تفسير وتاويل سوره مباركهبقره

غفاریاثر محمدعلی صالح)ره(

1394ويرايش صفر ، ارديبهشت ماه 1436مصادف با رجب المرجب

فهرست مندرجات1........................................................تفسير آيات

7.................................................تفسیر کلمۀ6 الله:7.................مشابهت حروف تلفظی با حروف تکوینی:

17..........................تشبيهات آيات مربوط به منافقان35...........................بهشت آدم و حوا كجا بوده است ؟

37...................ماهيت شجرۀ6 ممنوعه و وسوسة ابليس40................................................معناي هبوط آدم

49......................57 تا 38توضيح نكات نه گانۀ6 در آيات 52......................نمونۀ6 داستان بني اسرائيل در اسالم

59.........معناي بلند كردن كوه طور روي سر بنياسرائيل61........................قانون روز شنبه و مسخ بنياسرائيل63.......................نكات تاويلي داستان گاو بنياسرائيل

69......................................قساوت قلب بنياسرائيل78.....پيماني كه حضرت موسي ع از بني اسرائيل گرفت

81................................عوارض ديني و مذهبي تكفير

.101 تا 94توصيف برخي خصوصيات بنياسرائيل در آيات 87

91.................................................سحر و ساحري95.......................... نسخ احكام ضمن نزول آيات قرآن

97.......براي اثبات حقانيت دين، برهان عقلي مهم است101..رفع مسئوليت از رسول خدا )ص( در مورد گمراهان

102......................داستان حضرت ابراهيم و بناي كعبه116..............داستان گوسالة مقدس تاجر هندوستاني

120..................................نكتة جالب در تغيير قبله124......................................................تغيير قبله

135.................................كمك گرفتن از صبر و نماز137.................................دليل حيات جاويداني شهيد

139................................................داليل بال و ابتال152................................حالل و حرام، طيب و خبيث

153كيفيت وساوس شيطاني و خودگرايي و طبيعتگرايي156..........................................معناي شرق و غرب

158..........................................................قصاص162...........................................................وصيت164............................................................روزه

172...........................................................رشوه174..........رابطة بين هالل ماه و كيفيت ورود به خانهها

177..........................................جنگ و جهاد و دفاع179.................................................عفو و غفران

183.............................................حريمهاي سهگانه185...............................................................حج

194......دستهبندي سهگانة مردم، دو اقليت و يك اكثريت200...................................فرشته و ربطش با ابرها

204.........................................انتقاد از بنياسرائيل207.....................................علت اختالف ميان مردم

212............................................انفاقات و صدقات215.........................................حرمت ماههاي حرام

220.................................................شراب و قمار222.....................................................احكام زنان

232...................................مراحل هفت گانۀ6 طالق238...................................................صالت و نماز

242............................................قرضالحسنه و ربا246..................................هدف از نقل حوادث تاريخ

258....................................................آيه الكرسي261......................................در دين اجباري نيست

263........................................ريسمان ناگسستني269..........................................داستان عزير پيامبر

273.................................................سازمان نفس275...........................................................انفاق

287..............................................................رباء293........................حقوق اجتماعي، شهادت، قضاوت

296............برگشت نتايج اعمال به انسان، قطعي است

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره1

بسم الله الرحمن الرحیم (2( ذل}}ك الكت}}اب ال ريب في}}ه ه}}دى للمتقين )1الم )

ا رزقن}}اهم الة و مم الذين يؤمنون بالغيب و يقيمون الص}} ( و الذين يؤمنون بما أن}}زل إلي}}ك و م}}ا أن}}زل3ينفقون )

( أولئك على ه}}دى4من قبل}}ك و ب}}اآلخرة هم يوقن}}ون )(5من ربهم و أولئك هم المفلحون )

تفسير آيات بسم الله از بهترین و بزرگ ترین آیه های قرآن اس}}ت. ام}}ام )ع( می فرمای}}د، رس}}ول خ}}دا فرمودن}}د: اگ}}ر ک}}ار مهمی با بس}}م الل}}ه افتت}}اح نش}}ود، ب}}ه آخ}}ر نمی رس}}د و

که بس}}م الل}}ه آیه ای مفسرین قرآن در این1عاقبت ندارد. از س}}وره های ق}}رآن هس}}ت ی}}ا نیس}}ت اختالف دارن}}د. علمای عامه بسم الله را جزء سوره های قرآن نمی دانند و سورۀ6 قرآن را بدون بسم الل}}ه ق}}رائت می کنن}}د، ولی علمای شیعه به پیروی امام خود بسم الله را بزرگ ترین آیه از قرآن می دانند و برای آن احترام خاص}}ی قائلن}}د و در نمازهای جهر و اخفات بسم الله را ب}}ه جه}}ر ق}}رائت می کنن}}}د. ام}}}ام ی}}}ازدهم )ع( می فرمای}}}د: چ}}}ه ش}}}ده مسلمانان عامه را که بزرگ ترین آیۀ6 ق}}رآن را از ق}}رائت حذف می کنند و آش}}کار خوان}}دن آن را ب}}دعت می دانن}}د. پس بر طب}}ق نظ}}ر ام}}ام )ع(، بس}}م الل}}ه آیه ای از ق}}رآن است و امتیازی بر سایر آیه ه}}ا دارد ک}}ه مس}}تحب اس}}ت

بلند بخوانند. بسم الله از پنج کلمه ترکیب ش}ده و ی}}ک کلم}}ه هم در ترکیب آن مقدر است و آن پنج کلمه از این قرار اس}}ت:

( رحیم5( رحمن )4( الله )3( اسم )2( ب، حرف جر )1) و کلم}}ۀ6 مق}}در آن »اس}}تعین« اس}}ت. ت}}رکیب ع}}ربی ب}}ا

اس}تعین بس}}م الل}}هظهور کلم}}ۀ6 مق}}در چ}}نین می ش}}ود:

، ص73کل امر ذی بال لم یذکر فیه بسم الله فهو ابتر. بحار االنوار، ج.} 11305.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره2

ب}}ه س}}بب ن}}ام خداون}}د بخش}}ندۀ6 . یع}}نیالرحمن ال}}رحیم مهربان از خدا کمک می گیرم. می توان کلمۀ6 مقدر را از قرائت یا شروع گرفت که مع}}نی آن چ}}نین می ش}}ود: به نام خدا از خدا کمک می گیرم. با قرائت این آی}ۀ6 ش}ریفه اظه}}}ار می داریم ک}}}ه به س}}}بب ن}}}ام خ}}}دا از او کم}}}ک می گیریم و چنین به ما دستور داده اند که هنگ}}ام ش}}روع هر کاری، به وسیلۀ6 نام خ}}دا از او کم}}ک بگ}}یریم و ح}}اال می گوییم که آیا ما اگر از خود خدا کمک می گیریم، بای}}د

ک}}ه وق}}تی از کس}}ی«، ب}}رای ایناس}}تعین باللهبگ}}وییم » بدون واس}}طه کم}}ک بگ}}یریم، می گ}}وییم از فالنی کم}}ک خواستیم و اگر بین شما و آن شخص واسطه ای در ک}}ار باش}}د، می گ}}وییم از پس}}ر فالنی ی}}ا از م}}ال او کم}}ک خواستیم. در این آیۀ6 شریفه خدا دس}}تور می ده}}د ک}}ه از اسم او کمک بگیریم. پس اسم خدا بین ما و او واس}}طۀ6 کمک ش}}ده اس}}ت. ناچ}}اریم ب}}رای مع}}رفی این واس}}طه،

شرحی دربارۀ6 اسماء خدا بگوییم. آیا اسماء خدا الفاظی هستند که م}}ا بای}}د آن ه}}ا را ب}}ر

ک}}ه اس}}ماءزبان جاری کنیم و از خدا کمک بخواهیم یا این خدا اشخاص یا اشیایی هستند که داللت ب}}ر ق}}درت خ}}دا می کند. همین طور که صفات خدا مانن}}د رحم}}ان و رحیم داللت ب}}ر وج}}ود خ}}دا دارد و رحمت خ}}دا را ب}}ه نم}}ایش می گذارد، انسان هم ک}}ه مظه}}ر علم و ق}}درت خداس}}ت داللت بر وجود خدا دارد، علم و قدرت خدا را به نم}}ایش

تر به دلیل کم}}ال خ}}ود اس}}ماءمی گذارد. انسان های کامل تری هس}}تند ک}}ه بیش}}تر، نعمت خ}}دا را ب}}ه نم}}ایشک}}امل

می گذارند. امام )ع( فرمودند: ما اسماء حسنای خداون}}د وسیلۀ6متعال هستیم. ما همان اسمائیم که اگر مردم به

ما از خدا خواهش کنند، خدا می پذیرد. بنابراین امام های معصوم اسماء خدا هستند ک}}ه بای}}د آن ه}}ا را بین خ}}ود و

خدا واسطه قرار دهیم.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره3

که امام ها کامل ترین انس}}ان ها ب}}وده وبعد از اثبات این آن ها اسماء حسنای خداوند متعال ان}}د و بای}}د بین خ}}دا و بندگان او واسطه قرار گیرند، می گوییم آیا آن ه}}ا فق}}ط

ک}}ه واس}}طۀ6 خلقت وواس}}طۀ6 ه}}دایت و تربیت ان}}د ی}}ا این آفرینش هم هستند و به عبارت دیگر، آن ها واسطۀ6 بیان

که واسطۀ6 تکوینی}}ات هماحکام خدا و تشریعیات اند یا این هس}}تند. ع}}ده ای از علم}}ا و عرف}}ا می گوین}}د بین خ}}دا و خل}}ق، هم در آف}}رینش و هم در ه}}دایت، واس}}طه الزم است. آن ها می گوین}د امام ه}ا ب}ه اذن خ}}دا مخلوق}ات را می آفرینن}}د، ب}}رای آن ه}}ا ارزاق تهی}}ه و خل}}ق را ه}}دایت می کنند. می گوین}}د خ}}دا ام}}ر ع}}الم را از نظ}}ر آف}}رینش،

خلقت، هدایت و تربیت به آن ها واگذار کرده است. طور گفته و فک}}ر کرده ان}}د،بدیهی است کسانی که این

در عقیدۀ6 خ}}ود از ح}}د اعت}}دال خ}}ارج ش}}ده و ب}}ه اف}}راط رفته اند، زیرا کس}}ی نمی توان}}د در آف}}رینش ش}}ریک خ}}دا باش}}د. خداون}}د ب}}دون واس}}طه مخلوق}}ات را می آفرین}}د، خودش آن ه}}ا را خل}}ق می کن}}د و روزی می ده}}د. خداون}}د خودش روح بندگان را به ایمان و تقوا می پروراند. آیات

ک}}ه ک}}ار خ}}دا از کس}}یقرآن و احادیث داللت دارد ب}}ر این دیگر ساخته نیست. در این آی}}ۀ6 ش}}ریفه خ}}دا ب}}ه پیغم}}بر

ت}}و نمی ت}}وانی، 2انک الته}}دی من احببت)ص( می گوی}}د: دوستان خودت را به ایمان و تقوا برسانی، خداست ک}}ه هر که را بخواهد هدایت می کن}د. امام ه}ا فق}ط و فق}ط در بی}}ان احک}}ام و تعلیم}}ات، واس}}طهاند ن}}ه در خلقت و

وسیلۀ6 آن ها نازل ک}}ردهآفرینش. خدا علم و دانش را به وسیلۀ6 آن ها آن چ}}ه را ن}}ازل فرم}}وده کام}}ل خواه}}دو به

کرد. موال امیرالمؤمنین )ع( در وص}}ایای خ}}ود ب}}ه کمی}}لفرمودند:

. 56 قصص، .22

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره4

ک}}ه من در آن را ب}}ازای کمی}}ل! علمی نیس}}ت مگ}}ر این در3می کنم و فرزن}}}دم ق}}}ائم آن را ختم خواه}}}د ک}}}رد.

زیارت جامعۀ6 کبیره هم می خوانیم ای اه}}ل بیت پیغم}}بر وس}}یلۀ6 ش}}ماص، خ}}دا آف}}رینش و ه}}دایت م}}ردم را ب}}ه

خیلی4 وسیلۀ6 ش}}ما خاتم}}ه خواه}}د داد.شروع کرده و به واضح و روش}}ن اس}}ت ک}}ه بین خ}}دا و خل}}ق خ}}دا فاص}}له

قدر عالی نیست ک}}هنبسیار است. فکر و استعداد بشر آ ب}}دون واس}}طه علم و دانش از خ}}دا ف}}را گیرن}}د. ت}}نزل خداوند متعال هم از آن مقام قدس ممکن نیس}}ت ت}}ا ب}}ا مخلوقات خود تماس بگیرد و اگر تماس بگیرد، انسان ها چندان عقل و معرف}تی ندارن}د ک}ه بدانن}د این تم}اس از جانب خدا با آن ها برقرار شده اس}}ت. پس در این می}}ان انس}}ان های ک}}املی الزم اس}}ت ک}}ه بتوانن}}د ب}}ا فک}}ر و استعداد خود با خ}}دا در تم}}اس باش}}ند و خ}}دا هم بتوان}}د علم و دانش خود را در ح}}وزۀ6 وج}}ود آن ه}}ا ق}}رار ده}}د و آن ها نیز آن چه فرا گرفته اند به بندگان خدا تعلیم دهن}}د. خداون}}د ب}}دون واس}}طه می توان}}د مخل}}وق را بیافرین}}د و صنایع طبیعت را بسازد، ولی بدون واسطه راهی ن}}دارد علم و دانش خود را از طریق تعلیم و ه}}دایت در اختی}}ار

ک}}ه ب}}ه ش}}کل آن بن}}دۀ6بندگان دورافتاده بگذارد، مگ}}ر این دورافتاده صورت و مثالی ب}}ه ن}}ام فرش}}ته بس}}ازد و ب}}ه وس}}یلۀ6 آن فرش}}ته ب}}ا بن}}دۀ6 خ}}ود س}}خن بگوی}}د و او را هدایت کند. در تعلیم}}ات اولی}}ه، یع}}نی در دوران پیش از پیدایش عقل و فکر، حتما بین خدا و بندۀ6 او واس}}طه ای به نام شبح انسان یا فرشته الزم است که خدا از طریق آن اش}باح، س}خن و کالم خ}ود را ب}ه انس}ان بی}اموزد ت}ا آن گاه که انسان به عق}}ل و فک}}ر کام}}ل برس}}د و بع}}د از

که دارای عقل و فکر ش}}د، می توان}}د از طری}}ق وحی وآنائم ع يختمه .33 ر إال و الق}} .يا كميل ما من علم إال و أنا أفتحه و م}}ا من س}}

. 171بخشی از وصیت نامۀ6 امام علی )ع( به کمیل. تحف العقول، ص بکم بدأ الله و بکم یختم.. 44

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره5

اله}}}ام، ب}}}دون وس}}}اطت فرش}}}ته ب}}}ه او تعلیم ده}}}د. که پیغمبر یا امام ه}}ا از آن ه}}اانسان های اولیه پیش از آن

ب}}ه وج}}ود آین}}د ب}}ه همین طری}}ق تحت تعلیم الهی ق}}رار وسیلۀ6گرفته اند، یعنی اول خدا انسانی ساخته و بعد به

شبح و تمث}}الی ب}}ه ن}}ام فرش}}ته ب}}ه ش}}کل انس}}ان ب}}ا آن انسان حرف زده، کم کم ب}}ه او س}}خن گفتن آموخت}}ه ت}}ا آن گاه که به عقل و تمیز رسیده و توانسته ب}}ا او س}}خن بگوید و تعلیم دهد. پس تعلیمات و هدایت بدون واسطه

که در خلقت واسطهممکن نبوده است. نتیجۀ6 مطلب این الزم نیست، در هدایت و تربیت واسطه الزم است، ولی

جا که هدایت امر فوق العاده مهم بوده و علت غاییاز آن آفرینش اس}}ت و ب}}دون ه}}دایت، خلقت عبث و س}}فاهت است، ب}}دون واس}}طه های ه}}دایت، خلقت مح}}ال خواه}}د بود. بر اساس این مقدمه، واس}}طه های ه}}دایت در ن}}وع خود آن ق}}در مهم و الزم اس}}ت ک}}ه ب}}دون آن ه}}ا خداون}}د متعال خلقی نمی آفریند. برای همین است که در اخب}}ار و احادیث وارد شده که اگر حجت خدا نباشد، زمین اه}}ل خود را فرو می برد و اگر حجت خدا و امام نباشد، باران از آسمان نمی بارد و خدا روزی خلق نمی کند. در ح}}دیث کساء آمده که خدا به جبرائیل می گوید: اگ}}ر آن پنج نف}}ر نمی بودن}}}د، آس}}}مان و زمین را نمی آفری}}}دم، افالک و

بن}}ا ب}}ر این دالی}}ل عقلی و5ستارگان را خلق نمی کردم. احادیث وارده، آن ها یگانه واسطۀ6 ه}}دایت و علت غ}}ایی عالم خلقت هستند که خداوند در بسم الله آن ها را اس}}م

وسیلۀ6 آن ه}}ا وخود قرار داده و به ما دستور می دهد به با تعلیماتشان از خدا کمک بگیریم.

ماء مبنیة وال ارض}ا مدحیة وال قم}را من}یرا وال شمس}ا.} 55 انی ما خلقت س} منمضیئة وال فلکا یدور وال بحرا یجری وال فلک}}ا یس}}ری اال الجلکم و محبتکم،

آسمان بناشده و زمین کشیده شده و ماه نوربخشیده و خورشید روشنی دهنده و فلک دورزننده و دریای روان و کشتی سیار را خلق نکردم مگر ب}رای ش}}ما و

دوستی شما.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره6

کسی تعجب نکن}}د و ای}}راد نگ}}یرد ک}}ه چط}}ور می ش}}ود ق}}در مهم باش}}ند و عظمت داش}}تهعده ای از انس}}ان ها آن

باشند که خدا آن ها را اسم اعظم خود قرار دهد و بدون توسل به آن ها دعای کسی را مستجاب نکند و به کس}}ی کمک ننمای}}د و اگ}}ر آن ه}}ا نباش}}ند، کس}}ی را خل}}ق نکن}}د. شاید این مطالب بر خالف حقیقت باش}}د. خ}}دا در خل}}ق کردن و هدایت نمودن به کسی احتیاج ندارد، خ}}ود خل}}ق می کند و می آفریند و هدایت می نمای}}د. در ج}}واب چ}نین ایراداتی می گ}}وییم البت}}ه خداون}}د در آف}}رینش کس}}ی را الزم ن}}دارد، ه}}ر ک}}ه را بخواه}}د خل}}ق می کن}}د، ولی ه}}ر باغبانی که درخت می کارد منظورش می}}وه و ثم}}رۀ6 ب}}اغ است، چنان ک}}ه اگ}}ر می}}وه نب}}ود، درخت را نمی کاش}}ت و آبیاری نمی کرد. خلقت جهان و انس}}ان هم مانن}}د درخت اس}}ت. انس}}ان های کام}}ل و م}}ؤمن مانن}}د میوه ه}}ای این درختن}}د. خداون}}د متع}}ال ب}}رای اح}}ترام ب}}ه مق}}ام علم و حق شناسی، آن ها را یگان}}ه واس}}طه بین خ}}ود و بن}}دگان قرار داده است. در یکی از آیات قرآن آن ها را به عنوان وسیله معرفی می کن}}د و می گوی}}د: ای م}}ردم ایم}}ان ب}}ه

در آی}}ۀ6 دیگ}}ر6خ}}دا بیاوری}}د و وس}}یله در خان}}ۀ6 او ببری}}د؛ در آی}}ۀ6 دیگ}}ر7می گوی}}د: ب}}ه ریس}}مان خ}}دا چن}}گ بزنی}}د؛

ج}}ای دیگ}}ر8 دس}}ت بزنی}}د.ع}}روة ال}}وثقیمی گوی}}د: ب}}ه

بيله.} 66 يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله و ابتغوا إليه الوسيلة و جاهدوا في س} ، ای اه}}ل ایم}}ان از خ}}ودرآیی و گن}}اه بپرهیزی}}د، در جس}}تجویلعلكم تفلح}}ون

وسیله ای بین خود و خدا باشید، در راه خدا جهاد کنید تا رستگار شوید. مائ}}ده،35.

قوا . . .، .77 همۀ6 شما به ریسمان خ}}داواعتصموا بحبل الله جمیعا و التفر )که توس}}ل ب}ه رس}}ول و ائم}}ه اس}ت( متمس}ک ش}}وید و از دای}رۀ6 والیت خ}}ارج

.103نشوید. آل عمران، ر بالط}اغوت و .88 ال اکراه فی ال}دین ق}د تبین الرش}د من الغی فمن یکف}

میع علیم، یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة ال}}وثقی ال انفص}}ام له}}ا والل}}ه س}} قبول دین خدا اجب}}اری نیس}}ت، راه ح}}ق از باط}}ل مش}}خص ش}}ده، ه}}ر کس ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره7

ج}}ای دیگ}}ر9می گوید به فرمانداران الهی مراجعه کنی}}د. ج}}ای دیگ}}ر10می گوی}}د: از اه}}ل ق}}رآن س}}ؤال کنی}}د.

می گوید: از مسیر روستاها به شهرهای بابرکت مراجعه در آی}ۀ6 دیگ}ر می گوی}د: ب}ه ح}رم امن ام}ان پن}اه11کنی}د.

در اخب}}ار و اح}}ادیث آم}}ده ک}}ه م}}ا آل محم}}د12ببری}}د. و15 و اه}}ل ذکر14 و رشته محکم و وس}یله13ریسمان خدا

و فرمان}}داران خ}}دا16ح}}رم امن ام}}ان و ش}}هر ب}}ابرکت هستیم. در این آیات شریفه خدا آن ها را یگانه وس}}یله و

طاغوت ها کافر شود و ایمان به خدا بی}}اورد، ب}}ه رش}}تۀ6 محکمی دس}}ت زده ک}}ه. 256، هرگز گسسته نمی شود، خدا شنوا و داناست. بقره

99.ئلوا اه}ل ال}ذکر ان .1010 وما ارسلنا من قبلک اال رج}اال ن}وحی الیهم فس}

پیش از تو به کسی مأموریت ندادیم مگر مردانی ک}}ه ب}}ه آن ه}}اکنتم التعلمون، وحی نمودیم، اگر نمی دانید، از کسانی که می دانند بپرس}}ید. )اه}}ل ذک}}ر در این

.43آیه همان اهل قرآن است( نحل، و جعلنا بینهم و بین القری التی بارکنا فیه}ا ق}}ری ظ}}اهرة و ق}درنا .1111

یر سیروا فیها لیالی و ایاما امنین، وضعیت ش}}هر ب}}زرگ آن ه}}ا چن}}انفیها الس بود که بین آن ها و شهر ب}}زرگ پرب}}رکت، روس}}تاهای آب}}ادی در دو ط}}رف نه}}ر قرار داشت و مقدر شد که از روستاهای امن و امان حرکت کنن}}د، خ}}ود را ب}}ه

.18شهر بزرگ برسانند و در امن و امان باشند. سبا، او لم یروا انا جعلنا حرما امنا و یتخطف الناس من حولهم افبالباطل. 1212

مگر نمی بینند که برای آن ها ح}}رم امن و ام}}انییؤمنون و بنعمة الله یکفرون، مانند کعبه و والیت حق قرار داده ایم که در امن و امان زندگی می کنند و سایر مردم در خارج حوزۀ6 والیت ربوده می شوند، آیا درست اس}}ت ب}}ه باط}}ل ایم}}ان

. 57آورند و به نعمت خدا کافر شوند. عنکبوت، ام}}ام ب}}اقر )ع(: آل محم}}د علیهم الس}}الم هم حب}}ل الل}}ه الذی امرن}}ا.}} 1313

آل محمد )ع( همان ریسمان خدا هستند که خداوند ما را به چنگباالعتصام به، ،1؛ تفس}یر ن}ورالثقلین، ج 1زدن به آن فرمان داده است. تفس}یر عیاش}ی، ج

موا بحب}}}ل الل}}}ه جمیع}}}ا و. ام}}}ام ص}}}ادق ع: درب}}}ارۀ6 آی}}}ۀ6 »377ص واعتص}}}قوا .377، ص 1. تفسیر نورالثقلین، ج نحن الحبل . . .« فرمودند: التفر

ة من ولد الحسين ع، من اطاعهم فقد پيامبر خدا )ص( فرمود:.} 1414 االئم اطاع الله و من عصاهم فقد عصى الله، هم العروة الوثقى و هم الوسيلة الى

امام}}ان از فرزن}}دان ام}}ام حس}}ين )ع( هس}}تند، كس}}انى كه آنه}}ا راالله تع}}الى، اطاعت كنند، خدا را اطاعت كردهاند. كسانی كه آنها را معص}}يت كنن}}د، خ}}دا را نافرمانى كردهاند، آنان رشتۀ6 محکم و وسيله براى تقرب به خداوند بلندمرتبه

.624، ص 1هستند. تفسیر نورالثقلین، ج

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره8

واسطه قرار داده است. لزوم وج}}ود امام ه}}ا بین خ}}دا و خل}}ق از این جهت اس}}ت ک}}ه م}}ردم ب}}دون علم و دانش نمی توانند دست به ک}}ار و ب}ه نعم}تی از نعمت ه}}ای خ}}دا راهنمایی شوند تا از آن ها بهره مند گردند. کلی}}د ح}}رکت و جهش به س}}وی نعمت ه}}ای خ}}دا، علم و دانش اس}}ت و ثابت شد که خداوند بدون واسطه راهی ندارد که علمی به انسان بیاموزد، زیرا بین استاد و شاگرد مواجهه الزم اس}}ت و این مواجه}}ه بین خ}}دا و خل}}ق ممکن نیس}}ت. انسان های کامل، واسطه های تعلیمات بین خدا و انسان بوده اند. در این م}}ورد ح}}دیثی از امیرالمؤم}}نین مش}}هور

سورۀ6 نحل )اگر43امام باقر )ع( راجع به قول خداى عزوجل در آیۀ6 . 1515 از قول پيغمبر )ص( مىفرماي}}د: مقص}}ود خودتان نمىدانيد، از اهل ذكر بپرسيد(

از ذكر، من هستم و امامان، اهل ذكر باشند و راجع به قول خداى عزوج}}ل در سورۀ6 زخرف )همانا قرآن براى تو و قوم تو ذكر است و به زودى از آن44آیۀ6

خ}}ود ام}}ام فرم}}ود: م}}ایيم ق}}ول او و م}}ایيم بازخواس}}ت بازخواس}}ت مىش}}ويد(.1شدگان )سؤال شوندگان(. اصول کافی، ج

»قتاده بن دعامه« به حضور امام باقر )ع( رسید. امام به او فرمود:.} 1616 طور می گویند. امام فرمود: ب}}ه منفقیه اهل بصره تویی؟ عرض کرد: بله، این

می گویی. عرض کرد: بله. امام فرمود: تفس}}یر ت}}و قرآنگفته اند که تو تفسیر از روی علم است یا جهل؟ ع}رض ک}}رد: ن}ه، از روی علم اس}ت. ام}ام فرم}ود:

و جعلن}ا بینهم و بین الق}}ری س}ورۀ6 س}با می فرمای}د: »18خدای تعالی در آی}ۀ6 یر س}}یروا فیه}}ا لی}}الی و ایام}}ا التی بارکنا فیها قری ظاهرة و قدرنا فیها الس}}

وضعیت شهر بزرگ آن ها چنان بود که بین آن ها و شهر بزرگ پربرکت،امنین، روستاهای آبادی در دو طرف نهر قرار داش}ت و مق}در ش}د ک}ه از روس}تاهای امن و ام}}ان ح}}رکت کنن}}د، خ}}ود را ب}ه ش}}هر ب}}زرگ برس}}انند و در امن و ام}}ان

«، این آیه را برایم تفسیر کن. قتاده گفت: این آیه درب}}ارۀ6 کس}}ی اس}}تباشند که از خانۀ6 خود با زاد و توشه و مرکب حالل به سوی خانۀ6 کعبه حرکت می کند. خداوند می فرماید: او در امن و امان است تا به خانۀ6 خود برگ}}ردد. ام}}ام ب}}اقر )ع( فرمود: آیا تا به حال پیش نیامده کسی با زاد و توشۀ6 حالل به زیارت خانۀ6 خ}}دا ب}}رود ولی در راه، دزدان او را بگیرن}}د و ام}}والش را ببرن}}د و او را چن}}ان بزنند که دیگر نتواند به راه خود ادامه دهد؟ قتاده گفت: چرا. امام فرمود: وای بر تو ای قتاده، اگر قرآن را از پیش خود تفسیر کنی! یعنی تو ک}}ه گف}}تی ه}}ر کس به سوی خانۀ6 خدا برود، ت}}ا موق}}ع برگش}}تن در ام}}ان اس}}ت، پس این هم}}ه

چیست؟ در این صورت، هم خودت مکهدزدی ها و غارت ها در راه و داخل شهر هالک شده ای و هم دیگران را هالک کرده ای. این آیه در مورد کس}}ی اس}}ت ک}}ه از خانۀ6 خود با زاد و توشۀ6 حالل حرکت کند و به زیارت خانه خدا بیاید و به حق ما ائمۀ6 معصومین آگاه باش}}د و قلبش م}}ا را طلب کن}}د و در س}}رش ه}}وای م}}ا

. 2، ح 349، ص 46باشد. بحاراالنوار، ج

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره9

است که فرمودند: من پنهانی کمک انبیاء گذش}}ته ب}}ودم در ح}}دیث گذش}}ته17و آشکار به کمک محم}}د )ص( آم}}دم.

هم که در کتاب تفسیر اص}}فی نق}}ل ش}}ده ام}}ام )ع( ب}}ه ک}}ه من در آن راکمیل فرمودند: هیچ علمی نبوده جز این

افتتاح نموده ام و فرزن}}د ق}}ائم من آن را تکمی}}ل خواه}}د کرد. شما درس}}ت ب}ه ت}}اریخ مراجع}}ه کنی}}د ببینی}}د ک}}ه در میان ملت های گذش}}ته، اف}}رادی ب}}ه ن}}ام پیغم}}بر ص}}احب قلم و کت}}}اب ب}}}وده و ب}}}ه م}}}ردم درس دین و زن}}}دگی آموخته اند. در آی}}ات ق}}رآن هم یادآوری ه}}ایی ب}}ه کلی}}ات علوم و حقایق شده که ه}}ر ی}}ک از آن ه}}ا منش}}أ عل}}وم و پیشرفت های زمان ما شده است. به یاری خدا در ض}}من

تفسیر آیات به هر یک از آن ها اشاره خواهیم کرد. بر مبن}}ای این مق}}دمات روش}}ن می ش}}ود ک}}ه امام ه}}ا

وس}}یلۀ6 آن ه}}ا بوده و مردم باید به18اسم های اعظم خدا از خدا و نعمت هایش در عالم طبیعت کمک بگیرند. یعنی آن ه}}ا ب}}ه م}}ا علم می آموزن}}د و آن علم ه}}ا، کلی}}د اب}}واب نعمت های خداوند متعال است که بدون کلی}}د، دره}}ا ب}}از نمی ش}}ود. پس آن ه}}ا واس}}طه های ط}}بیعی نعمت ه}}ای خداین}}د و انس}}ان ها ب}}دون وس}}اطت آن ه}}ا ب}}ه ج}}ایی

نمی رسند.

د جهرا. خالص}ة العبق}ات، ج 1717 ،4. کنت مع االنبیاء سرا کما کنت مع محم.91ص

امام باقر )ع( فرمود: اسم خدا هفتاد و سه ح}رف اس}ت و تنه}ا ي}ك.} 1818 حرف آن نزد آص}ف ب}ود، آص}ف آن ي}ك ح}رف را گفت و زمين مي}ان او و تخت بلقيس در هم نورديد تا او تخت را به دست گرفت، س}}پس زمين ب}ه ح}الت اول بازگشت و اين عمل در كمتر از يك چشم به هم زدن انجام ش}}د و م}}ا هفت}}اد و دو حرف از اسم اعظم را داريم و يك حرف هم نزد خداس}}ت ك}}ه آن را در علم غيب براى خود مخصوص کرده و الحول و القوة اال بالله العظيم. اصول کافی،

.1، روایت 343، ص 1ج

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره10

تفسیر کلمۀ6 الله: الله، اسم مخصوص خداوند متع}}ال اس}}ت. اس}}م ها از نظر داللت ب}}ر اش}}خاص دو قس}}م اند: اس}}م ذات و اس}}م

صفات. اسم ذات فقط بر وجود کسی داللت می کند و علم و ه}نر او را ب}}ه نم}ایش نمی گ}}ذارد، ولی اس}م ص}}فات ب}ر صفت و علم و هنری که دارند داللت می کند. کلم}}ۀ6 الل}}ه فقط ب}}ر وج}}ود خ}}دا داللت دارد، ولی س}}ایر اس}}م ها ب}}ر ص}}فات خداون}}د متع}}ال و علم و ه}}نر او داللت می کن}}د. اس}}ماء ص}}فات خداون}}د متع}}ال در ع}}الم مظ}}اهری دارد، ولی اسم ذات خدا مظهری ندارد. اسماء و صفات مانند رحمان و رحیم و ق}}ادر و ق}}اهر مظ}}اهری دارن}}د ک}}ه ب}}ه وس}}یلۀ6 آن ه}}ا از علم و ق}}درت خ}}دا اس}}تفاده می ک}}نیم. اسم ذات مانند کلمۀ6 الله؛ کلمۀ6 الله از م}}ادۀ6 »ال}}ه« ج}}دا شده است. الله صیغۀ6 مبالغ}}ه از این م}}اده اس}}ت، یع}}نی بسیار واله کنن}ده و بعض}ی گفته ان}د کلم}ۀ6 الل}ه در اص}ل »االاله« بوده، الف بعد از الم برای تخفیف افت}}اده، الل}}ه شده است؛ ولی بیان اول روشن تر است، زی}}را از نظ}}ر معنی مناسب تر بوده و احتیاج به حذف تخفی}}ف نداش}}ته

که ذات مقدس خدا با معنای الله مناس}}باست، برای این با صیغۀ6 مبالغه از مادۀ6 »وله« است. تفسیر کام}}ل الل}}ه در تفسیر سورۀ6 حمد بیان شده است. الله یعنی بس}}یار

متحیرکننده و مشتاق کننده.تفسیر سورۀ6 بقره و معانی حروف قرآن:

ح}}روف ق}}رآن چیس}}ت و چ}}ه معن}}ایی دارد. بی ش}}ک حروف قرآن از مرموزترین و مشکل ترین مسائل ق}}رآن

حروف قرآن از آن مسائلی است ک}}ه ج}}زاست، به ویژه به وحی و الهام قابل حل نیست. کلمات آی}}ات ق}}رآن از طریق لغت قابل ترجم}}ه و تفس}}یر اس}}ت ولیکن ح}}روف قرآن لغت نیست که قاب}ل ش}رح و بی}}ان باش}د. خداون}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره11

متعال آن گاه که حروف را بر پیغمبر )ص( ن}}ازل می کن}}د باید بعد از نزول حروف، معانی آن را برای پیغمبر )ص( تفسیر و تشریح نماید، ولی آیات و کلمات ق}}رآن بع}}د از

ک}}ه خوان}}ده و ق}}رائت می ش}}ود، احتی}}اج ب}}ه تفس}}یر وآن تشریح ندارد. ما از طری}}ق مناس}}بت و مش}}ابهت ح}}روف تلفظی ب}}ا ح}}روف تکوی}}نی می ت}}وانیم ش}}رحی درب}}ارۀ6 حروف قرآن بیان کنیم و در ضمن این شرح ب}}ه ح}}دیثی از کتاب کافی در تفسیر حروف مف}ردۀ6 ق}رآن اس}تدالل

نماییم. مشابهت حروف تلفظی با حروف تکوینی:

منظ}}ور از ح}}روف تلفظی ح}}روفی اس}}ت ک}}ه از آن کلم}}ات خ}}ود را می س}}ازیم و می گ}}وییم و می نویس}}یم. می دانیم که حروف، ریشۀ6 اص}}لی و م}}ادۀ6 اولی}}ه کلم}}ات است. کلمات در ذات خود متن}}اهی ب}}وده ولیکن ح}}روف، نامتناهی است. ما می توانیم کلم}}ات ساخته ش}}ده را ب}}ه آخ}}ر برس}}انیم ک}}ه دیگ}}ر کلمه ای نداش}}ته باش}}یم، ولی نمی توانیم به ج}}ایی برس}}یم ک}}ه دیگ}}ر ح}}روفی نداش}}ته باش}}یم کلم}}ه بس}}ازیم. بن}}ابراین، ح}}روف در ذات خ}}ود نامتناهی هستند. حروف تکوینی هم مانند حروف کتابت

طور ک}}ه از ح}}روف لفظی، کلم}}ات س}}اختهاس}}ت. هم}}ان می ش}}}ود، از هس}}}تی های اول و اص}}}ول ابت}}}دایی ن}}}یز مخلوقات ساخته می شود. حروف تکوینی، اص}}ول اولی}}ۀ6 عالم خلقت اس}}ت. این ع}}الم، سراس}}ر کت}}اب خداس}}ت. آن چه به چشم دیده می شود و آن چه در زمین و آس}}مان ساخته شده، کلماتی هستند که خدا به دس}}ت خ}}ود آن را س}}اخته و نوش}}ته اس}}ت. انس}}ان ها و حیوان ه}}ا و م}}اه و س}}تارگان و ارواح و فرش}}تگان ه}}ر ک}}دام در ج}}ای خ}}ود

کلمه ای از کلمات خدا هستند. خداوند در قرآن می گوید: عیس}}ی کلمه ای ب}}ود ک}}ه او

را به مریم تحویل دادیم. پس مطابق گفتۀ6 سعدی:

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره12

ک}}}}}}}ه ج}}}}}}}انش در تجلی اس}}}}}}}تب}}}}}}}ه ن}}}}}}}زد آنهمه عالم کتاب حق تعالی است

یا: ب}}رگ درخت}}ان س}}بز در نظ}}ر هوش}}یار ه}}ر

ورقش دفتری است معرفت کردگار بن}}ابراین مقدم}}ه، مخلوق}}ات ع}}الم کلم}}ات تکوی}}نی

طور ک}}ههستند که به دس}}ت خ}}دا نوش}}ته ش}}ده اند. هم}}ان کلمات تلفظی ما حروف اولیه الزم دارند ک}}ه از ت}}رکیب آن ها کلم}}ات س}اخته ش}وند، کلم}ات تکوی}نی هم اص}}ول اولی}}ه دارن}}د ک}}ه از ت}}رکیب آن ه}}ا مخلوق}}ات س}}اخته

می شوند. اصول اولیۀ6 موج}}ودات پیش از ت}}رکیب، ح}}روف کت}}اب تکوینی خ}دا هس}}تند. آن چ}ه س}اخته نش}ده و بع}د از این ساخته می شود و آن چ}}ه خل}}ق نش}}ده و بع}}د از این خل}}ق می شود این ه}}ا هم}}ه ب}}ه ص}}ورت ح}}روف تکوی}}نی یع}}نی مبادی آفرینش در ع}}الم موج}}ود هس}}تند. ح}}روف ق}}رآن داللت می کند بر تمام هستی ها و حوادثی که بع}}د از این

طور که تم}}ام س}}خناندر عالم به وجود خواهد آمد. همان و الفاظی ک}}ه در آین}}ده گفت}}ه و نوش}}ته خواه}}د ش}}د ب}}ه ص}}}ورت ح}}}روف در الفب}}}ا موجودن}}}د و انس}}}ان مطل}}}ع می تواند از حروف الفب}}ا و ب}}ا کلم}}ات، آین}}ده را بس}}ازد، مخلوق}}اتی هم ک}}ه در آین}}ده خل}}ق می ش}}وند، االن ب}}ه صورت اص}}ول اولی}}ه موجودن}}د ک}}ه در آین}}ده ب}}ه ص}}ورت

مخلوقات ساخته می شوند. : ان الل}}هامام ششم در حدیث کتاب ک}}افی می فرماید

خلق اسما بالحروف غیر متصوت و باللفظ غیر منطق ود و بالتشبیه غیر موص}}وف و ب}}اللون خص غیر مجس بالش

ة علی اربعة اجزاء. 19غیر مصبوغ فجعله کلمة تام

.1، روایت 151، ص 1. اصول کافی، ج 1919

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره13

در این ح}}دیث ک}}ه از عج}}ایب اح}}ادیث و مش}}کل ترین آن ه}}ا به ش}}مار می رود، ام}}ام ص}}ادق )ع( می فرمای}}د: خداوند متعال اسمائی از حروف آفری}}ده ک}}ه آن ح}}روف مانند حروف تلفظی نیستند که صوت به وجود می آورند و آن اسماء را از الفاظی خلق نکرده که ب}}ر نط}}ق بی}}ان جاری می شوند؛ آن اسماء را از حقایق مشخص آفری}}ده که جس}}م و جس}}د نبوده ان}}د؛ آن ح}}روف در واق}}ع ال}}وان خالص بوده اند نه از موادی که رنگ آمیزی شده باشد. در این حدیث عجیب مشاهده می کنید که امام )ع( حروف و الفاظ و اسماء و کلماتی را می شمارد که آن ها از قبیل ص}}وت و نط}}ق بی}}ان نیس}}ت و اظه}}ار می دارن}}د ک}}ه آن حروف، صوت به وجود نمی آورند. از این جمالت ح}}دیث، خیلی واضح و روشن می شود که ح}}روف در این ح}}دیث از قبیل حروف »الف« و »با« و کلماتی نیست که از آن الفاظ ساخته می ش}}ود، بلک}}ه ح}}روف تکوی}}نی و اص}}ول خلقت هستند که از آن ها اسماء خدا و مخلوق}}ات جه}}ان خلق می شود. اسمائی که از آن حروف تکوی}}نی س}}اخته شده، انسان ها و س}}ایر موج}}ودات هس}}تند. ام}}ام )ع( در احادیث بسیاری می گوید ما اسماء خدا هس}}تیم اگ}}ر چ}}ه در آخر حدیث می گوید: از آن حروف اسمائی خلق ک}}رده و بس}}یاری از آن اس}}ماء را ب}}رای احتی}}اج خل}}ق ظ}}اهر ساخته و می گوید اس}}ماء ظ}اهر ش}}ده عبارتن}}د از: الل}}ه، رحم}}ان، رحیم، ق}}ادر، مقت}}در و غ}}یر آن ه}}ا. این اس}}ماء لفظی ص}}وت و ص}}دا ب}}ه وج}}ود می آورن}}د ولیکن اس}}ماء مخلوقه، مخلوقات این عالم اند که هر کدام مظهر اس}}م و ص}}فتی از ص}}فات خداس}}ت. همین مخلوق}}ات، مظه}}ر خ}}القیت و رزق ه}}ا، مظه}}ر رازقیت و علم ه}}ا، مظه}}ر عالمیت و قدرت ها، مظهر قادریت خداین}}د. اگ}}ر منظ}}ور از آن اسماء در آخر حدیث کلماتی هستند ک}}ه از ح}}روف الفبا س}}اخته می ش}}وند، آخ}}ر ح}}دیث ب}}ا اول آن س}}ازگار

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره14

نیست، زیرا می گوید آن حروف و الفاظ بر نطق و بی}}ان ج}}اری نمی ش}}وند. بن}}ابراین، اس}}مائی ک}}ه از آن ح}}روف ساخته می شود نباید بر زبان جاری شود و آن ه}}ا اس}}ماء تکوینی است مانند اولیاء خدا و ائم}}ۀ6 اطه}}ار ک}}ه اس}}ماء خداین}}د و ب}}ر نط}}ق و بی}}ان ج}}اری نمی ش}}وند. پس این حدیث شریف در تفسیر حروف مفردۀ6 ق}}رآن وارد ش}}ده

طور ک}}ه مع}}انی الف}}اظ ق}}رآن در این ع}}الماست. هم}}ان خل}}ق ش}}ده و موج}}ود اس}}ت، مع}}انی ح}}روف هم در این عالم خلق شده و موجود است. هر لفظ و حرفی ک}}ه در قرآن است، در عالم مصداقی دارد و آن حروف، اص}}ول

ان}}د. آن چ}}ه در آین}}ده ب}}ه وج}}ود می آی}}د واولی}}ۀ6 مخلوقات وس}}یلۀ6 انس}}ان ی}}اساخته می شود و تمام حوادثی که به

به ارادۀ6 خدا در این عالم پیدا می شود، هستی های اولیۀ6 آن، االن در متن عالم موجود است. انسان های آینده ب}}ه ص}}ورت اتم ه}}ا و ذرات اولی}}ه هس}}تند. ارواح و نیروه}}ای انسان های آینده هم به صورت ارواح مجرد هستند و این هستی ها مانند کلماتی که هن}}وز نگفته ایم و ننوش}}ته ایم جنبۀ6 حرفی دارند؛ هنوز به صورت کس}}ی و چ}}یزی خل}}ق نش}}}ده اند ک}}}ه اس}}م و ص}}}فتی باش}}}ند؛ ل}}ذا ام}}}ام )ع( می فرماید که آن حروف به ص}}ورت رن}}گ هس}}تند ن}}ه ب}}ه

صورت رنگ آمیزی ها. تم}}ام ال}}وانی ک}}ه االن در ع}}الم مش}}اهده می ش}}ود از سرخ و زرد و سفید و س}}بز، ال}}وان مج}}رد نیس}}تند بلک}}ه مصبوغات ا ند یعنی مواد رنگ آمیزی هستند. الوان مج}}رد با چشم های ع}}ادی قاب}}ل رؤیت نیس}}ت. ال}}وان مج}}رد از جنس ارواح مجرد است. ارواح در ابدان قاب}}ل کش}}ف اند نه به حال تجرد، انوار و ال}}وان هم در ح}}ال تج}}رد قاب}}ل کشف نیستند. از این نظر نیز حروف تکوی}}نی در ع}}الم، مادۀ6 اصلی تمام علوم آین}}ده و ح}}وادث جه}}ان و انس}}ان

است.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره15

ان لی فی ح}}روف الق}}رآن امام باقر )ع( می فرماید: 20المقطعة لعلما جما لو وجدت حمله

من از روی ح}}}روف ق}}}رآن علم ف}}}راوانی دارم اگ}}}ر شاگرد قابلی داش}}ته باش}}م آن را بپ}}ذیرد. بعض}}ی چن}}ان خیال می کنند که علم مرب}وط ب}}ه ح}}روف ق}رآن حس}}اب ع}}ددی آن ح}}روف اس}}ت و در تفس}}یرهای خ}}ود ح}}روف قرآن را ب}}ه حس}}اب ابج}}د جمع آوری ک}}رده و آن را مب}}دأ حادثه ای و انتهای زمانی می دانن}}د. اولین ط}}ایفه ای ک}}ه

طور تفسیر کردند ط}}ایفه ای از یه}}ودحروف قرآن را این بودند که چون »الم« نازل شد آن را هفت}}اد و ی}}ک س}}ال به ش}}مار آوردن}}د و گفتن}}د م}}دت س}}لطنت محم}}د )ص( و بقاء دین او هفتاد و یک سال است. امام در جواب آن ها فرم}}ود ک}}ه اگ}}ر معن}}ای ح}}روف ق}}رآن چ}}نین باش}}د، م}}ا می گوییم مدت بقاء ملیت شما هفتاد و یک س}}ال اس}}ت و با این وسیله ث}}ابت ک}}رد ک}}ه مع}}انی ح}روف ق}}رآن ب}}ه

حساب عددی نادرست است. در تفسیرهایی که از ام}}ام ص}}ادق )ع( درب}}ارۀ6 ح}}روف مفرده رسیده، امام هر حرفی را مبدأ اس}}می از اس}}ماء خدا معرفی می کند و می گوید )الف( الله، )الم( المل}}ک، )م( المجی}}د اس}}ت. این ن}}وع تفس}}یرها از ام}}ام )ع( ب}}ر مبنای همان حدیث گذشته است که فرمودند خداون}}د ب}}ا ح}}روف غیرص}}وتی اس}}مائی غ}}یرنطقی آفری}}ده، زی}}را اس}}ماء و ص}}فاتی ک}}ه خ}}دا پی}}دا می کن}}د، ب}}ه دلی}}ل خل}}ق مخلوقات و وجود موج}}ودات اس}}ت. ب}}ا خل}}ق مخلوق}}ات، مجد و عظمت خدا و سلطنت او شناخته و ملک و مجی}}د

خوانده می شود. در مب}}احثه ای ک}}ه ام}}ام هش}}تم در مجلس م}}أمون ب}}ا عمران صابی انجام می دهد، به او می گوید اولین چیزی که خداوند متعال ابداع و ایجاد کرده، حروف بوده است.

.2. تفسیر عیاشی، ج 2020

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره16

ج}}ا حض}}رت رض}}ا )ع( ب}}ه آن اش}}ارهح}}روفی ک}}ه در این می کن}}د هم}}ان ح}}روف تکوی}}نی و اص}}ول اولی}}ۀ6 خلقت

زی}را وقتی ک}ه خ}دا بخواه}د خلقی را خل}ق کن}د21است، اول باید اصلی بسازد که مواد اولیۀ6 آن مخل}}وق اس}}ت و

،مخلوق}}}ات خ}}}ود را بیافرین}}}د ک}}}ه آن اصل، از آن اصل مصالح ساخت عالم است. در جلد پنجاه و چه}}ارم بح}}ار، ح}}دیثی از ام}}ام ب}}اقر )ع( نق}}ل ش}}ده ک}}ه م}}ردی از آن حضرت می پرسد اولین مخلوق خدا چه چیز بوده اس}}ت؟ امام )ع( جواب می دهد: اولین مخلوق خدا هم}}ان چ}}یزی بوده که آن را اصل پیدایش مخلوقات ق}}رار داده اس}}ت. این اصل در جواب امام همان ح}}روفی اس}}ت ک}}ه ب}}ه آن اشاره کردیم، یعنی اصولی که مب}}دأ پی}}دایش مخلوق}}ات شده، یعنی مصالح س}}اخت ع}الم و آدم. م}واد اولی}}ۀ6 ه}}ر صنعتی ح}}روف آن ب}}ه حس}}اب می آی}}د مانن}}د خ}}اک و آب

برای ساختمان و سنگ و آهن برای ماشین. ذلک الکتاب ال ریب فی}}ه ه}}دی للمتقین،:2تفسیر آیۀ6

این است کتابی که در صحت مطالب آن شک و تردی}}دیوجود ندارد، پرهیزکاران را هدایت می کند.

در گفتۀ6 کسانی جای شک و تردید پیدا می شود ک}}ه از بیان حقایق، ع}}اجز ی}}ا خ}}ائن باش}}ند و ب}}ه دلی}}ل جه}}ل و

برخالف واقع بگویند و م}}ردم را،ناتوانی یا اغوای مردم

واعلم ان االبداع والمش}ية واالرادة معناه}ا واح}د وأس}ماؤها ثالث}ة و.} 2121يء، و دليال ل إبداعه و إرادته و مشيته الحروف التي جعلها اصال لكل ش}} كان او على كل مدرك و فاصال لكل مشكل، و تلك الحروف تفريق كل شيء من اس}}م ح}}ق و باط}}ل، أو فع}}ل أو مفع}}ول، أو مع}}نى أو غ}}ير مع}}نى، و عليه}}ا اجتمعت االمور كلها، و لم يجعل للحروف في إبداعه لها معنى غير أنفسها يتناهى و ال

، بدان که ابداع و مشیت و اراده سه نامند و یک معناوجود ألنها مبدعة باالبداع دارند و نخست پدیدۀ6 آن ها حروف است که خدا آن ها را مایۀ6 هر چ}}یزی س}}اخته و دلیل هر چه درک شود و شارح ه}}ر مش}کلی ک}}ه باش}}د و ب}}ه این ح}}روف ه}}ر چ}یزی ممت}از گ}ردد از ح}ق و باط}ل ی}ا فع}ل و مفع}ول ی}ا معن}ا و ج}ز معن}ا و سرچش}}مۀ6 هم}}ۀ6 ام}ور باش}}ند، ح}روف در مرحل}}ۀ6 ابداعش}}ان معن}ایی ج}}ز خ}ود

، ص10ندارند، وجود مستقلی نباشند چون نمایش ابداع ندارند. بحاراالنوار، ج . 50، ص 54 و ج 314

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره17

گمراه کنن}}د. خ}}دا از این دو ص}}فت، م}}برا و م}}نزه اس}}ت ولی همه کس نمی توانند حقایق این کتاب را بدانند مگر

که اهل تقوی باشند، زیرا اهل تقوی در فک}}ر و عم}}لاین و تص}}}}رف در ام}}}}ر خ}}}}ود و دیگ}}}}ران خودس}}}}رانه و افسارگس}}یخته نیس}}تند، بلک}}ه آن ه}}ا مانن}}د ش}}اگردانی مؤدب و مرتب در حضور خدا ایستاده و به امر و فرم}}ان او قدم برمی دارند. خداوند متعال هم ب}}ر اس}}اس ادب و تربی}}تی ک}}ه می بین}}د، آن ه}}ا را ب}}ه س}}وی حق}}ایق ق}}رآن

هدایت می کند. یک شاگرد وق}}تی می توان}}د عل}}وم اس}}تاد خ}}ود را ف}}را گیرد ک}}ه در ح}}ال ادب و اط}}اعت باش}}د، ب}}ا خودس}}ری و مخالفت با استاد نمی توان علم و دانش را ف}}را گ}}رفت. معصیت و نافرمانی خدا به معنای خ}روج از ح}}دود علم و دانش است. خروج از حدود علم به معن}}ای مح}}رومیت از دانش و حکمت خداس}}ت. اه}}ل تق}}وی ش}}اگردان مکتب خداین}}د و همیش}}ه به ح}}ال آم}}اده ب}}اش در حض}}ور خ}}دا ایس}}تاده اند. آن ه}}ا ب}}ه خ}}دای غ}}ایب و ام}}ام غ}}ایب و فرشتگان ایمان دارند. آنچنان وجود آن ها را ب}}اور دارن}}د که همیشه خدا را حاضر و ناظر می دانند و به حال نم}}از و توبه در حض}}ور خ}}دا ایس}}تاده اند و ب}}ه آن چ}}ه از علم و دانش و قدرت و ثروت بهره مند شده اند به دیگران بهره می رس}}انند. آن ه}}ا ب}}ه کت}}ابی ک}}ه ب}}ر این پیغم}}بر و ب}}ر پیغمبران پیش از او نازل شده ایمان دارند و به زن}}دگی آخرت یقین دارن}د. فق}ط همان ه}ا هس}تند ک}}ه از ج}انب پروردگارشان به علم و هدایت، روشن شده و خوشبخت

و رستگارند. در این آیات که مانند تابلوی ب}}االی درب مکتب، ق}}رآن نمایش می ده}د، خداون}د متع}ال ایم}ان را مای}ۀ6 پی}دایش یقین به حقایق عالم غیب می داند. ابت}}دا می گوی}}د اه}}ل تقوی ایم}}ان ب}}ه غیب می آورن}}د. منظ}}ور از غیب هم}}ان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره18

حقایقی است که علم و دانش انسان موف}}ق ب}}ه کش}}ف آن نمی شود. وجود خداوند متعال غیب است؛ فرش}}تگان و روح و اسرار حیات، غیب اس}}ت؛ انس}}ان ب}}ا فک}}ر خ}}ود نمی تواند آن ها را کشف کند. در این عصر که انسان دل فضا و اتم را ش}کافته و ن}یروی ب}رق را تس}}خیر نم}}وده، هنوز یک اثر ذاتی از خدا و فرشته ها پیدا نک}}رده و چ}ون اثر ذاتی از آن ها ندیده و سر حیات و آخرت را ندانس}}ته، یقین به وجود آن ها ندارد، ولی از طریق ایم}}ان و از راه تص}}دیق کت}}اب خ}}دا و اط}}اعت، چن}}ان انس}}ان روش}}ن می شود که حقایق غیب را مشاهده می کن}}د و در نتیج}}ه به وجود آن ه}}ا یقین پی}}دا می کن}}د. خداون}}د در این آی}}ات می گوی}}د ک}}ه اه}}ل ایم}}ان ه}}دایت ش}}ده و یقین پی}}دا کرده اند؛ منظ}}ور از این ه}}دایت، روش}}نایی فک}}ر و قلب است. راهنم}ایی انبی}اء اختص}اص ب}ه اه}ل ایم}ان ن}دارد ولی راهنمایی خدا ک}}ه روش}}نایی قلب اس}}ت مخص}}وص اهل ایمان است. بر طبق این آیات، وقتی انسان ایم}}ان ب}}ه غیب بی}}اورد، پیغم}}بر اس}}الم و پیغم}}بران گذش}}ته را تصدیق کن}د، نم}از بخوان}د، از آن چ}ه خ}دا او را بهره من}د ک}}رده به}}ره ای ب}}ه دیگ}}ران برس}}اند و در عب}}ادت خ}}دا و خدمت به مردم هدفی به جز رض}}ای خ}}دا نداش}}ته باش}}د، ایمان چنین انسانی تب}}دیل ب}}ه علم و یقین می ش}}ود. در این آیات شریفه، ارکان مهم دین، از جمله ایمان به خدا و انبیاء و تصدیق پیغمبران و پیغمبر اس}}الم و ایم}}ان ب}}ه

آخرت و خدمت به مردم یادآوری شده است. مربوط به کفار و آیات بع}}د از آن، مرب}}وط7 و 6آیات

به منافقین است. کفار، کسانی را می گویند که حق را دیده و ش}}ناخته و از روی عن}}اد ایم}}ان نی}}اورده و ب}}ه ن}}ام کف}}ر ب}}ا اس}}الم جنگیده اند. منافقین، کسانی را می گوین}د ک}ه ب}ا اظه}ار اسالم، کافر به خدا شده و به نام اسالم با دین اسالم و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره19

مسلمان ها جنگیده اند. محکومیت کفار فقط به دلیل کفر اس}}ت، آن ه}}ا ب}}ه ی}}ک دلی}}ل محکومن}}د، ولی محک}}ومیت منافقین به دلیل کفر و تظاهر به اسالم است. ک}}افر ب}}ه ی}}ک دلی}}ل و من}}افق ب}}ه دو دلی}}ل محک}}وم اس}}ت. ع}}ذاب منافق دو برابر عذاب کافر است. در این آی}}ات، خداون}}د در وصف کفار می گوید که منافقین و کفار را دعوت به

ک}}ه س}}اکتخ}}دا ک}}نی و از ع}}اقبت کف}}ر بترس}}انی ی}}ا این باش}}}ی و آن ه}}}ا را ب}}}ه اس}}}الم دع}}}وت نک}}}نی، ایم}}}ان نمی آورند. آن ها مردمی هستند ک}}ه خداون}}د دل و گ}}وش آن ها را به کفر خاتمه داده و پردۀ6 دنیا و م}}ادیت، جل}}وی چشم آن ها را گرفته، در نتیج}ه ع}ذابی بی نه}}ایت ب}زرگ خواهند داشت. ختم قلوب در این آیۀ6 شریفه ب}}ه معن}}ای خاتمۀ6 فکر و عقل کفار است. انسان از طریق دانس}}تن و فهمیدن مراحلی را می گذراند تا آن گاه که دعوت ح}}ق را بشنود. در این موقع، اگر با دل خود ایمان ب}}ه خ}}دا را قبول کرد، راه ترقی به روی او باز اس}}ت و اگ}}ر ایم}}ان به خدا را قبول نکرد و دو مرتب}}ه ب}}ه کف}}ر برگش}}ت و در کفر و گناه اصرار ورزید، مدتی خدا با او مدارا می کند و پیغمبر خدا با آن ها صبر و مالیمت پیش می گیرد و مکرر آن ها را دعوت به خدا می کند تا کار آن ها یک طرفه شود و محکوم به کفر گردن}}د. در این موق}}ع اس}}ت ک}}ه رفت}}ار خدا با آن ها به دلیل اصرار ب}}ر کف}}ر خاتم}}ه پی}}دا می کن}}د. این ختم به کفر عملی نیس}}ت ک}}ه خ}}دا روی قلب آن ه}}ا انجام دهد تا خیال کنند کفر آن ها اجباری و از جانب خدا

جا ب}}ه معن}}ای خاتم}}ۀ6 فک}}ر آن ه}}ا وبوده، بلکه ختم در این خاتمۀ6 تق}}دیر خ}}دا درب}}ارۀ6 آن ه}}ا اس}}ت، چنان ک}}ه قاض}}ی درب}}}ارۀ6 محک}}}ومی می گوی}}}د ک}}}ار او را خاتم}}}ه دادیم و محک}}وم ب}}ه اع}}دام ک}}ردیم و راه نج}}اتی ب}}رای او پی}}دا نکردیم. مدت سیزده سال پیغمبر اسالم در مکه آن ها را دع}}وت ب}}ه اس}}الم ک}}رد. ب}}ا مش}}اهدۀ6 آن هم}}ه دالی}}ل و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره20

معجزه ه}}ا، از قب}}ول ایم}}ان، خ}}ودداری و در کف}}ر خ}}ود پایداری کردند تا عاقبت پیغم}}بر اس}}الم و مس}}لمان ها را از مکه اخ}}راج نمودن}د. پس از ورود ب}ه مدین}}ه این آی}}ات نازل شد. خداوند رؤسای قریش مثل ابوجهل و ابولهب را به کفر محکوم کرد و پیغمبر به آن ها اعالم جن}}گ داد. اب}}ولهب، ابوجه}}ل و ع}}اص بن وائ}}ل، از جمل}}ه اف}}رادی هس}}تند ک}}ه مص}}داق کام}}ل این آی}}ات هس}}تند. پس ختم به معن}}ای خاتم}}ۀ6 لط}}ف و تق}}دیر خداس}}ت. خ}}دا ب}}ا قلب انسان رابطه دارد. خیلی لطیفه به کار می برد ک}}ه ش}}ایداو را هدایت کند اما باالخره تقدیرات خاتمه پیدا می کند.

درب}}ارۀ6 من}}افقین اس}}ت ک}}ه در رأس20 الی 8آی}}ات آن ها، عبدالله بن ابی سلول و امثال او هستند ک}}ه خ}}دا دربارۀ6 آن ها می گوید: »آن ها با خدا و اهل ایم}}ان خدع}}ه می کنن}}د؛ می خواهن}}د خ}}ود را ب}}ر خالف آن چ}}ه در واق}}ع

ک}}ه ض}}رر خدع}}ه ب}}ه خ}}ود آن ه}}اهستند جلوه دهند، ب}}ا این برمی گردد ولیکن ش}}عور ندارن}}د و خی}}ال می کنن}}د ض}}رر اعمالشان برای دیگران است. دل آن ها به مرض کف}}ر و نف}}اق مبتال ش}}ده اس}}ت. خداون}}د متع}}ال هم به س}}بب اعمالی که دارند مرض آن ها را زیادتر می کن}}د و ع}}اقبت به ع}}ذاب دردن}}اکی مبتال خواهن}}د ش}}د ک}}ه این ع}}ذاب در نتیجۀ6 اعمال نفاق آمیز و دروغ آن ها پی}}دا می ش}}ود. اگ}}ر کسی به آن ها بگوید این همه مفسده به پا نکنید و م}}ردم را به زحمت نیندازید، جواب می دهند که ما کار م}}ردم را اصالح می کنیم. شما بدانید که همان ها مفسدند، به دلیل

که ب}دون اذن خ}}دا و اج}ازۀ6 پیغم}بر در کاره}ا مداخل}}هاین می کنند فساد اعمال خود را درک نمی کنن}}د. اگ}}ر کس}}ی ب}ه آن ه}ا بگوی}د ش}ما ن}یز مانن}د س}ایر م}ردم ب}ه خ}دا و رسول ایمان بیاورید، جواب می دهند آیا ما مانن}}د س}فها می باش}}یم، آگ}}اه باش}}ید ک}}ه آن ه}}ا خودش}}ان س}}فیهند،

که ایمان به خدا را سفاهت می دانن}}د و علم وبه دلیل این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره21

دانش ندارند. وقتی با اهل ایمان تم}}اس می گیرن}}د و در جلسات با آن ها شرکت می کنند، می گویند ما ن}}یز ایم}}ان داریم و آن گاه که با شیاطین و افراد مانند خود مرب}}وط می شوند، می گویند ما با شما هستیم و ب}}ا تظ}}اهر خ}}ود

وس}}یلۀ6مسلمان ها را استهزاء می کنیم. خدا آن ها را ب}}ه خودش}}ان اس}}تهزاء می کن}}د ت}}ا ب}}ه اعم}}ال خ}}ود مس}}خره

طور کورکوران}}ه در راه کف}}ر و طغی}}ان ب}}هشوند و هم}}ان زندگی آن ه}}ا ادام}}ه می ده}}د. آن ه}}ا کس}}انی هس}}تند ک}}ه ه}}دایت را فروخت}}ه و در مقاب}}ل، ض}}اللت خریده ان}}د، در نتیجه تجارت آن ها س}}ودی ن}}داده و در ک}}ار خ}}ود روش}}ن نش}}ده اند؛ مانن}}د کس}}انی ک}}ه ب}}رای کس}}ب روش}}نایی و

ک}}هاس}}تفاده های دیگ}}ر، آتش}}ی برافروخته ان}}د، بع}}د از آن آتش، اطراف خود را روشن و چشم آن ها ب}}ه روش}}نایی ع}}ادت می کن}}د، ناگ}}اه خداون}}د متع}}ال روش}}نی آتش را می ب}}رد و آن ه}}ا را در ت}}اریکی ره}}ا می کن}}د ت}}ا ج}}ایی را نبینند؛ در نتیجه از شنوایی حق، کر، از بی}ان ح}ق، الل و از دیدن حق کورند، به پن}}اه ح}}ق برنمی گردن}}د. ی}}ا آن ه}}ا مانند کسانی هستند ک}}ه در بیاب}}ان می}}ان رع}}د و ب}}رق و باران ق}}رار گ}}رفته ، در محی}}ط تاری}}ک و در مع}}رض بالی صاعقه واقع شده اند و از ترس مرگ و ص}}دای ص}}اعقه، انگشت خود را به گوش می برند، البته خداون}}د ب}}ه کف}}ار محیط است. نور برق چنان می تابد که گویی می خواه}}د نور چشم آن ها را ببرد. وقتی هوا روشن می ش}}ود چن}}د قدم راه می روند، چون تاریک می شود، می ایس}}تند. اگ}}ر

خ}}دا ب}}ر،خدا بخواهد شنوایی و بینایی آن ها را می گ}}یردهر کاری تواناست.«

این آیات از مس}}لمان هایی خ}}بر می ده}}د ک}}ه در می}}ان مسلمان های صدر اسالم مشهور و مع}}روف بودن}}د و در عین حال رابطۀ6 خود را با کفار حف}}ظ ک}}رده و ب}}ا آن ه}}ا دوستی داشتند، زیرا در این آیات از نحوۀ6 برخورد آن ه}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره22

با اهل ایمان و کفار خبر داده است. در برخورد ب}}ا اه}}ل ایمان، اظهار ایم}}ان و مس}}لمانی می کنن}}د و در مالق}}ات

مس}}لمان نش}}ده ایم، خود با کفار می گویند که با شماییم مس}}لمانان را مس}}خره و بلک}}ه ب}}ا اظه}}ار مس}}لمانی،

استهزاء می کنیم. خدا می گوید: این ه}}ا از چ}}راغ روش}}ن اسالم جز تاریکی و حرارت آتش به}}ره ندارن}}د، از علم و ه}}دایت آن اس}}تفاده نمی کنن}}د، ن}}ه می توانن}}د اس}}الم و

وس}}یلۀ6ایمان را وسیلۀ6 آسایش خود قرار دهند و ن}}ه ب}}ه آن خ}}ود را از خط}}رات نج}}ات دهن}}د، بلک}}ه همیش}}ه در

تاریکی سرگردانند. تمام این آیات در معرفی مسلمانان مکه نازل ش}}ده و در میان مسلمان های صدر اسالم، افرادی باید باشند که این آی}}ات در ش}}أن آن ه}}ا ن}}ازل ش}}ده باش}}د. اگ}}ر چ}}نین افرادی در میان مسلمان های صدر اسالم نباش}}ند، ب}}رای

این آیات مصداقی پیدا نمی شود. منافق مش}}هور ص}}در اس}}الم، عبدالل}}ه بن ابی س}}لول است که از یک طرف با مس}}لمان ها و از ط}}رف دیگ}}ر ب}}ا کفار قریش و یه}}ود ارتب}}اط داش}}ت و نف}}اقش در می}}ان مسلمان ها مشهور شد، ولی کافی نیست که او مصداق و مظهر کامل این آیات باشد، به عالوه او من}}افق مدین}}ه اس}}}ت. س}}}ورۀ6 مخص}}}وص عبدالل}}}ه بن ابی س}}}لول و ستم کاران وابس}}ته ب}}ه او، س}}ورۀ6 من}}افقون اس}ت. ح}}ق مطلب این است که در می}}ان مس}}لمانان مه}}اجر و مک}}ه منافق}}انی بودن}}د، لیکن پیغم}}بر اک}}رم از مع}}رفی آن ه}}ا خودداری کرد، زیرا اگر پیغمبر به مسلمان ها می فرم}}ود ک}}}ه در می}}}ان ش}}}ما ع}}}ده ای من}}}افق هس}}}تند، اعتم}}}اد مسلمان ها از یکدیگر سلب می شد، نسبت ب}}ه هم ب}}دبین می شدند و وحدتشان متزلزل می شد؛ برای این منظور،

حضرت رسول از معرفی آن ها خودداری کردند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره23

اگر مختصری دقت کنیم و عقل خود را ب}}ه ک}}ار ب}}ریم، شاید بتوانیم آن ها را بشناسیم. می دانیم که مس}}لمانان مکه به ج}}رم مس}}لمانی تحت فش}}ار و اذیت کف}}ار واق}}ع شدند، هر کدام به نوبۀ6 خود زج}}ر و اذیت کش}}یدند. خ}}ود

که تحت حمایت عمو و عموزاده ها ب}}ودپیغمبر اکرم با این از همه بیشتر زجر و اذیت کشید، تا جایی که نزدیکان او مجبور به هجرت به طرف حبش}}ه ش}}دند. ولی ت}}اریخ ثبت نکرده که عده ای زجر و اذیت دیده و ب}ه ج}رم مس}}لمانی عذاب کشیده باشند. برهان این مطلب چه ب}}وده اس}}ت؟

ج}}اچه شده که یک عده از مسلمانان عذابی ندیده اند. این میدانی است که می توانید توسن فک}}ر خ}}ود را برانی}}د و منافقین صدر اسالم را پی}}دا کنی}}د. در این آی}}ۀ6 ش}}ریفه، خداون}}د متع}}ال ص}}فات و عالمت ه}}ای علمی و اخالقی منافقین را يادآوري و مردم را متوجه خطر بزرگ نف}}اق و منافق کرده است . يكي از عوامل بزرگ كه هميشه در تاريخ، سازمان دعوت و راه های حق و ع}}دالت را به روي مردم بسته ، همين صفت نفاق ب}}وده اس}}ت . اگ}}ر كس}}ي بپرسد چرا مردم به حال كفر باقي مان}}ده و بس}}ياري از آن ه}}ا ب}}ا اين ك}}ه اه}}ل علم و س}}واد هس}}تند در داي}}رۀ6 خراف}}}ات محب}}}وس مان}}}ده و گرفت}}}ار قي}}}د و بن}}}دهاي غيرعقالني شده اند، جواب خواهيم داد كه همۀ6 این ها در اثر نفاق منافق ب}وده اس}ت. در اولين مرتب}}ه ك}}ه ابليس موجب}}ات مح}}روميت آدم را از بهش}}ت ف}}راهم ك}}رد و به دنبال او همۀ6 آدم ها را به همان سرنوش}}ت مبتال نم}}ود در اثر توسل ب}}ه نف}}اق ب}}ود، زي}}را به ص}}ورت ي}}ك انس}}ان دلسوز و مهرباني جلوه كرد و براي آدم قسم خورد ك}}ه او را نصيحت می کند كه می گوید از شجرۀ6 مي}}وه بچين}}د. در اولين آيه خدا می فرماید: منافقين با خ}}دا و مؤم}}نين خدعه می کنند. خدعه به معن}}اي گ}}ول زدن اس}}ت ، يع}}ني آن ها با تظاهر به اعمال انس}}اني و مس}}لماني ، م}ردم را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره24

استخدام و استثمار مي کنند. چ}}ون ض}}عيف و ناتوان ان}د، به دغل و حقه بازي متوسل می شوند. تا روزي كه مردم به واقعيت كفر منافقان آگاه نشده اند، در دايرۀ6 اطاعت آن ها سرگردان اند، وليكن روزي آگ}}اهي پي}}دا می کنن}}د و می فهمند كه چگونه س}}رمایه های م}}ادي و معن}}وي آن ه}}ا دس}}تخوش ت}}اراج نف}}اق ش}}ده اس}}ت. در آن موق}}ع، ب}}ه نيروي عدالت الهي متوسل ش}}ده ، من}}افقين را به ش}}دت مي كوبند. خدا می گوی}}د ك}}ه آن ه}}ا ب}}ه م}}رض نف}}اق مبتال هستند، آن مرضی كه سالمتي فكر و علم و عقيده را از بين می برد و انسان را از لطف خدا و رحمت او مح}روم

می کند. حب دنيا و حب رياس}}ت نامش}}روع همچ}}ون س}}رطاني غيرقاب}}ل عالج اس}}ت ك}}ه روح انس}}ان را از درك حق}}ايق دين باز می دارد و او را از لطف خ}}دا مح}}روم می کن}}د و چون از لطف خدا مح}}روم ش}}د، از ن}}ور دانش و حكمت ، محروم و به جهل و ناداني مبتال می شود. در اين موقع ، دست به كارهاي خطرناكي می زن}}د و ب}}راي خ}}ود چ}}اه و چالۀ6 جهنم حفر می کند. چرا آن ها ب}ه م}رض نف}اق مبتال

كه به دع}}وت خ}}دا اح}}ترام نمی گذارن}}د.شده اند، براي اين پس از آن، خدا می فرماید من}}افقين ب}ه كاره}ایي دس}ت می زنند كه ب}}ه خي}}ال خ}}ود، ام}}ر دين و دني}}ایي م}}ردم را اص}}الح می کنن}}د. حك}}ومت الهي را ب}}راي تحكيم مب}}اني حكومت خود تعطيل ک}}رده و م}}ردم را ب}}ه فتن}}ه و فس}}اد می اندازند. وحدت ديني و اجتماعي مردم را ب}}ه هم زده و آن ها را دسته دسته کرده ، به جان همديگر می اندازند. پس آن ها مفسدند وليكن شعور ندارند و ب}}ه خي}}ال خ}}ود مسلمان ها و اهل ايمان را س}فيه می دانن}د، زي}را ه}دف اه}}ل ايم}}ان ب}}راي آن ه}}ا مجه}}ول اس}}ت و م}}ؤمن را در كارهاي دي}}ني و عبادت ه}}ای الهي بي ه}}دف و بي مقص}}د می شناسند. سفيه به كس}}ي می گوین}}د ك}}ه در ك}}ار خ}}ود

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره25

بي هدف بوده يا هدف غيرعقالني داشته باشد. آن ها ب}}ه خيال خود، خدا و آخرت را هدف مجهول ي}}ا غ}}يرعقالني می دانند. به اين دليل ، اهل ايم}}ان را س}}فيه می خوانن}}د. خدا در جواب آن ها می گوی}}د اگ}}ر عق}}ل و ش}}عور داش}}ته

اند، زيرا دنيا را هدفباشند، می دانند كه خودشان سفيه خ}}ود ق}}رار داده و اين دني}}ا مت}}اعي بي ارزش و ناپاي}}دار بوده و كسي كه حي}}ات و عم}}ر اب}}دي خ}}ود را در مقاب}}ل

دنيا بفروشد، به حقيقت سفيه و نادان خواهد بود. و باز در مالق}}ات خ}}ود ب}}ا اه}}ل ايم}}ان ب}}راي اين ك}}ه از مزاي}}اي زن}}دگي آن ه}}ا بهره من}}د ش}}وند، به دروغ اظه}}ار ايمان می کنند و چنان فكر می کنند كه اهل ايم}}ان آن ه}}ا را مانند خود م}}ؤمن دانس}}ته اند. می گوین}}د چق}}در این ه}}ا ساده و بی فكرند كه دروغ ما را در اظهار ايم}}ان راس}}ت پنداشته اند، پس ما در واقع آن ها را مسخره ك}}رده ايم و نمي دانند كه به همين تظ}}اهرات خالف واق}}ع، خودش}}ان را مس}}خره كرده ان}}د، زي}}را مجبورن}}د مانن}}د اه}}ل ايم}}ان وظایف ديني را انجام دهند و ب}}ار عب}}ادت به دوش خ}}ود بكشند و در مق}}ابل ، اج}}ر و م}}زدي هم نداش}}ته باش}}ند و به عالوه ب}}ه مج}}ازات دروغ و مس}}لماني خالف حقيقت، مبتال شوند. پس آن ها در واقع االغي باركش هستند ك}}ه در حال كري و گنگي و كوري ، بايد بار سنگين مسلماني را به دوش بكشند و جز كاه و جوي از متاع دني}}ا به}}ره ای نداشته باشند، زيرا متاع دين را به دنيا فروخته اند و دنيا در ميان نعمت های خداوند تب}}ارك و تع}}الي ارزش ك}}اه و ج}}وي بيش ن}}دارد. آن ه}}ا چنان ان}}د ك}}ه گ}}ویي از ش}}مع و چراغ هدايت اسالم ج}}ز ح}}رارت و س}}وختگي و از علم و حكمت دين ج}}ز جه}}الت و ن}}اداني به}}ره اي نگرفته ان}}د و مانند راه پيمايان در بيابان تاريك اند كه از رع}}د و ب}}رق و باران به جز خوف و وحشت و برق زدگي س}}ودي ندارن}}د. برك}}ات ري}}زش ب}}اران و رحمت خ}}دا ب}}راي زمین ه}}ای

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره26

مرغ}}وب و دهقان ه}}ای فع}}ال و باايم}}ان اس}}ت. نص}}يب بيابان گرده}}اي راه}}زن به ج}}ز ص}}اعقه و ت}}اريكي چ}}يزي نيست. حقايق حكمت قرآن و ن}}ور ايم}}ان نص}}يب م}}ؤمن پاك دل شده ، اهل كفر و نفاق به جز باركش}}ي در دني}}ا و مح}}روميت در آخ}}رت ن}}تيجه اي ندارن}}د. خ}}دا ش}}نوایي و

بينایي را از آن ها گرفته است . تشبيهات آيات مربوط به منافقان

. دنيا و آخرت را به مت}}اع تج}}ارتي تش}}بيه ک}}رده و در1اين ميان ، تجارت منافق را خسارت آميز دانسته است .

. دين اسالم و تش}}كيالت اس}المي را ب}ه آتش تش}}بيه2 ك}}رده ك}}ه آن را در بياب}}ان تاري}}ك برمي افروزن}}د ت}}ا از روشنایي آن استفاده كنند. منافع مادي و معنوي اسالم را ب}}ه ن}}ور آتش تش}}بيه ک}}رده و در ض}}من اين تش}}بيه يادآوري كرده كه نور آن آتش نصيب اهل ايم}}ان ش}}ده و

كفار به غير از داغي و حرارت آن بهره ندارند. . زمين}}ۀ6 افك}}ار م}}ردم را ب}}ه بياب}}ان ، علم و حكمت3

اسالم را به باران، علماي اسالم با برهان و بشارت های اس}}الم را ب}}ه ن}}ور ب}}رق و تهدي}}دات اس}}الم را ب}}ه رع}}د و صاعقه تشبيه کرده و در اين ميان ت}}ذكر داده اس}}ت ك}}ه منافقان به جز تهديد و تخويف ، از دعوت اسالم به}}ره اي ندارن}}د و اگ}}ر نفعي از اس}}الم و مس}}لماني ب}}راي آن ه}}ا ظاهر شود مانند استفادۀ6 بیابانی های گم}}راه در مقاب}}ل

دارن}}د ونور برق است كه در ش}}عاع ن}}ور چن}}د ق}}دم برمي چون نور برق خاموش شود می ایستند، يعني اگ}}ر نفعي در اسالم و مسلماني نداشته باشند، دس}}ت از هم}}راهي و همكاري با مس}}لمان ها برمی دارن}د. من}}افقين هميش}}ه در ت}}اريخ چ}}نين بوده ان}}د. ب}}راي بهره ب}}رداري از دني}}ا و استثمار مردم، در اطراف دين و پيغمبران پرسه زده اند، از ثمرات شجرۀ6 اسالم ثمره چيده اند و تيش}}ه ب}}ه ريش}}ۀ6

آن زده اند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره27

، تم}}ام م}}ردم زمين را از كف}}ار و22 و 21 در آي}}ات منافق و مؤمن طرف خطاب قرار داده و هم}}ۀ6 آن ه}}ا را صدا می زند كه بندۀ6 او باشند. می گوید: »اي مردم ! بندۀ6 پروردگار خود باشيد، خدایي كه شما و پيشنيان ش}}ما را خلق كرده ، شايد اين بندگي ب}}اعث ش}}ود ك}}ه اه}}ل تق}}وا باشيد. خدایي كه زمين را مانن}}د فرش}}ي زي}}ر پ}}اي ش}}ما گسترده و آسمان را مانند سقفي روي س}}ر ش}}ما ق}}رار داده و ب}}راي تهي}}ۀ6 ميوه ه}}ا و روزی ه}}ای ش}}ما، ب}}اران رحمت خود را از آسمان نازل کرده است. پس ش}}ما ك}}ه این ها را مي دانید كسي را شريك خدا ق}}رار ندهي}}د و ب}}ه

كسي سواي خدا تكيه نداشته باشيد.« در ابتداي اين دو آيه مردم را به بندگي خود دع}}وت و هزاران دليل دعوت را بيان و مردم را متوجه می کند كه بايد بندۀ6 كسي باشيد كه خودتان را آفريده و براي ش}}ما ش}}رايط حي}}ات و وس}}ائل ادام}}ۀ6 زن}}دگي ف}}راهم س}}اخته است. همين ط}}ور ك}}ه در خلقت و آف}}رينش ش}}ما كس}}ي شريك خدا نبوده، شما نيز در اطاعت و بندگي كس}}ي را

شريك او قرار ندهيد. لطيفۀ6 بزرگ در اين آيۀ6 شريفه اين است كه خداون}}د عب}}ادت را مقدم}}ۀ6 تق}}وي می دان}}د. می فرمای}}د: خ}}دا را عبادت كنيد، شايد تق}}وي پي}}دا كني}}د. دلي}}ل مق}}دم ب}}ودن عبادت ب}}ر تق}}وي اين اس}}ت ك}}ه ه}}ر كس بن}}دگي خ}}دا را اختيار كند، به طور قه}}ری ط}}الب رض}}اي خ}}دا می ش}}ود، طالب رضاي خدا به طور قهری حالت پره}}يز و تق}}وي از محرمات و واجبات پيدا می کند و اين ح}}الت پره}}يز پيش از دستور را تقوي مي نامند. نتيجۀ6 اين پرهيز اين اس}}ت كه تمام حركات و سكنات انسان مطابق دس}}تور انج}}ام مي گيرد و مانند امام های معص}}وم ب}}ه علم و اج}}ر كام}}ل

می رسد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره28

می گوید: »اگر شما مردم در24 و 23در آيات شريفۀ6 نزول اين قرآن مشكوكيد و آن را ساختۀ6 بشر می دانید، شما نيز مانند او انسانيد، سوره اي مانند ق}}رآن بياوري}}د

ان}}د كم}}كو از كساني كه در اين عقي}}ده ب}}ا ش}}ما همراه بگيري}د و اگ}}ر چ}}نين ك}}اري نمی کنی}د )ك}}ه هرگ}ز ق}درت انجام آن را نداريد(، از آتشي بپرهيزي}}د ك}}ه برافروزن}}دۀ6 آن ، سنگ ها و مردم هستند و اين آتش براي كف}}ار مهي}}ا

شده است.« در اين دو آیۀ6 شريفه، خداون}}د م}}ردم را ب}}ه چن}}د نكت}}ۀ6

علمي و برهاني متوجه می کند؛ اول براي رفع شك و ترديد دربارۀ6 نزول قرآن ، م}}ردم را دعوت می کند كه سوره ای مانند آن بياورند، زيرا اگ}}ر اين قرآن از نظر علمي و فصاحت ساختۀ6 پيغمبر باش}}د، او بشري مانند ساير مردم است ، ديگ}}ران هم می توانن}}د در اين هنر، انساني مانن}}د او باش}}ند، زي}}را ه}}ر انس}}اني می تواند خود را به علم و هنر ساير انسان ها مجهز كند.

كه اين قرآن ساختۀ6 بش}}ر باش}}د امك}}ان دارد در صورتي ك}}ه س}}اير دانش}}مندان بتوانن}}د ق}}رآني مانن}}د اين ق}}رآن بسازند و اگر عاجز ماندند و نتوانستند سوره اي بسازند، عجز آن ها دليل اعجاز قرآن اس}}ت و اعج}}از ق}رآن دلي}}ل اثب}}ات نب}}وت پيغم}}بر اس}}ت . ل}}ذا خداون}}د در اين آي}}ه می گوی}}د: ش}}ما هرگ}}ز نمی توانی}}د كت}}ابي مانن}}د ق}}رآن بياوري}}د و ب}}ر ش}}ما معل}}وم می ش}}ود ك}}ه ق}}رآن كت}}اب

كه همين از آتش جهنم بپرهيزيد، براي اين،خداست. پس قرآن می گوید: هركس در راه كفر و معص}}يت باش}}د، در

رو شدن با آتش خواهد بود. كافر و ظالم برايراه روبه اثبات قدرت خود عاقبت آتش روش}}ن خواه}}د ك}}رد و ب}}ه

آن آتش مبتال خواهد شد. در اينجا خداوند متعال دو چيز را عامل افروزندۀ6 آتش می دان}}د؛ يكي م}}ردم و ديگ}}ري س}}نگ ها. بعض}}ي گم}}ان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره29

كرده اند كه سنگ ها و مردم ، هيزمي هستند كه به وسيلۀ6 آن ها تنور جهنم شعله ور می شود و گفته اند كه خدا تنور جهنم را می سازد. پس از آن، آدم ها و س}}نگ ها را مي}}ان آن تنور می ریزند تا با سوختن آن ها آتش جهنم شعله ور شود، ولي حق اين است كه آتش ها و عذاب ها به وس}}يلۀ6 مردم و سنگ ها به وجود می آید نه اين كه خدا جهنم را با س}}نگ و آدم ش}}عله ور كن}}د به ط}}وری ك}}ه نفت و ه}}يزم

جهنم، سنگ و آدم باشد. همه جا در آيات قرآن خداوند متعال انسان را سازنده

« دروق}}ودو روشن كنندۀ6 آتش مع}}رفي می کن}}د. كلم}}ۀ6 » اين جا بر وزن »فعول« و »اك}}ول« ص}}يغۀ6 مبالغ}}ه اس}}ت ، يعني بس}يار روش}ن كننده و برافروزن}ده و مخصوص}ا ب}ا

« ب}}ه انس}}ان، مطلب خيلي روش}}نحجارهضميمۀ6 كلمۀ6 » می شود كه منظ}}ور از افروزن}}دگي آتش اين نيس}}ت ك}}ه انسان و سنگ ها مانند هيزم آتش باشند، زيرا ب}}ا س}}نگ ، آتش افروخت}}ه نمی ش}}ود. خداون}}د در اين آي}}ه، س}}نگ و انسان را دو عامل ايجادكنندة آتش مع}}رفي می کن}}د. در ت}اريخ بش}}ريت اولين چ}يزي ك}}ه ماي}ة تولي}د آتش ش}ده ، جرقه اي بوده كه به وسيلۀ6 برخورد سنگ ها به يكديگر ب}}ه وجود آمده است. در اولين مرتبه، انسان متوجه شد ك}}ه از برخورد دو سنگ به يكديگر آتش پيدا می شود يا ش}}ايد از برخورد دو سنگ ، هيزمي آتش گ}}رفت، از اين راه ب}}ه كاوش و جستجو برخاست. جرقه اي تولي}}د ك}}رد و ب}}ه آن هيزم ، آتش داد. همين طور به وس}}یلۀ6 پرت}}اب س}}نگ ، آدم كشت و آتش جنگ را روشن كرد. اولين انسان قاتل ب}}ه وس}}یلۀ6 س}}نگ حري}}ف خ}}ود را از پ}}اي درآورد. قابي}}ل ب}}ه وسیلۀ6 سنگ برادر خود را كشت ، س}}نگ ها اولين وس}}يلة پي}}دايش آتش ه}}ا و اس}}لحة آدم کش}}ی ها ب}}وده اس}}ت . در آيندة تاريخ، آدم ها به کمکسنگ ها آتش روشن كرده اند تا عاقبت از سنگ و كبريت ، مواد آتش زا س}اخته ت}}ا اين ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره30

امروز مجهز به بمب ها و اتم ها شده و زن}}دگي انس}}ان ها را آتش زده ان}}د. باي}}د بدانن}}د همين آتش ب}}راي آن ه}}ا در زندگي آخرت باقي می ماند و از مظلومين به خود آن ه}}ا برمي گ}}ردد و به ص}}ورت جهنم جل}}وه می کن}}د. س}}نگ ها و آدم ه}}ا در پي}}دايش آتش دني}}ا و آخ}رت ، عام}}ل افروزن}}دة

که آتش به عامل ديگري روشن شود و اينآتش اند نه این دو عامل ه}}يزمي باش}}ند ك}}ه ش}}عله های آتش ب}}ه وس}}یلۀ6 آن ه}}ا روش}}ن و برافروخت}}ه ش}}ود مانن}}د نفت و ب}}نزين. البته چون اين دو، عام}}ل پي}}دايش آتش هس}}تند، وس}}يلۀ6 براف}}روختگي و ش}}عله وري آن هم خواهن}}د ب}}ود، ب}}راي اين ك}}ه ه}}ركس ب}}راي ظلم آتش روش}}ن كن}}د، ب}}ه حكم عدالت الهي، خود او محكوم به هم}}ان آتش خواه}}د ش}}د چنان كه می گویند چاه كن هميشه در ت}}ه چ}}اه اس}}ت. پس كساني ك}}ه ب}}ا آتش م}}ردم را مع}}ذب می کنن}}د، ب}}ا هم}}ان آتش معذب خواهند ش}}د. در اين ج}}ا ممكن اس}}ت بگ}}ویيم بره}}ان اين ك}}ه خداون}}د متع}}ال فق}}ط انس}}ان و س}}نگ را

ک}}هبه عن}}وان ه}}يزم آتش مع}}رفي ك}}رده چيس}}ت ب}}ا این هیزم ها و ذغال ه}}ا و نفت ق}}ير در ع}}الم بس}}يار اس}}ت و می تواند وسيلة پيدايش آتش باشد؟ در جواب می گ}}وییم آتشي كه انسان در آخرت محكوم به ع}}ذاب آن می ش}}ود نتيجة كفر و گناه او است. كفر و گن}}اه ب}}ه وس}}یلۀ6 خ}}ود انسان براي انسان است، وليكن ظلم ك}}ه از نت}}ايج كف}}ر است به وس}یلۀ6 ي}}ك عام}}ل خ}}ارجي قاب}}ل وق}وع اس}}ت. وقتي يك انسان كافر تصميم بگيرد به ديگري س}}تم كن}}د و او را به قتل برساند، نزدیک ترین وس}}يله اي ك}}ه ب}}ا آن ظلم را عملي می سازد اين است كه به وس}}یلۀ6 س}}نگي،

طور ك}}}ه ظلم ه}}}ا ومظل}}}وم را از پ}}}ا درمی آورد هم}}}ان قتل ه}}ای اولي}}ۀ6 جه}}ان ب}}ه وس}}یلۀ6 پرت}}اب س}}نگ انج}}ام گرفته و آخرين وس}}یله های ظلم و قت}}ل هم آتش اس}}ت كه انسان به کمک جرقه ه}}اي س}}نگ به س}}وي آن ه}}دايت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره31

شده اس}}ت. از اين جهت ك}}ه س}}نگ اولين و نزدیک ت}}رین وس}}يلة ظلم و قت}}ل و آتش ب}}وده، خداون}}د متع}}ال آن را همراه انسان ، عامل پيدايش آتش مع}}رفي ك}}رده اس}}ت. شايد شما بگویيد پيدايش قت}}ل و ظلم ب}}ه وس}}یلۀ6 س}}نگ چ}}ه ربطي ب}}ه آتش جهنم دارد؟ خ}}دا می گوی}}د آتش گ}}ير جهنم سنگ و انسان اس}}ت . ج}}واب اين اس}}ت ك}}ه همين ع}}ذاب ها و آتش ه}}ای ظلم و س}}تم ، در قي}}امت ب}}ه خ}}ود آن ها برمي گ}}ردد، در وج}}ود خ}}ود گلول}}ة آتش می ش}}وند، حرارتي ك}}ه از آتش ظلم در وج}}ود انس}}ان پي}}دا ش}}ده و مرده اس}}ت ، در آخ}}رت ب}}ه ارادة مظل}}وم ب}}ه ب}}دن ظ}}الم منتقل می شود و هم}}ان جهنمي می ش}}ود ك}}ه خ}}بر داده

است. مؤم}نين را ب}ه25به دنبال آية مربوط به جهنم ، در آية

بهشت بشارت می دهد، زيرا هم}}ه ج}}ا ان}}ذار و تبش}}ير ب}}ا هم اس}}ت . می گوی}}د: »اي پيغم}}بر ب}}ه كس}}اني ك}}ه اه}}ل ايمان و عمل صالح هستند بشارت بده كه ع}}اقبت ب}}راي آن ها باغ هایي خواه}}د ب}}ود ك}}ه از زي}}ر آن ، نهره}}ا ج}}اري می شود، هرگاه ميوه و طعامي براي آن ه}}ا حاض}}ر کنن}}د می خورند و می گویند: بهشت و ميوه ه}}اي آن چيزه}}ایي

ج}}ااس}}ت ك}}ه پيش از اين در دني}}ا به}}رة م}}ا ش}}ده، در آن اقسام ميوه و طعام شبيه به يكديگر ب}}راي آن ه}}ا آم}}اده می ش}}ود. عالوه ب}}ر اين، در بهش}}ت همس}}ران پ}}اك و پاكيزه اي دارن}}د و اين زن}}دگي ب}}راي آن ه}}ا ت}}ا اب}}د ادام}}ه

خواهد داشت .« در اين آي}}ة ش}}ريفه و ه}}زاران آي}}ة نظ}}ير آن، خداون}}د متعال بهشت را به نام باغ هایی توص}}يف می کن}}د ك}}ه از زير آن نهره}}ايي ج}}اري می ش}}ود. »جن}}ات« جم}}ع كلم}}ة » جنت« به معن}}اي باغ ه}}ای پردرخ}}تي اس}}ت ك}}ه از زي}}ر درخت های آن ، نهرها جاري می شود، زيرا صفاي ب}}اغ در جريان آب است و چون آب از زي}}ر درخت ه}}ای آن ج}}اري

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره32

باشد طراوت خاصي پيدا می کند، ولي ش}ايد معن}اي آي}ة شريفه به همين جا خاتمه پيدا نكن}}د. جري}}ان نه}}ر از زي}}ر آن باغ ها، طبق ترجمۀ6 ظاهر، شايد بره}}اني باش}}د ب}}راي

که آن باغ ه}}ا منب}}ع و مع}}دن تم}}ام نعمت ه}}ای م}}ادي واین معنوي اه}}ل بهش}}ت اس}ت. درخت ه}}ا و باغ ه}}ای بهش}}ت تنها براي پيدايش يك نوع ميوه به وجود نيامده، بلك}}ه از ي}}ك درخت آن چ}}ه بخواهن}}د می توانن}}د ان}}واع مي}}وه ب}}ه رنگ ه}}ای گون}}اگون بچينن}}د چنان ك}}ه در اح}}اديث آم}}ده ش}}اخه ای از درخت ط}}وبي در خان}}ۀ6 هري}}ك از بهش}}تی ها قرار دارد كه از آن شاخه ، ميوه ، حبه ، دانه، شير، عس}}ل

دست می آی}}د. در بعض}}ي آي}}ات ديگ}}ر،و غذاهاي ديگر به جنات به كلمۀ6 »عدن« توص}}يف ش}}ده چنان ك}}ه می گوی}}د:

»جنات عدن تجري من تحتها االنهار« »جن}}ات ع}}دن« در اين ج}}ا مانن}}د مع}}دن و مع}}ادن خ}}بر می ده}}د ك}}ه ه}}ر ي}}ك از آن باغ ه}}ا مع}}دن تم}}ام نعمت ه}}ا است. بهشت هر مؤمن در آخرت، وج}}ود خ}}ود او اس}}ت . خداوند مؤمن را به نيروي اسم اعظم كه ش}}اخة ش}}جرة طوبي است مجهز می کند. مؤمن با ارادة اعجازي و كن فيك}}وني خ}}ود آن چ}}ه بخواه}}د ف}}راهم می کن}}د. ب}}ا عم}}ل ارادي خود می تواند كوير را تب}ديل ب}ه ب}اغ بهش}}ت كن}د.

