji polaze u tragnje za Andrićem preko Googla . Bilo bi dobro, dakle, da se nalazi ne na dvadesetoj stranici nego na prvoj, a za to bi trebalo da se što češće potraži .

U međuvremenu, putnik po eteru može krenuti u mnogo mirnije, ako i manje zabavne vode, ako potraži ime Ive Andrića preko Google Scholar . Tu se mogu naći, pored osnovnih podataka o glavnim delima, podaci o tome gde, koliko često i u koje svrhe se koriste citati o Andriću u raznim esejima i ra-dovima . Google Scholar beleži 35 stranica referenci, sa ukupno 926 jedinica, sa brojem stranice i rečenicom u kojoj se svaka pojavi . Neki od ovih poda-taka beznačajni su ili proizvoljni, što je naravno neizbežno kada se skupljaju elektronički . Daleko su pouzdaniji podaci do kojih se dođe ako se tražilac predstavlja kao sam pisac i traži citate o svojim delima . Broj citata (328 kra-jem 2011 .) grafički je iznesen po godini, tako da se jasno vidi povećen broj između 2006 . i 2011 . godine: 134 . Svaki citat se daje u kontekstu, u čitavoj rečenici, tako da je moguće videti tačno kako se koristi, a možete i pročitati celi tekst u kojem se pojavi . Tu su i podaci o prikazima pojedinih dela: na

11

primer, citirano je 90 samo o prevodu romana Na Drini ćuprija na engleski, od kojih je 34 dobilo 5 zvezdica od korisnika .

Dakle, 50 godina posle Nobelove nagrade može se pouzdano reći da je Ivo Andrić i dalje prisutan u eteru . Za ovu priliku izučavala sam samo podatke koji se pojavljuju ako se potraga izvrši na engleskom . Bez sumnje bi se našao sličan broj jedinica kada bi se tražilo na bilo kojem od glavnih svetskih jezika .

13

ANDRIĆ KAO NAŠE OGLEDALO

Ivan Lovrenović

U našim prigovorima na današnji tretman Ive Andrića u javnom prosto-ru, u obrazovnom sistemu i od strane političkih instanci i institucija, uz ek-splicitno ili češće samo implicirano uspoređivanje s Andrićevim tretmanom u kulturnoj politici prethodnoga, jugoslavenskog sistema, krije se mogućnost stvaranja jedne pogrešne predodžbe i izazivanja još jednoga nesporazuma, koji se oko Andrića ionako množe, gotovo proporcionalno broju godina od njegove smrti i od propasti jugoslavenskoga kulturnog i političkog sistema . Lako se, naime, iz tih prigovora može steći dojam da se taj nekadašnji odnos prema Andriću i mjesto koje je zauzimao na tadašnjem službenom kulturno-političkom “ikonostasu” može smatrati dobrim i poželjnim, za razliku od da-našnjega, koji je, eto, na različite načine samo vulgarna politička i nacionalna instrumentalizacija velikoga pisca .

U simboličkom poretku i hijerarhiji vrijednosti koji je izgrađivan u jugo-slavenskoj kulturnoj politici Andrić je još i prije Nobelove nagrade zauzimao visoko mjesto, a Nobel ga ja tu ne samo učvrstio nego, strože govoreći, kad je riječ o književnosti, ostavio samoga na vrhu te ljestvice . Uistinu, Andrić je u tom sistemu figurirao kao jedini u punome i pravom smislu riječi jugosla-venski pisac . U konkretnim praksama takav Andrićev položaj reflektirao se i realizirao na svim razinama i u svim republikama i pokrajinama Jugoslavije: u obrazovnom sistemu i u školskim lektirama, u izdavačkim programima (ni-jednome piscu osim Andrića nisu objavljivana sabrana djela u suizdanju svih najvažnijih izdavača od Ljubljane, Zagreba, Beograda, Sarajeva, Titograda do Skopja), u dodjeljivanju svih najviših državnih priznanja, nagrada, odliko-vanja . Svaka, pak, Andrićeva posjeta Bosni i Hercegovini protokolarno je bila opsluživana poput posjete kakvoga državnika, neizostavno u društvu najviših republičkih funkcionera, a tako je bila i medijski praćena . A pri sastavljanju Upravnoga odbora Zadužbine Ivo Andrić, osnovane u Beogradu po njego-

14

voj smrti, dosljedno je poštivano načelo zastupljenosti kompetentnih osoba iz svih jugoslavenskih sredina i odgovarajućih ustanova .

U kritičarskoj i znanstveno-interpretacijskoj produkciji literatura o An-driću bila je veoma obimna, s velikim rasponom različitih metodoloških pri-stupa i načina čitanja, što je, naravno, prvenstveno uzrokovano neiscrpnom inspirativnošću Andrićeve književnosti . No, potrebno je reći i to da su sva ta čitanja bila mahom u afirmativnom, nerijetko upravo apologetskom registru . U izdavačkim programima strogo se poštivala autorova volja, očito podržava-na i od sistema, da se kao neslužbeni “kanon” uzima ono što je sam Andrić za života odobrio u formi izabranih djela u deset svezaka . Nije dolazilo u obzir čak ni objavljivanje ranih knjiga Ex Ponto i Nemiri, koja je autor smatrao “manje uspelim”, da se i ne govori o objavljivanju kontroverzne doktorske di-sertacije . Tek poslije piščeve smrti udruženi jugoslavenski izdavači sastavili su nova Andrićeva izabrana djela u šesnaest, pa zatim u sedamnaest svezaka, gdje su uvršteni Ex Ponto i Nemiri, te izvanredne, do tada nepoznate ili tek fragmentarno poznate proze iz ciklusa nazvanog Omer-paša Latas, O starim i mladim Pamukovićima, Kuća na osami i druge, ali doktorska disertacija ni u ta izdanja nije uvrštavana . (Objavljena je tek u prvom broju malotiražnih Svezaka Zadužbine Ivo Andrić 1982 . bilingvalno, u prijevodu i uz znalački komentar Zorana Konstantinovića) .

S takvim nimbusom i s takvim posvećenim statusom, dubinskoga kri-tičkog i problemskog čitanja i analitičkoga rastvaranja Andrića, poput onoga kakvo, recimo, na Krležu još od 1970 . primjenjuje i razvija Stanko Lasić, nije bilo, a ono što se jest pojavljivalo u veoma rijetkim i sporadičnim primjerima, bilo je uglavnom intelektualno minorno i više publicistički senzacionalističkō, nego znanstveno utemeljeno štivo . Na taj način Andrićevo je djelo, može se reći, u jednom posebnom smislu riječi oštećivano . Umrtvljivano je, tako što je sakralizirano i tabuizirano; oduzimana mu je mogućnost da djeluje jednim od svojih najvrednijih agensa: dubokom povijesno-antropološkom i politič-kom pronicljivošću kojom to djelo, opsesivno preokupirano našim svijetom i njegovom historijskom sudbinom, zasijeca u taj svijet baveći se njegovim najbolnijim i najmračnijim pitanjima, u nepotkupljivoj želji da ga rasvijetli i razumije, zajedno s nama, njegovim čitateljima, u empatijskoj potrebi za njegovim iskupljenjem i oslobođenjem od povijesnoga fatuma . Mnogo je pri-mjera toga mrtvljenja, a svi se mogu svesti na selektivnost kojom je sistem iz Andrićeva djela izdvajao ono što će biti zaobilaženo, ostavljano čitateljima da sami po slučaju i vlastitom ukusu otkrivaju, a što na svakom koraku popula-rizirano (u školskoj lektiri prije svega, općenito u obrazovnom sistemu, ali i u interpretativnim čitanjima) . Jedna od rječitih ilustracija te selektivnosti je, re-

15

cimo, slučaj pripovijetke Pismo iz 1920. godine . Ta čudesna proza – istovre-meno pripovijetka o dvojici prijatelja, esej, antropološka studija – napisana je, ili barem prvi put objavljena, nakon Drugoga svjetskog rata, 1946 . godine, dok njezin naslov mnoge površne tumače i danas umije zavesti u zgodnu zabunu da je, kako se jedan poznati sarajevski novinar nedavno autoritativno izrazi, riječ o nekakvim opasnim “pismima koje je Andrić pisao dvadesetih godina” . Priča je, dakle, objavljena 1946, uvrštena je i u izabrana djela, ali je u pedagoški preporučenim i najčešće interpretiranim Andrićevim tekstovima sistemski zaobilažena, i zbog svoje neobične subverzivnosti najplemenitijega kova i trpke istinitosti ostala nevidljiva i nepročitana sve do novijih vremena . U njima jest pobudila veliko zanimanje, ali sada najčešće u službi političke propagande kojom se dokazuju teze ratnih razaratelja Bosne i Hercegovine kao “zemlje mržnje”, u kojoj je harmonija nemoguća . S druge, one patriotski zagrijane strane, pak, subverzivnost priče pokušava se kojekakvim dirljivim interpretacijskim sofisterijama i zaobilaženjima relativizirati, ublažiti .

U postjugoslavenskom političkom i kulturnom reljefu postoje čak četiri nezavisne a jednojezične štokavske države u kojima Andrića nije potrebno, a ni moguće prevoditi, niti se on u njima na običnoj čitalačkoj razini doživljava kao “strani”, kao pisac nekoga drugog podneblja i “tuđe” kulture . Međutim, u svima tim novim političkim sredinama i kulturnim ambijentima došlo je ili do ozbiljne reduktivne transformacije ili do potpune promjene odnosa prema Andriću . Promjena je naročito dramatična i višeznačna u Bosni i Hercegovi-ni, gdje se nakon političkoga obrata 1990 . godine, državnoga osamostaljenja 1992 . godine, te rata od 1992 . do 1995 . odvija proces ukrućivanja triju etno-nacionalnih kultura i njihovoga međusobnoga divergiranja . Uz važnu nazna-ku da je pitanje političkoga predstavljanja i nacionalnog identiteta potpuno prepokrilo sav prostor društvenoga života, što se naročito odnosi na poimanje kulture koja je potpuno reducirana na nacionalno-politički pojam i sadržaj .

U takvome ambijentu Andrić – baš zato što je tako dubinski i sudbinski pisac cijeloga tog svijeta – na neki naopak način u stvari dijeli njegovu sud-binu: opet je, kao i prije, predmetom političko-ideološke instrumentalizacije, samo sada na drugi način i ne više jednoznačno nego “pluralno” .

Ovdje nije prilika ni potreba, no bilo bi zanimljivo napraviti detaljnu “mapu” tih pristupa i konkretnih postupaka iz perspektive svake od triju insti-tucionalno etabliranih nacionalnih kultura . Srpska je zadržala nešto od pret-hodnoga glorifikacijskoga diskursa, s time što ga je, književno i identitetski nedopustivo, značenjski svela i suzila isključivo na dimenziju Andrića kao pisca srpske historije i srpskoga naroda . (Indikativno je što se dogodilo sa spomenutom Zadužbinom poslije raspada Jugoslavije: njezina se uprava –

16

mora se reći: prešutno, i bez ikakvih “potraživanja” s bilo koje druge strane – transformirala iz jugoslavenske u srpsku, sa svim formalno-pravnim konze-kvencijama što iz toga proizlaze .) Bošnjačka kultura prema Andriću, također iz nacionalno-političkih razloga, ima naglašeno rezerviran i kritički odnos, ali na pogrešnim premisama, zacrtanima još u onome poznatom iskazu o pisci-ma, među kojima je i Andrić, čija je književnost “Bosnu više dijelila, negoli mnoge vojske koje su preko nje marširale i u njoj krv prolijevale” . Hrvatska kultura iz dugotrajnoga stava tupe ignorancije i pasivnoga odbijanja kao da u zadnje vrijeme prelazi u aktivniji odnos prihvaćanja Andrića, ali tek zbog toga što je otkriveno da bi na političkoj tržnici u nadbijanju s drugim naci-onalnim establishmentima mogao biti upotrebljavan i kao hrvatski pisac (pa se, opet posve pogrešno, kao krunski argumenti potežu krsni list, činjenica rođenja u “katoličkoj obitelji”, đačka stipendija “Napretka” itd .) . Ovdje valja uočiti jednu distinkciju: to se počelo događati u okviru hrvatskih obrazovnih i kulturnih ustanova u Bosni i Hercegovini, koje su sve do jučer u svemu, u kulturnoj politici naročito, slijepo slijedile politički diktat i modu iz Republi-ke Hrvatske . S ovom promjenom odnosa prema Andriću, kolikogod karikatu-ralnom, kao da započinje neka neposlušnost, neko “osamostaljenje”; naime, u Republici Hrvatskoj službeno on je još uvijek neprimijećen i stran .

O četvrtoj perspektivi u Bosni i Hercegovini, onoj, recimo to tako, dr-žavnoj, ne može se u pravom smislu riječi ni govoriti . O tome ilustrativno svjedoči činjenica da se u protokolu Predsjedništva Bosne i Hercegovine za 2011 . godinu nije našlo mjesto za bilo kakav hommage Andriću s toga nivoa u povodu 50 . godišnjice Nobelove nagrade . (Kao, uostalom, ni za godišnjicu prvotiska Divkovićeva Nauka krstjanskoga iz 1611, kojim je Bosna prije če-tiri stoljeća unišla u svijet gutenbergovske civilizacije .)

Po svemu sudeći, Andrić će trebati pričekati neko “treće vrijeme”, neku epohu o kojoj danas ne možemo znati ništa, kada će njegovo djelo biti re-kanonizirano, ili, zašto ne, dekanonizirano, te napokon otvoreno za čitanja izvan prizemne političke upotrebe . Kao što Jan Kott napisa za Hamleta – da taj Shakespeareov tekst ima osobinu spužve: ako ga se igra (čita) nestilizira-no, on u sebe upija svu suvremenost . Generacijama koje to dožive Andrić će se ukazati u značenjima i slojevima koji nama izmiču .

17

‘NITI MOGU DA RASTUMAČIM, NITI DA ZABORAVIM’: ANDRIĆ, ZLO I MORALISTIČKA KRITIKA

Zoran Milutinović

Lako će se prihvatiti da je od najvišeg značaja znati da li se književno-šću izneverava moral . Tom razmatranju se, međutim, mora pristupiti samo uz najveći oprez . Zlo izmiče potpunom shvatanju, ono ne može da bude integri-sano u naše kategorije razumevanja i uma, pa je u tom smislu, kako je tvrdio Levinas, transcendentno;1 zlo je ono mesto na kojem se ’etika i metafizika, epistemologija i estetika susreću, sudaraju i dižu ruke’, kako kaže Susan Ne-iman .2 A tome uprkos, sve češće se pojavljuju knjige koje povezanost zla i književnosti predstavljaju kao samorazumljivo privilegovani odnos .3 Filozofi takođe svoje etičke teorije često razvijaju na pričama koje nudi fikcija .4 Ha-nnah Arendt je za konstruisanje jednog od najpoznatijih modernih razume-

1 Emmanuel Levinas: ‘Transcendence and Evil’, u The Phenomenology of Man and of the Hu-man Condition, ur . A-T . Tymieniecka, Analecta Husserliana 14, Dordrecht: D .Reidel, str . 158 .2 Susan Neiman: Evil in Modern Thought. An Alternative History of Philosophy, Princeton i Oxford: Princeton University Press, 2002, str . 5 . 3 Knjiga Georgesa Bataillea Književnost i zlo (Beograd: BIGZ,1977) već je klasična; od no-vijih su najzanimljivije Terry Eagleton: On Evil (New Haven and London: Yale University Press, 2010), Colin McGinn: Ethics, Evil and Fiction (Oxford: Clarendon Press, 2003) iFra-nçois Flahault: Malice (London: Verso, 2003) .4 Na primer, Bernard Williams tumači Tolstojevu Anu Karenjinu u uticajnoj knjizi Moral Luck. Philosophical Papers 1973-1980 (Cambridge: Cambridge University Press, 1981, str . 20-40); Richard Rorty u Essays on Heidegger and Others. Philosophical papers, volume 2 (Cambridge: Cambridge University Press, 1991) poredi Dickensa i Heideggera, odnosno ‘ljude koji pričaju priče i ljude koji konstruišu teorije’ (str .80) i daje prednost prvima; a Mary Midgley u Wickedness (London i New York: Routledge, 2001) kaže: ‘Glavna funkcija kultura je da nagomilaju uvide u tu stvar, da i izraze na najjasniji mogući način, i da tako održavaju bogatu riznicu misli i iskustava koja će nas poštedeti muke da stalno počinjemo od nule . U tome, kao što smo već napomenuli, ulogu od ogromnog značaja ima ono što zo-vemo umetnošću, a naročito (pošto reči nose više informacija od slika i muzike) velika dela književnosti . Od najranijih mitova do najnovijeg romana, sve što je napisano (uključujući i

18

vanja fenomena zla inspiraciju našla kod pisca Hermanna Brocha .5Da li bi se iz toga mogao izvući zaključak da tu gde etika, metafizika, epistemologija i estetika dižu ruke, na scenu stupa književnost, pripovedanje, kao diskurs mnogo pogodniji za razmatranje teme zla? I da, kad hoćemo da mislimo i govorimo o zlu, bolje je obratiti se piscu i njegovim pričama nego tražiti savet etičara ili metafizičara? Ideja je privlačna, ali, opet, oprez se savetuje: ako književnost zaista ima neki privilegovani odnos sa fenomenom zla, to ne znači nužno da ona može da uradi ono od čega su etika i metafizika digle ruke, i što je još važnije, da to može da uradi na njihov način .

Iako je Andrić izbegavao autopoetičke iskaze, ipak se u njegovoj pro-zi ponekad mogu pronaći fragmenti koji, često sa nemalom dozom ironije, svedoče o njegovim pogledima na književnost . Ako je reč o naizgled privi-legovanom odnosu književnosti i zla, jedan takav fragment može se naći u Travničkoj hronici gde se o Davilu, konzulu koji se u slobodno vreme bavi i pisanjem epske poezije, kaže sledeće: ’Pojava zla u svetu izazivala je u Da-vilu ogorčenje ili potištenost, a pojava dobra – oduševljenje i zadovoljstvo, jednu vrstu moralnog zanosa . Ali, od tih moralnih reakcija, koje su u njemu bile zaista žive i budne, iako ne stalne i uvek sigurne, on je stvarao stihove kojima je nedostajalo sve pa da budu poezija .’6 Moralne reakcije autora nisu same po sebi dovoljne za dobru književnost: osuda zla i oduševljenje dobrim nisu čak ni početak dobre književnosti . Ako taj privilegovani odnos postoji, za Andrića on svakako nije u etičkoj agilnosti pisca, nego u nečem drugom .

Ako bi trebalo odabrati jedno Andrićevo delo koje tematizuje fenomen zla i ništa drugo, to bi morala biti pripovetka ’Mustafa Madžar’ . Mustafa je lik radikalnog, a ne instrumentalnog zla: jednog dana ustane i počne da ubija, na-izgled bez ikakvog razloga . Ubijanje drugih nije mu sredstvo za neki cilj, nije čak ni cilj sam po sebi, nego više izgleda kao ospoljavanje nečega što Mustafa u sebi nosi, ili nečega što on jeste . On zlostavlja i ubija kao što drugi dišu .

Mustafa je na samom početku priče prikazan kao ratnik, kao čovek bez erosa u Frojdovom smislu reči, bez emocionalnih veza sa drugim ljudima, ali i kao ljubitelj knjiga sa sklonošću za muziku . Toliko se o njemu može saznati pre nego što krene u svoj ubilački pohod: on je neustrašivi ratnik, izbegava druge i živi sa knjigama i muzikom . Šta je od toga važno za razumevanje Mustafinog karaktera, ili, ako je uopšte ima, njegove predodređenosti za zlo? Agresivnost koju pokazuje u ratu – naime, tu gde je agresivnost društveno

humorističku literaturu), a da nije jeftino i frivolno, ima za cilj da osvetli teškoće ljudskog stanja (…)’(str .200) .5 Herman Broh:‘Zlo u vrednosnom sistemu umetnosti’, u Pesništvo i saznanje, Niš: Gradina, 1979 .6 Ivo Andrić: Travnička hronika, Beograd: Prosveta, 1967, str . 82-83 .

19

poželjna – ima sasvim drugačiji status od agresivnosti koju će Mustafa kasni-je pokazati . Tu je agresivnost instrumentalna, služi nekoj svrsi, i ne zove se zlo, nego, barem sa stanovišta njegove zajednice, junaštvo . Tako ga njegova zajednica i shvata, pa ga zbog toga poštuje i slavi . Mustafu bi lako bilo zami-sliti i bez sklonosti za knjige i muziku, pa se čini da je tim detaljem Andrić hteo da sugeriše nepouzdanost rasprostranjenog uverenja da ’kultura’suzbija zlo u čoveku, da ’oplemenjuje’ i vaspitava za dobro . Odsustvo emocionalnih veza moglo bi biti i ishod zla u Mustafi, ali i stanje koje pogoduje da se zlo u njemu nastani i začne . Na početku priče to se još uvek ne zna . Andrić je iz-begavao psihologizaciju likova, i tamo gde je ostavljao tradicionalne konture psiholoških portreta gotovo bez izuzetka je uključivao ili previše ili premalo elemenata od kojih se može sagraditi psihološki portret .7U oba slučaja ishod je isti: ako ih je previše, postaju dvosmisleni a slika zamućena, ako ih je premalo, psihološko razumevanje nema od čega da počne . Ako pisac već ne želi da psihološki tumači svoje likove, kako možemo da znamo zašto neko nešto radi? Lik bi, na primer, to mogao sam da objasni, ali to je teško moguće ako lik nema čvrstih veza sa drugim ljudima kojima bi o sebi nešto mogao da kaže . Otud u ovoj priči Mustafini snovi, koji delimično otkrivaju njegove motive . Samo delimično, jer snove tek treba tumačiti, naročito kada su, kao Mustafini, daleko od direktnog objašnjenja . Čitava priča ’Mustafa Madžar’ je komponovana kao naizmenični prikaz Mustafinih snova i jave . Već u prvom snu – o dečacima na Krimu i Mustafinoj nemogućnosti da pobegne od ruskih vojnika, što bi se moglo tumačiti kao san o krivici – kao da je podržana ona najšira paradigma kojom naša monoteistička kultura već vekovima odgovara na pitanje unde malum: svet, pa i svako od nas pojedinačno, jeste pozornica na kojoj se bore dva principa, dobro i zlo . Čuvena rečenica ’Svijet je pun gada’, koja se pojavljuje već na samom početku priče – prvi put dok Mustafa posmatra svoje saborce kako oklevaju da se upuste u borbu, a drugi put kad posle bitke čuje lelek progonjene raje kojoj se Turci svete – navodi da se Mustafa shvati kao moralista s nečistom savešću . Baš njemu, kome se u snu vraća sećanje na gadost u kojoj je učestvovao, dato je da osudi moralno stanje u svetu – gadost sveta . Ali priča se nastavlja, i Mustafa, mučen snovima i nesanicom, polazi u svoj privatni pohod protiv nenaoružanih hrišćana, čineći baš ono što je prethodno nazvao gadošću, i tako i sam, uprkos snu o dečacima na Krimu i mogućnosti da se on protumači kao san o krivici i nečistoj savesti, postaje ’gad’ . Ako već znamo da Mustafa nije bez sposobnosti da razlikuje

7 Jovan Hristić: ‘Andrićeva pripovetka’, u Izabrani eseji, Beograd: Srpski PEN centar, 2005, str .114 .

20

dobro i zlo, jednako u sećanju na vlastitu prošlost kao i u događajima kojima prisustvuje u sadašnjosti, šta ga to tera da čini baš ono za šta zna da je zlo?