»جن}}ات ع}}دن تج}}ري من تحتهاپس مؤمن ب}}ا ارادة خ}}ود است و شاخة شجرة طوبي ق}}درت واليت ائم}}ةاالنهار«

اطهار است ، يعني هركس ارتباط به واليت آن ها داش}}ته باشد، مجهز ب}}ه اس}}م اعظم و ص}}احب اعج}}از می ش}}ود. پ}}يروان ائم}}ه ش}}اگردان مكتب آن ه}}ا و آن ه}}ا ش}}اگردان مكتب خدایند. رابطة شاگرد و استاد اين است كه استاد می خواهد علم و هنر خود را به شاگرد بياموزد و شاگرد به علم و هنر استاد مجهز شود. خداون}}د ش}}اگردان خ}}ود را كه ائمة اطهارند به علم و هنر خود مجهز و آن ها ن}}يز شاگردان خود را كه شيعيان اند به علم و هنر خود مجهز

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره33

جنات ع}}دنمی کنند. پس بهشتيان خودشان مانند ائمه » « ان}}د، ه}}ر ج}}ا باش}}ند و ه}}ر چ}}هتجري من تحتها االنه}}ار

بخواهند فوري براي آن ها آماده می شود. مع}}اني عمي}}ق و عجيب ك}}ه از اين آي}}ات اس}}تنباط می ش}}ود بيش}}تر در

تفسير سورۀ6 نساء يادآوري شده است . خداون}}د متع}}ال در بي}}ان مثل ه}}ای26در آي}}ة ش}}ريفة

س}}ادة ق}}رآن س}}خن می گوی}}د و می فرمای}}د: »خ}}دا حي}}ا نمی کند كه در قرآن مثل های ساده اي بزند، مثل به پشه يا باالتر از آن. در اين جا كساني كه به خدا ايمان دارند و خوش عقيده هستند می دانند كه مثل های خدا حق است ، بهترين راه تعليمات است . و اما كفار اع}}تراض می کنن}}د و می گویند منظور خدا از اين مثل ه}}ا چيس}}ت ك}}ه ب}}ا آن

که فقطبسياري را گمراه و بسياري را هدايت کند با اینمردم فاسق با اين مثل ها گمراه می شوند.«

مثل به معناي نمون}ه اس}ت . وق}تي چ}يزي را به عن}وان نمون}ه ظ}اهر کنن}د ت}ا ب}ه وس}یلۀ6 آن ، چيزه}اي مخفي و مس}}تور را در نظ}}ر ديگ}}ري آش}}كار س}}ازند، آن نمون}}ه را مث}}ل و اش}}ياء مخفي را ممث}}ل می نامن}}د. بين مث}}ل و ممثل، کوچک ترین ش}}باهت ك}}افي اس}}ت ك}}ه آن را وج}}ه تشبيه می نامند. مثل براي اين است كه اشياء مستور را در نظ}}ر ش}}نونده آش}}كار س}}ازد. غالب}}ا معق}}والت را ب}}ه محسوسات مثل می زنند تا از طريق مماثل}}ه و مقايس}}ه ش}ناخته ش}}ود. مثل ه}}ا الزم نيس}}ت ك}}ه از اش}}ياء مهم و بزرگ باشد بلكه براي بيان حقايق مجه}}ول ممكن اس}}ت عرش خدا و قدرت او را ب}}ه ش}}اخك و ق}}درت م}}ورچه اي مثل بزنند. لذا در جواب كساني كه بر مثل های خدا ايراد گرفته اند، خداوند متعال اين آية شريفه را نازل كرده ت}}ا به آنان بفهماند كه ناچيز بودن مثل ، دلي}}ل ن}}اچيز ب}}ودن

جا ارزش مط}الب ب}ه اين اس}ت ك}}هممثل نيست زيرا اين يك حقيقت مجهولي معلوم شود، خواه آن علم ب}}ا بي}}ان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره34

مثل های بزرگ يا كوچك باشد. برای مثال، در آي}}اتي ك}}ه خداوند تخت سلطنتي خود را به تخت پادش}}اهان تش}}بيه می کند، مثل اين است كه رمز عظمت و ق}}درت خ}}ود را به شاخک مورچه تش}}بيه ك}}رده باش}}د، زي}}را تخت ق}}درت پادشاهان در قياس با عرش عظمت و قدرت خ}}دا مانن}}د قي}}اس ص}}فر ب}}ا بي نه}}ايت اس}}ت ام}}ا ب}}راي ايج}}اد فهم

ابتدایي چنين مثل هایي الزم است . اعتراض گران را به كفر27و در ضمن همين آيه و آية

ک}}ه ازو سفاهت معرفي می کند و می گوید: ب}}ه ج}}اي این بيان مثل ها ه}}دايت ش}}وند و دانش ف}}را گيرن}}د اع}}تراض می کنند، آن ها فاسق اند. »كساني هستند كه عهد خدا را

ك}}ه محكم ش}}ده می ش}}کنند و ب}}ا كس}}اني ك}}هبع}}د از آن مأمورند با آن ها رابطة محكم داشته باشند قطع رابط}}ه می کنن}}د، به عالوه در زمين فس}}اد ب}}ه وج}}ود می آورن}}د،

ج}}ز خس}}ارت به}}ره ايآن هایند كه از عمر و عمل خود بهندارند.«

عهدشكني از ل}وازم بی ایم}}انی انس}}ان اس}ت. انس}}ان كافر نمی تواند عهد و پيم}}ان خ}}ود را اس}}توار ب}}دارد. ت}}ا زماني بر عهد خود باقي می مان}}د ك}}ه من}}افعي ب}}راي او داشته باشد و در صورت فق}}دان فاي}}ده و به خص}}وص در موردي كه پايداري براي او ضرري داشته باشد، ي}}ا ماي}}ة مح}}روميت ش}}ود، ي}}ا خ}}ود را غ}}الب ببين}}د، عه}}د خ}}ود را می شکند، ولي انسان باايمان عهدشكني را گناه بزرگي می داند و براي حفظ ايمان و اطاعت خدا مجب}}ور اس}}ت

بر عهد خود پايدار بماند. ك}}افر ب}}ا كف}}ر خ}}ود عه}}د خ}}دا را شكس}}ته اس}}ت پس نمی تواند بر عهد مردم باقي بماند. عهد خدا با مردم در اين آية شريفه همان عهد تكويني و وجداني اس}}ت. ه}}ر انساني آن گاه كه ب}}ه عق}}ل و فك}}ر می رس}}د و می توان}}د وجداني داشته باشد كه عظمت خداي خ}}ود را درك كن}}د،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره35

خود را به اطاعت خدا محكوم و مل}زم بدان}د، به خص}وص وقتي كه پيغمبران مردم را به سوي خدا دعوت می کنن}}د، چنين پيماني را عهد خدا می گویند. كساني كه ب}}ه ن}}داي وج}}دان اح}}ترام گذاش}}ته و دع}}وت پيغم}}بران را اج}}ابت می کنند، بر عهد خود باقي، و مواظب اند ب}}ا اولي}}اء خ}}دا رابط}}ه داش}}ته باش}}ند و س}}رماية عم}}ر خ}}ود را در راه

اهل ايمان هستند. ،اطاعت خدا به مصرف برسانند در اين آية شريفه، منظور از صله اي كه مورد امر خدا واق}ع ش}ده ص}لة رحم و ارتب}اط ب}ا خان}دان آل محم}د و قطع ص}}له به معن}}اي مخ}}الفت ب}}ا علي و اوالد او اس}}ت، زيرا ارتباط با آل محم}}د ارتب}}اط ب}}ا خ}}دا و مكتب اس}}الم است. مكتب اسالم يگانه راه ارتباط با خداون}}د متع}}ال و آيندة آخرت است. قطع رابط}}ه ب}}ا آل محم}}د درس}}ت ب}}ه معن}}اي قط}}ع رابط}}ه از مكتب اس}}الم اس}}ت . مس}}ائل مرب}}}وط ب}}}ه توحي}}}د و ع}}}الم آخ}}}رت و روح شناس}}}ي و فرشته شناس}ي ، هم}ة این ه}ا در مكتب آل محم}د اس}ت. س}}اير مکتب ه}}ا جه}}ل مطل}}ق اس}}ت، اث}}ري از مع}}ارف توحيدي ندارد، پس قطع رابطه با آل محمد يع}}ني قط}}ع

رابطه از همه چيز در دنيا و آخرت . م}}ردم28به دنبال آية نقض عهد، خداوند متعال در آية

را متوج}}ه م}}وت و حیات ه}}ای متع}}ددي می کن}}د ك}}ه ب}}ر انسان ها گذشته و به دلي}}ل ع}}ارض ش}}دن م}}وت و حي}}ات متعدد، كفر انس}}ان را ماي}}ة تعجب و ش}}گفتي می دان}}د و می گوید: »چطور به خود اج}}ازه می دهی}}د ك}}افر ب}}ه خ}}دا

که پيش از اين در عالم جم}}اد و نب}}ات ، م}}ردهشويد با این بوديد. خدا شما را از صلب و رحم بيرون آورد و به شما حي}}ات بخش}}يد و بع}}د از اين ، ب}}راي مرتب}}ة دوم ش}}ما را مي میراند و به عالم خاك برمی گردان}}د و ب}}از در قي}}امت ش}}ما را زن}}ده می کن}}د و در آن زن}}دگي به س}}وي خ}}دا برمی گردید.« در اين آية شريفه، براي انسان دو موت و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره36

حيات ي}}ادآوري ش}}ده اس}}ت. م}}وت اول پيش از ورود ب}}ه حيات در اين دنيا در عالم خاك . زندگي اول بعد از موت ،

عالم دنيا. موت دوم مرگ در اين عالم و ورود ب}}ه ع}}الم ق}}بر. حي}}ات دوم زن}}دگي در قي}}امت بع}}د از م}}وت دني}}ا. بنابراين ، در دو حالت موت يعني در موت پيش از دني}}ا و م}}رگ پيش از قي}}امت، حي}}ات و زن}}دگي وج}}ود ن}}دارد و آن چه دربارة عالم قبر و برزخ تذكر داده ان}}د، ي}}ك ح}}االت روحي )مانند كساني كه خوابيده ان}}د و خ}}واب می بینن}}د( بيش نيست و اگر در عالم قبر و برزخ، حي}}ات و زن}}دگي مانند تشكيالت زندگي دنيا وجود داشته باشد كه مردم با هم محشور باشند و بعد از آن م}رگي ع}ارض ش}ده و در قيامت زنده شوند، س}}ه مرتبه باي}}د م}}وت و حي}}ات مك}}رر شده و از دومرتبه بيشتر باشد. سه مرتبه ي}}ا چهارمرتب}}ه موت و حيات واقع شود و اين برخالف ظاهر آيات قرآن

که در آيات قرآن در اين سوره و سوره هاياست، چه این ديگ}}ر، بع}}د از م}}رگ در زن}}دگي دني}}ا و حي}}ات در زن}}دگي آخرت، مرگ و حياتي تذكر نمی دهد. به آي}}ة ب}}رزخ توج}}ه كنيد، خدا می فرماید: بع}}د از زن}}دگي دني}}ا در برزخي}}د ت}}ا

اگ}ر ب}رزخ22روزي كه زنده شويد و از ق}بر ب}يرون آيي}د. غل}}ط اس}}ت. پس ب}}رزخ «الي يوم يبعث}}ونحيات باشد، »

ك}}ه زن}}ده ش}}وید؛ و ام}}ا بره}}انعالم مرگ اس}}ت ت}}ا وقتي که ما پيش از اين مرده بوده ايم و خدا در عالم ب}}ه م}}ااین

زندگي بخشيد اين است كه مادة اولية س}}اختمان وج}}ود ما كه همان روح و جسم است در عالم بوده، ما پيش از

إنها كلمة ه}}و قائله}}ا و من ورائهم.}} 2222 لعلي أعمل صالحا فيما تركت كال ش}}اید عم}}ل ص}}الح انج}}ام دهم، آن چ}}ه از عب}}ادات ت}}رکبرزخ إلى يوم يبعث}}ون،

نموده ام به جا آورم، ساکت باش، خودت عقیده داشتی که بای}}د ص}}الح باش}}ی، بعد از این در توقیف گاه قبر هستی تا روزی که زنده شوی. )طبق نص این آیه که می گوید بعد از این دنیا، برزخ است ت}}ا بعثت، ب}}رزخ م}}دت م}}رگ بین دنی}}ا و

.100آخرت است( مؤمنون، 23 . .هل أتى على اإلنسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره37

اين در دل خ}}اك و آب ب}}وده ايم ولي در آن ح}}ال زن}}ده نب}}وده و زن}}دگي نداش}}ته ايم چنان ك}}ه بع}}د از اين خ}}اك می شویم و زندگي نداريم . خ}}دا از آن آب و خ}}اك، م}}ا را به وجود آورده و در قيامت هم از اين آب و خ}}اك، م}}ا را خارج می کن}}د. خداون}}د متع}ال در اولین آی}ة س}ورۀ6 ده}}ر می فرماید: آيا انسان به خاطر دارد كه مدتي از روزگ}}ار

ام}ام23بر او گذشته و ذكري از او در عالم نب}وده اس}ت. باقر )ع( در تفس}}ير اين آي}}ه می فرمای}}د: انس}}ان مق}}در

طور ك}}ه مردگ}}ان االن هم}}ان24بوده وليكن مذكور نب}}وده، صورت خاك درآمده و در مج}}السدر عالم قبر هستند به

زندگان ، ورود و جلوسي ندارن}}د، پيش از دني}}ا هم م}}رده بوده، در ع}}الم خ}}اك و آب بوده ان}}د و ذك}}ري از آن ه}}ا در ميان نبوده است. خداوند متعال در آية ديگر می فرمای}}د: شما را از خاك آفريدم و دومرتبه به خاك برمی گردانم و باز شما را در قيامت از خاك بيرون می آورم. بن}}ابراين ، انسان هایي كه االن وارد زن}}دگي دني}}ا می ش}}وند پيش از اين در خاك و آب به حال مرگ بوده اند. پس آيات ق}}رآن به مسئلة دنيا و آخرت ، م}}وت در دني}}ا و حي}}ات در آخ}رت قائل است . اگر بين دنيا و آخرت حيات ديگري باش}}د ك}}ه انسان ها زن}}ده ش}}وند، زن}}دگي كنن}}د و ب}}از بميرن}}د، باي}}د موت و حیات های متعدد قايل شويم كه برخالف نص}}وص قرآن است . حيات روحي از نوع خ}}واب دي}}دن اس}}ت ك}}ه

ول الله ع}ز و ج}ل »ه}ل أتى على اإلنس}ان.} 2324 سألت أبا جعفر ع عن ق}يئا و لم يكن م}}ذكورا. ال ك}}ان ش}} يئا م}}ذكورا« فق}} حين من ال}}دهر لم يكن ش}}

سألت أبا عبد الله ع عن قول الله تعالى .} 243، باب العلم، ص 1المحاسن، ج »هل أتى على اإلنسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا« فقال كان مقدرا

»آي}}ا ب}}ر انس}}انی تع}}الیز امام جعفر صادق راجع ب}}ه ق}}ول خ}}داا ،غير مذكور ب}}ود: مقدرزمانى از روزگار گذشت كه چيز قابل ذكرى نبود« پرسيدم، فرمود

.5، روایت 202، ص 1 اصول کافی، ج ولى قابل ذكر نبود.24

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره38

طور كه حاالت عالمآن هم حيات به حساب نمي آيد. همانحساب نمی آید. خواب ، بيداري به ، خداوند متع}}ال ب}}راي اثب}}ات ق}}درت29در آية شريفة

خود و اثبات گشايشي كه به انس}}ان داده و من}}افعي ك}}ه در اختيار انسان گذارده ، می گوید: »او خداست كه تم}}ام آن چه در زمين است براي شما انس}}ان ها آفري}}ده و بع}}د از خلقت زمين توجه به ساختمان آسمان نموده و آن را هفت طبقه روي هم خلق كرده است، خدا به هر چ}}يزي داناس}}ت ». اين آي}}ه و آي}}ات نظ}}ير آن ، در خلقت زمين و آسمان از عجايب آيات است. تفسير خلقت آس}}مان ها و زمین های هفت گانه در آيات مربوط ب}}ه آن خواه}}د آم}}د، زيرا هفت طبقۀ6 آسمان و زمين از نظر تفسير و تأويل خيلي عجيب و عميق است و در كتاب »بره}}ان مع}}راج و

شق القمر« روشن شده است . و ام}}ا تفس}}ير قس}}مت اول اين آي}}ه راج}}ع ب}}ه وس}}عت دايرة مالكيت انسان است. اوال انسان اشرف مخلوقات خداوند متعال بوده، اولين موجودي است كه بعد از خ}}دا می فهمد و می دان}}د و ش}}عور و ادراك دارد و اين فهم و دانایي ايجاب می کند كه انسان مالكيت داشته و ص}}احب چيزي باشد. اين نكته هم ناگفته نماند كه آن چه خداون}}د متعال از نعمت ه}}ای م}ادي و معن}وي در زمين و آس}مان آفریده، براي غير انسان ضرورت ندارد و مورد استفاده هم واق}}ع نمی ش}}ود. خورش}}يد و م}}اه و س}}تاره، زمين و

هم}}ه، آسمان، عرش و كرسي ، لوح و قلم، دريا و صحرا و همه براي انسان خل}}ق ش}}ده و قاب}}ل اس}}تفاده اس}}ت، زيرا خداوند متعال به ذات خود غ}}ني اس}}ت و ب}}ه چ}}يزي س}}واي خ}}ود محت}}اج نیس}}ت. خداون}}د از آن چ}}ه آفري}}ده استفاده نمی کند و آن چه هست براي خدا بهره و فاي}}ده ن}دارد. فرش}ته ها ك}}ه از ن}ور آفري}ده ش}ده اند ب}ه چ}يزي احتي}}اج ندارن}}د و آن ه}}ا مانن}}د انس}}ان از نعمت ه}}ای خ}}دا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره39

بهره و لذت نمی برن}}د و از ع}}ذاب الهي رنج نمی کش}}ند. محيط نوراني و ظلم}}اني و بهش}}ت و جهنم ب}}راي آن ه}}ا يكسان است. صحت و مرض براي آن ها مفهومي ن}}دارد و از چ}}يزي مت}}أثر نمی ش}}وند. پس آن چ}}ه هس}}ت ، ب}}راي انسان قابل استفاده است. به اين مناسبت ، در اين آي}}ه خداوند متع}ال می گوی}د ك}}ه تم}}ام آن چ}ه در زمين اس}}ت براي شما انسان ها خل}}ق ك}}رده ام. اگ}}ر مخلوق}}ات ديگ}}ر می توانس}}تند مال}}ك باش}}ند و اس}}تفاده ببرن}}د، خداون}}د مي گفت قس}}متي از آن چ}}ه در زمين اس}}ت ب}}راي ش}}ما

که بگويد تم}}ام آن چ}}ه در زمين اس}}تخلق كرده ام ، نه این براي شما آفريده ام. بنابراين تحقيق ، تنها مخل}}وقي ك}}ه می تواند مالك ذخایر و منابع نعمت دني}}ا و آخ}}رت باش}}د، انس}}ان اس}}ت . م}}الكيت انس}}ان از نظ}}ر كميت و كيفيت مانند وجود و خلقت او نامتناهي بوده و براي آن، ح}}دي قابل تص}ور نيس}}ت. به ط}وری ك}ه اگ}}ر بتوان}د اس}تعداد، ايمان و تربيت خود را به حد كمال برس}}اند، مال}}ك تم}}ام هس}}}تی ها و انس}}}ان ها و مال}}ك لط}}}ف و محبت خ}}دا و

صاحب اراده و قدرت خ}}دا خواه}}د ش}}د. ممكنطورهمین اس}}ت خوانن}}دة اين جمالت تعجب كن}}د و بگوي}}د چگون}}ه انسان می تواند مالك تمام انسان ها و هستی ها باش}}د و چطور صاحب ارادة خدا می شود. در جواب می گوییم ب}}ا توجه به خلقت و ارزش وج}}ودي انس}}ان ، مط}}الب م}}ورد ادعا به طور کامل درست و بجا خواه}}د ب}}ود، زي}}را اولين موجودي كه در عالم بعد از خدا می تواند بداند و بفهم}}د انس}}ان اس}}ت. خ}}دا فق}}ط انس}}ان را می خواه}}د و س}}اير مخلوقات را براي انسان خلق كرده است . در اين رابطه حديث قدسي از قول خدا نقل مي كند ك}}ه خ}}دا فرم}}ود:

اي25،الجل}}}ك و خلقت}}}ك الجلي عب}}}دی، خلقت االش}}}ياء انسان همه چيز را براي تو و تو را برای خ}}ودم آفري}}دم.

. بندۀ6 من همه چ}یز را ب}رای ت}و آفری}دم و ت}و را ب}رای خ}ودم. ج}واهر2525. 710السنیه فی االحادیث القدسیه، ص

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره40

مالكيت انسان نسبت به آن چه كه هست واضح و روشن است زيرا انسان از همه چيز بهتر و باالتر است. انسان می داند و بر اساس دانایي می تواند، اما ساير مخلوقات نمی دانن}}د و نمی توانن}}د. اگ}}ر انس}}ان در س}}طح م}}اه و خورشيد بنشيند، مالك ماه و خورشيد خواهد ب}}ود و اگ}}ر به ستاره ها مسافرت كند، مالك آن ها خواهد بود زيرا به

جا و از آن چيزهرجا برود و با هرچيز روبه رو شود، از آن بهتر خواهد بود و اين برتري دليل مالكيت انسان اس}}ت . و ام}}ا م}}الكيت انس}}ان نس}}بت ب}}ه لط}}ف و ارادة خداون}}د متع}}ال ب}}ه اين جهت اس}}ت ك}}ه انس}}ان در راه تكام}}ل و اطاعت خدا، محبوب خدا قرار مي گيرد تا جایي ك}}ه تنه}}ا مطل}}وب و تنه}}ا ه}}دف خداون}}د خواه}}د ش}}د. چنان ك}}ه در ح}}ديث ش}}ب مع}}راج، خداون}}د متع}}ال ب}}ه پيغم}}بر اك}}رم

من فق}}طاناو انت و خلقت االش}}ياء الجلک ، می فرماید: تو را می خواهم و هرچه هس}}ت ب}}راي ت}}و آفری}}ده ام. در اين موقع كه انسان محبوب واقعي خ}}دا ق}}رار گ}}رفت و علم او با علم خدا هماهنگ شد، همان را می خواه}}د ك}}ه خدا خواسته و همان را اراده می کند كه خدا اراده ك}}رده و در ص}}ورتي ك}}ه انس}}ان هم}}ان را بخواه}}د ك}}ه خ}}دا خواسته ، مثل اين است كه مال}}ك ارادة خ}}دا ش}}ده، زي}}را ارادة خ}}دا فق}}ط ب}}ه نف}}ع انس}}ان ك}}ار می کن}}د. حض}}رت

ان الله ع}}زرسول اكرم دربارة حضرت زهرا می فرماید: بر هركس زهرا26،و جل يغضب لغضبها و یرضی لرضاها

غضب كند خدا هم غض}}ب خواه}}د ك}}رد و از آن چ}}ه زه}}را راضي می شود خدا هم راضي است. اين ح}}ديث ش}}ريف چنان می فهماند كه گویي زهرا مالك رضا و غص}}ب خ}}دا

که رضا و غض}}ب حض}}رت زه}}را ب}}ا رض}}ا وشده ، براي این غضب خداوند متعال وحدت پيدا ك}}رده اس}}ت . اين اس}}ت

. 19، ص 43. بحاراالنوار، ج 2626

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره41

مقام و مالكيت انسان كامل كه وحدت ارادي با خدا پيدامي كند.

و اما مهندسي هفت آس}}مان ب}}ه دنب}}ال بي}}ان م}}الكيت انس}}}ان ، نش}}}انگر اين اس}}}ت ك}}}ه منظ}}}ور از اين هفت آس}}مان ، دوران تكام}}ل انس}}ان اس}}ت ، زي}}را آس}}مان در قرآن ب}ه دو معن}ا اطالق ش}ده: اول ، آس}مان ب}ه معن}}اي فضا، دوم، آسمان به معناي علم، به خصوص در م}}واردي ك}}ه خ}}دا طبق}}ات هفت گان}}ة آس}}مان را اس}}م می ب}}رد و همراه آن طبقات، زمين را اسم نمی ب}}رد، بیش}}تر ن}}اظر به م}}راتب تكام}}ل انس}}ان اس}}ت ت}}ا روزي ك}}ه انس}}ان در انته}}اي كم}}ال ق}}رار گ}}يرد، گرچ}}ه ذك}}ر طبق}}ات آس}}مان ايجاب می کند كه هم}}راه آن ه}}ا طبق}}ات زمين هم وج}}ود داشته باشد، زيرا مالزمت آسمان و زمين مانند مالزمت ش}}ب و روز اس}}ت ك}}ه ه}}ر ش}}بي روزي هم الزم دارد، وليكن در اين آيه ب}}ه مناس}}بت وس}}عت داي}}رة م}}الكيت و

که وسعت دايرة مالكيت انسان برابر با وسعت علم واین دانش اوس}}ت، كش}}ف می ش}}ود ك}}ه منظ}}ور از اين هفت آسمان معناي تأويلي آن است، يع}}ني طبق}}ات و م}}راتب علم و حكمت انسان ، زيرا در انسان تح}}والتي ب}}ه وج}}ود می آید تا به كمال مطل}}ق برس}}د و در آخ}}رين تح}}ول ك}}ه كالس هفتم اس}}ت ، ح}}الت لق}}اء الهي در انس}}ان پي}}دا می ش}}ود. در كت}}اب »بره}}ان مع}}راج و ش}}ق القم}}ر«، ب}}ا استدالل به حديث مراتب تكامل حضرت اب}}راهيم )ع( در

ب}}}ه اين 27ان الل}}}ه اتخ}}}ذ اب}}}راهيم عب}}}داكت}}}اب ك}}}افي کالس های هفت گانه اشاره شده اس}}ت. ب}}ه ه}}ر م}}يزاني كه علم انسان باال می رود، ق}درت و م}الكيت او هم ب}اال مي رود، زيرا انس}}ان آن چ}}ه را بدان}د مي خواه}د و آن چ}}ه

بخواهد اجابت می شود.

، ب}اب طبق}ات االنبی}اء و الرس}ل و االئم}ه )ع(، ص1. اصول ک}افی، ج 2727425.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره42

، خداون}}د متع}}ال يكي از33 الي 30در آي}}ات ش}}ريفۀ6 بزرگ ت}}رین اس}}رار خلقت انس}}ان و مقايس}}ۀ6 او را ب}}ا فرشتگان بيان می دارد، می فرماید: »اي پيغمبر! زم}}اني را يادآوري كن كه پروردگار تو در نظ}}ر گ}}رفت خليفه اي در روي زمين خل}}ق كن}}د، يع}}ني موج}}ودي بيافرين}}د ك}}ه بتواند كار خ}دا را در روي زمين انج}ام ده}د. فرش}تگان

که ما تو را تسبيحزبان اعتراض گشودند و گفتند: »با این و تقديس می کنیم چطور می خ}}واهی در زمين كس}}ي را خلق كني كه فساد بپا كند و خون م}}ردم را بري}}زد؟ خ}}دا فرمود: من ب}ه چ}يزي آگ}}اهم ك}ه ش}ما آن را نمی دانی}د. پس از آن كه آدم را خلق كرد، اسماء خالي}}ق و حق}}ايق را به او آموخت . آن اسماء را به فرشتگان عرضه داش}}ت و گفت اگر شما راست مي گویيد ك}}ه از آدم برت}}ر و ب}}االتر هستید، از آن اسماء خبر دهي}}د. فرش}}تگان ج}}واب دادن}}د

م}ا س}واي آن چ}ه ت}و ب}}ه م}ا تعليم دهي ،، ك}}ه پروردگ}}ارا نمی دانیم . تو حكيم و دانایي . در اين موق}}ع خ}}دا ب}}ه آدم دستور داد كه فرشتگان را از آن اسماء آگاه كند. پس از آن ك}}ه آدم اس}}ماء را ب}}ه فرش}}تگان خ}}برداد، خ}}دا ب}}ه فرشتگان فرمود: من به شما نگفتم كه از آن چه آش}}كار

می دارید يا پنهان می کنید آگاهي دارم.« در اين آيات شريفه خداوند مي گويد كه می خ}}واهم در روي زمين جانشيني ق}رار دهم و بع}د بي}ان می دارد ك}}ه آن جانشين به علم و دانش مجهز اس}}ت و ب}}دين وس}}يله

از فرشتگان برتر و باالتر است. موضوعاتي كه در اين آي}}ات م}}ورد بحث ق}}رار گرفت}}ه، يكي اين اس}}ت ك}}ه فرش}}تگان چيس}}تند و چگون}}ه تس}}بيح می گویند و چطور خداوند متعال با آن ها سخن می گوی}}د

که چطور انسان می تواند خليف}}ۀ6 خ}}دا باش}}د وو ديگر این فرشتگان نمی توانند چنين خالفتي داشته باش}}ند. س}}وم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره43

که منظور از آن اسماء چيست و كيست و چگونه خ}}دااینآن را به آدم آموخته و فرشتگان از آن خبر ندارند.

ام}}ا بحث اول راج}}ع ب}}ه فرش}}تگان و خلقت آن ه}}ا، در ک}}ه يكي ازجاي خود به طور مفص}}ل خواه}}د آم}}د، چ}}ه این

حقايق غيبي كه تقريبا يك چهارم هستي جهان آفرينش را تش}}كيل می ده}}د، فرش}}تگان هس}}تند. بحث در كيفيت هستي آن ها، بحثي جداگانه و مفصل خواهد بود. آن چ}}ه مسلم است اين است كه خداوند متعال در كتاب مقدس خود گاهي از زبان جماد و نبات و حيوان سخن می گوید،

النجم یا قالت الس}}ماءیاقالت االرض چنان كه می گوید: .و الشجر يسجدان

گفتگوي زمين و آسمان در اين جا ب}ه معن}}اي گفتگ}}وي يك موجود عالم و دان}}ا نيس}}ت. انس}}ان ع}}الم ک}}ه س}}خن می گوی}د و س}خن خ}ود را می فهم}د و می دان}د، ق}ابليت دارد كه طرف خطاب و گفتگ}}وي خداون}}د متع}}ال باش}}د، ولي جمادات و حيوانات عقل و شعور ندارند كه بتوانن}}د

که كسي ب}ا آن ه}}ا س}خن بگوي}د، ليكنسخن بگويند يا این خداون}}د متع}}ال ب}}ه ني}}ابت از ح}}ال واقعي آن ه}}ا س}}خن می گوید. معناي سخن گویي در اين جا اين است ك}}ه اگ}}ر آن ها شعور و ادراك داشته باشند، آن چنان ح}}ال خ}}ود را گزارش می دهند ك}}ه م}}ا می گ}}وییم . اين حي}}وان تش}}نه و گرس}}نه اگ}}ر زب}}ان داش}}ته باش}}د، می گوی}}د من تش}}نه و گرس}}نه ام . كت}}اب كليل}}ه و دمنه ، بي}}اني از همين حقيقت است كه حكماي هندوستان از زبان حيوانات نوشته اند و گفته اند شير چنين و روباه چ}}نين گفت. خداون}}د متع}}ال در كتاب مقدس خود خبر می دهد كه ماه و خورش}}يد ب}}ه حس}}اب ح}}ركت می کنن}}د، س}}تارگان و درخت ه}}ا س}}جده می کنن}}د، تس}}بيح خ}}دا را می گوین}}د و در آي}}ۀ6 ديگ}}ر خ}}بر می دهد كه من به زمين و آسمان گفتم كه به مي}}ل خ}}ود يا به اجبار به سوي خدا حركت كني}}د. آن ه}}ا ج}}واب دادن}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره44

كه به ميل خود به سوي ت}}و مي آیيم و از اين قبي}}ل آي}}ات در كتاب خدا بسيار است . آن چه روشن اس}}ت اين اس}}ت كه این ها همه زبان حال موجودات است نه زبان مق}}ال، زيرا آن ها بيان و سخن ندارند كه بتوانند مانند انس}}ان و خدا موجي به نام ص}}دا و س}}خن ايج}}اد كنن}}د و از طري}}ق شنوایي س}}خنان خ}}ود را بش}}نوانند. ممكن اس}}ت كس}}ي بگويد كه اين مخلوقات درك و معرفت دارن}}د، می توانن}}د م}}وقعيت خ}}ود و خ}}داي خ}}ود را بشناس}}ند، ولي زب}}اني ندارن}}د ك}}ه مع}}رفت خ}}دا را حك}}ايت كنن}}د؛ مانن}}د انس}}ان

می افتد و نمی تواند ح}}ال خ}}ود دانایي كه زبان او از كار را گ}}}زارش بده}}}د ولي می دان}}}د و می فهم}}}د. ج}}}واب می دهیم ك}}ه اگ}}ر چ}}نين درك و معرف}}تي در موج}}ودات عالم باشد و نتوانند اظهار كنند الزمه اش اين اس}}ت ك}}ه اوال خدا يك موجود ع}}المي را در ح}}ال خفگي و خفق}}ان قرار دهد و ثانيا موجود صاحب شعور را در شكل پستي از نظر خلقت درآورد و او را به ص}}ورت جم}}اد، نب}}ات ي}}ا حيوان بسازد و اين شكل توهين ب}ه ي}ك موج}}ود ص}}احب شعور و ادراك بوده و مايۀ6 رنج و زحمت است ، زيرا علم و معرفت در هر وجودي قرار بگيرد هم}}ان تش}}ريفات را الزم دارد كه براي انسان فراهم ش}}ده اس}}ت. ل}}ذا ب}}راي

که حيوانات از شكل حيواني خ}}ود رنج نبرن}}د، خداون}}داین درك و معرفت به آن ها نداده است. اگ}}ر درك و مع}}رفت داش}}ته باش}}ند، از ص}}ورت حي}}واني خ}}ود رنج می برن}}د. فرشتگان هم قسمتي از حقايق و لطائف جه}}ان خلقت هستند. عالم تركيبي است از نور و ماده. فرشتگان نور جهان ان}}د چنان ك}}ه حيوان}}ات ، م}}اده و ط}}بيعت خ}}الص هس}}تند. اگ}}ر فرش}}تگان درك و دانش داش}}ته باش}}ند، در شرافت و دانایي نظير انسان هستند. خدا كه می خواهد موجودي صاحب شعور و ادراك داش}}ته باش}}د، ب}}ه وج}}ود آن ها اكتفا می کند و الزم ن}}دارد انس}}اني بس}}ازد و او را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره45

خليفۀ6 خود قرار دهد. هر مخلوقي كه علم داش}}ته باش}}د خليفۀ6 خدا می شود. آن چ}}ه مس}}لم اس}}ت، خلقت انس}}ان ب}}راي اين اس}}ت ك}}ه مظه}}ر علم و دانش باش}}د و خ}}داي خ}}ود را بشناس}}د. ل}}ذا فرش}}تگان در مق}}ام مف}}اخره ب}}ا خلقت انسان ، خود را عام}}ل تس}}بيح و تق}}ديس مع}}رفي كردن}}د و در مي}}دان علم و دانش ، از آدم عقب ماندن}}د و اظهار داشتند پروردگارا، ما علم نداريم مگر آن چه تو به م}}}ا آموخت}}}ه باش}}}ي . ممكن اس}}}ت كس}}}ي بگوي}}}د اگ}}}ر فرشتگان علم ندارن}}د، چط}}ور می گوین}}د ك}}ه م}}ا خ}}دا را تس}}بيح و تق}}ديس می ک}}نیم و چط}}ور می گوین}}د م}}ا علم نداريم مگر آن چه تو به ما بي}}اموزي. خ}}ود اين اظه}}ارات دليل است كه فرشتگان آگاه اند و علم دارند ك}}ه تس}}بيح خ}}دا می گوین}}د. كس}}ي ك}}ه از ح}}ال و عم}}ل خ}}ود آگ}}اهي داشته باشد، همان آگاهي دليل است ك}}ه موج}}ودي دان}}ا اس}}ت. ج}}واب اين اس}}ت ك}}ه اين اظه}}ارات دلي}}ل دانش آن ها نيست ، زيرا جمادات و نباتات هم چنين اظه}}اراتي داشته اند و همه چيز تسبيح خدا می گوین}}د چنان ك}}ه خ}}دا

اگ}ر 28،و ان من شي ء اال يسبح بحمده می گوید: تسبيح گویي دليل دانستن و فهميدن باشد، پس جمادات

که فهم و دانایيو نباتات هم باید بفهمند و بدانند، با این ندارند و اگر علم داشتند، ب}}ه ص}}ورت جم}}ادي و حي}}واني خود راضي نمی شدند. حيوان}}ات از جم}}ادات باالترن}}د، ب}}ا هم}}ۀ6 این ه}}ا علم ندارن}}د. پس جم}}ادات ب}}ه طري}}ق اولي فاقد علم اند. بنابراين، تسبيح و گفتگوي فرشتگان دليل علم آن ه}}ا نيس}}ت. به ط}}ور كلي، نس}}بت دادن تس}}بيح و گفتگو به غ}}ير انس}}ان مانن}}د نس}}بت دادن ميوه س}}ازي و گياه س}}ازي ب}}ه زمين و درخت اس}}ت . م}}ا در تعب}}}يرات خودمان می گوییم درخت ميوه داده ، زمين گياه آفري}}ده، گاو و گوسفند شير می دهند، انسان ها براي خود خانه و

. 44. هرچه هست خدا را تسبیح می کنند. اسراء، 2828

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره46

لب}}}اس می س}}}ازند. ب}}}ه ي}}}ك طري}}}ق اين افع}}}ال را ب}}}ه ک}}ه نس}}بت اينفاعل های نام برده نسبت می دهیم ب}}ا این

فعل ها ب}}ه فاعل ه}}ای م}}ذكور يكس}}ان نيس}}ت . درخت ه}}ا مي}}وه می س}}ازند و نمی دانن}}د. گ}}او و گوس}}فند ش}}ير مي دهند و نمی فهمند. ولي انس}}ان ها ب}}ر اس}}اس فهم و دانایي خانه می سازند. بنابراين داليل ، می ت}}وانیم فعلي را به فاعلي نسبت دهيم كه از فعل خود آگ}}اهي ن}}دارد. کتاب های كليل}}ه و دمن}}ه و بس}}ياري از داس}}تان ها ك}}ه از زبان حي}}وان می نویس}}ند و می خوانن}}د، ب}}ه همين طري}}ق اس}}ت . پس فرش}}ته ها ممكن اس}}ت ب}}دون آگ}}اهي چ}}نين اظهاراتي داشته باشند و خدا از زبان حال آن ه}}ا س}}خن

ک}}ه آن ه}}ابگويد و فعلي را به آن ها نسبت بدهد بدون این دانا باشند. براي همين است كه خداوند فرش}}تگان را در اختي}}ار انس}}ان می گ}}ذارد. آن ه}}ا را ب}}ه س}}جدة آدم ام}}ر می کند. منظور از سجدة فرشتگان اين اس}}ت ك}}ه آن ه}}ا مانند ساير مخلوقات از جم}اد و نب}ات و حي}وان ، مس}خر

انسان باشند. ، خداوند متعال پس از آن كه انسان را آفريد34در آيۀ6

و او را ب}}ه علم و دانش مجه}}ز ك}}رد، فرش}}تگان را ب}}ه سجدة آدم امر نمود، تمام فرشتگان به جز ابليس س}}جده

كردند. در توضيح و تفسير جن و ملك می گوییم ك}}ه آف}}رينش از دو اصل و دو حقيقت تشكيل شده، اصل نيرو و ن}}ور، اصل م}}اده و ظلمت . اص}}ل ن}}ور و ن}}يرو، ع}}الم مج}}ردات اس}}}ت . اص}}}ل م}}}اده و ظلمت، ع}}}الم ط}}}بيعت و جن و شياطين و ماديات است. در اين ميان، تنها موجودي ك}}ه از اين دو حقيقت تول}}د پي}}دا می کن}}د، از ن}}ور و ظلمت ، نيرو و ماده، و روح و شهوت تركيب می شود و می تواند بر اين دو حقيقت غلب}}ه كن}}د و ه}}ر دو را تحت تس}}خير و اختيار خود درآورد همين انسان است . انس}}ان كام}}ل ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره47

كمال وجود و كمال ايمان خود می تواند جن و ملك را به اختيار خود درآورد و بر هر دو مس}}لط ش}}ود. چنان ك}}ه از حضرت رسول اكرم ش}}هرت دارد ك}}ه ايش}}ان فرمودن}}د:

. اسلم شيطاني بيدي يعني شيطان من به دست من تسليم ش}}د. منظ}}ور از شيطاني كه تسليم پيغمبر شده ، نفس امارۀ6 آن حضرت است و به خصوص مشاهده می کنیم كه كلمۀ6 ش}}يطان را به خود اضافه کرده است، زيرا انسان از طريق ط}}بيعت و غرايز نفساني خود، ص}}فاتي ب}}ه ن}}ام ص}}فات حي}}واني پيدا می کند و از طري}ق فط}}رت ك}}ه عق}}ل و روح اس}}ت ، صفاتي به نام صفات رحم}اني دارد. اگ}}ر ط}}رف ص}}فات حيواني خود را تقويت و از هواي نفس خود پيروي کند، از حيوانات پست تر می شود و در واقع جن و ش}}يطان و قواي عالم ط}}بيعت ب}}ر او غلب}}ه می کن}}د. در اين موق}}ع، انسان از حيوانات پست تر و شيطاني مجس}}م می ش}}ود. و اما اگر جلوی ه}واي نفس خ}ود را بگ}يرد و از عق}ل و دانش پيروي كند، تمام قواي عق}}ل ك}}ه هم}}ان نيروه}}اي فرشته است ، به اختيار انسان درمی آی}}د. در اين موق}}ع، انسان از فرش}}ته ب}}االتر می رود و تم}}ام فرش}}ته ها او را س}}جده می کنن}}د، يع}}ني ق}}واي ع}}الم ط}}بيعت ك}}ه هم}}ان اسماء اعظم خداوند متعال است به اختيار او درمی آی}}د. در اين حال، انسان می تواند دو نيروي طبيعت و فرشته را ب}}}ه اختي}}}ار خ}}}ود درآورد و از اين دو ن}}}يرو هرچ}}}ه می خواهد بسازد، زيرا هر ماده و جسمي از م}}واد ع}}الم طبيعت، مجهز به شعاعي از نور و حيات است و در اث}}ر تعلق گرفتن نور و حيات ، اقتضاي مخصوصي پيدا ك}}رده است . اگر مواد ع}}الم ط}}بيعت طب}}ق اقتض}}اي مخص}}وص خود در اختيار انسان قرار بگيرد و انس}}ان بتوان}}د ق}}واي عالم طبيعت را مهار كرده و آن را در راه تقويت زندگي خود و جامعه، بر اساس حكمت خدا و دين به كار ان}}دازد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره48

و همۀ6 اين قوا و ش}}هوات خ}}ود را در راه دين و اط}}اعت خدا درآورد، در اين صورت توانس}}ته اس}ت ن}يروي جن و شياطين را تسخير کند و اگر توانست مج}}ردات ع}}الم را به اختيار خود درآورد و با آن نيروهاي مجرد، به ه}}ركس و هرچيزي كه بخواه}}د، ب}}ه اذن خ}}دا، مط}}ابق حكمت او، نيرو و حيات ببخش}}د، هرچ}}ه بخواه}}د بس}}ازد و هرک}}ه را بخواهد زنده كند، در اين صورت، فرشتگان او را س}}جده كرده اند و به اختيار او درآمده اند. در اين حال، انسان در اختيار خدا، و همه چيز در اختيار انسان قرار می گ}}یرد و بعد از آن كه انسان قواي عالم طبيعت و فرشتگان را به اختيار خود درآورد، بر همۀ6 اسرار آگاهي پي}}دا می کن}}د و

که انسان از نور و ماده مركب است ، می توانداز نظر این به خاصيت ن}ور و م}اده پي ب}برد و چ}}ون فرش}تگان ن}ور خالص اند، از خاصيت نور و ماده خبر ندارند. هرچيزي در

س}}رما،قياس با ضد خود شناخته می شود. نور با ظلمت ح}}رارت ب}}ا ب}}رودت و امث}}ال آن. اگ}}ر مبتال ب}}ه ب}}ا گرم}}ا،

ظلمت نش}}ويم، ن}}ور و ظلمت نمی دانیم. فرش}}ته ها ك}}ه ن}}د ن}}ور و ظلمت نمی دانن}}د. ل}}ذا در آي}}ۀ6 بع}}دان}}ور مطلق

می گویند كه ما علمي نداریم مگر آن چه تو ب}}ه م}}ا تعليم داده باشي زيرا ت}}و دان}}ا و حكيم هس}}تی. در اين موق}}ع، خداون}}د متع}}ال ب}}ه آدم دس}}تور داد ك}}ه فرش}}تگان را از اس}}ماء ائم}}ه و اس}}ماء چيزه}}اي ديگ}}ر ب}}اخبر کن}}د. آدم فرشتگان را خبر داد و طبق حديثي از ام}}ام ص}}ادق )ع( ، از اسم هرچيزي آن ها را آگاه و ثابت ك}}رد ك}}ه می توان}}د مظهر دانش و حكمت خدا باشد و بعد كه معلوم شد آدم خ}}}دا را ب}}}ه علم و دانش می شناس}}}د و برت}}}ري او ب}}}ر فرشتگان روشن ش}}د، خداون}}د فرم}}ود ك}}ه من ب}}ه ش}}ما فرشتگان نگفتم كه از غيب آسمان ها و زمین ها ب}}اخبرم و مي دانم آن چ}}ه را ش}}ما فرش}}تگان پنه}}ان می داری}}د ي}}ا آش}}كار می س}}ازید. در اين ج}}ا خداون}}د فرش}}تگان را ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره49

س}}جدة آدم م}}أمور ك}}رد. آن ه}}ا س}}جده كردن}}د و ابليس نافرماني کرد. تكبر او را فرا گرفت و از س}}جدة آدم اب}}ا

و امتناع نمود و از كفار شناخته شد. در اين ج}}ا بای}}د ب}}دانيم انس}}ان معج}}وني از فط}}رت و طبيعت است؛ نيمي از نور و روحانيت و نيمي از ماده و طبيعت و هركدام از اين دو اصل، اقتضاي مخصوص ب}}ه خود را دارد. اگر صد درصد در مسير اقتض}}اي ط}}بيعت و ماديت قرار گرفت ، يك ابليس و شيطان به تم}}ام مع}}ني می شود؛ مانند مأمون و هارون و امثال آن ها و اگر ص}}د درص}}د ط}}رف اقتض}}اي روح و روح}}انيت را گ}}رفت ، از فرشته ها باالتر است . امام صادق )ع( مقتضيات طبيعت را در وجود انسان به نام لشكر جهل و مقتضيات روح و عقل را به نام لشكر عق}}ل مع}}رفي می کن}}د. مقتض}}يات جه}}ل در وج}}ود انس}}ان های كام}}ل مس}}تهلك می ش}}ود. انساني می شوند فوق فرشتگان و باز مقتض}}يات عق}}ل در وجود انسان های جاه}}ل و ظ}}الم مس}}تهلك می ش}}ود. آن ها مصداق كامل جهل اند كه ابليس و شيطان شناخته می شوند. هواي نفس در اين جا ح}}اكم اص}}لي اس}}ت ك}}ه گاهي در اطاعت عق}ل و گ}}اهي در اط}اعت جه}}ل ق}رار می گیرد. فرشتگان و انس}}ان های فرش}}ته خو ص}}د درص}}د تسليم انسان های كامل ان}}د ولي حيوان}}ات و انس}}ان های

ک}}هحيوان صفت تسليم انسان كامل نمی ش}}وند مگ}}ر این س}}}رازير جهنم ش}}}وند. كلم}}}ات جن ، ش}}}يطان ، ابليس ، عف}}ريت ، ك}}افر و ظ}}الم ب}}ه آن ه}}ا اطالق می ش}}ود. اگ}}ر توانستي خود را از شر تبليغات و وسوسة آن ها برهاني و هواي نفس خود را در اطاعت عق}}ل و اط}}اعت اولي}}اء خدا ق}}رار دهي، به س}}وي خ}}دا و بهش}}ت خ}}واهي رفت و

ديگر سواي آن ها ابليسي نيست كه تو را گمراه كند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره50

، خداوند قس}}متي از حق}}ايق زن}}دگي39 تا 35در آيات آدم را بيان می دارد كه ما ابت}}دا ترجم}}ۀ6 آي}}ات را روش}}ن

كرده و بعد به شرح و تفسير آن می پردازیم. »خداوند به آدم و همسرش دستور می دهد كه شما در بهش}}ت س}}اكن ش}}ويد و از میوه ه}}ای بهش}}ت ، هرچ}}ه می خواهید و هرجا مايل هستيد، فراوان استفاده كني}}د. فق}}ط ب}}ه اين ش}}جره نزدي}}ك نش}}ويد و از ميوه ه}}اي آن نچيني}}د ك}}ه در نتيج}}ه ظ}}الم ش}}ناخته می ش}}وید. آدم و همسرش در بهشت ساكن شدند، ليكن شيطان آن ه}}ا را ب}}ه وسوس}}ه ان}}داخت و از بهش}}ت و ح}}ال خوش}}ي ك}}ه داشتند اخراج كرد. پس از آن، ما به آدم و ح}}وا و ابليس گف}}تيم ك}}ه از اين مق}}ام و بهش}}ت خ}}ود هب}}وط كني}}د و دش}}من يك}}ديگر باش}}يد. من زمين را جايگ}}اه ش}}ما ق}}رار می دهم و براي مدتي، از نعمت های آن شما را بهره من}}د می کنم. در اين ج}}ا ك}}ه آدم و ح}}وا از مق}}ام خ}}ود ت}}نزل كردند، كلماتي را از خدا فرا گرفتند و توبه نمودند و ب}}ر اساس آن كلمات ، خ}}دا ب}}ه آن ه}}ا توج}}ه و توب}}ة آن ه}}ا را قبول کرد. خداوند مهرب}}ان و توبه پ}}ذير اس}}ت . ب}}ه آدم و شيطان گفتيم همة شما از اين مقام كه داي}}رۀ6 واليت و حكومت خداست هبوط كنيد، ما براي شما دين و هدايت می آوریم. كس}}}اني ك}}}ه از دين و ه}}}دايت م}}}ا پ}}}يروي می کنند، ترس}}ي نداش}}ته باش}}ند و غمگين نش}}وند ك}}ه از اين خ}}ط ت}}ربيت ب}}ه زن}}دگي بهش}}تي می رس}}ند. و ام}}ا كساني كه كافر شوند و آي}}ات م}}ا را تك}}ذيب كنن}}د، اه}}ل

آتش خواهند شد كه در آن جاويد و مخلد باشند.« در اين چن}}د آيه ، خداون}}د متع}}ال قس}}متي از وق}}ايع زندگي آدم و حوا و اوالد آن ها را شرح می دهد و ما بايد اين حقيقت را بدانيم ك}}ه آن چ}}ه خ}}دا درب}}ارۀ6 آدم و ح}}وا می گوید اختصاص به همان دو نفر ندارد بلكه مربوط ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره51

نوع بشر است. مربوط به تم}}ام آدم ه}}ا و حواه}}ا ت}}ا روزقيامت .

اساس}}ا آي}}ات مرب}}وط ب}}ه آدم و ح}}وا مرب}}وط ب}}ه ك}}ل بش}}ريت اس}}ت ك}}ه در خ}}ود جن و ابليس و ش}}يطان و عفريت و همه چيز دارند. احتي}}اج نيس}}ت ك}}ه غ}}ير جنس انسان مخلوق ديگري باشد و انسان را به جهنم بكشاند. لذا ه}}ر زن و م}}ردي می توان}}د خ}}ود را در مع}}رض ن}}زول آيات مرب}}وط ب}}ه آدم و ح}}وا ق}}رار ده}}د و از ن}}زديكي ب}}ه شجرة زقوم خودداري کرده و هميش}}ه خ}}ود را در س}}اية شجرة طوبا ساكن گردان}}د. ش}}ما از هم}}ان آدم و ح}}واي اول بپرسيد كه چه عاملي شما را از ش}}جرة ط}}وبي ك}}ه شجرة عقل واليت است منحرف كرد و به شجرة منهي}}ه كه هواي نفس بود نزديك نم}}ود، ج}}واب می دهن}}د ه}}واي نفس ، كه آن ها را نگذاشت در شعاع شجرة طیب}}ة واليت

خدا و عقل ائمه انجام وظيفه كنند.فرازهاي مورد بحث اين آيات چند چيز است :

اول ، بهشتي كه آدم و حوا در آن سكونت اختيار كردهچه بهشتي بوده ؟ در كرة زمين بوده يا در جاي ديگر؟

دوم، شجرة منهيه چه بوده و چرا خدا آن را آفري}}ده وچرا آدم و حوا را از نزديكي به آن منع کرده است ؟

سوم، ابليس و وسوسة او چه بوده و چگونه توانس}}تهآدم و حوا را وسوسه كند؟

چهارم، معناي هبوط و خروج آدم از بهشت يعني چ}}ه و اكن}}ون ك}}ه از گن}}اه خ}}ود توب}}ه ک}}رد، چ}}را ب}}ه بهش}}ت

برنگشت و زندگي خود را در دنيا ادامه داده است ؟ بهشت آدم و حوا كجا بوده است ؟

آن چه از خالل آيات و اخبار و عق}}ل و دانش اس}}تفاده می ش}}ود اين اس}}ت ك}}ه آن بهش}}ت ج}}اي آب}}اد و ب}}اغي پرميوه در كرة زمين بوده است. آدم و ح}}وا در همان ج}}ا خلق شده و طبق دستور خداوند متع}}ال س}}كونت اختي}}ار

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره52

كرده اند. در حديثی در كتاب بحار مرب}}وط ب}}ه خلقت آدم كه ظاهرا در تفسير قمی هم به آن استدالل شده ام}}ام

می فرماید:مس و القمر 29كانت من جنان الدنيا تطلع فيها الش

يعني بهشت آدم باغي در كرۀ6 زمين بوده و در معرض طلوع و غروب خورشيد قرار می گرفته اس}}ت. بن}}ابراين م}}انعي ن}}دارد ك}}ه خداون}}د در روي ك}}رة زمين ب}}اغي ب}}ه وجود آورد و در آن تمام وسائل زندگي بهشت را آم}}اده س}ازد. عق}ل و دانش هم قض}اوت می کن}د ك}}ه آن چ}}ه را خداوند می تواند در خارج از كرة زمين خلق كند، در ك}}رة زمين هم قابل آفرينش است، زيرا همه جا و هم}}ه چ}}يز

ک}}ه اگ}}ر آندر مقابل قدرت خدا يكس}}ان اس}}ت . ديگ}}ر این بهشت در خارج كرة زمين بوده و آدم در كرة زمين خلق شده، الزم بوده ك}}ه خداون}}د آدم و ح}}وا را از ك}}رة زمين به سوي بهشت خارج سازد و آن ها را از فضاي زمين ب}}ه ج}}اي ديگ}}ر ب}}برد و يك چ}}نين ص}}عود و ع}}روج ب}}راي آدم گ}}زارش نش}}ده اس}}ت و اگ}}ر هم آدم و ح}}وا در بهش}}تي

ج}}ا خل}}ق ش}}ده وخ}}ارج از ك}}رة زمين بوده ان}}د ك}}ه در آن همان جا معصيت كرده اند، الزم بوده است كه خ}}دا آن ه}}ا را از آن بهشت آسمان به سوي زمين هبوط دهد و آن ها را از آس}}مان به س}}وي زمين ن}}ازل كن}}د و اين ف}}رض ب}}ا بعض}}ي آي}}ات ق}}رآن و ح}}ديث مناف}}ات دارد ك}}ه گفت آن

زمين ب}}وده و آن بهش}}ت ابت}}دایيةبهش}}تی در روي كر مانند اين است كه شما در يك زندگي مرفه ق}}رار گيري}د و در اثر معصيت ، از نظ}ر م}ادي و معن}وي ت}نزل كني}}د و

ادق ع عن جنة آدم أ من جن}}ان ال}}دنيا ك}}انت أم من جن}}ان.}} 2929 ئل الص}} س}}مس و القمر و لو ك}}انت من اآلخرة فقال كانت من جنان الدنيا تطلع فيها الش

از امام صادق ع دربارۀ6 بهش}}تی ک}}ه آدم س}}اکنجنان اآلخرة ما خرج منها أبدا. جا بود سوال شد که آیا بهشت دنیایی بود یا آخرتی؟ فرمودند بهشت دنی}}اییآن

که خورشید و ماه در آن طلوع می کنند و اگر بهش}}ت آخ}}رتی ب}}ود هرگ}}ز از آن. 143، باب دوم، ص 11خارج نمی شدند. بحاراالنوار، ج

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره53

اص}}ال در اح}}اديث و اخب}}ار هم چ}}نين جمله اي نيام}}ده ك}}ه خداوند آدم و حوا را در خارج از ك}}رة زمين س}}اخته و در اث}}ر گن}}اه و معص}}يت ، آن ه}}ا را به س}}وي زمين فرس}}تاده

انياست. خداوند در آية مربوط به خلقت آدم می گوید: ة من می خ}}}واهم در زمين30،جاع}}}ل في االرض خليف}}}

خلیفه ای بي}}افرينم. اگ}}ر خليف}}ه را از آس}}مان ب}}ه زمين می فرس}}تاد، الزم ب}}ود ك}}ه بگوي}}د من خلیفه ای به س}}وي زمين می فرستم . اين آيه داللت می کند كه آدم و حوا در

که در آسمان ، و از آس}}مانكرة زمين خلق شده اند نه این به زمين ن}}}}ازل ش}}}}ده باش}}}}ند. در اين ج}}}}ا بعض}}}}ي از دانش}}}مندان معاص}}}ر نظ}}}ر داده ان}}}د ك}}}ه آدم و ح}}}وا انسان هایي بوده اند ك}}ه از ك}}رات و س}}يارات آس}}مان ب}}ه زمين آمده ان}}د. ب}}ه آن ه}}ا می گ}}وییم اگ}}ر آدم و ح}}وا در عالمي كه زندگي می کرده اند دانشمند و پيش}}رفته ب}}وده و از ع}}}الم خ}}}ود به س}}}وي زمين ي}}}ك س}}}فر فض}}}ایي و آسماني آغاز كرده اند، كاري سفيهانه انجام داده اند ك}}ه از عالم آباد خ}}ود ب}}ه زمين خ}}راب آمده ان}}د. ديگ}}ر آن ك}}ه الزم ب}}ود، در اين ع}}الم براس}}اس علم و دانش ك}}ه در جهان خ}}ود ف}}را گرفته ان}}د، ي}}ك زن}}دگي بس}}يار مجه}}ز و

ک}}هعالي ت}}وأم ب}ا دانش و تم}}دن ب}}ه وج}}ود آورن}}د ن}}ه این زندگي خود را از ابتدایي ترين روش و رويه شروع كنن}}د تا جایي كه نتوانند براي خود لباسي بسازند و براي ستر ع}ورت از ب}رگ درخت اس}تفاده كنن}}د. چ}}نين اظه}}اراتي دربارۀ6 آدم و ح}}وا دور از واقعيت اس}}ت . پس آدم و ح}}وا انسان هایي نبوده اند كه از كرات آسماني به زمين فرود آيند، بلك}}ه انس}}ان هایی بوده ان}}د ك}}ه در ك}}رة زمين خل}}ق شده و تحت تربيت خ}}دا ق}}رار گرفته ان}}د. مع}}اني هب}}وط آدم در كوه سرانديب هندوس}}تان و هب}}وط ح}}وا در ج}}ده

که آدم و حوا از آسمان به زمين ف}}رودداللت ندارد بر این

. 30. بقره، 3030

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره54

آمده اند، بلكه آن گفته بيان ديگر دارد ك}}ه در مح}}ل خ}}ود روشن خواهد شد. در اين جا همين قدر بگویيم که هبوط آدم و حوا يعني تنزل از حال اطاعت ب}}ه ح}}ال معص}}يت ، كه در اثر اين هبوط ، قهرا آن زندگي مجلل عالي هم ازآن ها سلب می شود و در بيابان زمين پراكنده می شوند. بن}}ابراين مقدم}}ه، آدم و ح}}وا در روي ك}}رة زمين در باغي بسيار عالي و در حالي بسيار نيك}}و خل}}ق ش}}ده اند كه بعد از گن}اه، از آن ح}ال ع}الي ت}نزل ك}رده و آن ب}اغ كم كم به صورت بيابان درآمده است . در حديثی از ام}}ام نقل شده كه آن بهشت، باغي در دنيا بوده و خورشيد و ماه بر آن طلوع می کرده است. خداوند متعال ب}}ه آدم و حوا فرمود شما در اين ب}}اغ پرب}}ركت س}}اكن ش}}ويد و از میوه های آن هرچه می خواهی}}د ف}}راوان اس}}تفاده كني}}د، ليكن به اين درخت نزديك نشويد؛ آن ها نزديك شده و در

نتيجه از آن باغ محروم شده اند. ماهيت شجرۀ6 ممنوعه و وسوسة ابليس

آيا آن شجره درختي در بهش}}ت ب}وده ك}}ه از مي}وۀ6 آن ، آدم و حوا ممنوع شده اند يا ش}}جرۀ6 انس}}ان و ص}}فات ب}}د انس}}ان اس}}ت ك}}ه آدم و ح}}وا از ن}}زديكي ب}}ه آن ص}}فات ممنوع شده اند؟ درمورد بحث اول می گوییم چه بره}}اني دارد ك}}ه خداون}د درخ}}تي را در بهش}}ت بيافرين}}د و آدم و حوا را از نزديكي به آن درخت ممنوع كند. اگر آن درخت ممنوع}}}ه از ن}}}وع میوه ه}}}ای خ}}}وب و پس}}}نديده ب}}}وده ، ممنوعيت آدم و حوا دليلي نداشته ، زي}را خداون}د متع}ال انسان را از ميوه ه}}اي خ}}وب ممن}}وع نمی کن}}د، و اگ}}ر از نوع ميوه هاي بد و خبيث بوده ، ج}}ايز نيس}}ت ك}}ه خ}}دا در بهشتي كه جاي پاك و محل پاكان است ميوۀ6 خبيث خلق كند. پس بايد براي روشن شدن تفس}}ير آي}}ۀ6 ش}}ريفه در جس}}تجوي معن}}اي ديگ}}ري باش}}يم و به}}ترين ح}}ديث در تفس}}}ير اين آي}}}ه، بي}}}ان ام}}}ام هش}}}تم )ع( اس}}}ت ك}}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره55

می فرمایند: آن شجرۀ6 منهيه، ش}}جرۀ6 حس}}د ب}}وده اس}}ت اساسا در31كه آدم و حوا را از حسدورزي نهي كرده اند.

اصطالح قرآن، از انسان های خوب تعبير به شجرۀ6 طيبه و از انس}}ان های ب}}د تعب}}ير ب}}ه ش}}جرۀ6 خبيث}}ه کرده ان}}د.

خداوند در این دو آیه می فرماید: جرة طيب}}ة ا لم تر کیف ضرب الله مثال كلمة طيبة كش}}

ماء 32اصلها ثابت و فرعها في السجرة خبيث}}ة اجتثت من ف}}وق و مث}}ل كلم}}ة خبيث}}ة كش}}

33االرض ما لها من قرار منظ}}ور از ش}}جرۀ6 طيب}}ه، پيغم}}بر اس}}الم و اوالدش و

طور ك}}همنظور از شجرۀ6 خبيثه، بني اميه هس}}تند. هم}}ان درخت های باغ، ميوه هاي بد و خوب دارند، انس}}ان ها ن}}يز

ا.} 3131 جرة التي أك}ل منه} ضا ع يا ابن رسول الله أخبرني عن الش} قلت للراء ما كانت فقد اختلف الناس فيه}}ا فمنهم من ي}}روي أنه}}ا الحنط}}ة و آدم و حو منهم من يروي أنها العنب و منهم من يروي أنها شجرة الحسد فقال كل ذل}}كجر لت إن ش}} ال ي}}ا أب}}ا الص}} حق قلت فما معنى هذه الوجوه على اختالفه}}ا فق}}جر ال}}دنيا و الجنة تحمل أنواعا فكانت شجرة الحنطة و فيها عنب و ليست كش}}جاد مالئكت}}ه ل}}ه و بإدخال}}ه الجنة ق}}ال ا أكرمه الله تعالى ذكره بإس}} إن آدم ع لمل مني فعلم الله ع}}ز و ج}}ل م}}ا وق}}ع في را أفض}} في نفسه هل خل}}ق الله بش}}ه ي فرف}}ع آدم رأس}} اق عرش}} ك ي}}ا آدم ف}}انظر إلى س}} نفسه فناداه ارف}}ع رأس}}ول الله د رس}} فنظر إلى ساق الع}}رش فوج}}د علي}}ه مكتوب}}ا ال إل}}ه إال الله- محماء الع}}المين و يدة نس}} علي بن أبي ط}}الب أم}}ير الم}}ؤمنين و زوج}}ه فاطم}}ة س}}ال الحسن و الحسين سيدا شباب أهل الجنة فقال آدم ع ي}}ا رب من ه}}ؤالء فق}}يتك و هم خير منك و من جميع خلقي و لوالهم ما خلقتك و ال عز و جل من ذرد ماء و األرض فإياك أن تنظ}}ر إليهم بعين الحس}} خلقت الجنة و النار و ال الس}}لط د و تمنى من}}زلتهم فتس}} فأخرج}}ك عن ج}}واري فنظ}}ر إليهم بعين الحس}}اء لط على ح}}و جرة التي نهي عنه}}ا و تس}} يطان علي}}ه حتى أك}}ل من الش}} الش}}جرة كم}}ا أك}}ل آدم د حتى أكلت من الش}} لنظره}}ا إلى فاطم}}ة ع بعين الحس}} .فأخرجهم}}}ا الله ع}}}ز و ج}}}ل عن جنت}}}ه و أهبطهم}}}ا عن ج}}}واره إلى األرض

.165 و 164، ص 11بحاراالنوار، ج

زند، مؤمن ع}}الم مانن}}دبینی که خدا برای بیان حقایق مثل می. مگر نمی3232 ها ودرختی طیب و ط}اهر اس}ت، اص}ل آن ث}ابت و ش}}اخ و ب}رگ آن ب}ه آس}مان

. 24افکار مردم قد کشیده. ابراهیم، های خ}}بیث مانن}}د درخت خبیث ان}}د ک}}ه از زمین. و از آن ط}}رف، انس}}ان3333

. 26کنده شده، به جایی بند نیستند. ابراهیم،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره56

ميوه ه}}اي ب}}د و خ}}وب دارن}}د. میوه ه}}ای ش}}جرۀ6 انس}}ان اعم}}ال ب}}د و خ}}وب آن ه}}ا اس}}ت. در كت}}اب ك}}افي، ام}}ام صادق )ع( میوه های ش}}جرۀ6 وج}}ود انس}}ان را ب}}ه عن}}وان لشكرهاي عقل و جه}}ل ي}}ادآوري می کن}}د و می فرمای}}د: عق}}}ل و جه}}}ل، هرك}}}دام داراي هفت}}}اد و پنج س}}}رباز مخصوص به خود هستند و هري}}ك از آن س}}ربازها را ك}}ه خاص}}}یت های وج}}}ودي عق}}}ل و جهل ان}}}د ت}}}ا ب}}}ه آخ}}}ر مي شمارد، كه ما می بینیم آن س}}ربازها ص}}فات و اخالق

انس}}ان های جاه}}ل ب}}ه دلي}}ل ص}}فات34انس}}اني اس}}ت. بدشان جاهل شناخته شده اند. اولين صفت جه}}ل، كف}}ر و در مقابل آن ، ايمان صفت عقل اس}}ت . دومين ص}}فت جهل ، تكبر و در مقابل آن، تواضع صفت عقل است . ب}}ه همين حساب ، كليۀ6 صفات بد، از ثم}}رات جه}}ل و جاه}}ل شناخته ش}}ده و تم}}ام ص}}فات خ}}وب ، از ثم}}رات عق}}ل و عاقل دانسته شده و چون پيغمبر اس}}الم و ائم}}ۀ6 اطه}}ار مجه}}ز ب}}ه ص}}فات ني}}ك هس}}تند، ش}}جرۀ6 طيب}}ه ش}}ناخته ش}}ده اند و ب}}ني امي}}ه ك}}ه مجه}}ز ب}}ه ص}}فات ب}}د هس}}تند، شجرۀ6 خبيثه . در اين جا گناه آدم و حوا در بهش}}ت ب}}ه دو طريق معرفي شده است. يك جا فرمودند كه گن}}اه آن ه}}ا خوردن دانۀ6 گندم بوده ك}ه خ}دا آن ه}ا را از خ}وردن ن}ان

ها به وسوس}}ۀ6 ش}}يطان از آن تن}}اولگندم منع كرده و آنكرده اند كه حافظ شيرازي می گوید:

پ}}}}درم روض}}}}ۀ6 رض}}}}وان ب}}}}ه دو گن}}}}دم بف}}}}روختناخلف باشم اگر من به جوي نفروشم

در بعض}}ي اخب}}ار گفته ان}}د ك}}ه معص}}يت آدم ، حس}}ودي ب}}وده و آدم از ش}}جرۀ6 جه}}ل مي}}وه چي}}ده و خ}}ود را از بهشت ب}}رين مح}}روم ك}}رده اس}}ت . دالی}}ل عق}}ل و نقل ، موافق با حديث دوم اس}}ت و ام}}ا ح}}ديث اول ب}}ا منط}}ق عقل م}}وافقت ن}}دارد، زي}}را خالف عق}}ل اس}}ت ك}}ه خ}}دا

.21، ص 1. اصول کافی، ج 3434

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره57

ک}}ه دان}}ۀ6انسان را از مي}}وۀ6 درخت گن}}دم نهي كن}}د ب}}ا این گندم از حبوبات طيبه است كه مناسب اس}}ت خ}}دا آن را در بهش}}ت خل}}ق كن}}د و ب}}ه بن}}دگان خ}}ود روزي فرماي}}د. بره}}ان ص}}حت ح}}ديث دوم اين واقعيت اس}}ت ك}}ه هم}}ة انسان ها از زن و مرد ب}}ه دلي}}ل پ}}يروي از ه}}وا و ه}}وس خود و اتصاف به صفات شيطاني ، از نعمت ه}}ای خداون}د متعال محروم می شوند و اگر صفات نفساني خود مانند كف}}ر، حس}}د، بغض و كين}}ه را ره}}ا كنن}}د و در مق}}ابل ، ب}ا پيروي از نيروي ايمان، در جستجوي نعمت ه}}ای خداون}}د متع}}ال فع}}اليت نم}}وده و محبت ب}}ه بن}}دگان خ}}دا داش}}ته باش}}ند، در مقاب}}ل ه}}ر ص}}فتي از ص}}فات خ}}وب، دري از درهاي ثروت به روي آن ها ب}از می ش}ود و چ}}ون ص}}فات انس}}اني او كام}}ل گ}}ردد، نعمت ه}}ای خداون}}د متع}}ال هم براي او كامل و تمام می شود و در همان بهش}}تي ق}}رار می گیرد كه خداون}}د ب}}ه او وع}}ده داده اس}}ت. خداون}}د در يكي از آيات قرآن می فرماید كه اگر مردم ايمان به خدا بياورند و از مخالفت با خدا بپرهيزن}}د، دره}}اي ب}}ركت را از زمين و آسمان به روي آن ها مي گشایيم، وليكن آن ها دين خ}}دا را تك}}ذيب می کنن}}د، ب}}ه راه گن}}اه و معص}}يت می روند، ما هم آن ها را به گن}اه و معص}يت می گ}}یریم و به فق}}ر و ذلت مبتال می ک}}نیم. اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه و آي}}اتي

ک}}ه س}}بب مح}}روميتنظير آن ، برهاني است كامل بر این از نعمت های خدا، معصيت و صفات ش}}يطاني اس}}ت ك}}ه

ها ب}}ه يكي از آن ص}}فاتآدم و حوا هم مانند ساير انسان مبتال ش}}ده و نس}}بت ب}}ه مق}}ام انس}}ان های كام}}ل حس}}د ورزي}}ده، در نتيج}}ه از مق}}ام خ}}ود ت}}نزل كرده ان}}د، زي}}را ظه}}ور ص}}فت حس}}د ب}}ه اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان در براب}}ر مقامي ب}}االتر از خ}}ود ق}}رار گ}}يرد. حس}}ودي ب}}ا خ}}ود ي}}ا تفاخر بر خود، قابل ظهور نيست. خداوند آدم و ح}}وا را در برابر خمس}}ۀ6 طيب}}ه ق}}رار داد، آن ه}}ا به ج}}اي اط}}اعت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره58

رابطه شان از واليت قطع ش}}د، الزم ب}}ود،حسد ورزيدند ك}}ه از زن}}دگي بهش}}تي مح}}روم ش}}وند. از اين مقدم}}ه معناي هبوط هم ك}امال فهمي}ده می ش}ود ك}}ه هب}وط ب}ه معناي تنزل از يك صفت انس}}اني و رحم}}اني ب}}ه معن}}اي غبطه ، به يك صفت نفساني به معناي حسد بوده اس}}ت ، زيرا آدم و حوا هم صد درصد از انس}}ان های كام}}ل الهي مانند چه}}ارده معص}}وم نبوده ان}}د ك}}ه بتوانن}}د ب}}ر ص}}فات نفساني و غرايز خود غلبه كنند. آن ه}}ا ن}}يز مانن}}د س}}اير انسان ها گاه گاهي تحت تأثير هواي نفس قرار می گیرند و مرتكب گناهي می شوند هر چند كه آن گناه ترك اولي باشد. خداوند اولياء خود را كه هم}}ان انس}}ان های كام}}ل آينده بودند به آدم و حوا معرفي كرد و به آن ه}}ا دس}}تور داد كه آن انسان ها را به پيشوایي و رهبري خود انتخاب كنند و در سايۀ6 تعليمات و ت}}ربيت آن ه}}ا وظيف}}ۀ6 خ}}ود را انجام دهن}}د ت}}ا زن}}دگي آن ه}}ا در بهش}}ت ، آس}}ان و اب}}دي شود. ليكن آدم و حوا كه مقام آن انس}}ان ها را از مق}}ام

ک}}ه توس}}ل ب}}ه آن ه}}ا ج}}اي اینخود بهتر و باالتر ديدند، به بجويند و به مقام آن ه}}ا ارتق}}ا يابن}}د، تحت ت}}أثير غري}}زۀ6 حسد قرار گرفتند، به خود گرایيدند و از آن ها جدا شدند و در نتيج}}ه از بهش}}ت مح}}روم گرديدن}}د. و ممكن اس}}ت خداوند متعال كه علم به خودگرایي آن ه}}ا داش}}ت، ب}}راي

جاي خود، گن}}اه نفس}}اني اس}}ت،ظهور اين صفت كه به نم}}ونه اي در خ}}ارج بس}}ازد ت}}ا ب}}ا ظه}}ور آن نمون}}ه گن}}اه نفساني انسان آشكار شود تا خود گناه ك}}ار هم ب}}ه گن}}اه خود عارف و آشنا شود؛ مانند مواليي كه به صفت بخ}}ل بنده، خودآگ}}اهي و آش}}نايي دارد، م}}الي را در اختي}}ار او می گذارد، سپس دستور می دهد كه مق}}داري از آن م}}ال را در فالن مورد مص}}رف كن}}د ي}}ا ب}}ه فالن نف}}ر ببخش}}د. بن}}دۀ6 م}}أمور نافرم}}اني می کن}}د و بخ}}ل خ}}ود را آش}}كار می سازد. سپس موال او را مؤاخذه می کن}}د و از مق}}امي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره59

كه شايستۀ6 يك انسان سخاوتمند است تنزل می دهد. در اين جا نيز كه خداون}د متع}ال از قص}ور آدم آگ}اهي دارد، براي ظهور آن صفت نفس}}اني ، آن ه}}ا را از ن}}زديكي ب}}ه

ک}}ه آدم ودرختی معين و چيدن ميوۀ6 آن بازداش}}ت ت}}ا این حوا در اثر نزديكي به آن درخت، صفت نفساني خ}}ود را به ارتكاب گناهي در خارج آشكار سازند و خداوند بتواند آن ها را در حدي كه شايستۀ6 خود آن هاست متوق}}ف كن}}د و از ادعا به مقامي كه مناسب استعداد آن ها نيست ب}}از دارد؛ و شايد هم براي معرفي ديو نفس ك}}ه بزرگ ت}}رین دش}}من اس}}ت هي}}والیي براب}}ر آدم ظ}}اهر كن}}د ت}}ا آدم را وسوسه كند و آدم معناي دشمن وسوس}}ه گر را بفهم}}د.

قانون تعليم و تربيت چنين وسایل را الزم دارد. ک}}}ه گن}}}اه آدم و ح}}}وايكي از دالی}}}ل روش}}}ن ب}}}ر این

حسدورزي به مقام انسان كامل بوده ، ظهور توبۀ6 آن ها بر اثر توسل به خمسۀ6 طيبه است ، زيرا توب}}ه از ش}}راب

كار، شراب بوده و توب}}ه از دروغدليل است كه گناه گناه گ}}ویي ب}}وده اس}}ت . دردليل است كه گناه گناه كار، دروغ

اين جا می بینیم كه توبۀ6 آدم توسل به خمسۀ6 طيبه است و بر اثر همان توسل توبۀ6 او قب}}ول می ش}}ود. اگ}}ر گن}}اه آدم و ح}}وا گن}}دم خ}}وردن ب}}وده، الزم ب}}وده ك}}ه از گن}}دم

که در توبۀ6 آدم نامي از اين گن}}اهخوردن توبه كنند، با این نيست ، بلكه در توبۀ6 خ}}ود اع}}تراف ب}}ه عظمت آل محم}}د نموده اند و در اثر اين اعتراف، خدا به آن ها دين و كت}}اب بخشيده و در اثر پيروي از دين و كتاب ، ب}}ه آن ه}}ا وع}}دۀ6 ورود ب}}}}ه بهش}}}}ت داده اس}}}}ت . داس}}}}تان موج}}}}وديت انسان های معص}}وم در كت}}اب مك}}ارم االخالق ب}}ا دلي}}ل و

برهان يادآوري شده است .معناي هبوط آدم

و ام}}ا مس}}ئلۀ6 هب}}وط آدم در ك}}وه س}}رانديب هن}}د و کهقرارگرفتن حوا در جده از اين قرار بود كه پس از این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره60

آدم و حوا در اثر گناه خ}}ود از ح}}ال و مق}}امي ك}}ه در آن حال مستحق بهشت بودند ت}}نزل كردن}}د و نعمت بهش}}ت از آن ها سلب شد، بين خود آن ها نيز جدایي افتاد، زي}}را از جمله نعمت هایی ك}}ه الزم اس}}ت از آن دو نف}}ر س}}لب شود نعمت وجود خود آن ها ب}}راي يك}}ديگر اس}}ت . از اين جهت ، بايد ب}}ه ف}}راق يك}}ديگر مبتال ش}}وند ت}}ا ق}}در وج}}ود يكديگر را هم بشناسند. از اين رو چنان شد كه هر كدام از يكديگر جدا شده به طرفي بروند. در اين ج}}دایي ، آدم به هندوستان افتاد و حوا در جده ق}}رار گ}}رفت، زي}}را در آن زم}}ان فق}}ط هم}}ان دو نف}}ر بودن}}د ك}}ه در ك}}رۀ6 زمين زندگي می کردند، انساني غير از آن ه}}ا وج}}ود نداش}}ت و آن ها نيز به اوضاع كرۀ6 زمين آشنایي نداش}}تند و كيفيت

ک}}ه ب}}اغ بهش}}تزندگي را هم نمی دانستند. ب}}ه محض این آن ه}}ا تب}}ديل ب}}ه بياب}}ان ش}}د، از يك}}ديگر ج}}دا ش}}دند.

طور در حال جدایي ، هر ك}}دام ب}}ه جه}}تي رفتن}}د ت}}اهمان جایي كه آدم ب}}ه هندوس}}تان افت}}اد و ح}}وا در ج}}ده ق}}رار گرفت. روایت ها م}}دت ف}}راق آدم را از ح}}وا ت}}ا دويس}}ت سال گزارش داده و معل}}وم نيس}}ت وض}}ع آدم و ح}}وا در اين مدت از چه قرار ب}}وده اس}ت. اين هم}}ه حيوان}}ات در ح}}ال تنه}}ایي ب}}ه س}}ر می برن}}د و خ}}دا روزي آن ه}}ا را می رساند. براي آن ها نيز ش}}ايد ب}}ه همين كيفيت غ}}ذا و

ک}}ه بع}}د از م}}دتي گ}}ردش وروزي می رسیده است ت}}ا این حركت در كرۀ6 زمين ، دومرتب}}ه يك}}ديگر را پي}}دا كرده ان}}د. البته راهنمایي آن ها از طريق اش}}باحي ب}}ه ن}}ام فرش}}ته

طور ك}}ه در ع}}الم خ}}واب ص}}ورتي ب}}هب}}وده، زي}}را هم}}ان صورت خود انس}}ان نماي}}ان می ش}}ود و او را ب}}ه راهي و كاري راهنمایي می کند، در بي}}داري ن}}يز امك}}ان دارد ك}}ه انس}}ان ب}}ه وس}}یلۀ6 هم}}ان ص}}ورت ها ب}}ه ك}}اري و راهي راهنم}}ایي ش}}ود. آن ص}}ورت های راهنم}}ا قيافه ه}}ایي هس}}تند ك}}ه خ}}دا ب}}ه ص}}ورت انس}}ان می س}}ازد، آن ه}}ا را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره61

فرشته می نامند، به وسیلۀ6 همان صورت هایی كه انسان خيال می کن}}د انس}}اني مانن}}د خ}}ود او هس}}تند، انس}}ان را راهنم}}ایي می کنن}}د. در اين ب}}اره حض}}رت سيدالش}}هدا جمالتي می فرماید كه مؤيد همين معنا است. می فرماید ك}}ه خ}}دا وق}}تي آدم را خل}}ق ك}}رد و او را در ح}}د اعت}}دال خلقت ق}}رار داد، او را ب}}ه كم}}ك اش}}باح خمس}}ۀ6 طيب}}ه پشتيباني فرمود. آدم ب}}ه ب}}ركت اين پش}}تيباني مس}}جود

فرشتگان قرار گرفت . در اين راهنمایی ه}}ا ب}}ه وس}}یلۀ6 هم}}ان اش}}باح ، آدم از سرزمين كربال عبور كرد و در آن زمين حادثه ای ب}}رايش اتفاق افتاد. پاي آدم به سنگي برخ}}ورد ك}}رد و ب}}ه زمين افتاد، خون ريزي ک}}رد. آدم ك}}ه در ش}}دت ن}}اراحتي ق}}رار

حالت توجه و تضرع به خدا پيدا ك}}رد. در اين،گرفته بود توجه همان اشباح به نام جبرائيل او را به خمس}}ۀ6 طيب}}ه و مصيبت ام}}ام حس}}ين در آن زمين متوج}}ه كردن}}د و ب}}ه آدم گفتند كه اگر می خ}}واهی همس}}ر خ}}ود، ح}}وا را پي}}دا كني و دومرتبه به بهشت برگ}ردي، باي}د خ}دا را ب}ه ح}ق اين انسان ها قسم بدهي ، از كلماتي كه به وسیلۀ6 آن ه}}ا ب}}ه ت}}و آموخت}}ه می ش}}ود پ}}يروي ك}}ني . آدم در اث}}ر اين تعليمات ، به هدايت همان اشباح ن}}وراني ب}}ه س}}وي ج}}ده رهس}}پار ش}}د و همس}}ر خ}}ود را پي}}دا ك}}رد و بين آن ه}}ا

ارتباط برقرار شد. كلماتي ك}}ه آدم در اين ح}}ال از هم}}ان اش}}باح ن}}وراني فرا گرفت و آن را وسيلۀ6 توبۀ6 خود قرار داد، توس}}ل ب}}ه خمس}}ۀ6 طيب}}ه و آش}}نایي ب}}ه آن ه}}ا ب}}ود، زي}}را آن ه}}ا انسان های ك}}املي هس}}تند ك}}ه راه و روش آن ه}}ا هم}}ان

س}}وي خداس}}ت ك}}ه توبه ك}}اران ب}}رايخ}}ط مس}}تقيم به ظهور توبه و آشنایي به خداي خود الزم است از آن راه بروند تا بتوانند راه حقيقت و سعادت را درك كنن}}د. آدم و حوا پس از آشنایي به آن ها به وصال يكديگر رس}}يدند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره62

طور كه خدا فرزند را براي حفاظت و تربيت تحويلهمان پدر و مادر می دهد، آدم و حوا و بشريت را هم از هم}}ان ابتدا تحويل خمسۀ6 طيبه داده است تا به وسیلۀ6 آن ها به زندگي بهشتي راهنمايي شوند. اين راهنمایي ها گ}}اهي در ع}الم خ}واب و گ}}اهي در بي}}داري اتف}اق مي افت}د. در

می فرمای}}د: »م}}ا39 و 38اين جا خداوند متعال در آي}}ات بعد از قبولي و تشكيل يك زندگي دنيایي ب}ه آدم گف}تيم كه فعال در اين تبعيدگاه و زندگي دني}}ا باش}}يد. من ش}}ما را به دين و كتاب و راه س}عادت راهنم}ایي می کنم . اگ}ر

س}}وي من ح}}ركت و مط}}ابق آنش}}ما از آن راه ه}}ا ب}}ه دس}}}تورها زن}}}دگي کردي}}}د، به س}}}وي بهش}}}ت موع}}}ود

گرديد، زيرا راه بهشت راه علم و عمل است نه راهبرمی از شهر به شهر كه قطع مسافت الزم داشته باشد. خدا به آدم فرمود اگر از دين و دستورات پيروي كنيد، خوف و خطري نخواهيد ديد و اما كساني كه دين و كت}}اب م}}را تكذيب كنند عاقبت به آتش جهنم مبتال می ش}}وند ك}}ه در

آن مخلد می مانند.« مصيبت آدم و حوا اين بود ك}}ه پيش از تجرب}ۀ6 زن}دگي ، در رفاه و آسايش بهشتي قرار گرفتند. ادامۀ6 زندگي در بهشت منوط بر اين اس}ت ك}}ه در ش}عاع تعليم و ت}ربيت اولياء خدا باشند. اما آن ها از خط اطاعت منحرف شدند

و به خود و هواي نفس خود گرایيدند. خداوند بعد از بي}}ان قس}}متي از ح}}االت و زن}}دگي آدم ، خطابات خود را متوجه بني اسرائيل می کند، زي}}را اولين تحول چشمگير در زندگي بني آدم بعد از هبوط و گذشت دوران نوح و اب}}راهيم، تح}}ولي ب}}وده اس}}ت ك}}ه ب}}ا قي}}ام حضرت موسي به وجود آمده . تح}}والت پيش از آن مانن}}د ظهور نوح و ابراهيم ، تحت الش}}عاع تح}}ول موس}}ي ق}}رار گرفته و تنها ملتي كه پيش از روزگار ظهور اس}}الم ي}}ك زندگي ديني و آسماني داشتند، همان ملت يه}}ود بودن}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره63

ك}}ه ملت مس}}يح هم ش}}اخه اي از آن ش}}جره ب}}ه ش}}مار می رفتند. خداون}}د متع}}ال ك}}ه می خواه}}د افك}}ار م}}ذهبي جهان را متوج}}ه دين اس}}الم كن}}د، الزم اس}}ت ك}}ه دين و مليت بني اسرائيل را پايه و پلۀ6 عبور قرار دهد ت}}ا مانن}}د كساني كه از نردبان باال می روند و خود را به پشت ب}}ام می رس}}انند، از مليت بني اس}}رائيل و دين و كت}}اب آن ه}}ا ب}}اال رون}}د و ب}}ه دين اس}}الم آش}}نایي پي}}دا كنن}}د و ب}}رای

می گوید:40ظهور اسالم آماده شوند. لذا خداوند در آيۀ6 هایي ك}}ه ب}}ه ش}}ما دادم ي}}ادآوري»اي بني اسرائيل نعمت

كنيد و به عهدي كه با شما بسته ام وف}}ا كني}}د ت}}ا من هم بت}}}وانم ب}}}ه عه}}}د خ}}}ودم وف}}}ا كنم و از نافرم}}}اني من

بپرهيزيد.« در اين آي}}}ه ك}}}ه خداون}}}د خطاب}}}ات خ}}}ود را متوج}}}ه بني اسرائيل می کند، عهد خود را با آن ها تذكر می دهد و

ه}ا می خواه}د ك}}ه ب}ه عه}}د خ}ود وف}ا كنن}د. به ط}وراز آن جا با بني اسرائيل بستهمسلم عهدي را كه خداوند در اين

است ، همين بوده ك}}ه ب}}ه پيغم}}بر اس}}الم اعتق}}اد داش}}ته باشند و بعد از ظه}}ور پيغم}}بر اس}}الم مس}}لماني اختي}}ار كنند. به پيغم}}بر اس}الم ايم}ان بياورن}د، زي}را پيغم}}بران ، امت های خود را متوجه ظهور پيغمبر اسالم نمودند و او را ب}}ه عن}}وان آخ}}رين پيغم}}بر مع}}رفي كردن}}د. در مي}}ان پيغمبران گذشته ، تنه}}ا پيغم}}بري ك}}ه توانس}}ت در ش}}عاع مذهب خود امتي بسازد و دولتي به وج}}ود آورد حض}}رت موسي بوده است. پيغمبران ديگر مانن}}د ن}}وح و اب}راهيم فقط توانسته اند در افكار مردم انقالب فكري ب}}ه وج}}ود آورن}}د. افك}}ار و عقي}}دۀ6 م}}ردم را متوج}}ه خ}}دا و زن}}دگي آخ}}رت كنن}}د، ولي نتوانس}}ته اند در ش}}عاع دع}}وت خ}}ود دولتی ب}}ه وج}}ود آورن}}د و ق}}وانين اجتم}}اعي را در دولت خود پياده كنند. می توان گفت كه پيغم}}بران ديگ}}ر فق}}ط مكتب و تربيت به وجود آورده اند، وليكن حضرت موس}}ي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره64

و پيغم}}}بر اس}}}الم در ش}}}عاع دين خ}}}ود مكتب و دولت و تربيت ايجاد كرده ان}د. از اين رو خداون}د متع}ال از زب}ان قرآن ، ميان امت های گذشته فقط امت موسي را طرف خطاب ق}}رار می ده}}د و آن ه}}ا را ب}}ه قب}}ولي دين اس}}الم دعوت می کن}}د. امت ه}}ای ديگ}}ر مانن}}د مس}}يحيت و ع}}رب پ}}يرو اب}}راهيم ب}}وده در حاش}}يۀ6 م}}ذهب موس}}ي زن}}دگي

ك}}ه ب}}ه دين خ}}ودمی کرده ان}}د. پيغم}}بر اس}}الم پيش از آن استقالل ده}د و دول}تي ب}ه وج}ود آورد ب}ه م}ذهب يه}}ود توجه داشتند و به طرف بيت المقدس ، قبلۀ6 يه}}ود، نم}}از می خواندند. به همين مناسبت، ق}}رآن در دع}}وت جه}}اني خ}}ود، اه}}ل كت}}اب و ملت يه}}ود را ط}}رف خط}}اب ق}}رار می دهد و آن ها را دعوت به دين اسالم می کند. اگر ملت بني اسرائيل كه متن مذاهب آن روز است دين اس}الم را قبول كند، ساير مذاهب كه در حاش}يۀ6 آن هس}تند قب}ول

خواهند كرد. ، ملت بني اسرائيل را ط}}رف خط}}اب46 تا 40در آيات

ق}رار می ده}د و آن ه}}ا را متوج}ه س}وابقي ك}ه ب}ا آن ه}}ا داشته و نعمت هایي كه ب}}ه آن ه}}ا بخش}}يده می کن}}د ت}}ا از

ک}}هاين راه اثبات كند كه آن ها را دوست دارد، و براي این بتوان}}د نعمت خ}}ود را ب}}ر آن ه}}ا كام}}ل کن}}د، دين مق}}دس اسالم را براي تكامل مذهب آن ها ب}}ه وج}}ود آورده ت}}ا در شعاع تكامل دين، نعمت خود را بر آن ها تمام كن}}د، زي}}را تنه}}}ا مل}}}تی ك}}}ه از طري}}}ق راهنمایی ه}}}ای م}}}ذهب و پيغم}}بران ، در انتظ}}ار ظه}}ور پيغم}}بر اس}}الم بودن}}د ملت بني اسرائيل بودند. تمام پيغمبران برجستۀ6 بني اسرائيل پيروان خود را در انتظار ظه}}ور آخ}}رين پيغم}}بر از اوالد اسماعيل ، فرزند ابراهيم، قرار داده بودند. در اين آي}}ات شريفه، آن ها را متوجه نعمت های دين و تمدني می کن}}د كه به آن ه}}ا بخش}}يده و عه}}دي را ك}}ه ب}}ا آن ه}}ا در مي}}ان گذاشته )با ظهور آخرين پيغمبر، مسلماني اختيار كنن}}د(

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره65

ب}}ه ي}}اد آن ه}}ا می آورد و می گوی}}د: »اي بني اس}}رائيل! نعمتي كه به شما بخشيده ام يادآوري كني}}د و ب}}ه عه}}دي كه با شما بسته ام وفا كنيد تا من هم بت}}وانم ب}}ه عه}}دي كه با شما بسته ام )تكمي}}ل دين و نعمت ( وف}}ا كنم . و از مخالفت با من بترسيد، زيرا سرنوشت و مق}}درات ش}}ما به دست من است . اگر من نتوانم شما را به خوش}}بختي و سعادت بكش}}انم، ديگ}}ر هيچ ق}}درتي نخواه}}د توانس}}ت شما را خوشبخت كند. به دين و كتابي كه بر محمد نازل كردم ايمان بياوريد، می بینید كه دين محم}}د و كت}}اب او، يه}}}وديت و روش پيغم}}}بران بني اس}}}رائيل را تص}}}ديق می کند و آن را در حمايت خود می پروراند. پس شما ك}}ه بايد اولين طايفۀ6 مسلمان باشيد، اولين كسانی هس}}تید كه به دين اسالم كافر می شوید. چنين دين بزرگي را به به}}اي ان}}دك نفروش}}يد و اين زن}}دگي پس}}ت دني}}ا را ب}}ا فروش دين اسالم خريداري نكنيد. از من كه خداي ش}}ما و خداي مسلمانان و خداي تمامي عالم هستم بپرهيزيد. حق را به لباس باطل نپوشيد و چنين دين پ}}اكيزه را ك}}ه مط}}ابق بش}}ارات پيغم}}بران اس}}ت ، ب}}ا تبليغ}}ات خالف حقيقت ، باطل جل}}وه ندهي}}د. تعریف ه}}ایی ك}}ه در كت}}اب شما از اسالم و پيغمبر اسالم شده كتم}}ان نكني}}د و ملت عوام را از پذيرش چنين دين پ}}اكي مح}}روم ننمایي}}د، ب}}ا

که شما از طريق كتاب خود می دانید كه پيغمبر اسالماین همان پيغمبري اس}}ت ك}}ه در كت}}اب ش}}ما ش}}ناخته ش}}ده . بيایي}}د در ش}}عاع مس}}لماني هم}}راه مس}}لمانان نم}}از بپ}}ا داريد و زكات بدهيد و همراه مسلمانان در مس}}جد آن ه}}ا ركوع و سجود بجا آوريد. آيا اين درست اس}}ت ك}}ه ش}}ما علماي يهود پيروان و وابستگان خود را ام}}ر ب}}ه اتح}}اد و همكاري نمایيد ولي خود را از نظام وحدت و همكاري با

ک}}ه كت}}اب دي}}ني خ}}ود رااولي}}اء خ}}دا خ}}ارج کني}}د، ب}}ا این می خوانید و می دانید ك}}ه هم}ه ج}ا م}ردم را از تفرق}ه و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره66

اختالف برح}}}ذر می دارد. آي}}}ا عق}}}ل خ}}}ود را ب}}}ه ك}}}ار نمی اندازید كه چگونه چنين منافع و مصالح بزرگي را در پن}}اه وح}}دت ب}}ا مس}}لمانان از دس}}ت می دهی}}د. ش}}ما بني اس}}رائيل و مس}}لمانان و تم}}ام بن}}دگان خ}}دا اگ}}ر در مقابل حادثۀ6 جنگي و غيرجنگي در خود احس}}اس ض}}عف و ناتواني كردي}}د، ب}}ه وس}}یلۀ6 ص}}بر و نم}}از از خ}}دا كم}}ك بخواهي}}د، گرچ}}ه كمك خ}}واهي ب}}ه اين طري}}ق، وظيف}}ۀ6

که انس}}ان ايم}}انبسيار سنگينی است، توقف دارد بر این درك حقيقت ،. ب}}ه خ}}دا داش}}ته و عظمت او را درك كند

قدرت عق}}ل و اس}}تعداد الزم دارد. ل}}ذا،ايمان الزم دارد كمك خواهي از خدا به وسیلۀ6 صبر و نم}}از ممكن نيس}}ت

انس}}ان هایی ك}}ه، مگر براي انس}}ان های خاض}}ع و خاش}}ع عقيده به مالقات خدا دارند و می دانند كه زن}}دگي آن ه}}ا

طور ادام}}هدر مسير تكامل و تحول در دنيا و آخرت همان دارد تا زماني كه خود را با خداي خود در حال مالق}}ات و مواجهه ببينند و عقيده دارن}د ك}}ه ب}ه خ}داي خ}}ود رج}وع

خواهند كرد.« اين چند آي}}ه و آي}}اتي نظ}}ير آن ، نك}}ات بس}}يار علمي و ب}}زرگي را درب}}ردارد ك}}ه مرب}}وط ب}}ه ب}}روز اس}}تعداد و پيدايش تكامل در وجود انسان است . اولين قس}}مت آن ، موضوع كمك خواهي از خدا به وسیلۀ6 صبر و نماز اس}}ت . دومين قس}}}}مت، س}}}}نگيني اين كمك خ}}}}واهي ب}}}}رای انسان های غيرمؤمن. سومين قسمت ، ارتباط خض}}وع وخشوع با درك زندگي آخرت و ايمان به لقاء پروردگار.

درمورد بحث اول ، خداوند متع}}ال در ض}}من اس}}تعانت ، انس}}ان را متوج}}ه ب}}ه حقيقت نم}}از می کن}}د. می خواه}}د بفرمايد كه نماز به معني ارتباط انسان مؤمن به خ}}دا و فيض خواهي از او است. نم}}از ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان فق}}ير، محت}}اج و ن}}اقص، ب}}ا خ}}داي غ}}ني كام}}ل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره67

روبه رو می شود و رفع نواقص وجودي و پي}}دايش كم}}الو بي نيازي خود را از او می خواهد.

خداون}}د متع}}ال در خلقت انس}}ان ، نمون}}ۀ6 مختص}}ري از كماالت به وديعه گذاشته است. از علم ، ق}درت ، بص}يرت و بينایي ، نمونه اي كوچك ب}}ه انس}}ان داده و دس}}تور داده براي تكامل آن نمونه ها به خداي خ}}ود مراجع}}ه كن}}د و از او بخواهد كه بصيرت ، بينایي ، علم و ق}}درت او را كام}}ل کند و بندۀ6 خود را به اسماء و صفات خود مجهز ك}}رده و او را به ج}}ایي برس}}اند ك}}ه مانن}}د خ}}دا بدان}}د و بتوان}}د و بص}}يرت و بين}}ایي پي}}دا كن}}د. پي}}دايش چ}}نين ق}}درت ها و كم}}االت ، توق}}ف ب}}ر اس}}تعانت دارد ك}}ه ب}}ه وس}}یلۀ6 نم}}از حاصل می شود. نماز به حال ارتباط، خواهش ، و خض}}وع

طور ك}}}ه آن چه داريم از خ}}}داو خش}}}وع اس}}}ت. هم}}}ان گ}}رفته ايم، آن چ}}ه هم ت}}ا اب}}د الزم داريم باي}}د از خ}}دا

بطلبيم و راه اين خواهش و نيايش فقط نماز است . و اما بحث دوم ، سنگينی نماز براي انس}}ان غ}}يرمؤمن و سادگي آن براي انسان م}}ؤمن اس}}ت. اين را مي دانيم تنها چيزي كه انسان را قادر به تحمل رنج و مش}}قت در انجام كارها می کند، هدف گيري در كاره}}ا و آش}}نایي ب}}ه ظهور نتيجه در انجام كار است . يكي از كارهاي مشكل ب}}راي انس}}ان ، اق}}دام ب}}ه ك}}اري اس}}ت ك}}ه در انج}}ام آن ن}}تيجه اي مش}}اهده نمی کن}}د و نمی توان}}د در انج}}ام آن ه}}دفي داش}}ته باش}}د. نم}}از و دع}}ا و س}}اير عبادت ه}}ا، كارهایي است ك}}ه نت}}ايج آن ب}}روز ق}}درت و اس}}تعداد در وجود انسان و پي}}دايش ص}}فات كام}}ل از طري}}ق افاض}}ۀ6 فيض خداست. درك ي}}ك چ}}نين نت}}ايجي ك}}ه بتوان}}د آن را هدف خود قرار دهد متوقف بر درك زندگي آخرت اس}}ت تا با اين ادراكات بداند كه دنيا كش}}ت گاه ع}}الم آخ}}رت و

بع}}د از46 آخرت، روز پيدايش محصول است . لذا در آيۀ6 آن می فرماید: »خاشعين كساني هس}}تند ك}}ه عقي}}ده ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره68

مالق}}ات خ}}دا دارن}}د و می دانن}}د ك}}ه در مس}}ير زن}}دگي به س}}وي او خواهن}}د رفت.« يع}}ني فاس}}ق ك}}ه چ}}نين عقيده اي ندارد، در نماز و عب}}ادت بي ه}}دف اس}}ت و اين بي هدفي ، نماز و عبادت را ب}}ر او س}}نگين می کن}}د و ام}}ا مؤمن كه هدف آخرتي دارد، خواندن نماز براي او س}}اده

و آسان است . ، بني اس}}رائيل را ط}}رف خط}}اب ق}}رار47ب}}از در آي}}ۀ6

می دهد و يكي از نعمت های بزرگ ديگر خود را ي}}ادآوري ج}}ا ك}}ه ممكن اس}}ت اينو آن ها را متوج}}ه می کن}}د، ت}}ا آن

نعمت بزرگ را براي خود حفظ كنن}}د و آن نعمت ب}}زرگ ،فضيلت و برتري آن ها بر اهل عالم است .

اين را می دانیم كه در دني}}اي پيش از ظه}}ور اس}}الم و پيش از ظهور حضرت عيسي ، تنه}}ا مل}}تي ك}}ه در ش}}عاع تعليم}}ات پيغم}}بران، ص}}احب دين آس}}ماني بودن}}د، ملت بني اس}}رائيل و اوالد يعق}}وب از نس}}ل حض}}رت اب}}راهيم بودند كه به دليل همان تعلیمات ، از ساير جهاني}}ان برت}}ر و باالتر ش}}ناخته ش}}دند. خداون}}د پادش}}اهان و پيغم}}بران بزرگي از آن ها به وجود آورد و به وس}}یلۀ6 آن ه}}ا ص}}احب تمدن و نبوت مانند موسي و داني}}ال و داوود و س}}ليمان و امثال آن ها شدند. مالك اين فض}}يلت و برت}}ري ، هم}}ان اح}}ترام ب}}ه مق}}ام خ}}دا و پيغم}}بران و پ}}يروي از كت}}اب آسماني بود، وليكن آن ها در تش}}خيص مالك فض}}يلت ب}}ه

ک}}ه از نس}}لاش}}تباه افتادن}}د. خي}}ال كردن}}د ب}}ه دلي}}ل این حضرت ابراهيم و يعقوب هستند برتري پيدا كرده اند ن}}ه

که اهل ايمان و فضيلت باشند، و چ}}ون مالك به دليل این اول يعني انتساب آن ها در هر حال محفوظ بود، خود را برتر و باالتر می دانستند، هرچند ك}}ه ظ}}الم و جنايت ك}}ار باش}}ند. ب}}ه همين مناس}}بت، پيغم}}بران و بن}}دگان خ}}دا را می کش}}}تند و ملت ه}}}ای ض}}}عيف را ب}}}ه خ}}}اك و خ}}}ون می کشیدند و باز هم خود را اهل بهشت و مقرب درگ}}اه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره69

خ}}دا می دانس}}تند، و ب}}ه دلي}}ل همين اش}}تباه و جناي}}ات فراواني كه از آن ها سر زد، خداوند بر آن ها غض}}ب ك}}رد و آن ها را در رديف ساير كفار و بلك}}ه پس}}ت تر از آن ه}}ا ق}رار داد ت}ا بدانن}}د ك}}ه مالك برت}ري ، ايم}ان و ع}دالت و حرمت به مردم است ن}}ه ظلم و س}}تم و قت}}ل و جن}}ايت .

مي فرمايد: از روز قي}}امت بترس}}يد ك}}ه در48لذا در آيۀ6 آن روز حس}}ب و نس}}ب مط}}رح نيس}}ت . آن روز پ}}دران

جاي پسران يا پسران به جاي پ}}درانحاضر نيستند كه به مج}}ازات ش}}وند. اگ}}ر پس}}ر ب}}د باش}}د، ب}}ار گن}}اه خ}}ود را می کش}}د و اگ}}ر پ}}در ب}}د باش}}د، همچ}}نين . نتيج}}ۀ6 اعم}}ال

گ}}ردد. ب}}ه دلي}}ل فض}}يلت پ}}درانهركسي به خود او برمي نمی ش}}ود از رذيلت پس}}ران ص}}رف نظر ك}}رد و در براب}}ر جنايات ، جريمه گرفت . همين ط}}ور نمی ش}}ود ب}}ه س}}زاي عمل گناه كاري ، بي گناهي را مج}}ازات ک}}رد، زي}}را نتيج}}ۀ6 هر عمل به همان عم}}ل و ص}}احب عم}}ل مرب}}وط اس}}ت .

جاي شماممكن نيست شما به مردم ستم كنيد و من به مبغوض و مورد شكايت مردم واقع شوم ، يا ش}}ما خل}}ف

ک}}هوعده كني}}د و من به ج}}اي ش}}ما بي اعتب}}ار گ}}ردم و این زاده هستيد، دروغ و ظلم وچون شما پيغمبرزاده يا امام

س}}تم ش}}ما بي اث}}ر و ب}}دون مفس}}ده باش}}د. گن}}اه از ه}}ر ك}}اري باش}}د مفس}}ده دارد، هرچن}}د ص}}احب گن}}اه ،گناه

پيغم}}بران ، امام ه}}ا ي}}ا ب}}االتر از آن ه}}ا، خ}}دا باش}}د. پس هركس كه به كفر و گناه مبتال باشد مفاسد كفر و گن}}اه را می بین}}د. ش}}ما بني اس}}رائيل اگرچ}}ه اوالد اب}}راهيم هستيد وليكن در اثر كفر و گن}}اه ب}}ه سرنوش}}ت كف}}ار و

نصرت خ}}دا ش}}امل ح}}ال ش}}ما،كاران خواهيد رسيدگناهنخواهد شد.