Na to pitanje odgovara epizoda sa dva kaluđera iz manastira Sutjeska . Kad im Mustafa kaže da slobodno bace sva tri fermana, i sultanov, i vezirov, i sarajevskog mule, kojima se potvrđuje njihovo pravo da slobodno ispovedaju svoju veru, postaje jasno da je motiv koji ga pokreće potreba za neograni-čenim samopotvrđivanjem . On više ne priznaje nikoga nad sobom i hoće da bude sve: to odbacivanje drugosti, drugih koji su prepreka njegovom samopo-tvrđivanju, unazad osvetljava i tumači Mustafinu samoću s početka priče . Do-brovoljna samoća je takođe odbacivanje drugih, kidanje veza sa svetom, kao odbijanje nužnosti ne samo da se od drugih zavisi, nego i da se sa drugima deli zajednički svet .8 Da bi se neko s takvom željom sasvim zadovoljio, i svet i svi u njemu moraju da nestanu . Mržnja, isto kao i ljubav, može da okupira um drugih; ako već nije voljen i sam ne voli, može mržnjom koju oseća i koju kod drugih pobuđuje da zauzme isto onakvo mesto u svesti drugih kakvo se zaslužuje ljubavlju . Zato Mustafa kaže kaluđerima da bace sva tri fermana, i ’ako te ko upita šta to radiš, reci: naredio mi Mustafa Madžar’ . To znači: pronesi vest o novom meni, ne treba mi vaše divljenje i uvažavanje, hoću vaš strah . I to kao da ga umiri: on konačno može da zaspi i da se odmori . Olak-šanje mu ne dolazi od života sa drugima, nego od agresije prema njima i od njihovog eliminisanja: ispoljavanje moći donosi mu mir i spokojstvo, svest o sebi kakvu koegzistencija sa drugima ne može da mu ponudi . Sad Mustafa spava bez mučnih snova, sve dok ga ne probude fratri molitvom u kojoj se pominje Bog i ‘dobro najveće’ . Ne više sultan, vezir i sarajevski mula, s ko-jima se Mustafa već odmerio i obračunao, nego neko ko je i nad njima, i ko garantuje postojanje dobra u svetu . Kaluđeri, dakle, još nisu pobeđeni, evo prizivaju jednu još višu instancu kao svoju zaštitu od Mustafe . Zato on onda puca na njih i odlazi ‘kao da bježi on od njih’ . On beži od neuspeha da mu kaluđeri potvrde to njegovo novo božansko biće, biće izvan koegzistencije sa drugima i iznad zajedničkog ljudskog sveta – jer oni evo i dalje mrmljaju o nekom bogu koji nije Mustafa .

Mustafa opet legne, zaspi i odmah sanja: tuče se sa dvojicom hajduka, a iza njih vidi ženu koju je verovatno silovao, možda i unakazio . To na njega u snu zajedno navaljuju legitimni neprijatelj, hajduci, i ‘gad u njemu samom’,

8 Komentarišući Hegelova Predavanja o filozofiji religije, Peter Dews kaže: ‘Zlo se javlja kad se subjekt okrene ka unutrašnjosti, kad se izoluje, zanese se svojom moći izbora, odbijajući da prizna prvenstvo zajedničkom ljudskom svetu u kojem je njegovo postojanje utemeljeno: “Apstraktno, biti zao znači izdvojiti samog sebe na način koji nas odseca od univerzalnog (od racionalnog, od zakona, od određenja duha) .” Peter Dews: The Idea of Evil, London: Blackwell, 2008, str . 90 .

21

tj . sećanje na zlo koje je sam počinio . Svet je pun gada koji nanosi zlo ne-moćnima, kao Mustafa onim dečacima ili ovoj ženi, koji ga sada napadaju u snovima, a on se na javi od njih brani tako što postaje još veći gad . A najviše ga razbesni kad se tu pominju vezir, sultan, Bog i dobro najviše, jer može da se odbrani samo potpunim, radikalnim poništavanjem sveta u kojem ono što je uradio postoji kao ‘gadost’, a možda i poništavanjem svih koji to što on čini mogu da nazovu ‘gadošću’ . Da to onemogući, Mustafa mora da uništi takav svet u kojem uopšte može da postoji nešto što se zove ‘gadost’: ako to već nije lako i brzo izvodivo, prevrednovanje svih vrednosti i stvaranje novog morala možda jesu . I odmah potom ga vidimo iznad vode u kojoj, kao u ogle-dalu, sebe vidi sa svetačkim oreolom oko glave, sačinjenim od roja mušica prožetog sunčevim zracima . Mustafa je za samog sebe postao svetac, oličenje dobra, tako što je stvorio izokrenuti svet, u kojem on više nije ‘gad’ i ne čini zlo . Potom jaše smiren i kao u snu; dolazi u han, legne i opet sanja: opet ga pohode dečaci sa Krima, a u snu čuje glas mu kaže: ‘trebali ste ih peći’ .Treba-lo je biti još radikalniji u zlu, ubiti ih na mukama, jer je potpuno poništavanje drugog, a naročito drugog koji bi se mogao sećati učinjenog zla, jedino što zadovoljava . Taj novi glas u ponovljenom snu ishod je onog stvaranja preo-krenutog sveta, u kojem je zlo postalo dobro, a Mustafa svetac . U prethodnom snu Mustafu je mučila nepokretnost, nemogućnost da pobegne od dolaska ruskih vojnika – od osude vlastite savesti . U ponovljenom snu nema dolaska ruskih vojnika i osude savesti; na njihovo mesto je stupilo žaljenje što se u zlu nije otišlo još dalje, još radikalnije i gadnije . Muka nepokretnosti pred dolaskom Rusa ovde je zamenjena mukom da se dečaci uhvate: oni ’izmiču’ i ’lete kao oblaci’, pa se nalog Mustafinog ’svetačkog’ glasa da se u zlu ide do samog kraja ne može ostvariti . Nema sećanja na prošlost bez kajanja: ona se uvek vraća u snovima, bilo kao učinjena ’gadost’, bilo kao propuštena prilika da se radikalnošću u zlu svet blagovremeno preokrene .

Mustafa ubija Abdulselambega zato što je beg ‘kukavica i lažov’ i odla-zi u Sarajevo . Slušajući razgovor Sarajlija, Mustafa na repliku da se krštenog gada nakotilo odgovara: ‘I krštenog i nekrštenog: svijet je pun gada’ . Svi ga u čudu gledaju, a on misli da ‘sva ta lica’ kreću na njega . On bi hteo mir i spokojstvo, ali sva ta druga lica, to mnoštvo drugih koje mu već i samim svojim prisustvom, postojanjem, oduzima njegovo sopstvo, uz koje sopstvo ne može da opstane neugroženo, ta lica ga proganjaju i on se od njih brani: hvata se za sablju, počinje hajka, a ljudi već navikli na takve gužve u njima učestvuju sa krvoločnom zluradošću, ‘pa ma na kojoj strani’ . Mnogi ne znaju zašto ga gone, ali rulja raste sve dok Mustafa ne padne na zemlju: njegova poslednja misao je opet ‘svijet je pun gada’ . Da li kraj priče treba shvatiti

22

kao trijumf dobra? Dobro je da su ga zaustavili, Mustafa svakako nije sejao dobro po svetu, i onaj svetački oreol iznad glave viđen u vodi mogao je biti samo proizvod uma koji se sasvim rastao od stvarnosti; ali kakvo je to dobro i kakav je to svet u kojem se zlo, Mustafa, suzbija zlim, hajkom krvoločnih progonitelja koji i ne znaju zašto ga gone, koji nisu ni čuli za dečake na Kri-mu, fratre iz Sutjeske i Abdulselambega, i na kraju pripovetke prema Mustafi stoje baš onako kako je on stajao prema drugima? Iako zao i gadan, Mustafa svojim krajem čak izaziva nešto sažaljenja kao čovek usamljen, nemoćan da se odbrani, kojeg krvoločna rulja progoni i na kraju ubija: zli moralista koji pada kao žrtva zle rulje .

Izgleda da se ova priča ipak ne može asimilovati u interpretativni obra-zac borbe dobra i zla . ‘Mustafa Madžar’ je najekstremnija Andrićeva priča o zlu . Za to postoji nekoliko razloga: prvi je pripovedanje fokalizovano u Mustafinu svest . Čitava pripovetka je pripovedana iz njegove perspektive . Da je ostavljena makar i minimalna mogućnost da se zlo sagleda spolja, iz neke druge perspektive, postojala bi neka tačka gledišta s koje svet ne bi nužno izgledao kao ona četiri čuvena modela koje Kant pominje u eseju ‘Kraj svih stvari’ (karavansaraj, robijašnica, ludnica i kloaka); moglo bi se verovati da u svetu postoji i nešto drugo osim onih koji nasilje čine i onih koji nasilje trpe, ili, još gore, da su ponekad oni koji nasilje trpe isti oni koji nasilje čine .9 Drugi je razlog to što je zlo koje je Andrić otelovio u Mustafi Madžaru i samo ekstremno ili radikalno: ono svaki put cilja na uništenje drugog kao takvog .10 Treći razlog je fabularno i smisaono razrešenje priče: jedan gad kaže da je svet pun gada, a na kraju izgleda da je on, u stvari, u pravu – Davil ovde ne bi imao čime da se oduševi . Ali uprkos tome ‘Mustafa Madžar’ ostaje priča koja zaokuplja čitaočevu imaginaciju i ne da se zaboraviti . Da bi se videlo zašto je to tako, treba zamisliti priču u kojoj je sve suprotno: priču o dobrom čoveku koji ide po svetu i dobro čini, a svi mu dobrim uzvraćaju . Toga nema ni u žitijima svetaca, jer i tu mora da se nađe nekakav đavo, neko zlo, da budućeg sveca stavi na iskušenje . Ili, priču o Mustafi koji sreće dobru ženu, i ona ga ili udobri, ili zavara tako da ga neki dobri čuvari reda uhapse i odvedu u zatvor ili ludnicu . Andrić je, u stvari, jednu takvu priču i napisao: to je ‘Aska i vuk’, njegova jedina priča za decu .

9 Immanuel Kant: ‘Kraj svih stvari’, u Um i sloboda. Spisi iz filozofije istorije, prava i države, Beograd: Ideje, 1973, str . 123-134 .10 Iako se Hannah Arendt odrekla svog termina ‘radikalno zlo’ (Hannah Arendt: ‘A Daughter of Our People: A Response to Gershom Scholem’, u The Portable Hannah Arendt, ur . P . Bae-hr, London: Penguin, 2000, str . 396), Richard J . Bernstein na njenom tragu definiše radikalno zlo kao ‘sistematski napor da se ljudska bića učine suvišnim kao ljudska bića’ (Radical Evil. A Philosophical Interrogation, London: Polity, 2002, str . 225) .

23

Za razliku od tragedije, koja pokazuje propast ‘čoveka po sredini’ koji mora da bira između dve vrednosti koje se međusobno isključuju, dva dobra koja sukobljavajući se ipak ne prestaju da budu vrednosti, ovde nema ni dobra ni vrednosti . Ima samo tenzije između dva zla, od kojih ni jedno ne može biti ‘u pravu’ i tako postati neko makar relativno dobro . Ni Davil ni njegov kritič-ki ekvivalent, moralistička kritika književnosti, ne bi znali šta da rade s ovom pričom . Ono što se smatra etičkom kritikom verovatno bi u ovom slučaju htelo da ukazuje na etičke pouke književnosti (na primer, da je Mustafa zlo), ili da kritikuje ovu priču kao etički manjkavu (‘Andrić greši: u svetu ima i do-bra’, ili ‘Andrić nije smeo ni na koji način da da za pravo jednom gadu, jer se time relativizuje osuda zla’), verujući da se na taj način može obrazovati neka regionalna etika, vezana za književnost . Ali samo filozofi insistiraju na tome da je zadatak književnosti da nam ponudi primere dobra i zla, na osnovu kojih će oni dalje razvijati svoje etičke teorije . Za razliku od konzula Davila, dobri pisci retko slede taj zahtev, i retko pišu poučne basne za odrasle u kojima su i dobra i zla jednako nedvosmislena . Etička kritika bi u ovakvim slučajevima trebalo da ponudi samo deskripciju ove tenzije koju priča stvara, da bude opis jednog modela sveta u kojem se dva zla sukobljavaju, jedno od njih pobeđuje, ali ta pobeda se ipak ne može nazvati dobrim . Za razliku od etičkih traktata, književnost može da da glas ovoj tenziji, da je održi bez nametanja rešenja i da ne ponudi nikakav izlaz .11 A što je još važnije, takva etička kritika bi mogla da bude opis onoga što se dešava posle čitanja: čitateljkine potrebe da izađe iz priče, da je zaboravi, jer je nepodnošljiva ideja koju ona nameće kao svoj smisao – da se ne može razumeti svet u kojem se bore različiti oblici zla, od kojih neki imaju i naglašenu potrebu da morališu, u kojem malo čega drugog uopšte ima, i čitateljkine nemogućnosti da jednom pročitanu priču zaboravi .

Iz te perspektive jasno se vidi šta priču ‘Mustafa Madžar’ čini ekstre-mnom . Svet predstavljen u Andrićevoj priči ‘Trup’ nije ništa podnošljiviji, jer se i u njoj sukobljavaju dve okrutnosti . Čelebi Hafiz je Mustafa Madžar pod drugim imenom: i on je, kao i Mustafa, čovek knjige, škole i kulture . I za njega se kaže: ‘Smetalo mu je i dražilo ga sve što je živo i što stoji uspravno . Zato je sve palio i rušio . I samo se ljutio što i posljednju travku ne može da sabije u zemlju, što i kamen ne može da gori’ . Kao i Mustafu, i Čelebi Hafiza jedino potpuno uništenje može da zadovolji, jer je svako drugo postojanje

11 ‘Poezija može da zabeleži tu borbu a da je ne razreši’ kaže Susan Neiman,‘i već to joj može dati prednost nad filozofijom koja stremi konkluzivnim rešenjima . (…) Jer razrešenje bi zahtevalo redukciju mnoštva perspektiva iz kojih se stvar može posmatrati na samo jednu, konačnu i odlučujuću . Budući da je pesma baš o mnoštvenosti perspektiva, takva finalnost izneverila bi stvarnost ljudskog iskustva’ . Susan Neiman: Evil in Modern Thought. An Alter-native History of Philosophy, str . 34 .

24

prepreka njegovom samopotvrđivanju . Čelebi Hafiz je, možda, još radikalniji u svom uništavajućem pohodu, jer Siriju ’umiruje’ godinama: dok je pred njim sve bežalo, on je ’gazio i ostavljao sve za sobom i jurio samo za životima kao za lovinom’ . Sudeći po priči koju fra Petar sluša, Sirija je već bila ’umire-na’, ali Čelebi Hafiz se nije zaustavljao . Tu onda Andrić uvodi najradikalniji aspekt zla, koji je i kod Mustafe Madžara bio posebno naglašen – nasilje nad onima koji su bespomoćni i nezaštićeni . Pred vojskom Čelebi Hafiza ljudi beže u pustinju i sakrivaju se u pećinama, ali ih glad i žeđ prisiljavaju da ipak izađu u potrazi za vodom i hranom; tada ih Čelebi Hafizovi ljudi sačekuju i ubijaju ’kao zverinje na pojilima’ . Nije više reč o zverstvima počinjenim nad neprijateljem u ratu, nego o zlu u čistom stanju koje baš ničim ne može da bude objašnjeno, i zbog čega se zlo i ne može definisati drugačije nego tauto-logijom – neobjašnjivo, nerazumljivo, ono pred čim ’staje pamet’, pred čim etika, metafizika i epistemologija dižu ruke .

Ali dok u priči ’Mustafa Madžar’ nikakva odbrana od zla nije bila pred-viđena, osim možda mogućnosti da ono bude poništeno drugim zlom, rob koji fra Petru pripoveda priču o Čelebi Hafizu ima ironičnu utehu da će svako zlo na kraju biti pobeđeno vlastitom greškom: naime, mogućnošću da za jedan čas prestane da bude zlo . Zlo biva poraženo i pobeđeno ne dobrim, kako to vidi optimizam nekih metafizičkih i religioznih koncepcija, nego time što ’za dlaku’, ’u jednoj sekundi’, prestaje da bude zlo . Čelebi Hafiz se sažalio ’nad jednom slabom i polumrtvom ženom’: ’Za jedan tren oka prestao je da mrzi i goni, i to je bilo dosta da se i za njega nađe sablja’ . Pred sobom je video polunagu devojku koja je, tren pre no što će se na nju spustiti njegova sablja, izgovorila kratku i brzu molitvu . Da je u tome bilo važnije ono što je video od onoga što je čuo jasno je po njegovom sledećem postupku: da ga je njeno prizivanje božijeg milosrđa opomenulo na zlo koje čini, možda bi joj samo poštedeo život, ali Čelebi Hafiz je naredio da devojku odvedu u njegov ha-rem, gde mu je postala ’najdraže od svih bića, jedino stvorenje nad kojim se sažalio, koje mu je bilo blisko i kome je u životu poverovao’ .

To je fabularni preokret koji je maločas pomenut kao mogućnosti koja bi, kad je o priči ’Mustafa Madžar’ reč, možda zadovoljio moralističku kri-tiku: zlo je zaustavila jedna vrednost, lepota, i Čelebi Hafiz je, ako ne preo-bražen, onda makar zaustavljen . Ali upravo ta vrednost, lepota, Čelebi Hafizu priredi mučenje koje se ne može uporediti ni sa čim u Andrićevoj prozi . Siri-janka ne samo što predvodi Čelebi Hafizovo mučenje, nego ne dozvoljava da se ono brzo završi, u čemu bi možda bila sadržana jedna trunka milosrđa . Ona zahteva da gleda kako se on muči, ali i da Čelebi Hafiz vidi da ona to gleda . Njena rafinirana osveta ne cilja na mučenje tela i smrt, nego hoće da pre smrti

25

Čelebi Hafiz bude ubijen u onome što je u ljudskom biću najosetljivije: da vidi kako u njegovoj patnji uživa jedino biće koje voli, koje mu je blisko i ko-jem je verovao . To je, nema sumnje, još radikalnije zlo od onog koje Mustafu Madžara navodi da nasumice ubija ljude na koje ga put nanese, ili od Čelebi Hafizovog pokolja u Siriji . Nije tu lepota pobedila zlo i spasila svet, nego su se opet dva zla sukobila, a tenzija je o ovog puta možda još i veća, jer lepota privremeno prikriva zlo, jer se ne može izbeći pitanje kakav je to svet u kojem zlo može da se pokaže kao lepota, ili gde prestaje lepota a zlo počinje, ili koli-ko možemo da budemo sigurni u bilo kakva određenja kao što su zlo i lepota .

Pa ipak se ‘Trup’ doživljava kao manje ekstremna priča, jer je umesto neposredne fokalizacije u jednom liku posredovana lancem pripovedača, na čijem početku stoji Čelebi Hafizov sluga . Priča o Čelebi Hafizu je njegova, a fra Petar se u ‘Trupu’ pojavljuje samo kao prenosilac i komentator te priče . Za razliku od priče ’Mustafa Madžar’, u kojoj osim sveta viđenog očima zlog junaka i njegovih snova ničeg drugog i nema, u ’Trupu’ postoje dve okvirne pripovesti: jedna koju pripoveda bezlični pripovedač, koji se priseća pokojnog fra Petra, i druga koju pripoveda sam fra Petar i njome uokviruje pripovest o Čelebi Hafizu . Obe okvirne pripovesti ne samo što vremenski i geografski udaljuju priču o Čelebi Hafizu – to se desilo u Siriji, pre mnogo vremena – nego je svode na izveštaj dat u glavnim crtama, dozvoljavajući čitaocu da, umesto da s Mustafom Madžarom jaše kroz šumu dok ga proganja eho njegovih vlastitih uzvika, ostane bezbedno usidren u dva okvirna sveta, onom u kojem se bezlični pripovedač seća fra Petra, i u Akri, u kojoj fra Petar provodi dane svog progonstva . O ta dva sveta u ’Trupu’nije rečeno mnogo, ali i to je dovoljno za pretpostavku da to nisu svetovi radikalnog zla, kao svet Mustafe Madžara ili svet Sirije koju ’umiruje’ Čelebi Hafiz, nego da više pod-sećaju na svet koji čitateljka ima u vlastitom iskustvu . A još više od toga priču ’Trup’ normalizuje uloga samog fra Petra, prenosioca i komentatora priče o Čelebi Hafizu . On je priču čuo, sada je parafrazira, kao što je maločas ovde parafrazirana Andrićeva priča ‘Mustafa Madžar’, i na kraju istupa kao njen tumač i kritičar . Priča o zlu izaziva nevericu i kod onih koji su se, kako fra Petar na početku priče kaže, nagledali svakojakih čuda i videli i zla i dobra: ’I da li je baš sve to istina i onako kako mi je kazivao’, pita se fra Petar, ’ili je rob izmišljao i dodavao iz svoje glave?’ Istina sveta ili fikcija književnosti? Čak i da je samo fikcija, ako je Čelebi Hafizov sluga ne samo dodavao, nego i sve izmislio – a oni koji stvaraju fikciju to čine iz brojnih razloga – to je fik-cija koja obuzima onog koji ju je čuo ili pročitao, postavlja se kao zagonetka koja traži tumačenje, ne predaje se lako zaboravu . A onda tumač i kritičar fra Petar kaže: ‘Niti mogu da rastumačim, niti da zaboravim’ . Nema pouke za