»به ياد آوريد روزي را ك}ه زي}ر ش}كنجۀ6 فرع}ون ق}رار داشتيد آن ها شما را به سخت ترین عذاب آزار می دادن}}د. مردان شما را می کش}}تند و زن}}ان ش}}ما را ب}}راي خ}}دمت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره70

نگاه می داشتند، پسران نوزاد را در برابر چشم مادر ذبح می کردند. بالي بزرگي به شما رو آورده بود و به وسیلۀ6 پيغمبري به ن}}ام موس}}ي ش}}ما را از آن ش}}كنجه و ع}}ذاب نجات داديم . ما بوديم كه سر راه شما در طريق نجات و فرار از فرعون دريا را شكافتيم و از دريا راه براي شما باز كرديم ؛ از آن راه شما را عبور داديم و دش}}من ش}}ما فرعون را غرق ك}}رديم. و م}}ا ب}}وديم ك}}ه ب}}ه موس}}ي در كوه طور وعده داديم ؛ ب}}ه وس}}یلۀ6 او كت}}اب و ش}}ريعت و دين ق}}انون ب}}ه ش}}ما بخش}}يديم ولي ش}}ما روي جه}}ل و س}}}}فاهت در هم}}}}ان چه}}}}ل روز غيبت موس}}}}ی ب}}}}ه گوساله پرستي افتاديد و ب}}ه ج}}اي توحي}}د، ش}}رك اختي}}ار نموديد تا اين اندازه به خود ستم كرديد. ولي م}}ا بع}}د از مراجعت موسي از كوه طور از گناه شرك شما گذشتيم و به وسیلۀ6 موسي براي شما كتاب و شريعت و دانش و مكتب به وجود آورديم، شايد هدايت شويد و از س}}فاهت و ناداني نجات پيدا كنيد. موسي به قوم خود گفت : شما ك}}ه از توحي}}د برگش}}تيد و ب}}ه گوساله پرس}}تي افتادي}}د

به خود ستم كرديد. اين هواي نفس ش}}ما،مشرك شديد بود كه ب}}ه اين ك}}ار وادارت}}ان ك}}رد. ه}}واي نفس خ}}ود را بكشيد و به سوي خ}}داي آفرينن}}ده توب}}ه كني}}د. اين روش گريز از هواي نفس به س}}وي خ}}دا، ن}}زد خ}}دا ب}}راي ش}}ما

كارت}}ان اص}}الح و لط}}ف خ}}دا،به}}تر اس}}ت . ب}}ا اين توبه شامل حال ش}ما می ش}ود، زي}را انس}}ان در خ}ط گن}}اه و معص}}يت از لط}}ف خ}}دا مح}}روم می ش}}ود. خداون}}د راهي ندارد كه فيض خود را به انس}}ان گناه ك}}ار برس}}اند. او از دايرۀ6 واليت و اختيارات خدا خارج ش}}ده و اس}}ير نفس و ش}}يطان ش}}ده اس}}ت. در اين ح}}ال ، خ}}دا او را ب}}ه خ}}ود وامي گذارد و شياطين او را ب}}ه ه}}ر ج}}ایي ك}}ه بخواهن}}د

س}}وي خ}}دامی برن}}د، ولي اگ}}ر از خ}}ط كف}}ر و گن}}اه ب}}ه برگردد، مانن}}د آئينه اي اس}ت ك}}ه در براب}ر ت}ابش آفت}اب

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره71

قرار گيرد، قهرا نور خورشيد در آن منعكس می گ}}ردد و روشن می شود. ل}}ذا در اين آي}}ه خداون}}د می فرمای}}د ك}}ه نتيجۀ6 قتل هواي نفس و توبه اين اس}}ت ك}}ه لط}}ف خ}}دا ش}}امل ح}}ال ش}}ما ش}}ود ك}}ه او توبه پ}}ذير و مهرب}}ان

35است .« ، يكي ديگ}}ر از آي}}ات ق}}درت و عظمت55و باز در آی}}ۀ6

خ}}ود را ب}}ه نظ}}ر بني اس}}رائيل می آورد، ش}}ايد ب}}ه اين وسيله لطف خدا و قدرت او را درب}}ارۀ6 خ}}ود درك كنن}}د، زيرا هر ملتي كه بيش}}تر ش}}اهد آي}}ات و معج}}زات باش}}د، آسان تر مسئلۀ6 توحيد و قدرت خدا را درك می کند و خدا را زودتر از ديگران می شناسد. به بني اسرائيل می گوی}}د كه شما از پيغمبر خود خواهش كرديد خ}}دا را آش}}كار ب}}ه شما نشان ده}}د. چق}}در جاه}}ل بودي}د و بي ادبان}ه ح}}رف زديد. گمان كرديد خدا موجودي است در اختي}}ار موس}}ي كه او را به هركس بخواه}}د نش}}ان مي ده}}د و از ه}}ركس بخواهد پنهان می دارد. در اين جا خدا را موجودي كوچ}}ك و ضعيف فرض كرديد و از موسي خواستيد ك}}ه او را ب}}ه

که به خود اجازه داديد به حضورشما نشان دهد. ديگر این خ}}دا برس}}يد و او را از نزدي}}ك ببينی}}د. در نتيج}}ۀ6 هم}}ان جسارت، صاعقۀ6 آسماني ن}}ازل ش}}د و ش}}ما را كش}}ت و ش}}ما خ}}ود آن ص}}اعقه را می دیدی}}د ك}}ه در اث}}ر تقاض}}اي بي جا چگونه نازل شد و شما را نابود ك}}رد. ولي خداون}}د ش}}ما را بع}}د از م}}رگ زن}}ده ك}}رد و ب}}ه ش}}هر و ديارت}}ان برگرداني}}د ش}}ايد ك}}ه اين حي}}ات بع}}د از م}}رگ را منظ}}ور داشته باشيد و شكر خدا را بجا آوريد. در بياب}}اني ك}}ه در حيرت و سرگرداني بودید، خان}}ه و زن}}دگي خ}}ود را ت}}رك كرده و فرار كرده بوديد، خداوند ابرها را سايه بان ش}}ما ق}}رار داده ب}}ود ت}}ا از ت}}ابش و س}}وزش آفت}}اب محف}}وظ باشيد و براي شما غذاي آسماني به نام »من و سلوي »

.54 تا 49. ترجمۀ6 آیات 3535

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره72

نازل كرد و شما را از گرسنگي نجات داد. اج}}ازه داد ك}}ه بدون زحمت از روزی های طيب و ط}}اهر اس}}تفاده كني}}د وليكن ش}ما ب}ه آن غ}}ذاي آس}ماني اع}تراض كردي}}د و از موسي خيار و سير و پي}}از خواس}}تيد، در نتيج}}ه از نعمت آسماني محروم شديد. به ما ظلم نكردي}}د بلك}}ه ب}}ه خ}}ود ستم كرديد كه از نعمت خدا محروم شديد و با هم}}ۀ6 اين معصیت ها لطف خدا از سر شما كوت}}اه نش}}د. اج}}ازه داد كه براي شما تم}}دن و دول}تي ب}ه وج}}ود آي}}د و اس}}تقالل ملي پيدا كنيد. به شما اجازه داد كه براي تشكيل دولت ، سرزمين آبا و اج}}داد خ}}ود ب}}ه ن}}ام فلس}}طين را تص}}رف كنيد تا مرز دولت و سلطنت شما باشد. به موسي وعده داد كه با ق}}وم خ}}ود ب}}ه جن}}گ عمالق}}ه ب}}رود و س}}رزمين

ک}}ه ش}}ما را درشامات را بگيرد. در اولين مرتبه براي این دايرۀ6 واليت خود قرار دهد و بتوانيد از او كم}}ك بگيري}}د، دري از مسجد به نام باب حطه باز كرد و به شما دستور داد که به حال سجده از آن در، داخل مس}}جد ش}}ويد و در

خدايا گناه م}}االلهم حط عنا الذنوب ، سجدۀ6 خود بگویيد: که آن در، در رحمت خدا بود كه به سويرا پاك كن . با این

شما باز شده بود و ش}}ما اگ}}ر ب}}ه ح}}ال تس}}ليم و انقي}}اد شديد.وارد می شدید، از لطف و عنايت خدا برخوردار مي

شما آن دستور را به مسخره گرفتيد و آن جمل}}ۀ6 دع}}ا را به جملۀ6 ديگر تبديل كرديد. در نتيجه ع}ده اي از ش}}ما ك}}ه قانون خدا را مسخره كردند و جملۀ6 دعا را عوض كردن}}د و ب}}ه ح}}ال تس}}ليم از آن در وارد نش}}دند، ب}}ه خ}}ود س}}تم كردند و مشمول عذاب الهي قرار گرفتن}}د و خداون}}د ب}}ه كساني كه تسليم شدند وعده داده بود از خطاهاي آن ها بگذرد و از لطف خود به آن ها بيش}}تر و زي}}ادتر م}}رحمت

مرب}}وط ب}}ه بني اس}}رائيل57 ت}}ا 38ج}}ا آي}}ات كن}}د. ت}}ا اين ترجمه شد. اين آيات در توضيح و تفس}ير اخالق و ت}اريخ بني اسرائيل نازل ش}}ده اس}}ت ، وليكن خداون}}د در ض}}من

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره73

همين آيات ، هر مل}}تي را ك}}ه داراي چ}}نين اخالقي باش}}دمحكوم می کند.

نكات قابل توجه در اين آيات به قرار زير است : . به عهد خدا وفا كنيد و فقط از خدا بترسيد. 1 . حق را بر خالف حقيقت جلوه ندهيد و آن را كتمان2

نكنيد.. از صبر و نماز كمك بخواهيد.3 . مالك فض}}يلت و برت}}ري خ}}ود را بشناس}}يد و ب}}راي4

هميشه آن مالك را حفظ كنيد. . روز قيامت حسب و نس}}ب مط}}رح نيس}}ت . گن}}اه از5

هركس سر زند مفسده دارد، به صاحب گناه برمي گردد. . تبديل نعمت آسماني به نعمت زمين و نمونۀ6 آن در6

اسالم. . براي نجات از ش}}رك و گن}}اه ، نفس خ}}ود را بكش}}يد7

)نمونۀ6 گوساله پرستي در اسالم(. . سرگرداني در بيابان و نمونۀ6 آن در اسالم .8. باب حطۀ6 بني اسرائيل و نمونۀ6 آن در اسالم . 9

57 تا 38 در آيات هتوضيح نكات نه گان اين را بايد بدانيم كه خداوند ش}}خص اس}}ت ن}}ه ش}}يء. استفاده از شخص با شيء فرق دارد. استفاده از اشياء از طريق حاكميت است، اس}تفاده از اش}}خاص از طري}ق جلب رضايت . اس}}تفاده از اش}}ياء مانن}}د اس}}تفاده از آب ، خاك ، حيوانات و هر چ}}يزي س}}واي انس}}ان ك}}ه از طري}}ق قدرت و تس}}لط، اش}}ياء را ب}}ه دس}}ت می آوریم و كش}}ف می کنیم. استفاده از اشخاص مانن}}د اس}}تفاده از م}}ال و ثروت آن ها كه فقط از طريق وفاي به معاهدات و جلب رضايت آن ه}}ا ممكن اس}}ت. باي}}د ب}}دانيم خداون}}د ش}}خص است ، با بندگان خود معاهدت دارد كه انسان ها از طريق وفاي به عهد الهي می توانند رضايت او را جلب ک}}رده و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره74

از لطف و كرم او بهره مند شوند. عهدي ك}}ه بين خ}}دا و انسان به وجود آمده ، به نام دين شناخته می شود كه ب}}ه وسیلۀ6 پيغمبران و كت}}اب آس}}ماني ب}}ه م}}ردم ابالغ ش}}ده است. در رأس آن معاهدات، اخالص به خدا و نفي شرك و خودداري از گناهان كب}}يره مانن}}د قت}}ل نفس و عق}}وق والدين است. انساني كه خدا را اطاعت كند و از گناهان كبيره بپرهيزد، رض}}ايت خ}}دا را جلب ک}}رده ، می توان}}د از قدرت و نعمت او استفاده کند. عهد خدا به انس}}ان ها در

انج}}ام وظ}}ايف مس}}لماني در ش}}عاع واليت علي،اسالم بن ابيطالب است.

در شمارۀ6 دوم يادآوري می کند ك}}ه ح}}ق را ب}}ه ص}}ورت باط}}ل جل}}وه ندهي}}د و آن را كتم}}ان نكني}}د. در اين آي}}ه منافق و رياكار را طرف خطاب و عتاب قرار می ده}}د و

به آن ها می گوید حق را به لباس باطل جلوه ندهید. رياكاران گاهي حق را در لباس باطل ظاهر می سازند

كه در ضمن تعليمات و تبليغات ، اط}}اعت پيغم}}بران چنان و اولياء خدا را واجب و ضروري نمی دانند و گاهي باطل

كه در ض}}من تبليغ}}اترا به لباس حق جلوه می دهند چنان اطاعت خ}}ود را ح}}ق جل}}وه می دهن}}د و خ}}ود را در مق}}ام پيغمبران و پيشوايان آسماني ق}}رار می دهن}}د. در ض}}من اين آيات دستور می ده}}د ك}}ه ب}}راي م}}وفقيت در انج}}ام كارها و رسيدن به مقصد از صبر و نماز كم}}ك بخواهي}}د. معن}}اي كمك خ}}واهي از نم}}از همين اس}ت ك}}ه انس}}ان در حال نماز ارتباط به خدا پيدا می کند و از او كس}}ب ن}}يرو و قدرت می نماید. نماز به معناي ارتباط پي}}دا ك}}ردن ب}}ه خداي متعال و تقاضاي كمك از او است. نم}}از را اگ}}ر از ابتدا تا انتها تعريف كنيم، عملي است كه انس}}ان ض}}من حمد و ثناي الهي و احترام به مق}}ام رب}}وبيت او، ح}}وائج خ}}ود را ب}}ه پيش}}گاه الهي عرض}}ه می دارد و از او ب}}راي موفقيت در كارها كمك می خواهد. خداوند متعال وع}}ده

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره75

داده كه هركس از او چيزي بخواهد، دع}}وت او را اج}}ابت نمايد و او را به مقصد برساند. البته بعد از تقاضا، ص}}بر الزم است تا نتيجه حاصل شود. ص}}بر و نم}}از، در ض}}من بعضي از اخبار و روايات ، به نبوت و واليت تفسير ش}}ده

انس}}ان ض}}من اس}}تقامت، است. بر اساس همين تفسير در داي}}رۀ6 اس}}الم ک}}ه ش}}أن نب}}وت اس}}ت، باي}}د در ش}}عاع هدايت امام انج}}ام وظيف}}ه كن}}د ت}}ا ب}}ه مقاص}}د م}}ادي و معنوي خود برسد، زيرا بهترين چيزها پيش از انجام هر كاري، تهي}}ۀ6 نقش}}ۀ6 آن عم}}ل اس}}ت. عملي ك}}ه ب}}رخالف نقشه انجام گيرد مانند خانه سازي در مسير سيل است ک}}ه ب}}ه زودي منه}}دم ش}}ده و ب}}راي ص}}احب خ}}ود ب}}اعث

طلب،ندامت می گردد. پس معناي كمك خ}}واهي از ام}}ام هدايت و نقشۀ6 عمل است و معناي استعانت از پيغم}}بر، ورود به مسلماني و تظاهر به اسالم براي حفظ ج}}ان و مال اس}ت ت}ا بتوان}د آزادان}ه فع}اليت كن}}د و ب}ه حقيقت برسد. طبق راهنمایي قرآن، انسان ها از طريق نماز كه رمز استعانت و استمداد از خدا در شعاع هدايت از ام}}ام

است می توانند به تكامل علمي و ايماني نايل شوند. در قسمت چهارم از اين آيات ، به بني اسرائيل هشدار می دهد ك}}ه مالك فض}}يلت و برت}}ري خ}}ود را بشناس}}ند و براي حسب و نسب خ}}ود ارزش}}ي قائ}}ل نش}}وند. يكي از اش}}تباهات ب}}زرگ ملت ه}}ا و به خص}}وص بني اس}}رائيل و بسياري از مسلمانان، افتخار به حسب و نسب است كه خود را به دليل پيغمبرزادگي و امام زادگي و شاه زادگي، مستحق مقام امام و پيغمبر و پادشاه می دانن}}د و همين دليل را براي نجات از عذاب های دنيا و آخرت و ورود ب}}ه

که اهل فض}}يلت و تق}}ويبهشت كافي می دانند بدون این ک}}ه از نس}}ل اب}}راهيم وباشند. بني اسرائيل ب}}ه دلي}}ل این

يعقوب هس}}تند، خ}}ود را وارث بهش}}ت می دانن}}د و س}اير ملت ه}}}ا را مح}}}روم از دين خ}}}دا و ورود ب}}}ه بهش}}}ت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره76

می شناس}}ند و می گوین}}د ک}}ه خداون}}د بهش}}ت را ب}}راي ابراهيم و اوالد او آفريده و در انحصار آن ها قرار داده و ساير ملت ها فقط از طريق وابستگي به يهود، در شعاع ه}}دايت و ش}}فاعت آن ه}}ا داخ}}ل بهش}}ت می ش}}وند و در بهشت به جاي نوكران و رعاياي آن ها خواهند بود. آن ها دين خدا و بهشت را مانند مال و ثروت دنيا می دانند ك}}ه فقط به فرزندان مالك مال منتقل می شود هر چن}}د ك}}ه اهليت و لياقت ضبط آن را نداشته باشند. آن ها بهش}}ت را ملك مطل}}ق اب}}راهيم و يعق}}وب می دانن}}د و فرزن}}دان ابراهيم و يعقوب را وارث بهشت و دين پدر می شناسند و می گویند ساير ملت ها در ص}}ورتي ك}}ه مت}}دين ب}}ه دين ابراهيم باشند به عنوان غالم و كنيز آن ه}}ا وارد بهش}}ت می شوند. خداوند در اين آيات به آن ها تذكر می ده}}د ك}}ه مالك فضيلت و مالكيت بهشت ، حس}}ب و نس}}ب نيس}}ت . بهشت مانند مال و ثروت دنيا نيست كه از طريق وراثت منتقل به فرزن}}دان ش}}ود بلك}}ه مالك فض}}يلت و م}}الكيت بهشت ، عقل و ايمان است كه هركس كاسب آن شود و در دنيا كسب فضيلت و ايمان كن}}د، ب}}ر اس}}اس آن وارث بهشت می شود. در دايرۀ6 سلطنت و عدالت الهي حسب و نسب لغو است. در صورتي فرزندان می توانند هم}}راه پدر و مادر باايمان وارد بهش}}ت ش}}وند ك}}ه از فض}}يلت و ايمان آن ها بهره من}}د باش}}ند و علم و اخالق آن ه}}ا را ب}}ه ارث ببرند. اگر از ايمان و فض}}يلت پ}}در نص}}يبي نداش}}ته باشند و كافر از دني}}ا برون}د، ب}ه سرنوش}ت س}اير كف}ار مبتال می شوند و از بهشت پ}}در و م}}ادر باايم}}ان نص}}يبي

ندارند. موضوع ششم در اين آيات ، تبديل نعمت های آس}}ماني به نعمت های زميني و نمون}}ۀ6 آن در اس}}الم اس}}ت . ق}}وم بني اسرائيل كه به همراه موسي از مصر خ}}ارج ش}}ده و

س}}وي فلس}}طين از درياي سرخ گذشتند، قرار بود كه به

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره77

و اورش}}ليم برون}}د و ب}}ا جن}}گ و مب}}ارزه فلس}}طين را از عمالقه بگيرن}د. موس}ي ب}ه آن ه}ا گفت ك}}ه آم}ادۀ6 جن}گ شوند. خدایي كه ش}}ما را از دري}}ا عب}}ور داد می توان}}د در جنگ با عمالقه شما را ياري دهد و پيروز گرداند، وليكن آن ها كه اساسا م}}ردمي ض}}عيف النفس بودن}}د و ت}}ازه از

ها نجات يافته بودند، براي جنگ وسلطۀ6 فرعون و قبطي ک}}ه آزاد زن}}دگي نك}}ردهمب}}ارزه آم}}اده نبودن}}د. ب}}راي این

بودند، به موسي گفتند كه تو و برادرت هارون ب}}ه جن}}گ برويد، ما همين جا در بيابان هستيم . وق}}تي ك}}ه ش}}هر را

آماده كرديد ما سر سفره حاضر می شویم. موس}}ي ك}}ه در آن ه}}ا ض}}عف و سس}}تي مش}}اهده ك}}رد دانست كه براي جنگ با عمالقه و تص}}رف فلس}}طين ب}}ه مرداني جنگجو و سلحشور احتي}}اج دارد. الزم اس}}ت ك}}ه نسل موجود از بين بروند و نسل آيندۀ6 آن ها براي جن}}گ و مبارزه تربيت شوند. به همين مناسبت مق}}در ش}}د ك}}ه براي پيدايش نس}}ل جدي}}د در بياب}}ان زن}}دگي كنن}}د، زي}}را برگش}}ت ب}}ه مص}}ر ب}}راي آن ه}}ا ممكن نب}}ود و تص}}رف فلسطين هم احتياج به جنگ داشت و آن ه}}ا ب}}راي جن}}گ آمادگي نداشتند. پس قهرا در بيابان حيران و سرگردان

که در بيابان قوت و غذایي براي آن هاشدند و نظر به این آماده نبود و آب آشاميدني نداشتند و اگر به گرس}}نگي و تشنگي مبتال می شدند، سر ب}}ه ش}}ورش برمی داش}}تند و موسي را مسئول گرسنگي و تشنگي می دانستند و اين مسئوليت به خدا مربوط می شد، الزم بود كه خداون}}د از طريق غيرعادي زندگي آن ها را اداره كند و به آن ه}}ا آب و غ}}ذا برس}}اند. ب}}ه همين مناس}}بت از س}}نگي، دوازده چشمه آب براي آن ها جاري شد و غذاي آسماني به ن}}ام »من و سلوي« براي آن ها نازل شد. از آن چش}}مه ها آب خوردند و از آن غذاها استفاده كردن}}د و در س}}ايۀ6 ابره}}ا اس}}تراحت كردن}}د. م}}دت چه}}ل س}}ال در اين س}}رگرداني

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره78

بودند. ع}}اقبت ب}}ه س}}توه آمدن}}د و گفتن}}د نمی ت}}وانیم در مدت عم}}ر فق}}ط از ي}}ك غ}}ذا اس}}تفاده ك}}نيم و از س}}اير طعام ها محروم باشيم. از خدا بخواه كه غذاي زميني از خيارها و پيازها و سير و عدس براي ما بس}}ازد. موس}}ي گفت ك}}ه غ}}ذاهاي زمي}}ني فق}}ط از طري}}ق كش}}اورزي ممكن است ب}}ه ش}}ما برس}د. پس باي}د بروي}}د ب}ا دش}}من بجنگيد و شام و فلس}}طين را بگيري}}د. م}}دت س}}رگرداني آن ها در بيابان چهل سال بود كه در اين مدت نس}}ل اول ضعيف از بين رفتند و نسل دوم قوي به وج}}ود آمدن}}د و

در نتيجه جنگيدند و فلسطين را از عمالقه گرفتند. نمونۀ6 داستان بني اسرائيل در اسالم

رسول خدا در بيانات خود مكرر فرمودند كه هرچ}}ه در بني اسرائيل واقع شده، در امت من هم واقع می ش}}ود، ت}}ا ج}}ایي ك}}ه فرمودن}}د اگ}}ر در آن امت سوس}}ماري ب}}ه سوراخي رفت}}ه باش}د، در اين امت هم خواه}}د رفت . ب}ر اساس اين بيان الزم است امور متشابه بين امت اسالم

ک}}ه تش}}ابه ح}وادث بينو بني اسرائيل شناخته شود تا این دو امت هم ش}}ناخته گ}}ردد. امت موس}}ي پيش از ظه}}ور

ها در عذاب و ش}}كنجۀ6موسي زير سلطۀ6 فرعون و قبطي دائم قرار گرفته و از نعمت امنيت محروم شده بودند تا جایي كه فرع}}ون پس}}ران آن ه}}ا را می کش}}ت و دخ}}تران آن ه}}ا را ب}}راي اس}}تخدام زن}}ده نگ}}اه می داش}}ت. پيش از

خصوص اقوام ع}}رببعثت پيغمبر هم دنياي آن روز و به در عربستان ، زير سلطۀ6 فرعون جهل و ناداني در عذاب و ش}}كنجۀ6 دائم ب}}ه س}}ر می بردن}}د و مانن}}د وحش}}ی های جنگل به يك}}ديگر حمل}}ه می کردن}}د و می کش}}تند و غ}}ارت می کردن}}د و دخ}}تران خ}}ود را زن}}ده ب}}ه گ}}ور می نمودن}}د. همان تبعيضاتي كه فرعون در ميان قوم خود ب}}ه وج}}ود آورده ب}}ود آن ه}}ا ن}}يز ب}}ه وج}}ود آورده بودن}}د. زن}}ان و دخ}}تران را در مح}}روميت ق}}رار داده بودن}}د. هم}}ه چ}}يز

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره79

،من}}دان داش}}ت. فرع}}ون اختص}}اص ب}}ه قل}}دران و قدرت بني اس}}}رائيل را ذلي}}}ل ك}}}رده ب}}}ود. پس}}}ران آن ه}}}ا را می کش}}ت و دخ}}تران آن ه}}ا را زن}}ده نگ}}اه می داش}}ت. فرعون جهل هم در محيط عربستان چ}}نين ك}}اري ك}}رده بود كه دختران را زنده ب}}ه گ}}ور می ک}}رد و ملت ع}}رب را خوار و ذليل كرده بود؛ مانند حيوانات بياب}}ان ب}}ه وس}}یلۀ6

قدرت ها صيد می شدند و در استثمار قرار می گرفتند. خداون}}د ب}}راي نج}}ات ق}}وم بني اس}}رائيل موس}}ي را مبع}}وث ك}}رد و ب}}راي نج}}ات بش}}ريت بهخص}}وص دني}}اي

پيغم}}بر اس}}الم را مبع}}وث ك}}رد و اين پيغم}}بر در،ع}}رب رو ش}}د. هري}}ك اززم}}ان خ}}ود ب}}ا ه}}زاران فرع}}ون روبه

العرب، فرع}}وناع}}راب زم}}ان حض}}رت رس}}ول در جزيره متكبري بودند كه هرگز تسليم حق نمی شدند. تكبر آن ها به پايه اي بود كه اگر الزم بود وارد خانه اي شوند و طاق در ورودي آن كوتاه بود، براي ورود، س}}ر خ}}ود را ف}}رود نمی آوردند، بلكه الزم بود كه ط}}اق را ب}}راي ورود آن ه}}ا بشكافند و روي تكبري كه داشتند، به طبق}}ات ض}}عيف و بردگان بي اعتنا بودند و آن ها را به ميل خود می کش}}تند؛ مانند همان فرعون كه قوم خ}}ود را ب}}ه طبق}}ات ق}}وي و

آن ها هم قسمت كرده بودند. ،ضعيف قسمت كرده بود حض}}}رت رس}}}ول اك}}}رم آن فرعون ه}}}ا را از پيش پ}}}ا برداش}}ت و راه ح}}ق را هم}}وار ك}}رد؛ و ام}}ا نمون}}ۀ6 دري}}ا شكافي حضرت موسی در اسالم ، شكافتن ظلمت جه}}ل و سفاهت بود كه سراسر جهان بش}}ريت را ف}}را گرفت}}ه بود. رسول خ}}دا ب}}ا ن}}زول ق}}رآن و تعليم}}ات اس}}الم، آن

نف}}ر12ظلمت ها را شكافت و دوازده دروازه به وسیلۀ6 سوي علم و تمدن باز كرد ت}}ا توانس}}ت م}}ردم راامام به

به ساحل نجات برساند و در دايرۀ6 واليت خدا قرار ده}}د. و اما غرق فرعون و ي}}اران او در دري}}ا ب}}ه معن}}اي غ}}رق فرعون های جهل و ناداني و اف}}راد حس}}ود و گ}}ردن كش

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره80

زمان بود كه با ظه}}ور اس}}الم و پيش}}رفت آن ، در دني}}اي كفر و با ظه}}ور ايم}}ان و پيش}}رفت علمي آن ، در دني}}اي جهل غرق شدند و ب}}ه هالكت رس}}يدند. ق}}درت های كف}}ر ش}}رق و غ}}رب ، در براب}}ر ظه}}ور تم}}دن اس}}الم ب}}ه زان}}و

هایي كه مظهر تكبر و حس}}ادتدرآمدند. همين طور قدرت بودند مانند معاویه ها و خلفا كه تسليم واليت حقۀ6 ام}}ام نشدند، در راه جهل و تكبر هالك شدند و پيروان امام به

رهبري امام خود به ساحل نجات رسيدند. و اما نمونۀ6 سرگرداني قوم موس}}ي در بياب}}ان بع}}د از خ}}}روج از مص}}}ر و مبتال ش}}}دن ب}}}ه گوساله پرس}}}تي، سرگرداني مسلمان ها در بيابان حيرت و ضاللت ، بع}}د از وفات رسول خدا بود كه سامري اين امت با استفاده از غيبت و وفات رسول خدا، گوساله اي تراشيد و آن را در مقام رهبري اسالم به ج}}اي مظه}}ر واليت خ}}دا نص}}ب و مردم را ب}}ه پرس}}تش هم}}ان گوس}}اله وادار ک}}رد و گفت اين است آن رهبر واقعي و خليفۀ6 خدا كه اطاعت او بر

شما واجب شده است . و اما نمونۀ6 سنگ حضرت موسي و دوازده چش}}مۀ6 آب در سرزمين خشك عربستان، شكافتن دل ه}}ای س}}خت و س}}نگ ملت ع}}رب ب}}ود ك}}ه از آن علم و حكمت و دين و دانش كه همان آب حيات است ، براي مردم جوشش كرد و آن ملت عقب افتادۀ6 وحشي را به دين و تمدن ه}}دايت نمود و در شعاع تعليمات دوازده نفر ام}}ام مانن}}د هم}}ان دوازده چش}}مه ، اص}}ول ، ف}}روع ، احك}}ام و اخالق دي}}ني را كامل و روشن كرد تا هر قوم و مل}}تي فراخ}}ور عق}}ل و اس}}تعداد خ}}ود بتوان}}د از آن چش}}مه ها اس}}تفاده و حي}}ات

ديني و اسالمي پيدا كند. و اما نمونۀ6 تبديل مائدۀ6 آسماني ب}}ه غ}}ذاهاي زمي}}ني ، تب}}ديل واليت و ت}}ربيت آس}}ماني ب}}ه وس}}یلۀ6 امام ه}}ا ب}}ه واليت و تربيت زمي}}ني ب}}ه وس}}یلۀ6 حکومت ه}}ا و خلف}}اي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره81

غاصب بود كه خداون}}د علم و حكمت ق}}رآن را اختص}}اص به اهل بيت داد و به مردم امر ك}}رد ك}}ه حكمت ق}}رآن را از آن ها فرا گيرن}}د، و مس}}لمانان اين نعمت ب}}زرگ الهي را تبديل ب}ه نقمت كردن}د و ب}ه ج}}اي اس}}تفاده از علم و حكمت ، به جهالت و جاهليت گرایيدند، در نتيج}}ه گرفت}}ار آن همه اختالفات و حوادث ن}}اگوار ش}}دند و شمش}}ير ب}}ه روي يكديگر كشيدند. آن نعمت ب}}زرگ آس}}ماني از آن ه}}ا سلب شد و ب}ه حك}ومت اق}وام پلي}دي مانن}د بني امي}ه و امثال آن ها گرفتار شدند تا جایي ك}}ه ع}}اقبت ب}}ه هم}}ان ذلت و پريشاني قوم يه}}ود افتادن}}د، زي}}را خداون}}د ع}}زت انسان را در اطاعت خود و اولياء خود ق}}رار داده و ذلت

و خواري را در اطاعت دشمنان . و اما نمونۀ6 ورود به قريۀ6 بابركت از مسير ب}}اب حط}}ه كه خداوند به بني اسرائيل فرمود که ب}}ه ح}}ال س}}جده از اين در وارد شويد و براي جنگ با عمالقه حاضر گرديد تا خدا شما را ياري كند و آن ش}}هرهاي ب}}ابركت ش}}امات و فلسطين را در اختيار شما قرار ده}}د. آن ه}}ا ب}}ا فرم}}ان خدا مخالفت كردند و به ح}}ال س}}جده از در اط}}اعت دين

ووارد نشدند، در نتيجه گرفت}}ار تفرف}}ه و اختالف ش}}دند از نص}رت خ}دا مح}}روم گرديدن}د. نمون}ۀ6 اين داس}تان در امت اس}}الم اين ب}}ود ك}}ه خداون}}د ش}}هرهاي ب}}ابركت و پرنعمت در ش}}عاع واليت و حك}}ومت اولي}}اء خ}}ود و ائم}}ۀ6

ک}}ه ايم}}ان ب}}هاطهار را به آن ها وعده داد مشروط به این خدا بياورند و به حال سجده و تس}}ليم، از طري}}ق قب}}ول واليت و حكومت علي بن ابيط}}الب وارد ح}}وزۀ6 دين خ}}دا شوند، چنانكه رسول خدا روز غدير خم فرم}}ود: ه}}ركس كه من م}}والي او ب}}ودم از اين پس علي م}}والي اوس}}ت .

واليت كن بر كسي ك}}ه،پس از آن دعا كردند که ای خدا از علي پيروي می کند و دشمني كن با كسي كه ب}}ا علي دشمني می کند. ي}اري كن ه}ر ك}}ه او را ي}اري می کن}}د و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره82

طور ك}}}هره}}}ا كن ه}}}ر ك}}}ه او را ره}}}ا می کن}}}د. هم}}}ان بني اسرائيل به حال تسليم از آن در وارد نشدند و گفتۀ6 الهي را تغيير دادند، امت مسلمان هم به حال تس}}ليم از در واليت علي )ع( وارد نش}}دند و فرم}}ان خ}}دا را تغي}}ير دادن}}د و بيگانگ}}ان را در زع}}امت اس}}الم ق}}رار دادن}}د و

طور كه بني اسرائيل در اثر كفر به آيات خدا و قتلهمان پيغمبران ، به غضب خ}}دا مبتال ش}}دند، امت مس}}لمان هم در اث}}ر كف}}ر ب}}ه مق}}ام علي بن ابيط}}الب و كش}}تن آن حض}}رت و دوس}تانش در جن}}گ جم}ل و ص}}فين و كش}}تن فرزن}}دان آن حض}}رت در روز عاش}}ورا و كش}}تن س}}ادات بني هاشم ، ب}}ه غض}}ب خ}}دا مبتال ش}}دند. جنايت ك}}اران و دش}}منان خ}}دا ب}}ر آن ه}}ا مس}}لط ش}}دند ت}}ا در نتيج}}ه، آن وح}}دت عظيم اس}}المي و ام}}پراطوري اس}}الم تب}}ديل ب}}ه مل}}}وك الط}}}وايفي ، و آن كش}}}ور پهن}}}اور اس}}}الم ب}}}ه كشورهاي بزرگ و كوچك قس}}مت ش}}د و لقم}}ۀ6 گ}}وارا و

لذيذي براي استعمارگران گرديد. ، خداوند62دنبالۀ6 آيات مربوط به قوم موسي ، در آيۀ6

مالك نج}}ات انس}}ان را روز قي}}امت ي}}ادآوري می کن}}د و می فرماید: از مي}}ان انس}}ان ها چ}}ه م}}ؤمن و مس}}لمان و خواه يهود و نص}}ارا، چ}}ه ص}}ابئين ، يع}}ني كس}}اني ك}}ه در

ه}}ركس،جس}}تجوي حقيقت هس}}تند و هن}}وز نيافته اند ايمان به خدا و روز قي}}امت داش}}ته باش}}د و عم}}ل ص}}الح انجام دهد، اج}}رش در ن}}زد خ}}دا محف}}وظ اس}}ت ، ترس}}ي نداش}}ته باش}}د و غمگين هم نش}}ود. اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه ، طوايف مختلفي را كه در ظ}}اهر ب}}ا يك}}ديگر تض}}اد دي}}ني دارند، اميدوار به نجات می کند. مسلمانان با يهودي}}ان و نص}}ارا و ستاره پرس}}تان، در ظ}}اهر ب}}ا يك}}ديگر در دين و عقيده اختالف دارند و هركدام از آن ها ديگري را تك}}ذيب می کن}}د و خ}}ود را مس}}تحق بهش}}ت و آن ه}}ا را مس}}تحق

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره83

ج}ز دين اس}الم دينجهنم می داند. قرآن هم ظ}اهرا ب}ه جا كه می فرماید: ديگري را قبول نمی کند در آن

و من يبتغ غير اإلسالم دينا فلن يقبل منه و هو في 36اآلخرة من الخاسرين

37ان الدين عندالله االسالم

يعني دين مورد قبول در نزد خدا فق}}ط اس}}الم اس}}ت . ج}}ز اس}}الم دين ديگ}}ري داش}}ته باش}}د، از اوكسي كه به

قبول نمی شود و او در عالم آخرت زيان ك}}ار اس}}ت. اين آيات شريفه ، فق}}ط و فق}}ط دين اس}}الم را ب}}ه رس}}ميت می شناسد و می گوید به جز مسلماني دين ديگ}}ري م}}ورد

س}ورۀ6 بق}ره، ظ}}اهرا62قبول نيست و اين آيات با آی}}ۀ6 ، خ}}دا ب}}ا62خالف يكديگر قضاوت می کنند، زي}}را در آي}}ۀ6

ش}}رط ايم}}ان ب}}ه خ}}دا و آخ}}رت و عم}}ل ص}}الح ، يه}}ود و نص}}اري و ص}}ابئين را قب}}ول می کن}}د ولی در آن آي}}ات

جز مسلماني قبول نيست .می فرماید به براي رف}}ع اختالف و جم}}ع بين اين دو آي}}ه، می ت}}وانیم بگویيم كه ملت های غيرمسلمان و مس}}لمانان غيرش}}يعه

اند: قاصر و مقصر. ملت های قاص}}ر كس}}انيبر دو قسم هستند كه ب}}ه دلي}}ل ض}}عف عق}}ل و كمي دانش ي}}ا ع}}دم توان}}ایي در تظ}}اهر ب}}ه اس}}الم، دين اس}}الم را قب}}ول نكرده اند، زيرا ندانس}}ته ي}}ا نتوانس}}ته اند قب}}ول كنن}}د ک}}ه تظاهر به دين نمايند، وليكن اعتقاد قلبي به خدا و عالم آخرت داشته و براي نتيجه گرفتن در عالم آخرت، عم}}ل

هایي بوده ان}}د ك}}ه در دين وصالح انج}}ام داده ان}}د. انس}}ان عقيدۀ6 خود پاك و نجيب بوده ، به كسي ظلم نك}}رده و ب}}ا اميدواري به خدا از دنيا رفته اند. دليلي براي محك}}وميت آن ها روز قيامت وجود ندارد، زيرا خدا را دوست داش}}ته و اميدوار به آخرت بوده و روي امي}}دواري، عم}}ل ص}}الح

.85. آل عمران، 3636.19. آل عمران، 3737

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره84

انجام داده اند. اگر هم اسالم را قبول نكرده اند، به دلي}}ل اين ب}}وده ك}}ه ندانس}}ته ي}}ا نتوانس}}ته اند. بره}}اني ب}}راي محكوميت آن ها نيست و در عدم قبول اسالم معذورن}}د. بای}}د خداون}}د متع}}ال آن ه}}ا را همچ}}ون س}}اير مؤم}}نين و مس}}لمانان، قب}}ول و در حم}}ايت خ}}ود از خ}}وف و خط}}ر

حفظ کند. و اما طايفۀ6 دوم كساني هستند كه با علم به حقانيت اسالم و امكان قبول، آن را رد کرده و عالق}}ه ب}}ه ايم}}ان ب}}ه خ}}دا و ع}}الم آخ}}رت نداش}}ته اند، زي}}را رد اس}}الم و مسلماني با علم به حقانيت و امك}}ان قب}}ول آن س}ازگار نيست. پس آن ها حتما كافر بوده و قهرا ظالم به خود و ديگران بوده اند. كافر، قهرا و حتم}}ا ظ}}الم اس}}ت. ك}}افر نمي تواند صالح باشد، پس دليلي ب}}راي قب}}ولي آن ه}}ا در روز قيامت وجود ندارد و حتما محكوم ب}}ه ع}}ذاب آخ}}رت

هستند. و ب}از می ت}وانیم بگ}ویيم ك}}ه پايه ه}اي اولي}ۀ6 دين خ}دا همين دو عقيده به همراه عمل صالح است ، يعني ايمان به خ}}دا و آخ}}رت و خ}}دمت ب}ه م}}ردم . كس}}اني ك}}ه داراي چ}}}نين عقي}}}ده و عم}}}ل هس}}}تند، از اص}}}ول اولي}}}ۀ6 دين برخوردارند. بذر دين در وجود آن ها سبز شده و هنوز به حد كمال نرسيده است. ساير عقیده ها مانند اعتق}}اد ب}}ه پيغمبران و پيغمبر خ}}اتم و امام ه}}ا و آش}}نایي ب}}ه ف}}روع احك}}ام، ش}}رط كم}}ال دين اس}}ت. كس}}اني ك}}ه ب}}ه چ}}نين مقامي از علم و عقل نرسيده اند، ب}}ه دلي}}ل ع}}دم كم}}ال ج}}ايز نيس}}ت ك}}ه از دين و عقي}}دۀ6 ن}}اقص خ}}ود مح}}روم

ک}}ه خ}}دا می فرمای}}د: اگ}}ر كس}}ي ب}}ه ان}}دازۀ6شوند، ب}}ا این ذره اي كار خير انجام دهد، نتيجه اش را می بیند. پس ب}}ر خدا واجب است كه چنين انس}}انهایي را ب}}ه رحمت خ}}ود اميدوار كند. بر مؤمنين و مسلمانان هم واجب اس}}ت در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره85

برخورد با چنين مردمي، دين و عقي}}دۀ6 آن ه}}ا را مح}}ترمبشمارند و آن ها را به رحمت خدا اميدوار كنند.

ممكن است ش}}ما بگویي}}د اگ}}ر همين س}}ه اص}}ل ب}}راي نجات انسان در زندگي آخرت كافي باشد، با اعتق}}اد ب}}ه

که فق}}ط مس}}لمانان و ش}}يعۀ6 علي بن ابيط}}الب اه}}لاین نجات اند، درست درنمی آید. الزمۀ6 چ}}نين اعتق}}ادي همين است كه شرط نج}}ات از ع}}ذاب جهنم فق}}ط و فق}}ط در مسير تشيع و دوستي دوازده ام}}ام باش}}د، زي}}را پيغم}}بر اكرم فرموده ان}}د ك}}ه بع}}د از من ، ملت من هفت}}اد و س}}ه فرقه می شوند، فقط يك طايفه اهل نجاتان}}د و علي بن ابيطالب فرمودند كه پيروان من سيزده فرقه می ش}}وند ك}}ه فق}}ط ي}}ك فرق}}ۀ6 آن ه}}ا اه}}ل نجاتان}}د. الزم}}ۀ6 اين دو حديث اين است كه ظاهر اين آيه مالك نباش}}د، بلك}}ه ب}}ه ضميمۀ6 حديث ، همان كساني اهل نجاتاند كه مس}}لمان و شيعه باشند. جواب اين است كه در اعتقاد ائم}}ۀ6 اطه}}ار

انس}}ان های مستض}}عف از هم}}ۀ6، و س}}يرۀ6 آي}}ات ق}}رآن خص}}}وص از مس}}}لمانان غيرش}}}يعه، اه}}}لملت ه}}}ا و به

ن}}د. خداون}}د در س}}ورۀ6 نس}}اء می فرمای}}د: م}}ردان وانجات زنان مستضعف كه چاره اي براي ره}}ایي خ}}ود از طري}}ق ضاللت نداش}}ته اند، مش}}مول عف}}و خ}}دا ق}رار می گیرن}د،

که با حق لجاج و عناد داشتهزيرا آن ها حق را به دليل این باشند ترك نكرده اند. مسلماناني ك}}ه در محي}}ط ب}}دعت و ضاللت زندگي كرده و از علم و دانش و مع}}ارف الهي و شناختن ولي خدا محروم شده اند، چه گن}}اهي داش}}ته اند كه به جرم گمراهي و ضاللت ، محك}}وم ب}}ه ع}}ذاب آخ}}رت شوند. شرط تكليف به داش}}تن ي}}ك عقي}}ده ، ي}ا عم}}ل ب}ه حكمي از احكام ، علم به وجود آن عقيده يا عم}}ل اس}}ت. كس}}اني ك}}ه از چ}}نين علمي مح}}روم بوده ان}}د از تكلي}}ف معافاند. الزمۀ6 محروميت از يك علم، رف}}ع تكلي}}ف از آن علم است. پس كساني كه به دليل ض}}عف و ن}}اتواني، از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره86

شناختن حق محروم شده اند، از مج}}ازات ب}}ه ت}}رك عم}}ل معاف اند و الزمۀ6 اين معافيت، نج}}ات از ع}}ذاب آخ}}رت و ورود ب}}ه بهش}}ت اس}}ت و اكن}}ون ك}}ه در س}}نت ق}}رآن و اعتقادات پيشوايان دين، مستضعف، اه}}ل نج}}ات اس}}ت، اين قانون اختصاص به مستضعفين ملت مسلمان ن}}دارد بلك}}ه ش}}امل ح}}ال تم}}ام طبق}}ات می ش}}ود، پس اين آي}}ۀ6 شريفه به ظاهر خود ب}}اقي اس}}ت. ه}}ر انس}}اني ك}}ه اين س}}ه عقي}}ده را داش}}ته باش}}د و ب}}ه امي}}دواري خ}}دا و

اه}}ل،نتيجه گيري در عالم آخرت ، عمل صالح انجام دهد نجات است. بقي}}ۀ6 ش}}روط مانن}}د ايم}}ان ب}}ه پيغم}}بران و پيغم}}بر آخ}}ر الزم}}ان و ايم}}ان ب}}ه واليت ائم}}ۀ6 اطه}}ار و آشنایي به دين و احكام آن ها شرط كمال دين اس}}ت ن}}ه شرط نجات. البته ناگفته نماند كه ه}}ركس آوازۀ6 دع}}وت رسول خ}}دا يع}}ني پيغم}}بر اس}}الم را بش}}نود و ب}}ه قب}}ول

ک}}ه آوازۀ6 واليت ائم}}هدع}}وت او بي اعتن}}ایي كن}}د ي}}ا این خص}}وصاطهار به گوشش برسد و بي اعتنایي نمايد و به

يقين پي}}دا كن}}د ك}}ه اس}}الم ب}}ه واليت و ه}}دايت علي بن ابيطالب ، بر حق است و به قبول واليت بي اعتنایي كند، مقصر خواهد بود و جاهل مقصر محكوم به عذاب آخرت است ، وليكن جاهل قاصر معاف است ب}}ه ش}}رط اين ك}}ه آن سه اصل را رعايت ك}}رده باش}}د. آي}}ات و اخب}}اري ك}}ه می گوی}}د فق}}ط دين اس}}الم و م}}ذهب ش}}يعه در زن}}دگي

اختصاص به كساني دارد كه اين دين،آخرت قبول است را ب}}}ه حق}}}انيت بشناس}}}ند و آن را ت}}}رك كنن}}}د. اگ}}}ر ندانس}}ته اند ي}ا اگ}}ر فهمیده ان}}د، نتوانس}}ته اند تظ}}اهر ب}}ه

قبول آن كنند و به كسي ظلم نكرده باشند، معافاند. ب}}}}ه بع}}}}د ب}}}}از هم ب}}}}ه روش اخالقي63و از آي}}}}ۀ6

بني اسرائيل اشاره می کند و صفات ضميمۀ6 آن ها را ي}}ك ب}}ه ي}}ك گ}}زارش می ده}}د ك}}ه م}}ا ابت}}دا ترجم}}ۀ6 آي}}ات را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره87

می نویسیم و بعد به نك}}ات علمي و تفس}}يري آن اش}}ارهميکنيم .

در این آيات يادآوري می کند: »اي بني اسرائيل يادت}}ان باشد كه از شما پيمان اط}}اعت و بن}}دگي گرف}}تيم . ك}}وه طور را روي س}}ر ش}}ما ق}}رار داديم و در س}}ايۀ6 آن ك}}وه ، شما را مجبور كرديم كه پيمان خدا و مق}}ررات را قب}}ول و آن را بين خ}}ود ي}}ادآوري کني}}د، ش}}ايد ح}}الت تق}}وي و پرهيزكاري در شما پي}}دا ش}}ود. ش}}ما پس از اين عه}}د و پيمان از دين خدا برگشتيد و روش خودمختاري گرفتي}}د. اگر فضل و رحمت خدا شامل حال ش}}ما نمی ش}}د، توب}}ۀ6 شما را قبول نمی ک}}رد، ب}}ه خس}}ارت كف}}ر برمی گش}}تید. شما وضع و حال مردمي كه احترام شنبه را شكس}}تند و از قانون الهي تجاوز كردند شناختيد كه م}}ا آن ه}}ا را ب}}ه صورت ميمون مسخ كرديم و به آن ها گفتيم كه ميم}}ون باش}}}يد. و آن تغي}}}ير ص}}}ورت را ب}}}راي م}}}ردم زم}}}ان و آيندگان ، مايۀ6 عذاب و مشقت و براي پرهيزكاران پن}}د و

38موعظه قرار داديم .« در اين قس}}}مت از آي}}}ات ك}}}ه پيش از داس}}}تان گ}}}او

چند نكته قابل توجه است ك}}ه،بني اسرائيل قرار گرفته ب}}راي روش}}ن ش}}دن مع}}ني آي}}ات ، آن ه}}ا را ي}}ادآوري

می کنیم. اول: كوه طور روي سر بني اسرائيل قرار می گ}}یرد و

آن ها به قوۀ6 اجباريه ، مأمور به قبول دين می شوند. دوم : عده اي از بني اسرائيل كه قانون شنبه را رعايت

نمی کنند به صورت ميمون مسخ می شوند. سوم: نمونۀ6 اين داستان در ميان ملت مسلمان.

معناي بلند كردن كوه طور روي سر بنياسرائيل ام}}ا قس}}مت اول ك}}ه خداون}}د ك}}وه ط}}ور را روي س}}ر بني اسرائيل بلند كرده، كلمۀ6 طور به معن}}اي ك}}وه اس}}ت

سورۀ6 بقره. 66 تا 63. ترجمۀ6 آیات 3838

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره88

ك}}}ه در س}}}رزمين س}}}ينا واق}}}ع ش}}}ده و در زن}}}دگي بني اس}}رائيل نقش مهمي دارد. موس}}ي از آن ك}}وه ب}}اال رفته ، كالم خدا را در آن كوه ش}}نيده اس}}ت . در آن ك}}وه ، الواح تورات را از خداوند متعال گرفت}}ه و از او تقاض}}اي رؤيت شده اس}}ت. در ك}}وه ط}}ور هفت}}اد نف}}ر از بزرگ}}ان بني اسرائيل جمع شدند و كالم خ}}دا را ش}}نيدند. در ك}}وه طور در اثر تقاضاي رؤيت خدا، صاعقه به وجود آم}}ده و آن هفتاد نفر كشته ش}}ده اند و ب}}از ب}}ه تقاض}}اي موس}}ي زنده شده، بهسوي قوم خود برگش}}ته اند. مب}}دأ پي}}دايش

همه و، تمام حوادث بني اسرائيل و بعثت موسای پيغمبر همه در طور سينا واقع شده است . نقش ك}}وه ط}}ور در زندگي موسي ، مانن}}د ك}}وه س}}اعير در زن}}دگي عيس}}ي و كوه فاران در زندگي حضرت پيغمبر اسالم ب}}وده اس}}ت.

، اش}}اره ب}}ه همين حقيقت باش}}د63شايد در آيۀ6 شريفۀ6 که مبدأ آن همه آيات و معجزاتكه كوه طور، نظر به این

شده ، يك ح}}اكميت و برت}}ري ب}}ر ملت بني اس}}رائيل پي}}دا كرده كه بني اسرائيل در زندگي خود هر وقت با موس}}ي و خدا مخالفت كرده ان}}د، از آن مخ}}الفت ح}}ادثه اي ب}}راي آن ها به وجود آمده ، به ترس و وحشت افتاده و بهسوي

خدا گرايش پيدا كرده اند. مظ}}اهر پي}}دايش اعتق}}ادات م}}ذهبي ، هم}}ه ج}}ا ب}}ر انسان های معتقد ب}ه آن م}ذهب ح}اكميت داش}ته اس}ت ، آن چنانك}}ه مظ}}اهر م}}ذهب اس}الم مانن}}د مس}}جدالحرام و مك}}ۀ6 معظمه ، ب}}ر مس}}لمانان ح}}اكميت دارد. ه}}ركس ب}}ه مسجدالحرام توهين و به مق}}ررات حج بي اعتن}}ايي کن}}د، به كيفر الهي مبتال می شود. پس مقدس}}ات م}}ذهبي ب}}ر انسان های معتق}}د ب}}ه م}}ذهب ح}}اكميت دارد ك}}ه از نظ}}ر ايجاد مسئولیت های مذهبي ، همچ}}ون ك}}وه س}}نگين روي سر آن ها قرار گرفته و بر دوش آن ها س}نگيني می کن}د. اين حاكميت به معناي اين است ك}}ه نمي توانن}}د مظ}}اهر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره89

دين را نابود كنند؛ برای مث}}ال، مس}}جدالحرام ي}}ا مظ}}اهر واليت را از بين ببرن}}د ك}}ه ب}}ه سرنوش}}ت اص}}حاب في}}ل مبتال ش}}}وند. خودش}}}ان را می توانن}}}د ك}}}افر كنن}}}د و معصيت كار ش}}وند ام}}ا ش}}عائر دين را نمی توانن}}د از بين ببرند. خداوند شعائر دين را مثل كوه بر م}}ردم ح}}اكميت داده و از ط}}}رفي رج}}}ال م}}}ذهب مانن}}}د پيغم}}}بران و پيش}}وايان م}}ذهبي در جوام}}ع م}}ذهبي همچ}}ون ك}}وهي هستند كه افراد وابسته به مذهب را در محور خود حفظ

و رفعن}}ا ف}}وقکم الطور«و اداره می کنند. پس با جملۀ6 » كامال واضح و روش}}ن می ش}}ود ك}}ه آن63در آيۀ6 شريفۀ6

مبدأ مذهبي همراه حضرت موسي بر ملت بني اس}}رائيل قيموميت و حاكميت پي}}دا می کن}}د و آن ه}}ا را مجب}}ور ب}}ه قب}}}ول احك}}}ام دي}}}ني می نمای}}}د. وليكن در روایت ه}}}ای مربوط به طور آمده است كه خداوند قطعه اي از كوه را روي سر بني اسرائيل قرار داد و اين طور نمايش داد كه اگر دين و ق}}انون را قب}}ول نكنن}}د، آن ك}}وه را روي س}}ر آن ها می گذارد تا زير آن قطعه كوه هالك و نابود شوند. وليكن مناسب با منطق عقلي و علمي همين اس}}ت ك}}ه ،منظور از كشيدن كوه روي سر ملت ه}}ای بني اس}}رائيل

ح}}اكميت ق}}درت های م}}ذهبي اس}}ت ك}}ه خداون}}د پ}}يروان مذهب را ضمن ايجاد حوادث، به قب}}ول آن مجب}}ور ك}}رده اس}}}ت. اگ}}}ر ض}}}من مخ}}}الفت ب}}}ا عقاي}}}د م}}}ذهبي و شخصیت های اول مذهب حوادثي براي مخالف}ان م}ذهب ب}}ه وج}}ود نمی آم}}د، دين خ}}دا در اولين روز پي}}دايش ب}}ه

ه}}ایيوسیلۀ6 پيروان آن يا مخالفين از بين می رفت. ملت ك}}ه مخ}}الف ظه}}ور ح}}ق و ع}}دالت بودن}}د، از اين جهت عقايد مذهب را قبول كردند و به آن ك}}اري نداش}}تند ك}}ه در صورت اقدام به نابودي مذهب دچار ح}}ادثه اي ش}}دند. بهترين نمونه براي حاكميت اجب}اري م}ذهب و قب}ول آن حاكميت ، مسجدالحرام و خانۀ6 كعبه اس}}ت ك}}ه ح}}اكم ب}}ر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره90

تمام قدرت های دنيا ب}}وده . در ت}}اريخ ، پادش}}اهاني مانن}}د ابره}}ه و تبابع}}ه ب}}راي خ}}راب ك}}ردن خان}}ۀ6 كعب}}ه لش}}كر كشيدند و پيش از وصول به مقصد دچار حادث}}ه ش}}دند و ن}}ابود گش}}تند. پس م}}ردم زمين ب}}ه ق}}وۀ6 قه}}ر و اجب}}ار مجب}}ور ش}ده اند ك}ه م}ذهب را قب}ول كنن}د ي}ا الاق}ل ب}ه مب}}اني آن ك}}اري نداش}ته باش}ند. مش}}اهده می ک}}نیم ك}}ه ط}}ايفه اي از بني اس}}رائيل ك}}ه مق}}ررات روز ش}}نبه را رعايت نكرده و آن را زير پا گذاشته اند، مش}}مول غض}}ب خ}}دا ق}}رار گرفت}}ه و ب}}ه ص}}ورت ميم}}ون مس}}خ ش}}ده اند. ظه}}ور اين ح}}وادث در مخ}}الفت ب}}ا م}}ذهب ها و رج}}ال مذهبي نشان داده كه خداون}}د رج}}ال م}}ذهب را همچ}}ون ك}}وهي روي س}ر م}ردم كش}}انيده و م}ردم را مجب}}ور ب}ه قبول آن كرده و معناي اين اجبار يع}ني نتوانن}}د مظ}}اهر دين را از بين ببرن}}د هرچن}}د ك}}ه خودش}}ان ك}}افر ش}}وند. چقدر زياد ب}}ا واليت ائم}}ۀ6 اطه}}ار و ت}}ربت ام}}ام حس}}ين

مبارزه كردند و نتيجه نگرفتند. قانون روز شنبه و مسخ بنياسرائيل

و ام}}ا موض}}وع دوم ك}}ه عب}}ارت از مس}}خ بني اس}}رائيلباشد شامل چند نكته است:

اول : نقش ش}}}نبه در م}}}ذهب بني اس}}}رائيل و دالي}}}لحرمت كار در آن .

دوم : دليل مسخ چيست؟ س}}وم : رف}}ع چ}}نين ع}}ذاب ها از ملت اس}}الم ب}}ه ب}}ركت

رهبري پيغمبر. نكتۀ6 اول : خداوند بر ملت بني اسرائيل ، كار و كاس}}بي را براي جلب مال و ثروت در روز شنبه حرام كرد. آن ها از كتاب ديني خود دستور داشته اند كه روز ش}}نبه ك}}ار و كاس}}بي را تعطي}}ل كنن}}د و ب}}ه عب}}ادت و ق}}رائت ت}}ورات مشغول ش}وند، زي}را ملت بني اس}رائيل در جم}ع م}ال و ثروت بسيار ح}}ريص هس}}تند. تم}}ام اوق}}ات ش}}بانه روزي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره91

خود را به جمع م}}ال و ث}}روت مش}}غول می ش}}وند، فق}}ط م}}وفقيت و برت}}ري خ}}ود را در تم}}ام مراح}}ل زن}}دگي و فضائل اخالقي مرهون جمع آوري مال و ثروت می دانند، هرچن}}د ك}}ه از طري}}ق جن}}ايت و خي}}انت باش}}د. از اين رو الزم بوده كه ب}}راي ايج}}اد تع}}ادل اخالقي در م}}ال طلبي ، مقرراتي به وجود آيد كه تا ميزان ممكن از حرص آن ه}}ا بكاهد. از جملۀ6 اين مقررات، همين تحريم كار و كاسبي در روز شنبه بوده است. بني اسرائيل مأمور بوده اند ك}}ه روزهاي شنبه كار و كاس}}بي خ}}ود را تعطي}}ل كنن}}د و ب}}ه عبادت و بن}}دگي خ}}دا مش}}غول ش}}وند، وليكن ع}}ده اي از

ه}}ا ك}}ه در كران}}ۀ6 دري}}اي مديتران}}ه زن}}دگي می کردن}}د وآن كارشان صيد ماهي بود، با دين خ}}دا ب}}ازي كردن}}د و روز ش}نبه ب}ه ص}يد م}اهي مش}}غول ش}دند. آن ه}}ا كن}}ار دري}ا حوض}}چه هایی س}}اختند ك}}ه ماهی ه}}ا ب}}ه آن حوض}}چه ها می آمدن}}د و یهودی ه}}ا راه برگش}}ت آن ه}}ا را ب}}ه دري}}ا

که بامی بستند و فردا آن ها را صيد می کردند. نظر به این دين خدا بازي كردند، خداوند آن ها را ب}}ه ص}}ورت حي}}وان بازيگري يعني ميمون مسخ كرد تا ديگ}}ران از اين حادث}}ه درس عبرت بگيرند و با دين خدا بازي نكنند. علت غضب خدا بر آن ها، بازي با دين خدا بود كه ت}}وهين ب}}ه حس}}اب

ک}}ه چ}}را دنب}}ال ك}}ار رفته ان}}د و م}}اهي ص}}يدآم}}د ن}}ه این كرده اند، وليكن بازي يا قانون الهي همين مجازات را به

دنبال داشت . نكتۀ6 دوم: دليل مسخ انسان به صورت حي}}وان ب}}ديهي است كه انسان ب}}ا حف}}ظ انس}}انيت و در ش}}كل و قياف}}ۀ6 آدميت موظف ب}}ه وظ}}ايفي اس}}ت ك}}ه ض}}من انج}}ام آن وظایف ، حقوق خدا و انسانيت زنده می ش}}ود و در پن}}اه آن وظایف، انسان به يك تمدن عالي انس}}اني می رس}}د. دين و ايمان و اطاعت خدا، از ل}}وازم خلقت اس}}ت . خ}}دا دين و ايمان را در فطرت انسان به وج}}ود آورده اس}}ت .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره92

پس اين شكل و قيافۀ6 انساني ، ب}}ر انس}}ان ح}}ق اح}}ترام پيدا می کند كه الزم است ض}}من اط}}اعت خ}}دا ب}}ه مق}}ام انسانيت احترام بگذارد. اگ}}ر دين و ايم}}ان ب}}راي انس}}ان نبود، پيدايش اين شكل و قيافه و عقل و تفكر ب}}راي او عبث و بي فاي}}ده ب}}ود. وليكن ع}}ده اي از انس}}ان ها ك}}ه اخالق و عم}}ل انس}}اني را ره}}ا نم}}وده ، مانن}}د حيوان}}ات زندگي می کنند و مقام انسانيت را با اعم}}ال حي}}واني و ش}}يطاني خ}}ود ض}}ايع می س}}ازند، مس}}تحق س}}لب نعمت می شوند و الزم است كه به كيف}}ر عم}}ل حي}}واني خ}}ود، شكل حيواني پي}}دا كنن}}د ك}}ه عم}}ل آن حي}}وان را تم}}رين كرده اند؛ مانند شما كه يك دس}}ت لب}}اس زيب}}ا ب}}ه ق}}امت بچۀ6 خود می پوشانید و انتظ}}ار داري}}د ك}}ه در اين لب}}اس ، نظيف و مؤدب باشد. اما اگر مش}}اهده كردي}}د ك}}ه مانن}}د كودك}}ان بي ت}}ربيت لب}}اس خ}}ود را هنگ}}ام ب}}ازي ك}}ثيف و آل}}وده ک}}رده ، ب}}ر او غض}}ب می کنی}}د و آن لب}}اس زيب}}ا و

گویيد ك}}هگران بها را از تن او بيرون می آورید و به او مي ت}}و در ح}}ال ب}}ازي و بي تربي}}تي، مس}}تحق چ}}نين لب}}اس پرارزش نيستي . خداوند متعال هم كه يكچنين ص}}ورت و قيافۀ6 زيب}ا ب}ه انس}}ان بخش}}يده، انتظ}}ار دارد ك}ه در اين صورت زيبا، اعمال صالح انساني از او صادر ش}}ود، ولي اگر ببيند كه انسان به ج}}اي اعم}}ال انس}}اني اش}}تغال ب}}ه اعم}}ال حي}}واني و ش}}يطاني پي}}دا ك}}رده ، ب}}ر او غض}}ب می کند و چنين قيافه اي زيبا ك}}ه از نعمت ه}}ای ب}}زرگ او است، از انسان سلب می نماید؛ لب}}اس انس}}اني را از تن او می کن}}د و لب}}اس حي}}واني ب}}ه ق}}امت او می پوش}}اند. خداوند متعال مشاهده كرد كه طایفه ای از بني اسرائيل براي به دست آوردن طعمۀ6 دني}}ا و شكم پرس}}تي ب}}ا دين خدا بازي می کنند و به دنبال لقمۀ6 غذا، از دايرۀ6 اطاعت

که با دين خدا ب}}ازي كردن}}دخدا خارج شده اند. نظر به این و دس}}تورات الهي را بازيچ}}ۀ6 خ}}ود س}}اختند، خداون}}د ب}}ر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره93

آن ها غضب كرد و آن ها را به صورت ي}}ك حي}}وان ب}}ازيگر مسخ نمود تا به اين وسيله آين}}دگان و پرهيزك}}اران را از ارتكاب گناه و معصيت بر حذر دارد. ل}}ذا می فرمای}}د: م}}ا اين عمل مسخ را كيفر و مجازاتي ب}}راي م}}ردم زم}}ان و مايۀ6 بيداري براي آیندگان قرار داديم تا بدانند كه اگر ب}}ا دين خدا بازي كنند، عمل غيرانساني انجام داده ان}}د. در اين ص}}ورت، ب}}ر خ}}دا واجب و الزم می ش}}ود ك}}ه لب}}اس انسانيت را از تن آن ها بكند و لب}}اس حي}}واني ب}}ه ق}}امت آن ها بپوشاند. در اخبار و روايات وارده از پيغمبر و ائمۀ6 اطهار آم}}ده ك}}ه ع}}ده اي از گناهك}}اران امت اس}}الم ، روز قيامت ب}}ه ش}}كل حي}}واني وارد می ش}}وند ك}}ه ص}}فت آن

حریص ه}}ا و حرام خواره}}ا ب}}ه،حي}}وان را تم}}رين كرده اندصورت خرس و خوك و امثال آن .

در دنبال}}}}ۀ6 اين داس}}}}تان، خداون}}}}د داس}}}}تان گ}}}}او بني اس}}رائيل را ي}}ادآوري می کن}}د ك}}ه آن هم داس}}تاني است عجيب و بي س}ابقه. ت}اريخ ش}امل نك}ات مهمي در بيان قدرت و حكمت خدا و سرسختي انسان ها در قبول ت}ربيت الهي و لط}}ائف عجيب الهي در ت}}ربيت انس}}ان ها اس}}ت. خداون}}د متع}}ال در اين داس}}تان ، گ}}او م}}رده اي را وسيلۀ6 حيات انساني قرار می دهد تا با زنده شدن انسان مقت}}ول، از بني اس}رائيل رف}ع اختالف كن}}د و ي}ك حادث}}ۀ6 مكت}}وم و پوش}}يده اي را در نظ}}ر م}}ردم روش}}ن س}}ازد.

: 73 تا 67 ترجمۀ6 آيات »موسي به قوم گفت : براي زن}ده ش}دن مقت}ول باي}د گوساله اي ذبح كنيد تا با تماس گوشت گوس}}اله ب}}ه ب}}دن مقتول، خداوند مرده را زنده كند. آن ها گفتند ت}}و م}}ا را به مسخره گرفته اي . موسي گفت پناه ب}}ه خ}}دا می ب}}رم كه از جهال باشم. آن ها گفتند: از خدا بخواه كه بايد چه گوساله اي باشد. موسي گفت : گوساله اي ك}}ه ن}}ه پ}}ير و نه هم جوان باشد، بين جوان و پير. شما وظيفۀ6 خود را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره94

انجام دهيد. آن ه}}ا ب}}از گفتن}}د ك}}ه آن گوس}}اله چ}}ه رنگي باش}}د. موس}}ي گفت : خ}}دا می گوی}}د ب}}ه رن}}گ زرد س}}ير، چنان رنگي كه بيننده را مسرور كن}}د. ب}}از آن ه}}ا گفتن}}د: اي موسي از خداي خود بپرس براي ما توض}}يح ده}}د ك}}ه گ}}اوي ب}}ه اين ش}}باهت پي}}دا ك}}رده ايم ش}}ايد درس}}ت شناخته اي. موسي گفت : خدا می گوید گاوي كه نه شخم

گ}}او س}}الم ب}}دون،و شيار كرده باشد و نه هم آب كش}}ي عيب . گفتن}}د ح}}اال درس}}ت گف}}تي . آم}}ادۀ6 ذبح گوس}}اله ش}}دند. ش}}ما انس}}ا نی را كش}}تيد و در قت}}ل آن ب}}ه ن}}زاع افتاديد. خدا حقيقت را روشن می کند. ما گفتيم بعض}}ي

طور مردهاعضاي گوساله را به تن مقتول بزنيد. خدا اين را زن}}ده می کن}}د و آي}}ات ق}}درت خ}}ود را ب}}ه ش}}ما نش}}ان

می دهد، شايد عقل خود را فعال كنيد.«نكات تاويلي داستان گاو بنياسرائيلنكات مهم اين داستان چند چيز است :

. چرا خداون}}د متع}}ال گ}}او م}}رده اي را وس}}يلۀ6 حي}}ات1انسان و مايۀ6 رفع اختالف قرار می دهد؟

. چ}}را گ}}او و گوس}}اله اي از ب}}ني اس}}رائيل قهرم}}ان2داستان شده است؟

. بني اس}}رائيل در چ}}ه مس}}ئله اي ب}}ا يك}}ديگر اختالف3داشتند تا ذبح گوساله اي منشأ رفع اختالف شود؟

. نمون}}ۀ6 اين داس}}تان و تأوي}}ل آن در امت اس}}الم4 چيست ؟

اساسا در تاريخ زندگي بشر و پيدايش اعتقادات ، گاو و گوس}}اله نقش ب}}زرگي داش}}ته اند. اين حي}}وان در س}}ه جهت ، كش}}اورزي و تهي}}ۀ6 گوش}}ت و لبني}}ات و باركش}}ي عامل ب}}زرگی ب}}وده اس}}ت . ب}}ه همين مناس}}بت از ق}}ديم مشهور شده است ك}}ه گفته ان}}د زمين روي ش}}اخ گ}}او و ماهي می چرخد. مردم خيال کرده اند كه كرۀ6 زمين روي

که منظور از گردش زمين روي شاخشاخ گاو است با این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره95

گاو و ماهي، چ}}رخش زن}}دگي بش}}ر و اقتص}}اد م}}ردم ب}}ر مدار حيات گاو و ماهي است ، زيرا منافع و مواد غ}}ذایي خش}}کی ها ب}}ه وس}}یلۀ6 گ}}او و گوس}}اله و م}}واد غ}}ذایي و درياها به وسیلۀ6 ماهی ها به وجود می آید. گاو و گوساله س}}مبل زن}}دگي ص}}حرا، و ماهی ه}}ا س}}مبل من}}افع دري}}ا می باش}}ند. پاي}}ۀ6 اص}}لي ق}}وت و غ}}ذاي م}}ردم از طري}}ق كشاورزي و دام}داري ب}ه وس}یلۀ6 گ}}او و گوس}اله اس}ت. كش}}اورز ب}}راي ش}}خم زدن زمين كش}}اورزي ب}}ه گ}}او و گوساله احتياج دارد و به همين مناسبت عام}}ل اساس}}ي گوش}}ت و لبني}}ات ، گ}}او و گوس}}اله اس}}ت. نقش گ}}او و گوس}}اله در زن}}دگي انس}}ان در كش}}اورزي و لبني}}ات و پيدايش گوشت و چربي باالتر از گوس}}فندان در زن}}دگي اس}}ت . گوس}}فندان عام}}ل پي}}دايش گوش}}ت و لبني}}ات هس}}تند. گ}}او و گوس}}اله عام}}ل پي}}دايش كش}}اورزي و گوش}}ت و لبني}}ات می باش}}ند و همچ}}نين در ب}}اربري و

ک}}هكش}}ي كم}}ك انس}}ان بوده ان}}د. بن}}ابراين پيش از اینآب انسان ها به گوس}}فندان توج}}ه كنن}}د، ب}}ه گ}}او و گوس}}اله توج}}ه داش}}ته اند. ب}}ه همين مناس}}بت می ت}}وان گفت ك}}ه اولين حيواني كه م}}ورد توج}}ه بش}}ر ق}}رار گرفت}}ه گ}}او و گوساله بوده اس}}ت . در ت}}اريخ هب}}وط آدم نوش}}ته اند ك}}ه گاوي در اختي}ار او ق}رار دادن}د و ب}ه او آموختن}د ك}ه ب}ه وسیلۀ6 آن گ}}او زمين را ش}}خم بزن}}د و گن}}دم بك}}ارد. پس گاو و گوساله از همان ابت}}داي ت}}اريخ در نظ}}ر انس}}ان ها محبوبيت داشته و مردم به او مأنوس بوده اند. ب}}ه همين مناسبت راهزنان افكار بشر كه خواسته اند فكر مردم را از توحيد معبود واقعي دور سازند و از اين راه حك}}ومت پيغمبران را تعطيل كنند گاو و گوس}}اله را معب}}ود م}}ردم قرار داده و آن ها را به گوساله پرستي امر کرده اند و ت}}ا ام}}روز هم تق}}ديس گ}}او و گوس}}اله در نظ}}ر م}}ردم رواج دارد. پس اگ}}ر در ت}}اريخ الزم ب}}وده اس}}ت ك}}ه انس}}ان ها

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره96

معبودي سواي خدا داشته باشند گ}}او و گوس}}اله از نظ}}ر ک}}ه منش}}أء خ}}ير و ب}}ركت بوده ان}}د و در نظ}}ر م}}ردماین

محبوبيت داشته اند س}}زاوارتر بوده ان}}د ك}}ه معب}}ود م}}ردم واقع شوند. به همين مناسبت سامري كه خواست براي بني اس}}رائيل معب}}ودي بس}}ازد و آن ه}}ا را گم}}راه كن}}د، مجسمۀ6 طالیي به شكل گوساله ساخت و م}}ردم را ام}}ر به پرستش آن نم}}ود، از اين رو الزم ب}}وده اس}}ت ك}}ه در اين داس}}تان خداون}}د متع}}ال گ}}او م}}رده اي را قهرم}}ان داس}}تان ق}}رار ده}}د ت}}ا م}}ردم متوج}}ه ش}}وند ك}}ه گ}}او و گوساله نمی تواند معبود م}}ردم باش}}د زي}}را ك}}اري ك}}ه از موجود زن}}ده س}}اخته نيس}}ت چگون}}ه از م}}ردۀ6 آن س}}اخته می ش}}ود. اين عم}}ل راهي اس}}ت ب}}راي جهش افك}}ار ب}}ه سوي معبود واقعي . در ميان دو طايف}}ه از بني اس}}رائيل بر سر كشته اي جنگ و ن}}زاع درگ}}رفت. دو پس}}رعمو ك}}ه هر كدام عاشق دخ}}تر عم}}وي خ}}ود ش}}ده بودن}}د، يكي از آن ها ديگري را كشت و جسد او را در محلۀ6 طايفۀ6 ديگ}}ر انداخت تا خون را ب}}ه گ}}ردن آن ه}}ا ان}}دازد و خ}}ود تبرئ}}ه شود. فرداي آن روز اولياء مقتول از آن طايفه خواهان قصاص و انتقام شدند. به موسای پيغمبر مراجعه كردند تا ميان آن ها قضاوت كند و شاهد و بينه اي نداش}}تند ك}}ه موس}}}ي مط}}}ابق آن داوري نماي}}}د. از اين رو چ}}}اره اي نداشت كه رفع و دفع آن كار را از خدا بخواهد. خداون}}د به موسي گفت كه گ}}اوي را بكش}}ند و دم آن گ}}او را ب}}ه مرده بزنند تا مقتول زنده شود و قاتل خ}}ود را مع}}رفي كن}}د. موس}}ي پي}}ام الهي را ب}}ه م}}ردم ابالغ نم}}ود م}}ردم تعجب كردند كه چگونه گاو مرده اي سبب حيات مقت}}ولي می گردد. به موسي گفتند كه شايد تو ما را ب}}ه مس}}خره گرفته اي و استهزا می کنی كه دستور می دهی گ}}اوي را ذبح كنيم و با آن انساني را زنده نمایيم . موس}}ي ج}}واب داد پناه به خدا می برم اگر مانند جهال كسي را مسخره

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره97

نمايم. بني اسرائيل خيال كردند كه شايد گاو مخصوصي است ك}}ه چ}}نين خاص}}يتي دارد ك}}ه می توان}}د م}}رده اي را زن}}ده كن}}د. نفهميدن}}د ك}}ه م}}رده ب}}ه مش}}يت خ}}دا زن}}ده می شود و گاو مرده در اين كار تأثير ندارد. از اين رو به فكر اين افتادند تا بدانند كه آن چه گاوي است كه چ}}نين خاص}}}يتي دارد. ب}}}ا اين س}}ئواالت زحمت خ}}}ود را زي}}}اد كردن}}د. خداون}}د متع}}ال ب}}ه دنبال}}ۀ6 س}}ئواالت آن ه}}ا گ}}او مخصوصي را با عالئم مخصوصي معرفي كرد و آن ها به قيم}}تي بس}}يار س}}نگين آن گ}}او را خري}}داري كردن}}د و نتوانستند بفهمند ك}}ه گ}}او م}}رده ربطي ب}}ه زن}}ده ش}}دن انس}}ان ن}دارد. خداون}}د می خواس}}ت از اين راه عظمت و مشيت خود را ب}}ه آن م}}ردم بفهمان}}د ت}}ا كمي ب}}ه دالئ}}ل توحيد و خداشناسي آگاه ش}}وند و مع}}رفت ب}}ه خ}}دا پي}}دا

که محب}}وبيت گوس}}اله و گوساله پرس}}تي ازكنند و هم این ک}}ه م}}ردۀ6دل آن ه}}ا برداش}}ته ش}}ود و از راه تفك}}ر در این

حيوان تأثيري در زنده شدن مردۀ6 انس}}اني ن}}دارد پي ب}}ه مشيت خدا ببرند، وليكن نتيجه اي حاص}}ل نش}}د و ب}ه ج}}ز انسان های عاقل و مؤمن كسي نتوانست از آن داس}}تان

بهرۀ6 توحيدي ببرد. ممكن است شما بگویيد كه اگر خدا می خواست مردم را از گوساله پرستي منص}}رف كن}}د و آن ه}}ا را ب}}ه دالي}}ل توحيد آشنا نمايد، چرا گوساله اي را كه معبود و محب}}وب آن ها قرار گرفت}}ه اس}}ت وس}}يلۀ6 حي}}ات انس}}ان م}}رده اي ق}}رار می ده}}د. در اين ص}}ورت گوس}}اله در نظ}}ر آن ه}}ا بيش}}تر محب}}وبيت پي}}دا می کن}}د، زي}}را گوساله پرس}}تان خواهن}}د گفت ك}}ه اين گوس}}اله اس}}ت ك}}ه س}}بب حي}}ات انسان مرده شده است . پس گوساله پرستي خوب اس}}ت و گوس}}}اله معب}}}ود انس}}}ان اس}}}ت . ش}}}ايد اين عمل ، گوساله پرستي را رواج داده است . در پاسخ اين س}}ئوال می گوییم كه خداوند متعال براي تحريك افك}}ار و ظه}}ور

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره98

عق}}ل و دانش در اف}}راد بش}}ر ي}}ك موض}}وعات علمي ب}}ه وجود می آورد كه مايۀ6 جهش عقل بش}}ر می گ}}ردد، زي}}را اگر عقل بشر بيدار نشود، ممكن نيس}}ت ك}}ه ب}}ه وس}}یلۀ6 عامل ديگري به داليل توحيد آشنا شود. يگان}}ه وس}}يله اي ك}}ه عق}ل انس}}ان را ب}}ه خ}دا مرب}وط می س}ازد، عق}}ل و

گ}}او م}}رده اي را س}}بب،دانش او اس}}ت . در اين داس}}تان حيات انسان قرار می دهد تا گوساله پرس}}تان فك}}ر كنن}}د كه اگ}}ر گ}}او و گوس}}اله معب}}ود انس}}ان و س}}بب پي}}دايش حيات بشر است ، الزم اس}}ت ك}}ه اين عام}}ل حي}}ات بخش زنده باشد تا بتواند مرده اي را زنده كند، در ص}}ورتي ك}}ه عامل حيات مرده است چطور می تواند مرده اي را زن}}ده كند. الزم است كه اول خود را زن}}ده نماي}}د و بع}}د از آن، مرده را زنده كند. گوس}}الۀ6 م}}رده ك}}ه خ}}ود حي}}ات ن}}دارد

چطور به مرده اي حيات می بخشد. شاعر می گوید: ذات نايافت}}}}}}}}}}}}}}}}}}}ه از هس}}}}}}}}}}}}}}}}}}}تي بخش

كي تواند كه شود هستي بخش پس در اينجا فكر بشر متوجه عامل حيات بخش ديگري می شود و به جستجوي كس}}ي می رود ك}}ه زن}}ده باش}}د و بتواند مردگان را زنده كند. اگر گ}}او و گوس}}اله ها چ}}نين اثري و يا چنين قدرتي می داشتند، انس}}ان ها ب}}ه وس}}یلۀ6 گاو و گوسالۀ6 مرده و يا زنده می توانستند همۀ6 مردگ}}ان و يا كشته شدگان را زنده كنن}}د، وليكن بني اس}}رائيل ك}}ه بسيار كوتاه فكر و ضعيف العقل بوده اند كم}}تر توانس}}تند

از اين داستان به ارادۀ6 قاهرۀ6 خدا آشنا شوند. و باز خيال كردند ك}}ه اين خاص}}يت گوش}}ت گ}}او م}}رده است ك}}ه م}}رده را زن}}ده می کن}}د و بيش}}تر ب}}ه ض}}اللت و جهالت رفتند و گمان كردند كه گاو مخصوصي است ك}}ه چ}}نين خاص}}يتي دارد. خ}}ود را ب}}ه زحمت انداختن}}د و ب}}ار سنگينی را به دوش خود گذاشتند. به موس}}ي گفتن}}د آن چه گاوي است كه مرده را زنده می کند؛ ب}}ه خ}}داي خ}}ود

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره99

بگو كه ما را به جانب آن گاو راهنمایي كن}}د. خداون}}د ب}}ه موسي فرمود كه آن گاوي است نه زي}}اد پ}}ير و ن}}ه زي}}اد جوان، در س}}ال های بين پ}}يري و ج}}واني. ب}}ه آن ه}}ا بگ}}و الزم نيست كه پرسش خود را تك}}رار كني}}د و خ}}ود را ب}}ه زحمت اندازيد. دو مرتبه بني اسرائيل رفتند به گردش و جستجو افتادند. گاوي را به آن صفت يافتن}}د. ب}}ه س}}وي موسي آمدند و گفتند از خداي خود بپرس كه رن}}گ ب}}دن آن گ}}او چگون}}ه اس}}ت . موس}}ي در ج}}واب گفت ك}}ه خ}}دا می گوید رنگ بدن آن گاو زرد اس}}ت، ماي}}ل ب}}ه س}}رخي، چنانكه بيننده را مس}}رور می س}ازد. بني اس}رائيل رفتن}}د گاوي را به همان صفت پيدا كردند و ب}}راي مرتب}}ۀ6 س}}وم آمدند و گفتند که ای موسي ب}}ه خ}}داي خ}}ود بگ}}و بيش}}تر توضيح دهد. م}}ا گ}}اوي را ب}}ه هم}}ان ش}}باهت ي}}افته ايم و انشاءالله كه همان گاو واقعي كه داراي چنين خاص}}يتي اس}}ت پي}}دا ك}}رده ايم . موس}}ي در ج}}واب گفت ك}}ه خ}}دا می گوید آن گاوي است كه براي ش}}خم زمين رام نش}}ده و ب}راي آبي}اري آب از چ}اه نكش}يده اس}ت . گ}اوي اس}ت

جا همۀ6 آن ها خوش}}حال ش}}دندسالم و بدون عيب. در اين كه همان گاو است ، همان گ}}او اس}}ت ك}}ه م}}رده را زن}}ده می کند. خداي موس}}ي حقيقت را روش}}ن ك}}رد. رفتن}}د و آن گاو را به قيمت فراواني خريداري كردند كه گفته ان}}د صاحب گاو گفته است قيمت گاو من كه چنين خاص}}يتي دارد، مرده را زنده می کند، اين قيمت است ، ك}}ه پوس}}ت آن را پر از طال و سكه كنيد باز هم س}}ر ش}}ما منت دارم ك}}ه چ}}نين گ}}او ب}}ابركتي را ب}}ه قيمت كم ف}}روخته ام . باالخره گاو را به قيمت زياد غيرمتع}}ارف خريدن}}د و ذبح كردن}}د و ب}}ا آن م}}رده را زن}}ده نمودن}}د ت}}ا قات}}ل خ}}ود را معرفي كند. آن ها اگر از همان ابتدا دستور خدا را اج}}را می کردند و اولين گاوي را ك}}ه می دیدن}}د ذبح می کردن}}د، خود را آن قدر به زحمت نمي انداختند، وليكن به حم}}اقت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره100

و سفاهت افتادند و گمان كردند كه آن خاص}}يت گوش}}ت گ}}او م}}رده اس}}ت ك}}ه مقت}}ول آن ه}}ا را زن}}ده می کن}}د. ندانس}}}تند ك}}}ه ارادۀ6 خداس}}}ت ك}}}ه از اين راه فع}}}اليت

می کند. از اين داس}}تان و نمونه ه}}اي آن فق}}ط كس}}اني به}}ره می برند كه صاحب عقل بيدار و بصيرت می باشند. آن ها در اين سئواالت بيجا و احمقانه از چند جهت خ}}ود را ب}}ه

ک}}}ه م}}}دتي ب}}}ه دنب}}}ال گ}}}اويزحمت انداختن}}}د: اول این می گشتند كه داراي آن ص}}فات و ش}}رايط باش}}د. در ه}}ر مرتبه ك}}ه س}}ئوال خ}}ود را تك}}رار كردن}}د، خداون}}د ص}}فت مخصوصي را ذكر كرد كه عاقبت به آن صفت و ش}}رايط به جز يك گاو در بني اسرائيل پيدا نشد و آن را به قيمت گزافي خريداري نمودند. صفات و شرايطي ك}}ه خ}}دا در

ج}}ا ذك}}ر ك}}رد ب}}راي اين نب}}ود ك}}ه فق}}ط چن}}ان گ}}اوياين خاصيت حي}}ات بخش دارد، بلك}}ه آن گ}}او هم مانن}}د س}}اير گاوها ارتباطي به حيات مقتول نداش}}ت، وليكن از نظ}}ر

که بني اسرائيل چ}}نين فك}}ر می کردن}}د خ}}دا ن}}يز ارادۀ6این خ}}ود را در مس}}ير فك}}ر آن ه}}ا ق}}رار داده . هرچ}}ه آن ه}}ا خواهان ص}}فت و عالئم بيش}}تري بودن}}د، خداون}}د متع}}ال صفات بيشتري ب}}راي آن گ}}او ذك}}ر ك}}رد ت}}ا ع}}اقبت گ}}او مخصوصي كه مال يكي از جوانان بني اسرائيل بود براي

ک}}هآن كار معين شد و گفته اند ك}}ه آن ج}}وان از نظ}}ر این نسبت به پ}}در و م}}ادر خ}}ود مهرب}}ان و خوش رفت}}ار ب}}ود، خداوند با ذكر ص}}فات ، زمين}}ۀ6 ف}}روش گ}}او او را ف}}راهم كرد تا از اين راه پ}ول زي}ادي ب}ه دس}ت آورد و ثروتمن}}د

شود. نمونۀ6 اين داستان در ميان مسلمانان و ساير م}}ذاهب همين اس}}ت ك}}ه خداون}}د فيوض}}ات و برك}}ات خ}}ود را از مسير انتخابات و اختيارات بش}}ر ب}}ه آن ه}}ا می رس}}اند ت}}ا روزي كه عقل و فك}}ر آن ه}}ا بي}}دار ش}ود و ب}ه مش}}يت و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره101

ارادۀ6 خدا آگاهي پيدا كنند و وسايط واقعي و الهي خود را بشناس}}}}}}ند. پيش از اين شناس}}}}}}ایي، از طري}}}}}}ق پيش}}واياني ك}}ه ب}}راي خ}}ود انتخ}}اب می کنن}}د هرچن}}د ك}}ه صالحيت پيشوايي نداشته باشند، خدا براي آن ها نظام و ام}}نيت ب}}ه وج}}ود مي آورد و ب}}ه آن ه}}ا خ}}ير و ب}}ركت می رساند و آن ها را به آينده اميدوار مي سازد تا زم}}اني كه معرفت به خداي خود پيدا كنند و هم}}ان كس}}ي را ب}}ه پيشوایي و وساطت بشناسد كه خدا او را انتخاب ك}}رده

است . ب}}ني اس}}رائيل ك}}ه بيش}}تر مبتال ب}}ه عقاي}}د خراف}}اتي بوده اند و مانند ساير ملل بت پرست بوده و به وسايطي مانن}}د گ}}او و گوس}}اله و س}}اير بت ه}}ا عقي}}ده داش}}تند، خداوند از طريق همين عقايد غلط به آن ها خير و بركت رسانيده، مخصوصا به وسیلۀ6 گاو مرده ، آن معجزه را به وجود آورد و مقتول را زنده نمود تا مشكل قضایي ح}}ل شود، شايد آن ها از اين راه فكر كنند ك}}ه وس}}ايط م}}رده

نمی تواند منشأ اثر باشد. مسلمانان هم بع}}د از پيغم}}بر اك}}رم وس}}ايطي را روي ك}}ار آوردن}}د ك}}ه از نظ}}ر ارتب}}اط ب}}ه مص}}الح و مفاس}}د اجتماعي و از نظ}}ر ارتب}}اط ب}}ه دين و حكمت خ}}دا مانن}}د هم}}ان گ}}او م}}رده بودن}}د ك}}ه ب}}ا اراده و ش}}عور خ}}ود نمی توانستند منشأ اث}}ر باش}}ند، ولي خداون}}د متع}}ال ب}}ه وسیلۀ6 همان پيشوايان كه با عقيده و فكر ن}}اقص م}}ردم به وجود آمده بودند، مشكالت زندگي و قضایي آن ه}}ا را

جا كه ممكن بود حل كرد و به آن ه}}ا تم}}دن و ق}}درتتا آن بخشيد. به وسیلۀ6 آن ها ممالك شرك و كف}}ر را فتح ك}}رد و اسالم را توس}}عه داد. آي}}ات ق}}رآن را در اختي}}ار م}}ردم

که منشأ و مبدأ فكر مسلمانان شود و علمگذاشت تا اینو دانش به وجود آيد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره102

ب}}ه دنبال}}ۀ6 آي}}ات مرب}}وط ب}}ه اين داس}}تان، خداون}}د ب}}ه بني اس}}رائيل می گوی}}د ك}}ه ش}}ما انس}}اني را كش}}تيد و درب}}ارۀ6 آن ب}}ه ن}}زاع برخاس}}تيد. خداون}}د حقيقت ام}}ر را

ط}}ور خ}دا در قض}اوت خ}ودب}راي ش}ما روش}ن ك}}رد. اين حقيقت را روشن می کند. دنبالۀ6 آيات فوق می گوید: ب}}ه شما گفتيم كه قس}}متي از گوش}}ت گ}}او ذبح ش}}ده را ب}}ه بدن مرده بزنيد تا خداوند او را زنده كند و قاتل خ}}ود را معرفي نمايد. خداون}}د اين چ}}نين مردگ}}ان را در قي}}امت زنده می کند و اين ط}}ور دالی}}ل ق}}درت خ}}ود را ب}}ه ش}}ما نشان می دهد، شايد شما عقل خ}}ود را ب}}ه ك}}ار گيري}}د و حقيقت را دريابي}}د. ام}}ا ش}}ما بني اس}}رائيل از هم}}ۀ6 اين

ک}}هداس}}تان ها ب}}ه عكس نتيج}}ه گرفته اي}}د. ب}}ه ج}}اي این دل های شما در برابر اين آي}}ات ن}}رم ش}}ود، ب}}ه قس}}اوت

ترافتاد. دل های ش}}ما مانن}}د س}}نگ و از س}}نگ هم س}}خت است ، زيرا از بعضي س}}نگ ها نه}}ر آب ج}}اري می ش}}ود و بعض}}ي س}}نگ ها می ش}}کافد و از آن چش}}مۀ6 آب ج}}اري می گردد و بعضي س}}نگ ها در براب}}ر عظمت خ}}دا هب}}وط می کند، ولي دل های ش}}ما هيچ ي}}ك از اين خاص}}یت ها را ندارد، خداوند از اعمال شما غاف}}ل نيس}}ت . در اين چن}}د آي}}ۀ6 آخ}}ر، خداون}}د بني اس}}رائيل را ب}}ه حق}}ايقي توج}}ه

می دهد كه يادآوري آن پرفايده است : اول: اس}}تفاده از قض}}اوت خ}}دا از طري}}ق وحي ب}}ه

وسیلۀ6 پيغمبران. دوم : ظاهر ساختن آيات قدرت خود و احياي مردگان .

تر می ش}}ود.سوم : چگونه قلب انس}}ان از س}}نگ محكم قلب انسان بايستي مبدأ خير و بركت باشد نه مايۀ6 ش}}ر

و قساوت. در اطراف بحث اول می گوییم كه پيغمبران از طري}}ق وحي ب}}ه خ}}دا مرب}}وط هس}}تند. م}}ردم ن}}يز ب}}ه وس}}یلۀ6 پيغمبران می توانند از حكومت و قضاوت خدا براي رف}}ع

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره103

اختالفات استفاده كنند. اگر مردم در تاريخ زندگي خ}}ود ب}}ه وس}}یلۀ6 پيغم}}بران تس}}ليم قض}}اوت و حك}}ومت خ}}دا

می توانستند وحدت كامل و ع}}دالت كام}}ل ب}}ه می شدند، وج}}}ود آورن}}}د و تفرق}}}ه و اختالف را از بين بردارن}}}د. بزرگ ت}}رین نعمت ب}}راي انس}}ان اس}}تفاده از قض}}اوت و حكومت خداوند متعال است. خداوند براي بشر ب}}ه ج}}اي پدري است ع}}ادل و ع}}الم و اف}}راد بش}}ر در براب}}ر او ب}}ه ج}}اي فرزن}}دان هس}}تند ك}}ه خداون}}د در حك}}ومت خ}}ود می تواند آن ها را به ثروت و ق}}درت كام}}ل برس}}اند، ولي م}}ردم ق}}در چ}}نين نعمت ب}}زرگي را ندانس}}تند. حك}}ومت انبياء را تعطيل كردن}}د و خ}}ود را از حك}}ومت و قض}}اوت خ}}دا و در نتيج}}ه از ع}}دالت او مح}}روم نمودن}}د. گرفت}}ار حك}ومت ظالم}ان و جب}اران ش}دند و ب}ه فق}ر و جه}الت

افتادند و عاقبت سرازير جهنم شدند.قساوت قلب بنياسرائيل

، از74ب}}ه دنبال}}ۀ6 داس}}تان گ}}او بني اس}}رائيل ، در آي}}ۀ6 قساوت قلب بني اسرائيل سخن می گوید و می فرمای}}د:

ک}}ه دل ش}}مادر براب}}ر اين آي}}ات و معج}}زات ب}}ه ج}}اي این تر ش}}د، زي}}راخاض}}ع و خاش}}ع ش}}ود، از س}}نگ هم س}}خت

سنگ ها اجازۀ6 عبور به آب جاري را می دهن}}د ت}}ا آين}}دگان تشنه نشوند ولي دل های شما علوم و آيات گذشته را به آيندگان تحويل نمی ده}}د؛ س}}د راه دانش و برك}}ات الهي می گ}}ردد؛ عل}}وم گذش}}ته و اخب}}ار پيغم}}بران را كتم}}ان می کن}}}د. س}}}نگ ها گ}}}اهي مب}}}دأ و منب}}}ع جوش}}}ش آب می ش}}وند و چش}}مه ها از س}}نگ ها ج}}اري می گردن}}د و تش}}نگي تش}}نگان را برط}}رف می س}}ازند چنانك}}ه دوازده چشمه آب از سنگ موسي جاري گرديد، وليكن دل ش}}ما بني اسرائيل هرگز منشأ پيدايش خير و بركت و عواطف انس}}اني نمی گ}}ردد و ب}}ه بن}}دگان خ}}دا اظه}}ار محبت و مهرباني نمی کند. در برابر بن}}دگان خ}}دا خش}}ك و خش}}ن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره104

بوده به كسي بهرۀ6 مالي و انساني نمی رس}}اند و گ}}اهي سنگ ها در برابر عظمت خ}}دا هب}}وط و س}}قوط می کنن}}د آنچنانكه كوه سينا در برابر تجلي نور خدا منهدم گردي}}د. موسي و ياران او در اطراف كوه بودند، از انه}}دام ك}}وه طور به حال غشوه افتادند و ي}}ا مردن}د، وليكن دل ش}}ما بني اسرائيل در برابر نور خدا و نزول تورات کوچک ترین تغييري نكرد و به همان ح}}ال قس}}اوت ب}}اقي مان}}د. پس دل شما ملت يهود از سنگ هم سختتر اس}ت. ب}ه دنبال}ۀ6 آيات باال و بيان قساوت قلب يهود، خداون}د متع}ال ملت

که طمع ب}}ه ايم}}ان ملتمسلمان را مأيوس می کند از اینيهود داشته باشند می گوید:

»آيا شما ملت مسلمان طمع داريد كه يهوديان ايم}}ان که آن ها در دين خودشان ايمانبه دين شما بياورند با این

ها آيات خدا را می شنوند و آنبه خدا ندارند. عده اي از آن که ب}ه عق}}ل خ}}ود می فهمن}}دآيات را تغيير می دهند با این

كه حكم ، حكم خداست. آن ها كساني هستند كه وقتي با اهل ايمان روبرو می شوند اظهار ايمان می کنند و چون

و می شوند می گویندربا شياطين و افراد جنس خود روبما با شما هستيم ، مسلمانان را استهزاء می کنیم.«

( خداوند اثبات می کند76 و 75در اين دو آيۀ6 شريفه ) ك}}ه پ}}يروان تم}}ام ادي}}ان ب}}ر دو قس}}م هس}}تند: م}}ؤمن و كافر. مؤمنين اديان كساني هستند كه به خداوند متع}}ال و زندگي عالم آخرت عقيده دارن}}د و ب}}راي م}}وفقيت در زن}}دگي آخ}}رت ب}}ه عم}}ل ص}}الح و خ}}دمت بن}}دگان خ}}دا

اند. دستۀ6 دوم كساني هس}}تند ك}}ه دين پيغم}}برانمشغول را وسيله اي براي جلب مال و ث}}روت و وس}}يلۀ6 اس}}تثمار ضعفا و بيچارگان قرار داده اند. با ن}}يروي دين و م}}ذهب كس}}}ب ق}}}درت نم}}}وده و ب}}}ا بن}}}دگان خ}}}دا و دين خ}}}دا جنگيده اند. اگر پ}}يروان ادي}}ان و پ}}يروان پيغم}}بران هم}}ه مؤمن بودند، اين همه اختالف در اديان به وجود نمی آمد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره105

و وحدت ديني پيغمبران ب}}ه هم نمی خ}}ورد. يگان}}ه عام}}ل اختالف در ادي}}ان آس}}ماني ، وج}}ود من}}افقين و كف}}ار در همان اديان بوده است كه براي حفظ موقعيت و من}}افع خود، با پيغم}}بران آين}}ده مخ}}الفت نمودن}}د و م}}ردم را از قب}}ول دين و مكتب پيغم}}بر جدي}}د بازداش}}ته اند. پس از

كه عيسي ، پيغمبر بني اسرائيل، به نبوت مبعوث ش}د وآن تصميم گرفت اص}}الحاتي در دين يه}}ود ب}}ه وج}}ود آورد و

بني اس}}رائيل ك}}ه، آن بدعت ها و خرافات را از بين ب}}برد خ}}ود را در براب}}ر ي}}ك پيغم}}بر الهي و آس}}ماني مش}}اهده كردن}}د ك}}ه می توان}}د در مس}}ير دين ام}}نيت و ع}}دالت ب}}ه وجود آورد، همان عدۀ6 كافر استثمارگر از ملت يه}}ود ب}}ا عيس}}ي مخ}}الفت كردن}}د و ب}}ا ن}}يروي م}}ذهب ب}}ه جن}}گ حضرت عيس}}ي آمدن}}د و آن پيغم}}بر الهي را محك}}وم ب}}ه كفر كردند. به عقيدۀ6 خود او را به دار زدند. همچنين در دين مسيح باز مردم دو دسته شدند، دس}}ته اي ايم}}ان ب}}ه عيسي آوردند و ع}}ده اي از مس}}یحی ها ك}}افر ب}}ه عيس}}ي ش}}دند و دين عيس}}ي را وس}}يله اي ب}}راي ن}}ابودي دين و

ملت مس}}يح،دعوت واقعي او قرار دادند و همين طايفه را از قبول دين و دعوت پيغمبر اسالم بازداشتند.