26

odrasle u kojoj će, kao u moralističkim traktatima, zlo ili dobro biti nedvo-smisleno, tako da svi Davili ovog sveta mogu da se ushite dobrim i osude zlo, i da pritom veruju kako su načinili veliki intelektualni i moralni podvig, nema nikakvog umirujućeg interpretativnog izlaza, ima samo priznanja tenzije koju je priča stvorila – tenzije koja je svojstvena jednom modelu sveta u kojem se dva zla sukobljavaju, jedno od njih pobeđuje, ali ta pobeda se ipak ne može nazvati dobrim .U ovom fra Petrovom priznanju nemogućnosti da se rastu-mači, objasni, racionalizuje, da se kompleksnost i dvosmislenost sveta svede na jednostavnost i nedvosmislenost racionalnih konstrukcija, uz istovremeno priznanje da zagonetka postavljena pričom odbija da nestane, da uprkos tome što se ne može asimilovati u diskurzivno znanje koje već imamo o svetu, kako i zašto priče ostaju da podsećaju na neobjašnjivo i neshvatljivo, pojavljuje se razlika između subjekta znanja i subjekta postojanja na kojoj insistira Fra-nçois Flahault .12Subjekt znanja na priču mora da odgovori priznanjem da ne može da objasni; ali to što je subjektu znanja neshvatljivo, što on možda ne može ni da izrazi ni da čuje, subjekt postojanja prepoznaje, čuje i izražava bez tumačenja . Valjda se zbog toga svi odgovori na pitanje unde malum i nalaze ili u pripovedačkoj tradiciji samoj, ili, ako izlaze iz njenih okvira, moraju da uzmu oblik priče koja se umešta u filozofski, religijski ili psihoanalitički kon-tekst: kao pripovesti od kojih etika polazi i kojima se, na kraju, uvek vraća, kao mitska priča koju religija nudi umesto eksplicitnog odgovora, ili kao san kojim subjekt postojanja samo delimično, oštećeno i nikad sasvim bez ostatka tumači sebe subjektu znanja .

12 François Flahault: Malice, London: Verso, 2003, str . 9 .

27

ANDRIĆ I SOCIJALNO PITANJE

Robert Hodel

Kada Enciklopedija Jugo slavije (Zagreb 1955, I, 106) u Andriću vidi “potomka” jedne “sitnoza natlijske porodice malih kujundžija”, čije je “pro-letarizovanje” utjecalo na njegovo “osećajno razumevanje maloga čoveka i sirotinjskih nevolja”, neko bi možda doveo u pitanje ovu uzročnu vezu, ali ne i okolnost, da je Andrić imao duboko razumijevanje za malog i deklasiranog čovjeka . O tome svjedoči cijeli kabinet figura: Ćorkan (“Ćorkan i Švabica”, 1921, Na Drini ćuprija, 1945), Mara (“Mara Milosnica”, 1926), Mile Prelac (“Mila i Prelac”, 1936), Anica (“Zlostavljanje”, 1946), Vitomir Tasović (“San i java pod Grabićem”, 1946), Siman (“Priča o kmetu Simanu”, 1948), Ibro (“Snopići”, 1948) itd .

Ali kada autor članka (Milan Bogdanović) iznese uvjerenje da je “so-cijalistička revolucija i u njemu, kao i u mnogim drugima, izvršila vidan pre-obražaj u idejama i u pogledima na život i svet”, javljaju se ozbiljne sumnje . Ne uzimajući u obzir angažman za malog čovjeka, čini se da Andrić posebnu vjeru u društveni napredak nikada nije imao u socijalizmu . I u skladu s time, on socijalne odnose i mogućnosti za njihovu promjenu vidi drugačije . U tom kontekstu Razgovor sa Gojom se čini kao credo.

Pripovjedač uvodi svog fiktivnog sagovornika Goju usporedbom sa če-ličnim tornjevima bežične telegrafije i “vitih i prestarelih katedrala” (IX, 81)1, jer oboje sliče jedno drugom, samo što racionalna baza katedrala (tj . njihova neposredna svrsishodnost), koja je prvobitno sigurno morala postojati, danas više nije razumljiva . Ova heretička misao priprema Gojin glavni zadatak:

Da, gospodine, proste i uboge sredine su pozornice za čuda i velike stvari. Hramovi i palate u svoj svojoj veličini i lepoti u stvari su samo dogorevanje i docvetavanje onoga što je niklo ili planulo u prostoti i

1 Iz Sabrana dela Ive Andrića citiramo navodeći samo broj toma i broj stranice .

28

sirotinji. U prostoti je klica budućnosti, a u lepoti i sjaju neprevarljiv znak opadanja i smrti. Ali, ljudima su podjednako potrebni i sjaj i jed-nostavnost. To su dva lica života. Nemogućno je sagledati ih oba u isti mah, nego se uvek gledajući jedno mora izgubiti drugo iz vida. I kome je bilo dano da vidi oboje, teško mu je, gledajući jedno, zaboraviti dru-go. (IX, 82)

Iako Goja dodaje da je srcem uvijek stajao “na strani jednostavnosti”, on tu dihotomiju “prost/siromašan – sjajan/bogat” posmatra na način koji je malo podudaran sa staleškim pogledom društvenih odnosa . On oba pola – jednostavnost i sjaj – izmješta u svaku pojedinačnu ljudsku dušu . Ne postoje dva svijeta, od kojih se jedan posmatra kao stepenica koja vodi drugom . Po-stoji samo jedan jedini, nepromjenjivi svijet . Ovu misao Goja iznosi u jednoj raspravi sa svojim italijanskim kolegom slikarom Paolom . Paolo je uvjeren da “između umetnika i društva postoji, u malom, isti jaz koji postoji između Božanstva i sveta” . Ovoj mističnoj teoriji o dva svijeta Goja, koji u tome pre-poznaje djelo “naših instinkta i nejednake reakcije naših čula”, suprotstavlja “jednu jedinu stvarnost” (IX, 85-86), čijoj je zakonitosti da uroni u mitsko svjetlo i on sam opet sklon:

Postoji samo jedna stvarnost sa večitom plimom i osekom nama samo delimično poznatih a uvek nesumnjivo istih zakona. (IX, 86)

Isti zaključak – iz religijske perspektive – izvodi i autoru blizak starac Salihaga Međuselac iz pripovijetke “Svadba” (1936, Letopis Matice srpske) . Iako je sav njegov imetak u ratu gotovo potpuno spaljen i opljačkan, on na novopečeno bogatstvo ratnog profitera Huse iz komšiluka gleda mirno, jer živi u uvjerenju da tok svijeta slijedi jedno predanje . Po ovom predanju, božje proviđenje jedanput u stotinu godina zaklopi oči – “I tada sve na ovom svetu krene naopako . Zli zavladaju a dobri im se pokore [ . . .]” (V, 151) – i to nevrije-me traje “nekoliko trenutaka koji za nas smrtne znače nekoliko godina” . Tako Salihaga smireno polazi od toga da će Huso uskoro da se vrati svome zanatu .

Goju i Salihagu povezuje temeljna sumnja u mogućnost radikalnih pro-mjena . Oni se u toj sumnji javljaju kao idejni predvodnici onog Fehima Bahti-jarevića iz romana Na Drini ćuprija, čije je intuitivno poimanje svijeta isto tako blisko autoru kao ono popa Nikole ili Alihodže . Andrić u odlučujućem trenutku razgovora sa jugoslavenskim patriotom Tomom Galusom ne pušta da ćutljivi Bahtijarević sam govori, nego je pripovjedač onaj koji izgovara “nemi smisao”:

29

Temelji sveta i osnovi života i ljudskih odnosa u njemu utvrđeni su za vekove. To ne znači da se oni ne menjaju, ali mereni dužinom ljudskog života izgledaju večni. Odnos između njihovog trajanja i dužine ljud-skog veka isti je kao odnos između nemirne, pokretne i brze površine reke i njenog stalnog i čvrstog dna čije su izmene spore i neprimetne. (I, 362)

U sekundarnoj literaturi se, bez sumnje s pravom, ističe Andrićeva ide-ološka bliskost sa mladobosancem Tomom Galusom . I autobiografska osnova ove srodnosti je očita, ako se pomisli na npr . Andrićevo djelovanje u “hrvat-sko-srpskoj ili srpsko-hrvatskoj ili jugoslovenskoj naprednoj omladini” (Ka-raulac 1980, 38) . I uprkos tome, čini se da autor skeptičnom kadijinom sinu, čiji bi se pogled na svijet mogao označiti kao konzervativan, na kraju ukazuje više povjerenja .

Ova misao će u nastavku biti razmatrana uz pomoć pet pripovijetki, u kojima socijalni konflikti igraju centralnu ulogu: “Priča o kmetu Simanu”, “San i java pod Grabovićem”, “Štrajk u tkaonici ćilima”, “Buna” i “Mila i Prelac” .

“Priča o kmetu Simanu” (1948, Književnost) odvija se u vrijeme au-strijske okupacije Bosne . Kmet po imenu Siman Vasković koristi ratna pre-viranja kako bi se oslobodio od svoga age Ibrage Kološa . Ali kako su uskoro restituirani stari zakoni i Siman više ne može da daje “hak”, odlukom suda Siman biva raskućen . Očito je da autor osuđuje kmetstvo i da Simanovu po-bunu shvata kao kukurijekanje pijevca, koji se doduše prerano oglasio, ali koji ipak najavljuje očekivani dan oslobođenja . Jer i kod jednog “duševnog age” kao što je Ibraga Kološ vlada “strašni princip kmetovsko-aginskog od-nosa, po kom čovek jede drugog čoveka” (VIII, 125) . Međutim, ova se kritika socijalnih odnosa u pripovijetki u više navrata prekida i iznosi na svjetlo onu skepsu koju dijeli i Bahtijarević .

Prvo, Siman se ne zadovoljava samo time da se sada “hrišćanskom” okupacijom Bosne vidi kao gospodar svojih nekretnina, nego uživa u tome da u ime svojih predaka za 400 godina ugnjetavanja ponižava agu . On želi za narednih 400 godina okrenuti batinu .

Ovim ponašanjem autor pojašnjava da društveno ugnjetavanje nije ne-stalo razvlašćivanjem vladajućeg sloja . Društveni odnosi su stabilniji od nji-hovih vremenskih službenika . Sliče Bahtijarevićevom koritu rijeke, koje se mijenja samo u velikim vremenskim razmacima iako se njihova voda stalno obnavlja .

Drugo, pored socijalnog konflikta Andrić u tekst uvodi i tematsku poro-dičnu priču . Kada Siman svoje posljednje dane provodi sa pijanicom Salihbe-

30

gom Hašimbegovićem u mehani na Kozijoj ćupriji, njegova sudbina više liči onoj pajdaša s kojim pije nego jednom zastupniku obespravljenog kmetstva . “Oduvek je on važio kao plahovit i nesređen čovek; prkos je u njemu bio veći od snage koja nije bila mala” – kaže pripovjedač o Simanu (VIII, 135) . I nje-gov otac predosjeća zlo, jer Siman se nije bacio ni na njega ni majku: “Nego, na ujake se bacio . Takvi su mi šuraci . Laki i povodljivi, nemirni i bundžije-ljudi” (VIII, 135) .

S naglašavanjem ovih rodbinskih veza vidno se otupljuje socijalno-kri-tička dimenzija pripovijetke . Simanovo osiromašenje nema samo socijalne nego i porodične korijene .

I još jedan, treći momenat utječe na pomjeranje fokusa sa socijalne di-menzije pripovijetke . Nova vlast koja se instalira 1878 . godine manje vrši restituiranje socijalne hijerarhije, već načinje novu razinu sukobljavanja – i to sukobljavanja “turskog” vremena sa modernim, kompleksno organizira-nim životom . Već u potpunosti istovjetno ponovno objavljivanje paragrafa 8 . “seferske naredbe od 1859 . godine” (VIII, 136) u svijet Simanove svijesti udario je kao meteor . I ne samo u Simanov . U tom paragrafu se također i na autorskoj razini doslovno naslućuje ona neumoljivost administrativne vlasti, koja se lako može povezati sa Kafkinom pričom U kažnjeničkoj koloni (In der Strafkolonie). Tako taj paragraf završava riječima: “[ . . .] a ako nema izgleda da bi se kmet mogao popraviti, istoga udaljiti sa dotičnog kmetovskog seli-šta” (VIII, 137) .

Tema odljuđene administracije dalje se razvija u liku Vase Genge . Vaso je jedna od onih prezrenih andrićevskih kreatura, koje se u ne-

mirnim vremenima dočepaju novih funkcija . Kada Vaso, sada kao čuvar reda nove sile, treba da uhapsi Simana, jer ovaj želi predati pritužbu nadvojvodi, on se bori sa svojim (starim) osjećajima . Jer zna da je Siman bezazleni pijani-ca, a i on sam je u očima svoje okoline još uvijek onaj prosti Vaso Gengo . Ali Vaso Policija, kako ga sada potcjenjivački naziva okolina, se sve bolje snalazi s “austrijskim službenim listom” . Na ovaj njegov preobražaj pripovjedač po-sebno skreće pozornost:

Stvara se između njih nešto treće i novo, nešto što nije ni Siman ni Vaso Gengo, nego propis i zakon, kao neka krivica i kazna, i to u obliku u kom za turskog vremena nije postojalo. (VIII, 141) .

Formulacija podsjeća na opis poduzetnosti austrijske uprave u Na Drini ćuprija, koja ovdje stoji naspram “’slatke tišine’ turskih vremena” (I, 259):

Ovi stranci ne miruju i ne daju nikome da ostane miran; izgleda da su rešeni da svojom nevidljivom ali sve više osetnom mrežom zakona, na-

31

redaba i propisa obuhvate život sam, sa ljudima, životinjama i mrtvim stvarima, i da izmene i pomere sve oko sebe: i spoljni izgled kasabe i navike i naravi živih ljudi od kolevke pa do groba. (I, 239) .

Kao i tema porodice, tako i suočavanje sa “neumoljivim mehanizmom” nove vlasti (VIII, 142) defokusira hijerarhiju društvenih odnosa . Mreža pro-pisa, prometnih linija i trgovačkih odnosa koja se polako širi zahvata Bosnu u cjelini neovisno od socijalnog statusa ili religijske pripadnosti .

Pripovijetka “San i java pod Grabićem” (1946, Jugoslavija – SSSR, isto i pod naslovom “Pod Grabićem”) počinje predstavljanjem bijede protagoniste Vitomira Tasovića . Prije svega opisivanje njegove teško oboljele žene i nje-gove tužne djece sugerira percepciju socijalne nepravde .

U ovu perspektivu zapada i Vitomirovo trgovanje u kasabi . Umjesto 30 krajcara gazdi Salomonu, koji je svoj dućan proširio, za iste čavle mora platiti 32 krajcara, a za svoja drva dobije 27 umjesto 30 krajcara . Vitomir je i fizički na izmaku snaga: na strmom putu kući mora odmarati noge, koje mu “preko leta služe još nekako, ali zimi ga izdaju potpuno”, tako da nedjeljama leži “kao uzet” (VIII, 168) .

Nastavak pripovijetke daje naslutiti da “java pod Grabićem” za Vitomi-ra ne sluti na dobro . Utoliko razumljiviji biva njegov san o potomcima koji pucaju od zdravlja i o ambaru koji se presipa (VIII, 168) .

Ali Vitomir u svom snu ne priželjkuje samo zdravlje:

Neko dobro vreme nastalo u Dikavama, zadovoljstvo, širina, svaki bla-goslov i obilje. I, što je naročito prijatno, nije za sve seljake, nego samo za njega i njegovu kuću. (VIII, 168) .

Vitomiru pričinjava posebno zadovoljstvo to što se Salomon iz gladne kasabe mora penjati “na Dikave”, “da traži žita da nahrani decu” . Od Salo-mona bez srama traži za ječam ne 12 krajcara, koliko je ječam ove godine, ni 14 a niti 15, nego 16 krajcara .

Time se Vitomir u svom snu pretvara u čovjeka čija beskrupuloznost daleko nadmašuje onu u njegovoj okolini . Posljedica toga je ambivalentno tumačenje socijalnih razlika . Doduše, faktičko siromaštvo (java) još uvijek osorno stoji naspram sanjanog bogatstva (san), ali kritika socijalnog jaza se istovremeno potkopava posredovanom općom ljudskom slikom . Jer čini se kao da se korijen socijalne nepravde skriva u samoj ljudskoj prirodi . Mada bi autor dao mjesta misli da se ta priroda tumači kao produkt socijalnih odnosa, ali radi se o socijalnim strukturama koje su se gradile stoljećima i usađene su u svakom čovjeku, tako da je njihova promjena zamisliva samo u uspore-

32

divim vremenskim periodima . A to za neku aktualnu generaciju znači da su njihovi pokušaji radikalnih socijalnih preokreta osuđeni na poraz .

I u pripovijetki “Štrajk u tkaonici ćilima” (1950, Žena danas) nema sumnje u to da zahtjeve tekstilnih radnica autor smatra opravdanim: “Osam-desetak radnica sa leve obale Miljacke [ . . .] bile su tako slabo plaćene [ . . .] da ih nije trebalo nagovarati da povišicu traže” (V, 155) – kaže se u pripovjedač-kom tekstu . Ali ni ovdje socijalni konflikt nije u centru pažnje . O tome već govori ponašanje direktora ćilimare . On je kao i njegove radnice iznenađen kada policija uhapsi 15 njihovih kolegica . I kada su se sljedećeg jutra samo četiri radnice pojavile na poslu, on ih je vratio kući . Time se i središnja tema pripovijetke pomjera iz fabrike u policijsku stanicu: tematsko jezgro pripo-vijetke čini nešto što je protagonistu Kotasa rasrdilo i uzrujalo i što on može savladati samo kada to može nazvati “bosanski anarhizam” .

Patnja policijskog direktora Kotasa počinje time što mu uhapšene rad-nice svojim pjesmama stalno zvone u ušima . Tako želi barem razumjeti šta žene pjevaju . Kada mu “mađaron” i “dendi” Baranjski sramežljivo prevede dvije pjesme, Kotasova birokratsko-legalistička slika svijeta ispada iz kolo-sijeka . Jer, žene ne pjevaju radničke ili borbene pjesme, nego prosto ono što poznaju: “Propjevala bulbul tica – misli zora je . / Ustaj, Fato, ustaj zlato, spremaj darove!” (V, 158) .

Da pjevaju političke pjesme, Kotas bi pjevanje mogao povezati sa štraj-kom, međutim bezazlenu sevdalinku ne zna gdje da svrsta . On zna postupati sa ubistvom ili ubistvom iz nehata, ali ne zna sa tom lakomislenosti

…sa kojom bosanski ljudi ponekad prelaze preko svih zakona, obzira i osnovnih principa društvenog reda, kao da ih nešto nosi pa ni sami ne znaju šta čine [...] Jer, šta da preduzme protiv ljudi koji se ne zaustav-ljaju ni pred čim, sami sebe ne štede i ne traže i ne očekuju od drugih poštede ni obzira? (V, 159)

Kotas osjeća da je ovdje ona racionalna, predvidljiva osnova, na kojoj se po njegovom mišljenju rješavaju i radnički konflikti, dezavuirana .

Ovaj jaz između racionalne administracije i anarhističke pobune u tek-stu se tematizira sve do jezika: Tako se o prijevodu ljubavnih pjesama kaže, da su kroz “kancelarijski jezik austrijskih vlasti” potpuno iznakažene i da zvuče “jadno i smešno” (V, 158) .2

2 Motiv jezika koji je nagrđen administracijom je isti kao i u pripovijetki Crven cvet (1949, Književnost) . Andrić ovdje opisuje jednog nastavnika latinskog jezika, koji je iz Vojvodine došao u Sarajevo . Već se njegov otac pojavljuje kao žrtva službeničke hijerarhije:

33

Čak i da je birokrata Kotas imao žicu za poeziju, administrativni jezik bi mu onemogućio da razumije onaj prarazlog iz kojeg su se žene solidarizi-rale . Time Kotas ne stoji kao individualna pojava u konfliktu sa svojom oko-linom, nego kao tipičan predstavnik nove vlasti . U prvom planu nije socijalni konflikt, nego konfrontacija dvije “kulture” .

I u pripovijetki “Buna” (1952, NIN) suprotstavljena su dva tabora: na jed-noj strani radnici, među kojima jedna grupa “ciglara” počinje bacati kamenje, a na drugoj strani “redovi žandarma”, koji “nadmoćno, neočekivano [i] nemilo-srdno” pucaju na pobunjenike . Međutim i ovdje socijalni konflikt koji je stav-ljen u osnovu, a čiji sadržaj čitaocu ostaje nepoznat (barem u datom odlomku), predstavlja samo okvir pripovijetke . Umjesto toga u centru stoji jedan fenomen, koji asocira na “anarhizam” iz pripovijetke “Štrajk u tkaonici ćilima”.

Već u prvim redovima autor ističe ono što je nagonsko i silovito u po-buni, koja je opisana iz perspektive jednog mladića:

“Potuljen i pognut čovek, kao da na leđima nosi celu čudovišnu zgradu svih činovničkih klasa i rangova, od kojih je svaki viši od njegovog, on je vršio dužnost u granicama propisa, ali je, u tim granicama, svetio svemu i svakome zbog tog svog tereta i svog niskog položaja . Plašio je decu . Tukao je hapsenike koliko je smeo i mogao [ . . .]” (XIV, 190) . Ovaj službenički mentalitet obilježava i sina, koji se u Sarajevu “učaurio u svoj život profe-sora-birokrate” (XIV, 191) . Kao i njegov sivi, formalizirani život za njega se i latinski jezik pretvara u skupinu pojedinačnih sastavnih dijelova:

On je učio đake latinskom jeziku tako da im je moralo izgledati kao da u tom jeziku ništa nije povezano ni ritmom ni smislom . (XIV, 191)

Andrićeva antipatija prema austrougarskoj službi, koja prožima cijelo njegovo djelo, u ovoj pripovjetki bez uvijanja dolazi do izražaja:

Sve rimske i grčke klasike on je smatrao samo kao neku vrstu viših činovnika, profesora, viših jedino po rangu; svi su oni za njega u istoj državnoj službi u kojoj i on, i svi oni, zajedno sa njim i celim ostalim školskim sistemom, predstavljaju neku vrstu prepreke na putu koji đak treba da pretrči od detinjstva do činovničke karijere, tj. do hleba, položaja i društvenog ugleda. (XIV, 192) .