خداوند در اين آيه يادآوري می کند كه يهودياني كه ب}}ه موسي و عيساي خود ايمان نياورده ان}}د، ب}}ه دين ت}}و هم ايمان نمی آورند، پس طمع به ايمان آن ها نداشته ب}}اش. ملت يهود كساني هستند كه در لب}اس نف}}اق چن}}د درج}ه بدتر می شوند و به قهقرا می روند. وقتي ب}ا مس}}لمانان روب}}رو می ش}}وند می گوین}}د ب}}ه پيغم}}بر ش}}ما در اث}}ر معجزاتي كه از او ديديم ايمان آورديم و قبول كرديم كه از جانب خدا مأمور هدايت خلق خدا ش}}ده اس}}ت ، وليكن هنگ}}امي ك}}ه ب}}ا امث}}ال خ}}ود روب}}رو می ش}}وند و جلس}}ۀ6 خصوصي تشكيل می دهند، می گویند چ}}را يهودي}}ان را از معجزات پيغمبر مسلمانان خبردار می کنید تا آن ها همان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره106

معجزات را برهان محكوميت شما ق}}رار دهن}}د و ش}}ما را محك}}وم ب}}ه كف}}ر و نف}}اق گردانن}}د. چ}}را عق}}ل و ش}}عور

گویي}}د ونداريد كه اسرار داخلي خ}}ود را ب}}ه بيگانگ}}ان مي آن ها را بر خود حاكميت می دهید. مگ}}ر آن ه}}ا نمی دانن}}د كه خداوند اسرار نهاني و آش}}كار آن ه}}ا را می دان}}د. اين آيۀ6 شريفه از كف}ر و نف}اق يهودي}ان مك}}ه و مدين}}ه خ}بر می دهد كه آن ها بعد از مشاهدۀ6 معجزات رسول خدا صد درصد يقين پي}}دا كردن}}د ك}}ه او هم}ان پيغم}}بر مبع}وث از

ك}}ه ايم}}ان ب}}ه پيغم}}برجانب خداست ، وليكن ب}}ه ج}}اي اين بياورند روش كفر و نفاق پيش گرفتند و از اظهار دليل ص}}دق نب}}وت پيغم}}بر اك}}رم خ}}ودداري نمودن}}د و دلي}}ل

حقانيت او را كتمان كردند. ط}}ور اس}}تفادهاز تفسير امام حس}}ن عس}}كري )ع( اين

می شود كه پيغمبر اكرم براي اتمام حجت و اثبات نبوت خود ب}}ه ط}}ور خصوص}}ي ب}}راي ق}}وم يه}}ود معج}}زاتي ب}}ه وج}}ود آورده ت}}ا آن ه}}ا صددرص}}د يقين پي}}دا كنن}}د ك}}ه او پيغم}}بر خداس}}ت و از تك}}ذيب و مخ}}الفت او خ}}ودداري نمايند. امام يازدهم )ع( در تفسير خ}}ود می فرماین}}د ك}}ه پيغمبر پيش از ظهور جنگ بدر از كشته شدن ابوجهل و رؤساي قريش خبر داد و ج}}اي كش}}ته ش}}دن آن ه}}ا را در زمين بدر به يهوديان و مسلمانان نشان داد ت}}ا يهودي}}ان مطمئن شوند كه فتح و ظفر با آن ه}}ا اس}}ت و يهودي}}ان يقين پيدا كنن}}د ك}}ه اين هم}}ان پيغم}}بر موع}}ود ت}}ورات و انجيل است . يهوديان گزارش پيغمبر را دربارۀ6 جنگ بدر ثبت كردند تا ببينند چنان خواهد شد كه پيغمبر خ}}بر داده

ك}}ه جن}}گ ب}}در واق}}ع ش}}د و دالي}}ل است ي}}ا نه . پس از اين صدق گفتار پيغمبر ظاهر گرديد، كافر به پيغمبر شدند و

که آن داليل و معج}}زاتيهوديان ديگر را منع كردند از این را برای مسلمانان بازگو كنند و به آن ها گفتن}}د ك}}ه چ}}را

گویي}}د ت}}اداليل و معجزات اين پيغمبر را به مسلمانان مي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره107

شما را محكوم نمايند. براي رد يك چنين عقيدۀ6 كفرآميز مي فرمايد: »مگر آن ها نمی دانن}}د ك}}ه خداون}}د77در آيۀ6

از باطن و ظاهر آن ها و اعمالي كه مخفيانه و يا آش}كار انجام می دهند باخبر است . چقدر بي اطالع و بي معرفت هستند كه می خواهند اعمال خود را از خدا و رسول خدا پنهان دارند.« از اين آيۀ6 شريفه طبق تفسير امام حسن عسكري )ع( در كتاب تفس}}ير بره}}ان اس}}تفاده می ش}}ود كه رسول خدا براي يهوديان بني قريظه ، بني نض}}ير، در شهر مدينه معج}}زاتي ظ}}اهر س}}اخته ت}}ا آن ه}}ا ب}}ه نب}}وت پيغم}}بر يقين پي}}دا كنن}}د و ع}}ذري ب}}راي ت}}رك اط}}اعت و مخالفت او نداشته باشند، زيرا ق}}وم يه}}ود پيغم}}بران را فقط به ظهور معجزات می شناختند و پيغمبراني ك}}ه از آن ها به وج}ود آم}ده بودن}د از زم}ان حض}رت موس}ي ت}ا زمان ظهور پيغمبر اسالم، ص}}احب معج}}زات و كش}}ف و كرامات بوده اند. روي همين سابقۀ6 فكري، هر پيغم}}بري را به ظهور معجزات می شناختند ن}}ه ب}}ه دلي}}ل منط}}ق و

که رس}}ول خ}}دا از اظه}}ار معج}}زه خ}}ودداريقرآن . با این می کرد و سعي داشت كه دين او از طري}}ق علم و عق}}ل پيشرفت كند، مجبور می شد براي ق}}وم يه}}ود معج}}زاتي به وجود آورد تا بر آن ها اتمام حجت كند، ولي قوم يهود كه اساسا مردمي لجوج و سرسخت بودن}}د، ب}}ا مش}}اهدۀ6 آن معجزات ايمان به پيغمبر نياوردند و مسلماني اختيار

ك}}ه آن معج}}زاتنكردند، ولیکن خودداری می کردند از اين را به مسلمانان گزارش دهند تا دليل محكوميت آن ها در

، ب}ه75نظر مسلمانان باشد. ب}ه همين مناس}بت در آی}ۀ6 مسلمانان می گوید طم}}ع ب}}ه ايم}}ان ق}}وم يه}}ود نداش}}ته باشند، زيرا آن ها داليل صدق نبوت پيغمبر و واليت علي را مشاهده كردن}}د و كتم}}ان نمودن}}د. آن ه}}ا در دين خ}}ود دالي}}ل حق}}انيت و ص}}داقت پيغم}}بر اس}}الم را مطالع}}ه نمودند و يا از علم}}اي خ}}ود ش}}نيدند و بس}}ياري از آن ه}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره108

براي مالقات آن پيغمبر به سرزمين حجاز آمدند تا زمان او را درك نم}}وده و ب}}ه او ايم}}ان بياورن}}د، وليكن پس از

که به او رسيدند و او را مالق}}ات كردن}}د و ش}}ناختند واین دانستند كه او همان پيغمبر موعود به وس}}یلۀ6 پيغم}}بران است كه چاره اي به جز ايمان به او ندارند، دالي}}ل نب}}وت او را از كتاب خود برداشتند و چنين وانمود كردند كه آن

که می دانستند ك}}ه هم}}انپيغمبر هنوز نيامده است با این پيغمبر موعود است كه از جانب خدا مأمور ه}}دايت خل}}ق شده. پس اگر آن ها اهل ايمان بودند، ص}}فات پيغم}}بر را از كتاب خود برنمی داش}}تند و ملت يه}}ود را در گم}}راهي

قرار نمی دادند. در ابتداي همين س}}ورۀ6 ش}}ريفه ، خداون}}د آي}}اتي نظ}}ير همين آيه براي معرفي مسلمانان من}}افق ن}}ازل ك}}رده و نمونۀ6 اين صفات را براي مسلمانان منافق ذك}}ر نم}}ود و فرمود كه آن ها در مالقات با مسلمانان اظه}}ار ايم}}ان و اسالم می کنند و چون با شياطين از دوستان خود روبرو می شوند می گویند ما مس}}لمانان را مس}}خره می ک}}نیم و هرگ}}ز ايم}}ان ب}}ه پيغم}}بر اس}}الم ني}}اورديم . در اين آی}}ۀ6 شريفه هم نمونۀ6 همان ص}}فات را ب}راي من}}افقين ق}وم يهود ذكر می کند كه آن ها نيز در مالقات با مس}}لمانان و اهل ايم}}ان اظه}}ار اس}}الم می کنن}}د و چ}}ون ب}}ا يهودي}}ان نظير خود روبرو می شوند اظهار می دارند كه به پيغم}}بر اس}}الم ايم}}ان نياورده ان}}د. پس ش}}أن ن}}زول اين دو آي}}ۀ6 ش}}ريفه ب}}ا هم ف}}رق دارد. آن آي}}ات اول بق}}ره درب}}ارۀ6

، درب}}ارۀ6 من}}افقين76منافقين از مس}}لمانان و اين آي}}ۀ6 « ايناتح}}دثونهم قوم يهود اس}}ت و ب}}ا توج}}ه ب}}ه كلم}}ۀ6 »

حقيقت كش}}ف می ش}}ود ك}}ه پيغم}}بر اس}}الم ب}}ا اظه}}ار معجزات به خصوص براي ق}وم يه}}ود آن ه}}ا را ب}ه دالي}}ل حقانيت خ}ود آگ}اه نم}وده اس}ت و آن ه}ا آن دالي}ل را از مسلمانان پنهان داشته اند. بعيد نيست كه پيغمبر اس}}الم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره109

به خصوص براي قوم يهود معجزاتي داشته باش}}د ت}}ا ب}}ه وسیلۀ6 معجزات ، آن ها را محكوم و ملزم به اطاعت خ}}ود نماي}}د، زي}}را آن ه}}ا ب}}ر پاي}}ۀ6 ت}}اريخ و ع}}ادت ملي خ}}ود پيغمبران را به دليل اظه}}ار معج}}زه می ش}}ناختند ن}}ه ب}}ه دليل علم و منطق. هر پيغمبري كه در ميان آن ها ظهور كرده است ، خود را به دليل معجزه مع}}رفي نم}}وده . پس آن ه}}ا روي ع}}رف و ع}}ادت خ}}ود، از پيغم}}بران بيش}}تر از همه انتظ}}ار معج}}زه دارن}}د و پيغم}}بر ب}}راي اتم}}ام حجت الزم بوده است كه براي آن ها اظهار معجزه كن}}د، ش}}ايد از اين راه ص}}دق نب}}وت و حق}}انيت خ}}ود را ب}}ه آن ه}}ا

ها به يك}}ديگربفهماند. با اين مقدمه می توان گفت كه آن سفارش كرده اند ك}}ه از گ}}زارش يكچ}}نين معج}}زاتي ك}}ه مخصوص آن ه}}ا ب}}وده اس}}ت ب}}راي مس}}لمانان خ}}ودداري كنند. لذا حض}}رت ام}}ام حس}}ن عس}}كري در تفس}}ير خ}}ود مي فرمايد كه قوم يهود به يكديگر سفارش كردند كه از اظهار آن داليل و معجزات در نظر مسلمانان خ}}ودداري كنند و با قرينۀ6 آيات بعد می شود گفت كه منظ}}ور از آن داليل ، داليل صدق نبوت پيغم}بر از طري}ق كت}}اب ت}ورات بوده است، وليكن با عالئمي كه از متن همين آيه كشف می ش}}ود باي}}د بگ}}ویيم ك}}ه منظ}}ور از آن دالي}}ل هم}}ان معجزات خصوصي بوده است كه قوم يهود يك}}ديگر را از اظهار آن ها منع كرده اند، زي}}را هم}}ان معج}}زات ب}}ود ك}}ه اگر براي مسلمانان آشكار می کردند، مسلمانان آن ها را محك}}وم می نمودن}}د و می گفتن}}د ش}}ما ك}}ه ي}}ك چ}}نين معجزاتي را ديده ايد چرا به پيغمبر ايمان نياوردي}}د، زي}}را

خ}}بر بوده ان}}د وعم}}وم ق}}وم يه}}ود از دالي}}ل ت}}ورات بي نمي توانستند آن داليل را براي مس}}لمانان ذك}}ر كنن}}د ت}}ا

ک}}ه دالي}}ل ت}}ورات راپايۀ6 احتجاج آن ها قرار گيرد و ي}}ا این مربوط به اين پيغمبر نمی دانستند. در هر صورت دالي}}ل نامبرده، چه معجزات پيغمبر اسالم باشد چه عالئمي ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره110

در كتاب آن ها ذكر شده است ، داليلي مخصوص ب}ه ق}}وم يهود بوده كه از اظهار آن در نظر مس}}لمانان خ}}ودداري

كرده اند. می فرماید: »مگر آن ها نمی دانند كه77خداوند در آيۀ6

خدا از ظاهر و باطن كار آن ها خبر دارد و می داند آن چهرا پنهان می دارند و آشكار می کنند.«

می فرمای}}د: »اك}}ثريت ق}}وم يه}}ود، ع}}امي و78در آیۀ6 سواد هستند كه با منطق علم و عقل آشنایي ندارند وبي

احتجاج نمی فهمند، فقط ت}ابع دالي}ل محس}}وس گفتن و شنيدن هستند كه از پيشوايان م}}ذهبي خ}}ود دس}}توراتي بگيرن}د و اج}}را كنن}}د. دين و كت}}اب در نظ}}ر آن ه}ا هم}ان عقايد و دستورات است . قدرت فهم و استدالل در آن ها نيست كه بتوانند با آزادي بيان و برهان پيش}}وايان خ}}ود را محك}}وم كنن}}د و آن ه}}ا را ب}}ه اط}}اعت پيغم}}بري ك}}ه در انتظ}}ار او بوده ان}}د مل}}زم نماين}}د.« در اين آي}}ه خداون}}د

س}}وادند ك}}ه فق}}طمی فرماید: ع}}ده ای از آن ه}}ا امي و بي كتاب خود را از طريق ايم}}ان و عقي}}ده می دانن}}د. دين و عقيدۀ6 آن ها يك سلسله امي}}د و آرزوه}}ایي اس}}ت ك}}ه ب}}ه كتاب و پيغمبر خود دارند. در دين خود روشن نيستند كه بدانند هندسۀ6 علم و عمل و عقايد دي}}ني آن ه}}ا بايس}}تي منظم و مرتب باشد ت}}ا از طري}}ق نظ}}ام عقلي و علمي ، زندگي آخرت آن ها روبراه شود. پس دين و عقيدۀ6 آن ها

مولود حدس و گمان است نه واقعيت و حقيقت . ( اشاره می کن}د ب}ه کتابت ه}}ای م}ذهبي79در آيۀ6 بعد )

كه برای عقيده و مطابق هوی و هوس خود می نویس}}ند و آن را به عنوان احكام و عقايد م}}ذهبي در نظ}}ر م}}ردم جل}}وه می دهن}}د و م}}ردم هم ب}}ه عن}}وان احك}}ام خ}}دا و دستورات ديني به آن ها عمل می کنند. می فرماید: »واي ب}}ه ح}}ال كس}}اني ك}}ه ب}}راي خ}}ود كت}}ابي می نویس}}ند و می گویند كه اين کتاب ها از جانب خداست تا در برابر آن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره111

نوش}}ته ها رياس}}ت پي}}دا كنن}}د و از م}}ال و ث}}روت م}}ردم بهره مند شوند. واي به حال آن ه}}ا و آن چ}}ه می نویس}}ند.

واي به حال آن ها و آن چه كسب می کنند.« در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه و آي}}ات ديگ}}ري نظ}}ير آن، خداون}}د صريحا خبر می ده}}د ك}}ه بس}}ياري از احك}}ام و کتاب ه}}ای

هایي اس}}ت ك}}ه ب}}راي خ}}ودمذهبي يهود، احك}}ام و ب}}دعت نوش}}ته اند و ب}}ه آن رن}}گ م}}ذهبي داده ان}}د ت}}ا از اين راه ، اعتم}}اد م}}ردم را ب}}ه خ}}ود جلب كنن}}د و خ}}ود را ب}}ه ج}}اي پيغمبران و اولياء خدا، پيش}}واي م}}ذهبي م}}ردم مع}}رفي كنند و ضمن احراز مقام و رياست مال و ث}}روت، م}}ردم را ب}}ه س}}وي خ}}ود جلب نم}}وده و اس}}تفاده نماين}}د. اگ}}ر پيشوايان قالبي ، مذهب و دين خدا را به ح}}ال خ}}ود آزاد می گذاش}}تند، كتب و گفت}}ار پيغم}}بران را ب}}دون دخ}}ل و تص}}رف در اختي}}ار م}}ردم ق}}رار می دادن}}د و م}}ردم روي فطرت پاك و سالم خود آن احك}}ام را می پذیرفتن}د و ب}ه آن عمل می کردند، اين همه جن}}گ و ج}}دال و اختالف در عالم به وج}}ود نمی آم}}د، اين هم}}ه قت}}ل و كش}}تار واق}}ع نمی شد، وليكن عده اي شيطان و شيطان ص}}فت ك}}ه در واقع خائن به م}}ردم بوده ان}}د، خ}}ود را ب}}ه لب}}اس چوپ}}ان مردم جلوه داده اند. ج}}ان و م}}ال و ن}}اموس م}}ردم را ت}}ا

جا كه ممكن بوده اس}}ت ب}}ه خ}}ود اختص}}اص داده ان}}د ت}}اآن جایي كه به عنوان حكم خدا و حكم دين، م}}ردم را مل}}زم ساخته اند كه واجب اس}ت ن}اموس و دخ}تران خ}ود را در اختيار آن پيشوايان قرار دهند، در غير اين ص}}ورت خ}}دا بر آنها غضب خواهد كرد و آن ها را به آتش جهنم خواهد كشيد. چقدر زياد دختران تارك دنيا و شوهر، خ}}ود را در استخدام پاپ و كشيش قرار داده اند و براي تهي}}ۀ6 لقم}}ه نان و يا حفظ جان، تا آخر عمر به آن ها خدمت كرده اند. پيش}}وايان قالبي ت}}اريخ در پوس}}تين دين و ب}}ا ب}}ه دس}}ت گرفتن عصاي موسی، ض}}من تظ}}اهر ب}}ه قياف}}ۀ6 حض}}رت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره112

ج}}ایی ك}}ه توانس}}ته اند از آن عص}}ا ب}}ه ج}}ايعيس}}ي ت}}ا آن شمش}}ير و از آن پوس}}تين ب}}ه ج}}اي نش}}ان س}}لطنتي اس}}تفاده كرده ان}}د و ب}}ر م}}ردم، حك}}ومت مطل}}ق ب}}دون معارض و مبارز داشته اند. در همان پوستين دين با ن}}وك قلم موسي و عيس}}ي ب}}ر ج}}ان و م}}ال و ن}}اموس م}}ردم

حكومت كرده اند. در اين آي}}}ه خ}}}دا آن ه}}}ا را در براب}}}ر يكچ}}}نين عملي نكوهش می کند و می گوید: واي به حال كساني كه براي

احك}}ام و عقاي}}دي در آن درج،خ}}ود كت}}ابي می نویس}}ند می نمایند و آن را به خدا نس}}بت می دهن}}د. واي ب}}ه ح}}ال آن ها و آن چه می نویسند و واي ب}}ه ح}}ال آن ه}}ا و م}}ال و

مقامي كه از اين راه كسب می کنند. كلمۀ6 »واي« در مواردي استعمال می شود ك}}ه انس}}ان سقوط اجتماعي و انس}}اني پي}}دا كن}}د و در براب}}ر افك}}ار مردم ، محكوم به عذاب و نابودي شود. گ}}اهي انس}}ان از ه}}وا ب}}ه زمين س}}قوط می کن}}د، در اين س}}قوط ن}}ابود می گ}}ردد و گ}}اهي از روي زمين ب}}ه ت}}ه چ}}اهي س}}قوط می کند، در آن چاه خفه و نابود می گ}}ردد و گ}}اهي دچ}}ار لغزش اجتم}}اعي و س}}قوط از ع}}الم انس}}انيت ب}}ه ع}}الم حيوانيت می گردد. گناه}}ان كب}}يره گناه}}اني را می گوین}}د كه انسان را در افكار مردم سقوط می دهد. ائمۀ6 اطهار در فرمايشات خود در معن}}اي چ}}اه وي}}ل گفته ان}}د ك}}ه آن چاهي است كه انسان در آن پرت می ش}}ود. از س}}ر چ}}اه تا انتهاي آن هفتاد س}}ال راه اس}}ت . منظ}}ور از اين چ}}اه ويل سقوطي است كه در اثر كفر و گناه پيدا می ش}}ود. گناه عملي است كه مايۀ6 اضرار به مردم می گردد و ه}}ر عملي كه ب}}اعث تض}}ييع حق}}وق م}}ردم می ش}}ود او را در اجتماع سقوط می دهد، زيرا ترقي انس}}ان در جامع}}ه در مسير خدمت به مردم و فاي}}ده رس}}اني ب}}ه آن ه}}ا ظ}}اهر می گردد و در برابر آن ، تنزل انسان در جامعه در مس}}ير

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره113

اضرار به مردم و بارگذاري به دوش آن ها پيدا می ش}}ود. انسان گناهكار براي نجات از شر گن}}اه مجب}}ور می ش}}ود در درجۀ6 دوم بعد از انسان های سالم و انسان های ن}}افع به حال جامعه قرار گيرد. نجات او از اين پرتگ}}اه توق}}ف

که از طريق فايده رساني به مردم آن ها را ازدارد بر این خود راضي كند و يا از مسير خ}}دمت ب}}ه م}}ردم در درج}}ۀ6 اول و يا در برابر آن ها قرار گيرد. توجه داريد كه چق}}در مدت زياد الزم است كه انسان های ظالم و س}}تمكار ك}}ه بزرگ ت}}رین ظلم آن ه}}ا ك}}ور ك}}ردن راه دين و منح}}رف كردن مردم ب}}ه س}}وي ض}}اللت و گم}}راهي اس}}ت و ماي}}ۀ6 سقوط و تنزل انسان در جامعۀ6 انساني می گ}}ردد و اين

هزار س}}ال ب}}ه انته}}اي آن77پرتگاه بيشتر از چاهي كه راه است مايۀ6 زحمت انسان می گردد. چق}}در زي}}اد وقت الزم است كه مانن}}د ي}ك انس}}ان س}الم و ع}ادل ش}ناخته شود، زيرا خواهي نخواهي از چاه آنچناني می ش}ود ب}اال آمد، وليكن نج}}ات از پرتگ}}اه كف}}ر و گن}}اه مش}}كل اس}}ت

خالدين فيها ابدا() از عقايدي بي اساس خبر می دهد ك}}ه آن ه}}ا80در آيۀ6

در طول تاريخ ب}}راي خودش}}ان س}}اخته اند. اين عقاي}}د از راه همان کتابت هایی كه به فكر خودشان نوش}}ته اند ب}}ه وجود آمده كه نسل های آينده و يا شايد خود آن ها گم}}ان كرده اند كه آن عقايد و احكام از طريق وحي ب}}ه وس}}یلۀ6 پيغمبران به وجود آمده اس}}ت. در اين عقاي}}د بي اس}}اس

چن}}د،به خودشان گفتن}}د ك}}ه اگ}}ر هم آتش جهنمي باشد روزي بيشتر در آن نخواهيم ب}}ود. پس از آن خداون}}د ب}}ه ما رحم خواهد كرد و پيغمبران كه پدر مهربان ما هستند ما را از آن آتش بيرون خواهند ب}}رد. خداون}}د در اين آي}}ۀ6 شريفه می گوید: »اگر عقيدۀ6 شما از طري}}ق معاه}}ده اي است كه با خدا بسته ايد و خدا به شما وع}}ده داده اس}}ت كه چند روزي در آتش جهنم شما را بسوزاند، البته خ}}دا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره114

خلف وعده نمی کند و شما را عذاب نمی ده}}د، وليكن ب}}ه خ}}دا دروغ می بندی}}د و خودت}}ان را گ}}ول می زنی}}د ك}}ه

گویيد چند روزي بيشتر در ميان آتش نخ}}واهيم ب}}ود«.مي ( دليل خلود در آتش را ب}}راي آن ه}}ا بي}}ان81در آيۀ6 بعد )

می کند و می فرماید: هركس مرتكب گناه شود و آن قدر اصرار به گناه داشته باشد كه خطاکاری ها ب}}ر او احاط}}ه كند، در آتش جهنم مخلد خواه}}د ب}}ود و می فرمای}}د ورود به كف}}ر و گن}}اه ب}}ه معن}}اي ورود ب}}ه آتش جهنم اس}}ت و ادام}}ۀ6 كف}}ر و گن}}اه ب}}ه معن}}اي ادام}}ۀ6 بق}}ا در آتش جهنم است. بقاي در كفر و گناه به معناي خلود در آتش جهنم است ، زيرا عذاب ها و آتش ها نتايجي است كه از كف}}ر و گناه حاصل می شود. تا زماني كه عمل بد ادام}}ه داش}}ته باشد، نتايج آن هم ادام}}ه خواه}}د داش}}ت. عم}}ل گن}}اه از نظر رواني انسان را در تاريكي قرار می دهد ك}}ه نتوان}}د خداي خود را بشناسد و از او تقاضاي نجات كند و نتواند راه صالح و خوشبختي خ}}ود را تش}}خيص ده}}د ت}}ا ب}}ه راه اصالح برود و از خداي خود توفيق عمل صالح و نجات از مهالك را بخواهد. مانند كس}}ي ك}}ه در بيراه}}ۀ6 تاري}}ك ب}}ه س}}}وي جنگل ه}}}ا می رود و ع}}}اقبت گرفت}}}ار درن}}}دگان می گردد. انسان گناهكار از طريق گناه ب}}راي خ}}ود آتش به وجود می آورد و بندگان خدا را در خط عناد و دشمني با خود قرار می دهد. نتايج كف}}ر و گن}}اه مرب}}وط ب}}ه خ}}دا نيست كه خدا كمتر ي}ا بيش}}تر گناه ك}اران را ع}ذاب كن}د، بلكه مرب}}وط ب}}ه عم}}ل ب}}د و جه}}ل انس}}ان اس}}ت ك}}ه ب}}ه انسان گناهكار برمي گردد. وظيفۀ6 هر انساني اين است كه راه نجات را بشناسد و از آن به سوي خدا و س}}عادت حركت كند تا از اين راه فيض خدا شامل حال او گردد و در زن}}دگي بهش}}تي ق}}رار گ}}يرد، اگ}}ر نتوانس}}ت و ي}}ا نخواست به راه سعادت و خوشبختي برود، قه}}را در راه هالكت و عذاب خواهد بود. تا زماني كه در آن فك}}ر و در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره115

آن راه باشد، براي او عذاب ادامه پيدا خواهد كرد. نجات از آن ع}}ذاب ها وق}}تي ميس}}ر اس}}ت ك}}ه از راه گن}}اه و معص}}يت برگ}}ردد. پس روب}}رو ش}}دن ب}}ا ع}}ذاب و آتش و خلود در آن از طريق كفر و گناه، قهري است. تا زماني كه انسان از نظر رواني تاريك بوده، خدا و اولياء خدا را نشناسد و در خط كفر و گناه باشد، ادامۀ6 عذاب براي او قهري و ضروري خواه}}د ب}}ود. مش}}اهده می کنی}}د ك}}ه در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه خداون}}د خل}}ود در آتش را متوق}}ف ب}}ر احاطۀ6 كفر و گناه می داند. می فرماید: کسي كه مرتكب گناه شود و گناه، او را احاط}}ه كن}}د در آتش جهنم مخل}}د خواهد بود. از همين آيۀ6 شريفه سر خلود در آتش جهنم

ک}}ه انس}}ان ها ب}}همكشوف می گردد. داللت می کند ب}}ر این دليل خلود در كفر و گناه ، در آتش مخل}}د می ش}}وند. اين را می دانیم كه اعمال در دو جا نتيجه به وج}}ود می آورد. اول در فك}}ر و ج}}ان انس}}ان، دوم در ح}وزۀ6 زن}دگي و در خارج وجود انسان . كاره}}اي خ}}ير و ش}}ر مانن}}د تمرين}}ات هنري و علمي است كه انسان را در خير و ش}}ر ورزي}}ده می کند. تمرين كفر و گناه ، انسان را در ت}}اريكي كف}}ر و

با ايمان و تقوا بيگانگي ذاتي و گناه قرار می دهد. كافر رواني پيدا می کند، به طوری كه نمی تواند حق و عدالت جذب كند، زيرا محيط جهل بر محاط غلبه دارد. كاره}}اي خير، انسان را به خدا مربوط می کند تا بتواند نتيجۀ6 ك}}ار خود را از طريق لطف و عنايت خدا به دست آورد، مانند دهقان و زارع كه تخم می پاشد و به اميد خدا می نشیند. تخم كاري هر روز اميد او را به خ}}دا بيش}}تر می کن}}د و از

ترنظر فكري و رواني هر روز به خدا امي}}دوارتر و نزديك می شود. اعمال صالح مانند عبادت ها و خدمت ب}}ه م}}ردم ه}}ر روز انس}}ان را ب}ه خ}}دا امي}}دوارتر می کن}}د، ب}}رعكس اعمال بد مانند گناه و معص}}يت و ظلم ب}}ه بن}}دگان خ}}دا، هر چه بيشتر انسان را به خود متكي نم}}وده و از خ}}دا و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره116

انسانيت و محبت دورتر می س}}ازد ت}}ا ج}}ایي ك}}ه ب}}ه كلي خ}}دا را فرام}}وش كن}}د. ب}}ه ج}}ز كف}}ر و گن}}اه و ظلم و معصيت چيزي نمی داند و نمی فهمد. در اين ح}}ال اس}}ت كه كفر و گناه، انسان را احاطه می کند و رشتۀ6 امي}}د او را از خدا قطع می نماید. يكچ}}نين انس}}اني نمی توان}}د ب}}ا خدا رابط}}ه پي}}دا كن}}د ت}}ا از طري}}ق آن رابط}}ه فيض خ}}دا شامل حال او شود و از عذاب جهنم برهد. چون در كفر و گناه مخلد است، در آتش جهنم نيز مخلد خواه}}د ب}}ود. پس خلود در جهنم از طريق غضب و انتقام خ}}دا نيس}}تبلكه از طريق احاطۀ6 كفر و گناه و نتايج عمل بد است.

پيماني كه حضرت موسي ع از بني اسرائيلگرفت

ب}}ه بع}}د درب}}ارۀ6 معاه}}داتي ك}}ه ب}}ه وس}}یلۀ836در آيات حضرت موسي بين خ}}دا و بني اس}}رائيل ب}}ه وج}}ود آم}}ده است سخن می گوید. هنگامي كه وفات حض}}رت موس}}ي نزدي}}ك ش}}د و زع}}امت بني اس}}رائيل ب}}ه يوش}}ع بن ن}}ون

موس}}ي بني اس}}رائيل را احض}}ار ك}}رد و از، واگذار گرديد آن ها دربارۀ6 چن}}د چ}}يز عه}}د و پيم}}ان گ}}رفت ك}}ه بع}}د از

حضرت موسي رعايت كنند. که به شرك و بت پرستي گرايش پيدا نكنند.. این1 . به پدر و مادر احسان كنند. اگر فرزندي از اط}}اعت2

پدر و مادر خارج گردد، مستحق قتل خواهد بود. . به خويشاوندان و بيچارگان احسان كنن}}د. نم}}از بپ}}ا3

دارند و زكات بدهند. که با يكديگر نجنگند و يكديگر را از ش}}هر و وطن. این4

و مملكت اخراج ننمايند. گوي}}د: »م}}ا از خط}}اب ب}}ه آن ه}}ا مي86 ت}}ا 83در آی}}ات

بني اسرائيل عهد و پيمان گرفتيم كه به ج}}ز خ}}دا چ}}يزي ب}ه پ}در و م}ادر و خويش}}اوندان و بيچارگ}}ان،را نپرستند

نماز بخوانند و زكات بدهند. همه آن ه}}ا ب}}ه،احسان كنند

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره117

جز عدۀ6 قليلي عه}}د و پيم}}ان خ}}دا را رع}}ايت نكردن}}د. از آن ها عهد و پيمان گرفتيم كه خ}}ون يك}}ديگر را نريزن}}د و يكديگر را از شهر و دي}}ار، تبعي}}د و اخ}}راج ننماين}}د. هم}}ۀ6 آن ها شاهد یکچنين عهد و پيماني بودند، وليكن به آن ه}}ا خطاب می کند به جاي رعايت عه}}د و پيم}}ان الهي، ش}}ما بني اس}}رائيل يك}}ديگر را كش}}تيد و ع}}ده اي را از ش}}هر و ديار اخراج نموديد. از طريق ظلم و ستم و تجاوز، علي}}ه

ک}}ه آن ه}}ا اگ}}ر ب}}هضعفا با يكديگر همكاري كردي}}د، ب}}ا این دست بيگانگان اسير می شدند، ف}}دا می دادن}}د و آن ه}}ا را باز پس می گرفتند و می دانستید كه اخراج آن ها از شهر و ديار بر شما حرام بود. آيا جايز است كه به قسمتي از كت}}اب خ}}دا ايم}}ان بياورن}}د و قس}}متي ديگ}}ر را نادي}}ده بگيرند؟ البته ج}}زاي كس}}اني ك}}ه ق}}انون الهي را نادي}}ده بگيرند و منكر كتاب خدا بشوند همين اس}}ت ك}}ه در دني}}ا به رسوایي مبتال شوند و روز قيامت هم ب}}ه س}}خت ترین

خداوند از عمل گناهكاران غافل نيس}}ت.،عذاب برگردند آن ها مردمي هستند كه زندگي آخرت را به زن}}دگي دني}}ا فروختند. هرگز عذاب آن ها در آخ}}رت س}}بك نمی ش}}ود و

كسي آن ها را ياري نمی کند.« خداوند بني اس}}رائيل را ب}}ر نقض عه}}د و،در اين آيات

پيم}}ان الهي مالمت می کن}}د و ي}}ادآوري می فرمای}}د ك}}ه عذاب آخرتي آن ها نتيجۀ6 نقض عه}}د و پيم}}ان و ظلم ب}}ه ضعفا و بيچارگان است. راز تكرار اين آيات و برشماري فس}}ق و گن}}اه بني اس}}رائيل همين اس}}ت ك}}ه خ}}ود را ب}}ه

ک}}ه از نس}}ل حض}}رت اب}}راهيمدلي}}ل پيغم}}برزادگي و این خليل هستند، بهتر و برتر از ملت ه}}ا و مس}}تحق بهش}}ت ندانند و يقين پيدا كنن}}د ك}}ه زن}}دگي آخ}}رت نتيج}}ۀ6 عم}}ل است . حس}}ب و نس}}ب مط}}رح نيس}}ت. زن}}دگي بهش}}ت و جهنم، بخشش ها و تهديدات خداوند متعال نيست كه ب}}ر طبق رأي خدا و رأي اولياء خدا به كساني كه آن ها مايل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره118

هستند و دوست دارند قسمت شود، بلك}}ه آن دو زن}}دگي نتيجۀ6 اعمال مردم است كه خ}}واهي نخ}}واهي ب}}ه س}}وي

گردد. نقش خدا در اين جا فق}}ط اين اس}}ت ك}}هآن ها برمي زن}}دگي انس}}ان را ادام}}ه ده}}د ت}}ا ب}}ه نتيج}}ۀ6 اعم}}ال خ}}ود

برسند. اين را می دانیم كه نتيجۀ6 عمل از عمل و صاحب عمل جدا نيست . عامل مانند علت ب}}وده و نتيج}}ۀ6 عم}}ل مانن}}د معلول. آن علت است كه خواهي نخ}}واهي ص}}احب خ}}ود را می شناس}}د و از او ج}}دا نمی ش}}ود. دروغگ}}و و ظ}}الم اگرچه خداوند متعال باش}}د، نتيج}}ۀ6 ظلم و دروغ خ}}ود را می بیند. ف}}رض كني}}د خداون}}د ب}}ه ش}}ما دروغ بگوي}}د و ي}}ا

که ب}}ه ش}}ما س}}تم كن}}د، آي}}ا می توان}}د از ش}}ما انتظ}}اراین محبت و اط}}اعت داش}}ته باش}}د؟ البت}}ه ك}}ه ن}}ه و اگ}}ر هم م}}أموري را ب}}ر ش}}ما مس}}لط كن}}د و ش}}ما را وادار ب}}ه اطاعت نمايد، ب}}از هم نمی توان}}د از ش}}ما انتظ}}ار محبت داشته باشد كه به ميل خود، او را دوست داش}}ته باش}}يد و خ}}ود را بن}}دۀ6 او بداني}}د، زي}}را خاص}}يت قه}}ري ظلم و دروغ اين است ك}}ه محبت و حس}}ن تف}}اهم بين ظ}}الم و مظلوم و ك}اذب و مك}ذوب را از بين می ب}رد هرچن}د ك}ه ظالم و كاذب از بهترين و بزرگ ترین شخصیت های عالم ،باش}}د. و ب}}از در براب}}ر ظلم و دروغ، ص}}داقت و ع}}دالت

محبت و اطاعت ب}}ه وج}}ود می آورد هرچن}}د ك}}ه ص}}ادق و عادل از بدترين افراد عالم باشند، و چطور می شود ك}}ه صادق و عادل ، بد شناخته شوند و كاذب و ظ}}الم، خ}}وب شناخته شوند. بنابراین، زندگي آخرت ك}}ه معل}}ول عم}}ل اس}}ت عام}}ل خ}}ود را می شناس}}د و قه}}را ب}}ه س}}وي او

گ}}ردد ه}}ر چن}}د ك}}ه ع}}امل ، س}}يد قريش}}ي و ي}}ا غالمبرمي حبشي باشد. پس در زندگي آخرت م}}ردم گرفت}}ار عم}}ل

حسب و نس}}ب مط}}رح نيس}}ت. بن}}ابراين،خود می باشند عقيدۀ6 قوم يهود و يا هر ملتي كه خود را به دليل رابطۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره119

حسبي و يا نسبي با پيغمبران ، اهل بهشت می دانند ه}}ر چند كه كافر و ظالم و يا فاقد عمل صالح باشند درست نيست ، بلك}}ه يگان}}ه وس}}يلۀ6 م}}وفقيت در زن}}دگي آخ}}رت ،

ايمان و عمل صالح است . لذا در آيۀ6 بعد خطاب به بني اس}}رائيل می گوی}}د: آن ه}}ا كه عهد و پيمان الهي را شكس}}تند و ع}}ده اي از ب}}رادران خود را ضعيف شناختند و با چماق تكف}}ير و ي}}ا تبعي}}د، از شهر و ديار خود و يا از دين خود خارج كردند، بدانند ك}}ه دين خ}}ود را ب}}ه دني}}ا فروختن}}د و در براب}}ر رياس}}ت چن}}د روزه و يا مال و ث}}روتي ك}}ه از رؤس}}ا می گرفتن}}د، مليت

خود را از بين بردند و جمعيت خود را متفرق نمودند. اخراج و تبعيد بر دو قسم است:

اول : اخراج از حوزۀ6 دين به وسیلۀ6 تهمت و افترا و به وسیلۀ6 تكفير كه پيشوايان قالبي مذهبي ب}}ر پاي}}ۀ6 تحكيم مباني مذهب و ق}}درت خ}}ود، آن را علي}}ه كس}}اني ك}}ه از آن ه}}ا اط}}اعت نمی کنن}}د و ي}}ا م}}ال و ث}}روت خ}}ود را در اختيار آن ها نمي گذارن}}د ب}}ه ك}}ار می برن}}د. ب}}ا توس}}ل ب}}ه

مخ}}الفين خ}}ود را،تكف}}ير و تهمت و خ}}روج از م}}ذهب ه}}ا را از جامع}}ۀ6 م}}ذهبي تبعي}}د و اخ}}راجمی کوبن}}د و آن

می نماین}}د. حك}}ومت م}}ذهب در جوام}}ع م}}ذهبي مانن}}د حكومت يك سلطان در جوامع مملكتي و كشوري اس}}ت. همين طور ك}}ه ي}}ك س}}لطان مخ}}الفين خ}}ود را از كش}}ور اخراج می کند و با تبعي}}د و اخ}}راج آن ه}}ا زمين}}ۀ6 حك}}ومت مطلقۀ6 خود را فراهم می سازد، حکومت های مذهبي هم با اخراج مخالفين خود از دايرۀ6 مذهب، موجبات آزادي و

حكومت مطلقۀ6 خود را فراهم می سازند. دوم : اخراج از شهر و ديار. براي جلوگيري از يكچ}}نين اخ}}}}راج و تبعي}}}}دها، پيش}}}}وايان ب}}}}زرگ آس}}}}ماني در قانون گ}}ذاری های دي}}ني خ}}ود موان}}ع بس}}ياري ب}}ه وج}}ود آورده ان}}د ك}}ه اگ}}ر جوام}}ع م}}ذهبي ب}}ه آن موان}}ع آگ}}اهي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره120

داشته باشند، در اثر آن قوانين وس}}يع و آگ}}اهي م}}ردم ، دست تكفيركنندگان و تهمت زنان مذهبي بسته می ش}}ود و وحدت م}}ذهبي م}}ردم محف}}وظ می مان}}د. دين مق}}دس اسالم براي جلوگيري از اين تكفير و اخراج}}ات م}}ذهبي، ب}}ه تظ}}اهر نم}}ودن ب}}ه دو كلم}}ۀ6 توحي}}د و رس}}الت اكتف}}ا نم}}وده. ه}}ركس اين دو كلم}}ه را ب}}ه زب}}ان ج}}اري كن}}د مسلمان شناخته می شود و كسي حق ندارد او را تكف}}ير كند. اگر گناه و معصيتي داشته باشد، با اج}رای ح}}دود و كيفره}}اي معين ، او را مج}}ازات می کن}}د و از تكف}}ير و اخراج مذهبي او جلوگيري می نماید. ب}}ه همين مناس}}بت

ک}}ه وح}}دت م}}ذهبي م}}ردم محف}}وظ بمان}}د وو ب}}راي این رابطۀ6 مسلمانان با يكديگر قطع نشود، تهمت و اف}}ترا و تكفير ديني اگرچه حقيقت داشته باشد، در دين مق}}دس اسالم از گناه}}ان كب}}يره ش}}ناخته ش}}ده و ب}}راي تهمت و افترا كيفر معين شده اس}}ت . ه}}ركس ب}}ه ديگ}}ري تهمت بزند و يا غيبت كند، متهم می تواند از دست او به دادگاه

اسالمي شكايت كند. عوارض ديني و مذهبي تكفير

عوارض ديني و مذهبي تكفير بسيار است.اول : پيدايش اختالف ديني و مذهبي در ميان مردم .

دوم : قطع رابطه ميان مسلمانان در اثر اين اختالف. س}}}وم : ع}}}دم بهره ب}}}رداري طبق}}}ات عقب افت}}}اده از

طبقات جلوافتاده در اثر شكایت. چهارم : پيدايش جن}}گ و ن}}زاع بين مس}}لمانان و چ}}يره

شدن دشمنان بر آنان . که چنين عوارضي پيدا نش}}ود، در دين اس}}الم براي این

از تحمي}}ل علم و عقي}}ده اي ك}}ه خالف اس}}تعداد و فهم مردم باشد خودداري شده و به مردم دستور داده اند ك}}ه دانشمندان در حشر با مردم ع}}وام و كم عق}}ل بيش}}تر از فهم آن ها سخن نگويند. به دنبال آيۀ6 مربوط به اخراج و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره121

تبعي}}د و تكف}}ير بني اس}}رائيل ، آي}}اتي چن}}د در ع}}وارض اخالقي كه دارند بيان می کند، می فرماید: چنين م}}ردمي

ک}}هروز قيامت به سخت ترین عذاب مبتال می شوند از این حقوق مردم را ضايع گذاش}}تند و ب}}راي جمع آوري ث}}روت دنيا، ضعفا و بيچارگان را ب}}ه م}}رگ و هالكت كش}}انيدند. می فرمای}}د: آن ه}}ا كس}}اني بودن}}د ك}}ه آخ}}رت را ب}}ه دني}}ا فروختن}}د. پس در زن}}دگي آخ}}رت ع}}ذاب آن ه}}ا س}}بك

نمی شود و خدا آن ها را ياري نمی کند. ، از قتل و كشتار پيغمبران به دس}ت90 تا 87در آیات

بني اسرائيل خبر می دهد و می فرمای}}د: »م}}ا ب}}ه موس}}ي كتاب و هدايت داديم و بعد از موس}}ي ت}}ا ظه}}ور پيغم}}بر اسالم هم پيغمبراني فرستاديم و مخصوص}}ا ب}}ه عيس}}ي بين}}}ات و معج}}}زات بخش}}}يديم و او را ب}}}ه وس}}}یلۀ6 روح القدس تأييد و تقويت نموديم. شما بني اسرائيل هرگ}}اه كه با پيغمبري روب}رو می ش}وید ك}}ه ب}رخالف مي}ل ش}ما س}}خن می گوی}}د و ش}}ما را ب}}ه راه ح}}ق و ع}}دالت دع}}وت

که تسليم پيغمبر شويد، به تكبر و ريامی کند، به جاي این مبتال می ش}}دید. ع}}ده اي از پيغم}}بران را كش}}تيد و ع}}دۀ6 ديگر را تكذيب نمودي}}د و در براب}}ر اين جناي}}ات و كش}}تار پيغمبران عذر بدتر از گناه آورديد و گفتيد كه دل های ما در غالف است و ندانستيد كه به دليل كف}}ر و بی ایم}}انی از رحمت خ}}دا دور ش}}ديد. كمي از ش}}ما ايم}}ان ب}}ه خ}}دا داريد. بر پايۀ6 همان كفر و دوري از رحمت خ}}دا ب}}ود ك}}ه وقتي پيغم}}بر خ}}اتم از ج}}انب خ}}دا آم}}د و كت}}اب ش}}ما را

ک}}}ه او را می ش}}}ناختید و پيش ازتص}}}ديق ك}}}رد، ب}}}ا این ظه}}ورش ، ب}}ه كم}}ك توس}}ل ب}}ه او علي}}ه دش}}منان فتح و ظفر پيدا می کردید، هنگام ظاهر شدن ، به جاي ايمان و نصرت او، كافر به اسالم شديد. لعنت خدا ب}}ر كف}}ار ب}}اد كه قدر نعمت های خدا را نمی دانند. چقدر خسارت ديدند كه سرمايۀ6 وجود خود را به متاع پس}}ت دني}}ا فروختن}}د و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره122

که چرا خداون}}د دين حكيمان}}ۀ6روي حسد و اعتراض به این خود را بر پيغمبري نازل كرده كه از بني اسرائيل نيست ، ك}}افر ب}}ه دين خ}}دا ش}}دند. در اث}}ر اين كف}}ر، بيش}}تر از گذشته گرفتار غضب خدا گرديدند و در آخرت هم به ج}}ز

عذاب خواركننده نتيجه اي ندارند.« این آیات اش}}اره ب}}ه س}}ابقۀ6 اعتق}}اد بني اس}}رائيل ب}}ه پيغمبر اسالم می کن}}د ك}}ه آن ه}}ا پيش از ظه}}ور پيغم}}بر، ايمان و عقيده به او داشتند و به بركت توسل به او، ب}}ر دش}}منان ك}}افر خ}}ود غلب}}ه می کردن}}د. يهودي}}اني ك}}ه در مدينه و حجاز زندگی می کردند همان يهودياني بودند كه آبا و اجداد آن ها از شامات و فلس}}طين ب}}ه منظ}}ور درك زمان ظهور پيغمبر اسالم به مدين}}ه س}}فر ك}}رده بودن}}د، زيرا از پيغمبران خود ش}}نيده بودن}}د ك}}ه ف}}رج و س}}عادت آن ها به دس}}ت آخ}}رين پيغم}}بر اس}}ت ك}}ه در مك}}ه متول}}د می ش}}ود و در هم}}ان ج}}ا بع}}د از چه}}ل س}}ال ب}}ه نب}}وت مبع}}وث می گ}}ردد و ب}}ه س}}وي مدين}}ه هج}}رت می نمای}}د. براساس همين گفته ها و خبرها، بعد از غلبۀ6 س}}نخاريب ، پادشاه روم، بر اورشليم و فلسطين، عده اي از آن ها به س}وي مك}}ه و مدين}}ه هج}}رت ك}}رده ، در اط}}راف مدين}}ه و خيبر منزل كرده بودند و در انتظار ظهور پيغمبر زندگي می کردن}}د ت}}ا بع}}د از ظه}}ور و ايم}}ان ب}}ه او بتوانن}}د ب}}ر دشمنان كافر و مشرك خود غلبه كنند و در موارد زيادي كه بين آن ها و بت پرستان جنگ به وجود می آمد و آن ه}}ا در برابر دشمنان خود احساس ضعف می کردند، متوسل ب}}ه پيغم}}بر اس}}الم می ش}}دند و در اث}}ر هم}}ان توس}}ل ب}}ر دش}}منان خ}}ود ظف}}ر می یافتن}}د، وليكن بع}}د از ظه}}ور حضرت ، منكر شدند و گفتند چرا خداوند پيغمبر خ}}اتم را از قريش به وجود آورده، الزم بود ك}}ه آن پيغم}}بر مانن}}د ساير پيغمبران از بني اسرائيل باشد. بر خداي خود ايراد گرفتند و به ج}}اي ايم}}ان ب}}ه پيغم}}بر اس}}الم ك}}افر ب}}ه او

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره123

شدند. ندانستند كه در انتخابات و اختيارات خدا حسب و نسب مطرح نيست. خداوند هر كس}}ي را ك}}ه الي}}ق فيض

بداند فيوضات خود را بر او نازل می کند. »زماني كه به آن ها گفته می ش}}ود ب}}ه كت}}اب آس}}ماني خ}}دا ايم}}ان بياوري}}د، ب}}ر اس}}اس تعص}}ب ق}}ومي خ}}ود می گویند ايمان به كتابي می آوریم كه بر خ}}ود م}}ا ن}}ازل

ک}}ه اينشده است و به ماسواي آن كافر می شوند ب}}ا این كتاب آسماني حق است و دين آن ها را تص}}ديق می کن}}د. به آن ها بگو اگر شما ايمان به كتاب ديني خ}}ود داش}}تيد،

39چرا آن همه پيغمبران را پيش از اين كشتيد.« بعض}}ي از مس}}لمانان هم بع}}د از رحلت رس}}ول خ}}دا دربارۀ6 خالفت بعد از او ي}}ك چ}}نين اظه}}اراتي كردن}}د ب}}ا

که از گفتار رس}}ول خ}}دا، نظ}}ر او را درب}}ارۀ6 خالفت واین جانش}}}يني دانس}}}ته بودن}}}د. جانش}}}ين آن حض}}}رت را از فرزندان خود بهتر شناخته بودند. منكر خالفت او ش}}دند و نظير همان اعتراضات قوم يهود را به وجود آوردن}}د و گفتند خداوند چرا خالفت و نبوت را در يك خانواده قرار داده . الزم بود ك}}ه نب}}وت از خ}}انوادۀ6 بني هاش}}م باش}}د و خالفت در خانواده ه}}اي ديگ}}ر؛ ل}}ذا ك}}افر ب}}ه خالفت آن

که در شدايد و مهالك و بروز جنگ ه}}احضرت شدند با این به آن حضرت متوسل می شدند و به كمك او فتح و ظفر مي جستند. آن ها نيز مانند قوم بني اسرائيل آخرت خ}}ود را ب}}ه دني}}اي پس}}ت فروختن}}د و حس}}د ورزيدن}}د ك}}ه چ}}را خداون}}د اين هم}}ه علم و فض}}یلت را ب}}ه علي اختص}}اص داده ، ندانستند كه خدا لي}}اقت اش}}خاص را می دان}}د و ب}}ه ه}}ركس مط}}ابق لي}}اقتش فيض می بخش}}د. بين م}}ردم و

طور ك}}هخ}}دا ق}}رابت و خويش}}اوندي وج}}ود ن}}دارد. هم}}ان بني اسرائيل روي حسد و اعتراض به تق}}دير خ}}دا، منك}}ر رسالت پيغمبر اسالم شدند، مسلمانان هم بعد از رحلت

سورۀ6 بقره. 91. ترجمۀ6 آیۀ6 3939

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره124

رسول خدا، روي حسد و اعتراض ب}}ه تق}}دير خ}}دا، منك}}ر 92 و 91واليت علي )ع( گرديدن}}}}د. خداون}}}}د در آي}}}}ات

می فرماید: »وقتي به بني اسرائيل گفته شود ايم}}ان ب}}ه رسول خدا بياوريد می گویند ما به دي}ني ك}ه ب}ر خودم}ان نازل شده است ايمان داريم و به کتاب های ديگر غ}}ير از

ک}}ه کتاب ه}}ای ديگ}}ركتاب خودمان كافر می شویم ، ب}}ا این آسماني و مخصوصا قرآن ب}}ر ح}}ق اس}}ت ، كت}}اب آنه}}ا را تصديق می کند. به آن ها بگو اگر راس}}ت ميگویي}}د ك}}ه ب}}ه كت}}اب خ}}ود ايم}}ان داري}}د، چ}}را پيش از اين پيغم}}بران را كشتيد و بعد از موسي گوساله پرستي اختي}}ار كردي}}د ب}}ا

که موسي آن همه آيات و معجزات براي شما آورد.«این نظ}}}ير همين ع}}}ذرخواهی ها و ادعاه}}}ا هم در مي}}}ان

ه}}امسلمانان بعد از پيغم}}بر ب}ه وج}}ود آم}د. وق}تي ب}ه آن گفته می شد كه به خالفت بعد از پيغم}}بر ايم}}ان بياوري}}د می گفتن}}د ك}}ه م}}ا فق}}ط ب}}ه كت}}اب خ}}دا و پيغم}}بر ايم}}ان داريم. كت}}اب خ}دا م}ا را بس اس}ت ، س}واي آن را قب}}ول نداريم . بگو اگر شما ايمان به پيغمبر خ}}دا داش}}تيد، چ}}را فرم}}ان او را درب}}ارۀ6 خالفت بع}}د از او قب}}ول نكردي}}د، ديگ}}ران را ب}}ه خالفت منص}}وب كردي}}د. چ}}را آن هم}}ه مسلمانان و مخصوصا اوالد پيغمبر را به قتل رس}}انيديد. پس ش}}ما مانن}}د بني اس}}رائيل دروغ مي گویي}}د. ن}}ه ب}}ه موسي ايمان آورديد نه به پيغمبر اس}}الم ايم}}ان آوردي}}د،

نه به قرآن و نه به خالفت بعد از پيغمبر. ، قس}}}متي از ص}}}فات و خص}}}ايص93 و 92در آي}}}ات

شمارد كه همۀ6 آن ه}}ا دلي}}ل بی ایم}}انیبني اسرائيل را مي آن ها ب}ه خ}}دا و حض}}رت موس}}ي )ع( اس}}ت. می فرمای}د: موسي با دالیل روشن و معجزات به س}}وي ش}}ما آم}}د و ثابت شد كه پيغمبري است از جانب خدا، مأمور به نجات و ه}}دايت بني اس}}رائيل ش}}ده اس}}ت ، وليكن ش}}ما چ}}نين پيغم}}بري را ره}}ا كردي}}د و دع}}وت گمراه كنن}}ده مانن}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره125

س}}امري را قب}}ول كردي}}د و ب}}ه دع}}وت او گوساله پرس}}ت ش}}}ديد. چق}}}در زي}}}اد م}}}وقعيت موس}}}ي و س}}}امري و خداپرس}}تي و گوساله پرس}}تي ب}}راي ش}}ما روش}}ن ب}}ود، وليكن موسي و خداي او را رها كرديد به سوي س}}امري و گوس}}اله او رفتي}}د. م}}ا از ش}}ما بني اس}}رائيل عه}}د و پيمان گرفتیم ، به اجبار قبولي عهد و پيم}}ان ك}}وه ط}}ور را باالي سر شما قرار داديم و ش}}ما را مل}}زم ب}}ه قب}}ول آن عهد و پيمان نموديم كه با ق}}وۀ6 اجباري}}ه آن را قب}}ول كنيد و بشنويد. شما بعد از قبولي عهد و پيمان مخالفت و نافرم}}اني كردي}}د و محبت گوس}}اله را ب}}ه ج}}اي محبت خ}}دا در دل خ}}ود پ}}رورش دادي}}د. ب}}ه آن ه}}ا بگ}}و ك}}ه گوساله پرس}}تي، ش}}ما را ب}}ه راه ه}}ای ب}}د و خطرن}}اكي می برد. اگر ايم}}ان ب}}ه خ}}دا داش}}ته باش}}يد، می دانی}}د ك}}ه

چگونه كفر و گناه شما را به سوي جهنم می کشاند. نكتۀ6 ج}}الب توج}}ه و در عين ح}}ال علمي و بره}}اني در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه، ق}}رار گ}}رفتن ك}}وه ط}}ور روي س}}ر بني اسرائيل است تا با اعمال قوۀ6 قهريه، دعوت خدا را قبول كنند. كوه طور كوهي است در ص}}حراي س}}ينا ك}}ه به آن طور س}}ينا هم می گوین}}د. ك}}وهي اس}ت ك}}ه در آن

حضرت موسي با خ}}دا مناج}}ات ك}}رده و در آن ك}}وه،كوه تورات بر او نازل شده است. ه}}ر وقت حض}}رت موس}}ي احتياج به حكم و فرماني و يا قانوني پيدا می کرد ك}}ه از خ}}داي خ}}ود بگ}}يرد و ي}}ا ب}}راي رف}}ع دلتنگي و پي}}دايش آرامش الزم بود كه ساعتي را ب}}ا خ}}دا در دع}}ا و ني}}ايش باش}}د، ب}}ه س}}وي آن ك}}وه می رفت و ب}}ا خ}}دا مناج}}ات می کرد. در اين ك}}وه ب}}ود ك}}ه ن}}ور خ}}دا ب}}راي او و ق}}وم بني اس}}}رائيل تجلي ك}}}رد و آن هفت}}}اد نف}}}ر نخبگ}}}ان بني اسرائيل در برابر جلوۀ6 آن نور، جان خود را از دست دادند و دو مرتبه به دعاي حض}}رت موس}}ي زن}}ده ش}}دند. نقش كوه طور در نبوت حضرت موسي مانند نقش كوه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره126

فاران و يا كوه نور در مكۀ6 معظمه ب}}راي پيغم}}بر اس}الماست .

(، خداوند خبر می دهد كه ب}}راي93در اين آيۀ6 شريفه ) اج}}راي احك}}ام خ}}دا و ال}}زام بني اس}}رائيل ب}}ه اط}}اعت حضرت موسي كوه طور را باالي سر آن ها قرارداديم و با قوۀ6 قهريه آن ها را ملزم به اط}}اعت نم}}وديم. ظ}}اهرا آيۀ6 شريفه اين طور نشان می دهد كه خداوند براي اجبار بني اسرائيل ك}}وه ط}ور را روي س}ر آن ه}ا ق}رار داد ك}ه

طور گمان كردند كه ك}}وه روي س}}ر آن ه}}ا ق}}رارآن ها اين می گیرد و آن ها در زير كوه از بين می رون}}د. در ي}}ك آي}}ۀ6 ديگر خداوند می فرماید: كوه را مانند س}}ايه اي روي س}}ر آن ها قرار داديم كه گمان كردند روي س}}ر آن ه}}ا خواه}}د افتاد. در اين موقع به آن ها گفتند كه اگر اطاعت خدا را قبول نكنن}}د، ك}}وه ب}}ر س}}ر آن ه}}ا ف}}رود می آی}}د و از بين

ط}}ور گفته ان}}د ك}}ه خ}}دامی رون}}د. در بعض}}ي رواي}}ات اين قطعۀ6 كوه را روي سر آن ها قرار داد تا مجبور به سجده شوند. آن ها براي سجده به خاك افتادند و از زي}}ر چش}}م

ها ق}}رار نگ}}يرد.نگاه می کردند كه قطعۀ6 كوه روي سر آن گرچ}}ه اح}}اديث و رواي}}ات اين ط}}ور نش}}ان می ده}}د ك}}ه نزدي}}ك ب}}ود ك}}وه روي س}}ر بني اس}}رائيل س}}قوط كن}}د و آن ها را پخش زمين نمايد. اين عم}}ل از طري}ق ق}}درت و ارادۀ6 خدا عجيب نيس}}ت ك}}ه خداون}}د قطعه اي از ك}}وه را روي سر م}}ردم ق}}رار ده}}د، وليكن اين آي}}ات و رواي}}اتي مانند آن قاب}}ل تأوي}}ل و توجي}}ه اس}}ت. خداون}}د تب}}ارك و تعالي هم}}ۀ6 ملت ه}}ا را مل}}زم ب}ه قب}}ول معتق}}دات دين و اط}}اعت پيغم}}بران نم}}وده اس}}ت ك}}ه اگ}}ر مل}}تي و ي}}ا طايفه اي به عقايد ديني خود بي اعتنا بوده اند، ب}}ه كيف}}ر آن بي اعتنایي ، ضربه خورده اند. قرار گرفتن ك}}وه ط}}ور روي سر بني اسرائيل مانند قرار گرفتن خانۀ6 خدا يع}}ني كعبۀ6 معظمه روي س}}ر مس}}لمانان اس}}ت. مس}}لمانان ب}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره127

قوۀ6 قهريۀ6 الهي}}ه مل}}زم ب}}ه اح}}ترام ب}}ه كعب}}ۀ6 معظم}}ه و زي}}ارت آن هس}}تند و در ص}}ورت كوت}}اهي و خ}}ودداري از زيارت و ي}}ا ت}}وهين ب}}ه مقدس}}ات حج ، از كيف}}ر الهي در همين دنيا ايمن نيستند. براس}}اس همين كيفره}}ا م}}ردم وحشت دارند كه به مقدسات مذهبي خ}}ود اه}}انت كنن}}د. همين ط}}ور ك}}ه مقدس}}ات دي}}ني و معتف}}دات م}}ذهبي حاكميت بر مردم مس}}لمان دارد و روي س}}ر آن ه}}ا ق}}رار گرفته ، معتقدات ديني بني اسرائيل كه از آن جمله ك}}وه ط}}ور اس}}ت ، ب}}ر ملت بني اس}}رائيل ح}}اكميت دارد. در بعضي احاديث وارد شده است كه خداون}}د متع}}ال ب}}راي قبوالندن مقدسات و مق}ررات م}ذهبي ب}ه بني اس}رائيل كوه طور را از زمين كند و روي سر آن ها پایين آورد ت}}ا مجب}}ور ب}}ه قب}}ول احك}}ام ت}}ورات و دس}}تورات حض}}رت موس}}ي ش}}وند. در واق}}ع خداون}}د متع}}ال كيف}}ر حاض}}ر و آماده اي جلوي چشم آن ها قرار داد كه اگر قبول نكنن}}د، بالفاص}له مج}ازات می ش}وند. بني اس}رائيل در براب}ر آن كيفر، حاضر و آماده قرار گرفتند. مجبور ب}}ه قب}}ول دين شدند و از مخالفت با حضرت موسي ترس}}يدند. خداون}}د

می فرمای}د ك}ه قطع}}ه ك}}وهي را40در يكي از آيات قرآن روي سر بني اسرائيل كشيده داشت و آن ها كه در سايۀ6 كوه قرار گرفتند گمان كردند كه اگر دين خ}}دا را قب}}ول نكنن}}د، ك}}وه روي س}}ر آن ه}}ا ق}}رار می گ}}یرد. از اين رو مجبور ب}}ه قب}}ول دين خ}}دا ش}}دند و آن را قب}}ول كردن}}د،

در اين آيۀ6 ش}}ريفه ، داللت»نتق«وليكن با توجه به كلمۀ6 بر كش}}يده ش}}دن و كش}}دار ش}}دن چ}}يزي می کن}}د. داللت

ک}}ه هي}}والي ك}}وه ط}}ور روي س}}ر آن ه}}ا ق}}راردارد بر این گرفته و آن ها را مجبور به اطاعت نموده است و معن}}اي

حاكميت اعتق}}اد موس}}ي،قرار گرفتن هيوالي كوه طور بر آن ها بود، يعني خداوند آن ها را زير سايۀ6 كوه گ}}رفت

. 171. اعراف، 4040

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره128

تا نتوانند اعتقاد حضرت موسي و تورات را ره}}ا كنن}}د و به شرك و بردگي برگردن}د. ل}ذا آن ه}}ا از نظ}}ر اعتق}}ادي قب}}ول كردن}}د و در عم}}ل فرام}}وش نمودن}}د. اين مع}}ني منطبق با همان بي}}اني می ش}}ود ك}}ه روش}}ن ش}}د، يع}}ني خداوند از طريق كيفرهاي آني و مجازات حاضر و آم}}اده در همين دنيا مردم را مجبور به قبول مق}}ام واليت خ}}دا و اولي}}اء خ}}دا نم}}وده اس}}ت ك}}ه اگ}}ر كس}}ي آن را قب}}ول نداشته باشد و يا به مقدسات خدا توهين كن}}د، در همين دنيا به سزاي عمل خود گرفتار می شود. اگ}}ر منظ}}ور از آيۀ6 شريفه اين باشد كه كوه طور كن}}ده ش}}ده روي س}}ر آنها قرار گرفته، بايستي به جاي كلمۀ6 »نت}}ق«، »قط}}ع« به كار برد، زيرا »نت}}ق« ك}}ه ب}}ه معن}}اي كش دادن چ}}يزي

که خداوند، كوهروي سر مردم است داللت می کند بر این طور يعني همان واليت حضرت موسي را روي سر آنه}}ا كش داده و آن ها را مجب}}ور ب}}ه قب}}ول معتق}}دات م}}ذهب

نموده است . دليل بقاء معتقدات ديني و مذهبي و احترام آن ه}}ا ب}}ه رهبران مذهب تاريخ ، ارادۀ6 قهری}}ۀ6 خداون}}د متع}}ال ب}}وده است كه هركس به معتقدات م}}ذهبي خ}}ود و ي}}ا ديگ}}ران توهين نموده ، بالفاصله ب}}ه كيف}}ر و مج}}ازات الهي مبتال ش}}ده اس}}ت . اگ}}ر اين حكم اجب}}اري و ارادۀ6 قه}}ري خ}}دا نب}}ود، م}}ذهب و پيش}}وايان م}}ذهبي در بياب}}ان بي انته}}اي تاريخ فراموش ش}}ده بودن}}د و ن}}امي از ره}}بران گذش}}تۀ6 ديني در ت}}اريخ آين}}دگان ب}}اقي نمان}}ده ب}}ود. پس خداون}}د متعال با اكراه و اجبار و كيفرهاي دنيوي مردم را مل}}زم به قبول دين آسماني و شعارهاي م}}ذهب نم}}وده اس}}ت . ش}}ما درب}}ارۀ6 م}}ذهب خ}}ود فك}}ر كني}}د. آي}}ا می توانی}}د ب}}ه معتقدات مذهبي خود و يا به يكي از پيغمبران تاريخ ك}}ه نبوت آن ها مورد قبول تمامي مردم است ت}وهين كني}}د؟ اگ}}ر چ}}نين كردي}}د، بالفاص}}له ب}}ه كيف}}ر الهي گرفت}}ار

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره129

می ش}}وید. اين اس}}ت معن}}اي رف}}ع ك}}وه ط}}ور روي س}}ر مردم و اجبار خدا بر حفظ و ي}}ا قب}}ول معتق}}دات ؛ يع}}ني سايۀ6 دين و مذهب به اجبار روي سر مردم هست. مردم می توانند خود را معصيت كار كنن}}د ولي نمی توانن}}د خ}}ط انبياء را كور كنند چنانكه آيندگان راه هدايت را نيابند ت}}ا

هدايت شوند. قس}}}}}مت ديگ}}}}}ري از اخالق101 ت}}}}}ا 94از آي}}}}}ات

بني اسرائيل را يادآوري می کند ك}}ه هم}ۀ6 آن ه}}ا در مي}}ان مسلمان ها و ساير ملت ها نمونه دارد. می فرماید: »اگ}}ر ب}}ه عقي}}دۀ6 ش}}ما زن}}دگي آخ}}رت و نعمت ه}}ای بهش}}ت مخصوص شما بني اسرائيل است، پس چرا براي رسيدن به آن نعمت ها آرزوي مرگ نمی کنید و باز هم حريص به زندگي دنيا هستيد. هرگز آم}}ادگي ب}}راي م}}رگ نداري}}د و آن را نمی خواهید و اين عدم آمادگي و كراهت از م}}رگ ، نتيجۀ6 ظلم و گناه ش}}ما اس}}ت. ت}}و آن ه}}ا را حریص ت}}رین مردم به زندگي دنيا خواهي يافت تا جایي كه از كف}}ار و مشركين هم حریص ترند. هركدام شان دوست دارن}}د ك}}ه تا هزارسال در دني}}ا عم}}ر كنن}}د و اين عم}}ر ه}}زار س}}اله باعث نجات آن ه}}ا از آتش جهنم نمی ش}}ود. خ}}دا خ}}ود از اعم}}ال آن ه}}ا آگ}}اه اس}}ت. آن ه}}ا ب}}ا جبرائي}}ل دش}}مني می کنند. بگو كسي ك}}ه ب}}ا جبرائي}}ل و ميكائي}}ل دش}}مني

اوست ك}}ه ب}}ه اذن خ}}دا ق}}رآن را ب}}ر قلب ت}}و ن}}ازل،كند می کند كه کتاب های زمان تو را تص}ديق می کن}د و ب}راي اهل ايمان مايۀ6 بشارت و هدايت است. كسي كه دشمن فرشتگان و جبرائي}}ل و ميكائي}ل باش}د، خ}}دا هم دش}من كفار است. براي تو آياتي روشن نازل كرديم كه به ج}}ز فاسق كسي كافر به آن نمی شود. آيا درس}}ت اس}}ت ك}}ه آن ه}ا ه}ر وقت ب}ا ت}و عه}دي ببندن}د ط}ايفه اي از آن ه}ا عهدشكني كنند و بلكه بسياري از آن ه}}ا ايم}}ان نياورن}}د. هر وقت رسولي به سوي آن ها مأمور می ش}}ود ك}}ه دين

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره130

آن ها را تص}}ديق می کن}}د، ع}}ده اي از اه}}ل كت}}اب فرم}}ان كت}}اب خ}}دا را پش}}ت س}}ر می اندازن}}د چنان ك}}ه گ}}ویي از

مندرجات كتاب خود بي خبرند.« توصيف برخي خصوصيات بنياسرائيل در آيات

101 تا 94نكات جالب در اين آيات چند چيز است:

. نژادپرستي. 1 . ادعاه}}اي ك}}اذب بني اس}}رائيل ك}}ه خ}}ود را ب}}ر پاي}}ۀ26

نژادپرستي مالك بهشت می داند. . آرزوي طول عمر. 3 . دشمني آن ه}}ا ب}}ا فرش}}تگان و نكت}}ۀ6 ديگ}}ري ك}}ه در4

نهفته است . «وراء ظهورهمجملۀ6 » و اما مس}}ئلۀ6 نژادپرس}تي مس}ئله اي ب}ود ك}ه در اولين مرتبه بني اسرائيل به وج}}ود آوردن}}د و خ}}ود را ب}}ه دلي}}ل ارتباط با اسرائيل يعني حض}}رت يعق}}وب به}}ترين م}}ردم زم}}ان می دانس}}تند و می گفتن}}د ك}}ه م}}ا اولي}}اء خ}}دا و دوستان او هستيم . زندگي بهش}}ت مخص}}وص م}}ا اس}}ت. خدا فقط ما را دوست دارد كه م}}ا را فرزن}}دان اب}}راهيم قرار داده و اين همه پيغمبران بزرگواري مانند عيسي و موسي را از ما به وجود آورده است. عقيده داش}}تند ك}}ه دين خ}}دا و کتاب ه}}ای آس}}ماني ، مخص}}وص آن ه}}ا و در انحص}}ار آن ه}}ا اس}}ت. می گفتن}}د هيچ كس ح}}ق ن}}دارد از بني اسرائيل زن بگ}}يرد. بني اس}}رائيل می توان}}د از س}}اير خانواده ها كن}}يز و كلفت خري}}داري كن}}د. اگ}}ر كس}}ي هم اعتقاد به موسي و عيسي داش}ته باش}د و ب}ه پيغم}بران بني اسرائيل ايمان بياورد، ت}}ازه در اين اعتق}}اد و ايم}}ان فقط تابع بني اس}}رائيل ب}}وده و ب}}ه عن}}وان كن}}يز و غالم آن ها روز قيامت وارد بهشت خواهد شد. ب}}ر پاي}}ۀ6 همين اعتقادات سخيف و بي پ}}ايه ، از س}}رايت دين و عقي}}ده و حسب و نسب خود به ساير ملت ها جلوگيري كرده ان}}د و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره131

يكچنين عقايد سخيف را تقريبا تا ام}}روز پس از گذش}}ت چهل قرن حفظ كرده ان}}د و ب}}ر پاي}}ۀ6 همين نژادپرس}}تي ، امروز هم دولت اسرائيل را به وجود آورده اند و به فك}}ر اين هستند كه تمامي ثروت و قدرت دني}}ا را در انحص}}ار خود قرار داده و ساير ملت ه}}ا را ب}}ه عن}}وان عض}}و زائ}}د قبول كنند، كه آنچه از م}}ردم ب}}راي ادام}}ۀ6 زن}}دگي آن ه}}ا الزم است ، استثمار كنند و بقي}}ه را از بين ببرن}}د؛ يع}}ني اس}رائيل تم}امي س}رمايه هاي م}ادي و معن}}وي و دني}ا و آخرت خدا را در انحصار خود قرار داده و تا امروز چ}}نين انحصاري را براي خود حفظ كرده اند. بني اسرائيل خ}}ود را در يك چهارديواري غيرقابل نفوذي قرار دادند ك}}ه از س}}وي آن ه}}ا ب}}ه خ}}ارج و از خ}}ارج ب}}ه س}}وي آن ه}}ا، کوچک ترین رابطۀ6 حسبي و نس}}بي و م}}الي و مق}}امي و ديني وجود ندارد. قرآن با يكچ}}نين عقي}}دۀ6 خراف}}اتي ب}}ه ش}}دت مب}}ارزه نم}}وده و حس}}ب و نس}}ب را در دين لغ}}و

نموده است . ضمن اين آيات، بني اسرائيل و تمامي اهل عالم را ب}}ا

ک}}ه ورود ب}}هارائۀ6 بره}}اني روش}}ن توج}}ه می ده}}د ب}}ه این بهش}}ت و اس}}تفاده از نعمت ه}}ای خ}}دا، در گ}}رو اعم}}ال صالح و پيدايش محبت و عالق}}ه ب}}ه خ}}دا و اولي}}اء خ}}دا و زن}}دگي آخ}}رت اس}}ت و ب}}ه آن ه}}ا می گوی}}د: اگ}}ر ش}}ما بني اسرائيل خود را مالك بهشت ميدانيد و از دوستان و اولياء خدا می شناسید، چرا مرگ خود را آرزو نمی کنید؟ زيرا همه می دانید ك}}ه خ}}روج از زن}دگي دني}}ا ب}ه وس}}یلۀ6 م}}رگ و ي}}ا قتل ، راه ورود ب}}ه زن}}دگي آخ}}رت و بهش}}ت است . كسي كه خود را مالك بهشت می داند، الزم اس}}ت كه با اش}}تياق كام}}ل از اين راه عب}}ور كن}}د و خ}}ود را ب}}ه زندگي آخرت برساند. و در آيۀ6 بعد می فرمای}}د ك}}ه ش}}ما از حركت در يك چ}}نين راهي ك}}راهت داري}}د و حاض}}ر ب}ه ح}}ركت و ورود ب}}ه بهش}}ت نيس}}تيد. دوس}}ت داري}}د ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره132

هزاران سال در زندگي دنيا باشيد و اگر هزار سال عمر كنيد، حاضر نيستيد به راهي برويد كه ش}}ما را از ع}}ذاب آخرت نجات دهد. هر انساني كه براي وصول ب}}ه ه}}دفي زحمت كش}}يده باش}}د، ب}}ا هم}}ان زحمت كش}}يدن خ}}ود را براي حركت به مقصد آماده می کن}}د و ب}ا اش}تياق كام}}ل براي رسيدن به مقصد كوشش دارد. هم}}ه می دانن}}د ك}}ه س}}عادت آخ}}رت از طري}}ق ايم}}ان و عم}}ل ص}}الح در دني}}ا فراهم می شود. اگر شما ملت يه}}ود از طري}}ق ايم}}ان و عم}}ل ص}}الح يكچ}}نين س}}عادتي را كس}}ب نموده اي}}د، چ}}را ب}}راي ح}}ركت از خ}}ط عب}}ور ب}}ه س}}وي مقص}}د آم}}ادگي نداريد؟ مانند كسي كه درخت را پرورش داده و از ثم}}رۀ6 آن فرار كند. پس شما دروغ مي گویيد ك}}ه خ}ود را مال}ك بهشت می دانید. از مرگ هراس داريد زيرا می دانی}}د ك}}ه

محكوم به عذاب هستيد. مطلب ج}}}الب توج}}}ه ديگ}}}ر اين اس}}}ت ك}}}ه خداون}}}د می فرماید: كتاب خدا را پشت سر انداختند. با اس}}تعمال

« اشعار می دارد كه آن ها دين خ}}داوراء ظهورهمكلمۀ6 » را پش}}ت س}}ر خ}}ود ق}}رار دادن}}د. از اين كلم}}ه اينط}}ور اس}}تفاده می ش}}ود ك}}ه آن ه}}ا ظ}}اهرا دين خ}}دا را ره}}ا كرده ان}}د و عالوه ب}}ر ره}}ایي ، آن را ب}}ه دور انداختن}}د، وليكن با توجه ب}}ه كلم}}ۀ6 »ظه}}ور« ك}}ه از كلم}}ۀ6 »ظه}}ر« است ، اين طور استفاده می شود كه آن ها ب}}راي رس}}يدن ب}}}ه ه}}}دف های م}}}ادي و دني}}}وي خ}}}ود دين را در جهت ه}}دف های دني}}وي خ}}ود وس}}يله ق}}رار دادن}}د، زي}}را كلم}}ۀ6 »ظه}}ر« ب}}ه معن}}اي پش}}تي و پش}}تيباني اس}}ت. كلم}}ۀ6 »تظاهرات« از همين كلمه به وج}}ود آم}}ده اس}}ت . يع}}ني اف}}راد پش}}ت س}}ر يك}}ديگر ق}}رار می گیرن}}د و از يك}}ديگر پش}}تيباني می کنن}}د؛ يع}}ني ملت يه}}ود دين را وس}}يله اي براي وصول به منافع م}ادي و دني}وي خ}ود ق}رار دادن}د.

طور كه روش رياكاران و من}}افقين ب}}ر اين ب}}وده وهمان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره133

هميشه خواهد بود كه دين را وسيلۀ6 كسب من}}افع م}}ادي و دني}}وي و ج}}اه و مق}}ام ق}}رار می دهن}}د. من}}افقين اگ}}ر

طور كه باطنشان كفر است، ظاهرش}}ان هم كفرآم}}يزآن باشد، هرگ}}ز نمی توانن}}د دين خ}}دا را وس}}يلۀ6 وص}}ول ب}}ه مقاصد خود قرار دهند، وليكن آن ها كفر خ}}ود را پنه}}ان می دارن}}}د و دين خ}}}دا را حرب}}}ۀ6 م}}}وفقيت خ}}}ود ق}}}رار

« اين است كه دين خ}}داوراء ظهورهممی دهند. معناي »را از پشت سر پشتيبان خود ساخته اند.

مطلب ديگري كه در اين چن}}د آي}}ه قاب}}ل توج}}ه اس}}ت، اشاره به طول عمر ب}}راي بركن}}اري از ع}}ذاب ها و باله}}ا است كه خداوند می فرماید: ما اگر به يهودی هزار سال هم عمر بدهيم اين عمر طوالني مايۀ6 بركن}}اري آن ه}}ا از آتش جهنم و عذاب آخرت نمی ش}}ود. در اين آي}}ه اش}}اره

که اگر انسان بتواند از زمان زن}}دگي خ}}ودمی شود به این ب}}ه نف}}ع آخ}}رت اس}}تفاده نم}}وده در مق}}ام س}}ازندگي و تربيت برآيد، اخالق و عمل خويش را اصالح نمايد و خود را آنچنان بسازد كه ن}افع ب}ه ح}ال جامع}ه ب}وده و م}ورد پسند خدا قرار گيرد، در راه وصول به يكچ}}نين فای}}ده ای طول عمر براي او مقدر می ش}}ود. اگ}}ر خداون}}د ب}}ه علم خود بداند كه بندۀ6 او پس از هزار س}}ال عم}}ر ب}}ه اص}}الح حال خود اقدام می کند و خويش}}تن را پ}}رورش می ده}}د، آن طول عمر ك}}ه مقدم}}ۀ6 اص}}الح اس}}ت، ب}}راي او مق}}در می شود، وليكن چه فايده از عمري كه بيش}}تر انس}}ان را به عذاب و محكوميت می کشاند و هرگ}}ز ماي}}ۀ6 اص}}الح او نمی شود. مرگ و نابودي براي چنين افرادي از حي}}ات و زندگي به}}تر اس}}ت. ملت يه}}ود اگ}}ر هزاره}}ا س}}ال عم}}ر كنند، از آن عمر ط}}والني هرگ}}ز نمی توانن}}د ب}}ه ص}}الح و

اصالح حال خود و جامعه استفاده نمايند. از جمله خرافۀ6 بني اسرائيل و انحراف آن ها از مس}}ير عقل سالم ، دشمني آن ها با فرشتگان است. آن ها خيال

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره134

می کنند كه جبرائيل پيام آور خدا ب}}ا آن ه}}ا دش}}مني دارد.

خود را موظف می دانن}}د ك}}ه ب}}ا جبرائي}}ل دش}}مني كنن}}د. نمی دانند كه جبرائيل مأموري بيش نيست . دشمني با او به معناي دشمني با خدا شناخته می شود. دليل دش}}مني آن ها با جبرائي}}ل از داس}}تاني ب}}ه وج}}ود آم}}ده ك}}ه در آن داس}}تان ، جبرائي}}ل م}}انع قت}}ل بخت النص}}ر ش}}ده اس}}ت. موض}}}وع داس}}}تان اين اس}}}ت ك}}}ه يكي از پيغم}}}بران بني اس}}رائيل ب}}ه ن}}ام ارمي}}ا در ع}}الم خ}}واب فهمي}}د ك}}ه خداوند بر بني اسرائيل غضب ك}}رده و ب}}ه زودي پادش}}اه جابري را بر آن ها مسلط می کند ك}}ه آن ه}}ا را قت}}ل ع}}ام كند. از خداوند خواهش كرد كه آن س}}لطان را بشناس}}د. خداوند او را به خرابه اي راهنمایي كرد ك}}ه در آن خراب}}ه طفلي ب}}ه دس}}ت زني ب}}ا ش}}ير خ}}وك ت}ربيت مي ش}}د. او مي دانست كه آن طفل هم}}ان س}}لطان آين}}ده اس}}ت ك}}ه بني اسرائيل را قتل عام می کند. ارميا تصميم گرفت كه آن طف}}ل را ب}}ه قت}}ل برس}}اند. در اين موق}}ع جبرائي}}ل مقابل آن پيغمبر ظاهر ش}}د و از قت}}ل ك}}ودك جلوگ}}يري نمود و گفت اگر اين همان سلطان باشد، تو نمی ت}}وانی او را به قتل برساني و اگر او نباشد، كش}}تن او س}}ودي ندارد. در آينده همان كودك به مقام سلطنت بابل رسيد و در ميان بني اسرائيل به نام بخت النصر شناخته شده و آن ها را قتل عام كرد يا به اسيري ب}}ه باب}}ل ب}}رد. از اين راه بني اسرائيل با جبرائيل دشمني پيدا كردن}}د ك}}ه چ}}را م}}انع قت}}ل بخت النص}}ر ش}}ده اس}}ت. در آين}}ده هرگ}}اه پيغمبري به نبوت مبعوث می شد و می گفت كه جبرائي}}ل ب}}}ر من ن}}}ازل می ش}}}ود، از آن پيغم}}}بر س}}}لب عقي}}}ده

می کردند و می گفتند جبرائيل دشمن ما است. (، خداوند متع}}ال می فرمای}}د: »ه}}ركس98در اين آيه )

دشمن جبرائيل و ميكائيل باشد بداند كه خدا نيز دش}}من که اخالق و عم}}ل خ}}ود رااو خواهد بود. آن ها به جاي این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره135

اص}}الح كنن}}د ك}}ه مس}}تحق غض}}ب خ}دا نش}}وند، ب}ا عام}ل غضب خدا دشمني كردند مانند كسي كه دش}}من تازيان}}ه

می شود كه چرا پشت او را به درد آورده است .« ب}}ه داس}}تاني از حض}}رت س}}ليمان103 و 102در آی}}ۀ6

اش}}اره می کن}}د و اين داس}}تان را هم دلي}}ل محك}}وميت بني اسرائيل قرار می ده}}د و می فرمای}}د: »بني اس}}رائيل بع}}د از وف}}ات پادش}}اه مقت}}در خ}}ود س}}ليمان بن داود از روش شياطين پيروي كردند و آنچه آن ها از تهمت ها كه به سليمان زده بودند و او را كافر مع}}رفي ك}}رده بودن}}د

ک}}ه س}}ليمان ك}افر نب}}ود بلك}}ه آن ه}}ااطاعت نمودند با این كافر شده بودن}}د ك}}ه اين هم}}ه تهمت و اف}}ترا ب}}ه وج}}ود آوردن}}د. آن ه}}ا خ}}ود ب}}ه م}}ردم س}}حر مي آموختن}}د و از سحرآموزي دو فرشته به ن}}ام ه}}اروت و م}}اروت پ}}يروي

ک}}ه آن دو فرش}}ته هرگ}}اه ب}}ه م}}ردم س}}حرنمودن}}د ب}}ا این می آموختند، مردم را متوجه می کردند كه سحرآموزي ما براي آزمايش و جلب نظر شما به وجود آم}}ده ، مب}}ادا ب}}ه وسیلۀ6 سحر كافر به خدا شويد. از آن دو فرشته آنچه از سحر مايۀ6 جلب منفعت دنيا بود مانن}}د تفرق}}ه بين زن و

ک}}ه ه}}ر ض}}رري ب}}ه وج}}ودش}}وهر انج}}ام می دادن}}د ب}}ا این مي آوردن}}د ب}}ه اذن خ}}دا ب}}ود و می دانس}}تند ك}}ه اگ}}ر از آموختن سحر به ضرر مردم استفاده كنند به}}رۀ6 آخ}}رتي ندارن}}}د. دين خ}}}ود را ب}}}ه چ}}}يز ب}}}دي فروختن}}}د اگ}}}ر می دانستند. اما اگر روش تق}}وا پيش می گرفتن}}د، ث}}واب

آخرتي براي آن ها بهتر بود. سحر و ساحري

مطالب علمي و نكات ج}}الب اين دو آي}}ۀ6 ش}}ريفه چن}}دچيز است :

اول : داستان سليمان و روش شياطين زمان او. دوم : اعم}}ال س}}حرآموزي دو فرش}}ته بن}}ام ه}}اروت و

ماروت و نكتۀ6 لطيف آن.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره136

سوم : چگون}}ه ض}}ررهاي س}}حرآموزي ب}}ه اذن و اج}}ازۀ6خدا واقع می شود.

اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه از قض}}اياي بع}}د از س}}ليمان بن داود گزارش می دهد. حش}}مت و عظمت س}}ليمان بن داود در ت}}اريخ مش}}هور ب}}وده اس}}ت . س}}ليمان يكي از پادش}}اهان ب}}زرگ و بااقت}}دار بني اس}}رائيل ب}}وده اس}}ت . م}}وفقيت سليمان در اين بود كه با خاتم سليماني خود كه توأم ب}}ا اسم اعظم بود، هر بيننده را خيره می کرد و هر ق}}درتي را در برابر خود به زان}}و درمي آورد. جن و انس ، وح}وش و طيور تسليم سليمان بودن}}د. از زب}}ان حيوان}}ات ب}}اخبر بود. خيلي بااقتدار سلطنت ك}}رد. خداون}}د ن}}يروي ب}}اد و طوف}ان را ب}ه اختي}ار او درآورده ب}ود. خ}ودش و ارك}}ان دولت روي بساط مي نشستند. ب}}اد آن ه}}ا را آرام آرام از شهري به شهر حركت مي داد. ص}}بح ت}}ا ظه}}ر براب}}ر ي}}ك م}}اه و ظه}}ر ت}}ا عص}}ر براب}}ر ي}}ك مس}}افت طي می ک}}رد. معادن مس و آهن به كيفيت ذوب شده در اختي}}ار آن ه}}ا قرار می گرفت ، به قالب می زدند و دیگ ها و مجس}}مه ها می ساختند. س}}الطين و پادش}}اهان زم}}ان ب}}ه فرم}}ان او

بودند. پس از آنك}}}ه س}}}ليمان از دار دني}}}ا رفت، ش}}}ياطين و گمراه كنندگان تبليغات عظيمي به راه انداختند و اينطور وانمود كردند كه عظمت سليمان بن داود نتيجۀ6 مه}}ارت او در فنون سحر بود، معجزه نبوده است. دنبال}}ۀ6 هم}}ان تبليغات، کتاب ها و اسرار سحر را در كتاب خانۀ6 س}}ليمان گذاشتند و گفتند اين موفقيت مرهون سحر و جادوگري

ک}}ه او پيغم}}بر و ص}}احب اس}}م اعظمسليمان بوده نه این باشد. مردم نيز تحت تأثير آن تبليغات قرار گرفتند و ب}}ه سحر و جادو رو آوردند تا ش}}ايد مانن}}د او موف}}ق ش}}وند. کالس های تعليم سحر و جادو زياد ش}}د و آم}}وزش س}}حر در همه جا رواج پيدا كرد تا جايي كه مردم خي}}ال كردن}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره137

كه م}}وفقيت هم}}ۀ6 پيغم}}بران هم در اث}}ر تعليم}}ات س}}حر ب}}وده. می رفت ك}}ه عظمت پيغم}}بران و ب}}ه دنبال}}ۀ6 آن، عظمت خدا در شعاع تعليمات سحر و جادو محو و ن}}ابود

که س}}حر و ج}}ادوگري را درگردد. خداوند متعال براي این نظر مردم باطل كند و با شناساندن سحر و معجزه ، حق و باطل را در نظر مردم جل}}وه گر س}}ازد، دو فرش}}ته ب}}ه نام هاروت و م}}اروت ب}}ه مي}}ان بني اس}}رائيل فرس}}تاد و آن ها را مأمور كرد کالس های تعليمات سحر و جادو داير كنند و در ضمن سحرآموزي مردم را به س}}حر و معج}}زه آگاه كنند. دو فرش}}ته ب}}ه ص}}ورت انس}}ان ب}}ه زمين باب}}ل آمدن}}د و كالس س}}حرآموزي داي}}ر كردن}}د. م}}ردم ب}}راي فراگيري سحر ب}}ه آن ه}}ا مراجع}}ه كردن}}د و از آن ه}}ا علم سحر و جادو فرا گرفتند و دانستند كه چگونه با س}}حر و ج}}ادو می توانن}}د رواب}}ط مش}}روع و نامش}}روع بين زن و ش}}وهر و ديگ}}ران برق}}رار س}}ازند. خداون}}د متع}}ال ب}}راي شناس}}ایي ح}}ق و باط}}ل چ}}اره اي ندي}}د ج}}ز اينك}}ه ب}}ه م}}أمورين خ}}ود دس}}تور ده}}د در لب}}اس س}}حرآموزي و ج}}ادوگري م}}ردم را ب}}ه س}}حر و معج}}زه آگ}}اه س}}ازند. سحرآموزي فرشتگان به امر خدا مانند اين است كه پدر مهرب}}اني در پي كودك}}ان عاص}}ي و گم}}راه خ}}ود ك}}ه ب}}ه بيابان و جنگل فرار كرده اند برود ت}}ا روزي ك}}ه آن ه}}ا را براي برگرداندن ب}}ه وطن آم}}اده س}}ازد. م}}ردم آن زم}}ان مانند همان گمراهان و فراريان به سوي بيابان و جنگ}}ل بودند كه خداوند ضمن مأمور كردن فرش}}تگان و ح}}ركت آن ها با گمراهان اراده كرد كه مردم را ب}}ه س}}وي ح}}ق و حقيقت برگرداند. اگر فرشتگان كالس سحرآموزي داي}}ر نمی کردند، كسي با آن ها تماس نمی گرفت ت}}ا در ض}}من سحرآموزي به حقيقت آگاه ش}}وند. البت}}ه فرش}}تگان ب}}ه

صورت انسان بودند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره138

پس اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه ي}}ك سياس}}ت كلي ب}}ه انس}}ان می آموزد كه ب}}راي تعليم ح}}ق و ه}}دايت م}}ردم ، ره}}بران الهي می توانند به لباس باطل و مرام اهل باطل درآيند تا در ض}}من اين تظ}}اهر، حقيقت را ب}}ه آن ه}}ا بياموزن}}د. فرش}}تگان در ض}}من س}}حرآموزي ، آن ه}}ا را ب}}ه حقيقت سحر و معجزه آگاه می کردند و به آن ها می فهماندند كه خداوند ما را براي آزمايش شما فرستاده است تا معلوم ش}}ود ك}}ه م}}ردم س}}حرآموزي را ب}}ه چ}}ه منظ}}وري ف}}را می گیرند و در چه مقص}}دي ب}}ه ك}}ار می برن}}د. فرش}}تگان ضمن سحرآموزي مقاصد ح}}ق و ب}}اطلي ك}}ه ب}}ه وس}}یلۀ6 س}}حرآموزي می توانس}}تند در نظ}}ر بگيرن}}د ب}}ه آن ه}}ا می آموختند و می گفتند كه شما نبايد به وسیلۀ6 سحر ب}}ه مردم ض}رر بزني}}د و بين زن و ش}وهر ج}دایي بياندازي}د. فقط می توانی}}د ب}}ه وس}}یلۀ6 س}}حر، از خ}}ود و ي}}ا ديگ}}ران ض}}رري را دف}}ع كني}}د و س}}حر و ج}}ادوي ديگ}}ران را از خودتان دور سازيد؛ وليكن آن ها س}}حر و ج}}ادو را در راه مقاصد باطل بكار می انداختند و مي دانس}}تند ك}}ه از اين

گناه از آخرت بهره اي ندارند. كسي نگويد كه با عمل باطل چگون}}ه ح}}ق قاب}}ل تعليم

که انس}}ان ب}}ا دروغ گفتن ، راس}}ت گویي ب}}هاست مثل این م}}ردم بي}}اموزد ي}}ا ب}}ا ظلم، ع}}دالت بي}}اموزد. ج}}واب اين است كه عمل باطل در راه وصول به حق باطل نيس}}ت ؛ مثال شما با يك دروغگو يا ظالم روبرو می ش}}وید ك}}ه ب}}ه ظلم و دروغ دعوت می کند اما خودش مزۀ6 ظلم و دروغ را نچشيده است. شما در مقاب}}ل ب}}ا گفتن دروغي ، چن}}د صد تومان ب}}ه او ض}}رر می زنی}}د. او داد می زن}}د ك}}ه چ}}را

ک}}}ه فس}}}اد رادروغ گف}}}تي. ج}}}واب می دهی ب}}}راي این بشناسي، دروغ نگویي. همينطور دس}}تور می دهی او را بخوابانند و شالق بزنند. اعتراض می کند ك}}ه چ}}ه گن}}اهي داشتم . جواب می دهی كه مردم چه گناهي دارند ك}}ه ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره139

آن ه}}ا ظلم می ک}}نی . او تنبي}}ه می ش}}ود و دس}}ت از ظلم برميدارد. م}}ردمي ك}}ه فرهن}}گ باط}}ل را ب}}ه ج}}اي ح}}ق شناخته اند اگر از همان ابتدا بناي حقگویي و دع}}وت ب}}ه حق راه بيندازي، از تو فرار می کنند، زيرا كلم}}ۀ6 ح}}ق ب}}ه ذائقۀ6 آن ها سازگار نيست . مناسب اين است كه ابتدا به فرهنگ آن ها تظاهر كني . با غ}}ذایي ك}}ه فراخ}}ور ذائق}}ۀ6 آن ه}}ا اس}}ت ، آن ه}}ا را جلب ك}}ني، كم كم آن ه}}ا را ب}}ه فرهنگ ح}}ق آش}}نا س}}ازي . اين ب}}ود م}}أموريت ه}}اروت و ماروت ك}}ه ب}}ا س}}حرآموزي آن ه}}ا را ب}}ه حقيقت س}}حر و

معجزه آشنا كردند. مس}}ئلۀ6 ديگ}}ر، كلم}}ۀ6 اذن الل}}ه ب}}راي ض}}رر رس}}اني ب}ه

و م}}ا هم بض}}ارينوسیلۀ6 سحر است كه خدا می فرماید: د اال ب}اذن الله ، يع}ني آن ه}}ا نمی توانس}تند ب}اب}ه من اح}

سحر ضرري بزنند مگ}}ر ب}}ه اذن خ}}دا. می پرس}}یم چگون}ه خدا اجازه می دهد كه سحر و جادو مض}ر ب}ه ح}ال م}ردم باشد. اگر سحر و جادو يك عم}}ل ط}}بيعي مانن}}د آتش ي}}ا سمومات است ، قهرا موثر است مانند حرارت و برودت،

که خداوند ب}}ه ارادۀ6 قه}}ري م}}انع ت}}أثير آن ش}}ود،مگر این مانند آتش ابراهيم كه از تأثير آن جلوگيري ك}}رده و اگ}}ر سحر و جادو تأثير ارادي دارد، مانند دعاي مس}}تجاب ك}}ه ساحر وردي می خواند و خدا مستجاب می کن}}د و ب}}ه ورد و س}}حر آن ه}}ا اث}}ر می ده}}د. چ}}را خ}}دا دع}}اي س}}احر را مستجاب و به سحر آن ها اثر می ده}د؟ ج}واب اين اس}ت كه خداوند به رياضت مرتاضان اثر می ده}}د گرچ}}ه آن ه}}ا كافر و ظالم باشند. زيرا آن ها عم}}ري زحمت می کش}}ند كه بهره اي ببرن}}د. اگ}}ر خ}}دا ب}}ه آن ه}}ا به}}ره اي نرس}}اند، م}}أيوس می ش}}وند و ي}}أس از م}}رگ ب}}دتر اس}}ت. پس بايستي از سحر خود بهره مند شوند تا روزي كه حقيقت را بفهمند. سحر و ج}}ادو هيج رابطه اي ب}}ا نتيج}}ه ن}}دارد. اگر هزاران ورد و ذكر بگویی كه درد و مرض}}ي برط}}رف

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره140

شود ممكن نيست . ورد و ذكر و رياضت چ}ه رابطه اي ب}ا مرض دارد. سحر و جادو هم مانند دعاه}}ا اس}}ت . نف}}ع و

ک}}ه در دع}}ا باش}}د. مثالضرر دعا از خارج می رس}}د ن}}ه این شما سورۀ6 حمد می خوانید، خدا به شما شفا می دهد ن}}ه اين که س}}ورۀ6 حم}}د مث}}ل دوا و دارو ش}}فا داش}}ته باش}}د. خواندن دعاها از شما و شفا گرفتن از خ}}دا. خ}}دا وع}}ده داده كه دعايت را مستجاب كند، ام}}ا در براب}}ر رياض}}ت و سحر و جادو خ}}دا وع}}ده ن}}داده بلك}}ه آن را تح}}ريم ك}}رده

طور ك}}ه خداون}}د ب}}ه كف}}ار ن}}ان و آباس}}ت. ولي هم}}ان می دهد تا كفر خودشان را به ثم}}ر برس}}انند ش}}ايد توب}}ه كنند، ب}}ه س}}احر و ج}}ادوگر و رياض}}ت كش هم ن}}ان و آب مي دهد تا بفهمد كه سحر و جادو گناه است تا توبه كن}}د و اگر نكرد، به جهنم برود. لذا می گوید سحر و جادو هم

به اذن خدا اثر می کند. ي}}ك دس}}تور اخالقي ب}}ه106 و 105 و 104در آي}}ات

يهوديان زمان پيغمبر می دهد و ض}}من دس}}تور، آن ه}}ا را متوج}}}ه حقيقت می س}}}ازد، می فرمای}}}د: »اي مؤم}}}نين وقتي كه به حض}}ور پيغم}}بر می رس}}ید در گفتگ}}وي ب}}ا او كلمۀ6 »راعنا« به كار نبريد، اين كلمه از يهودي}}ان اس}}ت ، براي مسخره به كار می برند، بلكه در برابر رس}}ول خ}}دا براي جلب توجه پيغمبر، كلمۀ6 »انظرنا« به كار ببريد. به سخنان پيغمبر و دستورات خدا گوش فرا دهيد و بداني}}د كه كفار عذاب سختي خواهند داشت. كفار از اهل كتاب هرگز دوس}}ت ندارن}}د ك}}ه از ج}}انب خ}}دا خ}}يري ب}}ه ش}}ما برس}}د، ام}}ا خ}}دا رحمت خ}}ود را ب}}ه ه}}ركس بخواه}}د اختص}}اص می ده}}د ك}}ه فض}}ل و رحمت او خيلي ب}}زرگ است. اگر پيغمبري را از دنيا ب}بريم و ي}ا آيه اي از آي}ات خود را نسخ كنيم ، آيتي ديگر مانند آن و يا بهتر از آن به وجود می آوریم. مگر نمی دانید كه خدا بر هركاري قدرت

دارد.«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره141

كلمۀ6 نسخ به دو معنا استعمال شده است: نسخ احكام ضمن نزول آيات قرآن

نسخ آيات تكوي}}ني ب}}ه معن}}اي رفتن پيغم}}بري و آم}}دنپيغمبر ديگر به جاي او.