Najpoznatija žrtva nove birokratije među Andrićevim figurama je Rus Fedun koji službuje u štrajfkoru i koji je izvršio samoubistvo nakon što je jednog poznatog hajduka pustio da pređe most . Autor ovim tragičnim slučajem jasno kritizira internalizirani osjećaj dužnosti, koji u očima nove administracije ima da stoji čak i iznad zdravog ljudskog razuma . Nije slučajno da Andrić ovdje upotrebljava metaforu mehanizma:

– No? – javi se ritmajster. Svi znaju to njegovo ’no’, jasno, glatko, moćno, kao zvuk nekog jakog, složenog i dobro podmazanog mehanizma. (I, 269)

Naspram ritmajstera, koji zadovoljava “neke nepisane ali večite zahteve zakona i reda” (I, 274), u datom kontekstu stoji pop Nikola, koji bez oklijevanja ignorira “prepreke i u crkve-nim propisima i u utvrđenim običajima” koje i njegov kolega pop Joso visoko cijeni (I, 275), i za Feduna obezbjeđuje grob na groblju . Neovisno o ovoj kritici modernog života i iz Na Drini ćuprija je očigledno da Andrić nije apologeta “starih dobrih vremena” . Više se čini da brani jedan tip čovjeka (personificiran u liku Alihodže i popa Nikole), za kojega prijetnju vidi u birokratskoj mašineriji .

34

Šireći nemirne nosnice, udisao je vazduh u kome se osećao dah bune. Tek sada vidi, to je ono za čim je ceo njegov organizam odavno žudeo i što mu je uvek bolno nedostajalo i tek ga sad ne može da se nadiše, nagleda i nadovolji. (XIV, 403)

Kao kakva divlja životinja mladić toga proljetnog dana udiše razbješ-njelu “masu”, koja je i u tekstu na leksičkoj ravni opisana više kao neki pri-rodni fenomen nego kao grupa ljudi sa određenim predodžbama i zahtjevima: “iz zatalasanog naroda [se] digne, kao iz vrtloga, jedan od onih opštih, jedno-mernih uzvika – ’Doljeee!’ ’Živio!’” (XIV, 403), “gusta masa naroda opseda Opštinsku zgradu i Upravu policije” (XIV, 404), “Oni su snažno gurali i kao jedno telo probijali se napred” (XIV, 404) .

Sigurno treba uzeti u obzir da se s perspektivom jednog mladića moti-vira isključenje sadržaja socijalnog konflikta, ali njegova mladost ni u kom slučaju ne isključuje i racionalan pristup . Osim toga, odlučujući se za ovu instinktivno agirajuću, reflektornu figuru osvjetljava se isključivo ona strana pobune koja stoji s onu stranu političke svijesti . Mladić žudi za nečim, čega ga “običan i svakidašnji [život]” (XIV, 405) lišava, a što ni majka, koja “po-beli od brige”, niti sestra ne mogu razumjeti:

Ne, ništa im neće objašnjavati, jer nikad one, čini mu se, ne bi mogle shvatiti kakav je strašan i veličanstven taj put bune na koji je on tek stupio nogom. (XIV, 407)

Time je imenovana i želja koja leži u centru pripovijetke: pobuna po-staje fascinacija, koja doduše itekako karakterizira mladića, ali istovremeno predstavlja jednu karakternu crtu ljudske prirode same po sebi .

U pripovijetki “Mila i Prelac” (1936, Srpski književni glasnik) Andrić opisuje jednu figuru, koja spada u posljednje među posljednjima . Kasaba tra-ži nekoga ko će hvatati pse lutalice i diskretno ih ukloniti . Uprkos visokoj na-gradi ispostavlja se da je potraga izuzetno teška . Na socijalnoj ljestvici mora se spuštati sve niže: “Cigani su odbijali redom .3 Dva-tri okorela pijanaca, propali ljudi bez kuće i hleba, izgovarali su se da im drhte ruke . Tada neko od opštinara pomenu Ćorkanovo ime .” (IX, 27) Ali i ovaj “nezakoniti sin Aše Ciganke i anadolskog podoficira koji je iščezao pre nego što se dete i rodi-lo” (IX, 28), ne dolazi više u obzir, jer je svojim nemirnim životom pijanice

3 Kod Andrića “Cigani” često preuzimaju funkciju “krvavih zanatlija” i time dospijevaju pod sumnju ljudi bez savjesti: može se npr . usporediti figura Merdžana Ciganina (Na Drini ćupri-ja), koji na kolac nabija Radisava, ili Huso Kokošar, koji sa svojim “šuckorom” doslovno ide u lov na Srbe . Pitanje u kolikoj mjeri Andrić pri tome opisuje historijsku realnost i u kolikoj mjeri reproducira (historijski) kliše, bilo bi bez sumnje vrijedno istraživanja .

35

isuviše oslabljen . Posao je na kraju preuzeo jedan mladić došljak4 iz Like, koji je dospio u grad u poderanoj odjeći i s pogledom čovjeka koji je mnogo gladovao (IX, 24) .

Stranac nije čestito ni preuzeo krvavi posao, a prezir i srdžba kasablija počeše vrtoglavo da rastu: “Čovek koji živi od toga što hvata i ubija zdrave i nedužne pse bio je u očima cele kasabe poslednji stvor na svetu .” (IX, 35) Ovaj prezir je u konačnici bio i povod za njegovu smrt . Pošto Mili Prelcu nije dopušteno da ulazi u kafane, on svoju dnevnu rakiju popije “na bedemu” . Jedne večeri se oklizne i utopi se u rijeci .

Andrić ovu priču pripovijeda iz perspektive mladića koji njeguje “nezdravu radoznalost za strance skitnice i uopšte za prosjake, bedne i saka-te” (IX, 23) . Bez obzira na ovaj interes, mladić međutim uveliko dijeli mo-ralne predodžbe kasabe . Zbog toga čitalac tek nakon Miline smrti saznaje o njegovom društvenom preziru . Kasablije se pitaju, zapravo, zašto je Prelac pio na “bedemu” i nalaze razlog u zabrani ulaska u kafane . U svom opisivanju autor dakle konsekventno slijedi poimanje kasabe . Utoliko se ozbiljnijim čini Milin društveni prezir . Jer on se dešava u samopodrazumijevanju bez propiti-vanja, koje je izraz najveće normalnosti .

Bez obzira na nemilosrdnost socijalne hijerarhije i u ovoj priči se so-cijalni pogled na Milu Prelca snažno infiltrira drugom temom . Već prilikom prvog susreta pripovjedača sa strancem najavljuje se jedna značenjska razina koja u daljem toku pripovijetke uzima sve više maha . Tako se opis Milinog lica uvodi sljedećim, zagonetnim riječima:

[…] samo lice mu je bilo začudo čisto, kao da se maločas umivao. Na tom preplanulom mladom licu padale su u oči dve oštre i duboke bore, ne one obične koje idu u luku, od korena nosa ka krajevima usana, nego urezane na sredini obraza okomito, od jabučica ka podbratku. Te su mu bore davale pust i divlji izgled. (IX, 24)

Aura zagonetnog i tajnovitog se još pojačava kada mladić primijeti, da i u misli utonula tetka Mila gleda za strancem dok prolazi . Kada je mladi pri-povjedač jednom prilikom posmatrao Prelca, koji je bio van sebe zbog ugriza psa, “strašne i teške psovke” (IX, 38) su ga bacile u očaj:

Osećao se težak, mračan i uklet, čuvar neke užasne tajne ne samo o pravom biću Prelčevom nego i o svetu i ljudima uopšte […] (IX, 39) .

4 I figura “došljaka” kod Andrića tendira određenoj (po pravilu) negativnoj ulozi . Za razliku od “starosedioca” čini se da je za Andrića “došljak” predodređen za to da se stavi iznad usta-ljenih normi, tako da se brzo aranžira sa novom vlašću koja se instalira .

36

Ovaj očaj postaje neizmjeran kada primijeti da tetka Mila teške suze roni zbog vijesti o Prelčevoj smrti:

Nije znao šta je to s njime, ni zašto je tako, ali je osećao da je neko teš-ko, nepomerljivo zlo leglo na njega, i da pomoći nema. Ne tetka Mila, ne sve žene ovoga sveta, nego ni svi horovi nebeskih anđela ne mogu ništa u tom zlu promeniti ni popraviti. (IX, 42)

Da se ljubavna veza između privilegirane Mile i odbačenog Mile nije dala naslutiti, čovjek bi bio sklon ovo zlo shvatiti kao proizvod siromaštva i socijalne deklasiranosti, međutim kroz ljubav, kao i na Milinom čistom licu, izbija lična sudbina . Time se misao mladića o neizmjernom zlu uveliko po-klapa sa autorovom sviješću . Jer i iz autorske perspektive radi se o zlu, koje se ne može objasniti konkretnim socijalnim odnosima niti prevazići reformama, nego karakterizira “svet i ljude uopšte” .

Ovih pet pripovijetki, koje bi se mogle dopuniti i mnogobrojnim drugi-ma, pokazuju da je jedna od centralnih tema kod Andrića ljudska bijeda . Pri tome je autor naklonjen tome da uzroke ove bijede ne traži toliko u određenim socijalnim odnosima koliko u samoj ljudskoj prirodi . Iz toga progovara jedan duboki društveni skepticizam .

Ne može se izbjeći to, da se ova skepsa dovede u vezu sa pojmom mita5 koji je jako važan pojam za istraživanje Andrića, a koji je u literaturi nakon Prvog svjetskog rata uopće, i u literaturi 1930-ih i ranih 1940-ih godina bio naročito izražen . Kako je već poznato, mit u kontekstu modernizma ne slijedi linearni (progresivni) nego ciklički vremenski princip . Iz ovoga se objašnjava zašto ovakva literatura u većoj mjeri stavlja u fokus samog čovjeka a ma-nje njegovu ovisnost o određenom društvenom miljeu . Historijsko-društveni kontekst je za ovu literaturu samo utoliko značajan, ukoliko služi kao primjer vječnih ljudskih zakona .

Ova temeljna skepsa prema izvodivosti socijalnog napretka ne znači, međutim, da Andrić s Gojom ne stoji “na strani jednostavnosti” i ne znači da Andrić zastupa fatalistički pogled na svijet .

Andrić si ni u kom slučaju ne zabranjuje humanitarnu poruku, samo što adresa primaoca ove poruke nije društvena klasa i nije politička grupacija, nego pojedinac .

Kako bi se na jednom primjeru iz teksta ilustrirao ovaj apel koji je upu-ćen pojedincu, poslužićemo se još jednom pripovijetkom u kojoj društveno deklasirani stoji u centru pažnje .

5 Vidi npr . Petar Džadžić . Ivo Andrić: legenda, priča, mit, istorija . // Ivo Andrić . Sabrana dela. Knjiga prva . Beograd 1991, 7-102 .