(، خداون}}د ب}}ه مس}}لمانان جه}}ان و106در اين آي}}ه ) يهوديان زمان هشدار می دهد كه پيغم}}بران آين}}ده مانن}}د پيغم}}بران گذش}}ته و ي}}ا به}}تر از آن ه}}ا هس}}تند ك}}ه روي قاعدۀ6 تكامل، پيغمبران آينده بايستي بهتر از پيغم}}بران گذش}}ته باش}}ند و اگ}}ر در س}}ازمان دين و دع}}وت خ}}دا و افكار م}}ردم تكام}}ل و ت}}رقي ب}}ه وج}}ود نياي}}د و فرهن}}گ مردم يكن}}واخت باش}}د ك}}ه آین}}ده ها فق}}ط تك}}رار گذش}}ته باشد، انسان ها مانند جمادات و حيوانات در يك جا يا يك حال متوقف می گردند. ادامۀ6 زندگي انسان ها ب}}راي اين است كه تكامل و ترقی در افكار مردم به وجود آيد و به دنبال زندگي دنيا زندگي آخ}}رت ظ}}اهر گ}}ردد. از اين رو در زندگي انسان ها آياتي نس}}خ می ش}}ود و ب}}ه ج}}اي آن، آياتي بهتر و عاليتر به وجود می آید، يع}}ني آموزگ}}اران و مكاتب آن ها از بين می رود و به جاي آن ، مكاتب به}}تر و عالي تر به وجود می آید تا روزي كه درهاي مدينۀ6 فاضله

افتتاح گردد و زندگي بهشتي به وجود آيد. در بيان صحت نسخ و ايج}}اد تكام}}ل در تم}}دن بش}}ر در

( می فرماید: »مگر نمی دانی ك}}ه پادش}}اهي107آيۀ6 بعد ) آس}}مانها و زمین ه}}ا مخص}}وص خداون}}د متع}}ال اس}}ت و خداوند ب}}ه ه}}ر ك}}اري ق}}ادر و توان}}ا اس}}ت. ش}}ما ب}}ه ج}}ز

خداوند متعال ياري دهنده و سرپرستي نداريد.« در اين آيۀ6 شريفه ، موضع حكم ب}}اال م}}ورد تأیي}}د ق}}رار گرفته است، زيرا الزمۀ6 واليت و نص}}رت خداون}}د متع}}ال همين اس}}ت ك}}ه بن}}دگان خ}}ود را ك}}ه در واق}}ع ب}}ه ج}}اي فرزندان و جانشينان او هستند در مسير ترقي و تكامل بپروراند تا زماني كه آن ها را به كمال مطلوب برساند و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره142

تر و ناقصترالزمۀ6 اين پرورش همين است كه حكم ن}}ازل را از مي}}ان ب}}ردارد و ب}ه ج}}اي آن ، دين ك}}املتر و انس}}ان كاملتر به وجود آورد تا در نتيجه بندگان خود را به كم}}ال مطلوب برساند. ل}}ذا ك}}امل ترين پيغم}}بران و ك}}امل ترين

دين، در آخر همۀ6 پيغمبران به وجود آمده . ب}}}}ه اي}}}}رادات و اعتراض}}}}ات110 ت}}}}ا 108در آي}}}}ۀ6

بني اسرائيل و س}}ئواالت بيج}}اي آن ه}}ا از پيغم}}بر اس}}الم اشاره می کند و مس}}لمانان را برح}}ذر می دارد ك}}ه مانن}}د آن ها باشند. مي گويد: »شما می خواهی}}د مانن}}د يهودي}}ان زمان موسي از پيغمبر خود سئواالت بيجا كنيد. كس}}اني كه ايمان خود را به كف}}ر تب}}ديل می کنن}}د، از راه راس}}ت منح}}}رف می ش}}}وند. از ي}}}ك چ}}}نين س}}}ئواالت بيج}}}ا و اعتراضات بي مورد خودداري كنيد، زيرا بسياري از اه}}ل كتاب دوست دارند كه شما را از راه راست منحرف كنند و روي حسدي كه به شما دارند شما را بعد از ايم}}ان ب}}ه

ک}}ه حق}}انيت اس}}الم در نظ}}ر آن ه}}اكفر برگردانن}}د ب}}ا این روشن شده است. همين ط}}ور در مق}}ام عف}}و و گذش}}ت نس}}بت ب}}ه اه}}ل كت}}اب باش}يد ت}}ا روزي ك}}ه خداون}}د ام}}ر سلطنت خود را ظاهر سازد كه خدا به هر چيزي ق}}ادر و توانا است. نماز بپا داريد و زكات بدهيد و آن چه از عمل صالح تقديم خدا كنيد به نفع خود شما خواه}}د ب}}ود و آن را در زندگي آخرت نزد خ}}دا خواهي}}د ي}}افت . خداون}}د ب}}ه

اعمال شما آگاه است .« نكتۀ6 قابل توجه در اين سه آيۀ6 ش}}ريفه این اس}}ت ک}}ه طرز رفتار مس}}لمانان ب}ا اه}}ل كت}}اب ت}ا روزگ}}ار ظه}}ور سلطنت خدا روش}}ن ش}}ده اس}}ت . در آي}}ۀ6 اول، يهودي}}ان زمان پيغمبر و يا قريش را طرف خطاب قرار می دهد و ب}}ه آن ه}}ا می گوی}}د ش}}ما می خواهی}}د هم}}ان معج}}زات و

داش}}تند ازخواهش ها را كه يهوديان زمان موس}}ي از او که زمان موس}}ي ب}}ا زم}}اناين پيغمبر داشته باشيد با این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره143

پيغمبر خيلي فرق دارد. بهره برداري از وجود پيغمبر ب}}ه اين نيست كه براي شما معجزه بياورد بلكه بهره برداري از وجود پيغمبر به اين اس}}ت ك}}ه از ه}}دايت او اس}}تفاده كنيد. مانند يهودي}}ان زم}}ان موس}}ي نباش}}يد ك}}ه آن هم}}ه معج}}زات از پيغم}}بر خ}}ود ديدن}}د و ه}}دايت نش}}دند، بلك}}ه بالفاصله بعد از غيبت پیغمبرشان به ضاللت و گم}}راهي افتادن}}د. در آي}}ۀ6 بع}}د از ش}}دت حس}}د اه}}ل كت}}اب س}}خن می گوید و می فرماید: آن ها از ش}}دت حس}}دي ك}}ه دارن}}د دوست دارند شما به كفر برگردي}د وليكن ت}ا روز ظه}ور دين خدا و سلطنت خدایي ، شما ب}}ا اه}}ل كت}}اب در ح}}ال صبر و م}}دارا و عف}}و و گذش}}ت باش}}يد، زي}}را فق}}ط روز ظهور سلطنت الهي است كه اختالفات از ميان امتها و

ها برداشته می شود و تمام جمعيت كرۀ6 زمين همراهملت انسان های تاريخ پس از مردن زنده می شوند و در شعاع حك}}ومت الهي ب}}ه زن}}دگي خ}}ود ادام}}ه می دهن}}د. ش}}ما مسلمانان مطمئن باشيد كه چ}}نين روزي ب}}ه نف}}ع ش}}ما خواهد ب}ود. پس نم}از بخواني}د و زك}ات بدهي}د ت}ا دين و جامعۀ6 شما با نماز و زكات قوام پيدا كند و سير شما ت}}ا

روز ظهور سلطنت الهي ادامه يابد. ک}}ه دين اس}}الم ک}}امل ترین ادي}}انپس ب}}ر اس}}اس این

است، مسلمانان نسبت ب}}ه ملت ه}}ای ديگ}}ر مانن}}د پ}}در و آموزگار شناخته می شوند كه بايستي در مقابله با مردم ص}}}بر و م}}}دارا پيش}}}ه كنن}}}د ت}}}ا روزي ك}}}ه حجت ب}}}ر عقب افتادگان تم}}ام ش}}ود. ش}}ايد حقيقت را درك كنن}}د، خرافات كهنه را ره}}ا س}}ازند و اگ}}ر هم دين نج}}ات بخش

اسالم را قبول نكنند، به عمل خود محكوم شوند. ( قس}}مت ديگ}}ري از113،}} 112،}} 111در آي}}ات بع}}د )

عقيدۀ6 خرافاتي ملت يهود را يادآوري می کن}}د ك}}ه آن ه}}ا ميگويند: فقط كسي داخل بهشت می شود كه يه}}ودی و ي}}ا مس}}يحي باش}}د. آن ه}}ا اينط}}ور خي}}ال می کنن}}د و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره144

آروزمندند. بگو دليل و برهان خود را بر اثبات اين م}}دعا گویيد، زيرا هيچ ك}}اري ب}}دون دلي}}لبياوريد اگر راست مي

واقع نمی گردد. ادعا مانند ثم}}رات درخت و دلي}}ل، مانن}}د طور ك}}ه ب}دون ش}جره ، ثم}ره ظ}اهردرخت اس}ت . هم}ان

نمی گردد، ادع}}اي ب}}دون دلي}}ل هم ث}}ابت نمی گ}}ردد. پس عقيدۀ6 شما بدون دليل اس}}ت . البت}}ه ه}}ركس ك}}ه تس}}ليم خ}}دا ش}}ود و در ح}}ال نيكي و نيكوك}}اری رض}}اي خ}}دا را هدف خود قرار دهد، چنين روشي مانند شجره اي اس}}ت كه از آن ثمره اي بن}}ام بهش}}ت می روی}}د. چ}}نين كس}}اني هستند كه اج}}ر و پاداشش}}ان ن}زد خ}}دا محف}}وظ اس}}ت و نباي}}د غم و ان}}دوهي داش}}ته باش}}ند. يهودي}}ان در براب}}ر مسلمانان چنين عقاي}}دي را اظه}}ار می دارن}}د ت}}ا ب}}ا اين وحدت مصنوعي در مسلمانان ضعف و سستي به وج}}ود آورند و چنين وانمود كنن}}د ك}}ه دين و عقي}}دۀ6 مس}}لمانان درس}}ت نيس}}ت، وليكن زم}}اني ك}}ه ب}}ا يك}}ديگر روب}}رو می شوند هركدام از آن ها دين ديگري را باطل می دانند. يهوديان ميگويند كه دين مسيحيان پايۀ6 درس}}تي ن}}دارد و مسيحيان ميگويند كه دين يهوديان پايۀ6 درستي ندارد ب}}ا

که هر دو كتاب ديني خود را می خوانند و می دانند ك}}هاین دين عيسي همان دين موسي و دين موس}}ي هم}}ان دين عيسي است. پس آن ها جاهالنه ح}}رف می زنن}}د ك}}ه دين يگديگر را باط}}ل ميدانن}}د. اگ}}ر ب}}ر پاي}}ۀ6 كت}}اب موس}}ي و عيسي سخن بگويند و معتقد به دين آن ه}ا باش}ند، يقين پيدا می کنند ك}}ه بايس}}تي معتق}}د ب}}ه دين اس}}الم ش}}وند. تمام كساني كه جاهل به دين خدا هستند و روي هوی و هوس حرف می زنن}}د، ي}}ك چ}}نين ادعاه}}ایي ب}}دون دلي}}ل اظه}}ار می دارن}}د. در اين ادعاه}}اي ب}}دون دلي}}ل ت}}ا روز قيامت باقي هستند تا خداوند بين آن ها قض}}اوت كن}}د و

اختالفشان را برطرف نمايد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره145

براي اثبات حقانيت دين، برهان عقلي مهماست

در اين س}}ه آيه ، نكت}}ۀ6 قاب}}ل توج}}ه، اهميت دادن ب}}ه برهان عقلي براي اثبات حق}}انيت دين و ادعاس}}ت. ملت يهود بر پايۀ6 انتسابي كه به حضرت ابراهيم خلي}}ل دارن}}د خود را مالك بهشت می دانند و می گویند ب}}ه ج}}ز يه}}ودي كسي داخل بهشت نمی شود. خداون}د می فرمای}د: دلي}}ل ورود به بهش}}ت ايم}}ان و عم}}ل ص}}الح اس}}ت . ايم}}ان ب}}ه معناي پناهندگي به خدا و وابس}}تگي ب}}ه او اس}}ت. عم}}ل ص}}الح هم يگان}}ه وس}}يله اس}}ت ب}}راي جلب محبت خ}}دا و جلب محبت مردم كه از اين راه خداوند موجبات آسايش به نام زندگي بهشت براي بندۀ6 خود به وج}}ود می آورد و بندگان خ}}دا هم اعتراض}}ي ندارن}}د و بلك}}ه خوش}}حال هم می باشند كه خ}}دا ب}}ه آن ه}}ا توفي}}ق داده اس}}ت. يكچ}}نين ايمان و اعمالي را برهان می نامند كه ارتب}}اط مس}}تقيم

به نتيجه دارد. و اما دليل اختصاص پي}}دا ك}}ردن حكم خ}}دا ب}}ه قي}}امت براي رفع اختالف اين است كه حكومت خدا و پادش}}اهي او فق}}ط در قي}}امت داي}ر می ش}}ود. قي}}امت ، روز ظه}}ور سلطنت خدا و تس}}لط او ب}}ر تم}}امي اف}}راد بش}}ر اس}}ت. تم}}ام انس}}ان های ت}}اريخ زن}}ده می ش}}وند و در ش}}عاع حكومت او قرار می گیرند. امام ه}}ا و پيغم}}بران وس}}ائط حكومت خدا می باشند. آن روز فقط دين خ}}دا ب}}ر م}}ردم حك}}ومت می کن}}د. در آن روز تم}}امي ادي}}ان مختل}}ف از طريق برهان عقلي به سوي دين خدا كشيده می ش}}وند. در اين مسير قهرا اباطيل و خرافات و دعاوي باط}}ل از مي}}ان می رود و م}}ردم در پن}}اه علم و حكمت ك}}ه هم}}ان مكتب خدا و اولياء خداست مجتمع می گردند و اختالفات

برطرف می شود.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره146

مالك ورود ب}}ه111، در آي}}ۀ6 110 و 91در ج}}واب آي}}ۀ6 بهشت و نجات از عذاب دنيا و آخ}}رت را بي}}ان می کن}}د و می فرماید: مالك نجات و رسيدن به نعمت های آخرت دو چيز است : تسليم خدا ب}}ودن و احس}}ان ب}}ه بن}}دگان خ}}دا. تسليم خدا بودن و مسلماني را ضمن جملۀ6 تسليم وج}}ه بيان می کند. وج}}ه ب}}ه معن}}اي رو و ص}}ورت اس}}ت . وج}}ه يعني اولين موضعي كه از انس}}ان در مي}}ان م}}ردم دي}}ده می شود و آن صورت انسان است . انسان داراي دو وجه است كه از وجه دوم به وجهه تعبير می کنند. وج}}ه اول،

صورت و وجه دوم، هدف. وجه اول با ح}}ركت و نم}}ايش ب}}دن ش}}ناخته می ش}}ود. وجه دوم با ح}}ركت عملي ض}}من انج}}ام كاره}}ا ش}}ناخته می شود. انسان ب}}ا عم}}ل خ}}ود ب}}ه س}}وي ه}}دف می رود. هدف مانند مقصد است و عمل مانن}}د ح}}ركت ب}}ه س}}وي مقصد و به عبارت ديگر ه}}دف مانن}}د محص}}ول زراعت و عمل مانند زراعت كاري است. انس}}ان ب}}ا عم}}ل خ}}ود ب}}ه

سوي هدف حركت می کند. پيدايش هدف به دو وسيله ممكن است: اول با ساخت انس}}ان ، دوم ب}}ا س}}اخت خداون}}د متع}}ال. ه}}دفي ك}}ه ب}}ه وسیلۀ6 انسان به وجود می آید مانند صنايع بشري اس}}ت ؛ مانند نجاري و آهنگري و بنایي، كه انسان كار می کن}}د و هدف خود را می سازد، يع}}ني ح}}ركت ب}}ه س}}وي ه}}دف و خود هدف به وسیلۀ6 انسان آماده می ش}}ود و خداون}}د در سازندگي مداخله ندارد. هدفي كه به دست خ}}دا س}}اخته می شود مانند محصول زراعت و ثمرۀ6 درخت كاري اس}ت كه كار با انسان است و سازندگي با خداون}}د متع}}ال . در

دهد كه ش}}ما در خ}}طاين آيه خداوند به انسان دستور مي احسان و خدمت به مردم باشيد و پيدايش محصول را به خدا واگذار كنيد. به مردم احسان كنيد و از خود و م}}ردم انتظاري نداشته باشيد. از خدا بخواهيد تا احس}}ان ش}}ما

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره147

را زن}}ده كن}}د. ب}}ه همين مناس}}بت در اين آي}}ه دس}}تور می دهد كه وجه خود را به خدا تس}}ليم نم}}وده و خ}}ود ب}}ه مردم احس}}ان كني}}د. در اين ص}}ورت غم و غص}ه نداش}ته باشيد و از فوت عمل و هدف خود نترسيد. بذر ايم}}ان و عمل ص}الح بكاري}د و يقين ب}ه پي}دايش محص}ول داش}ته

باشيد كه خدا خلف وعده نمی کند. به بع}د مط}البي درب}ارۀ6 ش}أن مس}اجد و114در آيات

كيفيت عبادت و تالوت كتاب بي}}ان می دارد ك}}ه م}}ا ابت}}دا اين آيات را ترجمه می کنیم و بعدا نكات جالب علمي آن را روش}ن می س}ازیم . می فرمای}د: »چ}ه كس}}ي ظ}الم تر است از كساني كه مانع ذكر خدا در مساجد می ش}}وند و در خرابي آن كوشش می کنند چنين انسانهایي حتم}}ا ب}}ا حالت خ}}وف و وحش}}ت از س}}وء نيت خ}}ود داخ}}ل مس}}جد می شوند. آن ها در دنيا و آخرت رسوا ب}}وده و ب}}ه ع}}ذاب بزرگي گرفتار می شوند. مشرق و مغرب مال خداس}}ت .

جا خداست. خدا به همه چيز آگاهبه هر جا رو آوريد در آن است . يهوديان و مسيحيان گفتند كه خدا پسر دارد. خدا از زاد و ول}}د م}}نزه اس}}ت. آس}}مان ها و زمین ه}}ا م}}ال او است و همه تسليم قدرت او می باشند. آس}}مان و زمين را بدون سابقه آفريد. هرگاه چيزي را بخواهد ب}}ه محض

41که اراده كند ساخته می شود.«این در اين چند آيه ابتدا می فرمای}}د ك}}ه ظ}}الم ترین م}}ردم همان كساني هستند كه م}}انع ي}}ادآوري خ}}دا در مس}}اجد می شوند و سعي دارند ك}}ه آن را خ}}راب كنن}}د. م}}ردم را توجه می دهد كه صورت دين بدون محتوا مخالف با نظ}}ر كفار و منافقين نيست بلكه آن ها سعي دارند كه هرچ}}ه بهتر و بيشتر اين قالب بي معني را حف}}ظ كنن}}د و آن را تأیيد و ترويج نمايند. آن ه}}ا م}}انع وج}}ود مس}}اجد نيس}}تند بلكه سعي دارند كه مساجد با يك مراسم خشك و خ}}الي

سورۀ6 بقره. 117 تا 114. ترجمۀ6 آیات 4141

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره148

مانند نماز و مراسم حج و يا احيانا تبليغات پوچ بي معني مانند قرآن خواني بدون مب}}ارزه ب}}ا ظلم برگ}}زار ش}}ود و مس}}اجد را از ص}}ورتي ك}}ه در م}}ردم تح}}رك و انقالب ب}}ه وجود می آورد خ}}الي س}}ازند. ش}}كل دين ك}}ه ب}}ه ص}}ورت مراسمي از قبي}}ل حج و نم}}از و روزه و زي}}ارت و دع}}ا و قرائت و امثال آن ها برگزار می شود مانند ق}}البي اس}}ت كه محتوا و معناي آن معارف و مطالبي است ك}}ه م}}ردم را در خط تكامل فردي و اجتماعي به سوي زندگي بهتر

تر نوي}}د می ده}}د وليكن از ح}}ركت خ}}بريو تم}}دن ع}}الي نيست. جامعۀ6 بشريت در راه دين مانند كارواني هس}}تند كه هر روز بايستي بیابان های خشك و بي خاصيت را ك}}ه همان مراسم خشك و بي معني است پشت س}}ر انداخت}}ه خ}}ود را در ح}}االتي ك}}ه در آن آگ}}اه تر و دان}}اتر و زن}}دگي بهتر اس}ت ق}}رار دهن}}د و ه}}ر روز زن}}دگي آن ه}}ا به}}تر و

تر گردد. ديني كه در مردم تحرك به وج}}ود ني}}اورد وكامل آن ها را از دايرۀ6 ظلم و ستم و سلطۀ6 بيدادگران به پناه ام}}نيت و ع}}دالت نكش}}اند مانن}}د حبس خ}}انه ای اس}}ت ك}}ه مردم را سال ها و ماه ه}}ا در خ}}ود خف}}ه و خ}}اموش نگ}}اه می دارد و آن ها را در دايره اي كه در آن مانند جم}}ادات و نباتات و حيوانات هستند محب}}وس می کن}}د. از اين رو در

كاراناين آيۀ6 ش}}ريفه خداون}د می فرمای}د: كف}}ار و س}}تم مانع وجود مساجد نيستند بلكه مانع ذكر ن}}ام خ}}دا در آن مس}}اجد می ش}}وند يع}}ني م}}انع بي}}داري و آگ}}اهي م}}ردم می شوند. دربارۀ6 همين آيۀ6 ش}}ريفه خداون}}د می فرمای}}د: ذكر خدا منحصر به مساجد نيست بلك}}ه هم}}ه ج}}ا مس}}جد هست و هر جهتي از جهات مشرق و مغرب قبلۀ6 نماز و دعا است كه می توان به خدا توج}}ه پي}}دا ك}}رد. براس}}اس همين آيه انسان ها می توانند به هر جه}}تي ك}}ه بخواهن}}د

ک}}ه وح}}دت دربايس}}تند و نم}}از بخوانن}}د وليكن ب}}راي این عب}}}}ادات بين مس}}}}لمانان محف}}}}وظ بمان}}}}د، خداون}}}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره149

مسجدالحرام را قبلۀ6 نماز ق}}رار داده ك}}ه ه}}ر مس}}لماني خود را مكلف می داند كه در نماز به آن طرف رو آورد و اما براي كساني كه می خواهند دائم در نم}}از ب}}وده و ب}}ه

ياد خدا باشند همه جا مسجد و همه جا قبله است . براي رف}}ع انحص}}ار لط}}ف و ارادۀ6 خ}}دا ب}}ه116در آيۀ6

ش}}خص معين، يه}}ود و نص}}ارا را م}}ورد نك}}وهش ق}}رار می دهد كه آن ها براي خدا قائل به وجود فرزند ش}}ده اند و گفته اند خداوند، عزير نبي و عيس}}ي مس}}يح را فرزن}}د خود ق}}رار داده اس}}ت بلك}}ه آن ه}}ا و آن چ}}ه در آس}}مان و زمين است بندگان خدا هستند كه همۀ6 آن ه}}ا در عب}}ادات به خدا توجه دارن}د. اگ}}ر خ}دا فرزن}دي داش}ته باش}د، آن فرزن}}د خاص}}يت خ}}دایي پي}}دا می کن}}د و از عب}}ادات آزاد می گ}}ردد و الزم می ش}}ود ك}}ه م}}ردم او را مانن}}د خ}}دا

ک}}ه ش}}باهت ب}}اپرس}}تش كنن}}د. خ}}دا م}}نزه اس}}ت از این انس}}ان ها داش}}ته و مانن}}د آن ه}}ا فرزن}}دي داش}}ته باش}}د. آسمان و زمین ها را بدون نقشه و بدون سابقه آفري}}ده است. تمامي موجودات عالم مصنوعات خدا می باشند و ب}}ه ارادۀ6 او س}}اخته ش}}ده اند. خداون}}د در اين چن}}د آي}}ه ارتباط خود را به مكان معين مانند مسجدها و يا انس}}ان معين مانند پيغمبران نفي می کند ت}}ا مب}}ادا م}}ردم قط}}ع اميد نمايند و خيال كنند ك}}ه مب}}ادا ش}}خص معي}}ني مانن}}د پسر خدا و يا جاي معيني لطف خ}}دا را در انحص}}ار خ}}ود

قرار داده و رابطۀ6 مردم را با خدا قطع كند. عده ای از م}}ردم را ب}}ه دلي}}ل خواهش ه}}ای118در آیۀ6

بي جایي كه دارند مورد نكوهش قرار می ده}}د ك}}ه آن ه}}ا می گویند چرا خداوند با ما س}}خن نمی گوی}}د و معج}}زه ای بر دست م}}ا ج}}اري نمی کن}}د. نمی دانن}}د ك}}ه خ}}دا رابط}}ۀ6 خصوصي ب}}ا كس}}ي ن}}دارد. پيغم}}بران براس}}اس ايم}}ان و استعداد خود با خدا رابطه پيدا می کنن}}د و خ}}دا ب}}ا آن ه}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره150

سخن می گوید. هركس مانند آن ها علم و ايمان پيدا كنددر درجه و مقام آن ها قرار می گیرد.

می فرمای}}د: »ت}}و مس}}ئول جهنمي121 ت}}ا 119در آيۀ6 شدن اهل جهنم نيستي . يهوديان و مسيحيان هم هرگ}}ز

ک}}ه از دين و ملت آن ه}}ااز تو راض}}ي نمی ش}}وند مگ}}ر این پيروي ك}}ني و دين خ}}ود را ره}}ا س}}ازی. وظيف}}ۀ6 ت}}و اين است كه به نيكوكاران مژده دهي و ب}}دكاران را از عم}}ل گن}}اه بترس}}اني و در ج}}واب آن ه}}ا بگ}}ویی ك}}ه ه}}دايت خداست كه درست و مطابق واقع است نه خواهش ه}}ای ش}}ما. ه}}ركس دوس}}ت دارد ك}}ه از مهال}}ك دني}}ا و آخ}}رت نج}}ات پي}}دا كن}}د، از ه}}دايت خ}}دا بهره من}}د ش}}ود. ت}}و اي پيغمبر، بدان بع}}د از آنك}}ه ب}}ه حقيقت دين آگ}}اه ش}}دي و حكم خدا را دانس}تي، اگ}}ر از ه}وی و ه}وس اه}ل كت}}اب پ}}يروي ك}}ني ، در واليت خ}}دا نيس}}تي و خ}}دا ت}}و را ي}}اري نمی کند. كساني را ك}}ه ب}}ه آن ه}}ا علم كت}}اب داده ام و از طريق ايمان آگاهي به كتاب خدا پيدا کرده ان}}د، ب}}ا عم}}ل كردن به دستورات خدا ح}ق كت}}اب را ادا می کنن}}د. آن ه}}ا حقيقتا به كتاب خدا ايمان دارن}}د. كس}}اني ك}}ه ك}}افر ب}}ه

كتاب خدا می شوند زيان كارند.« رفع مسئوليت از رسول خدا )ص( در مورد

گمراهان مطلب جالب و علمي در اين چند آيه مرب}}وط ب}}ه ع}}دم مسئوليت رسول خدا از گمراهان و اهل جهنم است ك}}ه خداوند به پيغمبر اك}}رم می فرمای}}د: ت}}و مس}}ئول هالكت

ج}}}اكف}}}ار و جهنمي ش}}}دن اه}}}ل جهنم نيس}}}تي . در اين بايستي ب}}دانيم ك}}ه پيغم}}بران ب}}ه رأی م}}ردم دو وظيف}}ه دارند زي}}را م}}ردم در براب}}ر دع}}وت آن ه}}ا ب}}ه دو قس}}مت تقس}}يم می ش}}وند: اول ، ه}}دايت كس}}اني ك}}ه ط}}الب هدايتند. دوم ، اتم}}ام حجت ب}}ر كس}}اني ك}}ه منك}}ر دع}}وت آن ها شده طالب هدايت نيس}}تند. پس از انج}}ام وظيف}}ۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره151

خود نه اهل ايمان را مجبور به حركت ب}}ه س}}وي بهش}}ت می کنند و نه اه}}ل كف}}ر را مجب}}ور ب}}ه ح}}ركت ب}}ه س}}وي جهنم . اگر آن ها عامل اجبار و حركت به سوي بهشت يا جهنم بودند، م}ردم را اجب}}ارا ب}ه س}وي زن}دگي بهش}}تي ح}}ركت می دادن}}د، وليكن خداون}}د م}}ردم را آزاد آفري}}ده است . اين آزادي با اجبار مناف}}ات دارد. براس}}اس همين آزادي در اختي}}ار ح}}ركت ب}}ه س}}وي بهش}}ت ي}}ا جهنم، انسان ها مسئول عمل خود می باش}}ند، زي}}را راه بهش}}ت راه فهم و ش}}عور اس}}ت، نمی ش}}ود كس}}ي را ب}}ر فهم و شعور مجبور ك}}رد. پيغم}}بران فق}}ط ه}}دايت می کنن}}د ت}}ا م}}ردم روز قي}}امت ب}}راي گم}}راهي خ}}ود ع}}ذري نداش}}ته

باشند. ه}}ایي بني اسرائيل را متوجه نعمت123 و 122در آيات

می کند كه به آن ه}}ا بخش}}يده و آن ه}}ا را ب}}ر م}}ردمي ك}}ه معاصر آن ها بوده اند فضيلت داده است . به آن ها هشدار می ده}}د ك}}ه ق}}در آن نعمت و فض}}يلت را بدانن}}د و آن را براي خود حفظ كنن}}د و بدانن}}د ك}}ه اين نعمت و فض}}يلت مربوط به حسب و نس}}ب آن ه}}ا نب}}وده بلك}}ه مرب}}وط ب}}ه ايم}}ان و عم}}ل ص}}الح اس}}ت . حض}}رت اب}}راهيم خلي}}ل و بسياري از پيغمبران اهل ايمان بوده ان}}د ك}}ه در دودم}}ان حض}}رت اب}}راهيم ب}}ه وج}}ود آمده ان}}د. بني اس}}رائيل اگ}}ر می خواهن}}د ك}}ه اين فض}}يلت و نعمت در خان}}دان آن ه}}ا محفوظ باشد، الزم اس}}ت ك}}ه در ايم}}ان و تق}}وا و عم}}ل صالح كوشش داشته باشند و بدانند كه روز قي}}امت هيچ انساني از عم}}ل انس}}ان ديگ}}ري به}}ره اي نمی گ}}یرد. ه}}ر انساني به خود او مربوط است و روي پاي خود ايستاده است . دين و ايمان و عمل صالح از پ}}دران ب}}ه فرزن}}دان به ارث نمی رسد. هركس نتيجۀ6 عمل خ}}ود را می گ}یرد و از طريق ايمان و عمل صالح به خ}}دا مرب}}وط می ش}}ود و

از نصرت خدا بهره مند می گردد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره152

در اين آيات خداوند همه ج}}ا تبعيض ن}}ژادي را محك}}وم می کند و به مردم هشدار می دهد كه وراثت ديني مانن}}د وراثت مالي نيست ك}}ه ب}}ه دلي}}ل والدت از پ}}در ب}}ه پس}}ر برسد بلكه دين مانند علم و سواد است كه ه}}ركس باي}}د

آن را كسب كند. داستان حضرت ابراهيم و بناي كعبه

به بعد قسمتي از داستان حضرت اب}}راهيم124از آیۀ6 و بن}}اي كعب}}ه را گ}}زارش می ده}}د می فرمای}}د: »خداون}}د ابراهيم را با كلمات و حوادثي آزمايش كرد. پس از آنكه آزمايشات كام}}ل ش}}د وع}}ده داد ك}}ه می خواه}}د او را ب}}ه مقام امامت برس}اند. اب}راهيم عرض}}ه داش}ت ك}}ه آي}ا از فرزن}}دان من هم ب}}ه اين مق}}ام نائ}}ل می ش}}وند خداون}}د

كاران نمی رسد.« فرمود عهد من به ستم بي شك پيغمبران مانند ديگران زندگي خود را از ص}}فر ش}}روع می کنن}}د. آن ه}}ا روز تول}}د مانن}}د ص}}فحۀ6 كاغ}}ذ سفيدي هستند كه هيچ نقش و نگ}}اري و خ}}ط و كت}}ابتي در آن قابل رؤيت نيست. از ساعت تول}}د مانن}}د ديگ}}ران بايس}}}تي در مكتب انس}}}ان ها و ي}}}ا خ}}}داي انس}}}ان ها درس های طبيعت را فرا گيرند تا به رشد كام}}ل برس}}ند. س}}رعت پيش}}رفت پيغم}}بران و س}}بقت آن ه}}ا از ديگ}}ران مرب}}وط ب}}ه اختالف مكتب و روش تربي}}تي اس}}ت ك}}ه ب}}ا س}}اير م}}ردم دارن}}د. آن ه}}ا از هم}}ان روزي ك}}ه فهم و شعورش}}ان بي}}دار ش}}ده و آم}}ادگي پي}}دا می کنن}}د ك}}ه از محيط زندگي آگاه شوند كلم}}ۀ6 خ}}دا ب}}ر زبانش}}ان ج}}اري می گ}}ردد. براس}}اس عالق}}ۀ6 فط}}ري ، ب}}ه خ}}دا مرب}}وط می شوند و به سوي او جهت گيري می کنند و به سوي او می روند. خداوند متعال عش}}ق و عالق}}ۀ6 آن ه}}ا را بيش}}تر نس}}بت ب}}ه خ}}ود پ}}رورش می ده}}د و آن ه}}ا را از طري}}ق تكامل فكري و عقلي به سوي خود باال می برد. حض}}رت ابراهيم از جمله پيغمبراني است ك}}ه زن}}دگي خ}}ود را از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره153

صفر شروع كرده ، به سوي خدا باال رفته است ت}}ا روزيكه به كمال مطلوب رسيده است .

روش تربيت خداون}}د متع}}ال در اين آي}}ه ب}}ا كلم}}ۀ6 ابتال شروع می شود. ابتال به معناي آزمايش انسان از طري}}ق برخورد به حوادث طبيعي و انساني است تا براي نج}}ات از اين حوادث ، پناهندگي او به خ}}ود و ي}}ا انس}}ان ها و ي}}ا طبيعت و يا خداي انسان ها معلوم گ}}ردد و ت}}ا انس}}ان در اين پناهندگي پناگاه واقعي خود را به دس}}ت آورد، او را براي ربوبيت و الوهيت خود انتخاب نمايد. خداوند متعال انسان را از طريق خلقت و فطرت ب}}ه ط}}بيعت مرب}}وط می سازد ت}}ا در اين ارتب}}اط از خ}}واص ط}}بيعت و ص}}نايع خدا آگاه شده ، براي استفادۀ6 بيشتر از من}}ابع ط}}بيعي و نج}}ات از ح}}وادث جهت خ}}ود را انتخ}}اب كن}}د. خداون}}د از طريق حواس پنج گانه انسان را به تم}}ام هس}}تی ها آش}}نا ساخته و با نيروي عقل و انديشه او را به خود و لطائف ماوراء طبيعت مربوط می سازد. ابتالي انسان به غ}}ذاها و س}}رما و گرماه}}ا و درش}}تي و نرمی ه}}ا و ش}}کل ها و رنگ ها و شنیدنی ها و بوئیدنی ها و ارتباط همۀ6 این ها با يكديگر و با خداي عالم ، همه و همه ب}}راي اين اس}}ت ك}}ه انسان معلوماتي به دس}ت آورد و خ}ط س}ير خ}ود را ب}ه سوي خدا انتخاب نمايد. حضرت ابراهيم خليل براس}}اس شرايطي كه در محي}ط زن}دگي ب}}راي او ب}}ه وج}}ود آم}ده بود، در كودكي از پدر محروم شده ب}}ه خش}}ونت ناپ}}دري مبتال گرديده و هم از طريق پيشگویي ستاره شناسان به ظهور يك انس}}ان مب}}ارز و ش}}جاع ، تحت تعقيب حك}}ومت قرار گرفته ، موجباتي فراهم شده كه به وسیلۀ6 م}}ادر از جامعۀ6 ضد بشريت و انسانيت به کوه ها و بیابان ها رانده

جا بتواند بهتر و بيشتر به خ}}داي خ}}ودشود تا شايد در آن مربوط گردد. از اين رو آن گاه كه توانست چشم خ}}ود را باز نموده طبيعت را برهنه و عري}}ان ببين}}د و در ح}}االتي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره154

كه فارغ از س}}ر و ص}}داهاي انس}}ان ها و م}}زاحمت آن ه}}ا باشد طبيعت را مشاهده نمايد، در اين حاالت تنهایي كه ظ}}اهرا در کوهس}}تان ها ب}}ه س}}ر ب}}رده اس}}ت ، تفك}}ر در مسائل توحيد و رابطه با خ}}داي خ}}ود را از همين دوران كودكي و تنهایي شروع كرده تا به مقام نبوت و ام}}امت رسيده است . در يك حديثي از كتاب كافي ، ام}}ام ص}}ادق علي}}ه الس}}الم م}}راتب تكام}}ل حض}}رت اب}}راهيم را ش}}رح می دهد می فرماید: در دوران زندگي خداوند اب}}راهيم را به مقام بندگي اختيار كرد و بعد از چندي او را به مق}}ام نبوت باال برد و بعد از مقام نبوت او را به نشان رسالت مفتخر ساخت و بعد مقام رسالت او را به مقام خليليت امتي}}از بخش}}يد و بع}}د از نش}}ان خليليت او را ب}}ه مق}}ام امامت رسانيد و چون ابراهيم مق}}ام ام}}امت را مق}}امي شامخ و ب}}اال دانس}}ت آن را ب}}راي فرزن}}دان خ}}ود تقاض}}اكرد. خداوند فرمود: عهد امامت من به ظالم نمی رسد. در اين حديث شريف ، امام عليه السالم م}}راتب ايم}}ان و درجات علمي و انساني حضرت ابراهيم خليل را شرح می دهد كه اصول آن درجات و مراتب در اين آيۀ6 شريفه بيان شده . خداوند ابراهيم را در اثر ابتال به كلم}}اتي ، ب}}ه مقام امامت باال برده است . منظ}}ور از كلم}}ات ك}}ه پاي}}ۀ6 ارتقاء حضرت ابراهيم به م}}راتب عالي}}ه ب}}وده ح}}وادث و

هایي است كه حضرت ابراهيم به آن مبتال ش}}ده ومصيبت ماي}}ۀ6 ت}}رقي و تع}}الي او گردي}}ده اس}}ت . اولين حادث}}ۀ6 ابراهيم خليل حادثۀ6 انزوا و كن}}اره گيري او از خ}}انواده و اهل وطن بوده كه ظاهرا از طف}}وليت ت}}ا ج}}واني ط}}ول كشيده است . در اين دوران از طريق تفكر و مطالعه در آيات طبيعت ، با خ}}دا انس و آش}}نایي پي}}دا ك}}رده. در اين دوران ك}}}ه ظ}}}اهرا ب}}}ا طايف}}}ۀ6 ستاره پرس}}}ت و م}}}اه و خورشيدپرس}}تان روب}}رو ش}}ده ، ب}}ا اس}}تدالل ب}}ه اف}}ول و غروب ماه و خورشيد، ربوبيت آن ه}}ا را ابط}}ال نم}}وده و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره155

هت وجهي للذي فط}}ربناگ}}اه فرم}}وده اس}}ت : اني وجماوات واالرض . از مرام شرك و كف}}ر برگش}}ته ب}}ه42الس

خ}}داي خ}}ود رو آورده و ب}}ه نش}}ان بن}}دگي مفتخ}}ر ش}}دهاست .

نش}}ان بن}}دگي در اين ح}}ديث غ}}ير از بن}}دگي معم}}ولي است كه تمامي خلق خدا را بندۀ6 خ}دا می نامن}د. منظ}ور از اين بندگي اختيار خدا به رب}}وبيت و ال}}وهيت و خ}}روج از دايرۀ6 اطاعت خود و تمامي بندگان است. اب}}راهيم در برخ}}ورد ب}}ا ستاره پرس}تان و خورش}}يد و ماه پرس}}تان، از خود تمامي اقسام داخلي و خارجي شرك را نفي كرد و

هتبا اظهار جملۀ6 به خ}}دا رو آورد. در همين ج}}اانی وج به نشان بندگي خدا مفتخ}}ر گردي}}د، زي}}را ت}}ا زم}}اني ك}}ه كس}}ي از خ}}ود نفي ش}}رك ننماي}}د و خ}}دا را ب}}ه رب}}وبيت انتخاب نكند، ب}}ه عب}}وديت و نب}}وت و رس}}الت نمی رس}}د. مرحل}}ۀ6 نب}}وت و رس}}الت بع}}د از مرحل}}ۀ6 بن}}دگي آغ}}از می گردد. ابتالء حضرت ابراهيم به مش}}ركين و خ}}روج از دايرۀ6 اطاعت آنان ، اولين كلمه اي بود كه ب}}ه آن امتح}}ان شده، از دايرۀ6 حاكميت محيط زن}}دگي انس}}ان ها خ}}ود را خارج ك}}رده و ب}}ه داي}}رۀ6 واليت خ}}دا وارد ش}}ده و در اين

ک}}هدايره به نشان بن}}دگي مفتخ}}ر گردي}}ده و نظ}}ر ب}}ه این ظه}}ور بن}}دگي در اط}}اعت اس}}ت و اط}}اعت، دس}}تور و فرمان الزم دارد، از خداوند متعال تقاضا نم}}وده ك}}ه ب}}ه او دس}}تور بده}}د چ}}ه كاره}}ایي محب}}وب و ي}}ا مبغ}}وض او اس}}ت . در اين تقاض}}ا تحت تعليم خداون}}د متع}}ال واق}}ع شده كه از اين حالت تعبير به نبوت می شود. پس بعد از

بندگي به نشان نبوت مفتخر گرديده است . نبوت ح}}التي اس}}ت ك}}ه انس}}ان ب}}ر اث}}ر ص}}فاي قلب و خلوص نيت با خدا رابطه پيدا می کند و در اين رابطه ب}}ه اخالق فاضله و صفات حسنه آشنا می گردد، به خوبی ه}}ا

. 79. انعام، 4242

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره156

و بدی ها آگ}}اه می ش}}ود، از ب}}دی ها هج}}رت می کن}}د و ب}}ه خوبی ها رو مي آورد. به تزكيۀ6 نفس مشغول می گ}}ردد و در اين رابطه حالت نب}}وت ب}راي او حاص}}ل می گ}}ردد. در اين حال از درون به همه چيز آگاه می ش}}ود. خداون}}د در مع}}رفي اين ح}}الت در س}}ورۀ6 ش}}مس می فرمای}}د: خ}}دا نفس انسان را مهندسي فرمود، بدی ها و خوبی ها را به او اعالم كرد تا خود را تزكيه نمايد و رستگاري پيدا كند. حالت سوم حضرت ابراهيم خليل آن زماني اس}}ت ك}}ه به نشان رسالت مفتخر می گ}}ردد و م}}أموريت اجتم}}اعي پيدا می کند. در اين حاالت هم با كلماتي آزم}ايش ش}د و امتحان داد و آن كلمات حوادثي بود ك}}ه در دوران نب}}وت و رس}}الت پي}}دا ك}}رد. از بیابان ه}}ا و غاره}}اي کوه ه}}ا و

جا زندگي می کرد ح}}الت هج}}رت ب}}هروستاهایي كه در آن سوي خدا در او پيدا ش}}د. ب}}ه گم}}راهي و ض}}اللت م}}ردم آگاهي كامل پي}}دا ك}}رد. مش}}اهده ك}}رد ك}}ه م}ردم در اث}ر انح}}}راف از خداپرس}}}تي ب}}}ه بت پرس}}}تي گرایي}}}ده و در استثمار جباران زم}}ان ق}}رار گرفته ان}}د. از روس}}تاها ب}}ه ش}}هر باب}}ل مرك}}ز س}}لطنت نم}}رود وارد ش}}د، در جم}}ع خويش}}اوندان خ}}ود ق}}رار گ}}رفت. در اولين برخ}}ورد ب}}ا اق}}وام ناپ}}دري خ}}ود آذر را دي}}د ك}}ه بت می تراش}}د و بت پرس}}تي می کن}}د و ب}}راي رواج ب}}ازار بت پرس}}تي و بت س}}ازي م}}ردم را ب}}ه بت پرس}}تي تش}}ويق می نمای}}د.

پرس}}تيابراهيم در اولين مرتبه، ناپدري خود آذر را بر بت سازي نكوهش كرد و گفت چرا چيزي را می پرس}}تیو بت

كه نمی بیند و نمی شنود و نه براي تو فايده دارد. بت ه}}ا را رها كن و خدایي را پرس}تش نم}}ا ك}}ه ت}}و را و تم}}امي موج}}ودات را آفري}}ده اس}}ت . ص}}داي دع}}وت اب}}راهيم و مبارزۀ6 او با بت ها در شهر پيچيده و م}}ردم دانس}}تند ك}}ه يك جواني به نام ابراهيم آن ها را بر بت پرستي نكوهش می کند. تعجب كردن}د ك}}ه چ}}را ي}ك ج}واني ب}ا ي}}ك ام}تي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره157

مخ}}الفت می کن}}د و روش آن ه}}ا را تخطئ}}ه می نمای}}د. جا كشيد كه نمرود و تمامي افراد او آتش}}يمبارزه به آن

روش}}ن كردن}}د و اب}}راهيم را در مي}}ان آتش انداختن}}د ت}}ا معلوم دارند كه خداي ابراهيم با اب}}راهيم چ}}ه می کن}}د و چگونه او را از آتش نجات می ده}}د. مبتال ش}}دن حض}}رت اب}}راهيم ب}}ه آزار و اذيت م}}ردم و افت}}ادن ب}}ه آتش كلم}}ۀ6 ديگري بود كه به آن مبتال شد و درست از امتحان درآمد. ب}}}راي اين ع}}}ذاب از آتش ف}}}رار نك}}}رد و از نم}}}رود و بت پرستان پوزش نخواست . به كس}}ي ج}}ز خ}}دا پناهن}}ده نشد كه فقط ايمان داشت خدا اگر بخواهد، او را حف}}ظ

می کند. كلمۀ6 چهارم تبعيد حضرت اب}}راهيم از وطن ب}}ه س}}وي مصر و كنعان به همراه ساره بود. پس از آنك}}ه اب}}راهيم از آتش نم}}رود نج}}ات پي}}دا ك}}رد، بي نه}}ايت م}}ورد توج}}ه مردم واقع شد. نمرود كه در باالي قص}}ر س}}وخته ش}}دن اب}}راهيم را تماش}}ا می ک}}رد و مش}}اهده ك}}رد ك}}ه آتش در ابراهيم اثر نمی گ}}ذارد و اب}}راهيم آزادان}}ه در مي}}ان آتش ح}}ركت می کن}}د، مي نش}}يند و می خواب}}د، گفت ه}}ر كس خدایي می خواهد، خداي ابراهيم را انتخاب كن}}د. از آتش ب}}ه س}}المتي خ}}ارج ش}}د و محب}}وبيت عجي}}بي پي}}دا ك}}رد. نمرود و نمروديان نتوانستند ابراهيم را در آن ش}}هرت و محبوبيت مشاهده كنند. تصميم گرفتند كه او را از شهر بابل به سوي شامات و فلسطين تبعيد نماين}}د. اب}}راهيم را احضار كردند و گفتند كه بايستي مال و ثروت خود را رها كرده از بابل اخراج ش}}وی. اب}}راهيم ب}}ه آن ه}}ا گفت شما كه مال و ثروت من را می گیرید، عمر و جواني مرا به من برگرداني}}د، زي}را من عم}}ر ج}}واني خ}}ود را ص}}رف ك}}رده ام ك}}ه م}}الي ان}}دوخته ام . آن ه}}ا در ج}}واب اب}راهيم ع}}اجز ش}}دند و از ض}}بط م}}ال او ص}}رف نظ}}ر كردن}}د. ابراهيم مال و عيال خود را برداشت به سوي ش}}امات و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره158

حوالي درياي مديترانه كه در اختيار فراعن}}ۀ6 مص}}ر ب}}وده حركت كرد. ام}}وال اب}}راهيم را در م}}رز ورود ب}}ه كش}}ور فرعون بررسي كردند و ب}}ا ص}}ندوقي روب}}رو ش}}دند ك}}ه ابراهيم مانع باز شدن در صندوق گردي}}د و گفت م}}را ب}}ا اين ص}}ندوق ن}}زد فرع}}ون بفرس}}تيد. اب}}راهيم را بع}}د از ورود به آن سرزمين نزد فرع}}ون مص}}ر بردن}}د. اب}}راهيم همسر خود ساره را در ميان صندوقي گذاشته بود ت}}ا از دس}}تبرد متج}}اوز محف}}وظ بمان}}د. اب}}راهيم دانس}}ت ك}}ه فرعون در صندوق را باز می کند و ممكن اس}}ت فريفت}}ۀ6 س}اره ش}ود و ج}ان اب}راهيم هم در مع}رض خط}}ر ق}رار گيرد. فكر كرد كه بهتر است ساره را به عن}}وان خ}}واهر خود معرفي كند تا ببين}}د چ}}ه می ش}}ود. هنگ}}ام ورود ب}}ه فرعون مصر و باز شدن در صندوق و آگاهي فرع}}ون از

که او خواهر ابراهيم است دست برد ك}}ه س}}اره را ب}}هاین حرمسرا بفرستد. دستش خشك ش}}د. ب}}ه اب}}راهيم گفت كه دست مرا چه شده است ؟ ابراهيم جواب داد كه چون خواس}}تي ب}}ه ن}}اموس خي}}انت ك}}ني دس}}تت خش}}ك ش}}ده

گردد.است . اگر از گناه خود توبه كني، به حال اول برمي فرع}}ون از تص}}ميم خ}}ود منص}}رف ش}}د و دس}}تش آزاد گرديد، وليكن باز طاقت نياورد و دست درازي ك}}رد و در اين مرتبه هم دستش خشك شد. در اينجا اب}}راهيم گفت اين خانم همسر من است ن}}ه خ}}واهر من. در اين مرتب}}ه هم اگ}}ر منص}رف ش}وي ، دس}تت خ}وب می ش}ود، وليكن براي مرتبۀ6 س}}وم اگ}}ر تص}}ميم بگ}}يري ك}}ه تج}}اوز ك}}ني، دستت براي هميش}}ه خش}}ك می مان}د و خ}وب نمی ش}ود. فرعون دانست كه اين مرد با خدا رابطه دارد از تص}}ميم خود براي هميشه منصرف شد و عالوه كنيزي هم به نام ه}}اجر ب}}ه س}}اره بخش}}يد و اب}}راهيم را در مملكت آزاد گذاشت تا هر جا می خواهد سكونت اختيار كند. اب}}راهيم سرزمين فلسطين و كنعان را براي سكونت اختيار ك}}رد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره159

و به دامداري وكشاورزي مش}}غول ش}}د. ابتالي اب}}راهيم به فرعون و گرفتاري ناموسي او بعد از تبعي}}د و غ}}ربت و توكل او به خدا در اين مسائل، كلمات ديگري ب}}ود ك}}ه خداون}}د اب}}راهيم را ب}}ا آن آزم}}ايش ك}}رد. اب}}راهيم در سرزمين فلسطين و شامات به دامداري مشغول ش}}د و گوسفندان زيادي توليد كرد تا جایي كه در ك}}ثرت ث}}روت و گوسفندان شهرت پيدا كرد. در اين ك}}ثرت گوس}}فند و ثروت ، آزمايش ديگري براي او پيش آمد كه چگونه ب}}راي درك لذت نام خدا و معرفت او از مال و ثروت می گ}}ذرد

تر اس}}ت. ص}}بحگاهيو خدا در نزد او از ثروت دنيا محبوب بود بين طلوعين در فضاي آرامش بخش بياب}}ان و ه}}واي روح بخش صبحگاهي در ح}}ال جذب}}ه و عش}}ق ب}}ه خداون}}د متعال، به ناگاه صداي فرشتگان در كنار افق ب}}ه تس}}بيح و ذكر خدا طنين انداخت. صداي روح بخش فرشتگان ب}}ا ج}}ذبات روحي اب}}راهيم ت}}وأم ش}}د. ب}}ه ش}}وق و اش}}تياق

بوحاب}}راهيم ش}}دت بخش}}يد. فرش}}تگان می گفتن}}د: س}} . ابراهيم كه در ش}}دت جذب}}هقدوس رب المالئكة والروح

قرار گرفته بود صدا زد تو كيستي كه صداي محبوب مرا به عظمت يادآوري می کنی . اگر مرتبۀ6 ديگري اين سخن را ب}}ر زب}}ان ج}}اري ك}}ني، تم}}امي ث}}روت خ}}ود را ب}}ه ت}}و می بخشم. در اين بخشش مال در ارتباط با خدا به لقب خليل مفتخر شد و شايد هم پيدايش اين لقب در زماني ب}}ود ك}}ه يگان}}ه فرزن}}د خ}}ود اس}}ماعيل را از س}}رزمين پرب}}ركت و امن ام}}ان فلس}}طين ب}}ه س}}رزمين خش}}ك و

بي آب و علف حرم منتقل كرد. ک}}هكلم}}ۀ6 پنجم ف}}راق فرزن}}دش اس}}ماعيل پس از این

فرعون مصر هاجر را به ساره بخشيد. س}}اره ن}}يز ه}}اجر را ب}}ه ش}}وهرش اب}}راهيم بخش}}يد. ه}}اجر حامل}}ه ش}}د و فرزن}}دي ب}}ه دني}}ا آورد ك}}ه اب}}راهيم ن}}ام او را اس}}ماعيل

که در اواخ}}رگذاشت. ابراهيم بسيار خوشحال شد از این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره160

عم}}ر داراي فرزن}}دي ش}}ده اس}}ت. گاهگ}}اهي نس}}بت ب}}ه فرزندش اظهار عالقه می کرد و او را روي زان}}وي خ}}ود می نشاند و مي بوسيد. ساره مشاهده كرد ك}}ه ه}}اجر ب}}ه خاطر فرزندي ك}}ه ب}}راي اب}}راهيم آورده اس}}ت ش}}ايد در آينده محبوبيت بيشتري به دست آورد، نتوانس}}ت عالق}}ۀ6 شوهر خود را ب}}ه زن ديگ}}ر و فرزن}}د او تحم}}ل كن}}د و از طرفي چون مالك هاجر بود و خود ه}}اجر را ب}ه اب}راهيم بخشيده بود، تا اندازه اي به خود حق می داد كه ه}}اجر را از خود دور سازد و از رنج رواني برهد. به ابراهيم گفت كه بايستي ه}}اجر را ب}}ه ج}}اي ديگ}}ر ب}}بري و او را از من دور سازي و كم}}تر ب}}ا او ارتب}}اط پي}}دا ك}}ني و ش}}ايد هم رابط}}ۀ6 اب}}راهيم را ب}}ا ه}}اجر و فرزن}}د او تح}}ريم ك}}رد. ابراهيم از نظر حقوقي چ}}اره اي ب}}ه ج}}ز اط}}اعت س}}اره نداشت زيرا ساره مالك هاجر بود و ساره حق داشت كه دربارۀ6 او هر جور كه بخواهد مداخله كن}}د هرچن}}د ك}}ه از نظر اخالقي وظيفه داشت كه نسبت به او محبت داشته

ک}}ه س}}اره يگان}}ه همس}}ر اب}}راهيم ب}}ا اوباش}}د و ديگ}}ر این كفويت و يگانگي داش}}ت و ي}}ك همس}}ر كام}}ل ك}}ه ش}}ش دانگي خود را در اختيار ش}}وهر می گ}}ذارد مال}}ك زن}}دگي می ش}}ود. پس ش}}وهر و زن}}دگي م}}ال س}}اره ب}}ود، ه}}اجر كنيزي بيشتر نبود. ب}}راي رع}}ايت ح}}ق همس}}رش س}}اره ، خود را موظف دانست كه هاجر را از او ج}}دا س}}ازد و از ط}رفي ح}}ق نداش}ت ك}}ه ب}راي ه}}اجر زن}}دگي مس}}تقلي ترتيب دهد، زيرا زندگي و حق همسري م}}ال س}}اره ب}}ود كه او كس}}ي را ش}}ريك زن}}دگي خ}ود نمی کن}}د. از اين رو فكر می کرد كه اين مادر و فرزند را كجا ببرد و به دست چ}}ه كس}}ي بس}}پارد. ب}}ه ي}}ادش آم}}د ك}}ه خداون}}د متع}}ال پناهگاهي ب}}ه ن}}ام ح}}رم امن و ام}}ان در ع}}الم ب}}ه وج}}ود

جا پناه ببرد، در حمايت خ}}دا ق}}رارآورده كه هركس به آن می گیرد و از شرور و آف}}ات ايمن و محف}}وظ اس}}ت . ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره161

خود گفت بهتر اين است كه اين مادر و فرزن}}د را در آن سرزمين به خ}}دا بس}}پارم . كفيلي و وكيلي به}}تر از خ}}دا كجا پيدا می شود. با اين فكر مادر و فرزند را برداش}}ت ، به سرزمين مكه رهسپار شد و آن ه}}ا را ب}}ه خان}}ۀ6 امن و ام}}ان خ}}دا س}}پرد. م}}ادر و فرزن}}د ش}}يرخوار را در آن سرزمين خشك بي آب و عل}ف گذاش}ت و س}ر ب}ه ج}انب آس}}مان بلن}}د ك}}رد ک}}ه ای خ}}دا فرزن}}د خ}}ود را در اين سرزمين خشك بي آب علف نزدي}}ك مس}}جدالحرام ب}}ه ت}}و سپردم. تو اي خدا دل های بندگان خود را به سوي آن ه}}امتمايل كن ، از ميوه ها و ثمرات روزي آن ها را برسان.

سرزمين ح}}رم در آن روزگ}}ار خان}}ه و آب}}ادي نداش}}ت. فقط آثار خانۀ6 خدا كه ب}}ه وس}}یلۀ6 آدم ي}}ا پيغم}}بران بع}}د

جا باقي بود كه بعد از طوفان نوحساخته شده بود در آن خراب شده كسي آن را تعمير نكرده بود. اب}}راهيم م}}ادر و فرزند را در آن بيابان به خدا سپرد و به ط}}رف س}}اره برگشت . هاجر كه تنهایي خود و فرزند خود را مش}}اهده كرد و بچۀ6 خود را ديد ك}}ه از تش}}نگي مش}}رف ب}}ه هالكت می شود تا جایي كه طاقت گريستن ندارد بي طاقت شد و ب}}راي تهي}}ۀ6 آب ب}}ه روي کوه ه}}ا دوي}}د ك}}ه ش}}ايد در آن اطراف انساني يا آبادي ای مشاهده كند و براي بچۀ6 خود آبي تهيه نمايد. از روي كوه صفا به ك}}وه م}}روه دوي}}د و

جا به طرف صفا برگشت . رفت و برگشت او بهباز از آن اين منظور بود كه از بچ}}ۀ6 خ}}ود دور نش}}ود و از ح}}ال او غاف}}ل نمان}}د. در ه}}ر م}}رتبه اي ك}}ه از م}}روه ب}}ه ص}}فا

ك}}رد و اين رفت وبرميگشت ، از حال بچه آگاهي پي}}دا مي برگشت ت}}ا هفت مرتب}}ه تك}}رار ش}}د. از تالش و كوش}}ش خود مأيوس شد و دانس}}ت ك}}ه در آن ح}}دود آب و آب}}ادي وجود ندارد. از روي كوه صفا به طرف فرزند خود كن}}ار ديوار خانۀ6 خدا آمد و دي}}د ك}}ه ب}}راي بچه اش آب از زمين جوشيده است . از آب چشمه آش}}اميد. ش}ير در پس}}تانش

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره162

جاري ش}}د. طف}}ل خ}}ود را ش}}ير داد. كمي آرامش قل}}بي پي}}دا ك}}رد و اض}}طراب او ف}}رو نشس}}ت . كن}}ار چش}}مه نشس}}ت و بچ}}ۀ6 خ}}ود را بغ}}ل گ}}رفت و ب}}ه آين}}دۀ6 خ}}ود می اندیش}}ید. ب}}ا خ}}دا زمزم}}ه می ک}}رد و در ح}}ال دع}}ا و نيايش بود كه عاقبت ك}}ار او و ك}}ودكش ب}}ه كج}}ا منتهي می شود. چشمۀ6 آب كه ظاهر شد، پرندگان را ب}}ه ط}}رف خود جلب كرد. گوسفندداران اطراف بيابان كه پرندگان را به جهت معين در پرواز ديدند، دانستند كه پرندگان به دنبال آب می روند. به دنبال آن ها حركت كردن}}د ت}}ا كن}}ار چشمۀ6 آب رس}}يدند. زني را ب}}ا ك}}ودكي كن}}ار چش}}مۀ6 آب ديدند. از او خواهش كردند كه به آن ها اجازه ده}}د از آب چشمه اس}تفاده كنن}}د و از محص}}ول گوس}}فندان ش}}ير و پن}}ير و گوش}}ت در اختي}}ار او ق}}رار دهن}}د. كن}}ار چش}}مه اردویي بپ}}ا كردن}}د. انس}}ان ها جم}}ع ش}}دند. بين آن ه}}ا و هاجر انس و آشنایي به وج}}ود آم}}د. ك}}ودك و م}}ادر او را تقديس كردند و دانستند كه آن ها محبوب خدا هس}}تند از

که خداوند در آن سرزمين خشك براي آن ها آب گ}}وارااینبه وجود آورده است .

اسماعيل و مادرش در سرزمين ح}}رم زن}}دگي خ}}ود را آغاز كردند و در ميان قبيلۀ6 جر هم كه به دور آن ها جمع شده بودند محبوبيت عجيبي به دست آوردند و مخصوصا پس از آگاهي به زن}}دگي ه}}اجر و اب}}راهيم، دانس}}تند ك}}ه آن ها خانوادۀ6 محبوب خدا هستند. اب}}راهيم گ}}اه بيگ}}اهي ب}}ه س}}رزمين ح}}رم مس}}افرت می ک}}رد و از فرزن}}دش اسماعيل و هاجر خبر می گرفت و مش}}اهده می ک}}رد ك}}ه چگون}}ه دع}}اي او مس}}تجاب ش}}ده، اس}}ماعيل و ه}}اجر محبوبيت پيدا كرده اند و مردم كنار آن ها جم}}ع ش}}ده اند. كم كم اس}}ماعيل ب}}ه ح}}د بل}}وغ رس}}يد و ب}}راي انتخ}}اب همسر آمادگي پيدا ك}}رد. در اين دوران ب}ود ك}ه داس}تان ذبح اسماعيل به وجود آمد و ابراهيم مأموريت پيدا ك}}رد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره163

ك}}ه اس}}ماعيل را در م}}ني قرب}}اني كن}}د و اين م}}أموريت ابتالي ششم بود كه خداوند ابراهيم را به آن مبتال نم}}ود و بعد از اين ابتال به نشان امامت مفتخر گرديد. ابراهيم بعد از ورود به مس}}جدالحرام ك}}ه يگان}}ه پس}}ر خ}}ود را در حال بلوغ ديد، مشاهده ك}}رد ك}}ه می توان}د ب}ا او مراس}م حج را بج}}ا آورد. روز هش}}تم ذيحج}}ه اح}}رام بس}}تند ب}}ه

جا به ط}}رف مش}}عر ح}}ركت كردن}}د.طرف عرفات و از آن شب نهم و دهم در خواب ديد كه بايد يگانه پسر خ}}ود را در راه خدا قرباني كند. خواب ها تكرار ش}}د. دانس}}ت ك}}ه مأموريت پيدا كرده است . فردا هنگام طلوع صبح كه ب}}ه سوي مني ح}ركت ك}}رد، خ}}واب خ}}ود را ب}ا اس}ماعيل در ميان گذاشت و گفت كه من مأموريت پيدا كردم ك}}ه ت}}و را در راه خ}}دا قرب}}اني كنم . نظ}}ر ت}}و در اين م}}أموريت چيس}ت. پس}}ر بالفاص}له تس}}ليم ام}ر خ}دا ش}د و اظه}}ار داشت كه حاضر است در راه خ}}دا قرب}}اني ش}}ود. پ}}در و پسر تسليم امر خدا شدند. اين آخرين امتح}}اني ب}}ود ك}}ه خداوند ابراهيم را به آن آزمايش كرد. ثابت شده چگون}}ه ابراهيم حاضر می شود ثمرۀ6 زندگي خ}}ود را در راه خ}}دا تق}}ديم كن}}د. پس از انج}}ام آخ}}رين آزم}}ايش ب}}ه نش}}ان

اني جاعل}}ك للن}}اسامامت مفتخر شد و خداوند فرمود: . امامت آخرين نشان از جانب خداوند متعال اس}}تاماما

ك}}ه ب}}ه ي}}ك انس}}ان كام}}ل تعل}}ق می گ}}یرد. انس}}اني ك}}ه می تواند در شعاع رهبري خداوند متع}}ال پيش}}واي علمي و عملي م}}ردم ب}}وده و نمون}}ۀ6 اخالق و ص}}فات خداون}}د متعال در پيش}}وایي خ}}ود باش}}د. انس}}اني ك}}ه نس}}بت ب}}ه مردم رئ}وف و مهرب}ان باش}د ب}ه نش}ان ام}امت مفتخ}ر

می گردد. جمل}}ۀ6 ج}}الب در آي}}ۀ6 ابتالي اب}}راهيم اين اس}}ت ک}}ه در برابر تقاضاي مقام امامت براي فرزندان، خداوند جواب می دهد كه عهد امامت نصيب ظالم نمی شود. در تفسير

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره164

اين جمله امام هشتم عليه السالم می فرمایند كه اين آيه امامت ظالمين را ت}}ا روز قي}}امت باط}}ل می کن}}د. ظ}}الم همان انسان جاهل است كه دانسته و يا ندانسته به خود و ديگ}}}ران س}}}تم می کن}}}د و روي بي اعتن}}}ایي ب}}}ه ح}}}ق نمی تواند از هدايت و راهنمایي خداوند متع}}ال بهره من}}د ش}}ود. او در قي}}اس ب}}ا واقعيت و ش}}ناخت مص}}لحت و مفسده مانند كودكي است كه با حركات كودكانۀ6 خود به جاي صالح، فساد ب}}ه وج}}ود می آورد و از ه}}زاران عملي

زن}}د، يكي هم مط}}ابقك}}ه انج}}ام می ده}}د و ي}}ا رأي مي مصلحت نيست . چنين انساني نمی تواند عه}}ده دار واليت خدا باشد، زيرا اگر ظالم باشد، مردم را به ظلم و فساد می کش}}اند و اگ}}ر ص}}الح باش}د، روي نقص وج}}ودي خ}}ود مردم را از ص}}الح به}}تر و ع}}الی تر مح}}روم می کن}}د. پس انس}}ان ظ}}الم و ن}}اقص هرگ}}ز ب}}ه واليت عه}}دي خ}}دا

نمی رسد. در آي}}ات بع}}د قس}}متي از ح}}االت و اعم}}ال اب}}راهيم و اسماعيل را در بناي مس}}جد الح}رام و وظ}ایف م}ردم را در مسجدالحرام شرح می دهد ك}}ه م}}ا اكن}}ون ب}}ه ترجم}}ۀ6 روان آي}}}ات می پ}}}ردازیم و نك}}}ات علمي آن را ش}}}رح

می دهیم. »خداوند ابراهيم را به ح}}وادثي آزم}}ايش ك}}رد. پس از تكميل آزم}}ايش ب}}ه او گفت ك}}ه ت}}و را ب}}ه مق}}ام ام}}امت می رس}}انم. اب}}راهيم گفت ك}}ه فرزن}}دان من هم ب}}ه اين مقام برسند. خداوند فرمود كه اگ}}ر ظ}}الم باش}}ند، عه}}د من به ظالم نمی رسد. م}}ا مس}}جدالحرام را ب}}راي م}}ردم ج}}اي امن و ام}}ان و ج}}اي نتيجه گ}}يري از اعم}}ال ق}}رار داديم. شما مردم مقام ابراهيم را جاي نماز خ}}ود ق}}رار دهيد و به روش او اقت}}دا كنی}}د. ب}ا اب}راهيم و اس}ماعيل عه}}د بس}}تيم ك}}ه خان}}ۀ6 م}}ا را ب}}راي طواف كنن}}دگان و عبادت كنندگان و رك}وع و س}جودكنندگان ، پ}اك و پ}اكيزه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره165

نگ}}اه دارن}}د و ص}}حنۀ6 مس}}جد را از آلودگی ه}}ا پاك س}}ازي نمايند. ابراهيم از خداي خود خواهش كرد ك}}ه اين خان}}ه را مح}}ل امن و ام}}ان ق}}رار ب}}ده و اه}}ل خان}}ۀ6 خ}}ود را و كساني كه ايمان به خدا و آخرت دارند از انواع ثمرات و

مند كن . خداوند فرمود: و اما كس}}اني ك}}هروزی ها بهره كافر به خدا شوند كمي در زن}}دگي دني}}ا ب}}ه آن ه}}ا به}}ره می رسانم . سپس آن ها را در حركت به سوي آتش جهنم مجب}}ور می نم}}ایم و آن آتش جهنم ع}}اقبت ب}}دي اس}}ت. ابراهيم و اسماعيل پایه های خانۀ6 خدا و ديوارهاي آن را باال بردند و عرضه داشتند كه پروردگ}}ارا اين خانه س}}ازي را از ما قبول كن كه تو شنوا و بينا هس}}تي . پروردگ}}ارا م}}ا دو نف}}ر را مس}}لمان ق}}رار ب}}ده و از نس}}ل من امت مسلماني به وجود آور، روش عبادت را به آن ه}}ا بي}}اموز و ما را مشمول عنايات و الطاف خود ق}}رار ب}}ده ك}}ه ت}}و توبه پذير و مهربان هستی. پروردگارا در مي}}ان اين امت مسلمان پيغمبري از خودشان مبعوث كن ت}ا آي}ات ت}و را برای آن ها تالوت كند، كتاب و حكمت به آن ها بي}}اموزد و آن ها را از بدی ها پاك نموده و تربيت نماي}}د. ت}}و اي خ}}دا توان}}ا و حكيم هس}}تي . ب}}ه ج}}ز كس}}اني ك}}ه خ}}ود را ب}}ه س}}}فاهت و حم}}}اقت مي اندازن}}}د چ}}}ه كس}}}ي از روش حكيمانۀ6 ابراهيم س}}رپيچي می کن}}د. م}}ا او را در دني}}ا ب}}ه مقام بلن}}دي برگزي}}ديم و او در آخ}}رت از اف}}راد ص}}الح و شايس}}ته خواه}}د ب}}ود. اب}}راهيم چن}}ان ح}}الي داش}}ت ك}}ه وقتي خدا به او دستور داد تس}}ليم خ}}دا ش}}ود ج}}واب داد ك}}ه خ}}ود را تس}}ليم پروردگ}}ار عالمي}}ان ك}}ردم . اب}}راهيم فرزندان خود را به مسلماني سفارش كرد. يعق}}وب هم به فرزندان خود گفت كه خدا دين حنيف اسالم را ب}}راي

ک}}هشما انتخاب نموده. سعي كنيد از دنيا نروي}}د مگ}}ر این ج}ا حاض}}ر و گ}}واهمسلمان باشيد. آيا ش}}ما ملت يه}}ود آن

بوديد كه يعقوب هنگام مرگ به فرزندان خ}}ود گفت چ}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره166

كسي را بعد از من می پرستید؟ جواب دادند كه خداي تو و خ}}}داي پ}}}درانت اب}}}راهيم و اس}}}ماعيل و اس}}}حاق را می پرستیم، خداي واحد كه هم}}ۀ6 م}}ا تس}}ليم او هس}}تيم . ابراهيم و فرزن}}دان او ام}}تي بودن}}د ك}}ه ب}}ا اعم}}ال خ}}ود زندگي خود را سپري كردند. شما نيز در گرو اعمال خود

هستيد و مسئول اعمال گذشتگان نخواهيد بود.« ( چن}}د چ}}يز134 تا 124نكات جالب توجه در اين آيات )

است : اول : نشان و مدال تكام}}ل حض}}رت اب}}راهيم ت}}ا مق}}ام

امامت. دوم : عهد خدا به ظالم نمی رسد.

سوم: معاهدۀ6 خدا با حضرت اب}}راهيم در تطه}}ير خان}}ۀ6خدا و اقسام تطهير.

چهارم: نماز خود را از جاي پاي ابراهيم شروع كنيد. پنجم: س}}ابقۀ6 خان}}ۀ6 كعب}}ه و بن}}اي آن ب}}ه دس}}ت آدم

ابوالبشر. ششم: ابراهيم و فرزندانش يكديگر را به حف}}ظ خان}}ۀ6

خدا وصيت كردند. هفتم: عهدشكني بني اسرائيل و رقابت آن ها ب}}ا اوالد اسماعيل و تغيير قبله از مسجدالحرام به بيت المقدس. هش}}تم: اع}}راض از س}}نت حض}}رت اب}}راهيم ب}}ه ج}}ز

سفاهت چيزي نيست. نهم : اب}}راهيم در انته}}ا از به}}ترين انس}}ان ها ش}}ناخته

می شود.و اكنون در اطراف نكات نه گانه :

شرح نشان و م}دال اب}راهيم ت}ا مق}ام ام}امت ، ض}}من داس}}تان ابتال و آزم}}ايش او گذش}}ت و اكن}}ون ش}}رحي دربارۀ6 عهد خدا با ابراهيم و اسماعيل در تطه}}ير خ}}انه . خداوند متعال از همان ابتدا خلقت بيت و اهل بيت خ}}ود را به افراد بشر معرفي كرد. اه}}ل بيت خ}}دا انس}}ان های

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره167

كاملي بودند كه خداوند از ابتداي خلقت آن ها را ب}}ه آدم و فرزندان او معرفي نمود و آن ها را راه تكامل بشر به سوي خود معرفي نمود. آدم و فرزن}}دان او را مل}}زم ب}}ه اطاعت آن ها نم}}ود و ب}}راي تمرك}}ز دادن واليت آن ه}}ا در زمان معين و مكان معين مسجدالحرام را به وج}}ود آورد و آن را به عنوان پناهگ}}اه خ}}ود و مك}}ان امن و ام}}ان ب}}ه جامعۀ6 بشريت معرفي نمود تا بدين وسيله بشر را آگ}}اه سازد كه دايرۀ6 واليت آن ه}}ا داي}رۀ6 واليت خ}دا ب}وده و از هر عيب و نقصي منزه اس}}ت و در اين داي}}ره انس}}ان از خطرات و آف}ات محف}وظ خواه}د ب}ود. طب}ق نص آي}ات ، اولين خان}}ه ك}}ه ب}}راي بش}}ريت س}}اخته ش}}ده و آن خان}}ه پناهگاه بشريت ش}}ناخته ش}}ده، خان}}ۀ6 كعب}}ه ب}}وده اس}}ت .

ان اول بيت وضع للن}}اسدليل اوليت خانۀ6 كعبه يكي آيۀ6 ة است و ديگر اين اس}}ت ك}}ه خداون}}د كعب}}ه را43للذي ببك

ام الق}}ري نامي}}ده اس}}ت. ام الق}}ري يع}}ني م}}ادر هم}}ۀ6 آبادی ها، يعني اين اولين خانه اي ك}}ه الگ}}وي خانه س}}ازي در زمين است . بعضی ام الق}}ري را ب}}ه ام االرض تفس}}ير می کنن}}د. می گوین}}د: اولين قس}}متي ك}}ه از ك}}رۀ6 زمين ساخته ش}ده، زمين كعب}}ه ب}وده. نمی دانن}د ك}}ه آف}رينش طوري است كه ه}}ر چ}}يزي از هس}}تۀ6 مرك}}زي حجم پي}}دا می کن}}د. در اين ص}}ورت الزم اس}}ت خداون}}د ب}}ه ج}}اي ام القري ام االرض بگويد. فرموده است : ام القري يع}}ني

ج}}امادر آبادی ها نه مادر خاک ها و کوه ها. لذا گفته ان}}د آن هایي ك}}هابتدا خيمۀ6 سبزي بود كه نورش به تمام قس}}مت

االن حرم ناميده ش}}ده تابي}}ده ش}}ده ب}}ود. من مؤل}}ف ب}}ه شما می گویم شما چند حديث و آيه به هم مرب}}وط كني}}د

تا حقيقت را درك كنيد. اوال طبق اح}}اديث و اخب}}ار، خداون}}د آدم را در زن}}دگي بهشتي پيش از هب}}وط ب}}ه ائم}}ۀ6 اطه}}ار و مخصوص}}ا ب}}ه

. 96. آل عمران، 4343

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره168

خمس}}ۀ6 طيب}}ه آش}}نا ك}}رد و اين آش}}نایي ب}}ه ص}}ورت های مختلف بيان شده است . از جمله امام حس}}ين در ح}}ديث رجعت خود در قيام امام زمان می فرماید: دلي}}ل س}}جدۀ6 فرشتگان اين بود كه آدم وابسته به ما اه}}ل بيت ش}}د و دليل طرد شيطان و شياطين اين ب}}ود ك}}ه در براب}}ر آدم وابسته به اهل البيت تكبر كرد. اين مضمون ي}ك سلس}}له روايات است كه آدم در بهشت وابسته به اهل البيت ش}}د و گناهش قط}}ع اين وابس}}تگي ب}}ود. قب}}ول ت}}وبه اش هم تجديد وابستگي. و باز خداوند به ابليس می فرماید: تكبر

استكبرتكردي كه سجده نكردي يا از آن بزرگان بودي ) ج}}ا هم}}ان اه}}ل بيت ( بزرگ}}ان در آنام كنت من الع}}الين

بوده اند كه خدا از آدم عهد گرفته وابسته به آن ها باشد. عهد خدا با ه}}ر پيغم}}بري همين وابس}}تگي ب}}ه اه}}ل بيت بوده است. آي}}ات اخ}}ذ ميث}}اق از پيغم}}بران هم}}ه ج}}ا اين معنا را تأیيد می کند و همچنين روايات ص}}ريحا می گوی}}د

كانت من جنان ال}}دنياكه بهشت آدم در كرۀ6 زمين بوده )مس و القمر . آدم در همان بهشت كه44(تطلع فيها الش

با دالئل قطعي همين سرزمين كعبه ب}وده اس}ت م}أمور به اطاعت ائمه بوده . خيمۀ6 س}}بز ن}}وراني قص}}ر بهش}}تي ائمۀ6 اطهار بوده ك}}ه در همان ج}}ا خان}}ۀ6 كعب}}ه ب}}ه عن}}وان يادبود اهل بيت بنا شده . شما ه}}ر ج}}اي دني}}ا را در نظ}}ر بگيرید كه بهشت آدم بوده ، به}}ترين ج}}ا همين س}}رزمين كعبه است . در همين جا خيمۀ6 سبز بهشتي بپا ب}}وده و در همين جا آدم با خمسۀ6 طيبه آشنا ش}}ده و گن}}اهش قط}}ع

که ت}}وبه اش تجدي}}د رابط}}ه ب}}ودهرابطه بوده . به دليل این است ، پس از گناه كه وض}}ع بهش}}تي از بين رفته ، آدم و حوا در وضع دنيايي قرار گرفته اند و بين آن ها مف}ارقت واقع شده و اين معناي هبوط آدم است ، يعني هبوط از وضع بهشتي در وض}}ع دني}}ایي . پس بهش}}ت آدم در مك}}ه

. 29. رجوع کنید به پاورقی شمارۀ6 4444

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره169

بوده و همين خان}}ه قص}}ر بهش}}تي ائم}}ه ب}}وده اس}}ت ك}}ه آن ها اه}}ل بيت ش}}ناخته ش}}ده اند. توب}}ۀ6 آدم برگش}}ت ب}}ه همين خانه و توسل به خمسۀ6 طيبه و بعد انجام مناسك

بوده كه جبرائيل او را هدايت كرده است . اولين كسي كه در تاريخ بشريت به اين رمز آگ}}اه ش}}د و خانۀ6 خدا را به عنوان حرم خدا شناخت و خانوادۀ6 خود را در پناه خدا ق}}رارداد، حض}}رت اب}}راهيم ب}}ود ك}}ه ب}}راي اولين بار از شامات و فلس}}طين ب}}ه قص}}د زي}}ارت خان}}ۀ6 خدا همراه زن و فرزند خود حركت كرد. خود و خ}}انوادۀ6 خود را در پناه خدا قرار داد. ابراهيم همچنان كه خود او اولين پناهنده به خانۀ6 خدا بود، اولين كسي هم ب}}ود ك}}ه مردم را به زيارت خانۀ6 خدا دع}}وت ك}}رد. پيش از ظه}}ور حضرت ابراهيم گرچه خانۀ6 خدا در س}}رزمين مك}}ه وج}}ود داشته كه به دست آدم بنا ش}}ده اس}}ت ، وليكن ش}}ايد ب}}ه اين كيفيت زي}}ارت خان}}ۀ6 خ}}دا معم}}ول نب}}وده ك}}ه هم}}ۀ6 انسان ها به قصد زيارت حركت كنند و ش}}ايد فق}}ط خ}}ود پيغمبران از زمان آدم تا ابراهيم مأمور ب}}ه زي}}ارت خان}}ۀ6 خدا بوده اند. در هر صورت از آيات مربوط ب}}ه خان}}ۀ6 خ}}دا كش}}ف می ش}}ود ك}}ه خان}}ۀ6 خ}}دا پيش از ظه}}ور حض}}رت ابراهيم بنا ش}ده و ب}ه عن}وان ح}رم خ}دا س}ابقه داش}ته است و با اين اسم در افك}}ار م}}ردم و ي}}ا فق}}ط در فك}}ر پيغمبران شناخته شده است، زيرا حضرت اب}}راهيم پيش از آنكه خان}}ۀ6 خ}}دا را بن}}ا كن}}د، فرزن}}د خ}}ود اس}}ماعيل را

جا می برد و به حرم خدا می س}}پارد. اوهمراه هاجر به آن در مناجات خود می گوید كه پروردگارا فرزن}}دان خ}}ود را در حرم ت}و س}كونت دادم. ت}و آن ه}}ا را ه}}دايت كن و دل بعضي از مردم را به طرف آن ها متمايل گ}}ردان . از اين آيه معلوم می شود كه آن سرزمين به عن}}وان ح}}رم خ}}دا معروف بوده است و همچ}}نين در آي}}ۀ6 مرب}}وط ب}}ه بني}}ان خان}}ۀ6 كعبه ، خداون}}د می فرمای}}د: اب}}راهيم و اس}}ماعيل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره170

ديوارهاي خانۀ6 كعبه را ب}}اال بردن}}د. نمی گوین}}د ك}}ه آن ه}}ا خانۀ6 خدا را بنا كردند. پس معلوم می شود كه خانۀ6 كعبه قبال ساخته شده است كه سقف و قسمتي از دي}}وار آن خ}}راب ش}}ده و اب}راهيم آن را تجدي}}د بن}}ا ك}}رده اس}}ت . و همچنين از كلمۀ6 ام القري معلوم می شود كه خانۀ6 كعب}}ه اولين خانه اي است كه در ت}}اريخ ب}}ه وج}}ود آم}}ده ك}}ه ب}}ه عنوان مادر قريه ها شناخته شده اس}}ت و س}}اير خانه ه}}ا كه از اجتماع آن ها ده و ش}}هر ب}}ه وج}}ود می آی}}د، بع}}د از خان}}ۀ6 كعب}}ه بن}}ا ش}}ده و از روي آن نقش}}ه برداري ش}}ده است. خداوند متعال هم در قرآن می فرماید: خانۀ6 كعب}}ه اولين خ}}انه اي اس}}ت ك}}ه ب}}راي انس}}ان ها س}}اخته ش}}ده

است . با اين حساب خانۀ6 كعبه همراه زندگي بش}}ر ب}}ه وج}}ود آمده . خداوند متعال براي ارتباط دادن بندگان به خ}}ود و ارتباط دادن فيض خود به بندگان ، خانۀ6 كعبه را به دست آدم و ابراهيم بنا كرد و همراه خانۀ6 كعبه اهل خانۀ6 كعبه را كه اولياء خدا هستند به مردم معرفي نم}}ود ت}}ا م}}ردم از طريق زيارت خانۀ6 خدا به ائمۀ6 اطه}}ار ك}}ه اه}}ل خان}}ه هستند مربوط شوند و از طريق ارتباط به اهل خانه ب}}ه سوي خداي خود راه يابند. به همين مناسبت در اين آي}}ۀ6 شريفه خداوند به اب}}راهيم و اس}}ماعيل دس}}تور می ده}}د كه خانۀ6 او را براي بندگان راكع و ساجد پ}}اك نگاهدارن}}د و پاك سازي كنند. منظور از اين پاكي و پاكسازي گرچ}}ه در ظ}}اهر ام}}ر پ}}اك نگهداش}}تن خان}}ۀ6 خ}}دا از كثاف}}ات و نجاسات است ، وليكن در واق}}ع ب}}ه معن}}اي پاك س}}ازي از خراف}}ات و موهوم}}ات اس}}ت. خان}}ۀ6 خ}}دا و مناس}}ك حج بايستي در وضعي قرار گ}}يرد و ترتي}}بي اتخ}}اذ ش}}ود ك}}ه اعمال حج به حكمت و نتايج آن اعم}}ال مرب}وط گ}}ردد ت}}ا مردم با دانستن حكمت مناسك حج بتوانند عمل خ}}ود را در ارتباط به نتايج آن قرار دهند و همراه انجام فرايض

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره171

ديني علم و معرفت به دست آورن}}د. ب}}ه همين مناس}}بت الزم اس}ت ك}ه خان}ۀ6 خ}دا در دو فض}اي م}ادي و معن}}وي

پاك سازي شود. از جمل}}}ه مس}}}ائلي ك}}}ه الزم اس}}}ت زوار خان}}}ۀ6 خ}}}دا بشناسند ت}}ا بتوانن}}د حكمت واقعي زي}}ارت خان}}ۀ6 خ}}دا را درك كنند، شناختن اهل خانه و انجام زيارت در ارتب}}اط با اهل خانه است ، زيرا خداوند ضمن همان آياتي كه ب}}ه خانۀ6 كعبه ارزش و عظمت داده ، همراه خانه اه}}ل خان}}ه را معرفي نموده است . وق}}تي ك}}ه زوار خان}}ۀ6 خ}}دا اه}}ل خانۀ6 خدا را شناختند و توانستند همراه زيارت خانه اهل خان}}}ه را زي}}}ارت كنن}}}د و از اه}}}ل خان}}}ه دين و حكمت بياموزند تا با آن دين و حكمت نظام اجتماعي ب}}ه وج}}ود آورن}}د، حكمت حج را درك می کنن}}د. در اين موق}}ع اس}}ت كه مناسك حج از ص}}ورت خراف}}ه ب}}ودن و موه}}وم ب}}ودن خارج می گردد و خانۀ6 كعبه در فضاي علمي خ}}ود پ}}اك و روان می شود. در كت}}اب ك}}افي آم}}ده اس}}ت روزي ام}}ام باقر عليه السالم كنار كعبه ايس}}تاده بودن}}د. حج}}اح را در ط}}واف و ازدح}}ام ب}}راي اس}}تالم حجراالس}}ود مش}}اهده

حجهكذا كانوا يحجون في الجاهلي}}ة،كردند و فرمودند: این ه}}ا مانن}}د حج ج}}اهليت اس}}ت. ي}}ك نف}}ر از همراه}}ان حضرت پرسيد كه مگر حج آن ها چه عي}}بي دارد ك}}ه ش}ما

گویيد حج جاهليت است؟ فرمودند: این ها مأمورند كهمي بعد از مناسك حج ، اه}}ل بيت را بشناس}}ند و ب}}ا م}}ا اه}}ل بيت تماس بگيرن}}د. دين خ}}ود را ب}}ه م}}ا عرض}}ه نماين}}د و حالل و حرام دين را از ما بياموزند. با اين حساب ب}}راي

که مناسك حج ب}}ه نتيج}}ۀ6 خ}}ود مرب}}وط ش}}ود و ب}}ا ايناین ارتباط حكمت مناس}}ك روش}}ن گ}}ردد و از وض}}ع خ}}رافي بودن بيرون آيد، الزم اس}}ت ك}}ه م}}ردم ، اه}}ل خان}}ۀ6 خ}}دا يعني اولياء خدا را بشناسند ت}}ا از آن ه}}ا مس}}ائل حالل و ح}}رام را بياموزن}}د و ب}}ا اين آم}}وزش از حج خ}}ود نتيج}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره172

بگيرن}}د. در بي}}ان اين حقيقت ، داس}}تان ك}}وچكي نق}}ل می شود تا مسئلۀ6 پاك سازي حرم چنانك}}ه هس}}ت روش}ن

گردد. داستان گوسالة مقدس تاجر هندوستاني

يك نفر مسلمان از اهالي خرمش}}هر می گفت ك}}ه ي}}ك نفر هندوستاني با گوسالۀ6 مقدس خود مهمان من ش}}د. مشاهده كردم كه او هرچند ساعت يكبار گوسالۀ6 خود را تميز می کند. گرد و خاك از پشت و روي او می گیرد و با مراسم مذهبي خ}}ود گوس}}اله را تق}}ديس می کن}}د. ب}}ر او ايراد گ}}رفتم و گفتم اين چ}}ه عقي}}ده اي اس}}ت ك}}ه ش}}ما گوساله را مقدس می دانید و به دور آن طواف می کنید؟ جواب داد كه بر مذهب ايراد نگير كه ما ب}}ه دور گوس}}اله می گردیم و شما مسلمانان به دور يك خ}}انه اي از س}}نگ و كلوخ . ه}ر چ}ه باش}د ب}از هم حي}وان از س}نگ و كل}وخ ب}}االتر اس}}ت . مس}}لمان می گوی}}د نتوانس}}تم ج}}واب او را بدهم زيرا اعمال و عقيدۀ6 ما با آن ها مشابه يكديگر بود. ب}}ه او گفتم: اگ}}ر ش}}ما از خان}}ه و اه}}ل خان}}ه آگ}}اهي می داشتید كه خداون}}د ب}}راي اين بيت اه}}ل بيت مع}}رفي كرده و حركت ب}}ه س}}وي خان}}ه را ب}}ه منظ}}ور ح}}ركت ب}}ه سوي اهل خانه شناخته و زيارت اهل خانه را به منظ}}ور استفاده از علم و دانش اهل خانه و پيدايش نظام ديني واجب كرده است . می دانستید كه حج ب}}ه معن}}اي زي}}ارت خانه نيست بلكه به معناي زيارت اهل خان}ه اس}ت. اه}ل خانه هم كساني هستند كه راه به سوي خ}}دا می باش}}ند. پس حج با تمام اعم}}الي ك}}ه دارد راهي اس}}ت ب}}ه س}}وي كس}}}ب علم و دانش و مع}}ارف الهي و پي}}دايش نظ}}}ام علمي و دي}}ني و ام}}ا گوساله پرس}}تي و س}}اير اقس}}ام بت پرس}}}تي از يكچ}}}نين روابطي خ}}}الي ب}}}وده، علم و دانشي ب}}ه وج}}ود نمی آورد و فك}}ر انس}}ان را در جم}}اد و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره173

حيوان متمركز و متوقف می سازد. پس تقديس گوساله باعث توقف می شود و انسان را از تكامل باز می دارد و زيارت اهل خان}}ه، مس}}ير اس}}تفاده از علم و دانش اه}}ل خان}}ه يع}}ني اولي}}اء خ}}دا، انس}}ان را در خ}}ط تكام}}ل ب}}اال می ب}}رد. ب}}ا اين حس}}اب اين دو عقي}}ده يكي خراف}}اتي و

ديگري حكمت است. فراز چهارم تفسيري در اين آيۀ6 شريفۀ6 نماز در مقام ابراهيم خليل اس}ت ك}}ه خداون}د می فرمای}د: ج}}اي نم}از

واتخذوا من مق}}امخود را از مقام ابراهيم انتخاب كنيد، . دستوري كه از ظاهر اين آيۀ6 شريفه ب}}هابراهيم مصلي

رسد همان دو ركعت نماز طواف است كه حاجي}}انما مي بعد از طواف در مقام اب}}راهيم بج}}ا می آورن}}د. در واق}}ع اين دو ركعت نماز رمز ح}}ركت انس}}ان ها پس از ط}}واف به سوي خدا از مسير ابراهيم خليل است. ط}}واف خان}}ۀ6 خدا ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه بن}}دگان خ}}دا از اط}}راف و اكناف عالم به سوي سلطان واقعي خود حركت نم}}وده، پس از ورود ب}}}ه مرك}}}ز حك}}}ومت او در اط}}}راف ك}}}اخ باعظمتش به طواف مشغول می شوند تا با اين اشتغال به طواف ، محبت و عالق}}ۀ6 خ}}ود را نس}}بت ب}}ه او اظه}}ار كنند و همچون پروانه ها به شمع وج}}ود او جلب و ج}}ذب ش}}وند. پس از اين ط}}واف الزم اس}}ت ك}}ه توس}}ط آن سلطان عظيم الش}}أن اج}}ازۀ6 ورود ب}}ه طواف كنن}}دگان و

من}}دان داده ش}}ود. اين دو ركعت نم}}از در مق}}امعالقه ابراهيم به معناي اجازۀ6 ورود و حركت به س}}وي خ}}دا از طري}}ق حض}}رت اب}}راهيم خلي}}ل اس}}ت، زي}}را خ}}دا مانن}}د اجسام و اش}}ياء نيس}}ت ك}}ه در مك}}ان معين بنش}}يند و از راه های محسوس به مردم اجازۀ6 ورود بدهد بلكه او ي}}ك حقيق}}تي اس}}ت نامتن}}اهي ك}}ه از طري}}ق علم و دانش و تكام}}ل وج}}ود ش}ناخته می ش}ود. پس الزم اس}ت ك}}ه ب}ه سوي او يك خط علم و دانش و تكامل باز شود تا هر آن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره174

كس كه شيفتۀ6 ديدار خداوند متعال است ، از آن خط ب}}ه سوي خدا حركت نمايد. بي شك يكچ}}نين خطي اعم}}ال و

هایي است كه با علم و اخالق خود به س}}وياخالق انسان خدا حركت نموده و به مقصد رس}}يده اند و در آن مقص}}د ح}}الت لق}}اء الهي ب}}راي آن ه}}ا دس}}ت داده و آن انس}}ان حضرت ابراهيم خليل و ائمه است. انسان ها بايس}}تي در مسير ايمان و اخالق آن ها حركت كنند تا زم}}اني ك}}ه ب}}ه مالقات خدا برس}}ند. از اين رو، خداون}}د دس}}تور می ده}}د كه نماز خود را از مقام اب}}راهيم ش}}روع كني}}د، يع}}ني از مسير ابراهيم خليل به س}}وي خ}}دا ح}}ركت نمایي}}د. نكت}}ۀ6 جالب توجه در اين آي}ۀ6 ش}ريفه ك}}ه خداون}د م}ردم را ب}ه پ}}}يروي اب}}}راهيم خلي}}}ل ام}}}ر می کن}}}د اين اس}}}ت ك}}}ه می فرماید ما خانۀ6 خدا را جاي ثواب و جاي امن و ام}}ان قرار داديم . ثواب اعمال نتيجۀ6 اعمال اس}}ت . خداون}}د ب}}ا استعمال اسم مكان از لغت ث}}واب ي}}ادآوري می کن}}د ك}}ه مس}}جدالحرام و مناس}}ك حج ج}}اي ث}}واب اعم}}ال م}}ردم است، يعني كليۀ6 عبادت ها و اعمال ديني م}}ردم از روزه و س}}اير اعم}}ال در مس}}جدالحرام نتيج}}ه می ده}}د. اينج}}ا جایي است كه مردم می توانند نتيجۀ6 عبادت ه}}ا و اعم}}ال ديني خود را در آن بيابند. ثواب اعمال ب}}ه معن}}اي نتيج}}ۀ6 آن بوده و چيزي است كه خداوند براي ظهور آن، م}}ردم را به كاري امر و يا از آن نهي می کند. در واقع مفس}}ده و مص}}لحت اعم}}ال هم}}ان ث}}وابي اس}}ت ك}}ه مرب}}وط ب}}ه

اعمال بد و خوب می شود. و اذدر تفسير اين جمله )فراز پنجم( از آي}}ۀ6 ش}}ريفه :

می گ}}وییم ك}}ه منظ}}ورجعلنا البيت مثابة للن}}اس و امن}}ا، خداوند متعال از ايجاد دين و دعوت م}ردم ب}ه اط}اعت و بندگي پيدايش دو چيز است كه اين دو، اس}}اس پي}}دايش تمدن بشري اس}}ت. اول ارتب}}اط و همبس}}تگي م}}ردم ب}}ا يكديگر و پيدايش اخ}}وت و ب}}رادري و حس}}ن تف}}اهم بين

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره175

انسان ها و رفع نزاع و اختالف و ظهور مدينۀ6 فاضله در حسن سلوك انسان ها با يكديگر. دوم حركت تك}}املي ب}ه سوي خداوند متعال و پيدايش ايم}}ان و مع}}رفت ب}}ه ذات مقدس او تا در اين ايمان و معرفت يك وح}}دت ط}}بيعي بين انسان ها به وجود آيد و ب}}ه آين}}دۀ6 زن}}دگي امي}}دواري

كامل پيدا كنند و به سير خود ادامه دهند. پيدايش نتيجۀ6 اول در اجتم}}اع م}}ردم اس}}ت ك}}ه ض}}من وح}}دت عملي و يك}}رنگي در ح}}ركت و عم}}ل و لب}}اس و شعار و ذكر و عبادت بين آن ها وحدت و اخوت به وج}}ود آيد و بدانند كه آن ها براي تعاون و همكاري با يكديگر ب}ه وجود آمده اند و ب}}ه اين منظ}}ور خل}}ق ش}}ده اند ك}}ه كم}}ك

ک}}ه مانن}}ديكديگر در پيشبرد مسائل زندگي باش}}ند ن}}ه این حيوانات در كمين يكديگر بوده ، قوي آن ه}}ا ض}}عيف را از بين ببرد. مشاهده می کنید كه چگون}}ه اعم}}ال و مناس}}ك حج بين مردم يكرنگي و يكپ}}ارچگي ب}}ه وج}}ود می آورد و افراد مختلف را از رنگ ه}}ا و نژاده}}ا ب}}ا يك}}ديگر بس}}ته و پيوسته می کند به طوری كه در جامعۀ6 بشريت هيچ عمل و هيچ قانوني به اين ميزان بين مردم وحدت و يك}}رنگي به وج}ود ني}اورده اس}ت. از هم}ان ابت}دا ك}ه حج}اج وارد سرزمين حرم می شوند همه با هم در اجابت دعوت خ}}دا

س}}ر می دهن}}د و ب}}ا«لبي}}ك اللهم لبيك و ابراهيم ش}}عار » احساس مسئوليت بندگی، بين آن ه}}ا ب}}رادري و براب}}ري ب}}ه وج}}ود می آی}}د. هم}}ه می دانن}}د ك}}ه ب}}ا هم عائل}}ۀ6 خ}}دا هستند. با احساس خداشناسي حس برتري جویي از بين می رود. ضعفا می دانن}}د ك}}ه خ}}الق آن ه}}ا و روزي دهن}}دۀ6 آن ها فقط و فقط خداوند متعال اس}}ت ك}}ه بايس}}تي در اطاعت او قرارگيرند و از اسارت ديگران ره}}ایي يابن}}د. همچنين اقويا با احساس مسئوليت بندگي خدا می دانن}}د كه حق سلطه جویي و برتري بر بندگان خدا ندارند. آن ها از جانب خدا مأمورند كه به بندگان خدا خ}}دمت كنن}}د ن}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره176

که با زور و قلدري آن ه}}ا را ب}}ه بن}}د اس}}تثمار بكش}}ند.این پس در نتيجه با احساس بندگي ، اقويا نخوت و تكبر خود

گردن}}د و ض}}عفا ب}}ارا ره}}ا نم}}وده ب}}ه س}}وي ض}}عفا برمي احساس اطاعت و بندگي خدا و درك عظمت او كه مانند او ارباب بزرگي دارند ضعف زبوني خود را رها نموده از ذلت اس}}}ارت و ب}}}ردگي ب}}}ه اط}}}اعت و بن}}}دگي خ}}}دا

گردن}}د. در نتيج}}ه اين دو فرق}}ۀ6 ق}}وي و ض}}عيف ك}}هبرمي ها و فساد و اختالف می باشند، به س}}ويمنشأ همۀ6 نزاع

ب}}}رادري و براب}}}ري برميگردن}}}د و ب}}}ه اين وس}}}يله آتشفتنه ها خاموش می گردد و ريشۀ6 جنگ و نزاع می خشکد. و اما نتيج}}ۀ6 دوم ارتب}}اط ب}}ه خداون}}د متع}}ال و ح}}ركت تكاملي به سوي او از اين جهت پيدا می ش}}ود ك}}ه م}}ردم پس از اجتم}}اع در اط}}راف خان}}ۀ6 خ}}دا و مش}}اهدۀ6 آي}}ات الهي در ظهور خان}}ۀ6 كعب}}ه ب}}ه وس}}یلۀ6 حض}}رت اب}}راهيم خليل می توانند در وجود خود حالتي را احساس كنند ك}}ه از آن تعب}}ير ب}}ه عرف}}ان و مع}}رفت خ}}دا می ش}}ود، يع}}ني می توانن}}د در ح}}ال انج}}ام مناس}}ك حج ، وج}}ود خ}}دا را احساس نموده و ايمان خود را از حالت فرضي و تئوري ب}}ه ح}}الت ج}}دي و قطعي درآورن}}د و ب}}ا پي}}دايش علم و يقين به وجود خداوند متعال به سوي او حركت نموده و مراتب ايمان و اعتقاد توحيدي خود را به ثمر برس}}انند و يك جامع}ۀ6 توحي}دي در مس}}ير ح}ركت ب}ه س}وي خ}دا ب}ه وجود آورند، زيرا در واقع معناي درس}}ت توحي}}د، وح}}دت پيدا كردن انسان ها در ح}ركت ب}ه س}وي الل}ه اس}ت. ب}ه همين مناسبت ، خداوند در بيان همين ثواب و رسيدن به آن می فرماید كه در خانۀ6 كعبه آي}}ات روش}}ني هس}}ت. از جملۀ6 آن آيات اين است كه خداوند به ه}}اجر و فرزن}}دش اسماعيل امنيت و ب}}ركت داد. اس}}ماعيل ك}}ودك ن}}وزادي بود كه اب}}راهيم او را ب}}ا م}}ادرش ه}}اجر در آن س}}رزمين خشك و بي آب و علف به خدا سپرد و خداوند اين مادر و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره177

بچه را از گزند حوادث حفظ كرد. براي رف}}ع تش}}نگي او چشمۀ6 زمزم را جوشانيد و براي رفع غربت و تنه}}ایي و تهيۀ6 رزق و روزي ، قبائل جرهم را به ط}}رف او كش}}انيد و از اين طفل و م}}ادر او ت}}ا ظه}}ور دين مق}}دس اس}}الم اين هم}}ه خ}}ير و ب}ركت و انس}}ان های ص}}الح و ع}}ادل ب}ه وجود آورد و از آن ها امت و امامت عظيمي س}}اخت ك}}ه در رأس آن ها حضرت ابراهيم خلي}}ل و پيغم}}بر اس}}الم و

ائمۀ6 اطهار قرار گرفتند. مشاهدۀ6 تمامي اين آيات كه جل}}وه اي از ارادۀ6 خداون}}د متعال است حالتي در انسان به وجود می آورد ك}}ه از آن به عرفان تعبير می شود كه انسان در آن حالت می تواند وجود خدا را در قلب خود و در قلب تمامي موج}}ودات و ذرات احس}}اس كن}}د. پي}}دايش اين ح}}االت عرف}}اني در روابط اجتماعي ، ثواب اعمال حج است كه مح}}ل ظه}}ور

آن مسجدالحرام و مناسك حج است. ششم: وصيت ابراهيم و يعقوب به فرزن}}دان خ}}ود ب}}ه

حفظ دين خدا. پيغم}}بران می دانن}}د ك}}ه دين خ}}دا كيش شخص}}يت و موجوديت آن ه}}ا ب}}وده، هم}}راه عظمت دين خ}}دا عظمت پيدا می کنن}}د. از اين رو پيش از آنك}}ه ب}}راي حف}}ظ ج}}ان خود قدمي بردارند، در حفظ دين خدا کوشش میكنن}}د و فرزندان يا دوس}}تان خ}}ود را ب}}ه حف}}ظ دين خ}}دا وص}}يت می کنند، زيرا اگر دين خدا از بين برود، آن ها ن}}يز از بين رفته اند. به همين مناسبت ، ابراهيم فرزندان خود را ب}}ه دين خدا وصيت می کند و يعقوب همچنين فرزندان خ}}ود را وصيت می کند كه دين خدا را ب}راي خ}ود حف}ظ كنن}د. يعقوب به فرزندان خود می گوید كه شما بعد از من چ}}ه خدايي را می پرستید و چه ديني را اختيار می کنید، آن ها جواب می دهند كه دين تو را و دين پدران ت}}و اب}}راهيم و اس}}ماعيل و اس}}حاق را. از اين وص}}یت ها و اظه}}ارات

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره178

فرزندان يعقوب روشن می ش}}ود ك}}ه دين اوالد اب}}راهيم هم}}ان دين اب}}راهيم و يعق}}وب ب}}وده اس}}ت ك}}ه از جمل}}ۀ6 آن ه}}ا مراس}}م و مناس}}ك خان}}ۀ6 خداس}}ت. ب}}ا اين حس}}اب توجه دادن افكار اوالد ابراهيم از مكه به بيت المقدس و قبله ق}}رار دادن بيت المق}}دس ي}ك مس}}ئلۀ6 ت}ازه اي ب}وده است ك}}ه در دين حض}}رت اب}}راهيم ب}}ه وج}}ود آم}}ده. اگ}}ر فرزن}}دان اس}}حاق و يعق}}وب ب}}ه اين وص}}يت نامه عم}}ل می کردند، قبلۀ6 خود را از مسجدالحرام به بيت المق}}دس تغيير نمی دادن}}د و مناس}}ك حج را در مسجداالقص}}ي بج}}ا نمی آوردن}}د و از اين راه در امت اب}}راهيم خلي}}ل ايج}}اد اختالف نمی کردن}}د. پس آن ه}}ا ب}}ا تغي}}ير دادن قبل}}ه و مناسك حج و قرباني از مسجدالحرام به مسجداالقصي ، در دين خ}}دا ش}}كاف و اختالف ب}}ه وج}}ود آوردن}}د و امت توحيدي را به تفرقه و اختالف انداختند. امت ابراهيم را از صراط مستقيم به انحراف كشانيده و ب}}راي خ}}ود حج

و قرباني ديگري به وجود آوردند. نكتة جالب در تغيير قبله

نكتۀ6 جالب در اين جا اين است كه خداون}}د تغي}}ير قبل}}ه از مسجداالقصي را به مسجدالحرام به عنوان هدايت به ص}}راط مس}}تقيم مع}}رفي می کن}}د و ح}}ركت ب}}ه ط}}رف اورشليم و فلسطين را حركت به ط}}رف مسجداالقص}}ي نامي}}ده اس}}ت . از اين تعب}}يرات اس}}تفاده می ش}}ود ك}}ه مسجداالقصي در بيرون مسجدالحرام و صراط مستقيم ب}}ه وج}}ود آم}}ده و در انته}}اي ش}}هر امن و ام}}ان م}}ذهب قرارگرفته اس}}ت. يكچ}}نين تعب}}يراتي از مس}}جدالحرام و مسجداالقص}}}}}ي بي}}}}}ان گر اين حقيقت اس}}}}}ت ك}}}}}ه مسجدالحرام در متن مذهب اس}}الم و مسجداالقص}}ي در حاشيۀ6 آن قرار می گ}}یرد و منظ}}ور خ}}دا از اين تعب}}يرات مرام اسالم است كه مساجد نمايشگر آن م}}رام اس}}ت و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره179

گرنه مكان اين دو مسجد چنان اهميت ن}}دارد ك}}ه از يكي تعبير به شهر امن و امان و از ديگري تعب}}ير ب}}ه اقص}}اي آن ش}}هر گ}}ردد. منش}}أ پي}}دايش يكچ}}نين تعب}}يراتي بي}}ان خداوند متعال است ك}ه تغي}ير قبل}ه ب}ه مس}}جدالحرام را صراط مستقيم ناميده است و همچنين اگر اين دو ت}}يرۀ6 عرب و بني اسرائيل كه هر دو از نسل حض}}رت اب}}راهيم به وجود آمده اند بخواهند به دين ابراهيم اقتدا كنند و او را پيشواي اصلي خ}}ود ق}}رار دهن}}د چنانك}}ه ب}}ه وج}}ود او افتخار می کنند، الزم است كه تيرۀ6 بني اسرائيل از قبلۀ6 خ}}ود و از م}}رام خ}}ود ب}}ه س}}وي مس}}جدالحرام ك}}ه قبل}}ۀ6 ابراهيم خليل است گرايش پيدا كنند و آن را به رسميت بشناسند. از اينجا معل}}وم می ش}}ود ك}}ه بني اس}}رائيل در طول تاريخ خود را از صراط مستقيم دين ابراهيم كن}}ار كش}}يده و در حاش}}يۀ6 اين ص}}راط مس}}تقيم دين خ}}ود را سازمان داده ان}}د. خداون}}د از اين س}}ازمان حاش}}يه اي ب}}ه مسجداالقصي يعني حاشيۀ6 صراط مستقيم تعب}}ير ك}}رده

است . هش}}تم : از نك}}ات تفس}}يري آي}}ات ب}}اال اين اس}}ت ك}}ه ابراهيم و اسماعيل از خدا خواهش می کنند ت}}ا از نس}}ل آن ها امت مسلماني به وجود آي}}د و از آن امت مس}}لمان پيغمبراني ظاهر شوند تا بتوانند انقالب توحيدي حضرت ابراهيم خليل را به ثمر برسانند، زيرا اب}}راهيم در واق}}ع پايه گذار مكتب علمي و عملي توحيد و مبارزه ب}}ا ش}}رك بود كه مكتب توحيد را با اس}}تدالالت و احتجاج}}ات علمي و عملي شروع كرد و به وسيلۀ6 پيغم}}براني ك}}ه از ص}}لب او به وجود آمده اند تداوم بخش}يد ت}ا ب}ا ظه}ور اس}الم و قرآن آن را به ثم}}ر رس}}انيد. پس الزم ب}}ود ك}}ه از ص}}لب ابراهيم و اسماعيل فرزندان سالم و مسلماني به وجود آيند تا مكتب توحي}}دي او را ب}}ه ثم}}ر برس}}انند. براس}}اس اس}}تجابت دع}}اي اب}}راهيم و اس}}ماعيل ب}}ود ك}}ه پيغم}}بر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره180

اسالم و ائمۀ6 اطه}}ار از ت}يرۀ6 ع}رب و از اوالد اس}ماعيل در مسجدالحرام به وجود آمدند و با تعلیمات خ}}ود مكتب

توحيد ابراهيم را به كمال رسانيدند. نهم: در انته}}اي اين آي}}ه خ}}دا می فرمای}}د: ه}}ركس از

گيري كند خود را ب}}ه س}}فاهتسنت ابراهيم خليل كناره می اندازد. ما ابراهيم را در دني}}ا و آخ}}رت برت}}ري داديم . س}}نت اب}}راهيم خلي}}ل اعم}}ال و اخالقي اس}}ت ك}}ه ماي}}ۀ6 همبستگي افراد جامعه و رشد و تكامل آن ه}ا در ح}ركت

ک}}ه آنب}}ه س}}وي وح}}دت و س}}عادت می ش}}ود و ديگ}}ر این س}}}نت ها در اف}}}راد و اش}}}خاص ماي}}}ۀ6 وزانت و مت}}}انت می گردد؛ مانن}}د س}}نت حج ك}}ه بين اف}}راد بش}}ر، در خ}}ط توحيد، وحدت به وجود می آورد و مانن}}د غس}}ل جن}}ابت و غسل های ديگر و ناخن چي}}دن و اص}}الح س}}ر و ص}}ورت و محاسن كه مايۀ6 تطهير و وقار انسان ها می گردد. س}}نت اب}}راهيم خلي}}ل اس}}ت ك}}ه اع}}راض از اين س}}نت ها قه}}را

انسان ها را به سفاهت و جهالت می کشاند. می فرمای}}}د: مليت131و بع}}}د از اين آي}}}ات در آي}}}ۀ6

ابراهيم خليل و روش اساسي او در اين يك كلمه اس}}ت كه خداوند به او فرمود تسليم خدا شود و در خط تسليم

به خدا انجام وظيفه كند و او هم تسليم خدا شد. در مقدمۀ6 تغيير قبله ، آياتي در141 تا 132و در آيات

معرفي دين ابراهيم و فرزندان او و روش اخالقي آن ها ذكر می کند و از اين آيات نتيجه می گیرد كه دين ابراهيم و اسحاق و يعقوب و اس}}باط ، دين اس}}الم و قبل}}ۀ6 آن ه}}ا مسجدالحرام بوده است و اين شما ملت يهود فرزن}}دان ناخلف آن ها هستید كه از خط اب}}راهيم منح}}رف ش}}ده و

براي خود قبله و كعبۀ6 جداگانه ساخته اید. (، ابتدا از قول اهل كتاب به137 تا 135در اين آيات )

گوين}}دمسلمانان می گوید: »آن ها به ش}}ما مس}}لمانان مي كه يهودي يا نصراني باشيد ت}}ا ه}}دايت ش}}ويد. ب}}ه آن ه}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره181

بگویيد كه ما ب}}ر دين ح}نيف اب}}راهيم خلي}}ل هس}}تيم. ب}}ه وسیلۀ6 دين او ه}}دايت می ش}}ویم ك}}ه او مش}}رك ب}}ه خ}}دا نبوده ست . ما به خدا و به پروردگار خود به آنچ}}ه ب}}ر م}}ا نازل شده و به آنچه بر پيغم}}بران پيش از م}}ا اب}}راهيم و اس}ماعيل و اس}}حاق و يعق}وب و اس}}باط و ب}ر آنچ}}ه ب}}ه موسي و عيس}}ي داده ش}}ده و آنچ}}ه پيغم}}بران از خ}}داي خود فرا گرفته اند ايمان داريم . بين هيچ يك از پيغمبران جدایي نمی اندازیم. ما همه تسليم خدا هستيم. اگر اهل كتاب مانند ش}}ما مس}}لمانان ايم}}ان ب}}ه خ}}دا و پيغم}}بران آوردند، هدايت می شوند و اگر از ش}}ما و دين ش}}ما ج}}دا شدند، در خط شكاف و اختالف قرار می گیرند و با ش}}ما

اند. به زودي خداوند شر آن ها را از ش}}مادر جنگ و نزاع مسلمانان برطرف خواهد كرد كه او شنوا و دانا است .«

( می فرمای}}د: »چ}}نين ب}}ودن و وح}}دت138آي}}ۀ6 بع}}د ) داشتن و همراه بودن با تمامي پيغمبران و وابستگي به خ}}دا و انبي}}اء، رن}}گ الهي اس}}ت ك}}ه ماي}}ۀ6 حف}}اظت و موفقيت انسان در دنيا و آخرت می شود. ب}}راي م}}ردمي كه رنگ الهي می گیرند و بندگي خدا را اختي}}ار می کنن}}د،چه چيزي از وابستگي به خدا و پيغمبران بهتر است. »

(: »ش}}ما مس}}لمانان ب}}ه اه}}ل141 ت}}ا 139آي}}ات بع}}د ) كتاب و كساني كه مخالف راه شما هستند بگویيد كه آي}}ا شما در اعتقاد به خدایي كه ما و شما او را قبول داريم با ما به مبارزه برمي خيزيد و ب}}ا م}}ا مجادل}}ه می کنی}}د ب}}ا

ک}}ه پروردگ}}ار م}}ا و ش}}ما اوس}}ت و م}}ا در عب}}ادت اواین گویيد كه ابراهيم و اس}}ماعيلاخالص داريم ؛ و يا شما مي

و اسحاق و يعقوب و اوالد يعق}}وب، يه}}ودي ي}}ا نص}}راني بوده اند و شما از دين آن ها پيروي می کنی}}د. ش}}ما به}}تر آن ها را می شناسید يا خدا؟ شما كه می دانید آن ها پ}}يرو دين اب}}}راهيم بوده ان}}}د چ}}}را ش}}}هادت الهي را كتم}}}ان می کنید؟ خدا از عم}}ل ش}}ما غاف}}ل نيس}}ت . آن ه}}ا ام}}تي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره182

بودند كه همراه اعمال خود از دنيا رفته اند و شما نيز در گ}}}رو اعم}}}ال خ}}}ود هس}}}تيد. مس}}}ئول اعم}}}ال آن ه}}}ا

نمی باشید.« در مجموع}}ۀ6 اين آي}}ات خداون}}د ح}}االت و اخالقي}}ات حضرت ابراهيم را بيان می کن}}د. دين و قبل}}ۀ6 اب}}راهيم و فرزندان او را روشن می سازد تا همۀ6 اين آيات بره}}اني براي تغيير قبله از بيت المقدس به مس}}جدالحرام باش}}د و در نظر بني اسرائيل روشن سازد كه آن ها بوده اند ك}}ه در تاريخ ، قبلۀ6 ابراهيم و اسماعيل و يعقوب و فرزن}دان او را تغي}}ير داده ان}}د و دي}}ني ب}}ر خالف دين اب}}راهيم ب}}ه

وجود آورده اند. پس از بيان اين مق}}دمات و تغي}}ير قبل}}ۀ6 اب}}راهيم ب}}ه دست بني اسرائيل ، آيات مربوط به تغي}}ير قبل}}ه و توج}}ه دادن مردم جهان را به قبلۀ6 ابراهيم خليل ن}}ازل می کن}}د و می فرماید: »بي خ}}ردان و نادان}}ان ب}}ر اين تغي}}ير قبل}}ه اي}}راد می گیرن}}د و می گوین}}د چ}}ه ع}}املي ب}}اعث ش}}د ك}}ه مسلمانان از قبله اي كه ب}}ه ط}}رف آن نم}}از می خواندن}}د منصرف شده اند. در جواب آن ها بگو كه مشرق و مغ}}رب مال خداست ، ه}}ر ك}}ه را بخواه}}د ب}}ه راه راس}}ت ه}}دايت می کن}}د. م}}ا ش}}ما امت مس}}لمان را ي}}ك امت معت}}دل و متوسط قرار داديم تا به رأی ساير م}}ردم الگ}}وي ح}}ق و عدالت باشيد و رسول خدا نيز ب}}راي ش}}ما نمون}}ۀ6 ح}}ق و عدالت باش}}د و م}}ا اين قبله ای را ك}}ه ت}}و ب}}ه آن توج}}ه و

که مسلمانانعقيده داشتي رسميت نداديم مگر براي این را در اعتقاد و پيروي از تو آزمايش كنيم تا بدانيم ك}}دام يك از آن ها از پيغمبر خود پيروي می کنند و در حال نماز روي پاشنۀ6 پا به طرف مسجدالحرام برمی گردن}}د. البت}}ه اين تغيير قبله ك}}اري بس مش}}كل و س}}نگين اس}}ت مگ}}ر براي كساني كه خدا آن ها را هدايت كرده است. خداون}}د با تغيير قبله نمي خواهد كه ايمان شما را ضايع كند، خدا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره183

نسبت به مردم رئوف و مهربان است . ما خود ديديم ك}}ه چگونه به انتظار تغيير قبله روي به س}}وي آس}}مان داري و روي خود را اين طرف و آن طرف می گ}}ردانی . ت}}و را

گردانيم. رويبه سوي قبله اي كه آن را پسنديده اي برمي خود را به طرف مسجدالحرام كن و هر جا بودي}}د ب}}ه آن ط}}رف رو آوري}}د. اه}}ل كت}}اب هم از طري}}ق كت}}اب خ}}ود می دانند كه تغيير قبل}}ه ح}}ق اس}}ت ، از ط}}رف پروردگ}}ار آمده و خداوند از اعمال آن ها غاف}}ل نيس}}ت . اگ}}ر ب}}راي اهل كتاب ه}}زاران دلي}}ل و معج}}زه بي}}اوري، از قبل}}ۀ6 ت}}و پيروي نمی کنند، ت}}و هم از قبل}}ۀ6 آن ه}}ا پ}}يروي نخ}}واهي كرد. هيچ گروهي از قبلۀ6 گروهي ديگر پيروي نمی کنند. تو اگر بعد از آگاهي به حكمت تغيير قبله از قبل}}ۀ6 آن ه}}ا پ}}يروي ك}}ني، ظ}}الم خ}}واهي ب}}ود. كس}}اني ك}}ه كت}}اب آس}}ماني دارن}}د ب}}ه حق}}انيت تغي}}ير قبل}}ه آگ}}اهي دارن}}د. چنانكه فرزندان خود را مي شناس}}ند اين دين را ب}}ه ح}}ق می شناس}}}ند، وليكن ع}}}ده اي از آن ه}}}ا ح}}}ق را كتم}}}ان

که آگاهي دارند حق همان دستوراتي استمی کنند با این كه از جانب پروردگار به تو می رسد. مب}}ادا در حق گ}}ویي شك و شبهه داشته باشي . هر گروهي هدفي دارن}}د ك}}ه آن را قبلۀ6 خود قرار داده اند. همۀ6 شما به سوي كارهاي خير سرعت كنيد. هر جا باشيد خداوند ش}}ما را از مس}}ير خيرخواهي يك جا جمع می کند كه خداون}}د ب}}ه ه}}ر ك}}اري توانا است . از هر جا بيرون آمدي و در هر جا ب}}ودي، ب}}ه ط}}رف مس}}جدالحرام رو كن. همچ}}نين امت ت}}و ه}}ر ج}}ا بودند و از هر جا خارج شدند به ط}}رف مس}}جدالحرام رو آورند. مبادا اهل كتاب و ساير مردم در اثر تغي}}ير، قبل}}ۀ6 شما را محكوم كنند و تغيير قبله را غ}}يرمنطقي بدانن}}د، مگر ستم كاران از آن ها كه بدون دليل سخن می گویند و عمل می کنند. به آن ها اعتنا نكن، ب}}ه خ}}دا توج}}ه داش}}ته باش . می خواهم از طريق اين تغيير قبل}}ه نعمت خ}}ود را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره184

بر شما كامل كنم ش}}ايد از اين راه ب}}ه دين خ}}دا ه}}دايت شويد همچنانكه از مس}}ير اين قبل}}ه پيغم}}بري ب}}ه س}}وي شما فرستادم تا آيات ما را بر شما تالوت كند و ش}ما را پاك نمايد، كتاب و حكمت به شما بياموزد و چيزهايي كه نمی دانید به شما تعليم دهد. پس به ياد من باشيد ت}}ا ب}}ه ي}}اد ش}}ما باش}}م . ح}}ق م}}را منظ}}ور بداري}}د و نعمت م}}را

كفران نكنيد.« تغيير قبله

مربوط به تغيير قبل}}ه152 تا 142اين آيات از شمارۀ6 است .

نكات جالب توجه در اين آيات : اول: دلي}}ل تغي}}ير قبل}}ه و اع}}تراض بي خ}}ردان ب}}ر اين

تغيير قبله است . دوم : تغي}}}}ير جهت از مسجداالقص}}}}ي ب}}}}ه ط}}}}رف مسجدالحرام، حركت در خط مستقيم ب}}ه س}}وي اعت}}دال

فكري و مكتبي شناخته شده . سوم: تغيير قبله آزمايش}}ي ب}ود ب}راي پ}}يروان واقعي

رسول خدا. چهارم: مسجدالحرام در نظر رسول خدا قبل}}ۀ6 واقعي و حقيقي بود كه رسول خ}}دا آن را ب}}راي امت مس}}لمان

پسنديده بودند. پنجم : ت}}ا م}}ردم در منط}}ق ب}}ه دلي}}ل عقلي و در عم}}ل

طالب كارهاي خير نشوند، وحدت پيدا نمی کنند. شش}}}م: اه}}}ل كت}}}اب از طري}}}ق كت}}}اب و دين خ}}}ود می دانستند كه تغيير قبل}}ه ح}}ق اس}}ت وليكن اين ح}}ق را

كتمان می کردند. هفتم: اگر مسلمانان مسجدالحرام را قبلۀ6 خ}}ود ق}}رار نمی دادن}}د، از نظ}}ر اه}}ل كت}}اب و از نظ}}ر علم و دانش محكوم می شدند و از مكتب واليت و تربيت اه}}ل ال}}بيت

محروم بودند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره185

در اطراف بحث اول و دوم می گوییم خداون}}د كس}}اني را كه در قول و عمل تابع دليل عقلي و منطقي نيستند سفيه می داند. يهوديان و مسلماناني كه معاصر رس}}ول خدا بودند، پس از آنك}}ه اعتق}}اد ب}}ه رس}}الت پيغم}}بر پي}}دا كردند جايز نبود كه به تغيير قبله ايراد و اعتراض داشته باش}}ند، زي}}را مس}}لمانانی ك}}ه پيغم}}بر را رس}}ول خ}}دا می دانستند گرچه جاهل به تغيير قبله بودند، وليكن الزم بود كه تغيير قبله را وحي الهي بدانند و اع}}تراض نكنن}}د و اما يهوديان از طريق كتاب خ}}ود پيغم}}بر اس}}الم را ب}}ه حقانيت می شناختند و می دانستند ك}}ه تغي}}ير قبل}}ه روي آوردن به قبلۀ6 ابراهيم است . بن}}ابراين، اع}}تراض ه}}ر دو طايف}}ه س}}فيهانه و جاهالن}}ه ب}}وده اس}}ت ، زي}}را از نظ}}ر مس}}لمانان گرچ}}ه از حكمت تغي}}ير قبل}}ه بي خ}}بر بودن}}د وليكن اعتراض آن ها برخالف اعتقاد ب}}ه رس}}الت پيغم}}بر بود. و اما يهوديان ب}}ر خالف من}}درجات کتاب ه}}ای دي}}ني خود و بر خالف اعتقاد به حضرت اب}}راهيم خلي}}ل س}}خن گفتند، زيرا قبلۀ6 اصلي و اساسي قبلۀ6 حضرت اب}}راهيم است. پس اعتراض هر دو طايف}}ه خالف منط}}ق عق}}ل و

سفيهانه بوده است . و ام}}ا دلي}}ل تغي}}ير قبل}}ه و ن}}ام گ}}ذاري آن ب}}ه عن}}وان ص}}راط مس}}تقيم از اين جهت اس}}ت ك}}ه اولين قبل}}ه و اولين خان}}ه ك}}ه از ابت}}داي ت}}اريخ و ط}}ول ت}}اريخ هم}}راه بشريت به وجود آمده مسجدالحرام ب}}وده اس}}ت. ح}}ركت در مسير مسجدالحرام و توج}}ه ب}}ه اين قبل}}ه، ح}}ركت در مسير تاريخ و حركت در مسير اب}}راهيم خلي}}ل و تم}}امي پيغمبران است . انحراف بني اسرائيل از مسجدالحرام به بيت المقدس و به وجود آوردن قبلۀ6 جدا از قبل}}ۀ6 ت}}اريخ ، كناره گيري از اين خ}}ط مس}}تقيم ب}}وده اس}}ت، زي}}را دين خدا كه به وسیلۀ6 تمامي پيغمبران به بشريت ابالغ شده ، بر يك اصول اعتقادي و عملي استوار شده كه هم}}ه ج}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره186

بين انس}}ان های ت}}اريخ وح}}دت فك}}ري و عملي ب}}ه وج}}ود می آورد. اين وحدت همان اصل توحيد است كه بش}}ريت را ب}}ه ص}}ورت ي}}ك ك}}اروان از ي}}ك خ}}ط ب}}ه س}}وي خ}}دا و تكام}}ل س}}وق می ده}}د. اين اص}}ول اعتق}}ادي و عملي عبارت اس}}ت از توحي}}د، نب}}وت ، قي}}امت و عم}}ل ص}}الح و يكي از اص}}ول عملي دين خ}}دا همين قبل}}ه اس}}ت ك}}ه بايستي تمامي مردم به سوي يك قبله توجه پيدا كنند تا بين آن ها وحدت عملي به وجود آيد. انحراف از يك چنين قبله اي باعث شكاف و اختالف بين افراد بش}}ر می گ}}ردد و اين اختالف بر خالف اصل توحيد است ك}}ه ب}}ه وس}}یلۀ6 تمامي پيغمبران ابالغ شده. بن}}ابراين، تم}}امي انس}}ان ها ك}}}ه در خ}}}ط اب}}}راهيم و در خ}}}ط ن}}}وح و آدم متوج}}}ه مسجدالحرام بوده اند، در خ}}ط توحي}}د بوده ان}}د. انح}}راف بني اسرائيل از اين خط به سوي يك قبلۀ6 ديگر، انح}}راف از خط مستقيم شناخته شده كه تغي}}ير قبل}}ۀ6 اس}}رائيلي به طرف مسجدالحرام، رجعت از انحراف به ط}رف خ}ط مس}}تقيم يع}}ني هم}}ان قبل}}ۀ6 اب}}راهيم و قبل}}ۀ6 پيغم}}بران

است. ب}}ه همين مناس}}بت ، خداون}}د تغي}}ير قبل}}ه را ب}}ه ط}}رف مس}}}جدالحرام ه}}}دايت ب}}}ه ص}}}راط مس}}}تقيم مع}}}رفي

ناگفت}}ه 45 يهدي من يشاء الي صراط مس}}تقيم.فرموده : نماند كه منظور از صراط مسقيم ، ه}}دايت افك}}ار م}}ردم به يك مكتب معتدل و هدف معتدل است، يعني انسان ها از مسير مسجدالحرام به يك مكتبي هدايت می شوند كه در آن مكتب ب}}ه اعت}}دال فك}}ري و عقي}}ده اي و علمي و الهي می رس}}ند. ک}}امل ترین انس}}ان ها، پيغم}}بر اس}}الم و پيشوايان معصوم، از اوالد اسماعيل ، فرزند ابراهيم، به وجود می آیند كه می توانند دين كامل خدا را براي م}}ردم ظاهر س}}ازند. بن}}ابراين، ه}}دايت ب}}ه ص}}راط مس}}تقيم از

. 142. بقره، 4545

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره187

طريق آشنایي به مكتب آن ها ممكن اس}}ت ن}}ه از مك}}اتبديگر.

و اما مطلب سوم و چهارم. اوال رس}}ول خ}}دا ب}}ر پاي}}ۀ6 علم و دانش}}ي ك}}ه در ط}}ول م}}دت چه}}ل س}}ال پيش از بعثت ، از تفكرات و روابط قبلي آموخته بود، می دانست كه در دين خدا قبلۀ6 واقعي همان مسجدالحرام است كه همراه بشريت در تاريخ به وجود آمده. در انتظار بود ك}}ه خداوند دستوري بدهد تا بر اثر آن دستور، مس}}جدالحرام

قد ن}}ريقبلۀ6 رسمي مسلمانان باشد. خداوند در جملۀ6 » از اين انتظار خبر می دهد و می فرماید:46«تقلب وجهک

ما مي بينيم كه چگونه رو به سوي آسمان داري تا ب}}راي تغيير قبله دستور برس}}د و اين}}ك ت}}و را ب}}ه س}}وي هم}}ان

گردانيم كه آن را پسنديده ايد. قبله اي برمي خ}}ردان گم}}ان كردن}}د ك}}ه اين تغي}}ير قبل}}ه،بعضي از بي

روي تعص}}ب ق}}ومي و مخ}}الفت فرزن}}دان اس}}ماعيل ب}}ا فرزن}}دان اس}}حاق ب}}وده ك}}ه رس}}ول خ}}دا ماي}}ل نب}}ود افتخارات ملت يهود را زنده نگاه دارد و افتخارات ع}}رب را از بين ببرد. آن ها نمی دانند كه كليۀ6 اعمال و تفكرات رسول خدا از تعصب و جاهليت به دور است بلك}}ه او ب}}ه پيروي از س}}نت خ}}دا و واقعيت ت}}اريخ ك}}ه مس}}جدالحرام قبلۀ6 پيغمبران و قبلۀ6 ابراهيم خلي}}ل ب}}وده ، دوس}}ت دارد كه قبلۀ6 ابراهيم خليل را زنده كن}}د و م}}ردم را در مس}}ير قبلۀ6 واقعي و قبلۀ6 ت}}اريخي ق}}رار ده}}د. بن}}ابراين ، نظ}}ر رسول خدا روي واقعيت تاريخ است نه روي تعصب ، بلكه ملت يهود بودند كه روي رقابت با اوالد اس}}ماعيل قبل}}ۀ6 او و قبل}}}}ۀ6 اب}}}}راهيم را ع}}}}وض كردن}}}}د و در مقاب}}}}ل مسجداالقص}}ي ب}}ه وج}}ود آوردن}}د. پيغم}}بر اس}}الم ك}}ه از جانب خدا مأموريت دارد يك دين كامل واقعي ب}}ه وج}}ود

.144. بقره، 4646

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره188

آورد، واجب اس}}ت ك}}ه م}}ردم را در مس}}ير هم}}ان قبل}}ۀ6واقعي قرار دهد.

در قس}}مت پنجم از اين آي}}ات، خداون}}د رم}}ز پي}}دايش وحدت و يگانگي انسان ها را بيان می کند. در ابتدای آي}}ۀ6 شريفه می فرماید: هر طايفه از انسان ها ه}}دف معين و قبل}}ۀ6 مشخص}}ي دارن}}د ك}}ه ب}}ه س}}وي قبل}}ۀ6 خ}}ود جهت

ک}}ه تع}}دد قبله ه}}ا و ه}}دف ها ماي}}ۀ6گرفته اند. نظ}}ر ب}}ه این تفرقه و اختالف آن ه}}ا ش}}ده و در اين تفرق}}ه و اختالف تقصيري ندارند بلك}}ه از قص}}ور آن ه}}ا پي}}دا ش}}ده اس}}ت ، خداوند يك قانون كلي و عملي در اختيار آن ها می گذارد ت}}ا ب}}ا رع}}ايت آن ، اختالف و تفرق}}ه از مي}}ان ب}}رود و در جامعۀ6 بشریت وحدت و اتح}}اد ب}}ه وج}}ود آي}}د. آن قاع}}ده

است ك}}ه خداون}}د ب}}ه هم}}ۀ6 47 «فاستبقوا الخيراتجملۀ6 » انس}}ان ها دس}}تور می ده}}د ك}}ه از ك}}ار خ}}ير و عم}}ل ني}}ك استقبال كنند. خيرخواهي صفتي است ك}}ه اگ}}ر تم}}امي مردم در هر كجا كه هس}}تند آن را رع}}ايت كنن}}د و ك}}ار و فعاليت خود را از طريق خيرخواهي ش}}روع نماين}}د، اين خيرخواهي تمام مردم ك}}رۀ6 زمين را در ي}}ك جهت و ي}}ك خط به سوي خدا قرار می دهد. خيرخواهي صفتي است كه تمامي م}}ردم ، ب}}ا وج}}دان خ}}ود آن را درك می کنن}}د و احتي}}اج ب}}ه معلم ندارن}}د. هرج}}ا دو نف}}ر انس}}اني ك}}ه در بياب}}ان ي}}ا جنگ}}ل زن}}دگي كنن}}د، مع}}ني خ}}يرخواهي را می دانن}}د و می فهمن}}د ك}}ه فع}}اليت خ}}ود را بايس}}تي از طريق همك}}اري و هم}}راهي آغ}}از كنن}}د و هرگ}}اه يكي از آن ها تصميم بگيرد كه به ديگري خيانت كند، می دان}}د ك}}ه برخالف قاع}}دۀ6 خ}}يرخواهي عم}}ل ك}}رده اس}}ت، بلك}}ه او

ط}}وروظيفه دارد كه به ب}}رادر خ}}ود خ}}دمت كن}}د. و همين كسي كه با چشمۀ6 آبي روب}رو ش}ده و ي}ا منب}}ع ث}روت و نعمتي را به دست آورده است مي فهمد كه بايس}}تي آب

. 148. بقره، 4747

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره189

و غ}ذا را در اختي}}ار تش}}نگان و گرس}نگان بگ}}ذارد. و ب}از هم}}ان خ}}يرخواهي انس}}ان ها را وادار می کن}}د ك}}ه ب}}ه راهنمایي راهنمايان طريقۀ6 توحيد اح}}ترام بگذارن}}د و از آن ه}}ا پ}}يروي كنن}}د و همين خ}}يرخواهي انس}}ان ها را از طريق اطاعت اولياء خدا در خط به س}}وي خ}}دا و توحي}}د

«فاس}تبقوا الخ}}يرات ق}رار می ده}د؛ ل}ذا پس از جمل}ۀ6 » ذكر می کن}}د ك}}ه اين خ}}يرخواهي ش}}ما را ب}}ه س}}وي خ}}دا می ب}}رد و ب}}ه او رج}}وع می ده}}د. مثال اگ}}ر تم}}ام م}}ردم تصميم بگيرند كه راست بگويند، خيرخواهي آن ه}}ا را ب}}ه راس}}ت گويی وادار می کن}}د و از دروغ ب}}ازمی دارد. همين راستگویي و ترك دروغ، كافي است ك}}ه وح}}دت جه}}اني در خط توحيد به وجود آورد. مثال وق}}تي ام}}ر داي}}ر ش}}ود بين كمك به انسان ها و يا واگذار ك}}ردن و ض}}رر زدن ب}}ه آن ها، معناي خيرخواهي اين است كه به يك}}ديگر خ}}دمت كنند تا بين آن ها تعاون و همكاري به وجود آي}}د و از اين تعاون، محبت و عالقه با يكديگر پيدا كنند و اگر امر داير ش}}ود بين تفرق}}ه و ج}}دایي و ي}}ا وح}}دت و همك}}اري ، خيرخواهي آن ها را وادار می کند ك}}ه وح}}دت و همك}}اري را رعايت كنند و اگر امر داير شود بين ش}}كرگزاری خ}}دا و قبول حكومت او، خيرخواهي در اين است كه حكومت

ط}}وراو را قبول كنند و از كفران نعمت بپرهيزن}}د. همين در تمام مسائل خير و شر، شر را رها كنند و طرف خير را بگيرن}}د. پس اين خ}}يرخواهي ي}}ك قض}}اوت فك}}ري و وجداني تمام انسان های كرۀ6 زمين است ك}}ه خداون}}د در نه}}اد آن ه}}ا ي}}ك چ}}نين قض}}اوتي ق}}رار داده اس}}ت . ه}}ر انساني از طريق فطرت خود به خدا گرايش پيدا می کند و از او ح}}وائج خ}}ود را می طلب}}د. اين طلب ح}}وائج ، ب}}ه وسیلۀ6 راهنمايان آسماني تكامل پيدا می کن}}د و آن ه}}ا را به زن}}دگي بهش}}تي نائ}}ل می گردان}}د. ب}}ا اين حس}}اب ب}}ه دنبالۀ6 جمالت صدر آيه كه می گوید: هر ط}}ايفه اي جه}}تي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره190

گردان}}د ك}}هدارند كه خدا آن ها را به س}}وي آن جهت برمي مالك تفرق}}ه و اختالف اس}}ت، ذي}}ل آي}}ه ماي}}ۀ6 وح}}دت

که خداون}}د ه}}ر ط}}ايفه اي را ب}}ه ه}}دفمی شود. دليل این گرداند اين است ك}}ه ه}}ر ط}}ایفه ای و هركس}}يخود برمي

که خالفبايد هدف و عقيدۀ6 خود را محترم بشمارد تا این آن عقي}}ده ب}}رايش ث}}ابت ش}}ود. مثال بت پرس}}ت بايس}}تي عقي}}دۀ6 خ}}ود را ب}}ه بت ادام}}ه ده}}د ت}}ا وق}}تي ك}}ه بدان}}د بت پرستي غلط است بايد خداپرست ش}}ود. اگ}}ر قب}}ل از پي}}دايش عق}}ل خداپرس}}تي ، بت پرس}}تي را ت}}رك كن}}د، در بي عقيده اي ق}}رار می گ}}یرد ك}}ه ب}}ه معن}}اي ه}}رج و م}}رج

است . ششم: خداوند براي اثبات موجوديت و خدمت كعب}}ه و س}}}بقت كعب}}}ه ب}}}ر قبل}}}ۀ6 بني اس}}}رائيل ، در اين آي}}}ات وصیت های ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب را به فرزندان خود تذكر می دهد كه اين چهار نف}}ر ك}}ه آب}}اء و اجداد اصلي دودم}}ان بني اس}}رائيل و پايه گ}}ذاران توحي}}د بودن}}}د، فرزن}}دان خ}}}ود را ب}}ه رع}}ايت كعب}}}ه و حف}}}ظ موجوديت آن س}}فارش كردن}}د. از اين وص}}یت ها معل}}وم می شود ك}}ه كعب}}ه و مراس}}م آن يكي از ارك}}ان اساس}}ي دين خدا بوده كه در تاريخ به وسیلۀ6 پيغمبران خدا ظاهر گرديده است . پيغمبران گرچه در زمان های مختل}}ف و از نقاط متفاوت جهان به وجود آم}}ده و از يك}}ديگر فاص}}لۀ6

ک}}ه هم}}ۀ6زم}}اني و مك}}اني داش}}ته اند، وليكن از نظ}}ر این وس}یلۀ6 خ}دا ب}هآن ها از ي}ك مكتب ب}ه وج}ود آم}ده و ب}ه

ه}}}دايت م}}}ردم م}}}أمور ش}}}ده اند، در دين و دع}}}وت و قانون گذاري با يكديگر اختالف نداشته اند و م}}ردم را ب}}ه

يك راه و به يك روش دعوت كرده اند. از مسائل اساسي دع}}وت انبي}}اء، دع}}وت ب}}ه وح}}دت و اتحاد در ميان مردم بوده كه به نام اصل توحي}}د ش}}ناخته شده است. توحيد به معن}}اي يكي ك}}ردن و واح}}د نم}}ودن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره191

تمامي م}ردم اس}ت در مس}}ير ح}ركت ب}ه س}وي خداون}د متعال . يگانه عاملي ك}}ه می توان}}د انس}}ان ها را در ط}}ول تاريخ وحدت دهد و تفرق}}ه و اختالف را برط}}رف س}}ازد، حركت علمي و عملي مردم در خ}}ط ب}}ه س}}وي وح}}دت و يگانگي و حركت به سوي الل}}ه اس}}ت. ح}}ركت ب}}ه س}}وي خداوند تبارك و تعالي وح}}دت علمي و فك}}ري ب}}ه وج}}ود می آورد و خ}}}يرخواهي براس}}}اس علم و دانش وح}}}دت عملي می سازد و بعد از پيدايش وح}}دت ، رحمت و نعمت خدا به سوي انسان ها سرازير می گردد. خداوند تبارك و تعالي از صلب ابراهيم خليل دو ت}}يرۀ6 واليت و نب}}وت ب}}ه وج}}ود آورد ك}}ه اين دو ت}}يره يكي ماي}}ۀ6 دع}}وت و ديگ}}ري مايۀ6 ضبط انسان ها در طول تاريخ می شود ت}}ا در نتيج}}ۀ6 اين دعوت، وحدت بشري در پناه حكومت الهي به وج}}ود

آيد. هایي هستند كه با تقوا و سيادتمظاهر واليت، انسان

خ}}ود می توانن}}د ماي}}ۀ6 ض}}بط انس}}ان ها و جلب آن ه}}ا ب}}ه واليت خدا شوند. اولين عامل مظهر واليت خدا حض}}رت ابراهيم خليل است ك}}ه وج}}ودش مظه}}ر علم و دانش و خ}}ير و ب}}ركت و رحمت و نعمت ب}}ود. خداون}}د در مس}}ير تكامل علمي و عملي، ايشان را تا مقام واليت و امامت ب}}اال ب}}رد. ام}}امت در اينج}}ا هم}}ان مظه}}ريت س}}يادت و برك}}ات الهي اس}}ت. نقش واليت و ام}}امت مانن}}د كعب}}ه است كه مردم را در محور خود نگهداري می کند و نقش نبوت مانند ميقات گاه و راه های ح}}ركت ب}}ه س}}وي ح}}رم است ك}}ه م}}ردم را از اط}}راف و اكن}}اف ع}}الم ب}}ه س}}وي دايرۀ6 واليت الهي حركت می دهد. خداوند اين دو منصب را ابتدا به شخص حضرت ابراهيم عنايت كرد ك}}ه ايش}}ان ابتدا توانس}}تند در مراح}}ل نب}}وت و رس}}الت خ}}ود، م}}ردم بابل و فلسطين و شامات را به سوي خدا دعوت كنند و ضمن اين دعوت كه تكامل وجودي از رسالت به خليليت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره192

جا به مقام امامت پي}}دا كردن}}د، در مق}}ام واليت وو از آن امامت سمت ضبط انس}}ان ها را در ح}}وزۀ6 حك}}ومت خ}}ود پيدا نمودند. ح}}وزۀ6 واليت و ام}}امت مانن}}د مرك}}ز ق}}درت است كه آن مركز، عرش خدا و مقر فرماندهي خداست و حوزۀ6 نبوت ، سازمان دع}}وت انس}}ان ها و ح}}ركت دادن آن ه}}ا ب}}ه مرك}}ز واليت و حك}}ومت خداس}}ت. روي همين حساب ، دو پس}}ت فرمان}}دهي و دع}}وت ب}}ه س}}وي آن ، در وجود حضرت ابراهيم خليل جم}}ع ش}}د. خداون}}د تب}}ارك و تعالي از صلب او دو تيره از انسان ها ب}}ه وج}}ود آورد ت}}ا يكي از آن ها شاغل پست فرماندهي و محل حك}}ومت او

ها به سويباشد، آن ديگري شاغل دعوت و حركت انسان آن مرك}}ز. و در اينج}}ا خداون}}د ب}}راي تجم}}ع و اجتم}}اع انسان ها حرم و كعبه را به وجود آورد ت}}ا انس}}ان ها را از اطراف عالم به سوي ح}}رم و از طري}}ق ح}}رم ب}}ه س}}وي اهل حرم كه مظاهر قدرت او هستند مرب}}وط س}}ازد. در اين رابطه اوالد اسماعيل م}}أموريت حف}}ظ انس}}ان ها را در حرم خدا عهده دار شدند تا زم}}اني ك}}ه آخ}}رين مظه}}ر علم و قدرت خدا يعني پيغم}}بر خ}}اتم و ائم}}ۀ6 اطه}}ار ب}}ه

وجود آيد. همه جا خداوند به وسیلۀ6 پيغمبران از صلب اس}}حاق و اسماعيل ، از وجود آن پيغمبر و ائمه خبر داد و م}}ردم را در انتظ}}ار ظه}}ور آن انس}}ان های كام}}ل ق}}رار داد. اوالد اسحاق و اسماعيل هركدام سعي داشتند كه آن پيغم}}بر خ}}اتم را ب}}ه خ}}ود مرب}}وط س}}ازند. اوالد اس}}ماعيل آن پيغمبر را از دودمان خود می دانستند و اوالد اس}}حاق در طول مدت تاريخ تبليغ كردند ك}ه آن پيغم}بر از فرزن}دان اسحاق است تا جایي كه براساس آنچه در انجي}}ل برناب}}ا

ک}}هنوش}}ته ش}}ده اس}}ت ، حض}}رت عيس}}ي را ب}}ه ج}}رم این می گوید پيغمبر خاتم از ص}}لب اس}}ماعيل اس}}ت محك}}وم نمودند. پس به اين دليل كه تمامي فرزندان اب}}راهيم از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره193

دو تيرۀ6 اسماعيل و اس}}حاق ب}}ه وج}}ود حض}}رت اب}}راهيم افتخار داشته اند، الزم بوده است ك}}ه دين و س}}نت او را در مي}}ان خ}}ود زن}}ده بدارن}}د ك}}ه از بزرگ ت}}رین س}}نت او مراس}}م حج ب}}وده اس}}ت. اب}}راهيم اهليت خ}}ود را در آن س}رزمين ب}ه خ}}دا س}}پرده اس}ت. اه}}ل كت}}اب از يه}}ود و نصارا ب}}ه قبل}}ۀ6 اب}}راهيم خلي}}ل آگ}}اهي و آش}}نایي كام}}ل داش}}تند و موظ}}ف بودن}}د ك}}ه آن قبل}}ه را ب}}ه رس}}ميت بشناسد. پس آن ها با تغيير قبله به ط}}رف بيت المق}}دس و اصرار بر آن مراسم، حق قبلۀ6 ابراهيم خليل را كتمان كردن}}}د و آن را ض}}}ايع گذاش}}}تند. ب}}}ر پاي}}}ۀ6 اين مطلب،

که قبل}}ۀ6 اب}}راهيم خلي}}لبني اسرائيل محكوم بودند از این را تغي}}ير دادن}}د و آن را در ت}}اريخ ب}}ه دس}}ت فراموش}}ي سپردند و اگر مسلمانان هم مانند آن ه}}ا اين ح}}ق ب}}زرگ را ضايع می گذاش}}تند، مانن}}د آن ه}}ا در دادگاه ه}}ای علم و

تر راتر و ج}}امعانصاف محكوم می ش}}دند ك}}ه قبل}}ۀ6 ك}}امل رها كرده و از سنت پيغمبر بزرگي مانند اب}}راهيم خلي}}ل

منحرف شده اند. نكت}}ۀ6 هفتم مرب}}وط ب}}ه خ}}واهش اب}}راهيم خلي}}ل از خداوند متعال است كه می گوید: پروردگارا، از نسل من امت مس}}لماني ب}}ه وج}}ود آور. در مي}}ان امت مس}}لمان پيغمبري از خودشان مبع}}وث كن ت}}ا آي}}ات ت}}و را ب}}ه رأی آن ها تالوت كند و آن ها را از گناه و معصيت پاك نمايد و به آن ها كتاب و حكمت بياموزد. ابراهيم هنگام ايراد اين جمالت و هنگ}}ام ي}}ك چ}}نين تقاض}}اها و خواهش ه}}ا در حاالتي قرار گرفته كه آيندۀ6 امت خود از فرزن}}دان خ}}ود را می بین}}}د و می شناس}}}د و می دان}}}د ك}}}ه خ}}}ود او و فرزندانش بر دين حنيف اسالم به دنيا می آیند و از دني}}ا می روند. معناي اسالم و مسلماني و اب}}ديت دين اس}}الم را به رهبري خود و فرزندان خود می شناسد و براي بقا و دوام دين اسالم از خداوند متعال تقاضا می کند ك}}ه در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره194

ميان اين امت پيغمبراني به وجود آورد و كتاب و حكمتبه آن ها بياموزد.

در برابر خواهش حض}}رت اب}}راهيم، خداون}}د متع}}ال در طول تاريخ از نس}}ل دو فرزن}د او، اس}ماعيل و اس}حاق، پيغمبراني و راهنماياني در دو تيرۀ6 عرب و بني اسرائيل به وجود آورده كه توانسته اند مكتب ح}}ق و ع}}دالت را در ارتباط با خدا و كلمۀ6 توحيد پرورش دهند و زمينۀ6 ظهور پيغم}}بري مانن}}د حض}}رت خ}}اتم و كت}}ابي مانن}}د ق}}رآن را فراهم سازند. فرزندان حضرت اسماعيل در طول مدت تاريخ از ظهور ابراهيم ت}ا پيغم}بر اس}الم هري}ك مش}}عل هدايت در ت}}اريخ ع}}رب و در س}}رزمين ح}}رم خ}}دا و مك}}ۀ6 معظمه بوده اند كه توانستند س}}نت اب}}راهيم خلي}}ل را در مناسك حج و احترام به خانۀ6 خدا حفظ كنند. آبا و اج}}داد حضرت رسول اكرم تا زمان حضرت اب}}راهيم از س}}ادات بزرگ ح}}رم ب}ه ش}مار آمده ان}د ك}}ه هري}ك از آنه}}ا پ}رچم

را درال ال}}ه اال الل}}}ه« توحي}}}د را برافراش}}ته و كلم}}}ۀ6 » ارتب}}اط ب}}ا عقاي}}د و افك}}ار م}}ردم پ}}رورش داده ان}}د و اس}}تقالل ح}}رم خ}}دا را در ش}}عاع كلم}}ۀ6 توحي}}د حف}}ظ

نموده اند. داس}}تان حمل}}ۀ6 ابره}}ه ب}}ه خان}}ۀ6 خ}}دا و كيفيت دف}}اع عبدالمطلب از خانۀ6 خدا كه ابره}}ه را در حمل}}ه ب}}ه خان}}ۀ6 خدا در جنگ با خدا قرار می دهد، مش}}عر ب}}ه همين كلم}}ۀ6 توحيد است كه به او می گوید: من صاحب شترها هس}}تم و اين خانه نيز صاحبي دارد كه تو با او در جن}}گ هس}}تي و او از خانۀ6 خود دفاع خواهد كرد. حض}}رت عب}}دالمطلب درست مانند يك پيغم}بر ب}ه خ}داي خ}}ود ايم}ان داش}ته و

که خداوند متع}}ال حاف}}ظآگاهي كامل داشته است بر این دين و ح}}رم و س}}نت اب}}راهيم خلي}}ل خواه}}د ب}}ود. پس پيغمبران بني اسرائيل و بزرگان عرب از اوالد اسماعيل هري}}ك ب}}ه نوب}}ۀ6 خ}}ود بش}}ريت را ه}}دايت ك}}رده و تعليم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره195

داده ان}}د ت}}ا توانس}}ته اند ي}}ك جامع}}ۀ6 توحي}}دي و ي}}ك امت مسلمان به وج}}ود آورن}}د. اص}}ل اساس}}ي و ماي}}ۀ6 توحي}}د اجتم}}اعي م}}ردم در مس}}جدالحرام و انج}}ام مناس}}ك حج است كه گفتيم توحيد به معناي وحدت دادن ب}}ه م}}ردم و جمع كردن آن ها در اطراف خانۀ6 خداست ت}}ا اين وح}}دت شكل پيدا كند و مردم از طريق خانۀ6 خ}}دا ب}}ا اه}}ل خان}}ۀ6 خدا رابطه پيدا كنند و به وسیلۀ6 اهل خان}ۀ6 خ}دا آم}وزش ببينند و مانند يك كاروان از مسير علم و دانش به سوي

خدا و سعادت ابدي حركت نمايند. در انتهاي آياتي كه به تفسير آن اشاره ش}}د، در آي}}ات

خداوند اشعار می دارد كه صاحب خانه، اهل152 تا 149 خانۀ6 خود را رها نكرده و آن ها را به دس}ت ح}وادث و ب}ه دست دشمن نسپرده است و بلكه همه وقت در تاريخ در مقابل}}ه ب}}ا حمالت دي}}و جه}}ل و جب}}اران ت}}اريخ ، آن ه}}ا را حفاظت نموده ، استقالل و آزادي آن ها را حف}}ظ نم}}وده و دست تجاوزكنندگان و حمله كنندگان ب}}ه مس}}جدالحرام و اهل حرم را قطع نموده. می فرماید: »شما اهل ح}}رم و اهل دين خدا از كفار خوف و ه}}راس نداش}}ته باش}}يد. به من كه خداي شما هس}}تم اعتم}}اد پي}}دا كني}}د و ب}}ا اين اعتماد و تكيه به من با كفار بجنگي}}د و ي}}ا الاق}}ل تس}}ليم آن ه}}ا نش}}ويد و ب}}ا آن ه}}ا س}ازش نكني}د ت}ا ش}}ايد ب}ا اين اعتم}اد و تكي}}ه ب}ه خ}دا ب}ه اين حقيقت ه}دايت ش}ويد و بدانيد كه خداوند تبارك و تعالي شما را ي}}اري می کن}}د و

گرداند. همچنانك}}هشر دشمنان شما را به خود آن ها برمي براي هدايت شما پيغمبري در ميان شما مبع}}وث ك}}رد ت}}ا آيات خدا را براي شما تالوت كن}}د و ش}}ما را بپروران}}د و ص}}فات ب}}د و اخالق رذيل}}ه را از ش}}ما بزداي}}د و ب}}ه ش}}ما كت}}}}اب و حكمت بي}}}}اموزد و همچ}}}}نين مس}}}}ائلي ك}}}}ه نمی دانس}}تید و وس}}يله اي ب}}راي ش}}ما ف}}راهم نب}}ود ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره196

بدانيد. پس شما به یاد من باش}}يد ت}}ا من بت}}وانم ب}}ه ی}}ادشما باشم و حق را منظور داريد و ناسپاسي نكنيد.«

در اين دعاهاي شريفه ، مط}}الب قاب}}ل توج}}ه يكي اين است كه خداوند از طريق مسجدالحرام مردم را ب}}ا اه}}ل بيت پيغمبر ارتباط داده و در اين ارتب}}اط، نعمت خ}}ود را ب}}ر م}}ردم تم}}ام می کن}}د و آن ه}}ا را ب}}ه علم و ه}}دايت

که اگر در سرزمين مك}}ه ه}}دايت ب}}همی رساند و ديگر این وج}}ود نمی آم}}د و ب}}ه وس}}یلۀ6 پيغم}}بران تعليم}}ات پي}}دا نمی شد، اهل مكه راهي براي تفكر و تكام}}ل نداش}}تند و

براي هميشه در جهل و ناداني غوطه ور بودند. و اما مطلب اول به مناسبت اين است كه انسان ها بر پاي}}ۀ6 آگ}}اهي و دان}}ایي می توانن}}د ب}}ه نعمت واليت خ}}دا

کهبرسند و هرچه علم و دانش آن ها بيشتر باشد مثل این كلي}}د بيش}}تري در اختي}}ار دارن}}د و می توانن}}د از كميت و

که علم بيش}}تركيفيت بيشتري برخوردار شوند. دليل این و زي}}ادتر ماي}}ۀ6 جلب ث}}روت زي}}ادتر اس}}ت ، جلوافت}}ادگي انسان های عاقل و عالم ب}}ر انس}}ان های جاه}}ل و ناآگ}}اه اس}}}ت. عام}}}ل پيش}}}رفت انس}}}ان ها در اس}}}تفاده از نعمت ه}}ای خ}}دا علم و دانش آن ه}}ا اس}}ت . پس ب}}ه ه}}ر ميزان علم گسترش پيدا كند، استفاده از نعمت های خدا گسترش پيدا می کند. به همين منظور، خداوند سرزمين جه}}الت را ب}}ه مكتب علم و دانش تب}}ديل نم}}ود. و ام}}ا ه}}}دايت انس}}}ان و راه ي}}}ابي او ب}}}ه اين حقيقت ك}}}ه او می تواند در پناه خدا باش}}د و ب}}ا نص}}رت و ي}}اري خ}}دا ب}}ر كفار پيروز شود، كامال معلوم است ك}}ه خداون}}د بن}}دگان خ}}ود را ي}}اري می کن}}د و ب}}ر كف}}ار غلب}}ه می ده}}د. رم}}ز

که ه}}دفپيروزي مؤمنين بر كفار دو چيز است : يكي این كفار در زندگي فقط رسيدن ب}}ه م}}ال و ث}}روت اس}}ت و اهل ايمان مال و ثروت را براي حفظ جان می خواهند و حاضر نيستند كه جان خود را فداي م}}ال و ث}}روت كنن}}د.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره197

در اين رابطه كه مال و ثروت را از جان و انسان بيشتر دوست دارند، تالش و كوشش آن ها فقط تا جایي اس}}ت كه جان آن ها در معرض خطر قرار نمی گیرد و همين ك}}ه ديدند در مع}}رض خط}}ر ق}}رار گرفته ان}}د، مي}}دان جن}}گ را خ}}الي گذاش}}ته ف}}رار می کنن}}د. پس تالش كف}}ار ت}}ا م}}رز رسيدن به مال و ثروت و حفظ جان اس}}ت ، وليكن اه}}ل ايم}}ان حي}}ات و خوش}}بختي خ}}ود را در آن س}}وي م}}ال و ثروت و آن سوي حيات و زندگي می دانند ك}}ه س}}عادت و خوشبختي پس از ب}}ذل م}}ال و ج}}ان ب}}راي آن ه}}ا ش}}روع می شود. پس مؤمنين می دانند كه تا مال و ج}}ان را ره}}ا نكنند ب}ه س}}عادت و خوش}بختي نمی رس}}ند. م}}ال و ج}}ان براي آن ها پل عبور به زن}}دگي اس}}ت. می کوش}}ند ك}}ه از اين پل عبور كنند، وليكن تالش كفار فقط تا رسيدن به

ک}}ه ب}}راي م}}ال و ج}}انمال و ج}}ان اس}}ت و ب}}ه محض این احساس خطر كنند، جنگ را رها می کنن}}د و پ}}ا ب}}ه ف}}رار می گذارن}}}د. پس روي قاع}}}دۀ6 عقلي و رواني، ن}}}يروي مؤمن چندين برابر نيروي كافر اس}}ت. عالوه خداون}}د او را ياري می کند. احس}}اس نص}}رت و ي}}اري خ}}دا در ت}}اريخ مبارزات اهل ايمان كامال مشهود است . اه}}ل ايم}}ان ك}}ه در رأس آن ها پيغمبران بوده اند، هم}}ه ج}}ا در قي}}ام خ}}ود متكي به خدا بوده و به هيچ قدرتي سواي خدا وابستگي پيدا نكردند. در احاديث وارده مربوط به قي}}ام پيغم}}بران گفته شده است كه خداون}}د ه}}ر پيغم}}بري را ك}}ه م}}أمور مبارزه با كفار می ک}}رد، درب}}ارۀ6 چن}}د م}}اده ق}}انون از او

که شرك به خدا نياورد وعهد و پيمان می گرفت. اول این ک}}ه خل}}عهمه وقت در انتظار فرمان خ}}دا باش}}د. دوم این

انداد كند، يعني وابستگي به هيچ ق}}درتي س}}واي ق}}درت خ}}دا نداش}}ته باش}}د. بزرگ ت}}رین مظ}}اهر نص}}رت خداون}}د متعال داستان موسي و فرعون است كه در اين داستان خداون}}د حض}}رت موس}}ي را در بياب}}ان ب}}ا هم}}ان عص}}اي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره198

ش}}باني م}}أمور مب}}ارزه ب}}ا فرع}}ون می کن}}د. فرع}}ون آن ابرقدرت زمان كه مجه}}ز ب}}ه آن هم}}ه تجه}}يزات و ارتش است. موسي آن چوپان بي ياور و بي لشكر ك}}ه در تالش تهيۀ6 آتش براي گرم كردن زن خود در حال زايمان است م}}أمور می ش}}ود ك}}ه ب}}ه س}}وي فرع}}ون ب}}رود؛ م}}أمور می شود كه يك عده بني اسرائيلي وابسته به خ}}ود را ك}ه در نه}}}ايت ذلت و زب}}وني زي}}ر س}}}لطۀ6 فرع}}ون ق}}}رار گرفته اند نجات بدهد و ب}}ا آن ه}}ا ي}}ك دولت مس}}تقلي ب}}ه وجود آورد تا بتوانند روي پاي خود بايستند و ب}}ه زن}}دگي ادامه دهند. موسي به دربار فرعون می رود و با فرعون به مبارزه برميخيزد و او را دعوت به خ}}دا نم}}وده. آزادي بني اسرائيل را از او می طلبد و می گوید خدا مرا م}}أمور كرده است كه فرزندان ابراهيم را كه تو آن ها را بن}}ده و بردۀ6 خ}}ود ق}}رار داده اي از اين ب}}رد گي و ذلت بره}}انم و آن ها را به آزادي برسانم. ي}}ك چوپ}}ان بياب}}اني در براب}}ر قدرت زمان چگونه توانس}ت آن ق}درت را بكوب}د و ق}وم خود را از اسارت و بردگي برهاند. خداون}}د ابت}}دا روحی}}ۀ6 فرع}}ون را در براب}}ر روحي}}ۀ6 او ض}}عيف ك}}رد و ب}}ا آن معجزات و آيات عجيب، فرعون و اقوام او را ب}}ه ض}}عف و ذلت كشانيد. ساحرها و اب}}زار س}}حري آن ه}}ا را از بين برده و همه آن ه}}ا را ب}}ه آن كيفيت عجيب در دري}}ا غ}}رق كرد و به همين كيفيت پيغمبران گذشته و آينده را ي}}اري كرد تا توانستند برابر قدرت های زمان پ}}يروز ش}}وند. در اين آيات به مسلمين دستور می دهد كه پشت گ}}رمي ب}}ه خدا داشته باشند نه به خود و نه به قدرت های زم}}ان. در

وهمبي}}}ان لطي}}}ف اين آي}}}ه زي}}}ر جمل}}}ۀ6 » فال تخش}}} مسلمانان را بيدار می کند كه ب}}راي خ}}داي48«واخشوني

خود عظمت قايل باشند نه براي ق}}درت های زم}}ان زي}}راهمه چيز در برابر قدرت خدا هيچ است .

.150. بقره، 4848

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره199

چن}}د مطلب را ب}}ه مس}}لمان ها153 و 152و در آي}}ات دستور می دهد.

. به یاد خدا باشند تا بتوانند از توجه به خدا استفاده1كنند.

. از لطف و كرم خ}}دا سپاس}گزاري كني}}د و ناس}پاس2نباشيد.

. از خ}}دا ب}}ه وس}}یلۀ6 ص}}بر و اس}}تقامت و نم}}از كم}}ك3بخواهيد.

گاهي انسان در برخورد با يكچنين آياتي كه خداوند از انس}}ان سپاس}}گزاري و ي}}ا نم}}از و عب}}ادت می خواه}}د،

طور فكر می کند كه خداوند در برابر كمكهایي ك}}ه ب}}هاين م}}ردم می کن}}د از آن ه}}ا اج}}ر و پ}}اداش می طلب}}د و فك}}ر می کند كه رابطۀ6 خ}دا ب}ا انس}ان ها ب}ه منظ}ور كم}ك ب}ه خداس}}ت. انس}}ان بدان}}د يكچ}}نين تص}}وراتي واهي ب}}وده خالف حقيقت است بلكه اين دستورات ب}راي راهنم}}ایي انس}}ان اس}}ت ك}}ه چگون}}ه بتوان}}د از لط}}ف و ك}}رم خ}}دا استفاده كند. خداوند متع}}ال ي}}ك منب}}ع ن}}يرو و ق}}درت و مب}}دأ فيض و ب}}ركت اس}}ت ك}}ه انس}}ان فق}}ط از طري}}ق آگ}}}اهي و جلب رض}}}ايت می توان}}}د از آن منب}}}ع ق}}}درت بهرهمن}د ش}ود. اين بهره ب}رداري از طري}ق آگ}}اهي ، راه طبيعي بهره برداري از لطف خداست كه اگ}}ر از اين راه

راه}}هبا آن منبع فيض تماس پيدا نكند، بهره برداري از بي ب}}راي او و بهره رس}}اني ب}}ه او ب}}راي خ}}دا ممكن نيس}}ت ، زيرا عطيات بدون قابلی}}ا ت قاب}}ل اج}}را نيس}}ت . خداون}}د دائم به ياد انسان و به ياد همۀ6 موجودات هس}}ت . هرگ}}ز بر خدا غفلت عارض نمی شود. اين انس}}ان اس}}ت ك}}ه در ص}}ورت غفلت و كن}}اره گيري از آن منب}}ع فيض و ق}}درت مح}}روميت پي}}دا می کن}}د. پس ب}}راي جلوگ}}يري از اين محروميت خداوند به انسان دس}}تور می ده}}د ك}}ه ب}}ه ي}}اد خدا باشد. همچنين سپاسگزاري انسان از خدا و ك}}رم او

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره200

يگان}}ه راهي اس}}ت ك}}ه انس}}ان را ب}}ه ت}}ربيت و اخالق انس}}}}اني می رس}}}}اند و اين ت}}}ربيت و اخالق س}}}}رمايۀ6 ارزشمندی است كه با آن انسان می تواند براي هميش}}ه

خوشبخت و سعادتمند باشد. بنابراين مقدمه، آن چه خدا از انسان می خواه}}د ب}}راي اين است كه يگانه وسيلۀ6 نجات و موفقيت او اس}}ت ن}}ه

که از اين راه بهره اي به خدا و يا اولياء خدا می رس}}د.اینخداوند از همه چيز و همه كس غني و بي نياز است .

كمك گرفتن از صبر و نماز و اما توقف كمك خواهي از خداوند تبارك و تع}}الي ب}}ر

صبر و نماز: صبر در اين جا به معن}}اي اس}}تقامت و پاي}}داري در راه

وسیلۀ6 خدا به انسان محولانجام وظیفه ای است كه به ش}}ده. ص}}لوة ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان در خ}}ط وظيفه شناسي و انجام كارهایي كه ب}}ه او مح}}ول ش}}ده اس}}ت ب}}ا خ}}دا در ارتب}}اط باش}}د و از او كم}}ك بخواه}}د. وظايفي كه به انسان محول شده در خ}}دمات اجتم}}اعي و كار و كوشش براي آبادي عالم و دعاه}}ا و عبادت ه}}ا و وظايف شخصي در صورتي كه در انجام اين كارها خود را مستخدم خدا بداند و هدفي ب}}ه ج}}ز جلب رض}}اي خ}}دا نداشته باشد، در حال اشتغال به اين كاره}}ا ك}}ه مفه}}وم صبر و استقامت است مستحق اج}}ر و ث}}واب می ش}}ود و در اين ح}}}ال ك}}}ه ارتب}}}اط ب}}}ه خ}}}دا دارد و از او كم}}}ك

می خواهد، استحقاق ياري و كمك پيدا می کند. حركت به سوي خدا يك ح}}ركت تك}}املي اس}}ت ك}}ه در اين ح}}ركت ، انس}}ان از دو ج}}ا كس}}ب علم و محب}}وبيت می کند. كسب محبوبيت از خدا ض}}من انج}}ام ف}}رايض و واجبات ديني و حركت به سوي ه}}دف و خل}}وص در جلب رضاي خدا و كسب محبوبيت از خلق خ}}دا ض}}من خ}}دمت ب}}ه آن ه}}ا و كوش}}ش در قض}}اي ح}}وائج م}}ادی و معن}}وي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره201

مردم . انسان ضمن اشتغال به اين كارها از سوي خدا و مردم به علم و آگاهي مجهز می ش}ود، م}}ردم را از نظ}}ر سپاس}}گزاري و ناسپاس}}ي و از نظ}}ر رواني و ايم}}اني شناسایي می کند، زيرا ضمن خدمت به آن ها كه بر آن ها حق احس}}ان پي}}دا می کن}}د، آش}}نایي كام}}ل ب}}ه ه}}دف ه}}ر

که حق است يا باطل ، يا به نف}}ع خ}}ود ك}}ارانساني از این می کند يا به نفع ديگران، به دست می آی}}د و ض}}من جلب رض}}ايت خ}}دا در خل}}وص نيت، درج}}ۀ6 علم و مع}}رفت و استعداد او ب}اال می رود. ب}ه عالوه خداون}د در مقابل}ه ب}ا مهالك و شدايد او را ي}}اري می نمای}}د. در تأوي}}ل اين آي}}ۀ6 شريفه، صبر به رسول خدا و ص}}لوه ب}}ه واليت علي )ع( تفسير شده است. منظور از اين تفس}}ير اين اس}}ت ك}}ه ص}}بر و اس}}تقامت را از رس}}ول خ}}دا ب}}راي رس}}يدن ب}}ه مقاصد تكاملي الهي ياد بگيريم و مانند او در راه انجام وظيفه و رس}يدن ب}ه مقص}د كوش}ش و فع}اليت داش}ته باشيم؛ زيرا صبر به اين معنا نيست كه در خانه بنشينيم و ب}}ر محرومیت ه}}ای س}}ه گانۀ6 ض}}عف و فق}}ر و جه}}ل استقامت ك}}نيم ، بلك}}ه ب}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه در خ}}ط اطاعت خدا، در خدمت به مردم و عمران و آبادي، ب}}راي توليد مال و ثروت و كسب علم و دانش ، كوشش كنيم و براي رسيدن به مقصد كه رف}}ع محرومیت ه}}ای س}}ه گانۀ6 باال است، صبر و استقامت داشته باش}}يم. و ام}}ا ص}}لوه ك}}ه تأوي}}ل ب}}ه واليت علي بن ابيط}}الب ش}}ده، ب}}ه اين مناس}}بت اس}}ت ك}}ه آن حض}}رت و س}}اير امام ه}}ا مكتب اس}}الم هس}}تند ك}}ه م}}ردم را ب}}ه حق}}ايق دين راهنم}}ايي می کنند. راهنمایی های آن ه}}ا اين نتيج}}ه را ب}}راي م}}ردم دارد كه راه و رسم حرکت های تك}}املي ب}}ه س}}وي علم و دانش و حركت به سوي يك تمدن عالي و مدين}}ۀ6 فاض}}له را با تمام شرايط ياد می گیرند و از گمراهي و افراط و تفري}}ط محف}}وظ می مانن}}د. اگ}}ر درس}}ت دقت كني}}د،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره202

هایي ك}}}}}ه از مكتب واليت علي )ع( بهره من}}}}دانس}}}}}ان ان}}د و هيچ عم}}ل ونشده اند، درس}}ت در اف}}راط و تفريط

حقيقتي را از اسالم چنانكه هست نمی دانن}}د؛ در نتيج}}ه از دين اسالم بهرۀ6 تكاملي و آخرتي به دست نمی آورند.

پس رمز اين تأويل نمايشگر دو حقيقت است: . شناخت خط عمل و وظيفه شناسي در اقتدا ك}}ردن1

به رسول خدا . شناخت خط علم و مكتب و حركت تكاملي در اقتدا2

به علي )ع( و ائمۀ6 اطهار در شعاع يكچنين علم و عمل ، تكام}}ل انس}}اني ب}}ه وج}}ود می آی}}د و انس}}ان ت}}ا س}}رحد

مطلوب باال می رود. دنبالۀ6 همين آيۀ6 شريفه كه خط مكتب را ذكر می کن}}د،

، مط}}}البي در اط}}}راف جه}}}اد و157 ت}}}ا 154در آي}}}ات ابتالئات بيان می دارد، زيرا در مكتب اسالم خ}}ط ح}}ركت توأم با جهاد و ابتال است. انسان در برخ}}ورد ب}}ا ح}}وادث علم و دانش پيدا می کن}}د و مع}}ارف الهي و توحي}}دي ب}}ه دست می آورد. در آيۀ6 مربوط به جهاد و مبارزه كه ثمرۀ6 آن كشته شدن است می فرماید: »كساني كه در راه خدا كش}}ته می ش}}وند گم}}ان نكنن}}د ك}}ه مرده ان}}د بلك}}ه آن ه}}ا زنده اند، در نزد خدا روزي می خورند، هرچند كه ش}}ما از حيات آن ه}}ا آگ}}اهي نداري}}د. م}}ا ش}}ما را ب}}ه مص}}يبتهایي امث}}ال ن}}اامني و گرس}}نگي و نقص ام}}وال و نف}}وس و ثمرات آزمايش می ک}}نیم . در اين آزم}ايش ، اج}}ر و ث}واب بهرۀ6 كساني می شود كه صبر و استقامت را پيشۀ6 خ}}ود می س}}ازند و آن ه}}ا كس}}اني هس}}تند ك}}ه وق}}تي در براب}}ر مص}}ائب ق}}رار می گیرن}}د می دانن}}د ك}}ه آن مص}}یبت ها قدم های تك}}املي آن ه}}ا اس}}ت. می گوین}}د م}}ا ب}}راي خ}}دا هستيم و به سوي خدا رجوع می کنیم. آن ها هس}}تند ك}}ه در نتيجۀ6 صبر و استقامت مشمول لط}}ف و عن}}ايت خ}}دا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره203

می شوند. رحمت خدا ش}امل ح}}ال آن ه}}ا ش}}ده و از خ}}داعلم و هدايت می گیرند.«

مطالب جالب توجه در اين آيات يكي موضوع ش}}هادت و حي}}ات ش}}هيدان اس}}ت. دوم آزم}}ايش و ابتال در اث}}ر مصیبت ها كه ب}}ه چ}}ه دلي}}ل و چ}}را پي}}دا می ش}}ود. س}}وم دنبال}}ۀ6 ابتالئ}}ات و ص}}بر در مص}}یبت ها چگون}}ه رحمت و

هدايت الهي بر انسان ريزش می کند. درب}}ارۀ6 مطلب اول ك}}ه مرب}}وط ب}}ه ش}}هادت و حي}}ات شهيدان است می گویم اوال شهيد به كسي می گویند كه جان خود را در راه ح}}ق و حي}}ات جامع}}ه ف}}دا می کن}}د در حالي كه ش}}اهد حق}}انيت خ}}ود و حق}}انيت ج}}امعه اي ك}}ه براي آن ها فداكاري می کند است، يكچنان شهادتي كه با علم و مع}}رفت، ش}}اهد حق}}انيت خ}}ود و حق}}انيت راهي است كه در آن حركت می کن}}د و ب}}ا اين ش}}هادت ه}}دفي جز پرورش حق و پرورش جامعه در حركت به سوي حق ندارد. شاخص حق و باطل در ارتباط به خ}}دا و جامع}}ه و عدم ارتباط آن است. حق يعني مجموعۀ6 هستی ها كه از جملۀ6 آن حقوق جوامع بشري است؛ مثال هر انساني ب}}ه

که به ارادۀ6 خدا زنده شده است حق حي}}ات دارد.دليل این كسي نمی تواند حق حي}}ات را از او س}}لب كن}}د. پس ه}}ر

ک}}ه ح}}قكسي ب}}ه ديگ}}ران تج}}اوز می کن}}د، ب}}ه عن}}وان این حي}}ات را از او س}}لب كن}}د، ب}}ه راه باط}}ل رفت}}ه اس}}ت و انساني كه به او تجاوز می شود اگ}}ر از ح}}ق حي}}ات خ}}ود دفاع كند، به راه حق رفته است و ه}}ر كس}}ي ك}}ه در راه

دارد و درپرورش انسان ها و رشد زندگي آن ها گام برمي اين حركت هدفي به جز رضاي خ}}دا ن}}دارد و نمی خواه}}د در برابر خدمات خود باري ب}}ه دوش م}}ردم بگ}}ذارد ت}}ا از آن ها ب}}ه نف}}ع خ}}ود بهره ب}}رداري كن}}د، آن انس}}ان در اين حركت به راه خدا و ب}ه س}وي خ}دا می رود و اگ}}ر كس}ي سد راه حركت او شود، خود يا مردم را متوقف كند و ي}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره204

ب}}ه عقب برگردان}}د، ب}}ه راه باط}}ل می رود. اين دو ن}}وع حركت و يا تجاوز، شاخص حق و حقيقت است. متجاوز، سلب حيات می کند و مدافع، از حق حيات دفاع می کن}}د. خدمتگذار به جامعه، آن ها را به راه حق می برد و مزاحم جامع}}}ه، آن ه}}}ا را متوق}}}ف می کن}}}د و ي}}}ا از راه ح}}}ق

گرداند. هركس در يكي از اين دو راه ، دفاع از حياتبرمي خود و جامعه و يا خ}}دمت ب}}ه م}}ردم ، كش}}ته ش}}ود ش}}هيد

ک}}ه ش}}اهد حق}}انيت خ}}ود ب}}وده و در ايناس}}ت ، از اینمشاهده كشته شده است.

دليل حيات جاويداني شهيد بديهي است كه كاروان بشريت و جهان آفرينش همه و هم}}ه ب}}ه س}}وي مقص}}د ح}}ق و در راه ح}}ق در ح}}ركت هستند و خواهي نخواهي روزي به مقص}}د خ}}ود خواهن}}د رسيد. مقص}}د اين ك}}اروان روزي خواه}}د ب}}ود ك}}ه در آن حكومت حق}ۀ6 الهي}ه ب}ه ره}}بري حض}رت ام}ام زم}ان ب}ه وجود آيد و كرۀ6 زمين در تصرف آن حضرت قرار گيرد و جهان از لوث وجود كفار و تمامي انسان های ضد ح}}ق و ض}}د خ}}دا پ}}اك گ}}ردد. اين موق}}ع ك}}ه تم}}امي حرك}}ات و سكنات و امر و نهي ها، عزل و نصب ها و دستورها همه و همه ب}}ه رأي خ}}دا و ام}}ر او انج}}ام می گ}}یرد و تم}}امي انسان ها مستقيما به خدا و امام خود مربوط می ش}}وند، سلطنت حقۀ6 الهيه به وجود می آی}}د و زن}}دگي انس}}ان ها آن چنان می ش}}ود ك}}ه خ}}دا می خواه}}د. م}}رگ و م}}رض و پ}يري و ك}}وري و ض}}عف و الغ}ری و ن}اتواني و ه}}ر ن}وع محروميت م}}ادی و معن}}وي از بين می رود. انس}}ان ها ب}}ه آرزوي خ}}ود می رس}}ند. در اين موق}}ع، زن}}دگي تجدي}}د می گردد و حيات دوبارۀ6 جه}}ان و انس}}ان آغ}}از می ش}}ود. بن}}دگان م}ؤمن خ}دا بي نه}ايت موف}ق و كف}ار بي نه}ايت محروم و معذب می گردند. يكچنين زندگي ايده آل مقصد حركت انسان ها به سوي آينده است. و ام}}ا دلي}}ل حي}}ات

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره205

شهيدان اين است ك}}ه ب}}ا ش}}هادت خ}}ود در راه حق ، اوال موان}}ع ح}}ركت و عوام}}ل ارتج}}اع را از بين می برن}}د و جامعه را به سوي هدف كه رسيدن به حقايق ك}}ه حي}}ات جامعه باشد پيش می برند و براي كاروان هدف و مقصد ايجاد می کنن}}د و جامع}ه را ب}ه س}وي آن ه}دف و مقص}د

ه}}ا را ب}}ه آخ}}رين مقص}}دحركت می دهند تا زم}}اني ك}}ه آن يعني حكومت خدا برسانند. شهيد با شهادت خ}}ود ك}}ه از ابتدا طالب آن ب}}وده، ب}}ه م}}ردم می فهمان}}د ك}}ه ه}}دف و مقصد در پيش است كه بعد از اين به آن خواه}}د رس}}يد. شهيد همچون رانندۀ6 ماشين و حركت دهندۀ6 قطار اس}}ت كه مسافرين را از بیابان ها و ده}}ات ح}}ركت می ده}}د ت}}ا

تر و بهتر برساند، وليكن ماديون وآن ها را به شهر بزرگ كساني كه تمام همشان رسيدن به مقاصد مادي بوده و حق را زير پا می گذارند، مانند راننده اي هستند ك}}ه ت}}وي راه مسافرت در بيابان ب}}ه مختص}}ر آب و علفي برخ}}ورد كرده همان را به جاي مقصد می شناسند و مسافرين را متوقف كرده از مقصد باز می دارند و در بيابان آن ه}}ا را به هالكت می رسانند. با اين حساب شهيد عام}}ل مح}}رك و متحرك بوده و كافر عام}}ل متوقف كنن}}ده و بازدارن}}ده است. پس شهيد ح}}ق حي}}ات و نج}}ات ب}}ر م}}ردم دارد. از جمله داليل حيات جاویداني شهيد اين است كه شهيد به س}}وي ه}}دفي ح}}ركت می کن}}د ك}}ه آن ه}}دف در م}}اوراء زندگي دنيا و در ماوراء ط}}بيعت اس}}ت و از ط}}رفي ه}}رمت انساني ب}}ا تع}}يين ه}}دف و ح}}ركت ب}}ه س}}وي آن، س}} پيشوایي پيدا می کند و ديگران را به س}}وي خ}}ود ح}}ركت می دهد. انسان های كافر به منظور رس}}يدن ب}}ه مقاص}}د دنيایي فعاليت می کنن}}د. ه}}دف آن ه}}ا از تالش و ح}}ركت اين است كه به مال و ثروت و مقام دنيایي برسند؛ ل}}ذا آن ها با يكچنين هدفي و حركت به س}}وي آن نمی توانن}}دمت پيش}}وایي پي}}دا كنن}}د و حي}}ات جاوي}}داني داش}}ته س}}

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره206

باش}}ند، زي}}را اين ه}}دف و ح}}ركت، ي}}ك ه}}دف و ح}}ركت ناقص و منقطع است، مانند ح}}ركت در كوچ}}ۀ6 بن بس}}ت ،

هایي كه در حركت خود هدف آخرتي دارن}}د،وليكن انسان مجبورند تا آخر عمر براي رسيدن به آن ه}}دف ح}}ركت و فعاليت داشته باشند؛ لذا تا آخر عمر آثار حيات در آن ه}}ا قابل مشاهده است. پس آثار موت در آن ها قاب}}ل رؤيت نيست و افكار بش}}ريت را در پ}}يروي از خ}}ود ب}}ه م}}اوراء زندگي دنيا ارتب}}اط می دهن}}د و ي}}ك ح}}ركت دائمي ب}}دون انقطاع در مردم به وجود می آورند، در حالي كه وص}}ول به مقاصد دنيایي ، در م}}ردم ح}}الت وقف}}ه و رك}}ود ايج}}اد می کند و اين ركود و وقفه ب}}ه معن}}اي م}}رگ اس}}ت . پس شهيدان زنده و جاويدند و كساني كه فاقد هدف آخرتي هستند متوق}}ف و مرده ان}}د. يكي از دالي}}ل حي}}ات ش}}هيد ادامۀ6 راه شهيد است تا روزي ك}}ه مقص}}د ش}}هيد تحق}}ق پيدا كند. شهيد و شهادت مانند شجره است كه ب}}ا ارادۀ6 خدا و ارادۀ6 اهل ايمان آبياري می ش}}ود ت}}ا روزي ك}}ه ب}}ه ثمر برسد و آن ثمره ، ظهور دولت امام زم}}ان و افتت}}اح زندگي آخرت اس}}ت. در آن دولت، ش}}هيد ب}}ه ارادۀ6 ام}}ام زمان زنده می شود و اجازۀ6 شفاعت از دوستان و ياران خود پيدا می کند. پس شجرۀ6 وجود ش}}هيد و ش}}هادت ك}}ه خ}}ط ح}}ركت اوس}}ت ، ب}}ه ارادۀ6 خ}}دا روزي می خ}}ورد و آبياري می شود تا روزي كه ب}}ه ثم}}ر برس}}د؛ و ام}}ا س}}اير خطوط مادي و دنيایي متوقف می شود مانند درختي كه

و مثل کلمة خبیثة کشجرةمی خشکد و به ثمر نمی رسد: 49خبيثة اجتثت من فوق االرض ما لها من قرار

ش}}هيد بع}}د از ش}}هادت ي}}ك حي}}ات روحي دارد مانن}}د خوابيدگان كه تمام مدت خواب خود را در فضایي خوش آب و هوا با همسراني زيبا می گذارن}}د و بع}}د از بي}}داري تحويل امام زمان و يا تحوي}}ل م}}وال )ع( داده می ش}}ود و

. 26. ابراهیم، 4949

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره207

زن}}دگي بهش}}تي ظ}}اهري او داي}}ر می گ}}ردد و اين م}}دت م}}رگ ش}}هيد ت}}ا قي}}امت ب}}راي او ي}}ك س}}اعت می گ}}ذرد،

ساعت خواب و خواب ديدن و بيداري .داليل بال و ابتال

كلم}}ات بال و ابتال و بل}}وا از م}}ادۀ6 بلي يبل}}و ب}}ه معن}}اي برگش}}ت ش}}یء ب}}ه ص}}ورت گذش}}تۀ6 خ}}ود اس}}ت ك}}ه در اصطالح فارسي آن را كهنه و كهنگي می نامند و حص}}ير

ج}}ا ب}}ه وج}}ودكهن}}ه را حص}}ير بالي}}ه می خوانن}}د. بال از آن می آی}}د ك}}ه ش}}يء ی}}ا ش}}خص ب}}ه ص}}ورت ق}}ديم و كهن}}ه

گ}}}ردد و اين برگش}}}ت از طري}}}ق س}}}لب نعم}}}تي ازبرمي نعمت های موجود انجام می گیرد كه با سلب اين نعمت ، ابتال و بال به وجود می آی}}د. ص}}ورت های جدي}}د و ت}}ازه در وجود انسان و زندگي او با تجدي}}د نعم}}تي از نعمت ه}}ای خدا برای زن و مرد واقع می شود. پيدايش مال و ثروت و هر چيزي كه از نوع ترقی و تكام}}ل اس}}ت، س}}لب ه}}ر يك از اين نعمت ها بال اس}ت ك}}ه انس}}ان را ب}ه ح}الت م}ا قبل پيش از ازدواج و اوالد و مال و ثروت برمي گرداند. برگشت زندگي در مال و ثروت به ماقب}}ل و ي}}ا برگش}}ت زندگي به ماقبل پيدايش زندگي كه ب}}ا س}لب نعمت ه}ای موج}}ود انج}}ام می گ}}یرد بال و ابتال نامي}}ده می ش}}ود ك}}ه خداوند دراين آيه شريفه به اقسام آن اش}}اره می کن}}د و می فرماید شما را ب}}ه باله}}ائي آزم}}ايش می ک}}نیم مانن}}د سلب امنيت و ظه}}ور خ}}وف و كمب}}ود غ}}ذاها و پي}}دايش گرسنگي و خس}ارت های م}الي و پي}دايش فق}ر و س}لب نعمت سالمتي با ظه}}ور م}}رض و س}}لب ثم}}رات زن}}دگي يع}}}ني زن و فرزن}}}د و ظه}}}ور غ}}}ربت و تنه}}}ائي بع}}}د ازآشنايان و دوستان به سلب اين نعمت ها ش}}ما را مبتال می کنیم تا صبر و استقامت شما را در راه اط}}اعت خ}}دا مالحظه كنيم. دراين آزمايش بشارت و مژدگاني ش}}امل مال كساني می شود كه در راه خدا صبر می کنن}}د. دلي}}ل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره208

پيدايش بال و سلب نعمت ه}}ا اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان ها ب}}ه که به نعمتي از نعمت ه}}ای خ}}دا رس}}يدند گم}}انمحض این

می کنند كه به مقصد واقعي و سعادت دائمي رس}}يده اند و گمان می کنند ك}}ه ه}}دف خ}}دا از خلقت آن ه}}ا و ه}}دف آن ها از آفرينش، رسيدن به همين مقدار مال و ثروت و يا نعمتي است كه به آن رسيده اند؛ ل}}ذا در آن ح}}ال و در دايرۀ6 نعمت هایی كه به آن رس}}يده اند توق}}ف می کنن}}د و حالت ركود در آن ها پيدا می شود كه اين توق}}ف و رك}}ود درست به معناي م}}رگ اس}}ت؛ مانن}}د مس}}افريني ك}}ه در ميان راه به آب و علفي و چشمۀ6 آبي برسند و در آن جا متوقف شوند و گمان كنند كه به آن شهر بزرگ و ش}}هر بابركت رسيده اند. روشن است كه يكچ}}نين توق}}ف بيج}}ا

تر كه مع}}دن و منب}}عآن ها را از وصول به شهرهای بزرگ تمامي نعمت ها و بركات اس}}ت ب}}ازمی دارد. پس ب}}ر ي}}ك م}}ربي بي}}دار و آگ}}اه الزم اس}}ت ك}}ه آن مس}}افر جاه}}ل متوقف را از آن بيابان به سوي شهرهاي ب}}زرگ ح}}ركت دهد هرچند كه آن حركت از طريق خشكانيدن چشمۀ6 آب و درخت ها باشد، زيرا يك لذت كوچك موقتي كه انس}}ان را از لذت بزرگ و دائمي بازمی دارد، بهتر اين است ك}}ه سلب گردد. مسافرت تكاملي انس}}ان ها مانن}}د مس}}افرت

تر استاز شهر به شهر و از شهر كوچكتر به شهر بزرگ ك}}ه اين مس}}افرت از طري}}ق پي}}دايش عق}}ل و دانش و رسيدن ب}}ه نعمت ه}}ای به}}تر و بيش}}تر و ع}}والم وس}}يع و

تر انج}}ام می گ}}یرد. مح}}رك و رانن}}دۀ6 انس}}ان دروس}}يع مسافرت های تكاملي ب}}ه س}}وي عق}}ل و دانش بيش}}تر و

تر و ثروت های بهتر و بيشتر فق}}ط خداون}}دعوالم وسيع جا كه خداوند بندۀ6 خ}}ود را در ث}}روت ومتعال است. در آن

نعمت مخصوصي قرار می دهد و می بیند ك}}ه بن}}دۀ6 او در آن ث}}روت و نعمت مخص}}وص متوق}}ف ش}}ده اس}}ت و از

تر ب}}از مان}}ده و درح}}ركت ب}}ه س}}وي نعمت به}}تر و بزرگ

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره209

واقع حالت شرك و ثروت پرستي و ي}}ا زندگي پرس}}تي در او به وجود آمده ، آن ثروت و نعمت را ك}}ه ماي}}ۀ6 رك}}ود و توق}}ف ش}}ده س}}لب می کن}}د و انس}}ان را در خالء از آن نعمت قرار می دهد تا در او حالت حركت به سوي نعمت

تر پيدا شود. انسان مبتال از سلب نعمت ب}}هو ثروت عالي خدا پناهن}}ده می ش}}ود و همين پناهن}}دگي و ي}}اد خ}}دا ب}}ه معن}}اي ادام}}ۀ6 ح}}ركت اس}ت . پس ابتال ب}راي كس}}اني ب}ه وجود می آید كه به ثروت دني}}ا مش}}عوف ش}}ده و خ}}ود را

ک}}هفريفتۀ6 سالمتي و زندگي زن و فرزند نموده اند با این ايمان به خدا و عالم آخرت دارند. نعمت ه}}ا و ثروت ه}}ای بزرگتر و به}}تر در طري}}ق تكام}}ل ت}}ا رس}}يدن ب}}ه انته}}اي مسير بر چند قسم است كه هر كدام از آن ه}}ا در ش}}عاع

ديگري قرار می گیرد تا به انتها برسد. اول، جلب رض}}ايت پ}}در و م}}ادر ب}}راي انس}}ان نعمت بزرگي است كه خداوند متعال رض}}ايت آن ه}}ا را مج}}راي رزق و روزي و سعادت فرزند در زندگي دنيا ق}}رار داده. اگر فرزندان براي حفظ مال و ثروت و جلب و ج}ذب آن رض}}ايت پ}}در و م}}ادر را ره}}ا كنن}}د و م}}ال و ث}}روت را از خ}}دمت ب}}ه پ}}در و م}}ادر و حف}}ظ و ي}}ا جلب محبت آن ه}}ا بيشتر دوست داشته باشند و رعايت حق پ}}در و م}}ادر را نادي}}ده بگيرن}}د و آن ه}}ا را ب}}ر خ}}ود غض}}بناك س}}ازند ب}}ه طوری كه آن ها را گرسنه رها كرده و خ}ود س}ير ش}وند، آن ها را برهنه گذاشته و خود را بپوش}}انند و حف}}ظ م}}ال را از جلب رضايت آن ها بيشتر دوست داش}}ته باش}}ند، در اينجا تقدير الهي بر آن جاري می شود كه م}}ال و ث}}روت را از فرزندان بگيرد و آن ه}}ا را ب}}ه فق}}ر و ن}}اداري مبتال سازد تا از نظر مالي و زن}}دگي در ح}}د پ}}در و م}}ادر و ي}}ا پ}}ايين تر قرارگيرن}}د و از اين راه ب}}ه رع}}ايت ح}}ق پ}}در و

مادر بيشتر توجه كنند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره210

دوم، نعمت دين در شعاع رع}}ايت و اط}}اعت اس}}اتيد وهدايت كنندگان به دين و مصالح و مفاسد زندگي .

س}}وم، آموزگ}}اران و هدايت كنن}}دگان ب}}ه دين خ}}دا در ص}}ورتي ك}}ه در ه}}دايت خ}}ود اخالص ب}}ه خ}}دا داش}}ته، هدفشان ت}}أمين س}}عادت بش}}ر و رف}}اه و آس}}ايش آن ه}}ا باشد، حق حي}}ات و ح}}ق احس}}ان ب}}ر هدايت ش}}دگان پي}}دا می کنند. رعايت حق آن ه}}ا در خ}}دمت ب}}ه آن ه}}ا و ت}}أمين حوايج بر اف}}راد هدايت ش}}ده واجب و الزم اس}}ت. در اين رابطه اگ}}ر هدايت ش}}دگان و تعليم دي}}دگان خ}}ط ه}}دايت ، حق آموزگاران و هدايت كنندگان را رها نموده و به جم}}ع مال و ثروت و بهره برداري از آن بپردازند به شكلي ك}}ه جانب علم و هدايت را ضايع گذاشته و به هدايت كنندگان بي اعتنایي نمايند، بر خ}}دا واجب و الزم می ش}}ود ك}}ه آن مال و ثروت را بگيرد و انسان را در خ}}ط رع}}ايت دين و

هدايت قرار دهد. چهارم ، رعايت حق خدا و ائمۀ6 اطهار كه اولين هاديان بشريت بوده اند. رعايت حق خدا و ائمه به اين اس}ت ك}}ه از ب}}ذل ج}}ان و م}}ال خ}}ود و زن و فرزن}}د و دوس}}تان و زن}دگي و تم}امي آنچ}ه دارن}د در راه احي}اء دين و ه}دف آن ها مضايقه نكنند. اگر بندۀ6 مومني حفظ جان و مال و رض}}ايت فرزن}}دان و دوس}}تان خ}}ود را ب}}ر حف}}ظ دين و رض}}ايت خ}}دا و ائم}}ه مق}}دم ب}}دارد و ب}}راي حف}}ظ اين موجودیت ها خدا و دين خ}}دا را ره}}ا كن}}د، ب}}ر خ}}دا واجب می شود كه آن سرمايه ها يعني جان و زن و فرزن}}دان و دوستان را از او بگيرد و وضعي به وجود آورد كه تمامي دوستان از او برگردن}}د ت}}ا از اين راه بني}}ان ش}}رك او در خط توحيد و جلب رضاي خدا خراب ش}}ود و دين و دولت خدا و ائمه را بر همه چيز ترجيح دهد. با اين حساب ابتال به فق}}دان س}}رمایه های موج}}ود مانن}}د ثم}}رات زن}}دگي و

تر است .مال و جان براي جلب و جذب سرمایه های بزرگ

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره211

در اين جا بايس}}تي اين حقيقت را ب}دانيم ك}}ه ابتالء الهي فقط براي مؤمن پيدا می ش}ود ن}ه ب}راي ك}}افر و من}اق،

ک}}ه پ}}يرو خ}}ط خ}}دا وزيرا آن ه}}ا بع}}د از ابتال ب}}ه ج}}اي اینآخرت شوند، حالت يأس و نوميدي پيدا می کنند.