37

Pripovijetka “Snopići” (1948, Jugoslavija) govori o prodavaču drva Ibri Solaku, koji posjeduje tako malo da čak i kolica mora uzimati pod najam od udovice nekog hamala (VIII, 153) . Njegova bijeda se pri tome ne iščitava iz njegove vanjštine, nego se duboko urezala i u njegovo lice: “Pocepan, neobri-jan, zapušten, sasušena tela, a nezdravo crvena lica i zakrvavljenih očiju, on dodaje kupcima snopiće, ne gledajući nikog, ne govoreći ništa” (VIII, 153) .

Međutim, ako se pročita par stranica dalje, ubrzo se pokazuje da Ibro ni na koji način nije tipičan predstavnik lumpenproleterijata . On više spada među one andrićevske sinove jedince koji se kasno rode u bogatoj kući, kada se više niko ne nada, i zbog toga su razmaženi preko svake granice . Već u ranim godinama održava lagane ljubavne veze i otkriva užitak alkohola . Ovaj nemarni život intenzivira se sve više kroz Prvi svjetski rat, smrt njegovog oca i njegove žene kao i više djece, sve dok se nije doslovno našao pred kolicima . Međutim, i ovaj pad od privilegovanog potomka velike i imućne kuće do pre-zrenog alkoholičara predstavlja samo okvir priče .

Tematsko jezgro pripovijetke čini Ibrina veza prema njegovoj jedinoj preživjeloj kćeri Šemsi i njenom mužu . Šemsa i nakon udaje redovno po-sjećuje svoga oca, iako stanuje na drugom kraju Sarajeva . I dalje se brine o njemu, čak i onda kada spozna da ga ne može odviknuti od alkohola . Tako će njena bezuvjetna pomoć za Ibru postati pravi smisao života:

– Što ja imam kćer i zeta! Ljudi! To je... to je... ama, to se ne da kazati! – grcao je on među drugovima rakijašima.

I onda kada je Ibro nakon kraja rata saznao da mu je kćerku ubio neki ustaša a da mu je zet poginuo na nekom bojištu, sjećanje na njegovu nesebič-nu kćerku i njenog muža drži ga u životu . Sve drugo čini se kao da ga više ne dotiče . Ibru mnogo ne brine ni to – za razliku od nove vlade – što su to dvoje mladih ljudi stradali kao junaci otpora fašizmu . Za Ibru je jedino važ-na ljudska gesta s kojom su njemu pristupili njegova kćerka i zet . O novim političkim odnosima nakon Drugog svjetskog rata Ibro malo šta razumije . Ono što ima značaja – i u tome je autor Ibri očigledno blizak – je sjećanje na dvije duše, koje su njemu gubitniku i prezrenom čovjeku ostale vjerne . Time i opisani društveni odnosi gotovo u potpunosti ostaju izvan fokusa . Andrić ne tematizira konfrontaciju društvenih miljea, nego odnos pojedinca prema nekom društveno deklasiranom .

Ako se aktualizira literarno-historijski kontekst kolektivističke književ-nosti koja se etablira nakon Drugog svjetskog rata, ovaj individualistički po-gled na društvene odnose se utoliko čini signifikantnijim . Ovo ne znači da je Andrić pisao protiv socrealističkih tendencija . Kao što se već da prepoznati iz

38

prva dva ciklusa pripovijetki (1924, 1931), Andrić već u 1920-im ima izrazito skeptičan pogled na društvo . Ovu skepsu su bez sumnje produbili nacionali-stičke tendencije 1930-ih i Drugi svjetski rat .

Time se može i naslutiti, da Andrić na FNRJ i njenu socijalnu revoluciju gleda očima onih svojih figura koje više primjećuju korito rijeke nego vodu koja protiče .

Bibliografija:

Andrić, Ivo. Sabrana dela. Knjiga I, V, VIII, IX. Beograd 1991 .Andrić, Ivo . Sabrana dela. Knjiga XIV. Kuća na osami i druge pripovetke. Beograd 1981 .Džadžić, Petar . Ivo Andrić: legenda, priča, mit, istorija . // Ivo Andrić . Sabrana dela. Knjiga

prva . Beograd 1991 .Karaulac, Miroslav . Rani Andrić . Beograd, Sarajevo 1980 .

S njemačkog prevela: Amela Sejmenović

39

UNIVERZALNOST POLITIČKOG ROMANA

Enver Kazaz

Modernistički skepticizam i višestruko kodiranje narativnih figura u Andrićevoj Prokletoj avliji

“Jer, carigradska policija se drži osveštanog načela da je lakše nevi-na čoveka pustiti iz Proklete avlije nego za krivcem tragati po carigradskim budžacima” .1 Na ovaj način fra Petar određuje logiku prema kojoj radi po-licijski sistem čiji su glavni predstavnici u Andrićevom romanu o stradanju Ćamil-efendije Karađoz i valija iz izmirskog vilajeta, “neki tvrd i revnostan činovnik, tupoglav i bolesno nepoverljiv čovek koji je i u snu strepeo da mu ne promakne neka politička nepravilnost, zavera, ili tako nešto .” Uz to i čo-vjek koji “sam sebi nije umeo da objasni zašto knjige, naročito strane knjige i u ovolikom broju, izazivaju u njemu takvu mržnju i ovoliki gnev”,2 kako ga za njega kaže Haim, od kojeg fra Petar i saznaje osnovu Ćamilove tragične sudbine .

Policijski sistem koji slama Ćamila utemeljuje se na paranoidnim sum-njama vlasti da se protiv nje neprestano negdje kuje neka zavjera, da neki pojedinac ili više njih spremaju pobunu, a pitanje je samo trenutka i povoljnih okolnosti kad će se ona razbuktati . Vlastodržačku paranoju u Andrićevoj Pro-kletoj avliji Haim slika jezgrovito i precizno u svega nekoliko rečenica: “Prvo što je valija pomislio slušajući dostavu o Ćamilu, a što mladiću nije bilo ni na kraj pameti, to je činjenica da sadašnji sultan ima brata kog je proglasio maloumnim i kog drži u zatočenju . . . A kada je upravo tih dana, povodom nekih sumnja i nemira u evropskom delu Turske, upućeno iz Carigrada svim

1 Ivo Andrić, Prokleta avlija, Sarajevo, 2004, str . 9 .2 Isto, str . 47 .

40

valijama oštro cirkularno pismo kojim se vlasti u celoj zemlji opominju i po-zivaju da pripaze bolje na mnogobrojne smutljivce i agitatore koji nepozvani pretresaju državne poslove i usuđuju se čak i da sultanovo ime blate, valija se, kao svaki rđav činovnik, osetio lično pogođenim . Izgledalo mu je jasno da ta opomena može samo na njegov vilajet da se odnosi, a kako u vilajetu nema nijednog “slučaja”, to onda samo na Ćamilov slučaj” .3

Ćamil, dakle, strada zbog paranoje koja prožima ukupan vlastodržački sistem od vrha do dna, od suverena do podanika, od centra do svakog peri-fernog kuta carstva, da bi se ona internalizirala i postala unutarnjom voljom svakog pojedinca u sistemu vlasti . Njen vrh, iako nevidljiv, odsutan, upravo je preko paranoje postao fukoovska sveprisutna moć koja upravlja akcijama svih podanika, te određuje način djelovanja svakog elementa u sistemu i ka-pilarno prožima njegovu ukupnu hijerarhijsku ljestvicu .

Kako bi je prikrila, politička moć maskira vlastitu paranoju policijskim izmišljanjem lažnih dokaza, intrigama, spletkama i ucjenama, organizira sud-ske procese i policijske istrage, kojima je cilj stvoriti javnu predstavu o do-brom funkcioniranju sistema i dobrom suverenu, i oformiti ideološki privid pravde i pravičnosti, bez kojeg ni jedan vlastodržački sistem ne može opstati .

Karađoz je u tom pogledu osnovni simbol romana, instrument provo-đenja vlastodržačkog privida pravde i pravičnosti, jer je stalno u igri između stvarnosti i sjenke, realne pojavnosti i njenih odbljesaka, neuhvatljiv u stal-nom mimikriranju . Baš onako kako organizira svoje predstave u istragama i raspravlja o krivici tvrdeći da u njegovom zatvoru niko nije nevin i nije slučajno doveden tu, kriv je ako ni zbog čeg drugog onda zbog toga što mu je “majka kad ga je nosila pomislila nešto rđavo” . Onako kako je paranoja vrha vlasti nevidljiva a sveprisutna sila, isto tako je Karađoz kao njen instrument neodrediv: “Od beskrajnog i neuhvatljivog preplitanja tih suprotnosti sasto-jao se njegov odnos prema Avliji i celom onom ljudstvu koje je kao spora mutna reka prolazilo kroz nju . Ni najstariji i najlukaviji gosti Proklete avlije nisu mogli uhvatiti kraja ni konca toj Karađozovoj igri, koja je bila potpuno lična, puna neočekivanih obrta i smicalica, vrlo često u protivnosti sa svim pravilima policijskog rada i postupanja i sa opštim društvenim običajima i navikama .”4

Kada fra Petar kao noseći pripovjedač romana ocijeni da je Karađozov policijska igra vrlo često u protivnosti sa svim pravilima policijskog rada i postupanja i sa opštim društvenim običajima i navikama, onda je jasno da paranoja u sistemu ne proizvodi red nego haos . Poredak postaje neodrediv u

3 Isto, str . 47 .4 Isto, str . 20 .

41

načinu na koji se održava; lična volja vlastodršca a ne zakon i red na svakoj razini hijerarhijske ljestvice ključevi su sudbine svakog podanika . Vlast zbog toga nije samo oblik potčinjavanja, prisile i stege, nije isključivo ni sistem progona zbog različitih vidova izmišljene krivice kako bi se održao njen pri-vid pravde i prava, već ona postaje i haotičnim zbirom proizvoljnih, para-noičnih akcija krupnih i sitnih vlastodržaca, a fra Petar, Haim, Zaim, Ćamil efendija i svi drugi zatvorenici Proklete avlije, bez obzira na stepen svoje kri-vice ili nevinosti, ne zavise više od proklamiranih vrijednosti pravde i prava nego od lične vlastodržačke volje, Karađozove ili čije druge . Suveren se na toj osnovi putem paranoje multiplicira u hijerarhijsku ljestvicu vlasti, a nakon što je kapilarno prožela ukupan sistem, paranoja postaje ključnim faktorom svih životnih praksi njegovih podanika .

“Suveren, to smo mi!”, kao da uzvikuje svaki element u sistemu, svaki pojedinac u lancu vlasti; paranoja je uspjela ono što od nje želi vladajuća ideologija – postati sredstvom za internalizaciju suverena u svakog podanika .

Pitanje je da li se uopće moguće suprotstaviti takvoj praksi vlasti i ta-kvom modelu internalizacije . Ako su izmirski valija i Karađoz na jednoj stra-ni takvog poretka, ko je na drugoj, na strani otpora – i da li otpora uopće ima, je li on moguć? Niko u Prokletoj avliji, ali doslovce niko, ne ustaje direktno protiv sistema i njegovog suverena . Niko ni izvan nje . Svevideća kontrola svakog pojedinca proizvela je opću fobiju pa, uplašeni od sistema, svi po-danici bezuslovno prihvataj