دنبالۀ6 آي}}ه ابتالء خداون}}د مي فرماي}}د: م}}ژده و بش}}ارت ش}}امل ح}}ال ص}}بركنندگان خواه}}د ب}}ود و در آي}}ۀ6 بع}}د می فرمای}}د: ص}}بركنندگان كس}}اني هس}}تند ك}}ه چ}}ون مصيبتي به آن ها برسد، می گویند ما براي خ}}دا هس}}تيم و رجوع ما به سوي خ}}دا خواه}}د ب}}ود. آن ه}}ا هس}}تند ك}}ه صلوات و رحمت خدایي ش}امل حالش}ان ب}وده و ه}دايت می شوند. صبر در برابر مصائب ب}}ه معن}}اي ايس}}تادگي و استقامت در برابر مصيبت و به معن}}اي دس}}ت ن}}زدن ب}}ه كار نامش}}روع و ادام}}ۀ6 وظيف}}ه اس}}ت . مثال اگ}}ر خداون}}د مقدر فرمود كه مال و ثروت انسان را از او بگيرد، صبر در برابر اين مصيبت اوال به معناي اين است كه ناراحت

که مال او رفته است و بداند كه اين يك ن}}وعنشود از این تجارت بوده كه به ارادۀ6 الهي انجام گرفته اس}}ت ت}}ا در براب}}ر آن ، نعمت به}}تري را ب}}ه او برس}}اند. ثانی}}ا در خ}}ود احساس خستگي نكند و ب}}ه كاره}}اي مش}}روعي ك}}ه قبال داشته است و ضمن آن مال و ثروت و ي}}ا نظ}}ام ام}}نيت توليد كرده است، ادامه بدهد. براي ج}}بران مص}}یبت های وارده دست ب}}ه ك}}ار نامش}}روع نزن}}د؛ مانن}}د كس}}اني ك}}ه ضمن حادثه اي كه ثروت خ}}ود را از دس}}ت داده ان}}د ب}}راي جبران آن به كار نامشروع مثل دزدي و خيانت و دروغ و بي انصافي و رباخواري متوس}ل می ش}}وند. و در مرحل}}ۀ6 س}}}وم در براب}}}ر اين تق}}}دير ش}}}اكر ب}}}وده و ب}}}ه خ}}}دا خوش گم}}ان باش}}د و بدان}}د ك}}ه خ}}دا ب}}ه نف}}ع او چ}}نين

ک}}ه خس}}ارتي ب}}ه او زدهمصيبتي را مقدر فرموده ن}}ه این باشد. بدبين به خدا نشود و از اين تقدير گله و ش}}كايتي نداش}}ته باش}}د. ب}}ا داش}}تن يكچ}}نين ص}}فات و ح}}االتي از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره212

تري دري}افت می کن}د ك}همصائب وارده نتايج بهتر و عالي خداوند متعال از آن ها تعب}}ير ب}}ه ص}}لوات و رحمت ك}}رده است . اوال از منطق صابران خبر می دهد كه می گویند ما براي خدا هستيم و به سوي خدا رج}}وع می ک}}نیم، يع}}ني ما مانند كارواني هستيم كه به سوي مقصد در حركتيم . كسي كه م}}ال و ج}}ان و ي}}ا فرزن}}د را از م}}ا گرفت}}ه، ب}}ار سنگيني را در راه مسافرت از ما گرفته اس}ت ك}}ه به}تر از آن را در مقصد به ما بدهد و زحمت ما را كم}}تر كن}}د. پس ما كه به س}}وي مقص}}د الهي در ح}}ركت هس}}تيم ، از

رنج راه ناراحت و ناراضي نمي باشيم. ( ي}}ادآوري157خداوند نتايج ابتالئات را در آي}}ۀ6 س}}وم )

می کند و می فرماید: اوال در برابر مصیبت ها ثواب الهي و بعد از آن، رحمت و در آخر، ه}دايت ش}امل ح}ال ش}ما می شود. صلوات به معناي صله و وصل اس}}ت، يع}}ني در برابر اين مصيبت مانعي كه بين شما و خدا ب}}ود و ش}}ما را از خدا جدا كرده است برداشته شده و ش}}ما ب}}ه ارادۀ6 خ}}دا متص}}ل ش}}ده ايد و ب}}ا او دوس}}تي و يگ}}انگي پي}}دا كرده ايد. نتيجۀ6 دوم لطف و رحمت خدا و زندگي بهش}}ت و سعادت آخرت است ك}}ه ب}}راي ج}}بران مص}}يبت نص}}يب

نه}ايت براب}ر س}رمايه اي ك}}ه از ش}ماش}ما می ش}ود و بي گ}}ردد و نتيج}}ۀ6 س}}وم علم وگرفت}}ه ش}}ده ، ب}}ه ش}}ما برمي

ه}}دايت اس}}ت ك}}ه در اث}}ر ابتال و مص}}يبت عق}ل و حكمت تر می شود. ب}}اشما رشد می کند و پايۀ6 ايمان شما محكم

اين حس}}اب ، مص}}يبت زدگان ناراض}}ي و ن}اراحت نباش}ند، که خدا آن ها را در خطبلكه راضي و خشنود باشند از این

تكامل حركت داده و از ركود و توقف رهانيده است . دربارۀ6 صفا و م}}روه س}}خن می گوی}}د و آن158 در آيۀ6

دو را از شعائر خدا می داند و می فرماید: »صفا و م}}روه از شعائر خداست. كس}}ي ك}}ه بخواه}}د حج ي}}ا عم}}ره بج}}ا آورد، مانعي ندارد كه بين دو كوه ص}}فا و م}}روه ط}}واف

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره213

كند. هركس به كار نيكي رغبت كن}}د بدان}}د ك}}ه خ}}دا ك}}اردارد و به او پاداش می دهد.« نيك او را منظور می

ص}}فا و م}}روه ن}}ام دو ك}}وه اس}}ت ك}}ه حاجي}}ان بع}}د از طواف خانه خدا موظف هستند ك}}ه هفت مرتب}}ه بين آن دو كوه تردد نمايند. از كوه ص}}فا ح}}ركت خ}}ود را ش}}روع نموده به م}}روه خاتم}}ه دهن}}د و دو مرتب}}ه ب}}ه ك}}وه ص}}فا برگردند تا هفت مرتبه كه ح}}ركت آخ}}ر ب}}ه م}}روه خاتم}}ه پيدا می کند. در اين آیۀ6 شريفه خداوند خ}}بر می ده}}د ك}}ه در زيارت حج و يا عمره ، بعد از طواف سعي بين صفا و مروه واجب است حركت بين صفا و مروه . گرچه ظاهرا يادآور حركت هاجر، مادر اسماعيل، است ك}}ه ب}}ه دنب}}ال جرعه آبي و يا مشاهدۀ6 انسان آشنایي از اين كوه به آن كوه در حركت بود تا شايد قطره آبي بيابد و كودك خ}}ود

كه مأيوس شد، به ط}}رفرا از تشنگي برهاند و بعد از آن كودك برگشت و مشاهده كرد كه چشمۀ6 زمزم در بيابان خشك مكه جوشيده است. مفس}}رين گفته ان}}د ك}}ه ب}}راي يادآوري اين خاطره سعي بين صفا و مروه واجب ش}}ده است ، وليكن مناسك حج هر كدام يادآور حقيقتي اس}}ت كه مربوط به انسان و تكامل او و بهره برداري از من}}ابع فيض الهي است. مثال زيارت خانۀ6 خدا يادآور اين اس}}ت كه از طريق خانه به اهل خانه مربوط ش}}وند و ب}}ه كم}}ك اهل بيت به س}}وي خ}}دا ه}}دايت ش}}وند. زي}}ارت خان}}ه ب}}ه خ}}اطر اه}}ل خان}}ه اس}}ت ن}}ه تنه}}ا خان}}ۀ6 خش}}ك و خ}}الي. ط}}}واف ب}}}ه معن}}}اي اين اس}}}ت ك}}}ه در اين ارتب}}}اط و فيض گيري از اهل بيت، علم به تكامل حاصل می شود و هفت كالس تك}}املي ب}}ه ن}}ام هفت آس}}مان در ش}}عاع هدايت آن ها به آخر می رس}}د و همچ}}نين رمي جم}}ره ب}}ه معن}}اي ط}رد ش}يطان اس}}ت ك}}ه ب}ه اين رمي ، انس}}ان ها ش}}يطان نفس خ}}ود و انس}}ان های ش}}يطان ص}}فت را از حوزۀ6 زندگي طرد می کنند. صفا و م}}روه هم ب}}ه معن}}اي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره214

اند كه يكيدو نفر انسان هدايت كننده و سرچشمۀ6 هدايت از آن ه}}ا ه}}دايت می کن}}د و ديگ}}ري انس}}ان را س}}قايت می نماید. هدايت و سقايت هر دو توأم با يکديگر اس}}ت . هدايت كنندگان كساني هستند كه آدرس حقايق و چشمۀ6 فيض الهي را ب}}ه انس}}ان می دهن}}د و ب}}ه راهي ك}}ه خ}}ود رفته ان}}د و بهره گ}}يري نموده ان}}د، انس}}ان را راهنم}}ایي می کنند؛ وليكن بايستي قبول ك}}نيم ك}}ه راهنم}}ایي تنه}}ا تذكر به حقايق است، كافي نيست، بلكه نيروي ايم}}ان و توفيق و بص}}يرت و روح و روح}}انيت هم الزم اس}}ت ك}}ه انسان به سوي آن حقايق حركت كند و از آن بهره گيري نماي}}د. ي}}ادآوري حق}}ايق ب}}ه معن}}اي آدرس گنج اس}}ت . شنیدنی ها و دیدنی ها و فراگيري حقايق علم ب}}ه معن}}اي پيدايش نيروي حركت و پيدايش بصيرت و بين}}ایي ب}}راي استخراج گنج و فراگيري مع}}اني ش}}نیدنی ها و دی}}دنی ها است. نيروهایي كه انسان با آن شارژ می شود و توفيق و روحانيت پيدا می کند و ب}ه آن روح}}انيت ب}}ر هم}ه چ}}يز محي}}ط ش}}ده و ب}}ر عوام}}ل ط}}بيعت ح}}اكميت ب}}ه دس}}ت می آورد فيض شب قدر می نامند كه از چشمه ای به ن}}ام حوض كوثر نصيب انسان می شود. شراب طهوري است كه دل انسان را شستشو نموده و به آن صفا و نورانيت و علم و حكمت می ده}}د و آن سرچش}}مۀ6 واليت مطلق}}ه است كه ساقي آن همان ساقي حوض ك}}وثر اس}}ت. ب}}ه تعبير ديگر كوه مروه كه سعي حاجی ها به آن خاتمه پيدا می کن}}د، نمايش}}گر انس}}اني اس}}ت ك}}ه حج}}اج را تروي}}ه می کند و قلب آن ها را از شراب طهور آبياري می نماید. حركات تكاملي انس}}ان ها در ص}}ورتي آغ}}از می ش}}ود ك}}ه بين اين دو كوه ، يع}ني عام}ل ه}دايت و عام}ل س}قايت ، يعني اولياء خدا، تردد داشته باش}}د. از عوام}}ل دع}}وت و ه}}دايت، كت}}اب و احك}}ام را ك}}ه ب}}ه معن}}اي آدرس خ}}دا و حقايق است دريافت نموده و در مكتب واليت كه مظه}}ر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره215

كامل آن علي بن ابيطالب است تربيت و سقايت ش}}وند و روحانيت پيدا كنند تا با آن روحانيت و توفيق ، ق}}ابليت مالقات و ارتباط با خدا داشته باشند. با اين حس}}اب، دو ك}}وه ص}}فا و م}}روه نمايش}}گر دو انس}}ان هدايت كنن}}ده و س}قايت كننده اس}ت. همچن}}ان ك}}ه كعب}ه و ي}ا خان}ۀ6 خ}}دا نمايشگر انساني است كه اهل بيت خدا و خان}}ۀ6 خ}}دا ب}}ه حساب می آید، يعني انساني كه در خانۀ6 خدا متولد ش}}ده و خانه به بركت او طواف گاه مردم ش}}ده اس}ت . تم}}امي مراس}}م حج گرچ}}ه مظ}}اهر رابط}}ۀ6 بين انس}}ان و ش}}يء است ، مانن}}د ط}}واف در اط}}راف خان}}ه و رمي جم}}رات و قرب}}اني در م}}ني، وليكن آن ش}}يء در واق}}ع نمايش}}گر شخص است كه انسان را ب}}ه حقيق}}تي مرب}}وط می کن}}د. ستون رمي جمرات در واقع شيطان است ك}}ه م}}ردم او را از خود دور می کنند. مني به معناي مني و آرزو است كه مظهر بركت و ق}}درت خداس}}ت و ب}}ا تق}}ديم قرب}}اني انسان ها را به آرزوي خود می رساند. طواف در اط}}راف خانه به معناي ارتباط به انساني است ك}}ه قلب او خان}}ۀ6 خداست و به نام بيت المعمور شناخته شده اس}}ت. ص}}فا و مروه هم دو نفر هدايت كننده و تقويت كننده می باشند ك}}ه انس}}ان را از چش}}مۀ6 زم}}زم ك}}وثر آبي}}اري می کنن}}د. چشمۀ6 زمزم هم حوض ك}}وثر اس}}ت ك}}ه نمايش}}گر وج}}ود حض}}}رت زه}}}را اس}}}ت. مراس}}}م حج درب}}}ارۀ6 يكچ}}}نين انسان های شايسته ، از شعائر خدا به حساب می آی}}د ك}}ه

آورد. تم}}امي مراس}}م حج گرچ}}هخدا را به ي}}اد انس}}ان مي ظاهرا نمايشگر ارتباط انسان ب}}ه ي}}ك سلس}}له اعم}}ال و مناسك است، وليكن در واقع انسان را به شخص}}یت های الهي و آسماني ارتب}}اط می ده}}د ت}}ا از طري}}ق ه}}دايت و تربيت آن ها در خط تكامل، ب}}ه خ}}دا مرب}}وط ش}}وند و ب}}ه

که خداون}}د حج ومقاصد الهي و انساني برسند. دليل اینفامناسك حج را شعائر خود دانسته و فرم}}وده » ان الص}}

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره216

« اين است ك}}ه اين ش}}عائر ه}}رو المروة من شعائر الله يك انسان را به شعور خاصي هدايت می کن}}د. ش}}عائر را به اين دليل شعائر می نامند كه هدايت به شعور می کند. شعائر به جاي لفظ اس}}ت ، ش}}عور ب}}ه ج}}اي معن}}ا. كعب}}ه شما را به اهل كعبه ه}}دايت می کن}}د. اه}}ل كعب}}ه ش}}عور كعب}}ه اس}}ت، ط}}واف هم ش}}عار اس}}ت ، ه}}دايت ب}}ه هفت آسمان و هفت كالس تكام}}ل می کن}}د ك}}ه در مكتب اه}}ل بيت به ثمر می رسد. توقف به عرفات هم ش}}عائر اس}}ت كه شعور آن ، شناخت خ}}دا و انتظ}}ار اج}}ابت دع}}ا اس}}ت. ص}}فا و م}}روه هم ش}}عائرند، ش}}عور آن ه}}ا انس}}ان های هدايت كننده اند. صفا انساني است كه با ص}}فا و خل}}وص خ}}ود انس}}ان را ب}}ه مكتب علم و حي}}ات ه}}دايت می کن}}د. م}}روه هم انس}}اني ك}}ه انس}}ان را تروي}}ه می کن}}د، يع}}ني تعليم می ده}}د. مص}}اديق ك}}ل كام}}ل اين ص}}فا و م}}روه ، حضرت خاتم و علي بن ابيطالب است كه ب}}ا چش}}مۀ6 آب حيات خود يعني كوثر به انسان ها حيات ايماني و آخرتي

طور هريك از مناسك حج شعاري است كهمی دهد. همين وانسان را هدايت به شعور می کند. خداوند می فرمای}}د:

50من يعظم شعائر الله فانها من تقوي القلوب دربارۀ1626به دنبالۀ6 آيۀ6 مربوط به صفا و مروه تا آيۀ6

كتمان علم و دانش و اصرار ب}}ر كف}}ر س}}خن می گوی}}د و اين آيات در ارتباط ب}}ا آي}}ۀ6 ص}}فا و م}}روه، نمايش}}گر اين حقيقت است ك}}ه مراس}}م و مناس}}ك حج ب}}ه عن}}وان ي}}ك راهنمایي ب}}ه حق}}ايق و ظه}}ور علم و دانش وض}}ع ش}}ده است نه مراسم خش}}ك خ}}الي . در اين رابط}}ه ح}}ديثي از امام پنجم )ع( در كتاب كافي نقل اس}}ت ك}}ه ايش}}ان ب}}ه حاجی ها در ح}}ال ط}}واف و ازدح}}ام ب}}راي اس}}تالم حج}}ر نگ}}اهي كردن}}د و س}}ري تك}}ان دادن}}د و فرمودن}}د ك}}ه اين همان حج زمان جاهليت است. پس حج اسالم چه بوده و

.32. حج، 5050

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره217

چگونه به وجود آمده . شنونده پرسيد كه مگ}}ر حج اس}}الم چطور است و حج اين حاجی ها چه عي}}بي دارد ك}}ه ش}}ما

گویي}د حج ج}}اهليت اس}ت ؟ ام}ام فرمودن}د: در اس}الممي حاجی ها مأمور ش}}ده اند ك}}ه بع}}د از ط}}واف و س}}عي ، ب}}ا اه}}ل بيت تم}}اس حاص}}ل كنن}}د. ام}}ام خ}}ود را بشناس}}ند، واليت خود را عرض}}ه بدارن}}د و از مس}}ائل حالل و ح}}رام پرسش كنند و دين خود را ي}}اد بگيرن}}د. پس كس}}اني ك}}ه مناسك حج را جدا از ارتباط ب}ا اه}}ل بيت ابالغ كرده ان}د، ي}}ك اس}}الم ب}}دون محت}}وا و حج ج}}اهليت ابالغ كرده ان}}د. اس}}الم ي}}ك مكتب اس}}ت ك}}}ه در آن علم و دانش تعليم می شود و يك مراسم ، بدون علم و مكتب و بدون اس}}تاد قابل ظهور نيست. اس}اتيد مكتب اس}الم ائم}ۀ6 اطهارن}د كه خدا آن ها را به عنوان اهل بيت معرفي ك}}رده اس}}ت. اه}}ل بيت يع}}ني ص}}احبان و س}}اكنان خان}}ۀ6 خ}}دا. از متن

ط}}ور كش}}ف می ش}}ود ك}}ه امام ه}}ایبعض}}ي اح}}اديث اين ک}}ه مس}}جدالحرام ومعص}}وم ح}}ق دارن}}د ب}}ه عن}}وان این

مساجد ديگر خانۀ6 خود آن ها است، در آن ساكن ش}}وند و آن حدود و مقرراتي كه ساير مردم دربارۀ6 خانه های خدا دارند براي آن ها نيست ، زيرا آن ها پاك و مطهرند، مانند ديگران آلودگي به جنابت و عادت زنان كه مانع ورود ب}}ه مساجد می گ}}ردد نمی ش}}وند. دلي}}ل اين م}}دعا يكي تول}}د حضرت امير در كعبه است و ديگر داستان معروف بسته ش}}دن دره}}اي ورودي ص}}حابۀ6 پيغم}}بر ب}}ه مس}}جد و ب}}از گذاشتن در خانۀ6 علي و فاطمه و حسنين رسول خدا كه به مدينه تشريف آوردند. مسجدي ساختند ك}}ه ت}}ا ام}}روز ب}}اقي اس}}ت و ب}}ه مس}}جدالنبي مش}}هور ش}}ده اس}}ت . مس}}لمانان در خان}ۀ6 خ}}ود را از مس}}جد ب}}از ك}}رده بودن}د، آزادانه آمد و رفت می کردند و در خانۀ6 خدا می خوابیدند. رس}}ول خ}}دا ب}}ه دس}}تور وحي م}}أموريت پي}}دا كردن}}د ك}}ه درهاي ورودي آن ها را به مسجد ببندن}}د ب}}ه ج}}ز در خان}}ۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره218

علي و فاطم}}ه و حس}}نين. وق}}تي مه}}اجرين اع}}تراض كردند كه چرا درهاي ورودي اصحاب بس}}ته می ش}}ود ب}}ه جز در خانۀ6 علي و فاطمه ، پرسيدند كه دليل اين تبعيض چه است. رسول خدا جواب دادند كه خدا ب}}ه من دس}}تور داده براي او خانۀ6 پاكي بس}}ازم ك}}ه ج}}ز من و ب}}رادرم و فرزندانش كس}}ي س}اكن آن نباش}ند. ب}ه علي و فاطم}ه

جا بخوابند و بهآزادي داد كه در مسجد آزاد باشند و در آن ديگران يكچ}}نين آزادي ن}}داد. اين ح}}ديث ك}}ه مع}}روف ب}}ه حديث سد ابواب است اثب}}ات می کن}}د امام ه}}ای معص}}وم اهل خانه های خدا و ساكنان آن می باشند و آن مقررات كه براي ساير مردم در ورود ب}}ه مس}}جدها هس}}ت ب}}راي آن ه}}ا نيس}}ت. خانه ه}}ای خ}}دا درس}}ت مانن}}د خانه ه}}ای

طور كه هر كس}}ي در ح}}ريماشخاص و افراد است . همان خانۀ6 خ}ود آزادي مطل}}ق دارد ک}}ه م}انع ورود ديگ}}ران ب}}ه ح}}ريم خان}}ۀ6 خ}}ود گ}}ردد، مس}}اجد هم مانن}}د خانه ه}}ای شخصي خداوند متعال است كه ب}}راي آن ح}}ريمي قائ}}ل شده است و مانع ورود آزادانه و بي ادبان}}ۀ6 م}}ردم ش}}ده. بيگانگان با خدا مانند كفار و مشركين حق ورود به خانۀ6 را خدا ندارند. ساير م}}ردم هم ب}}ا رع}}ايت مق}}ررات ح}}ق ورود ب}}ه مس}}جد دارن}}د. در واق}}ع ب}}ا كس}}ب اج}}ازه وارد می شوند. در اين ميان، عده ای از انسان ها ك}}ه در واق}}ع اهل بيت خانۀ6 خدا هستند، ساكنان خان}}ۀ6 خ}}دا ب}}ه ش}}مار می روند كه مانند ديگران از مق}}ررات ورود و س}}كون در مساجد، آزاد بوده احتياج به كسب اجازه ندارند كه آن ها اهل الله و آل الله به حساب آمده اند. حديث س}}د اب}}واب و آيۀ6 تطيهر و تولد علي )ع( در مس}}جدالحرام نمايش}}گر همين حق}}ايق اس}}ت . ب}}ر پاي}}ۀ6 همين قاع}}ده و ق}}انون، خداوند به ابراهيم و اسماعيل دستور می ده}}د ك}}ه خان}}ۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره219

را بيتياو را براي طواف كنندگان پاكيزه نگاه دارند: طه 51للطائفين و العاكفين

درب}}ارۀ6 كتم}}ان علم س}}خن162 ت}}ا 159ل}}ذا در آي}}ات می گوید و می فرماید: »كساني كه آي}ات روش}}ن الهي و مظ}}اهر ه}}دايت را بع}}د از وض}}وح و روش}}نایي از م}}ردم كتمان می کنند، مشمول لعنت خدا و لعنت كنندگان ق}}رار می گیرند، مگر كساني كه از خط كتم}ان برگردن}د و ك}}ار خود را اصالح نمايند و آن چه را از مردم كتم}}ان كرده ان}}د روشن سازند. توبۀ6 آن ها را می پذیرم كه من توبه پذير و مهربان هستم. و اما كساني كه توبه ننم}}وده و در كف}}ر اصرار می کنند، مشمول لعنت فرشتگان و تمامي م}}ردم ق}}رار می گیرن}}د. در آن ع}}ذاب مخلدن}}د ك}}ه هرگ}}ز ع}}ذاب

آن ها تخفيف پيدا نمی کند.« كتمان علم كه در اين آيۀ6 شريفه مطرح شده و انسان با آن كتمان محكوم ب}}ه ع}}ذاب اب}}دي جهنم ش}}ده اس}}ت، بايستي يك مسئلۀ6 مهم و اساسي باشد كه انكار آن صد درصد در مردم كفر ب}}ه وج}}ود آورد ك}}ه از كف}}ر هم آتش جهنم پيدا مي شود. البته يكچنين مسئلۀ6 اساسي مسئلۀ6 واليت و شناخت اولياء خداست، زيرا وق}}تي م}}ردم ولي خدا را نشناسند، در واليت دشمنان خدا ق}}رار می گیرن}}د ك}}ه همين واليت آن ه}}ا را ب}}ه كف}}ر و گن}}اه و آتش جهنم می کشاند. بايستي فهميد ك}}ه بهش}}ت و جهنم چگون}}ه و چطور ب}ه وج}ود می آی}د و عوام}ل ايجادكنن}}دۀ6 بهش}}ت و جهنم چه كساني هستند. بهشت و جهنم نام دو زن}}دگي است كه از طرز فكر و عمل انسان ها به وج}}ود می آی}}د. اين فكر و عمل كه عاقبت سازندۀ6 دو زن}}دگي بهش}}ت و جهنم است که در مسير خ}}ير و ش}}ر، ظلم و ع}}دالت ب}}ه وسیلۀ6 انسان های ظالم و ع}}ادل و تبعيت كنن}}دگان آن ه}}ا پيدا می شود، يك آینده ای اس}}ت بس}}يار قه}}ري و قطعي

.125. بقره، 5151

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره220

كه در مسير حركت انسان ها ب}}ه س}}وي خ}}ير و ش}}ر و ي}}ا نفع و ض}}رر ظ}}اهر می گ}}ردد. تحت ي}}ك جمله اي ج}}امع و مانع شايد بتوانيم دو زن}}دگي بهش}}ت و جهنم را تعري}}ف

گویيم در زن}}دگي بهش}}تي رقم رنج و زحمت دركنيم. مي ح}}د ص}}فر و رقم م}}وفقيت و برخ}}ورداري از نعمت ه}}ا بينهايت است و در زندگي جهنمي برعكس اين تع}}ريف ؛

نهايت ق}}رار گرفت}}ه ورقم رنج و زحمت و عذاب ها در بي رس}}د.رقم برخورداري از نعمت ها و لذت ها ب}}ه ص}}فر مي

عامل اصلي پي}}دايش اين دو زن}}دگي دو جامع}}ۀ6 انس}}اني ها در جهت خير ب}}ه نف}}ع انس}}انيت وهستند كه يكي از آن

ديگر در جهت شر ب}}ه ض}}رر انس}}انيت ك}}ار می کن}}د. و در جا الزم است كه در تعريف شر و ض}}رر هم ي}}ك جمل}}ۀ6اين

جامع و مانعي ايراد شود تا ارتب}}اط اين دو جمل}}ه ب}}ه دو زندگي خير و شر و ي}}ا بهش}}تي و جهنمي معل}}وم گ}}ردد. می گوییم خيرات ، هر نوع سخن و عملي به وس}}یلۀ6 خ}}دا و انس}}ان های ص}}الح و ع}}ادل اس}}ت ك}}ه انس}}ان ها را ب}}ه س}}وي تكام}}ل م}}ادي و معن}}وي پيش می ب}}رد و ه}}ر روز

روتر روبهانسان را با لذايذ مادي و معنوي به}}تر و ع}}الي می سازد تا آن روز كه درهاي تمامي ل}}ذت ها و نعمت ه}}ا به روي انس}}ان ب}}از ش}}ود، و اين ح}}ركت و افتت}}اح دره}}ا خاصيت ذاتي عم}}ل خ}}ير اس}}ت ك}}ه از آن قاب}}ل انفك}}اك نيست . و در برابر آن ، شر عبارت است از هر نوع علم و عملي كه هر روز از ارقام ل}}ذت های علمي و انس}}اني و الهي بكاهد و درهایي از بال و مصيبت و اختالف و رنج و زحمت ب}}ه روي انس}}ان ب}}از كن}}د. هم}}ان اعم}}الي ك}}ه انس}}ان ها را در جه}}ل و ظلم و ت}}اريكي ق}}رار می ده}}د و اك}}}ثريت جامع}}}ه را ب}}}ه ظلم و جه}}}ل و ذلت و زب}}}وني می کشد تا به آن انتها بكش}}اند. اين ح}}ركت در س}}ايۀ6 دو رهبري انجام می گیرد كه يكي از آن ه}}ا ره}}بري الهي و ديگ}}ري ره}}بري ش}}يطاني نامي}}ده ش}}ده اس}}ت . در خ}}ط

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره221

رهبري الهي رهبراني به نام پيغم}}بران و ي}}ا اولي}}اء خ}}دا شناخته شده اند كه خداوند در هر عصر و زماني آن ها را به جامع}}ۀ6 بش}}ريت مع}}رفي فرم}وده و م}ردم را ام}ر ب}ه اطاعت آن ه}}ا ك}}رده اس}}ت . از آن ط}}رف يكي از اعم}}ال مهم رهبري شيطاني، س}}عي و كوش}}ش در كتم}}ان ح}}ق رهبري الهي بوده و تا توانس}}ته اند م}}انع مع}}رفي اولي}}اء خدا شده و مردم را از ش}}ناخت آن ه}}ا مح}}روم كرده ان}}د. نتيجۀ6 اين كتمان و محروميت اين شده است كه رهبران شيطاني، حكومت بر انس}}ان ها پي}}دا كنن}}د و آن ه}}ا را ب}}ه جهل و ظلم و جنگ و ع}}داوت و ب}}االخره ب}}ه آتش جهنم بكشانند و لعنت اولين و آخرين را ب}}راي خ}}ود خري}}داري نمايند. پس كتمان حق اولياء خدا و محروم نمودن مردم از شناخت آن ها، بزرگ ترین گناه كبيره بوده است كه به عن}}وان بزرگ ت}}رین مظه}}ر و مص}}داق اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه

معرفي می گردد. در مسئلۀ6 توحيد سخن می گوید و167 تا 163در آيات

می فرماید: »خداي شما خداي واحد و يگانه است. به جز او خدایي نيست كه بخشنده و مهرب}}ان اس}}ت . آف}}رينش

هایي ك}}هآسمان ها و زمين و اختالف شب و روز و كشتي در دري}}ا ب}}ه نف}}ع م}}ردم ح}}ركت می کنن}}د و ب}}اران ك}}ه از آسمان ها نازل می شود و ب}}ا آن زمین ه}}ای م}}رده حي}}ات پي}}دا می کنن}}د و اين هم}}ه جنب}}دگان ك}}ه در روي زمين پراكن}}ده ش}}ده اند و وزش باده}}ا و ابره}}اي مس}}خر بين زمين و آس}}مان ، تم}}امي این ه}}ا آي}}ات الهي اس}}ت ب}}راي كساني كه اهل تفكر و تعقل می باشند. بعضي از م}}ردم به غير خ}}دا پناهن}}ده می ش}}وند و آن ه}}ا را چن}}ان دوس}}ت می دارند كه بايستي خدا را دوست بدارن}د، وليكن محبت

كاراناهل ايمان ب}ه خ}دا ش}ديدتر و زي}ادتر اس}ت. س}تم رو می شوند اگر ببينند ك}}هآن گاه كه با عذاب آخرت روبه

چگونه تمامي قدرت ها به دست خداست و خدا دش}}منان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره222

خود را سخت كيفر و عذاب می کند، دست از كفر و گناه دارن}}}د. آن روز ك}}}ه پيش}}}وايان ، خ}}}ود را ازخ}}}ود برمي

مس}}ئوليت پ}}يروان خ}}ود تبرئ}}ه می کنن}}د زي}}را ب}}ا ع}}ذاب رو می ش}}وند، اس}}باب و وس}}ائل زن}}دگي از اختي}}ارروبه

آن ها خارج می شود. پيروان آن ه}}ا آن روز آرزو می کنن}}د گش}}تند و ب}}ه پيش}}وايانکه ای كاش به زن}}دگی دني}}ا برمي

خ}}ود بي اعتن}}ایي می کردن}}د چنانك}}ه آن ه}}ا بي اعتن}}ایي كردند. خدا اين طور حسرت اعمال آن ها را به دل آن ه}}ا

می گذارد كه از آتش جهنم رهایي ندارند.« ، خداون}}د ابت}}دا167 ت}}ا 163در اين آي}}ات از ش}}مارۀ6

مطالبي در توحيد و شرك بي}}ان می کن}}د و ب}}ه دنبال}}ۀ6 آن بخشي از حاالت رواني مشركين و آيندۀ6 آن ها و پ}}يروان آن ها به ميان می کشد و آخرين نتيجۀ6 اعمال مشركين و

ها مجسم می س}}ازد. ابت}}دا خ}}ود را ب}}هكفار را در نظر آن وح}}دانيت و رحم}}انيت و رحيميت وص}}}ف می کن}}}د، ب}}ه صفاتي ك}}ه شايس}}تۀ6 رب}}وبيت و ال}}وهيت اس}}ت، زي}}را او وح}}دانيت ذاتي دارد ن}}ه وح}}دانيت ع}}ددي، ك}}ه وح}}دانيت ع}ددي دلي}}ل مح}}دوديت ذاتي او ب}وده و مح}دوديت ذاتي دليل ناتواني او در خارج از ذات است. پس او ي}}ك واح}}د نامتناهي بيرون از داي}}رۀ6 ش}}مارش ع}}ددی و ي}}ا مرات}}بي اس}}ت. ب}}ه م}}راتب و ع}}دد، قاب}}ل تقس}}يم و تق}}ويت و تضعيف نيست و بر پايۀ6 همين وحدانيت ذاتي متصف ب}}ه دو صفت رحمانيت و رحيميت اس}}ت ك}}ه خالي}}ق را خل}}ق می کند و آن ها را مشمول رحمت خود می س}}ازد. در آي}}ۀ6 دوم ، دالي}}ل وج}}ود و وح}}دانيت خ}}ود را ذك}}ر می کن}}د. آفرينش را دليل وج}ود و وح}}دانيت ق}رار می ده}د، زي}را مص}}نوعيت آف}}رينش ب}}ر هم}}ه كس روش}}ن اس}}ت ك}}ه مسبوق ب}}ه ع}}دم اس}}ت و دائم در مع}}رض تغي}}ير و تغي}}ر اس}}ت و از ط}}رفي داللت مص}}نوع ب}}ر ص}}انع ي}}ك داللت قهري و طبيعي است كه از م}}دلول خ}}ود قاب}}ل انفك}}اك

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره223

نمی باشد و نمی شود ك}}اري ك}}رد ك}}ه مص}}نوع ، نمايش}}گر ص}}انع نباش}}د. اين داللت ي}}ك داللت جعلي و ق}}راردادي مانند داللت حروف و الفاظ بر معاني آن ها نيست كه به ارادۀ6 كسي جعل ش}}ود و ب}}ه ارادۀ6 او مرتف}}ع گ}}ردد. پس

که آف}}رينش ،خدا يك حقيقت و واقعيت است به دليل این ي}}}}ك حقيقت و واقعيت هس}}}}ت. او خ}}}}دایي اس}}}}ت انتخاب شدني و دوست داشتني . و در ارتباط با آيۀ6 توحيد و طرح وحدانيت و موجوديت خ}}ود، درب}}ارۀ6 انس}}ان هایی سخن می گوید كه غير خدا را شريك خدا ق}}رار می دهن}}د و آن ها را مانند خدا دوس}}ت دارن}}د. كلم}}ۀ6 »ان}}داد« جم}}ع است، به معناي كسي و يا چيزي كه به ان}}دازۀ6 خ}}دا و ي}}ا بيشتر، طرف عالق}}ه و اعتم}}اد انس}}ان ق}}رار می گ}}یرد و انسان پش}}تگرمي ب}}ه آن ه}}ا پي}}دا می کن}}د و خ}}ط ح}}ركت آن ها را مالك حركت و قي}}ام و قع}}ود خ}}ود می س}}ازد. از موجوديت آن ها دفاع می کند و براي حفظ آن ها مجادل}}ه و جهاد مالي و جاني دارد، خواه آن ها شي ء باش}}ند و ي}}ا ش}}خص . در اين رابط}}ه اح}}اديث وارد ش}}ده اس}}ت ك}}ه خداوند هر كسي را به نبوت مبعوث كن}}د، ب}}ا او معاه}}دۀ6 ع}}دم ش}}رك و خل}}ع ان}}داد می بن}}دد. خل}}ع ان}}داد در اين معاهده به معناي عدم وابستگي به غير خداس}}ت، مانن}}د وابستگي به قدرت های زم}}ان و پش}}تگرمي ب}}ه اقب}}ال و ادبار آن ها. شخصي كه از جانب خ}}دا م}}أمور ب}}ه نب}}وت و رسالت می گردد، بايستي وابستگي ب}}ه كس}}ي ي}}ا چ}}يزي نداش}}ته باش}}د، فق}}ط پش}}تگرمي ب}}ه خ}}دا داش}}ته باش}}د. كسي كه به غير خدا پشتگرمي دارد، در اين آيۀ6 ش}}ريفه معرفي شده اس}}ت . مطلب قاب}}ل توج}}ه در اين آي}}ه اين اس}}ت ك}}ه خداون}}د می فرمای}}د: روز قي}}امت اس}}باب و وسائل و روابط بين پيش}}وايان و پ}}يروان آن ه}}ا توس}}ط

و تقطعت بهمخ}}ود آن ه}}ا قط}}ع می ش}}ود. می فرمای}}د:

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره224

، يع}}ني وس}}ائل بين آن ه}}ا توس}}ط خ}}ود آن ه}}ا52االسباب قطع می شود. وسائل بين پيش}}وايان ض}}اللت و پ}}يروان آن ها مال و ثروت دنيا است كه غالبا به دست پيشوايان فاسق و فاجر بوده و ضعفا را به خود محتاج کرده ان}}د و از اين راه براي خود قدرت به وجود آورده اند و مردم را در جهل و ض}}عف نگ}}اه داش}}ته اند. ب}ه م}يزاني ك}}ه دانش

ک}}همردم باال برود، بازار آن ها كساد می گردد. و ديگر این در مس}}}ير دوام زن}}}دگي ك}}}ه دني}}}ا کهنه ت}}}ر می ش}}}ود، ثروتمندان و قدرتمندان ضعف بيشتر پيدا می کنن}}د و ب}}ه همان ميزان اسباب و وسائل توس}}ط خ}ود آن ه}}ا و ظلم آن ه}}ا از دستش}}ان خ}}ارج می گ}}ردد و ب}}ا آخ}}رين وس}}ائل جنگ ، يعني بمب های اتمي ، قدرت دنيایي آن ها به ص}}فر می رس}}د. اين اس}}ت ك}}ه اس}}باب و وس}}ائل توس}}ط خ}}ود آن ها قط}}ع می ش}}ود، زي}}را آنچ}}ه ماي}}ۀ6 ارتب}}اط آن ه}}ا ب}}ا يكديگر شده ، قدرت و ثروت بوده نه ايمان و انسانيت ، و اين قدرت و ث}}روت ب}}ا پي}}دايش م}}رگ و ي}}ا ظه}}ور ام}}ام زمان از بين می رود. پس قدرت آن ها فروكش می کن}}د.

االخالء یومئذ بعضهمخداوند در يكي از آيات می فرماید: ، يع}}ني روز قي}}امت ك}}ه هم}}ان 53لبعض عدو اال المتقين

روز قيام امام زمان است همۀ6 دوستی ها و رابطه ها ب}}هجز رابطۀ6 ايمان و تقوا به هم می خورد.

ح}}االت كف}}ار را در ارتب}}اط ب}}ا اه}}ل173 ت}}ا 168آيات ايمان روشن می کند. ابتدا عموم مردم را طرف خط}}اب ق}}}رار می ده}}}د و می فرمای}}}د: »از نعمت ه}}}ای خ}}}دا و چيزه}}ایي ك}}ه در روي زمين ب}}راي ش}}ما آفري}}ده ام ب}}ه طري}}}ق مش}}}روع و حالل اس}}}تفاده كني}}}د و از افك}}}ار شيطاني پيروي ننمایيد ك}}ه او ب}}ا ش}}ما آش}}كارا دش}}مني می کند. او ش}}ما را ب}}ه اعم}}ال ب}}د و فحش}}ا و منك}}ر ام}}ر

. 166. بقره، 5252. 67. زخرف، 5353

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره225

می کند و شما را وادار می کن}}د ك}}ه باط}}ل را ب}}ه ص}}ورت ح}}ق جل}}وه دهي}}د و ب}}ه خ}}دا دروغ ببندي}}د. آن ه}}ا كس}}اني هستند كه اگر آن ها را به دين خدا دعوت كني}}د و بگویي}}د

گوين}}د م}}ا از هم}}ان راهيكه از دين خدا پيروي كنن}}د، مي می رویم كه پدران ما رفته اند. مگر پ}}دران آن ه}}ا نبودن}}د كه عقل و شعور نداشتند و ب}}ه دين خ}}دا ه}}دايت نيافت}}ه

ها در ارتباط با دين خدا و دعوت حق مانن}}دبودند. مثل آن حيواني است ك}}ه از دع}}وت و تبلي}}غ ب}}ه ج}}ز س}}ر و ص}}دا چيزي نمي ش}}نود و حقيقت ح}}ق را نمی توان}}د درك كن}}د. آن ها كر و الل و كورند، عقل خ}ود را بك}}ار نمی اندازن}د. اي اهل ايمان شما علي رغم روش شيطان صفتان سعي كني}}}د از نعمت ه}}}ای خ}}}دا ب}}}ه طري}}}ق مش}}}روع و حالل استفاده كنيد و شكر خدا را بجا بياوريد اگ}}ر می خواهی}}د كه بندۀ6 او باشيد. او فق}}ط چيزه}}ایي را ب}}ر ش}}ما ح}}رام كرده كه خبيث بوده و مضر به مزاج شما و روحي}}ۀ6 ش}}ما اس}}ت، مانن}}د م}}ردار و خ}}ون و گوش}}ت س}}گ و خ}}وك و گوسفندي که بر خالف ق}}انون خ}}دا ب}}راي غ}}ير خ}}دا ذبح

ک}}ه ط}}البشده . كسي كه در اضطرار واقع شد بدون این حرام و نامشروع باشد، گناهي بر او نيس}}ت ك}}ه خداون}}د

آمرزنده و مهربان است .« مط}}الب ج}}الب توج}}ه در اين آي}}ات ش}}ريفه، ي}}ادآوري شيطان و كيفيت گ}}ول زدن و ف}}ريب دادن او اس}}ت. در اين آيات تذكر می دهد كه شياطين از طريق م}}أكوالت و مشروبات و لذت ها شما را گول می زنن}}د و ب}}ا وس}}اوس خ}}ود، ش}}ما را ب}}ه كاره}}اي نامش}}روع وادار مي نماين}}د. تمامي اين آيات در اطراف خوردنی ه}}ا و نوش}}یدنی ها و حالل و حرام سخن می گوید و يادآوري می کند ك}}ه حالل

و حرام بر دو قسم است .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره226

حالل و حرام، طيب و خبيث قس}}م اول : حالل و ح}}رام ط}}بيعي و تكوي}}ني مانن}}د

هایي كه در آفرينش ح}}رمت دارد و مض}}رخبائث و گوشت به حال انسان است، مانند حيوانات حرام گوشت از نوع درندگان و گوشت خوك و حش}}رات خ}}بيث و م}}وذي. اين حش}}رات و حيوان}}ات، مض}}ر آفري}}ده ش}}ده اند، يع}}ني ب}}ه روح}}انيت انس}}ان ي}}ا جس}}مانيت انس}}ان ض}}رر می زنن}}د. گوشت حيوانات درنده انسان ها را ب}}ه ط}}بيعت درن}}دگان درمي آورد و با خوردن اين گوشت ها انسان درن}}ده خویي پيدا می کند. گوشت خوك انسان را ب}}ه كث}}افت و لئ}}امت نفس مبتال می کند و او را كثيف طبيعت ب}}ارمي آورد. در او روح غيرت و حميت را می کش}}د، و عالوه درن}}دگان از

که مردار خورده ان}}د، حام}}ل میکروب ه}}ای زي}}ادينظر این هس}}تند ك}}ه غالب}}ا انس}}ان را ب}}ه مرض ه}}ای م}}زمن مبتال

می سازند. اگ}}ر كس}}ي بگوي}}د ك}}ه خداون}}د چ}}را خب}}ائث را مانن}}د درندگان خلق می کن}}د و آن را تح}}ريم می کن}}د، آي}}ا به}}تر نبود كه خدا آن ها را خلق نكند تا مردم خوراك خبيث و يا مضري پيدا نكنند تا آن را بخورند و متضرر شوند؟ جواب اين است كه خداوند متعال براي هر چيزي ضدي آفريده ت}}ا انس}}ان ها ب}}ا ارتب}}اط ب}}ا اين اض}}داد دو ط}}رف ض}}د را بشناسند. در برابر روز، ش}}ب آفري}}ده و در براب}}ر م}}وت ، حي}}ات و براب}}ر س}}المتي، م}}رض خل}}ق ك}}رده اس}}ت ت}}ا از ارتباط ب}}ا اين اض}}داد، آش}}نایي ب}}ا آن ه}}ا حاص}}ل ش}}ود و

درجۀ6 معرفت انسان ها باال برود. هدف خ}}دا از خلقت ع}}الم و آدم ، پي}}دايش مع}}رفت در انسان اس}}ت و اين مع}}رفت، داروي هم}}ۀ6 درده}}ا اس}}ت. پس الزم ب}}وده ك}}ه در مقاب}}ل آنچ}}ه حالل اس}}ت ح}}رام بيافريند تا حالل و ح}}رام در مقابل}}ه ب}}ا يك}}ديگر ش}}ناخته

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره227

شود و انسان ها از خط اط}}اعت ، ب}}ه مع}}ارف الهي نائ}}لشوند و در خط اطاعت، خداي خود را بشناسند.

و ام}}}}}ا حالل و ح}}}}}رام تش}}}}}ريعي، خوردنی ه}}}}}ا و آشامیدنی ها و يا مال و ثروتي است كه از طريق كس}}ب نامش}}روع و ع}}دم رض}}ايت ص}}احب م}}ال ب}}ه دس}}ت آم}}ده

است . اين را می دانیم كه انسان ها نيازمند يك}}ديگر هس}}تند و ب}}ا كم}}ك و همك}}اري ب}}ا يك}}ديگر، زن}}دگي خ}}ود را اداره می کنن}}د. ه}}ر انس}}اني از طري}}ق ك}}ار و كوش}}ش خ}}ود محص}}والتي ب}}ه دس}}ت مي آورد ك}}ه ديگ}}ران نيازمن}}د ب}}ه محص}}والت او هس}}تند و او هم نيازمن}}د ب}}ه محص}}والت ديگ}}ران. در اين ارتب}}اط ك}}ه محص}}ول ك}}ار ه}}ر كس}}ي از خوردنی ها و آشامیدنی ها و پوش}}یدنی ها و ص}}نايع ديگ}}ر بايس}}تي در اختي}}ار ديگ}}ران ق}}رار گ}}يرد، حالل و ح}}رام تشريعي به وجود می آید. آنچ}}ه از ديگ}}ران ب}}ه دس}}ت م}}ا می رسد اگر از طريق تجارت توأم با رضايت آن ها باشد، براي ما حالل و مشروع است و اگ}}ر از طري}}ق رب}}ودن و خيانت كردن به دست ما برسد، نامشروع و حرام است . به همين مناسبت، در اين آيۀ6 شريفه خداوند می فرماید: از آنچ}}ه اس}}تفاده می کنی}}د س}}عي كني}}د ك}}ه طيب باش}}د، يعني از خبائث نباشد، مانن}}د حيوان}}ات و حش}}رات ح}}رام گوش}}ت ، و هم از طري}}ق جلب رض}}ايت م}}ردم ب}}ه دس}}ت آمده باشد. در آخر آيه دستور می دهد كه خدا را اط}}اعت كني}}د و از دس}}تورهاي ش}}يطان پ}}يروي ننمایي}}د. در ه}}ر آيه اي كه خداوند حدود و احكام را بيان می کند، مردم را متوجه وس}}واس ش}}يطاني می کن}}د، زي}}را غالب}}ا ط}}بيعت انسان با هر نوع قيد و حكمي مخالفت می کن}}د؛ چنانك}}ه گفته اند اگر انسان از چيزي ممنوع شود، بيشتر ح}}ريص می گردد. ب}}ه همين مناس}}بت، هرج}}ا ك}}ه خداون}}د حالل و حرام را ذكر می کند يادآوري می نماید كه حرص شما ب}}ر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره228

مخ}}الفت خ}}دا، وسوس}}ۀ6 ش}}يطان اس}}ت ، از آن پ}}يروينكنيد.

كيفيت وساوس شيطاني و خودگرايي وطبيعتگرايي

و در آيات بعد كيفيت وسوسه و القائ}}ات ش}}يطاني را ذك}}}ر نم}}}وده و عالئم و مشخص}}}ات كس}}}اني را ك}}}ه از شيطان پيروي کرده اند ذكر می کند و می فرمای}}د: آن ه}}ا بيشتر مرتجع اند و با ه}}ر نه}}اد انقالبي و تك}}املي ك}}ه از سوي خدا عرضه می شود مخالفت می کنن}}د و می گوین}}د ما به همان روش آب}اء و اج}داد خ}ود ب}اقي هس}}تيم و از

ها پيروي می کنیم . آن ارتجاع در واقع به معن}اي خ}ودگرایي و ط}بيعت گرایي در مخالفت با تكامل است، زيرا هميشه از سوي خداوند احكامي به انسان عرضه می شود كه او را از ارتب}}اط ب}}ا طبيعت و م}}اديت و خ}}ودگرایي ب}}ازمی دارد و ب}}ه م}}اوراء ط}}بيعت ك}}ه خ}}داگرایي و ج}}امعه گرایي اس}}ت ح}}ركت می دهد و اين حركت يك نوع مسافرت است ك}}ه انس}}ان را از بيابان ماده و طبيعت به سوي مدينۀ6 فاضله، يع}}ني خدا و انس}}انيت س}}وق می ده}}د. مدين}}ۀ6 فاض}}له در واق}}ع تركيبي است از محبت و تفاهم انس}}ان ها ب}}ا يك}}ديگر در شعاع لطف و عنايت خداون}}د متع}}ال . ب}}ه همين منظ}}ور، خ}}ودگرایي انس}}ان را از محبت خ}}دا و انس}}ان ها مح}روم می کند. انس}}ان خ}}ودگرا ب}}راي حف}}ظ موج}}وديت خ}}ود و جلب منافع شخص}ي ، محبت و رض}}ايت انس}}ان ها را ره}ا می کند و باالتر كه به آن ها لطمه می زند تا ث}}روت آن ه}}ا را بربايد و در راه منافع خود، آن ها را استثمار كن}}د. ب}}ه جاي جلب محبت ، بين خود و انسان ها كينه و عداوت ب}}ه وجود می آورد و از طريق ظلم به بندگان خدا، خود را از محبت خ}}دا و انس}}ان ها مح}روم می کن}د. خداون}د متع}}ال براي حركت دادن انسان ها از اين زندگي توأم با كين}}ه و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره229

عداوت به سوي صفا و خل}}وص و محبت ، احك}}امي وض}}ع كرده است كه نتيجۀ6 عمل به آن احك}}ام )ب}}ه ن}}ام حالل و ح}}}رام و واجب و مس}}}تحب ( نج}}}ات ي}}}افتن انس}}}ان از ضررهای مزاجي و روحي و كين}}ه و ع}}داوت انس}}ان ها و راه يافتن او به دايرۀ6 س}}المتي و مه}}ر و محبت و لط}}ف خداست. پس احكام الهي و دعوت او به دين و تقوا، يك ن}}وع ح}}ركت تك}}املي و خ}}روج از ح}}اكميت ه}}واي نفس اس}}ت. در براب}}ر يكچ}}نين ح}}ركت تك}}املي، ارتج}}اع پي}}دا می ش}}ود ك}}ه انس}}ان ها نمی توانن}}د ح}}الت خودپرس}}تي و خودگرایي را رها نموده به س}}وي مدين}}ۀ6 فاض}}له ح}}ركت

ک}}ه در زج}}ر و فش}}ار الهي ق}}رار گيرن}}د.كنن}}د مگ}}ر این خداوند از اين حالت ارتجاع سخن می گوید و می فرماید: در جواب دع}}وت انبي}}اء می گوین}}د ك}}ه م}}ا ب}}ه دين آب}}اء و

ک}}ه در خ}}ط زن}}دگياجداد خود هستيم. منظورشان از این پدران و مادران گذش}}تۀ6 خ}}ود باش}}ند همين اس}}ت ك}}ه از خ}}ط تك}}املي پيغم}}بران س}}ر ب}}از زده، در هم}}ان خ}}ط خودگرایي و ملي گرایي و قوميت و فاميل پرستي باقي بمانند ت}}ا در زن}}دگي آن ه}}ا ق}}وي و ض}}عيف پي}}دا ش}}ود و اقويا ضعفا را زير س}}لطۀ6 خ}}ود ق}}رار دهن}}د. خ}}ط مكتب خدا و انبياء همان خطوط تكاملي است كه خدا را ه}}دف قرار داده و در ارتباط با ه}}دف س}}عي دارد انس}}ان را در خدمت انسان و تمامي آفرينش قرار دهد، در وضعي كه او را از وج}}ود خ}}دا و محبت او و همك}}اري انس}}ان ها و تم}}امي كاين}}ات بهره من}}د س}}ازد. پس اين خ}}داگرایي و جامعه گرایی، خ}}ط تكام}}ل اس}}ت و محص}}ول آن ، ارتب}}اط

انساني انسان ها با يكديگر است . قس}}}مت ديگ}}}ر از محرم}}}ات176 ت}}}ا 174در آي}}}ات

تش}}ريعي را بي}}ان می کن}}د ك}}ه از نجس ت}}رین مال ه}}ا و بدترين محرمات به حساب مي آي}}د و آن پ}}ولي اس}}ت ك}}ه در برابر كتم}}ان حق}}ايق و كتم}}ان احك}}ام خ}}دا ب}}ه دس}}ت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره230

می آید. پيشوايان مذهبي قالبي به رأی اس}}تثمار بيش}}تر بندگان خدا، احكامي كه مربوط به وظ}}ایف م}}ردم اس}}ت مانن}}د پ}}رداخت ن}ذورات و مالیات ه}}ای م}}ذهبي و تق}}ديم قربانی ها و خدمت به علما و پيش}}وايان ، ض}}عفا و ع}}وام را ملزم به اجرای آن مقررات نم}}وده ، وادار ب}}ه اط}}اعت خود می کنند و چه بسا در اين رابطه احكامي را وض}}ع و جعل نم}}وده، ب}}ا آن احك}}ام ث}}روت بيش}}تري از م}}ردم ب}}ه دس}}ت می آورن}}د و آن ه}}ا را ب}}ه خ}}دمت بيش}}تري وادار می کنند. و اما احكامي كه مربوط به خود آن ه}}ا ب}}وده از

که بايستي در خدمت فقرا و ضعفا بوده، مال وقبيل این ثروتي كه از نذورات و موقوفات و مالیات های اس}}المي به دست می آورن}}د ب}}ه فق}}را و ض}}عفا برس}}انند و علم و دانشي كه از كتاب خدا فرا گرفته اند بايس}}تي ب}}ه م}}ردم تعليم دهند، فراموش نموده و كتمان می نمایند و مال و ثروت بيت المال را به خود اختصاص می دهن}}د، در نتيج}}ه مردم را وادار به وظایف خود نم}}وده و وظ}}ایف مرب}}وط به خودشان را فرام}}وش می کنن}}د. در واق}}ع دين خ}}دا را ضايع می گذارند و در برابر آن ، ثروت و قدرت ب}}ه دس}}ت مي آورند. پس آن ها دين خدا را به مال دنيا می فروشند. خداوند می فرماید: »آن ها در واقع آتش به زن}}دگي خ}}ود افروخته ان}}د و آتش می خورن}}د. خداون}}د روز قي}}امت ب}}ا آن ها سخن نمی گوی}}د، يع}}ني ب}}ه آن ه}}ا اعتن}}ا نمی کن}}د و عذاب دردناكي براي آن ها مهيا كرده است . آن ها هدايت را به ض}}اللت و مغف}}رت الهي را ب}}ه ع}}ذاب فروخته ان}}د. چطور می توانند بر آتش جهنم صبر كنن}}د، زي}}را خداون}}د كتاب خود را به حق نازل كرد تا براي مردم روشن شود و مردم وحدت ديني پيدا كنند ولي آن ها با كتمان حقايق اختالف ايج}}}}اد كردن}}}}د و م}}}}ردم را ب}}}}ه رنج و زحمت

انداخته اند.«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره231

دليل ارتباط اين عمليات و كتمان حق}}ايق ب}}ا ع}}ذاب و آتش خوري اين است كه دين خ}}دا يگان}}ه وس}}يله و يگان}}ه سبب براي رف}}ع اختالف و ايج}}اد وح}}دت ب}}وده و كتم}}ان دين يگانه وسيلۀ6 اختالف و ظهور جنگ است و از طريق جنگ و جنگ افزار، ع}}ذاب جهنم پي}}دا می ش}}ود و عوام}}ل ايجادكنندۀ6 خود را فرا می گیرد. ع}}ذاب های آخ}}رت همين

هایي است كه كفار براي تس}}لط بيش}}تر ب}}ر ض}}عفا،عذاب خود را مجهز به نيروهاي آتشين می کنند، مانند گلوله ها

هاي هسته اي . بندگان خدا و مظلومينو خمپاره ها و آتش را با اين آتش ها می سوزانند. روز قيامت همين آتش ه}}ا و عذاب ها و حرارت ها به وسیلۀ6 مظلومين به خود آن ه}}ا

گ}}ردد و ه}}ركس عام}}ل ظلم ب}}وده ، به}}رۀ6 خ}}ود رابرمي می برد. شما تم}}امي اين ظلم ه}}ا و س}}تم ها و ش}}كنجه و قتل و كشتار و آتش سوزی های ظالمان}}ه و در انته}}ا اين گلوله هاي آتشين و خمپاره ها وآتش هسته اي را به نظ}}ر بياوريد و در فكر خود جمع كنيد كه چقدر درد و ح}}رارت از ظالمين به مظلومين رس}}يده اس}}ت . در ع}}دالت الهي هم}}ۀ6 اين درده}}ا و حرارت ه}}ا از مظل}}ومين ب}}ه ظ}}المين

گردد و در تن آن ها باقي مي ماند. آيا اين حرارت ه}}ابرمي از آتشي كه خدا خبر می دهد كمتر است يا درست چن}}ان

است كه خدا خبر داده است ؟ اعم}}ال ني}}ك را ك}}ه ب}}ا انج}}ام آن ، انس}}ان ،177در آيۀ6

نيك}}}}و و نيكوك}}}}ار ش}}}}ناخته می ش}}}}ود بي}}}}ان می دارد. می فرماید: »نيكویي و نيكوكاري شما از اين راه حاص}}ل نمی شود كه مراسمي به وجود آوريد و ضمن اج}}راي آن به شرق و غرب وابستگي پيدا كنيد و يا عبادت نمایي}}د و از توج}}ه ب}}ه خ}}دا بازماني}}د، بلك}}ه نيكي و نيكوك}}اري در ايم}}ان ب}}ه خ}}دا و روز قي}}امت و فرش}}تگان و کتاب ه}}ا و پيغمبران است كه در شعاع اين ايمان مال و ثروتي ك}}ه بسيار مطلوب و محبوب ش}}ما اس}}ت ب}}ه خويش}}اوندان و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره232

يتيمان و زمين گيران و درماندگان ميان راه مس}}افرت و يا جنگ و در كمك به درخواست كنندگان و بردگان انف}}اق كنيد. نماز بپاي داريد و زك}}ات بدهي}}د. ب}}ه عه}}د و پيم}}ان خ}}}ود وف}}}ادار باش}}}يد و در س}}}ختي ها و مریض}}}ی ها و مصیبت ها و ميدان جنگ، پايدار و اس}}توار باش}}يد. چ}}نين

انسان هایي راستگو و اهل تقوا می باشند.« معناي شرق و غرب

در اين آيۀ6 شريفه چند مطلب مورد توجه است : اول : گرايش و توجه به ش}}رق و غ}}رب و مص}}اديق اين

گرایش هادوم : مشخصات و امتيازات نيكویي و نيكوكاري

ها و نیکوکاری ها سوم : شرط اصلي نيكویي ابتدا دربارۀ6 توجه به شرق و غ}}رب و مع}}اني آن ، بحث خود را آغاز می کنیم. ش}}رق و غ}}رب در معن}}اي ابت}}دایي همان دو جهتي است كه خورش}}يد از آن طل}}وع می کن}}د. رو آوردن به اين شرق و غرب ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه انسان گاهي در مراسم عبادت ، به طرف مشرق و يا ب}}ه طرف مغرب رو آورد، مانند كساني كه به ط}رف مس}}جد اقصی و يا مسجدالحرام نماز می خوانند و دليل حقانيت دين و قب}}ولي عبادت ه}}ای خ}}ود را در هم}}ان جهت گ}}يري می شناس}}}ند، مانن}}}د بني اس}}}رائيل ك}}}ه قبل}}}ۀ6 خ}}}ود را مسجداالقص}}}}ي و مس}}}}لمانان ك}}}}ه قبل}}}}ۀ6 خ}}}}ود را مسجدالحرام می دانند. گر چ}}ه اين ه}}ر دو قبل}}ه از نظ}}ر تبليغات پيغمبران بني اسرائيل و ي}}ا پيغم}}بر اس}}الم ح}}ق است و هر دو قبله از جانب خداون}د متع}ال تأیي}}د ش}ده، وليكن تم}}}}امي دالي}}}}ل حق}}}}انيت و م}}}}وفقيت ، همين جهت گيري نيست، بلك}}ه تق}}رب ب}}ه خ}}دا مالك حقيقت و حقانيت است. البت}}ه بع}}د از تغي}}ير قبله ، مسجداالقص}}ي رسميت ندارد و هركس متدين به دين خدا باشد بايستي

طور كه پيغم}}بربه طرف مسجدالحرام نماز بخواند. همان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره233

اس}}الم خ}}اتم انبي}}اء اس}}ت ، دين اس}}الم هم خ}}اتم ادي}}ان اس}}}ت، پس قبل}}}ۀ6 اس}}}الم هم خ}}}اتم قبله ه}}}ا اس}}}ت. مسجدالحرام صراط مستقيم ش}}ناخته ش}}ده و قبله ه}}اي ديگر شرقي و غربي خواهد بود ك}}ه خداون}}د می فرمای}}د روي خود را به طرف مشرق يا مغ}}رب نكني}}د، يع}}ني ب}}ه

طرف مسجدالحرام نماز بخواني. و اما شرق و غرب در معن}اي دوم ب}ه معن}اي دو جهت افراط و تفريط در اعتقاد و عمل اس}}ت، زي}}را دين خ}}دا به اين منظ}}ور آم}}ده اس}}ت ك}}ه زن}}دگي انس}}ان را در دو جهت ماديت و معنويت تكميل كند. جهت معنويت خالص دين اين است كه انسان در حال توجه ب}}ه خ}}دا و عب}}ادت بوده ، از جامعه و زندگي و خدمت به مردم كناره بگ}}يرد، گوشه نشيني و انزوا اختيار كن}}د، از مادي}}ات و خ}}دمت و احس}}ان ب}}ه م}}ردم منص}}رف ش}}ده و در جه}}ات روحي و رياض}}تي و عب}}ادتي فع}}اليت كن}}د، مانن}}د مرتاض}}ان و رهبانان مسيحي كه عمر خود را به انزوا و گوشه نشيني می گذرانن}}}د و ب}}}ار زن}}}دگي خ}}}ود را ب}}}ه دوش م}}}ردم می گذارند. يكچ}}نين دين و گ}}رايش را ش}}رقي می گوین}}د كه فقط جنبۀ6 رياضت و انزا را گرفته اند. و جهت غربي دين گ}}رايش ب}}ه م}}اديت و زن}}دگي خ}}الص و انص}}راف از معنويت و عبادت است كه انسان از توجه به خ}}دا و علم و دانش و حقيقت گرایي بازماند و تمام عم}}ر خ}}ود را در راه جم}}ع م}}ال و ث}}روت و كس}}ب ق}}درت بگذران}}د، مانن}}د يهوديان كه از دين و احكام دين چيزي به جز كسب م}ال و ثروت نمی دانند و ش}}رافت انس}}اني را در راه رس}}يدن به مال و ثروت ، ض}}ايع و ن}}ابود س}}اخته اند. ط}}ايفه اي از م}}ردم دين را هم}}ان توج}}ه ب}}ه خ}}دا و خل}}وص و عب}}ادت می دانن}}}د و از خ}}}دمت ب}}}ه م}}}ردم و زن}}}دگي منص}}}رف می شوند و طايفۀ6 ديگر جانب خدا و معن}}ويت و ش}}رافت و فضيلت را رها نموده، دائم به فكر جمع م}}ال و ث}}روت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره234

می باشند. يهوديان مظه}}ر غربي}}ون و مس}}يحیان مظه}}رشرقيون هستند.

و اما شرق و غرب در معناي سوم گرايش به غير خدا و وابس}}تگي ب}}ه ماس}}واي او اس}}ت. اساس}}ا در زن}}دگي انسان ها و حکومت ها سه قدرت به وج}}ود آم}}ده ك}}ه ه}}ر كدام از آن ها تالش می کنند حك}}ومت جه}}اني پي}}دا كنن}}د، خود آن ها حاكم مطلق بوده و بشريت را به اختي}}ار خ}}ود درآورند. دو حك}}ومت از اين س}}ه حك}}ومت ، م}}ادي و غ}}ير الهي ب}}وده و ي}}ك حك}}ومت آن خ}}دایي و الهي اس}}ت. دو حكومت مادي غير الهي گرچه ظاهرا در مرام و روش با هم فرق دارند، وليكن در كفر و م}}اديت و س}}لطه گري و حاكميت بر ضعفا با يكديگر مس}}اوي هس}}تند. خداون}}د در نظام حكيمانۀ6 خود همه جا كفار را به دو بل}}وك تقس}}يم كرده و هر يك از آن دو را به وس}}یلۀ6 ق}}درت ديگ}}ر مه}}ار نموده است، زيرا اگر كفر به عنوان يك قدرت مطلق در راه خود آزاد باشد، تمامي مظاهر دين و مذهب را نابود س}اخته و ح}اكميت دين خ}دا را از بين می ب}رد. در مي}ان اين دو قدرت ، ق}}درت س}}وم ، دين خ}}دا و اولي}}اء و انبي}}اء می باشند. مردم را ب}}ه ح}}ق و ع}}دالت دع}}وت می کنن}}د و وابستگي به خدا دارند. در ميان اين سه قدرت، طبق}}ات جاهل ضعيف در نوسان می باشند ك}}ه گ}}اهي ب}}ه ق}}درت شرقي و گاهي به قدرت غ}}ربي گ}}رايش پي}}دا می کنن}}د، زيرا ايمانشان به خدا ض}}عيف اس}}ت و قه}}را نمی توانن}}د متكي به خود و خدا باشند، پس بايستي متكي به ق}}درت ديگري باشند. در همين رابطه خداوند می فرماید که اتكا به هيچ ي}}ك از اين ق}}درت ها ماي}}ۀ6 س}}عادت و خوش}}بختي نيست و شما را در اس}}ارت و ذلت ق}}رار می ده}}د. به}}تر اين است كه به خ}}دا و خ}}ود متكي ش}}ده و ب}}راي نص}}رت دين او قيام و اقدام كنيد. پس بعد از توج}}ه ب}}ه ش}}رق و غرب ، داليل آزادي و آزادگي و جوانمردي را ذك}ر نم}وده

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره235

و انسان را در خطوط نيكوك}}اري ب}}ه س}}وي الل}}ه ح}}ركت می دهد. اين حقيقت بايستي روشن گردد كه جهت گيري به سوي خ}}دا و آزادي از ه}}ر ن}}وع وابس}}تگي و نج}}ات از اف}}راط و تفري}}ط يگان}}ه وس}}يله ب}}راي ح}}ركت در خ}}ط مس}}تقيم اس}ت ك}}ه ب}}دون ح}}ركت در اين خ}}ط كس}}ي ازمهالك نجات پيدا نمی کند و به زندگي ايده آل نمی رسد. خداون}}د در اين آي}}ه می فرمای}}د: نيكي و نيك}}ویي آن اس}}ت ك}}ه در ارتب}}اط ب}}ه خ}}دا و فرش}}تگان باش}}يد و ب}}ه زندگي آخرت ايمان بياوريد و خدمات خود را ب}}ه منظ}}ور جلب رضاي خ}}دا انج}}ام دهي}}د. ت}}ا آخ}}ر آيه ، اعم}}الي ك}}ه دستور می دهد برهان آزادي و آزادگي است، زيرا آزادي وقتي به دست می آید كه انسان از قيد حاكميت هر كس

ک}}هو هر چيز آزاد شود و اين آزادي ممكن نيست مگر این در قيد اط}}اعت خ}}دا باش}}د. راه خ}}دا، راه علم و انتخ}}اب خ}}}ود انس}}}ان اس}}}ت ؛ راهي اس}}}ت ك}}}ه ه}}}ركس آن را می خواه}}}د و اختي}}}ار می کن}}}د و اگ}}}ر هم ظ}}}اهرا آن را نمي خواهد و قبول آن برايش س}}نگين اس}}ت ، ب}}راي اين است كه جاهل ب}ه حقيقت آن اس}ت ، مانن}}د ك}}ودكي ك}}ه

كه ب}}هبازي را از مدرسه بيشتر دوست دارد اما پس از آنعقل برسد درس را بيشتر دوست دارد.

و اما آزادگي به معناي اين اس}}ت ك}}ه ب}}ه بن}}دگان خ}}دا خدمت كني و آن ها را مانن}}د خ}}ودت ب}}ه آزادي برس}}اني ، زيرا آن ها در قيد جهل و يا در قيد فقرند و آزادي آن ه}}ا از اين دو قيد فق}ط ب}ه اين اس}ت ك}}ه در اط}اعت ع}}الم عادل م}}ؤمن ق}}رار گيرن}}د و يكچ}}نين ع}}الم ع}}ادل ممكن نيست مگر به انتخاب خدا. او اس}}ت ك}}ه بن}}دگان خ}}ود را

می شناسد و اختيار می کند. قصاص درب}}ارۀ6 قص}}اص و ل}}زوم آن دس}}تور179 و 178آي}}ۀ6

می ده}}د و می فرمای}}د: »درب}}ارۀ6 كش}}تگان و مجروح}}ان ،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره236

قصاص واجب شده است . آزاد در برابر آزاد، بردگ}}ان در برابر بردگان، زن در برابر زن. اگر طالب قصاص از حق خود گذشت و برادر خود را مش}}مول عف}}و ق}}رار داد، در برابر، آن كسي كه مشمول عف}}و ق}}رار گرفت}}ه بايس}}تي پاداش نيكي را به نيكي جواب بدهد و به او احسان كند. خداوند در قانون مجازات تخفيف می دهد كه اجازه داده است طالب قصاص عفو كند و در برابر، ديه بگيرد. اگ}}ر

كه مش}}مول عف}}و ق}}رار گ}}رفت دو مرتب}}هقاتل پس از آن اقدام به قت}}ل كن}}د، اس}تحقاق عف}}و ن}دارد، بايس}}تي ب}}ه عذاب دردناك قصاص مع}}ذب گ}}ردد. ش}}ما اي خردمن}}دان بدانيد كه حي}}ات اجتم}}اعی ش}}ما در گ}}رو قص}}اص اس}}ت ، شايد كه در اثر اجراي قانون قصاص تقوا پيدا كنيد و از قتل و جنايت بپرهيزيد.« مطالب قابل توج}}ه در اين آي}}ۀ6

شريفه چند چيز است: اول : معنا و مفهوم قصاص

دوم : تفاوت نفوس با يكديگر سوم : حيات جامعه در اجراي قانون قصاص است

چهارم : عف}}و از قص}اص ، احس}}ان ب}ه قات}}ل اس}}ت ك}}هبايستي در برابر، احسان كند.

ظاهرا كلمۀ6 قصاص از قصه و قص}}ص ب}}ه وج}}ود آم}}ده است . قصه به معناي ب}}ازگویي ت}}اريخ و داس}}تان اس}}ت. قصاص قاتل را به همين مناسبت قص}}اص می نامن}}د ك}}ه بازگوكنندۀ6 قت}}ل قات}}ل و نمون}}ۀ6 قتلي اس}}ت ك}}ه انج}}ام

ک}}ه ممكن اس}}ت قص}}اص از قص الظف}}ر ب}}هداده و يا این معناي چيدن ناخن باش}}د ك}}ه در واق}}ع ن}}اخن عض}}و زائ}}د است، يعني قاتل هم در واقع عضو زائد و مزاحم پيكرۀ6

اجتماع است كه بايستي چيده شود و قطع گردد. در اين آيۀ6 ش}}ريفه، قص}}اص را ب}}ر پاي}}ۀ6 تس}}اوي و ي}}ا تفاوت نفوس قرار داده است و فرموده است : مرد آزاد در براب}}ر م}}رد آزاد، بردگ}}ان در براب}}ر بردگ}}ان ، زن}}ان در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره237

برابر زنان . پس اگر مرد آزادي مرد آزاد ديگر را به قت}}ل برس}}اند، در براب}}ر كش}}ته می ش}}ود و اگ}}ر م}}رد آزادي برده اي را ب}}ه قت}}ل برس}}اند، در براب}}ر كش}}ته نمی ش}}ود، بلك}}ه مجب}}ور ب}}ه پ}}رداخت قيمت ب}}رده می گ}}ردد و عالوه تنبيه می شود و اگر م}}ردي زني را ب}}ه قت}}ل برس}}اند، در برابر كشته می شود و مازاد ديۀ6 مرد را بايستي بپردازد. اگ}}ر زني م}}ردي را ب}}ه قت}}ل برس}}اند، در براب}}ر كش}}ته می شود. زن و مرد در قتل عمدي بايستي كشته ش}}وند. از نظ}}ر انس}}اني و نفس}}اني ب}}ا يك}}ديگر برابرن}}د، ه}}ر دو

انسان هستند. اگر مردي زني را بكشد، انساني را ب}}ه قت}}ل رس}}انيده اس}}ت. اگ}}ر زني م}}ردي را بكش}}د، انس}}اني را ب}}ه قت}}ل رس}}انيده اس}}ت . زن و م}}رد از نظ}}ر ارزش نف}}وس ب}}ا يكديگر تفاوت ندارند، وليكن از نظر غ}}رامت و دي}}ات ب}}ا يكديگر تفاوت دارند، زي}}را كس}}ي ك}}ه م}}ردي را ب}}ه قت}}ل برساند، بيشتر خسارت مالي زده است از كسي كه زني

که مردان بيشتر منش}}أ تولي}}درا به قتل برساند. براي این و تكثير مال و ثروت می باشند و خداون}}د در ق}}انون ارث سهم آن ها را بيشتر و زيادتر داده از اين نظر كه مخارج زندگي به گ}}ردن او اس}}ت. ظ}}اهرا حكمت ع}}دم قص}}اص آزادگ}}ان در براب}}ر بردگ}}ان اين باش}}د ك}}ه قص}}اص ب}}راي احياء و رعايت حق زندگان است. زن}}دگان ك}}ه از ق}}انون بهره می برند امنيت به وجود می آورند، اما ح}}ق مقت}}ول به آخرت افتاده است. او از قصاص بهره نمی برد. و اما بردگان كه غالبا اسير و غريب بوده اند، بستگان ن}}زديكي ندارند كه طالب قصاص باش}}ند، زي}را قص}اص ب}ه دس}ت ولي دم و ص}}احب خ}}ون اس}}ت. )يع}}ني پ}}در و م}}ادر ي}}ا فرزندان و ساير خويشاوندان مقتول ( آن ها هس}}تند ك}}ه از قت}}ل ي}}ك انس}}ان آزرده ش}}ده و ج}}راحت قل}}بي پي}}دا كرده اند ك}}ه ب}}راي ش}}فاي رنج خ}}ود ح}}ق دارن}}د از قات}}ل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره238

انتقام بگيرند. وليكن بردگان در عالم اسالم كه غالب}}ا از كفار مهاجم به بردگي گرفته شده اند، اوال به دليل كف}}ر و ايمان مساوي مسلمانان نيستند و در م}}راتب انس}}اني و نفساني با يكديگر تفاوت دارند و ثانيا فاقد ولي دم و صاحب خون می باش}}ند، خويش}}اونداني ندارن}}د ك}}ه خ}}ون آن ها را مطالبه كنند. موال و مال}}ك آن ه}}ا هم فق}}ط ح}}ق پ}}ولي و م}}الي ب}}ر آن ه}}ا دارد ك}}ه ح}}ق خ}}ود را از قات}}ل می گ}}}یرد و پي ك}}}ار خ}}}ود می رود. پس قص}}}اص ب}}}راي بردگ}}ان مانن}}د قص}}اص ب}}راي آزادگ}}ان دلي}}ل و بره}}اني ندارد، وليكن براي جلوگيري از شيوع برده كش}}ي و ظلم ب}}ه بردگ}}ان ، بايس}}تي قات}}ل عالوه ب}}ر پ}}رداخت غ}}رامت، شديدا مضروب گردد تا ديگران عبرت گيرند و دس}}ت ب}}ه

چنين كاري نزنند. و ام}}ا موض}}وع س}}وم ك}}ه خداون}}د می فرمای}}د: حي}}ات اجتماعي ش}}ما در اج}}راي ق}}انون قص}}اص اس}}ت. حي}}ات اجتماعي مانند حيات ف}}ردي بايس}}تي از س}}المتي كام}}ل برخ}}وردار باش}}د. همين ط}}ور ك}}ه ام}}راض و میکروب ه}}ا س}المتي ب}دن را تهدي}د می کن}}د و انس}}ان را ب}ه م}رگ و مرض می کشاند، میکروب ه}}ا و مرض ه}}ای اجتم}}اعي هم جامعه را به ناامني می کشاند. امنيت در جامع}}ه درس}}ت ب}}ه معن}}ا و مفه}}وم س}}المتي در ب}}دن اس}}ت. ام}}نيت در جامعه ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه ج}}ان و م}}ال و ن}}اموس مردم محفوظ بماند و هيچ كس در معرض قتل و غ}}ارت و تهدي}}د ق}}رار نگ}}يرد و پي}}دايش اين ام}}نيت توق}}ف ب}}ر قص}}اص و مج}}ازات دارد. پس اگ}}ر جنايتك}}اران مج}}ازات نشوند و يا قاتل قصاص نشود، م}}ردم در قت}}ل و غ}}ارت خ}}بره و جس}}ور می ش}}وند و ام}}نيت از بين می رود. ب}}ه همين مناسبت خداون}}د مي فرماي}}د ك}}ه حي}}ات اجتم}}اعي شما در قصاص است . ممكن است در اين جا سؤالي ب}}ه وج}}ود آي}}د ك}}ه اگ}}ر ام}}نيت اجتم}}اعي در گ}}رو قص}}اص و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره239

مجازات است، چرا از قصاص قاتل بردگ}}ان ص}}رف نظ}}ر شده اس}ت؟ آي}ا ع}دم قص}اص قات}ل بردگ}ان ب}ه معن}اي شيوع برده كشي و ناامني بردگان نيست ؟ آيا بردگان يك انس}}}ان نيس}}}تند و در انس}}}انيت مس}}}اوي ب}}}ا آزادان

ک}}هنمی باشند؟ جواب اين اس}}ت ك}}ه بردگ}}ان از نظ}}ر این مال}}ك م}}ال و ث}}روت نيس}}تند بلك}}ه خ}}ود ممل}}وك ديگ}}ران می باش}}ند، در مع}}رض قت}}ل و غ}}ارت ق}}رار نمی گیرن}}د و كسي تصميم به قتل آن ها نمی گیرد، زيرا قتل انسان ها مقدمه به رأی جلب مال و ناموس است و بردگان، مالك

ک}}ه در مع}}رض قت}}ل و غ}}ارتمال و ناموس نيستند تا این قرار گيرند. پس همه ج}}ا قت}}ل و غ}}ارت بين انس}}ان های

ک}}ه قص}اص ب}}رايمالك و آزاد قرار می گ}}یرد. و ديگ}}ر این تأمين حق اولياء مقتول اس}}ت ن}}ه احق}}اق ح}}ق مقت}}ول،

حق مقتول در آخرت رسيدگي می شود. و بردگ}}ان چنانك}}ه گفت}}ه ش}}د ولي دم ندارن}}د. و ام}}ا مسئلۀ6 تساوي بردگان با آزادگان در حق}}وق انس}}اني ، در صورتي است كه بردگان ب}}ا آزادگ}}ان اش}}تراك م}}ذهبي و مليت داشته باش}}ند. از نظ}}ر دين مق}}دس اس}}الم ، كف}}ار مهاجم به مسلمانان، مستحق قت}}ل و اس}}ارت و ب}}ردگي می باشند. همين كفار مهاجم و متج}}اوز ب}}رده می ش}وند نه كفار غير متجاوز، نه مسلمان متجاوز و غير متج}}اوز. كافر به دليل كفر با مسلمانان و مؤمنين تساوي حقوق ندارد و به دلي}ل تج}اوز ب}ه مس}}لمانان و ته}اجم و ايج}اد قتل و غارت، حق حي}}ات از آن ه}}ا س}}لب می ش}}ود. ام}}ام مسلمانان حق دارد آن ها را بكشد و يا به بردگي بگيرد و ميان مس}}لمانان توزي}}ع كن}}د، البت}}ه در نظ}}ر خ}}ود آن ه}}ا، بردگي و اس}}ارت از قت}}ل و ن}}ابودي به}}تر اس}}ت. پس از آنكه به بردگي در ميان مسلمانان توزيع شدند و عقل و شعور و مسلماني و زندگي ب}}ه م}}يزاني پي}}دا كردن}}د ك}}ه بتوانند آزادانه زندگي نموده و مهاجم به حق مس}}لمانان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره240

نباشند، موجبات آزادي آن ها فراهم می شود و ب}}ا س}}ايرمسلمانان تساوي حقوق پيدا می کنند.

و اما مسئلۀ6 جراحات . خداوند می فرماید: در جراح}}ات مانن}}د قت}}ل عم}}د و خط}}ا، قص}}اص و دي}}ه واجب اس}}ت. جراحت ها كه با قتل و ضرب و به كار بردن اب}}زار قتال}}ه ب}}ه ك}}ار می رود ب}}ر دو قس}}مت اس}}ت: گ}}اهي عض}}وي را ناقص می کند چنانكه از كار می اندازد و گاهي نقصي در عضو به وجود می آورد مانند جراحتي كه ب}}ر دس}}ت وارد

می شود و يا دست به كلي قطع می گردد. اعضاي بدن هم بر دو قسم است: اعضاي ف}}رد مانن}}د دهان و بيني و جمجمه و اعضاي زوج مانن}}د دو دس}}ت و

دو پا و چشم و گوش . اگر جراحت طوري باشد ك}ه عض}و را ن}اقص كن}د و از ك}}ار بين}}دازد، اگ}}ر اين ج}}راحت عم}}دي باش}}د، مج}}روح می تواند عضو جارح را به همان كيفيت زخم بزند و يا از قصاص صرف نظر نموده ، غ}}رامت و دي}}ه بگ}}يرد. و اگ}}ر ج}}راحت عم}}دي نباش}}د، فق}}ط دي}}ه واجب می ش}}ود و قصاص جايز نيست. ديۀ6 جراحت ها ميزان معيني دارد كه بر پايۀ6 ديۀ6 كامل مرد و زن برقرار می شود. اگر اعض}}اي جفت را از كار بيندازد مانند قطع هر دو دست و ي}}ا ه}}ر دو پا و دو چشم ، بايستي تمام ديه را ب}}پردازد ك}}ه تم}}ام ديۀ6 مرد هزار مثقال طالي مسكوك و ديۀ6 زن نصف دي}}ۀ6 مرد است و اگر يك عضو از اعضا را از بين ب}}برد، نص}}ف ديۀ6 كامل را ب}}پردازد و اگ}}ر اعض}}اي ف}}رد را از بين ب}}برد مانن}}د بي}}ني و ده}}ان و ع}}ورت را، بايس}}تي تم}}ام دي}}ه را

ک}}هب}پردازد و اگ}}ر جراح}}تي ب}}ر عض}}و وارد ك}}رد مث}}ل این چش}}مي را كم ن}}ور كن}}د و ي}}ا ش}}نوایي را ض}}عيف كن}}د،

بايستي به همان نسبت از ديۀ6 عضو را بپردازد. هایي كه بر اعضاي زنان وارد می شود، تا ميزانجراحت

که به دودو ثلث با ديۀ6 مرد برابري می کند و به محض این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره241

ثلث رس}}}يد ب}}}االتر نمی رود، بلك}}}ه برگش}}}ته و تنص}}}يف می گردد. مثال يك دست از مرد، پانص}}د دين}}ار اس}}ت، ي}}ك دس}}ت از زن، دویس}}ت و پنج}}اه دين}}ار. ي}}ك دس}}ت و ي}}ك انگشت از دست ديگ}}ر م}}رد، ششص}}د دين}}ار اس}}ت و ي}}ك دست و يك انگش}}ت از دس}}ت ديگ}}ر زن، سیص}}د و پنج}}اه دينار، زيرا ديات اعض}}ا و اج}}زای ي}}ك زن ت}}ا دو ثلث دي}}ۀ6 مرد برابري می کند و به محض اينك}}ه ب}}ه دو ثلث رس}}يد، دو مرتبه نصف می گردد. اگر يك انگشت از دست زن ي}}ا مرد قطع شود، هر كدام صد دينار، دو انگش}}ت از دس}}ت زن يا مرد، هر كدام دویست دينار، سه انگشت از دس}}ت

زن و مرد، مرد سیصد دينار و زن صد و پنجاه دينار. وصيت درب}}ارۀ6 وص}}يت س}}خن می گوی}}د و182 ت}}ا 180آي}}ۀ6

می فرماید: »اي اهل ايمان، هنگامي كه عاليم م}}رگ ب}}ر ش}}ما وانم}}ود و ظ}}اهر می گ}}ردد، بايس}}تي وص}}يت كني}}د. تكلي}}ف وارث و ي}}ا وص}}ي خ}}ود را درب}}ارۀ6 پ}}در و م}}ادر و خويشاوندان و اوالد صغير و كسان ديگ}}ري ك}}ه ب}}ر ش}}ما حق دارند، روشن سازيد و دربارۀ6 ام}}وال و مص}}ارف آن ، تكليف وصي خودتان را تعيين كنيد. وصيت شما بايستي متع}}ارف باش}}د. اين وص}}يت وظيفه اي اس}}ت ك}}ه اه}}ل ايمان و تق}}وا آن را رع}ايت می کنن}}د. كس}}ي ك}}ه وص}}يت وص}}يت كننده را بع}}د از ثب}}وت و اس}}تقرار تغي}}ير ده}}د، گناهش ب}}ه گ}}ردن كس}}ي اس}}ت ك}}ه تغي}}ير داده . خداون}}د شنوا و دانا است. اگر وصيت كننده در وصيت خود ج}انب حق و تقوا را رعايت نكن}}د و ي}}ا تص}}ميمي بگ}}يرد ك}}ه ب}}ه وارث خود س}}تم كن}}د، اوص}}ياء او و ي}}ا اولي}}اء ام}}ور ح}}ق دارند وص}}يت او را اص}}الح كنن}}د ت}}ا در ح}}د اعت}}دال ق}}رار

گيرد كه خداوند آمرزنده و مهربان است.« در اين سه آي}}ۀ6 مرب}}وط ب}}ه وص}}يت و وص}}يت نامه چن}}د

مطلب مورد توجه است :

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره242

اول : لزوم وصيت و وجوب آن . نامه رعايت شود. دوم : مطالبي كه بايستي در وصيت

سوم : اصالح وصيت و يا رعايت وصیت وصيت كننده . در توضيح مط}}الب ب}}اال می گ}}وییم ك}}ه خداون}}د متع}}ال وص}}يت را ب}}ر اه}}ل ايم}}ان و تق}}وا واجب و الزم دانس}}ته است . وصيت به معناي سفارش به رعايت حقوق است ، خ}}واه وص}}يت كنن}}ده زن}}ده باش}}د و ي}}ا م}}رده . وص}}يت اختصاص به بعد از مرگ ن}}دارد. انس}}ان بايس}}تي درب}}ارۀ6 حقوقي كه ض}}ايع می ش}}ود، ب}}ه كس}}ي ك}}ه بتوان}}د آن را حفظ كند وصيت نمايد خواه در زمان حياتش باش}}د و ي}}ا بعد از مرگش . وصيت به معناي اين است كه انس}}ان ب}}ه كسي سفارش می کند و يا دس}}تور می ده}}د ك}}ه حقي را رع}}ايت كن}}د، مب}}ادا ض}}ايع گ}}ردد. وص}}يت كننده بايس}}تي دربارۀ6 رعايت حقوقي سفارش كند و يا دستور بدهد كه خ}}}ود او مس}}}ئوليت رع}}}ايت آن را دارد، ولي درب}}}ارۀ6 حقوقي كه خ}}ارج از مس}}ئوليت اوس}}ت وظيف}}ۀ6 وص}}يت

ک}}ه موعظ}}ه كن}}د. وص}}يت كننده بايس}}تين}}دارد، مگ}}ر این درب}}ارۀ6 رع}}ايت حق}}وقي س}}فارش كن}}د ك}}ه خ}}ود ق}}درت رعايت آن را ندارد و نمی تواند ب}}ه تنه}}ایي آن حق}}وق را رعايت كند، مانند كسي كه در جاي دور زندگي می کند و مح}}ل رع}}ايت ح}}ق از ح}}وزۀ6 رع}}ايت او ب}}يرون اس}}ت، دسترسي به آن ندارد. ولي دربارۀ6 حقوقي كه در اختيار اوست و می تواند رعايت كند، وصيت و س}}فارش ن}}دارد، مانند اوالد و يا پدر و مادر كه در اختيار خود او هستند و اوالدی كه در مملكت ديگري زندگي می کنن}}د . از اين رو، مصاديق كام}}ل وص}}يت و وص}}يت نامه مرب}}وط ب}}ه بع}}د از م}}رگ اس}}ت. خداون}}د در اين آي}}ه می فرمای}}د ك}}ه هنگ}}ام ظهور عالئم م}}رگ ، درب}}ارۀ6 پ}}در و م}}ادر و خويش}}اوندان وص}}يت كني}}د. وص}}يت زن}}دگان ب}}ه زن}}دگان را وك}}الت می نامند، از قبيل موعظه. وصيت اختص}}اص ب}}ه رع}}ايت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره243

حق}}وقي پي}}دا می کن}}د ك}}ه خداون}}د متع}}ال رع}}ايت آن را واجب نكرده باشد و طبق قانون عرفي و يا مملكتي ب}}ر كس}}}ي واجب نيس}}}ت آن را رع}}}ايت كن}}}د و اال رع}}}ايت حقوقي را كه خداوند واجب كرده و ق}}انون مملك}}تي آن را حمايت می کند، احتياج به وصيت ندارد، مانن}}د حق}}وق ارث ، زي}}را ف}}رائض الهي قاب}}ل تغي}}ير نيس}}ت. كس}}ي نمی تواند با وصيت ، ارث وارث را تغيير دهد و آن را زياد و كم كند؛ و اما وصيت دربارۀ6 رعايت حقوق كساني ك}}ه در اين آيۀ6 شريفه به آن ها سفارش شده ، وصيت دربارۀ6

حقوق پدر و مادر و خويشاوندان است . خداون}}د می فرمای}}د: درب}}ارۀ6 حق}}وق پ}}در و م}}ادر و

خويشاوندان وصيت كنيد. از عبارات آيۀ6 دوم هم اينط}}ور اس}}تفاده می ش}}ود ك}}ه يكي از م}}وارد وص}}يت ، انج}}ام كاره}}اي خ}}ير اس}}ت ك}}ه خداون}}د می فرمای}}د: اگ}}ر وص}}يت كننده، وص}}يت ب}}ه گن}}اه كرد، شما آن را اصالح كنيد. مفهوم مخ}}الف عب}}ارت اين است كه اگ}}ر وص}}يت ب}}ه كاره}}اي خ}}ير ك}}رد، احتي}}اج ب}}ه اصالح ندارد، يعني وصيت به كاره}}اي خ}}ير ج}}ايز اس}}ت . وصي بايستي آن را رعايت كند، مانن}}د وص}}يت ب}}ه بن}}اي مسجد و مدرسه و كارهاي ديگر. وص}}يت ب}}ه گن}}اه مانن}}د اين اس}}ت ك}}ه وص}}يت كن}}د مبلغي از م}}ال او را در راه تقويت كفار مصرف كنن}}د و ي}}ا ش}}راب خانه و قمارخان}}ه بس}}ازند ك}}ه در اين ص}}ورت ، م}}ال را از م}}ورد وص}}يت گرفته، در كارهاي خ}}ير ديگ}}ر مص}}رف می کنن}}د. وص}}يت كردن به صرف مال در راه گناه جايز نيست و اگ}}ر ماي}}ۀ6

ک}}ه وارثي را از ارثظلم به صاحب حقي گردد، مانند این مح}}روم كن}}د، خي}}ف نامي}}ده می ش}}ود ك}}ه وص}}ي او و ي}}ا مومنين عادل بايستي آن وص}}يت را اص}}الح كنن}}د، يع}}ني مانع ظلم شوند. ب}}ه همين مناس}}بت گفته ان}}د ك}}ه مال}}ك مال ، يك سوم ثروت خ}}ود را ح}}ق دارد ب}}ه مي}}ل خ}}ود در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره244

راهي كه می خواهد صرف و خرج نماي}}د و ام}}ا بيش}}تر ازيك سوم به اجازۀ6 وارث است.

وصيت ب}}ه رع}}ايت ح}}ق پ}}در و م}}ادر، در ص}}ورتي الزم است كه بيشتر از ارثي كه می برند نياز داش}}ته باش}}ند و اما در صورتي كه از حق ارث ، كم}}تر ني}}از دارن}}د وص}}يت هم الزم نيست ، زيرا به اندازۀ6 نياز خود ارث می برن}}د. و يا در صورتي كه خودشان مال و ث}}روت داش}}ته باش}}ند و می توانند خود را اداره كنند، وص}}يت الزم نيس}}ت. و ام}}ا وص}}يت درب}}ارۀ6 خويش}}اوندان ، منظ}}ور خويش}}اونداني هستند كه از مال ميت ارث نمی برند، وليكن چشم طمع دارند كه به آن ها حقي داده شود مانند برادر و خواهر با بودن فرزندان ، وليكن در ص}}ورتي ك}}ه خ}}ود آن ه}}ا وارث هستند وص}}يت الزم نيس}}ت، زي}}را خداون}}د درب}}ارۀ6 آن ه}}ا

وصيت كرده است . روزه

دربارۀ6 حكم روزه سفارش می کن}}د187 تا 183از آيۀ6 می فرماید: »اي اهل ايم}}ان، روزه ب}ر ش}ما واجب ش}ده است همچنان كه بر پيشينيان شما واجب شده بود، شايد از اين راه تق}}وا پي}}دا كني}}د. روزه ، روزه}}اي معل}}وم و معي}}ني اس}}ت. ه}}ركس در آن روزه}}ا م}}ريض و ي}}ا در مسافرت باشد، می تواند به حساب آن ، روزه}}اي ديگ}}ري

ط}}}اقت ش}}}د،را روزه بگ}}}يرد و اگ}}}ر كس}}}ي از ش}}}ما بي می تواند برابر هر روزي به مسكيني يك وعده غذا بدهد. هركس متمايل به كار خير شود ب}}ه نف}}ع خ}}ود او اس}}ت. اگر علم و آگاهي داشته باشيد، می دانید ك}}ه روزه ب}}راي شما بهتر است. روزه در م}}اه رمض}}ان انج}}ام می گ}}یرد، ماهي كه ق}}رآن در آن ن}}ازل ش}}ده ، كت}}ابي ك}}ه م}}ردم را هدايت می کن}}د، ح}}ق را از باط}}ل ج}}دا می س}}ازد، حكمت احكام را روشن می کند. هركس از شما ك}}ه م}}اه مب}}ارك در ش}}}هر و وطن باش}}}د، روزه بگ}}}يرد و اگ}}}ر كس}}}ي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره245

مسافرت كند و يا مريض باش}د، ب}ه ش}مارۀ6 آن روزه}اي ديگر روزه بگيرد. خداوند می خواهد كه زن}}دگي ب}}ر ش}}ما آس}}ان بگ}}ذرد ن}}ه س}}خت و مش}}كل . ب}}ا قض}}اي روزه می توانی}}د ش}}مارۀ6 روزه}}ا را تكمي}}ل كني}}د و ب}}ه خ}}اطر هدايت به دين ، خدا را به عظمت بشناسيد شايد كه شكر خدا را بجا آوريد. اگ}}ر بن}}دگان من از ت}}و بپرس}}ند ك}}ه ب}}ه آن ها دور يا نزديك هستم بگو كه به آن ها نزديك هس}}تم . هركس مرا بخواهد و خواهشي كند دع}}وت او را اج}}ابت می کنم . پس از من بخواهن}}د ت}}ا خواهش ه}}ای آن ه}}ا را برآورم. ايمان ب}}ه اج}}ابت دع}}ا داش}}ته باش}}ند، ش}}ايد ك}}ه درجۀ6 عقل آن ها باال برود. ش}}ب های روزه می توانی}}د ب}}ا همسر خود رابطه پيدا كنيد. آن ها به جاي لب}}اس ش}}ما و شما به جاي لباس آن ها هستيد. خدا دانست پيش از اين در ايام روزه به خود خيانت می کردید، حكم خود را براي شما آسان ك}}رد. از اين ب}}ه بع}}د می توانی}}د در جس}}تجوي نعمت خدا و تق}}دير الهي ب}}ا همس}}ر خ}}ود تم}}اس داش}}ته باشيد. تا هنگام طلوع ص}}بح ك}}ه خ}}ط س}}فيد از س}}ياهي شب ظاهر می گردد، در خوردن و آش}}اميدن آزاد هس}}تيد و از طلوع فجر روزۀ6 خود را تا اول ش}}ب ادام}}ه بدهي}}د. در اي}}ام روزه و ي}}ا غ}}ير روزه اگ}}ر در مس}}جدها اعتك}}اف داشتيد، با همسر خ}}ود ن}}زديكي نكني}}د. اين اس}}ت ح}}دود احكام خدا كه بايس}}تي آن را حف}}ظ كني}}د. خداون}}د آي}}ات خود را براي شما روشن می سازد شايد ك}}ه تق}}وا پيش}}ه

كنيد.« مطالب قابل توجه در آيات روزه چند چيز است :

. روزه واجب است كه منشأ ظهور تقوا می گردد. 1. روزه براي مريض و مسافر شرعيت ندارد. 2 . كس}}}اني ك}}}ه در اث}}}ر روزه بيط}}}اقت می ش}}}وند،3

می توانن}}د ب}ه ج}}اي روزه، براب}}ر ه}}ر روز آن ، فق}}يري رااطعام كنند وليكن روزه براي آن ها بهتر است .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره246

. روزه در ماه رمض}}ان اس}}ت ك}}ه ق}}رآن در آن ن}}ازل4می شود و معناي نزول قرآن .

. روزه از افطار بهتر و بيشتر مايۀ6 آسايش است . 5 . قضاي روزه براي تكميل اثر و خاصيت روزه است .6. دعا و اجابت دعا در ماه رمضان. 7 . روزه از طلوع صبح صادق ت}}ا اول ش}}ب اس}}ت و در8

شب ها زن و شوهر آزادي دارند. روزه يكي از تكاليف الهي در مكتب تم}}امي پيغم}}بران بوده و ممكن اس}}ت در كيفيت روزه در س}}نت پيغم}}بران اختالف وجود داشته باشد. روزه به معن}}اي خ}}ودداري از خ}}وردن و آش}}اميدن و بهره برداري ه}}ایي اس}}ت ك}}ه خ}}دا نهي ك}}رده اس}}ت . »ص}}وم« لغت مخص}}وص روزه در دين اس}}ت ك}}ه در س}}اير امس}}اكات ع}}رفي قاب}}ل اس}}تعمال نيست. در برابر كلمۀ6 صوم ، »افطار« به كار می رود ك}}ه آن هم به معناي آزادي در اس}}تفاده از چ}}يزي اس}}ت ك}}ه خ}}دا نهي ك}}رده اس}}ت . در اولين آي}}ۀ6 مرب}}وط ب}}ه روزه خداون}}د خ}}بر می ده}}د ك}}ه روزه در ش}}ما تق}}وا ب}}ه وج}}ود می آورد. تقوا به معناي خودداري از مخالفت ب}}ا فرم}}ان خ}}}دا و بهره ب}}}رداري ب}}}ه اج}}}ازه و دس}}}تور خداس}}}ت. روزه داری و افط}}ار، ي}}ك تمرين}}ات عملي و ارادي اس}}ت كه انسان را بر اطاعت خدا عادت می دهد. اين عادت ب}}ر اطاعت ، تقوا ناميده شده است . در براب}}ر همين تق}}وا و اط}}اعت، روح}}انيت انس}}ان ب}}اال می رود و ب}}ا اين ش}}دت روح}}}انيت ، ن}}}يروي مق}}}اومت و اراده در انس}}}ان پي}}}دا می شود كه انسان در برابر حوادث می توان}}د ايس}}تادگي كند و بر آن ها غلب}}ه نماي}}د. خداون}}د از طري}}ق روزه داري روح انسان را تق}ويت می کن}د آنچنان ك}}ه انس}ان ب}ا روح قوي خود می تواند بر مشكالت پيروز شود و ب}}ر ح}}رارت آتش جهنم غلبه نمايد و حاكميت بر عوامل طبيعت پي}}دا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره247

كن}}د. ب}}ه همين مناس}}بت گفته ان}}د ك}}ه روزه ، س}}پر آتشوم جنة من النار.جهنم است: 54 الص

روزه در تم}}ام ح}}االت ش}}بانه روزي انس}}ان را ب}}ه خ}}دا مربوط می کند و تمامي دقيقه ها و ثانيه ه}}ای ش}}بانه روز را به صورت عبادت و محراب نماز درمی آورد و چه بس}}ا انسان در حال غفلت نماز می خواند و به ياد خدا نيست ، وليكن در تمامي دقیقه ها و ساعت های شبانه روزي م}}اه رمضان به ياد خ}}دا هس}}ت . هرگ}}ز ح}}الت غفلت ب}}راي او دست نمی دهد. و از طرفي انسان در ح}}االت ارتب}}اط ب}}ا خدا و هر وقت به ياد خدا بيفت}د، مانن}د مي}وۀ6 درخت ك}}ه در حال اتص}}ال از درخت تغذي}}ه می ش}}ود، انس}}ان هم در حال ارتباط ، از خداوند تبارك و تعالي تقويت می شود و شارژ ايماني و روحي پي}}دا می کن}}د و همين تقویت ه}}ای روحي اس}}ت ك}}ه او را مق}}اوم ب}}ار آورده آنچنان ك}}ه هيچ ح}}ادثه اي نمی توان}}د روحي}}ۀ6 او را بش}}كند و ب}}ر او پ}}يروز گردد. از اين جهت ، روزۀ6 ماه رمضان از نظر ارتب}}اط ب}}ا خ}}دا و نيروگ}}يري از او، تم}}ام غفلت ه}}ا و خس}}ارت های

روحي دورۀ6 سال را جبران می کند. خداون}}د در آي}}ات روزه، تكلي}}ف روزه را از م}}ريض و

دارد و ظ}}اهرا اين ط}}ور نش}}ان می ده}}د ك}}همس}}افر برمي روزه ب}}راي م}}ريض و مس}}افر ش}}رعيت ن}دارد. اگ}}ر حكم روزه از مريض و مسافر برداشته ش}}ده باش}}د، آن ه}}ا در روزه گرفتن ي}}ا گناه ك}}ار ش}}ناخته می ش}}وند و ي}}ا الاق}}ل خودسر و خودرأي خواهند بود و در هر دو صورت، بدون دستور و يا برخالف دستور روزه گرفته ان}}د، روزۀ6 آن ه}}ا درست نيس}}ت . اگ}}ر بگ}}ویيم خداون}}د ب}}ه خ}}اطر م}}رض و مسافرت به آن ها اجازۀ6 افطار داده و در افطار آن ها را مرخص نموده باش}}د، اگ}}ر ب}}ه خ}}ود زحمت دادن}}د و روزه گرفتند، معصيت نكرده اند و روزۀ6 آن ها مورد قبول واقع

. 62، ص 4. پیامبر اکرم )ص(، بحاراالنوار، ج 5454

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره248

می شود، وليكن ظاهرا اجازۀ6 روزه گ}}رفتن ندارن}}د، پس روزۀ6 آن ها شرعيت ندارد. اگر در مسافرت و يا در ح}}ال مريضي كه بدانند روزه براي او ض}}رر دارد روزه بگ}}يرد، روزه اش قبول نيست ، بايستي قض}}اي آن را هم بگ}}يرد. از پيغمبر اكرم روايت شده است كه ايش}}ان ب}}ا اص}}حاب خود به مس}}افرت رفتن}}د و روزۀ6 خ}}ود را افط}}ار نمودن}}د وليكن اصحاب از افطار خودداري و خيال كردند كه جايز نيس}}}ت . در اين موق}}ع حض}}رت رس}}ول )ص( آن ه}}}ا را

ي}}ا معش}}ر العص}}اة انيمخ}}اطب ق}}رار داده و فرمودن}}د: يعني اي گناه كاران ! من روزۀ6 خود راافطرت فافطروا،

افطار كردم ، شما هم افطار كنيد. پس معل}}وم می ش}}ود روزه به رأی مريض و مسافر ش}}رعيت ن}}دارد. وليكن در قس}}مت آخ}}ر آي}}ه درب}}ارۀ6 كس}}اني ك}}ه از روزه گ}}رفتن بي طاقت می شوند دستور می دهد كه اگر روزه ش}}ما را بي طاقت كرد، می توانید افطار كنيد و به جاي هر روزي به اندازۀ6 غذاي يك فقير كفاره بدهيد. و ب}}از می فرمای}}د شما ك}}ه بي ط}}اقت ش}}ده ايد، اگ}}ر ب}}از هم روزه بگيري}}د، براي شما بهتر است. اين جمله در آخ}}ر آي}}ه مرب}}وط ب}}ه افراد بي طاقت می شود. می فرماید: اگ}}ر روزه بگيري}}د، براي شما بهتر اس}}ت ، و نش}}ان می ده}}د ك}}ه انس}}ان های بي طاقت مانند مريض و يا مسافر نيستند ك}}ه تكلي}}ف از آن ها برداشته شود، بلكه آن ها در روزه گرفتن يا افطار كردن مخير هستند كه قدري به خود زحمت بدهن}}د روزه

که افطار كنند و كفاره بدهند. اگر تكلي}}ف بگيرند و يا این از آن ها برداشته می شد و روزۀ6 آن ها ش}}رعيت نداش}}ت ، در آخر آيه نمی گفت كه اگ}}ر روزه بگيري}}د، به}}تر اس}}ت . پس معل}}وم می ش}}ود ك}}ه حكم انس}}ان های بي ط}}اقت از حكم مريض و مسافر جدا است. اگر آن ها با ضعف پيري و يا تش}}نگي تحم}}ل كنن}}د و روزه بگيرن}}د، به}}تر اس}}ت و روزۀ6 آن ها قبول است. انسان های بي طاقت، پيرمرده}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره249

و پیرزن ها و ي}}ا انس}}ان های ض}}عيفي هس}}تند ك}}ه ض}}عف آن ها از سالي به س}}ال ديگ}}ر ادام}}ه دارد ك}}ه نمی توانن}}د

ک}}ه از ث}}وابروزه بگيرند، بي طاقت می ش}}وند. ب}}راي این محروم نشوند، خداوند دستور می دهد كه ب}}راي رس}}يدن به ثواب روزه كفاره بدهند، وليكن اگر بعد از ماه مبارك تا سال ديگر ضعف و مرض آن ها برطرف شده ، بايستي

قضاي روزه را بجا آورند. در آيۀ6 بعد می فرماید ك}}ه روزه در م}}اه رمض}}ان واجب می شود. رمضان ماهي است كه در آن قرآن نازل ش}}ده و شب قدر در آن قرار گرفت}}ه اس}}ت . اگ}}ر م}}اه رمض}}ان چنين خاصيت و بركتي داشته كه قرآن در آن نازل شده است، شايسته است كه م}}ردم ب}}ه ش}}كرانۀ6 نعمت ق}}رآن روزه بگيرند. نزول ق}رآن در م}اه رمض}ان ي}ك واقعي}تي است كه قرآن آن را روشن می سازد. يكي در همين آيه و يك جا در سورۀ6 قدر اظهار می دارد ك}}ه ق}}رآن در م}}اه رمضان نازل شده است . بعضي ها می پرسند ك}}ه چگون}}ه

ک}ه م}ا می دانیمقرآن در م}اه رمض}ان ن}ازل ش}ده ب}ا این ظرف مدت بيست و سه سال بر پيغمبر اكرم نازل شده است. جواب اين است كه نزول عبارات ق}}رآن از ن}}زول حقايق معاني آن جدا است. معاني قرآن به معن}}اي علم و استعداد است كه در انسان به وج}}ود می آی}}د و ن}}يروي روح و روح}}انيت انس}}ان ب}}اال می رود و ب}}ا ش}}دت روح ايمان، قدرت فهم و دانش او زياد می شود تا ج}}ایي ك}}ه در كشف و شهود ق}}رار می گ}}یرد و حق}}ايق و مع}}اني را درك می کند. پي}}دايش اين ح}}االت هم}}ان فيوض}}ات ش}}ب قدر است كه در اث}ر آن انس}ان ب}ه حق}ايق علم و ق}رآن آگاهي پيدا می کند و بعد از آن می تواند آيات قرآن را از خدا بگيرد و بفهمد. پس می گوییم نزول علم و قرآن از نزول عبارات و آيات آن جدا است. ن}}زول علم ق}}رآن در م}}اه رمض}}ان و ش}}ب های ق}}در ب}}وده . در ه}}ر ش}}بي از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره250

شب های قدر فيض}}ي از فيوض}}ات الهي ب}}ر قلب انس}}ان نازل می شود كه اس}}تعداد و فهم او را ب}}اال می ب}}رد. ب}}ر اساس همين روحي}}ه و اس}}تعداد می توان}}د حق}}ايق آي}}ات قرآن را بفهمد. پيغمبر اكرم و ائمۀ6 اطه}}ار آي}}ات ق}}رآن

اند. ائمه ق}}رآن رارا حفظ دارند، ديگران هم حافظ قرآن با تمام حقايق آن مي فهمند، زيرا خدا به آن ها ن}}ورانيت و استعداد داده، و اما ديگ}}ران می خوانن}}د و نمی فهمن}}د، زيرا نورانيت و استعداد ندارند. اين نورانيت و اس}}تعداد، اص}}ل علم ق}}رآن اس}}ت ك}}ه بيش}}تر در ح}}ال روزه و در ش}}ب های ق}}در و در قلب انس}}ان ق}}رار می گ}}یرد ت}}ا ب}}ر اس}}اس آن آي}}ات ق}}رآن را بفهم}}د، وليكن ن}}زول آي}}ات و عبارات آن بیست و سه سال سال طول كش}}يده اس}}ت. ن}زول علم ق}رآن ب}ه معن}اي ق}درت پي}دا ك}ردن عق}ل و استدالل و مكاشفات است ، مانند قدرت و استعدادي كه

در بچه ها پيدا می شود كه بعد می توانند درس بخوانند. و اما بحث پنجم در اين آيات مربوط ب}}ه اين اس}ت ك}}ه خداوند می فرماید: می خواهم ب}}ه وس}}یلۀ6 روزه آس}}ايش بيش}}تر ب}}راي ش}}ما ب}}ه وج}}ود آورم ، گم}}ان نكني}}د ك}}ه

می خواهم زندگي را بر شما مشكل كنم . ظاهرا از قانون روزه در نظ}}ر م}}ردم اين ط}}ور كش}}ف می شود كه خداوند با قانون روزه و جلوگيري از خوردن و آشاميدن مي خواهد زندگي را بر مردم سخت كن}}د ك}}ه

ها را در محاص}}رۀ6 گرس}}نگي و تش}}نگي ق}}رار می ده}}د. آن خداوند در اين قسمت به آن ها می فرماید كه نمی خواهد شما را گرسنه و تش}}نه ب}}دارد و ب}}ر ش}}ما س}}خت بگ}}يرد، بلكه می خواهد نيروي مقاومت را در شما تقويت نموده

ترتر گرداند ت}}ا كاره}}ا ب}}ر ش}}ما آس}}انو ارادۀ6 شما را قويشود.

روزه در ارتب}}اط ب}}ا روحي}}ۀ6 انس}}ان دو خاص}}يت ب}}زرگ می سازد كه بر اساس آن دو خاص}}يت ، ق}}درت مق}}اومت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره251

انسان در برابر حوادث باال می رود و در نتيج}}ه مش}}كالت آسان می شود تا جایي كه آتش ها و حرارت ها نمي توان}}د در وج}}ود انس}}ان اث}}ر بگ}}ذارد. پيغم}}بر اس}}الم فرمودن}}د:

روزه سپر آتش جهنم است . و ام}}ا آن دو خاص}}يت ، يكی ورزش دادن اراده و نفس اماره است بر ترك مشتهيات و مقاومت در برابر كشش مزاج به سوي غذاها و مادي}}ات. اين را می دانیم ك}}ه بين م}}}زاج انس}}}ان و مادي}}}ات و غ}}}ذاها رابط}}}ۀ6 مس}}}تقيم مغناطيس}}ي وج}}ود دارد و در مقابل}}ۀ6 م}}زاج ب}}ا غ}}ذاها و شهوت ها جاذب و مجذوب به وجود می آید و غالبا نيروي غالب در طرف غذاها و مواد غذایي است ك}}ه انس}}ان را به طرف خود می کشد و می برد. براي پيدايش ح}}اكميت انسان بر كليۀ6 اقتضاها و جاذبه ها ورزش و تم}}رين الزم اس}}ت ت}}ا انس}}ان ن}}يروي مق}}اومت پي}}دا كن}}د و اراده اش

تر گردد. پيدايش اين مقاومت توق}}ف ب}}ر ك}}ف نفسقوي دارد. كف نفس يك مبارزه و جه}}اد دروني اس}}ت ك}}ه آن را جهاد اكبر نامیده اند. نفس انسان كه هم}}ان س}}ازمان مركزي و دروني است، از ي}}ك ط}}رف اس}}ير غريزه ه}}ا و کشش ها، بايستي از ق}}درت بيش}}تر برخ}وردار باش}د. در همين مبارزه، خاصيت دوم به وج}ود می آی}د ك}ه خداون}د وعده داده است انسان را در ميدان جنگ و مبارزه ياري

نمايد. خاصيت دوم اين است كه خداوند در اين مي}}دان جه}}اد و مبارزه با مشتهيات، نيروي ايمان را تق}}ويت نم}}وده و

تر و جري تر می سازد. نفس انس}}ان ازشعاع روح را قوي يك طرف به طبيعت و ماديات مربوط اس}}ت و از ط}}رف

قلبديگر به مشيت و ارادۀ6 خداوند متعال ك}}ه گفته ان}}د: حمن ، يعني قلب م}}ؤمن بين دو 55المؤمن بين اصبعي الر

انگشت خداوند متعال قرار گرفته است . نفس انسان از

. 48، ص 72. پیامبر اکرم )ص(، بحاراالنوار، ج 5555

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره252

طري}}ق ارتب}}اط ب}}ه روح و روح}}انيت و مش}}يت خ}}دا قلب ناميده می شود و از طريق ارتباط به مش}}تهيات و م}}زاج و ماديات نفس ناميده می شود. خداون}}د از طري}}ق روزه و خودداري از گناه و معصيت ، نيروي نفساني و ايم}}اني انس}}ان را ق}}وي می کن}}د و ب}}ه روزه دار ب}}ال و پ}}ر روحي

تر می دهد و ي}}ا ب}}ه اص}}طالح ب}}اطري نفس رابهتر و قوي شارژ نموده، ولتاژ برق را باالتر می برد. در نتيج}}ه نفس انسان ، مقاوم بار آمده، بر مشكالت پيروز می شود و ب}}ا

تر می گ}}ردد، زي}}را پي}}دايشاين پ}}يروزي مش}}كالت آس}}ان آسايش به اين است كه يا مشكلي نباشد و يا انسان ب}}ر مشكل پيروز ش}}ود. مش}}كالت خ}}واهي نخ}}واهي هس}}ت . پس بهتر اين است كه انسان نيروي مق}}اومت پي}}دا كن}}د

كه روزه راه كسب نيروي مقاومت است . بحث ششم در معناي قض}}اي روزه اي}}راد می ش}}ود. در اين آيات مشاهده می کنیم كه خداوند اص}}رار ب}}ه قض}}اي روزه دارد و می فرماید كه اگر شما مريض و ي}}ا مس}}افر بوديد، بايستي به شمارۀ6 روزهاي مريض و يا مس}}افرت ، روزه بگيري}}د ت}}ا س}}ي روز كام}}ل گ}}ردد. ش}}رايط قض}}اي

روزه چند چيز است : که انسان، مكلف ب}}ه روزۀ6 اص}}لي باش}}د ت}}ا ك}}هاول این

قض}}اي روزه ب}}ر او واجب گ}}ردد. ل}}ذا قض}}اي روزه ه}}ای نابالغ و يا ديوانه و ي}ا پ}يرزن و پ}يرمردي ك}}ه مكل}}ف ب}ه

روزه نبوده اند واجب نيست . دوم همان ش}}رايطي ك}}ه در انج}}ام روزۀ6 اص}}لي الزم اس}}}ت ، در قض}}}اي آن هم الزم اس}}}ت، مانن}}}د عق}}}ل و استطاعت اختيار. اگر فاقد شرايط تكلي}}ف ب}}ود، قض}}اي

روزه هم واجب نيست . سوم مستي و بيهوشي مايۀ6 سقوط تكليف می ش}}ود. پس اگ}}ر اين ح}}االت در اث}}ر بي احتي}}اطي و ي}}ا تقص}}ير انس}}ان واق}}ع می ش}}ود، قض}}اي روزه ي}}ا نم}}از واجب

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره253

می گردد و اگ}}ر ب}}ه ارادۀ6 خ}}دا ظ}}اهر گ}}ردد و ماي}}ۀ6 ت}}رك روزه و نماز گردد، قضاي آن واجب نيس}}ت ، ك}}ه خداون}}د فرموده اند: آنچه را خدا به ارادۀ6 خود ايجاد می کن}}د و ب}}ر بندگان غلبه می نمای}}د، ع}}ذرش ب}}ه گ}}ردن او اس}}ت. پس اگر به علل عوامل طبيعي مست و بيهوش شود، قضاي

خواري،روزه ساقط است . اگر با غذا و دوایي يا با شراب خود را بيه}}وش كن}د، قض}اي روزه س}اقط نيس}ت، زي}را

خودش موجبات ترك روزه را فراهم كرده است . هفتم: دعا و اجابت دعا در ماه رمضان

يكي از اعمالي كه در م}}اه رمض}}ان ب}}ه آن س}}فارش و تأكيد شده، دعا در ماه رمض}}ان اس}}ت . دع}}ا هم}}ه ج}}ا ب}}ه معناي خواهش كردن و خواستن چيزي از خداوند متعال است. پيدايش رابطه بين انسان و خدا فقط ب}}ه منظ}}ور اين است كه انسان مرجع خواهش ه}}ا و احتياج}}ات خ}}ود را بشناسد و براي رفع نياز، از او چ}}يزي تقاض}}ا و طلب كند. انسان بايستي بداند كه به همه كس و هم}}ه چ}}يز و به تمامي آنچه در عالم هست نيازمند است و هم}}ه چ}}يز براي اين آفريده شده كه انسان از آن بهره برداري كن}}د. تنه}}ا كس}}ي ك}}ه ق}}درت دارد انس}}ان را ب}}ه خواهش ه}}ا و نیازمن}}دی ها و ح}}وائج خ}}ود برس}}اند و ه}}ر چ}}يزي را در اختيار انسان قرار دهد تا از آن بهره برداري كن}}د، فق}}ط و فقط خداون}}د متع}}ال اس}}ت. ماس}}واي خ}}دا، مخل}}وق و محتاجند و هرگز محتاج نمی تواند حاجت محت}}اج ديگ}}ر را برآورد. از اين رو انسان بايس}}تي ب}راي ت}أمين ح}وائج و بهره برداري از نعمت ها و هستی ها به كسي مراجعه كند ك}}ه غ}}ني و توان}}ا باش}}د و آن خداون}}د متع}}ال اس}}ت ك}}ه

بايستي انسان به او مراجعه كند. آسان ترین كارها و پرسودترين آن ها تقاضا و خواهش از خداون}}د متع}}ال اس}}ت ك}}ه اگ}}ر خ}}واهش ك}}ردن را ب}}ه برداشتن پر كاهي تشبيه كنيم، فوائ}}د و نت}}ايج آن براب}}ر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره254

كوهي و ي}}ا ب}}االتر از آن اس}}ت. چق}}در آس}}ان اس}}ت ك}}ه انس}}ان پ}}ر ك}}اهي را ب}}ردارد و در براب}}ر آن ك}}وهي از نعمت های خدا را به دست آورد. دعا و اجابت دع}ا از اين

هم آسانتر و پربركت تر است . در آيۀ6 شريفۀ6 مربوط به ايام روزه، خداوند به پيغم}}بر دستور می دهد كه به مردم بگو خدا خيلي به شما نزديك است . يافتن خدا و رفتن در خانۀ6 او زحمت و تشريفاتي ن}}دارد. ش}}ما ني}}از خ}}ود را بشناس}}يد و بالفاص}}له از او خواهش كنيد و حتما بدانيد كه او دير يا زود دع}}اي ش}}ما را مس}}}تجاب می کن}}}د و ش}}}ما را ب}}}ه خواهش هایت}}}ان

می رساند. دعا و خواهش از خدا دو نتيجۀ6 قطعي دارد كه يكي از آن ها در همين دنيا زودتر ب}}ه انس}}ان می رس}}د و ديگ}}ري شايد در دنيا و يا حتما در آخرت نصيب انسان می گ}}ردد. فايدۀ6 قطعي و ابت}}دایي آن ، پي}}دايش عق}}ل و مع}}رفت و رشد آگ}}اهي در وج}ود انس}}ان اس}ت ك}}ه م}يزان عق}ل و دانش دعاكننده و تقاضاكننده از خدا باال می رود و دلي}}ل تأخير و يا تعجيل اجابت دعاي خود را كشف می کن}}د ک}}ه اين رشد و آگاهي بزرگ ترین فايده اس}}ت . و ام}}ا نتيج}}ۀ6 ديگر آن كه در آخرت حتما می رسد ولي در دني}}ا احتم}}ال می دهد برسد يا نرسد، همان چيزي اس}ت ك}}ه انس}ان از خدا خواسته، مانند وس}}عت و ب}}ركت در زن}}دگي و محبت

انسان ها و محبوبيت نزد آن ها و چيزهاي ديگر. لذا در آخر همين آيه خداوند می فرماید: ش}}ما حتم}}ا از خدا خواهش كنيد و او در برابر اين خواهش، دعاي شما را اجابت می کند و آنچه كه خواسته ايد، به شما می رس}}د و يا الاقل به شما عقل و رش}}د می ده}}د ت}}ا دلي}}ل ت}}أخير اجابت دعا را بدانيد كه به نف}}ع ش}}ما ب}}وده اس}}ت. دلي}}ل تأخير اجابت دعا، عدم آمادگي انسان ب}}راي اس}}تفاده از چيزي است كه از خدا خواسته و يا عدم آم}}ادگي محي}}ط

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره255

زن}}دگي انس}}ان ب}}راي اس}}تفاده از چ}}يزي اس}}ت ك}}ه می خواهد. تأخير اجابت دعا ب}}ه همين منظ}}ور اس}}ت ك}}ه خداوند می خواهد استعداد انسان و يا محي}}ط زن}}دگي او را براي بهره برداري از آن چيزي كه خواسته است آماده كند، مانند طفلي كه از پدر و مادر خود چيزي می خواهد وليكن استعداد بهره برداري از آن را ن}}دارد. پ}}در و م}}ادر اول طفل خود را آم}}اده می کنن}}د و بع}}دا آنچ}}ه خواس}}ته است ب}}ه او می رس}}انند. بيش}}تر خواهش ه}}ای انس}}ان در زن}}دگي آخ}}رت اج}}ابت می ش}}ود، زي}}را آن زن}}دگي ج}}ایي است كه انسان می تواند از بي نهايت نعمت های خداون}}د بهره برداري كن}}د، وليكن زن}}دگي دني}}ا ج}}ایي نيس}}ت ك}}ه انسان بتواند از نعمت ه}}ای الهي بهره ب}}رداري نماي}}د. از اين رو، خداوند در زندگي دني}}ا عق}}ل و دانش انس}}ان را باال می برد و در زندگي آخرت آنچه خواسته اس}}ت ب}}ه او می رس}}اند ك}}ه اگ}}ر عق}}ل و دانش نباش}}د، اس}}تفاده از

نعمت های خدا محال است. بحث هشتم، روزه از طلوع صبح تا اول شب است ك}}ه به نام فجر و مغرب شرعي نام گذاري شده است. طلوع فجر، اولين پيدايش سفيدي از تاريكي شب است كه ب}}ه شكل دم روباه و رنگ آن ظ}}اهر می گ}}ردد. اولين اش}}عۀ6 خورشيد است كه از اختالط با هواي تاري}}ك ش}}ب ظ}}اهر می گردد و مغرب شرعي زماني را می گویند كه س}}رخي اول ش}}ب ك}}ه بع}}د از غ}}روب آفت}}اب در مش}}رق ظ}}اهر می گ}}ردد، از ب}}االي س}}ر انس}}ان می گ}}ذرد. بين اين دو وقت ، امساك از تمامي مفط}}رات حالل ي}}ا ح}}رام واجب است و در خارج اين مدت ، استفاده از مباح}ات از جمل}ه رابط}}ۀ6 زن و ش}وهر ج}}ايز می ش}}ود. خداون}}د در اين آي}ۀ6 ش}}ريفه می فرمای}}د: ش}}ب های روزه رابط}}ۀ6 ش}}ما زن و شوهر با يكديگر حالل می شود. خدا می دانست ك}}ه پيش از نزول اين آيه شما زن و شوهر با يكديگر ارتباط پي}}دا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره256

می کردید، وليكن خدا در اين قانون به ش}}ما تخفي}}ف داد و حرمت ارتباط را لغو نمود. شما بع}}د از اين می توانی}}د با همسر خود رابطه پي}}دا كني}}د و از فض}}ل و نعمت خ}}دا بهره مند شويد، مگر در ص}}ورتي ك}}ه در مس}}اجد معتك}}ف شده باشيد. در آن سه شبانه روز اعتكاف حق ارتب}}اط ب}}ا

همسر خود نداريد. اعتكاف به معناي اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان ن}}ذر كن}}د س}}ه شبانه روز در مسجد به عبادت خدا مشغول گردد. پس از آنكه نذر كرد، اشتغال به عب}}ادت در مس}}جد ب}}ر او واجب می ش}}ود. س}}ه ش}}بانه روز بايس}}تي در مس}}جد مش}}غول عبادت باشد و خارج نش}}ود مگ}}ر ب}}راي كاره}}اي واجب و ضروري . پس از آنك}}ه دو ش}بانه روز ب}ه عب}}ادت مش}}غول شد، روز س}}وم روزه ب}}ر او واجب می ش}}ود. در اين س}}ه شبانه روز در مسجد و ي}}ا ب}}يرون مس}}جد ح}}ق ارتب}}اط ب}}ا

همسر خود ندارد. رشوه در اط}}راف رش}}وه گيري و رش}}وه دهي بحث188آي}}ۀ6

می کند و می فرماید: »از اموال يكديگر به طري}}ق باط}}ل و نامش}}روع اس}}تفاده نكني}}د و آن ام}}وال را ب}}ه طري}}ق رشوه و عناوين ديگر براي حك}}ام نفرس}}تيد ت}}ا ب}}ه كم}}ك

آن ها قسمتي از مال مردم را بخوريد.« اين آيۀ6 شريفه در تحريم رش}}وه خواري و رش}}وه گيري بحث می کند. حديث از رسول خدا شهرت يافته است كه فرمودن}}د: رش}}وه دهنده و رش}}وه گيرنده ه}}ر دو در آتش جهنم ق}}رار می گیرن}}د. رش}}وه ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان ب}}راي غ}}ارت م}}ال م}}ردم و ي}}ا خ}}ودداري از اداي حقوق انس}}ان ها و پ}}رداخت دي}}ون و ق}}روض ، مبلغی ب}}ه حاكم وقت و يا قاضي بدهد و از قدرت او براي خ}}وردن مال مردم و يا تسلط بر آن ها استفاده كند. رشوه دهنده و رشوه گيرنده در واقع هر دو نفر آن ه}}ا از ف}}روش دين

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره257

و تضييع حقوق انسان ها استفاده می کنن}}د. آن ه}}ا مانن}}د كساني هستند ك}}ه در داخ}}ل خ}}انه اي زن}}دگي می کنن}}د و سپس در براب}}ر نف}}ع مختص}}ري و گ}}رفتن پ}}ولي ، هم}}ان خانه و زندگي را بر سر خود خراب نم}}وده و خ}}ود را ب}}ه هالكت و فالكت مي كشانند و خود را از حركت به سوي يك زندگي عالي و انساني باز می دارند. دين و قانون از ي}}ك ط}}رف پناهگ}}اه جامع}}ه ب}}وده و از ط}}رف ديگ}}ر خ}}ط ح}}ركت ب}}ه س}}وي س}}عادت و زن}}دگي بهش}}تي اس}}ت. خرابكاران و ستمكاران در واقع كساني هس}}تند ك}}ه اين پناهگاه را بر سرخود خراب نموده و از خ}}اك و ه}}وار آن سدي س}ر راه ح}ركت می س}ازند و م}ردم را از ورود ب}ه مقصد بهشتي باز می دارن}}د. در اين مي}}ان رش}}وه گيرنده مانند كس}}ي اس}}ت ك}}ه ب}}ا ظ}}الم در تخ}}ريب خان}}ۀ6 دين و قانون همكاري نموده و م}}انع ح}}ركت تك}}املي انس}}ان ها ش}}ده و م}}ردم را در مس}}ير آتش جهنم و ع}}ذاب آخ}}رت قرار می دهد. پس در واقع رش}}وه دهنده و رش}}وه گيرنده هركدام يك عام}}ل اساس}}ي ب}}راي تخ}}ريب دين و ق}}انون

كارانبوده و راه ظلم و ستم را بر روي ظالمين و س}}تمباز نموده و جاده ساز ظلم و گناه می شوند.

خداوند در اين آيۀ6 ش}ريفه ب}ا اس}تعمال كلم}ۀ6 »ت}دلو« گيرنده ب}}ا روح رش}}وه گيرينشان می دهد كه اوال رش}}وه

خود در ته چ}}اه وي}}ل قرارگرفت}}ه و رش}}وه گيرنده رش}}وۀ6 خ}}ود را ب}}ه ت}}ه چ}}اه وي}}ل می فرس}}تد و رش}}وه گير را در همان پرتگاه در اعماق چاه ويل نگاه می دارد، زيرا كلمۀ6 »تدلو« از »دلو« ساخته شده و »دل}}و« چ}}يزي اس}}ت ك}}ه آن را به ته چاه می اندازند تا با آن از چاه آب بكش}}ند. در اين جمله، خداوند نشان می دهد كه رش}}وه گيرنده در ت}}ه چاه است و رشوه دهنده با همان رشوه دادن خ}}ود را ت}ه چاه می اندازد. در نتيجه ه}}ر دو نف}}ر آن ه}}ا در چ}}اه وي}}ل س}قوط می کنن}د و از افك}ار جامع}ه ط}رد می ش}وند ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره258

همين رش}}وه ب}}ه معن}}اي س}}قوط در آتش جهنم اس}}ت . پيغم}}}بر اك}}}رم فرم}}}وده اس}}}ت ك}}}ه رش}}}وه گيرنده و

رشوه دهنده هر دو در آتش جهنم معذب می شوند. رابطة بين هالل ماه و كيفيت ورود به خانهها

راج}}}ع ب}}}ه هالل و ب}}}در س}}}خن می گوی}}}د،189آي}}}ۀ6 می فرمای}}د: »از ت}}و درب}}ارۀ6 پي}}دايش هالل ه}}ا و ب}}درها پرسش می کنند و از حكمت آن می پرس}}ند ك}}ه چگون}}ه و به چه منظور هالل و بدر پيدا می شود. تو در جواب بگ}}و كه هالل و بدر براي وقت شناسي و تع}}يين س}}ال و م}}اه ب}ه وج}ود آم}ده ت}ا م}ردم آنچن}}ان ك}ه ب}ه وس}یلۀ6 كوه ه}ا مکان ه}}ا را می شناس}ند ب}ه وس}یلۀ6 تغي}}يرات چه}}رۀ6 م}اه زمان ها را بشناسند و بتوانند وعده ها و قراردادهایي كه با يكديگر می بندند به زمان ه}}ای معين مرب}}وط كنن}}د.« و در قسمت آخر آيه مي فرمايد: »درست نيست كه وق}}تي وارد خانه ای می شوید از باالي دي}}وار و ي}}ا پش}}ت بام ه}}ا داخل شويد، بلكه نيكویي اين است ك}}ه اوال تق}}وا پيش}}ه كنيد و به هر جا وارد می شوید، از در آن داخ}}ل ش}}ويد و

از خدا بپرهيزيد شايد رستگار شويد.« در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه دو مطلب در ج}}واب ي}}ك س}}ئوال واق}}ع ش}}ده اس}}ت. م}}ردم درب}}ارۀ6 هالل و ب}}در س}}ئوال کرده اند. خداون}}د از علت غ}}ایي هالل و ب}}در ج}}واب داده است و ض}}منا ي}}ادآوري فرم}}وده ك}}ه چ}}ون وارد خ}}انه اي شويد از در آن داخ}}ل ش}ويد ن}}ه از ب}االي دي}}وار و پش}}ت بام . سئوال و جواب اول خيلي با يك}}ديگر مرتب}}ط اس}}ت كه از هالل و بدر س}ئوال كرده ان}د. خداون}د از فوائ}د آن جواب داده است ، وليكن ظاهرا قسمت آخر آي}}ه ب}}ه اول آن مربوط نمی شود. قسمت اول آيه مربوط ب}}ه هالل و بدر است. قسمت آخر مربوط به كيفيت ورود به خانه ها

جا پيدا شده استو شايد ارتباط اين دو قسمت آيه از آن كه همان مردمي كه روي بعضي عقايد خرافي از زم}}ان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره259

جاهليت خود را وادار می کردند از باالي پش}}ت ب}}ام وارد مسجدالحرام شوند، همان ها سئواالتي دربارۀ6 هالل م}}اه مطرح كردند و خداون}}د ج}}واب س}}ئوال و عم}}ل جاهالن}}ۀ6

آن ها را در اين آيه داده است . مط}}الب قاب}}ل توج}}ه در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه دو قس}}مت

است . اول : راج}}}ع ب}}}ه هالل و ب}}}در. دوم: كيفيت ورود ب}}}ه

خانه ها و يا كارها راجع ب}}ه مطلب اول ، مس}}لما س}}ئوال س}}ئوال كنندگان مربوط به كيفيت پيدايش هالل و بدر ب}}وده اس}}ت، زي}}را مردم زمان جاهليت و جلوتر از آن می دانستند ك}}ه هالل و بدر براي تعيين سال و ماه به وجود آمده و سال را به دوازده م}}اه قس}}مت ك}}رده بودن}}د و اي}}ام حج و مح}}رم و ص}}}فر را می دانس}}}تند. پس س}}}ئوال آن ه}}}ا از هالل ه}}}ا مرب}}وط ب}}ه كيفيت پي}}دايش هالل ب}}وده اس}}ت ، وليكن خداوند جواب آن ها را با بيان علت غایي و فايدۀ6 نه}}ايي ذكر ك}}رده اس}}ت و از بي}}ان كيفيت پي}}دايش هالل و ب}}در خودداري نموده، زيرا آن م}}ردم آم}}ادگي ب}}راي ش}}ناختن كيفيت حركت زمين و ماه و خورش}}يد نداش}}ته اند و الزم بوده كه فصلي طوالني راجع به هيئت و نجوم ذكر شود

ک}}هت}}ا آن ه}}ا ب}}ه اين مس}}ئله آگ}}اهي پي}}دا كنن}}د ب}}ا این دانشگاه های زمان از اين كيفيت بيخبر بودند چ}}ه برس}}د به اعراب زمان جاهليت. از اين رو خداوند به ذكر فاي}}دۀ6 هالل و بدر اكتفا فرم}}وده و گفت}}ه اس}}ت ك}}ه ب}}ا هالل و

بدر، فصول و اوقات شناخته شود. و اما قسمت دوم آيه ك}}ه ظ}}اهرا ب}}ا قس}}مت اول آي}}ه بي ارتباط اس}}ت ، بع}}د از دقت نظ}}ر كش}}ف می ش}}ود ك}}ه كامال هر دو قسمت با يكديگر ارتباط دارن}}د، زي}}را آن ه}}ا برخالف قدرت فهم و استعداد خود سئواالتي بيجا كرده بودند؛ مطالبي را پرس}}يده بودن}}د ك}}ه ق}}درت فهم آن را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره260

نداشتند و يكچ}}نين س}}ئواالتي مانن}}د ورود ب}}ه خانه ه}}ا از پشت بام و اكل از قفا است. سئوال و پرسش از علوم و حقايق در صورتي جايز است كه انسان ق}}درت درك و اس}}تعداد فهم آن را داش}}ته باش}}د ك}}ه هم}}ان اس}}تعداد و ق}}درت فهم مانن}}د در ورودي ب}}ه دانش}}گاه علم و حكمت اس}}ت و اگ}}ر كس}}ي ب}}رخالف ق}}درت فهم و اس}}تعداد، سئواالتي از علوم و حقايق بنمايد، مانند كسي است كه

از بيراهه وارد شده است . و قسمت دوم آيه يك دستورالعمل و قاعدۀ6 كلي است كه هركس به جایي يا به كاري وارد می شود، بايستي از در آن وارد گ}}}ردد. ورود از بيراه}}}ه و ي}}}ا از راه ه}}}ای

نامشروع غلط است. در توضيح اين قسمت از آيۀ6 شريفه چند مطلب قاب}}ل

توجه است : اول ، بيوت جم}}ع بيت اس}}ت ، يع}}ني خ}}انه اي ك}}ه در آن زندگي می کنند و يا داي}}رۀ6 فك}}ر و علم ك}}ه در آن داي}}ره،

طورعلم و دانش و يا هنر خود را ب}}روز می دهن}}د. هم}}ان ك}}ه خان}}ه و زن}}دگي، تن انس}}ان را از س}}رما و گرم}}ا و حوادث و يا انحرافات حفظ می کند، تخص}}ص ه}}نري هم، مانند خانه ، انسان را از تصادف و حوادث مرب}}وط ب}}ه آن

طور ك}}ه بايس}}تي از در خان}}ههنر حف}}ظ می کن}}د و هم}}ان وارد خان}}ه ش}}د، ب}}ه كاره}}اي علمي هم بايس}}تي بع}}د از تخصص وارد شد، زيرا هر علمي مانند فضاي ك}}روي ب}}ر انسان احاط}}ه دارد و ه}}ركس وارد ش}}هر علم می ش}}ود، بايس}}}}تي از در آن وارد گ}}}}ردد. در ورودي ه}}}}ر علمي، متخصص}}}ين و اس}}}اتيد آن هس}}}تند. ل}}ذا پيغم}}}بر اك}}}رم می فرمای}}د: وج}}ود من ، دين من، ش}}هر علم اس}}ت و در ورودي آن علي بن ابيطالب است. شايد خداون}}د در اين آيه سئوال كنندگان را متوجه می کند ك}}ه س}}ئواالت ش}}ما يك سئواالت درسي و علمي اس}}ت ك}}ه بايس}}تي اس}}اتيد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره261

علم هيئت را بشناسيد و به وسیلۀ6 او به كيفيت هيئت و خلقت آشنا شويد. يك س}}ئوال س}}رپایي و حكمي نيس}}ت كه با يك كلمه جواب آن داده شود. ورود به ه}}ر خ}}انه اي از در آن شرعيت دارد. براي هر انس}}اني ك}}ه می خواه}}د وارد خانه ای و يا علمي و هنري گردد، بايس}}تي ورود او به راهنمایي متخصصين در آن علم و هنر باشد. كس}}اني كه ب}}دون راهنم}}ایي اس}}اتيد فن وارد علمي و ي}}ا ه}}نري شوند كه در آن جوابگ}}وي خ}}ود و ديگ}}ران باش}}ند، مانن}}د كساني هستند كه ب}}دون كس}}ب اج}}ازه و از بيراه}}ه وارد خان}}ۀ6 كس}}ي می ش}}وند ك}}ه قه}}را ب}ا ح}}وادث و خط}}راتي

روبرو می شوند و به هالكت می رسند. اين آيۀ6 ش}}ريفه ب}}ه بيت واليت دين خ}}دا تفس}}ير ش}}ده اس}}ت. ح}}وزۀ6 واليت خ}}دا به}}ترين خ}}انه ای اس}}ت ك}}ه انسان ها را در دنيا و آخرت از تمامي باله}ا و مص}یبت ها حف}}}ظ می کن}}}د و از آن جمل}}}ه م}}}رگ و ع}}}ذاب و رنج و مشقت را در دنيا و آخ}}رت از انس}}ان دور می کن}}د و اين حوزۀ6 واليت كه در داخل آن زندگي بهشتي براي انسان ظاهر می گردد، يك ح}}وزۀ6 علم و دانش و ايم}}ان و تق}}وا اس}}}ت ك}}}ه متخصص}}}ين و راهنماي}}}ان آن ائم}}}ۀ6 اطه}}}ار می باشند. لذا آن ها درهاي بهش}}ت و دره}}اي واليت خ}}دا می باشند كه هركس بخواهد تخصص ديني و تقوایي پيدا كند، بايستي آن ها را مرجع و استاد تق}}وا و خداشناس}}ي خ}}ود ق}}رار ده}}د. فق}}ط از خ}}ط راهنمایی ه}}ای آن ه}}ا می توان وارد حوزۀ6 واليت خدا ش}ده و از خط}}وط ديگ}}ر، ورود به واليت خدا ممكن نيست ، مانند ورود ب}}ه خانه ه}}ا از باالي پشت ب}}ام و ي}}ا از بيراه}}ه اس}}ت . در اين رابط}}ه

انا مدينة العلم و علي بابهابود كه رسول خدا فرمودند: فمن اراد المدينة فليأتها من بابها.

اگ}}ر انس}}ان ها علم اولين و آخ}}رين ف}}را گيرن}}د و از طريق تعليمات ائمه و تسليم به مقام واليت آن ه}}ا وارد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره262

مكتب اس}}}الم نش}}}وند به}}}ره اي از محبت و واليت خ}}}دا هایي كه حاف}}ظ ق}}رآننبرده اند. چقدر زياد هستند انسان

بوده اند و زنديق از دار دنيا رفته اند. انسان ها ب}}ا درس و حف}}}ظ درس ه}}}ا، الف}}}اظ ق}}}رآن را در حافظ}}}ۀ6 خ}}}ود عكس ب}}رداري می کنن}}د، وليكن از روح ق}}رآن و حقيقت معاني آن بي خبرن}}د. دانش}}مندند، وليكن كافرن}}د. واليت خدا و ائمۀ6 اطهار يك روحيه است به نام ايمان و تق}}وي كه مانند روح حيات ضميمۀ6 وجود انس}}ان می ش}}ود و ب}}ه همراه اين روحيه، عش}}ق و عالق}}ه ب}}ه خداس}}ت و محبت خ}}دا ض}}ميمۀ6 گوش}}ت و خ}}ون انس}}ان می ش}}ود چنانك}}ه

االيمان مخالطا لحم}}كرسول خدا به علي )ع( فرمودند: پس ايم}}ان و تق}}وي ك}}هو دمك كما خالط لحمي و دمي .

يك روحيه است غير از حفظ الفاظ و عب}}ارات آن ، فيض الهي اس}}ت ك}}ه ب}}ه ارادۀ6 خ}}دا از خ}}ط تس}}ليم و قب}}ول

العلمامامت ائمۀ6 اطهار به قلب انسان افاضه می شود: پس فرم}}}انن}}}ور يقذف}}}ه الل}}}ه في قلب من يش}}}اء.

. كس}}انيعلي بابهارسول خدا استثناء ندارد كه فرمودند ك}}ه از اين در وارد نش}}ده اند، ب}}ویي از ايم}}ان و تق}}وي

نبرده اند. جنگ و جهاد و دفاع

بخشي راجع به جنگ و جدال اي}}راد195 تا 190از آيۀ6 می کند و می فرماید: »در راه خدا با كساني كه ب}}ا ش}}ما می جنگن}}د، بجنگي}}د و در جن}}گ تج}}اوز نكني}}د ك}}ه خداون}}د تجاوزگران را دوست نمی دارد. كفار تجاوزگر را ه}}ر ج}}ا

طور كه ش}}ما را از ش}}هر و وطنشناختيد بكشيد و همان اخ}}راج می کنن}}د، آن ه}}ا را اخ}}راج كني}}د و بداني}}د ك}}ه فتنه انگيزي و فتنه جویي از قتل و كشتار بدتر اس}}ت. در

ک}}ه آن ه}}ا ب}ا ش}مامسجدالحرام با كف}}ار نجنگي}}د مگ}}ر این بجنگند. شما هم با آن ها بجنگي}}د ك}}ه س}زاي كف}ار همين اس}}ت. اگ}}ر آن ه}}ا از جن}}گ منص}}رف ش}}دند، ش}}ما ن}}يز

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره263

منصرف شويد كه خدا آمرزن}}ده و مهرب}}ان اس}}ت . همين ک}}ه فتنه ه}}ا از بينطور با كفار در حال جنگ باشيد تا این

برود و دين خالص براي خ}}دا ب}}اقي بمان}}د. اگ}}ر كف}}ار از جن}}گ منص}}رف ش}}دند، تج}}اوز ج}}ايز نيس}}ت مگ}}ر ب}}ر س}}تمكاران. جن}}گ در ماه ه}}ای ح}}رام در براب}}ر دف}}اع از تجاوزگر جايز است . و در براب}}ر تم}}امي حرمت ش}}کنی ها قصاص جايز می شود. كسي كه بر شما بتازد، ش}}ما ن}}يز مشابه آن بر او بتازيد و تقوا را رعايت كنيد و بدانيد ك}}ه خداوند متعال همراه و همگام ب}}ا پرهيزك}}اران اس}}ت . در راه خدا از آن چه داريد انفاق كنيد و به دست خ}}ود، خ}}ود را به هالكت نيفكنيد و به مردم احسان كنيد ك}}ه خداون}}د

احسان كنندگان را دوست می دارد. مطالب قابل توجه در اين آيات چند چيز است :

اول : ج}}واز جن}}گ دف}}اعی در راه خ}}دا و رع}}ايت ح}}د اعتدال در جنگ. در برابر هر نوع تجاوزات كفار، مقابل}}ه

به مثل جايز است. دوم : با فتنه انگيزي هاي آن ها و با افشاگري و تبليغات

بايد مقابله كرد كه فتنه جویي از جنگ بدتر است. سوم : معناي غفران و رحمت خدا.

چهارم : بعد از توبه تا زماني كه بساط گ}}ول زني داي}}رباشد، جنگ و قتال داير است .

پنجم : چگونه در طول تاريخ، دين و حكومت براي خ}}داخالص می شود.

شش}}}}م : در براب}}}}ر ه}}}}ر ن}}}وع حرمت ش}}}}كني، چ}}}}ه حرمت شكني زماني باشد و چه مكاني، مقابل}}ه ب}}ه مث}}ل

جايز می شود. هفتم : رابطۀ6 انفاق در راه خدا و نجات مال و ج}}ان از

هالكت. گان}}ۀ6 ب}}اال محت}}وا و مفه}}وم آي}}ات ش}}ريفهمطالب هفت

است. در توضيح مطلب اول می گوییم ك}}ه اساس}}ا جن}}گ

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره264

در زن}}دگي انس}}ان ها، غ}}يرمنطقي و ب}}رخالف ع}}دالت و تقوا بوده است. خداوند انسان ها را مظهر صلح و ص}}فا آفري}}ده و در خلقت آن ه}}ا اس}}باب و اف}}زار جن}}گ ق}}رار نداده است . خداون}}د ب}}ه درن}}دگان ، پنج}}ه و نيش و ن}}اخن داده ت}}ا بتوانن}}د طعم}}ۀ6 خ}}ود را از راه جن}}گ و س}}تيز ب}}ه دست بياورند، وليكن به انسان ها فق}}ط اس}}باب و اب}}زار ك}}ار داده اس}}ت ت}}ا از طري}}ق تع}}اون و همك}}اري بتوانن}}د طعمۀ6 خود را به دست آورند. وليكن انسان ها روي جهل و اشتباه و يا حرص و طمع ، موفقيت خود را از راه قتل و كشتار شروع كرده اند، گرچ}ه اولين جن}}گ ت}اريخ، روي حس}}د و ب}}راي كوبي}}دن ي}}ك مق}}ام برت}}ر و ب}}االتر انج}}ام گرفته است ك}}ه ق}}ابيل ، اولين قات}}ل ت}}اريخ ، ب}}رادر خ}}ود هابيل را روي حسد ب}ه كس}ب مق}ام و برت}ري در قب}}ول قرباني به قتل رسانيد. وليكن در آيندۀ6 تاريخ ، انس}}ان ها براي طعمه و تسلط بر ضعفا، متوسل به جنگ ش}}ده اند.

ک}}ه انس}}ان ها در خلقت ب}}راي ص}}لح و ص}}فا ونظر ب}}ه این همكاري خلق شده اند، خداوند به كسي اجازۀ6 توس}}ل ب}}ه جنگ ن}}داده و هم}}ه ج}}ا جن}}گ ابت}}دایي را محك}}وم نم}}وده است ، وليكن ب}}ه جن}}گ دف}}اعي اج}}ازه داده و بلك}}ه آن را

واجب كرده است . در اين آيۀ6 شريفه به انسانهایي كه مورد تج}}اوز ق}}رار گرفته اند، اج}}ازه می ده}}د ك}}ه ب}}ا كف}}ار متج}}اوز بجنگن}}د. خداوند می توانست به ارادۀ6 قاهرۀ6 خود به حساب كف}}ار متجاوز برسد و جلوی تجاوز آن ه}}ا را بگ}}يرد، چنانك}}ه در تاريخ گذشته ب}}ه ارادۀ6 خ}}ود كف}}ار را هالك ك}}رده اس}}ت ، وليكن خواست اين جلوگيري به ارادۀ6 انس}}ان های م}}ورد تجاوز انج}}ام بگ}}يرد و فق}}ط آن ه}}ا باش}}ند ك}}ه در براب}}ر متجاوز ايستادگي نموده و از حق خ}}ود دف}}اع كنن}}د ت}}ا از اين راه در فكر و فرهنگ انس}}ان ها دانش و فرهن}}گ ب}}ه وجود آيد و در نظ}ر انس}ان ها قات}ل متج}اوز محك}}وم ب}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره265

قتل گردد و خداوند متعال به اين حقيقت ش}ناخته ش}}ود كه پشتيبان و مدافع مظلوم است . اگر دف}}ع متج}}اوز ب}}ا يك حادث}}ۀ6 قه}}ري و ط}}بيعي انج}}ام می گ}}رفت، يكچ}}نين دانشي به عنوان محكوميت متج}اوز در فرهن}}گ بش}}ريت پيدا نمی شد و متج}اوز نمي توانس}}ت آن حادث}ۀ6 قه}}ري و طبيعي را به تجاوز خود مرب}}وط س}}ازد و از تج}}اوز خ}}ود منصرف گردد. از اين رو، در حكمت خ}}دا مق}}رر ش}}د ك}}ه مظلومين به دفاع برخيزند و متج}}اوز را س}}ر ج}}اي خ}}ود بنشانند. به همين مناسبت ، در اين آيات دستور می ده}}د كه جلوی متجاوز بايس}}تند و در جن}}گ ب}}ا آن ه}}ا ع}}دالت و تقوا را رعايت كنند. منظور از عدالت و تقوا در اين آي}}ۀ6 شريفه اين است كه حدود دفاع را معين كنن}}د ك}}ه دف}}اع مدافعين تا حدودي جايز است كه متجاوز را از تجاوز باز دارند و حق خود را از او بگيرند. پس از آنك}}ه از متج}}اوز ب}}ه م}}يزان تج}}اوز انتق}}ام گرفتن}}د و او را در ح}}د خ}}ود متوقف ساختند، قتل و كشتار را رها سازند و از ت}}أمين

حقوق حقۀ6 خود جلوتر نروند. و اما در توضيح مطلب دوم خداوند می فرماید كه شما با كفار متجاوز جنگ و افشاگري خود را ادام}}ه دهي}}د ت}}ا زماني كه بساط فتنه انگيزي و گول زني برطرف گردد و فتنه ها از بين برود. فتنه به معناي فريفتگي انس}}ان ب}}ه چيزي است كه ظاهرا ج}}الب و زيب}}ا ب}}وده و در نه}}اد آن خط}}ر و ض}}رر متمرك}}ز اس}}ت، آنچنانك}}ه ك}}ودك ، فريفت}}ۀ6 چهرۀ6 زيباي مار افعي گرديده و از سم مهل}}ك آن بيخ}}بر است. منظور از فتنه در اينجا فريفتگي كفار متجاوز به تج}}اوز خ}}ود اس}}ت، زي}}را ك}}افر متج}}از در ابت}}دا فريفت}}ۀ6 قدرت خود می شود و جلوۀ6 قدرت ، او را از درك حقيقت ب}}ازمی دارد. ب}}ه خ}}ود اج}}ازه می ده}}د ك}}ه از ق}}درت خ}}ود استفاده نموده، ب}}ر ض}}عفا بت}}ازد و لش}}گريان او هم ك}}ه غالبا افراد نادان و ضعيفالعقل هس}}تند، فريفت}}ۀ6 ق}}درت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره266

فرمان}}دۀ6 خ}}ود می ش}}وند و گم}}ان می کنن}}د ك}}ه فرمان}}دۀ6 آن ها به دليل قدرت و اقتدار، ح}}ق ق}}انوني و الهي دارد كه بر ضعفا بتازد و آن ها را زير سلطۀ6 خ}}ود ق}}رار ده}}د.

ه}}اه}}ا و گول زنی ه}}ا و گول خوريقه}}را از اين فتنه انگيزي جن}}گ و ن}}زاع پي}}دا می ش}}ود و كف}}ار فتنه گ}}ر از فتن}}ه و قدرت خود سوء استفاده می کنند، با اولي}}اء خ}}دا و اه}}ل

ايمان می جنگند. خداوند در اين قسمت از آيات دستور می دهد كه اه}}ل ايمان هميشه با كفار فتنه گر در جن}}گ و ن}}زاع باش}}ند ت}}ا زم}}اني ك}}ه ب}}ازار فتنه انگ}}يزي كس}}اد ش}}ود و در م}}ردم آگاهي كامل به وج}}ود آي}}د ك}}ه فريفت}}ۀ6 كف}}ار نش}}وند ت}}ا براي آن ها منشأ قدرت باشند و جنگ به وجود آورن}}د. در اين آي}}ه می فرمای}}د ک}}ه ب}}ا كف}}ار بجنگي}}د ت}}ا زم}}اني ك}}ه فتنه ه}}}}ا از بين ب}}}}رود ت}}}}ا پس از ن}}}}ابودي فتنه ه}}}}ا و فتنه جویی ه}ا، جن}گ تعطي}}ل گ}}ردد، زي}را عوام}ل اص}}لي جنگ ، گول خوردن و گول زدن است و اين گول خ}}وردن از منشأ جهل مردم پيدا می شود. پس بايستي در م}}ردم آگاهي به وجود آورد تا فتنه از بين برود و جنگ تعطي}}ل گردد. خداوند در آيۀ6 ديگر همين سوره می فرماید: فتن}}ه

والفتنة اكبر من القتل از جنگ بزرگتر است. مطلب س}}}وم : انس}}}انها پس از توب}}}ه و قب}}}ولي آن ، مش}}مول غف}}ران و رحمت خ}}دا می ش}}وند. تقريب}}ا در تمامي آيات ، خداوند به گول خوردگان وعده می ده}}د ك}}ه

پس از توبه، مشمول رحمت و مغفرت او بشوند. عفو و غفران

در آيات قرآن براي رفع آثار گناه و معصيت ، دو كلم}}ه استعمال شده است و آن دو كلمه عبارت اس}}ت از عف}}و و غف}}ران . كلم}}ۀ6 غف}}ران ، غالب}}ا هم}}راه ذنب و ذن}}وب اس}}تعمال ش}}ده و كلم}}ۀ6 عف}}و در مقاب}}ل عص}}يان. دلي}}ل استعمال دو كلمه اين است که انسان ها به دو دليل و با

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره267

دو عامل ، گرفتار كف}}ر و گن}}اه می ش}}وند ك}}ه می ت}}وانیم يكي از آن دو را تقص}}}ير و ديگ}}}ري را قص}}}ور بن}}}اميم . تقصير به معناي اين است كه انسان قدرت ترك گن}}اه و

ک}}هانجام فعل واجب دارد و مرتكب گناه می شود و يا این فعل واجب را ترك می کند. قص}}ور ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت كه انسان روي كمي عقل و ضعف استعداد، قدرت ت}}رك گناه و انجام فعل واجب را ندارد و در برابر درك دين و معارف الهي مانند ك}}ودك اس}}ت . قص}}ور از منش}}أ نقص اس}تعداد پي}}دا می ش}ود ك}}ه اين نقص اس}}تعداد را ذنب و ذن}}وب می نامن}}د. اك}}ثريت گناهك}}اران در اث}}ر نق}}ايص وجودي و فكري ، جذب كفر و گناه می شوند. براي رف}}ع نقايص وجودي آن ها الزم است كه درجۀ6 استعداد م}}ردم باال ب}رود و عق}ل و دانش آن ه}}ا رش}د پي}}دا كن}}د. ظه}}ور اس}}}تعداد وج}}}ودي و رش}}}د عق}}}ل و دانش انس}}}ان را می توانیم غفران بناميم، زيرا غفران از كلم}}ۀ6 »مغف}}ر« و جمع »غفير« به معن}اي پوش}ش س}ر و ت}راكم جمعيت است كه می توانیم از آن تعب}}ير ب}}ه پوش}}ش تك}}املي هم بنمایيم؛ مانند ميوۀ6 كال كه پخته می شود و رن}}گ ع}}وض می کند. و با توجه به كلمۀ6 ذنب و ذنوب كه به معن}}اي دم حيوان است ، می توان گفت كه اعمال بد انسان از منشأ م}}زاج و م}}اديت ، مانن}}د اعض}}ای پ}}ایين تن}}ه مث}}ل پ}}ا و دم حيوان اس}}ت و اعم}}ال خ}وب از منش}}أ عق}}ل. انس}}ان در وجود خود دو اصل است و افعال و اعمال او از اقتضاي اين دو اصل پيدا می شود. اصل مزاج و ماديت كه منش}}أ پيدايش كفر و گناه می شود و اصل عقل و روحانيت كه منش}}أ پي}}دايش ايم}}ان و تق}}وا می گ}}ردد. اص}}ل م}}زاج و ماديت كه پایين تنۀ6 وجود انسان است ، به اقتضاي خود، انسان را به كفر و گناه می کشد، اعمال او از ن}وع گن}اه و معصيت اس}}ت ، و اص}}ل روح و روح}}انيت، ب}}ه اقتض}}اي خود، انسان را به ايمان و تق}}وا می کش}}د و اعم}}ال او از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره268

نوع عدالت و احسان است . عقل و شعور مانند اعض}}اي باالتن}}ۀ6 انس}}ان مث}}ل س}}ر و چش}}م ب}}ه حس}}اب می آی}}د. انسان ها تا زم}}اني ك}}ه در مراح}}ل نقص باش}}ند، گرفت}}ار ذنب و گناهند كه بعد از پيدايش غفران، اعمال جاهالن}}ۀ6 آن ها به اعمال عاقالن}}ه تح}}ول پي}}دا می کن}}د. ل}}ذا در اين قسمت از آيات، خداوند متعال به انسان های گول خورده كه به دليل نقايص وجودي و ضعف عق}}ل فريفت}}ۀ6 كف}}ار شده اند، بعد از برگشت به خط اولياء خدا وع}}دۀ6 غف}}ران می دهد كه با افاضۀ6 فيض ، رحمت و مغفرت براي آن ه}}ا حاص}}ل می گ}}ردد و ذن}}وب آن ه}}ا رف}}ع مي ش}}ود. ب}}ا اين تحقيق ، غفران مربوط به گناهاني می شود كه از ناحي}}ۀ6

که پيغم}}بران هم گ}}اهيقصور پيدا می شود و نظر به این مبتال ب}}ه قص}}ور می ش}}وند ك}}ه ت}}رك اولي از آن ه}}ا س}}ر می زند، پيغمبران هم احتياج به غف}}ران دارن}د ت}ا در اث}ر آن ، نق}}ايص وج}}ودي آن ه}}ا ك}}ه ذن}}وب نامي}}ده می ش}}ود

برطرف گردد. و اما عفو مربوط به عصيان است ، يعني گناه}اني ك}}ه به تقصير پيدا می شود ك}}ه انس}}ان ب}}ا اس}}تعداد و امك}}ان

ک}}ه عص}}يان وترك گناه، مرتكب آن می شود و نظر به این گناهان به تقصير، آثار بدي در انسان ب}}ه وج}}ود می آورد و سازمان نفس انسان را آلوده و تاريك می سازد، براي رفع آن آثار، احتياج به عف}}و دارد، زي}}را عف}}و ب}}ه معن}}اي محو اثر است، گويي كه از ناحيۀ6 گناه آث}}اري مانن}}د زخم و جراحت در انسان به وجود آمده كه خداوند با مع}}الجه ،

آن را عفو می کند، يعني محو می سازد. و اما راجع به مطلب چهارم چنانكه گفته شد كه فتن}}ه به معناي گول زني و گول خوري ريش}}ۀ6 جن}}گ اس}}ت و ت}}ا وقتي كه فتنه باشد جنگ هم هست خداون}}د می فرمای}}د كه تا وقتي كه فتنه ها هست جنگ را ادامه دهيد. ريش}}ۀ6 فتن}}ه در زم}}اني می خش}}کد ك}}ه بس}}اط گول خ}}وري و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره269

گول زني برچيده شود كه در مردم آگاهي كامل به وجود آيد و معرفت به خدا و اولياء خدا پيدا كنن}}د و بدانن}}د ك}}ه يگانه عام}}ل خوش}}بختي آن ه}}ا لط}}ف خ}}دا و اولي}}اء خ}}دا می باشند. خطوط تكاملي و تربيتي خدا را كشف نموده و بدانند كه هر خطي كه در جهت انحراف خط}}وط الهي پيدا می شود خطي است كه در جهت انحراف فك}}ر بش}}ر ب}}}ه وج}}}ود آم}}}ده و م}}}ردم را ب}}}ه ش}}}قاوت و ب}}}دبختي می کشاند. در اين موقع می توانند هر نوع ن}داي مخ}الف دعوت خدا و اولياء خدا را خاموش نم}}وده و نداكنن}}ده را از صحنۀ6 سياست و حكومت خارج كنن}}د و ب}}ه ج}}ز خ}}دا و اولي}}اء خ}}دا ب}}ه راه ديگ}}ر و حك}}ومت ديگ}}ر جلب و ج}}ذب نشوند. ريشۀ6 فتنه كه جهل مردم و عدم آگاهي آن ها به حق و باطل است، از بين می رود و براي ستم پیشگان و منحرفين ميداني براي فعاليت ب}}اقي نمی مان}}د. جن}}گ و ن}}زاع از بين می رود و ص}}لح و ع}}دالت كام}}ل ج}}اي آن را می گیرد. به همين مناس}}بت، مهلت ش}}يطان و ش}}ياطين در تاريخ محدود بوده و مربوط به وقت معلوم است ك}}ه

فانك من المنظرين. الي يوم الوقتخداوند می فرماید: ت}}و اي ش}}يطان فق}}ط ت}}ا روز معي}}ني مهلت56.المعل}}وم

داري. در پي رسوایي شیطان ها و م}}نزوي ش}}دن آن ه}}ا، حكومت ب}}راي خ}دا خ}الص می گ}}ردد و ب}راي اولي}}اء خ}دا رقيب و حس}}ودي در مي}}دان ب}}اقي نمی مان}}د ت}}ا بتوان}}د فعاليت كند و مزاحم حك}}ومت اولي}}اء خ}}دا باش}د. ل}}ذا در اين آي}}}ۀ6 ش}}}ريفه خداون}}}د می فرمای}}}د: فتنه ه}}}ا از بين می رود و تمامي دين و حكومت ، براي خدا خ}}الص ب}}اقي

و يكون الدين كله لله می ماند. در اينجا ض}}من توض}}يح مطلب پنجم در مبحث چه}}ارم، نوبت مطلب ششم می رسد و آن اين اس}}ت ك}}ه خداون}}د می فرماید: در برابر هر نوع حرمت ش}}كني چ}}ه زم}}اني و

. 81 و 80. سورۀ6 ص، 5656

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره270

چه مكاني ، مقابله به مث}}ل واجب می ش}}ود. اساس}}ا دين اس}}الم در تم}}امي منازع}}ات ، تج}}اوز را محك}}وم نم}}وده و دف}}اع را واجب می دان}}د. در اين رابطه ، م}}والي متقي}}ان )ع( می فرمایند كه تو اي انس}}ان در برخ}}ورد ب}}ا گرگ ه}}ا بايستي گرگ باشي و اال گرگ ها تو را می درن}}د. و ج}}اي ديگري می فرماید كه تكبر در برابر متكبر عب}}ادت اس}}ت . با اين حساب در برابر ه}}ر ن}وع تج}}اوز، مقابل}}ه ب}}ه مث}}ل واجب اس}}ت. جن}}گ و ن}}زاع و ي}}ا ص}}لح و ص}}فا از اولين برخورد انسان ها شروع می شود. انسان ها وظيفه دارند كه برادرانه و دوستانه با يكديگر مالقات داشته باش}}ند و چه}}رۀ6 آن ه}}ا چه}}رۀ6 ص}}لح و ص}}فا باش}}د. كس}}اني ك}}ه در برخورد با ديگران قيافۀ6 خود را خشن می کنند، در براب}}ر آن ها قيافۀ6 خشن الزم است تا آن چه را تحوي}}ل داده ان}}د تحويل بگيرن}}د. س}}وء ادب در ح}}رف زدن هم مقابل}}ه ب}}ه مثل الزم دارد، وليكن تهمت ها و فحش ها را بايستي ت}}ا

ج}}ا ك}}ه ممكن اس}}ت مؤدبان}}ه و منطقي ب}}ه ط}}رفآن برگردانند. مثال كسي كه با زبان فحش و كلمات ركيك با شما برخورد كند، جايز نيست كه ب}ا كلم}}ات ركي}}ك زب}ان

که ت}}وهایي مانند اینخود را آلوده كنيد، بلكه با ايراد جواب تر ب}}ه اين كلم}}ات هس}}تي ج}}واب را ب}}ه س}}وي اومناسب

برگردانند، زيرا در گناه و معصيت، مقابله به مث}}ل ج}}ايز نيست ، مانند مقابلۀ6 عم}}ل من}}افي عفت و مقابل}}ۀ6 س}}وء استفاده از ناموس ديگران با سوء اس}}تفاده از ن}}اموس .

خداوند براي گناهكاران حد واجب كرده است. و اما مقابلۀ6 دروغ با دروغ در موارد كتمان سر و سوء استفادۀ6 مالي ج}}ايز اس}ت. مثال ط}رف مقاب}ل ب}ا گفتن دروغي به انسان خيانت نموده و مال او را ربوده است ، انسان حق دارد با گفتن دروغي از مال او بربايد چنانكه او ربوده است . لذا در دين اسالم تقاص جايز شده است ك}}}ه انس}}}ان ها ب}}}ه كيفيت س}}}رقت، م}}}ال خ}}}ود را از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره271

خيانت ك}}اران برباين}}د چنانك}}ه او رب}}وده و ي}}ا منك}}ر ش}}ده است. البته مقابل}}ه ب}}ه مث}}ل در قت}}ل نفس و جراحت ه}}ا فقط نسبت به انسان قاتل و يا جارح جايز اس}}ت ن}}ه ب}}ا وابستگان او. مثال كسي ك}}ه زن ي}ا فرزن}د ش}ما را كت}}ك زده باشد، جايز نيست ك}}ه ش}}ما زن و فرزن}}د او را كت}}ك بزنيد، بلكه خ}}ود او را. همچ}}نين اگ}}ر م}}رتكب قت}}ل و ي}}ا جراح}}تي ش}}ده باش}}د، فق}}ط ش}}خص قات}}ل و ج}}ارح را می توان كشت و يا مج}}روح نم}}ود. پس در براب}}ر تم}}امي

تجاوزات ، مقابله به مثل جايز است .حريمهاي سهگانه

در قسمت شش}}م از آي}}ۀ6 ش}}ريفه خداون}}د می فرمای}}د: ح}}رمت ش}}کنی ها قص}}اص دارد. خداون}}د متع}}ال ب}}راي جلوگيري از تجاوز هر انساني سه نوع حريم قائل ش}}ده

است : .3. ح}}ريم زم}}اني 2. ح}}ريم مك}}اني 1

حريم وجودي خ}}دا ب}}راي حف}}ظ اين حرمت ه}}ا مق}}ررات و قواني}}نيوضع كرده و هر نوع حرمت شكني را حرام كرده است .

حريم مكاني مانند ورود به خانه ها و يا منازل مردم از بيراهه و يا باالي پشت بام. هركس در داخل منزل خ}}ود آزادي مطلق دارد. براي هيچ كس جايز نيست ك}}ه ب}}راي تجسس و ي}ا تف}تيش، ب}دون اج}ازۀ6 كس}}ي وارد خان}ه او شود و اگر وارد خانه شد و حريم شكني كرد، مقابل}}ه ب}}ه مثل واجب است ك}}ه ص}}احب خان}}ه ح}}ق دارد ب}}ا ض}}رب و

جرح او را دفع نمايد. و اما تجاوزات زماني و مقامي. اگ}}ر در زم}ان معي}ني انساني را در مقام تكلم و سخنراني قرار دادند و ي}}ا در زمان معي}ني ش}غل و ي}}ا مق}امي ب}}راي او معين كردن}د، تجاوز به آن زمان و شغل و مقام جايز نيست. و در اين رابطه خداوند به چه}}ار م}}اه ح}}رمت داده و در اين چه}}ار

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره272

ماه اقدامات به جنگ و يا قصاص را جايز ندانس}}ته ، مگ}}ر بعد از تمام شدن مدت ، و در همين ماه های ح}}رام دف}}اع

از متجاوز را جايز دانسته است . و اما حریم های وج}}ودي و ي}}ا مق}}امي ب}}ه معن}}اي اين است كه خداوند ع}}رض ج}}ان و م}}ال و ن}}اموس م}}ردم را محترم شناخته است. كسي حق ندارد با توهين و تهمت و غيبت ، ب}}ه آب}}رو و حي}}ثيت ديگ}}ري تج}}اوز كن}}د. ح}}رمت غيبت و تهمت ب}}ه دلي}}ل همين تج}}اوزات اس}}ت ك}}ه ب}}ا تجاوز، شخصيت او را می کوبد. و همين طور كسي ح}}ق ندارد با نگاه ك}}ردن و ي}}ا مس}}ايل ديگ}}ر متع}}رض ن}}اموس ديگران شود و با ضرب و جراحت و با س}}رقت م}}ال، ب}}ه جان و مال كسي تعرض كند. براي توضيح همين احكام، خداوند می فرماید ك}}ه در حرمت ش}}کنی ها قص}}اص ج}}ايز اس}}ت و در آخ}}ر آي}}ه می فرمای}}د ك}}ه ب}}راي جلوگ}}يري از تجاوزات و دفاع از حقوق، تق}}وا را رع}}ايت كني}}د، يع}}ني دفاع شما به ميزان تجاوز باشد، به اندازه اي كه متج}}اوز را سر جاي خود بنشانيد و به وظيفۀ6 خود آشنا س}}ازيد و

بيشتر از تأمين حقوق به تجاوز نتازيد. و ام}}ا بحث هفتم در اين آي}}ات اين اس}}ت ك}}ه خداون}}د انف}}اق و ف}}داكاري در راه خ}}دا را يگان}}ه عام}}ل و م}}انع وجلوگيري از اتالف مال و نفوس می داند و می فرماید:

انفقوا في سبيل الل}}ه و ال تلق}}وا باي}}ديكم الي التهلك}}ة ، در راه خدا انفاق كنيد و ب}}ه دس}}ت خ}}ود، خودت}}ان را ب}}ه

هالكت نيندازيد. ک}ه م}ال و ج}ان و تم}امي دارایی ه}ا وب}ا توج}ه ب}ه این

ثروت ه}}ا و نف}}وس ، خ}}واهي نخ}}واهي از بين می رود و چيزي در عالم باقي نمی ماند، خداوند می فرمای}}د: آنچ}}ه از بين رفتني است ، بهتر اين است كه در راه خدا از بين برود. آيۀ6 شريفه نشان می دهد كه اگر مالي و ي}}ا ج}}اني در راه خدا از بين برود، هالك نشده است و اگر آن ج}}ان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره273

و م}}ال در راه خل}}ق و ي}}ا در راه ه}}وی و ه}}وس از بينبرود، هالك شده است .

اوال اين حقيقت بايس}}تي معل}}وم و روش}}ن گ}}ردد ك}}ه خط تكامل زندگي و تكامل اشياء و اش}خاص مانن}د خ}ط

طور كه در خط مس}}افرت، تم}}اميمسافرت است. همان راه و آنچه ميان راه است از بیابان ها و دهات و ش}}هرها به همراه زاد و توشۀ6 انسان مس}}افر، در راه وص}}ول ب}}ه مقصد از بين می رود تا عاقبت به مقصد برسد، در خ}}ط تكام}}ل هم ب}}راي رس}}يدن ب}}ه آخ}}رين مقص}}د زن}}دگي ، موج}}وديت انس}}ان و آن چ}}ه در اختي}}ار او اس}}ت از بين می رود. در اين جا چيزي ك}}ه الزم اس}}ت هدف شناس}}ي و

مقصدشناسي است. مقصد انس}}ان در ش}}هر مس}}افرت و ي}}ا ه}}دف در خ}}ط تكام}}ل بايس}}تي يكچن}}ان موج}}وديت و عرض}}ه اي داش}}ته باشد كه تمامي سرمايه هاي مستهلك ش}}ده در راه خ}}ود را با چند برابر، دو مرتبه زنده كند و ب}}ه ش}}خص مس}}افر برگردان}}د. مثال ش}}ما س}}رمايۀ6 خ}}ود را برمی داری}}د و ب}}ه شهر بزرگي مس}}افرت می کنی}}د ك}}ه از آن ش}}هر مت}}اعي بخريد و به شهر خود برگرديد. اگر آن شهر فاقد متاعي باشد كه شما مشتري آن هستيد و در نتيجه دست خ}}الي برمی گردی}}د، پس آن ش}}هر عرض}}ۀ6 اداره ك}}ردن ش}}ما و س}}رمايه هاي ش}}ما را ن}}دارد. خس}}ارت های ش}}ما قاب}}ل جبران نيست، زيرا آن مقص}}د چن}}ان وس}}عت و فاي}}ده اي نداش}}}ته اس}}}ت ك}}}ه ني}}}از ش}}}ما را برط}}}رف نم}}}وده و خسارت های شما را ج}}بران كن}}د ي}}ا چن}}د براب}}ر ب}}ه ش}}ما برگرداند. يا مثال شما هزارها توم}}ان ص}}رف می کنی}}د ت}}ا

که هنر و سوادي به دس}}ت آوري}}د، بايس}}تي آن ه}}نر واین س}}واد ارزش اين را داش}}ته باش}}د ك}}ه ب}}ازده چن}}د براب}}ر سرمايۀ6 شما باشد. اگر شما مثال چند سال عم}}ر خ}}ود و يا هزارها تومان از مال خود را صرف تسلط بر يك بازي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره274

مخصوصي كرديد، مثال توانستيد خوب بجهيد يا با مهارت روي خط باريكي راه برويد كه فقط می توانید چن}}د نف}}ر جاه}}ل را ب}}راي تماش}}ا س}}رگردان كني}}د و ي}ا از دهي ب}}ه دهي و يا بياباني مسافرت كنيد، يكچ}}نين س}}فر ي}}ا ه}}نر ارزش آن را نداش}}ته ك}}ه ش}}ما ب}}راي آن ف}}داكاري كني}}د، زيرا س}}رمايۀ6 ش}}ما مس}}تهلك می ش}}ود و س}}ودي ن}}دارد. ف}}داکاری ها ن}}يز از اين قبي}}ل اس}}ت . ش}}ما اين هم}}ه فداكاري كرديد و انساني را مانند معاويه و شمر و يزيد ب}}}ه حك}}}ومت رس}}}انيديد، ب}}}ازده حك}}}ومت امث}}}ال اين جنايتك}}اران ب}}ه ج}}ز ظلم و س}}تم و هالكت ج}}ان و م}}ال چيزي نيست ، زي}}را كف}}ار و جنايتك}}اران چن}}ان عرض}}ه اي ندارند كه خسارت های شما را ج}}بران كنن}}د و آن ج}}ان و مال هالك شده را به شما برگردانن}}د. ه}}ر چ}}ه از عم}}ر و ج}}}ان و م}}}ال ك}}}ه ف}}}داي آن ه}}}ا كرده اي}}}د، ب}}}ه هالكت انداخته ايد. وليكن اين عمر و ج}}ان و م}}ال را اگ}}ر در راه خدا انفاق كني}}د ت}}ا ع}}اقبت ي}}ك حك}}ومت خ}}دایي و الهي روي كار آوريد، آن حكومت خدایي و يا الهي عرضه دارد كه جان شما و يا مال و عمر شما را چن}}د براب}}ر و ي}}ا ت}}ا بي نهايت به شما برگرداند و آن چه انفاق كرده ايد چندين هزار برابر به ثمر برساند. در براب}ر عم}ر موق}تي ش}ما، عمر اب}}دي و در براب}}ر زن}}دگي دني}}ا، زن}}دگي آخ}}رت و در برابر مال كم و ضعيف شما، ثروت الهي . خالصه هرچ}}ه ك}}ه انف}}اق كني}}د، خداون}}د ت}}ا بي نه}}ايت براب}}ر ب}}ه ش}}ما برمی گرداند. پس خدا و اولياء خدا مانن}}د ش}}هري بس}}يار بزرگ هستند كه اگر به آن شهر سفر كنيد، آنچه از جان و مال و سرمايه كه مصرف كرده ايد، تا بي نه}}ايت براب}}ر به ش}ما برميگ}}ردد و اگ}}ر ب}راي ديگ}}ران ف}داكاري كني}}د، آن چه از دست داده ايد به جز فنا و هالكت ثمره اي ندارد، مانند كسي كه از تم}}دن ب}}ه جنگ}}ل س}}فر كن}}د و گرفت}}ار وحشيان جنگل شود و طعمۀ6 درندگان گردد. كساني ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره275

براي كفر و ظهور حكومت كفار فداكاری می کنند، بهرۀ6 آن ها آخرين محصول حكومت كفار است كه هم}}ان آتش جهنم اس}}ت. ام}}ا كس}}اني ك}}ه ب}}راي خ}}دا و اولي}}اء خ}}دا فداكاري می کنند، آخرين محصول فداكاري آن ها، ظهور حكومت امام زمان و اولياء خداست كه زن}}دگي بهش}}تي

و سعادت ابدي را دربردارد. حج

دربارۀ6 زيارت خان}}ۀ6 خ}}دا و مناس}}ك209 تا 196از آيۀ6 حج سخن می گوید و می فرماید:

: حج و عمره را براي خدا تكميل كنيد و اگر به196آیۀ6 وس}}یلۀ6 م}}رض ي}}ا دش}}من از حج ممن}}وع ش}}ديد، آنچ}}ه از قرباني تهيه كرده ايد به خدا تقديم كنيد و ت}ا زم}اني ك}ه قربانی های خود را تا محلش نرس}}انيده ايد، موه}}اي س}}ر خود را نتراشيد. و اگر كسي از شما مريض ش}}ده ك}}ه از موي سر اذيت مي بيند، می توان}}د نتراش}}د و ب}}ه ج}}اي آن روزه بگيرد و يا صدقه و يا قرباني ، كفاره بدهد. پس از رفع مانع كه توانستيد آزادان}}ه ب}}ه حج بروي}}د، در ابت}}داي ورود، با انجام عمره ب}}راي حج بهره ب}}رداري كني}}د و ب}}ه ميزاني كه آسان است ، براي حج قرباني تهيه كنيد. اگ}}ر نتوانس}}تيد قرب}اني تهي}}ه كني}}د، ب}ه ج}}اي آن س}ه روز در ش}}هر مك}}ه و هفت روز پس از م}}راجعت ب}}ه وطن روزه بگيرن}}د ت}}ا ده روز كام}}ل گ}}ردد. اين اتص}}ال عم}}ره و حج براي كساني است كه اهل مكه و اط}}راف نزدي}}ك ب}}ه آن نيستند. از خدا بپرهيزيد و بدانيد ك}}ه خداون}}د گناه ك}}اران

را سخت كيفر ميكند. : حج در روزه}}اي معي}}ني انج}}ام می گ}}یرد. در197آیۀ6

اين روزه}}ا كس}}اني ك}}ه ب}}راي حج خان}}ۀ6 خ}}دا اح}}رام می بندند، بايستي از ارتب}}اط ب}}ا زن}}ان، فس}}ق و فج}}ور و ياوه گویي پرهيز كنند. هر عمل خ}}يري ك}}ه انج}}ام دهي}}د بداني}}د ك}}ه خ}}دا آن را می دان}}د. ب}}راي آخ}}رت خ}}ود زاد و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره276

توش}}ه بگيري}}د و بداني}}د ك}}ه به}}ترين توش}}ۀ6 آخ}}رت تق}}وااست. اي خردمندان از خدا بپرهيزيد.

: مانعي ندارد كه دائم در جستجوي لطف خ}}دا198آيۀ6 باشيد. پس از آنكه از عرفات برگشتيد، در مش}}عرالحرام به یاد خدا باشيد. يادآوري خدا در مش}}عرالحرام بايس}}تي چنان باشد كه خدا شما را هدايت كرده است، هرچند كه

پيش از آن گمراه بوده ايد. : پس از آن، از همان خطوطي كه اولي}اء خ}}دا199آيۀ6

كوچ می کنند، شما هم به طرف مني كوچ كنيد و از خ}}دامغفرت بخواهيد كه خدا آمرزنده و مهربان است .

: پس از تكميل مناسك حج ، چنانكه به ياد پ}}در200آيۀ6 و مادر خود هستيد، بيشتر به ياد خدا باشيد، زيرا بعضي مردم چنانان}}د ك}}ه آن چ}}ه از خ}}دا می خواهن}}د مرب}}وط ب}}ه

زندگي دنيا است، كه آن ها در آخرت بهره اي ندارند. : بعضي از مردم سعادت دنيا و آخرت خ}}ود را201آيۀ6

از خدا خواهش می کنند و می گویند: پروردگ}}ارا! در دني}}ا ب}}ه م}}ا به}}ترين زن}}دگی ها را ب}}ده و در آخ}}رت به}}ترين

زندگی ها و ما را از آتش جهنم نگهدار. : آن ها هستند كه به}}ترين نتيج}}ه را از زن}}دگي202آيۀ6

خود می برند كه خداوند با سرعت به حساب بندگان خودمی رسد.

: در روزه}}}اي معين اي}}}ام تش}}}ريق ، خ}}}دا را203آی}}}ۀ6 يادآوري كنيد و كس}}ي ك}}ه در اين دو روز عجل}}ه كن}}د ب}}ه سوي مكه، مانعي ندارد و كس}}ي ك}}ه ح}}ركت خ}}ود را ب}}ه سوي مكه به تأخير اندازد، مانعي ندارد، در ص}}ورتي ك}}ه اه}}ل تق}}وا باش}}د. بداني}}د ك}}ه هم}}ۀ6 ش}}ما ب}}ه س}}وي خ}}دا

محشور می شوید. : بعض}}ي م}}ردم كس}}اني هس}}تند ك}}ه س}}خنان204آي}}ۀ6

كفرآميز عجي}}بي می گوین}}د و خ}}دا را ش}}اهد كف}}ر قل}}بي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره277

خ}}ود ق}}رار می دهن}}د و ب}}ا دين خ}}دا س}}خت ب}}ه مجادل}}هبرمی خیزند.

: و چ}}ون ب}}ه دين خ}}دا پش}}ت می کنن}}د، س}}عي205آيۀ6 می کنند تا در روي زمين مفسده بپا كنند. نسل م}}ردم و زراعت را از بين ببرن}}}}د. خداون}}}}د فس}}}}اد را دوس}}}}ت

نمی دارد. : اگر به او گفته شود كه از خدا بپرهيزي}}د، ب}}ا206آيۀ6

شنيدن اسم خدا، به دلي}}ل كف}}ر و گن}}اه، تك}}بر او را ف}}را می گ}}یرد )خ}}ود را ب}}االتر از اين می بین}}د ك}}ه بن}}دۀ6 خ}}دا باشد(. جهنم ، او را كفايت می کند كه عاقبت بدي است.

: و بعضي مردم برعكس آنها. كساني هس}}تند207آيۀ6 كه جان خود را به رضاي خدا می فروشند، كه خداوند ب}}ه

بندگان خود رئوف و مهربان است . : تمامي ش}ما اي اه}}ل ايم}}ان در خ}}ط ص}}لح و208آيۀ6

صفا داخل شويد و از افكار شيطان پيروي نكني}}د ك}}ه اوآشكارا دشمن شما است .

: اگ}}ر پس از آگ}}اهي ب}}ه احك}}ام خ}}دا و دالي}}ل209آی}}ۀ6 روشن كفر و ايمان، به كفر و گن}}اه مبتال ش}}ديد، بداني}}د

كه خدا آمرزنده و مهربان است . مطلب قابل توجه در اين آيات چند چيز است :

. تكميل حج و عمره 1. محصور و مصدود در حج تمتع و حج قران و افراد 2. كفارۀ6 تقصير پيش از قرباني 3. حج تمتع و قرباني آن و روزه به جاي قرباني 4. محرمات حال احرام 5. وقوف به عرفات و مشعر 6. حركت از مشعر به مني و قرباني 7. قرباني و دعا و اعمال بعد از آن 8. ايام تشريق بعد از مني 9

. كفر و ايمان مردم در ارتباط با مني 10

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره278

. حج ، خ}}ط ورود تم}}امي انس}}ان ها در ص}لح و ص}}فا11است . بعد از آشنایي به مسائل حج، كف}}ر و گن}}اه، قاب}}ل12

عفو نيست تكميل حج و عمره

خداوند در اولين آيۀ6 دستور حج می فرماید: به منظ}}ور جلب رضاي خدا، حج و عم}}ره را تكمي}}ل كني}}د و ب}}ه آخ}}ر برس}}انيد. حج و عم}}ره ، دو ن}}وع زي}}ارت اس}}ت ك}}ه در مسجدالحرام انجام می گ}}یرد. حج اعم}}الي اس}}ت ك}}ه از روز هشتم تا سيزدهم انج}}ام می گ}}یرد. عم}}ره اعم}}الي است كه در غير اين ايام واقع می ش}}ود. حج و عم}}ره در احرام و طواف و نماز طواف و سعي بين صفا و م}}روه مشترك هستند. حج به اضافۀ6 این ها، وقوف ب}}ه عرف}}ات و مشعر و رمي جمره و قرباني دارد كه عمره، وقوف و

قرباني ندارد. عمره چنانكه از نام آن شناخته می شود، اعمالي است كه در مقدمۀ6 حج و به منظور آشنایي عملي ب}}ه مس}}ائل حج انجام می گیرد و به همين منظور در جملۀ6 مخصوص

، خداون}}}د مي فرماي}}}د:»فمن تمتع ب}}}العمرة الي الحج« كسي كه براي حج از عمره بهره ب}رداري می کن}}د. عم}ره را به اين دليل عمره می داند كه انسان را براي آش}}نایي به اعمال حج، آم}}اده و حج را آب}}اد می کن}}د. عم}}ره يع}}ني تعميركنن}}دۀ6 حج . كس}}اني ك}}ه در مقدم}}ۀ6 حج عم}}ره بج}}ا مي آورن}}د، ب}}راي انج}}ام مناس}}ك حج آم}}ادگي ك}}املتر و بيشتری دارند. حج در مقدمۀ6 خود، به ط}}ور اتص}}ال و ي}}ا انفص}}ال، عم}}ره الزم دارد. عم}}رۀ6 متص}}ل ب}}ه حج مانن}}د عمرۀ6 حاجياني است كه از شهرهاي دور و راه ه}}ای دور وارد شهر مكه می شوند كه به محض ورود به خان}}ۀ6 خ}}دا عمره انجام می دهند و بعد از انجام آن، به انتظار اي}}ام

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره279

حج، لب}}}اس اح}}}رام را از تن خ}}}ود می کنن}}}د و مح}}}رممی شوند.

عمرۀ6 منفصل ، زيارتي اس}}ت ك}}ه در غ}}ير م}}اه ذيحج}}ه انجام می گیرد. در هر صورت ، عمره به منظ}}ور آش}}نایي به حج تشريع شده است. حج هم در لغت به معناي قصد زيارت خانۀ6 خدا و حركت به سوي آن در ايام ماه ذيحجه است. زيارت اصيل ، زيارت حج است كه انسان را ب}}راي

مالقات خدا آماده می کند. در اين آيۀ6 ش}ريفه خداون}د می فرمای}د ك}ه ش}ما حج و عم}}ره را ب}}راي رض}}اي خ}}دا تكمي}}ل كني}}د. تكمي}}ل حج و عم}}ره ب}}ا آگ}}اهي ب}}ه اين مطلب ك}}ه حج و عم}}ره همين اعم}}ال و مناس}}ك مخص}}وص اس}}ت ، مفه}}وم خ}}اص پي}}دا می کند. در اينجا می گوییم موجوديت عمره و حج به اين است كه چنين اعمالي به قصد ق}}ربت انج}}ام می گ}}یرد. اگر اين اعمال ناقص باش}}د، معن}}اي حج و عم}}ره ظه}}ور

ک}}ه خداون}}دپيدا نمی کن}}د و اگ}}ر كام}}ل باش}}د، معن}}اي این می فرماید حج و عمره را اتم}ام و تكمي}}ل كني}}د چيس}}ت . آن چه اعمالي است كه بايس}}تي ب}ه حج و عم}}ره اض}}افه شود تا اتمام يابد و اگر انج}}ام نگ}}يرد، ن}}اقص می مان}}د؟ آن عمل تكميلكننده اگر قس}}متي از اعم}}ال حج و عم}}ره است ، در اين صورت حج و عمره مفهوم پيدا نمی کن}}د و اگ}}ر عملي ب}}يرون از اعم}}ال حج و عم}}ره اس}}ت ، ماي}}ۀ6

تكميل حج و عمره می شود. آن اعمال چيست؟ براي پيدا كردن اعمالي كه ب}}اعث اتم}}ام و اكم}}ال حج

ک}}ه ب}}ه آي}}ۀ6 مخص}}وصمی ش}}ود چ}}اره اي ن}}داريم ج}}ز این غديرخم مراجعه كنيم كه خداوند پس از مع}}رفي ام}}امت ب}}راي ادام}}ه و اس}}تمرار نب}}وت ، بع}}د از نص}}ب علي بن ابيطالب ب}}ه اين مق}}ام می فرمای}}د: ام}}روز دين ش}}ما را

الي}}وم اكملتاتمام و اكمال نمودم. از اين آيۀ6 ش}}ريفه » لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم االس}}الم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره280

چنين اس}}تفاده می ش}}ود ك}}ه دين ب}}دون واليت و57«دينا امامت، ناقص و ناتمام است كه بايس}}تي ض}}من اعتق}}اد به امام و استفاده از رهبري او تكميل گردد. با توجه ب}}ه

که بدنۀ6 اصلي دين نماز و روزه و زكات و حج و جه}}اداین اس}}ت، اتم}}ام و تكمي}}ل اين بدن}}ه، ب}}ه ره}}بري ام}}ام و

تعلیما ت او انجام می گیرد. بنابراين، از ارتباط اين دو آيه در سورۀ6 بقره و سورۀ6 مائده اينطور استفاده می شود كه اتمام و اكم}}ال حج و عم}}ره، ب}}ه قب}}ول ام}}امت و واليت علي بن ابيط}}الب ورور اس}}ت ك}}ه آن ه}}ا راه مس}}تقيم علمي و اوالد آن س}}

عملي به سوي خداوند متعال می باشند. دليل ديگر اين است كه واليت ائمه تكميل كنن}}دۀ6 حج و عمره است. روايتي در كتاب كافي است كه ام}}ام ب}}اقر )ع ( می فرماید: همين مناسك خالي ، حج جاهليت اس}}ت. س}}}ائل می پرس}}}د: پس حج}}}ة اس}}}الم چط}}}ور اس}}}ت؟ می فرماید: حجة اسالم اين است كه بع}}د از مراس}}م حج با اهل بيت تماس بگيرند، واليت خود را عرضه بدارن}}د و

حالل و حرام خود را از ما بپرسند. بحث دوم ، محصور و مصدود در حج تمت}}ع و حج ق}}ران و افراد است كه خداوند می فرماید: اگر از ادامۀ6 حج ب}}ه واسطۀ6 م}}رض ي}}ا ب}}ه وس}}یلۀ6 دش}}من محص}}ور و ممن}}وع

که محرم ش}}ويد و لب}}اسشديد، وظيفه داريد پيش از این اح}}رام را از تن خ}}ود بكني}}د، قرب}}اني خ}}ود را ب}}ه م}}ني بفرستيد و اگ}}ر قرب}}اني ب}}ه هم}}راه نداري}}د، ي}}ك نف}}ر را مأمور كنيد تا براي شما در مني قرب}}اني كن}}د و ش}}ما از

ک}}ه قرب}}اني ب}}ه م}}نياح}}رام حج آزاد نمی ش}}وید مگ}}ر اینبرسد.

محص}}ور ب}}ه كس}}ي می گوین}}د ك}}ه ب}ه س}}بب كس}}الت و م}}رض از ادام}}ۀ6 عم}}ره و ي}}ا حج مح}}روم ش}}ود. در اين

. 3. مائده، 5757

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره281

صورت اگر از ادامۀ6 عمره محروم شود، بايستي قرباني خود را در همان جا كه محروم شده است ذبح كند و بع}}د از ذبح ، از تمامي محرمات حال اح}}رام آزاد می ش}}ود. در صورتي كه نتواند از راه های ديگر يا به وسايل ديگر خود را به مكه برساند و اگر براي حج قران و يا افراد اح}}رام بسته و از ادامۀ6 حج ممنوع می شود و يا ب}}راي حج تمت}}ع احرام بسته و پيش از وقوف به عرفات و مشعر ممنوع شود، بايستي قرباني خود را به م}}ني بفرس}}تد و ي}}ا ي}}ك نفر را مأمور قرباني كند و با او قرار بگذارد ك}}ه در چ}}ه س}}اعتي ب}}راي او قرب}}اني كن}}د. پس از انج}}ام عم}}ل قرباني ، می تواند محل شود كه هم}}ه چ}}يز ب}}ه ج}}ز زن}}ان براي او حالل است كه بعد بايس}}تي ب}}راي ط}}واف نس}}اء نايب بگيرد و بعد از طواف نس}}اء، زن هم ب}}راي او حالل می شود. در اينجا ك}}ه پيش از رس}}يدن قرب}}اني ب}}ه م}}ني حق ندارد سر خود را بتراشد در صورتي كه از موي س}}ر اذيت نبيند، ولی اگر از موي سر اذيت مي بيند، می تواند سر خود را بتراشد و به جاي آن س}}ه روز روزه بگ}}يرد و

يا با يك گوسفند و يا با دادن صدقه كفاره بدهد. بحث چهارم دربارۀ6 قرباني حج تمتع اس}}ت ك}}ه در اين رابطه خداوند می فرماید: هركس حج تمت}}ع بج}}ا می آورد بايس}}تي ب}}راي روز دهم قرب}}اني تهي}}ه كن}}د. قرب}}اني از آن چه براي او آسان است از شتر و گاو و گوسفند. اگ}}ر نتوانست قرباني تهيه كند، می تواند به جاي آن سه روز در ايام حج و هفت روز بع}}د از م}}راجعت ب}}ه وطن روزه

بگيرد تا ده روز كامل گردد. حج تمتع مخصوص كساني است كه ساكن شهر مك}}ه و آبادی های آن نيستند. كساني ك}}ه از راه دور ب}}ه ش}}هر مكه سفر می کنند و مجبورند ب}راي رس}يدن ب}ه حج چن}}د روزي در مك}}ه توق}}ف داش}}ته باش}}ند، چ}}نين اف}}رادي ب}}ه محض ورود ب}}ه ميق}}ات لب}}اس اح}}رام ب}}ه تن می کنن}}د،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره282

لبيك گوي}}ان ب}}ه ط}}رف مك}}ه می رون}}د. پس از ورود ب}}ه مس}}جدالحرام ط}واف می کنن}}د و دو ركعت نم}}از ط}}واف می خوانند و سعي بين صفا و مروه بجا می آورند و بع}}د از سعي، ناخن می چینن}د و م}وي س}ر و ص}ورت خ}ود را اص}}الح می نماین}}د. بع}}د لب}}اس اح}}رامي را كن}}ده و مح}}ل می شوند تا روزي كه بتوانند حج خود را ب}ه ج}اي آورن}د. این ه}}ا پس از ورود ب}}ه م}}ني ، روز دهم وظيف}}ه دارن}}د قرب}}اني كنن}}د و اگ}}ر قرب}}اني نب}}ود، ب}}ه ج}}اي آن روزه بگيرن}}د. پس از انج}}ام ام}}ر قرب}}اني و ط}}واف زي}}ارت و

نساء، محل می شوند. خداوند می فرماید: حج تمتع براي كساني است ك}}ه از خارج مكه به مكه سفر می کنند و اما كساني ك}}ه س}}اكن مكه و آبادی های نزديك به آن هستند، روز هش}}تم و نهم از آب}}ادي خ}}ود ب}}ه ط}}رف مك}}ه ب}}ا لب}}اس اح}}رام ح}}ركت می کنند و ب}}ه هم}}راه خ}}ود، قرب}}اني می برن}}د. ب}}ه محض

ج}}ا ب}}ه مش}}عر و روزورود، ب}}ه عرف}}ات می رون}}د و از آن دهم ، به مني قرباني خود را تقديم می کنند. حج يكچنين حاجيان كه قرباني خود را به همراه آورده اند، حج ق}}ران می گویند و اگر قرباني نداش}}ته باش}}ند، حج آن ه}}ا را حج

افراد می نامند. بحث پنجم: در آي}}ۀ6 بع}}د می فرمای}}د: حج در ماه ه}}ای معين انج}}ام می گ}}یرد. در ح}}ال حج و در ح}}ال اح}}رام، رابط}}ۀ6 زن و ش}}وهر ب}}ا يك}}ديگر ح}}رام اس}}ت. همچ}}نين مجادل}}ه و ي}}اوه گویي ح}}رمت دارد. در اين آيه ، محرم}}ات حال احرام مطرح می شود كه انس}}ان در ح}}ال اح}}رام از هر نوع تصرفي در وجود خود و يا در وجود ديگران و ي}}ا در گیاه ها و علف های حرم و صيد حيوان}}ات از چرن}}دگان و پرندگان و بچه هاي آن ها و تخم و جوج}ۀ6 آن ه}ا ممن}وع است. حق ندارند تن خود را با خراشيدن مجروح كنن}}د و يا موي سر و تن بتراشند يا لب}}اس دوخت}}ه بپوش}}ند و ي}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره283

براي خود در حال حركت سايه بان بسازند. اين محرم}}ات به حال خود محفوظ است تا زماني كه از اعم}}ال عم}}ره

و يا اعمال حج آزاد می شوند. بحث ه}}ای شش}}م و هفتم مط}}رح200 تا 198در آيات

می ش}}ود، يع}}ني وق}}وف ب}}ه عرف}}ات و مش}}عر. وق}}وف عرفات و مشعر از اركان حج است ك}}ه اگ}}ر عم}}دا آن را ترك كنند، حج باطل می شود. كس}}اني ك}}ه بع}}د از عم}}رۀ6 تمتع تصميم به حج می گیرند، لباس اح}}رام می پوش}}ند و بعد لبيك گويان به سوي عرفات حركت می کنند، بر آن ها واجب است كه روز نهم خود را به عرفات برس}}انند و از ظهر روز نهم تا غروب آفتاب در عرفات متوقف باشند. اگر ظهر روز نهم نرسيدند، هر وقت ك}}ه باش}}د، پيش از غروب آفتاب خود را برسانند و بعد از غ}}روب آفت}}اب ب}}ه طرف مشعر كوچ كنن}}د و ش}}ب را در مش}}عر بمانن}}د و از

جا براي رمي جمرات برچينند و بين طل}}وعينریگ های آن به طرف مني حركت كنن}}د و در عقب}}ه، رمي جم}}ره بج}}ا

آورند و به دنبالۀ6 آن قرباني انجام دهند. در اين جا بحث های ششم و هفتم مطرح می شود ك}}ه عبارت است از حركت ب}ه س}وي م}ني و رمي جم}رات و قرباني. در اين رابطه خداوند مي فرمايد: پس از وقوف به مشعر از همان جایي كه مردم به س}}وي م}}ني ح}}ركت می کنند، شما هم حركت كنيد و از خدا آمرزش بخواهي}}د ك}}ه خداون}}د آمرزن}}ده و مهرب}}ان اس}}ت. پس از آنك}}ه از مش}}عر ب}}ه س}}وي م}}ني ك}}وچ می کنن}}د، ب}}ا ریگ ه}}ای دست نخورده كه از م}}ني چي}}ده اس}}ت، س}}ر راه خ}}ود ب}}ه م}}ني ، پيش از قرب}}اني، رمي جم}}ره بج}}ا می آورد. هفت ريگ به طرف ستون پرتاب می کند به كيفيتي كه ریگ ها به ستون اصابت كن}}د. رمي جم}}ره از اول طل}}وع آفت}}اب روز عيد تا غروب جايز است. اگر فراموش كن}}د، ت}}ا روز سيزدهم می تواند رمي كند و بعد از رمي جم}}ره ، ن}}وبت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره284

قرباني می رسد كه بايستي با عمل قرباني هديۀ6 خود را به پيشگاه الهي تقديم دارد. قرب}}اني از گ}}او ي}}ا ش}}تر ي}}ا گوسفند انتخاب می شود. بايستي قرباني سالم ب}}وده و از نظر چاقي و الغري متع}}ارف و ي}}ا ب}}االتر از متع}}ارف باشد. اگر شتر است ، داخل در سال ششم و اگر گاو ي}}ا بز اس}}ت، داخ}}ل در س}}ال س}}وم و اگ}}ر گوس}}فند اس}}ت، داخ}}}ل در س}}}ال دوم باش}}}د. در اين رابط}}}ه خداون}}}د می فرمای}}د: پس از آنك}}ه مناس}}ك حج را بج}}ا آوردي}}د، آنچنان كه شايسته است به ياد خدا باشيد چنانكه ب}}ه ي}}اد پدر و مادر خود هستيد، يا بيشتر از ياد پدر و مادر به ياد

خدا باشيد. مردم را به دعا و خ}}واهش202 و 201سپس در آيات

از خ}}دا تش}}ويق می کن}}د و كيفيت دع}}ا را ب}}ه م}}ردم ي}}اد می دهد. می فرماید: بعضي از حاجی ها فق}}ط چيزه}}ایي را از خدا خواهش می کنن}}د ك}}ه مرب}}وط ب}}ه دني}}اي آن ه}}ا اس}}ت و درب}}ارۀ6 آخ}}رت و فض}}يلت از خداون}}د متع}}ال خواهشي ندارن}}د و بعض}}ي از حاجی ه}}ا ك}}ه ت}}ا ان}}دازه اي

هایيعارف به لطف و عظمت خدا هستند، چنان خواهش می کنند كه مناسب لط}}ف و عظمت خداس}}ت. در دني}}ا و آخرت ، خوش}}ي و خوش}}بختي از خ}}دا می خواهن}}د و از او می خواهند كه از عذاب ها ايمن و محفوظ باشند. خداوند از يكچ}}نين حاجي}}اني ك}}ه از او خ}}واهش عمي}}ق و عجيب دارند تعريف می کند و می فرماید: آن ها هستند ك}}ه خ}}ير

دنيا و آخرت را از خدا می خواهند و می برند. اين آيات مربوط به عرفات و مشعر و اعمال قرب}}اني در مني است. وق}وف در عرف}ات و مش}عر ص}رفا ب}راي اين است كه حاجی ها آن چه تقاضا و تمن}}ا دارن}}د از خ}}دا خواهش كنند. ورود به عرفات ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه خداوند به بندگاني كه به قصد زيارت او آمده ان}}د دس}}تور می دهد كه در يك جا توقف كنند و عرايض خود را عرضه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره285

بدارند كه خداوند می خواهد به سخنان آن ه}}ا گ}}وش ف}}را دارد و خواهش ه}}ای آن ه}}ا را اج}}ابت نماي}}د. ل}}ذا يكي از مواردي كه دعا مستجاب می شود صحراي عرفات اس}}ت كه در آن صحرا دع}}اي ك}}افر هم مس}}تجاب می ش}}ود چ}}ه برسد به مؤمن. به همين مناسبت، خداوند اه}}ل عرف}}ات را متوجه می کند كه چه خواهشهایي از او داشته باش}}ند و چ}}ه ارق}}امي از او تقاض}}ا كنن}}د. در اين آي}}ات خداون}}د حاجياني را مالمت می کند كه تمامي خواهش های آن ه}}ا مربوط به زندگي دنيا شده و هرچه از خ}}دا می خواهن}}د، نعمت های م}ادي و دني}}ايي اس}ت و راج}ع ب}ه نعمت ه}ای زندگي آخرت از خداوند متعال خواهش و تمنايي ندارند. آن ها نمی دانند كه تا وقتي زندگي دنيا براي آن ها مق}}در باشد روزيشان از خدا می رسد چه از خدا بخواهند و چ}}ه نخواهن}}د. آن زن}}دگي آخ}}رت اس}}ت ك}}ه از مس}}ير دع}}ا و خواهش به اجابت می رسد و به جز دعا و عبادت ، ك}}ار و كوشش الزم ن}}دارد. ب}}ه همين مناس}}بت ، خداون}}د در اين آيۀ6 شريفه راهنماي حاجيان می شود كه چه بگويند و چه بخواهند. دعايي را به آن ها دستور می ده}}د ك}}ه مناس}}ب شأن خدا بوده و مناسب ني}}از و احتي}}اج بن}}دگان اس}}ت و چون به اجابت برسد، سعادت دنيا و آخرت آن ها تأمين و تض}مين می ش}ود. ب}ه آن ه}ا دس}تور می ده}د ك}}ه بگوين}د پروردگارا هر چه خير و نيك است در دنيا و آخرت به م}}ا برسان و ما را از آتش جهنم نگهدار. بن}}ابراين، حاجي}}ان در عرفات و مشعر بايستي دعاها و خواهش های خود را بررسي كنند. چنان بگويند و چنان بخواهن}}د ك}}ه مناس}}ب شأن خدا و ني}}از آن ه}}ا ب}}وده باش}}د. ارق}}ام كوچ}}ك مت}}اع دنيايي مناسب شأن خدا نيست ، بلكه ارقام بزرگ آخرت

و معرفت مناسب است. مربوط به اعمال بعد از مني و بعد از قرباني203آيۀ6

اس}}}ت. در اين آي}}}ه، اول دس}}}تور می ده}}}د ك}}}ه در اين

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره286

روزهاي معين چنانكه شايسته است به ياد خ}}دا باش}}ند و بعد از مراسم قرباني ، خود را براي طواف حج و طواف نساء، به مكۀ6 معظمه برساند. می فرمای}د: كس}}ي ك}}ه در اين دو روز )ي}}}ازدهم و دوازدهم (، خ}}}ود را ب}}}ه مك}}}ه برساند، گناهي نكرده است و اگر ت}}أخير بيان}}دازد و روز دوازدهم يا سيزدهم ح}}ركت كن}}د، گن}}اهي نك}}رده اس}}ت . البته اين اختيار در ت}}أخير و تعجي}}ل مرب}}وط ب}}ه كس}}اني است كه اعمال حج خود را مراقب بوده و گن}}اهي مانن}}د

صيد مرتكب نشده اند. اين آيه مربوط به ايام تش}}ريق اس}}ت، يع}}ني روزه}}اي يازدهم و دوازدهم كه چه}}رۀ6 م}}اه درخش}}ش مخصوص}}ي دارد. حاجيان وظيفه دارند كه اگ}}ر در م}}ني باش}}ند، ه}}ر روز رمي جمره بجا آورند و شب ها را به نم}}از و عب}}ادت مش}}}}غول باش}}}}ند و روز ي}}}}ازدهم ي}}}}ا دوازدهم ب}}}}ه مسجدالحرام بروند طواف حج و طواف نساء بجا آورند. بعد از طواف نساء، اعمال حج آن ه}}ا تم}}ام می ش}}ود ك}}ه

خود را آمادۀ6 برگشت به وطن می کنند.در آيات

و من الناس من يعجبك قوله في الحياة الدنيا و يشهد(204الله على ما في قلبه و هو ألد الخصام )

و إذا تولى سعى في األرض ليفسد فيها و يهلك(205الحرث و النسل و الله ال يحب الفساد )

ة باإلثم فحسبه جهنم و إذا قيل له اتق الله أخذته العز(206و لبئس المهاد )

و من الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله و(207الله رؤف بالعباد )

ة و ال تتبعوا لم كاف يا أيها الذين آمنوا ادخلوا في السيطان إنه لكم عدو مبين ) (208خطوات الش

فإن زللتم من بعد ما جاءتكم البينات فاعلموا أن الله(209عزيز حكيم )

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره287

دو نفر انسان را به عن}}وان نمون}}ه مط}}رح می کن}}د ك}}ه يكي از آن ها نمونۀ6 كام}ل ش}ر و فس}}اد و ديگ}ري نمون}ۀ6 كامل خ}}ير و ص}}الح اس}}ت. می فرمای}}د: بعض}}ي از م}}ردم چنانند كه گفته هاي كفرآميز آن ها تو را متعجب می کند. آن ها خدا را بر كفر قلبي خود گواه نموده و در مخاصمه و مجادله ، بي حيا و بد زب}}ان هس}}تند و چ}}ون از دين خ}}دا اعراض كنند و در خودرأیي و خودمخت}}اري ق}}رار گيرن}}د، می کوشند كه مردم را به فساد بكشانند، نسل م}}ردم را ض}}ايع كنن}}د و كش}}اورزي و تولي}}دات را از بين ببرن}}د ب}}ا

که خداوند فس}}اد و مفس}}ده را دوس}}ت نمی دارد. و ازاین آن طرف ، كساني هستند كه جان و مال خود را ب}}ه خ}}دا می فروشند تا رضايت خدا را به دست آورن}}د و می دانن}}د

كه خداوند به بندگان خود رئوف و مهربان است . دستهبندي سهگانة مردم، دو اقليت و يك اكثريت اين چه}}ار آي}}ۀ6 ش}}ريفه، دو نف}}ر انس}}ان را ب}}ه عن}}وان نمونۀ6 كامل خير و شر معرفي می کند ك}}ه اين دو نمون}ه در هر فص}}ل و زم}}اني ب}}ا يك}}ديگر هس}}تند و هرك}}دام در عرض يكديگر و يا در دو نوبت بر مردم حكومت می کنند. بايد دانست كه انسان ها در ارتباط با هدف خود كه خ}}ير و شر باشد، ب}}ه س}}ه دس}}ته تقس}}يم می ش}}وند. اين س}}ه

دسته عبارتند از: دو اقليت و يك اكثريت اول : اقليت مؤمن و آگاه ب}}ه ه}}دف خ}}ير و ح}}ركت ب}}ه

سوي آن دوم : اقليت ك}}افر و آگ}}اه ب}}ه ه}}دف ش}}ر و ح}}ركت ب}}ه

سوي آن س}}}وم : اك}}}ثريت ض}}}عيف و مستض}}}عف ك}}}ه در ح}}}ال وابس}}}تگي ب}}}ه يكي از اين دو اقليت انج}}}ام وظيف}}}ه می کنن}}د و از خ}}ود اراده و اس}}تقالل ندارن}}د ي}}ا گرفت}}ار ض}}عف عق}}ل و دانش هس}}تند ك}}ه گ}}ول زمام}}داران و پيش}}وايان فاس}}ق و ف}}اجر را خورده ان}}د و ج}}ذب آن ه}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره288

شده اند و يا كوركورانه در تقلي}}د اه}}ل ح}}ق و پيش}}وايان عادل می باشند. حق را به حقانيت و باطل را ب}}ه بطالن نمی شناس}}ند ك}}ه س}}عادت خ}}ود را در پ}}يروي اه}}ل ح}}ق بدانند و يا شقاوت خود را در پيروي اهل باطل ببينن}}د و ي}ا اگ}}ر آگ}}اهي و شناس}ايي ب}ه پيش}}وايان ح}ق و باط}}ل دارند، جذب حكومت اهل باطل شده اند. با آن ها در ظلم و فس}}اد همك}}اري نمی کنن}}د، وليكن ق}}درت مق}}اومت و مخ}}الفت ب}}ا آن ه}}ا هم ندارن}}د. اين اك}}ثريت ، بين آن دو اقليت ، در نوسان هستند. گاهي جذب اهل حق و گ}}اهي جذب اهل باطل می شوند. از خود اراده و اختيار ندارن}}د ك}}ه در زب}}ان رواي}}ات و اح}}اديث ب}}ه عن}}وان مستض}}عف شناخته شده اند و آن دو اقليت هم در روايات و اح}}اديث

به عنوان مؤمن محض و كافر محض شناخته شده اند. براي تجس}}م ح}}ركت تك}}املي و تس}}افلي انس}}ان ها در طول مدت تاريخ می توانیم دو شكل مخ}}روطي ك}}ه يكي از آن ها سر به سوي آس}}مان دارد و رأس ه}}رم، خ}}ود را به آسمان مربوط می کند و آن مخ}}روطي ديگ}}ر س}}ر ب}}ه زمين دارد و رأس ه}}}}رم خ}}}}ود را ب}}}}ه اعم}}}}اق زمين می رساند و در عين حال دو قاعده ش}}كل مخ}}روطي ب}}ه يكديگر متصل است . يكچنين دو مخروط كه مانند دو كله قند قاعدۀ6 آن به يكديگر اتصال دارد و ب}}ه عكس يك}}ديگر رشد نموده ، يكي از آن ها به سوي آس}}مان و ديگ}}ري ب}}ه اعماق زمين رفته است، تقريب}}ا ب}}ه ش}}كل درخت ك}}اجي است كه كنار نهر يا لب دريا رویيده باش}}د و خ}}ود را ب}}ه طور معكوس در دريا نشان می ده}}د. اين ش}}كل تجس}}م ، حركات انسان ها را در خط آن چه فك}}ر می کنن}}د و آن چ}}ه می گویند و می سازند و عمل می کنند نشان می ده}}د. از ابتداي تاريخ بشريت، حركات طولي و عرض}}ي و كمي و كيفي آن ها را در نظر بگيريد و در مسير فكر آن ها جل}}و

ک}}ه ع}}اقبت ، آن اك}}ثريت را بين دوو عقب بروي}}د ت}}ا این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره289

اقليت در فك}}ر خ}}ود مجس}}م كني}}د. هس}}تۀ6 مرك}}زي اين مخروطي ابتدا دو نفر انسان به نام آدم و حوا بودند كه در خانوادۀ6 آن ها چهار نف}}ر هابي}}ل و قابي}}ل و همس}}ران آن ها پيدا شدند. در ابت}}داي زن}}دگي فك}}ر اين ش}}ش نف}}ر انس}}ان يكس}}ان ب}}ود. پنج نف}}ر از آن ه}}ا قاع}}دۀ6 مخ}}روط بودند كه يك نفر از آن ها ب}ا پي}}دايش ح}ال توب}ه س}}ر ب}ه آسمان برداشت و ب}}ا خ}}داي خ}}ود در راز و ني}}از ب}}ود. در اين هستۀ6 مركزي ، بين دو برادر اختالفي ب}}ه وج}}ود آم}}د كه هرك}}دام در اث}}ر هم}}ان اختالف، جهت مخص}}وص پي}}دا كردند و حركات فكري و عملي خود را ب}}ا ص}}د و هش}}تاد درجه اختالف در جهت خالف يك}}ديگر آغ}}از نمودن}}د. يكي از آن ه}}ا راه تق}}وا و راه اط}}اعت از خ}}دا و خ}}يرخواهي بشريت را پيش گرفت و آن ديگر راه هواي نفس و كفر و حس}}د و ب}}االخره راه قت}}ل و ن}}ابودي بش}}ريت را آغ}}از نمود. ش}}ايد در دوران زن}}دگي اين دو ب}}رادر در دو جهت خ}}ير و ش}}ر، ه}}زاران انس}}ان پي}}دا ش}}ده اند، وليكن هم}}ۀ6 آن ها اكثريتي بوده ك}}ه در ميان}ۀ6 همين دو ط}}رز فك}}ر در نوسان بوده اند. اكثريتي بودند بين دو نف}}ر و ي}}ا دو ن}}وع فك}}ر ه}}ابيلي و ق}}ابيلي. ه}}ر ك}}دام از اين دو ب}}رادر، دو جهت فكر و حركت خود را از همان ابتداي تاريخ روش}}ن كردند و مركب حركت خ}}ود را در دو جهت خالف يك}}ديگر به جانشينان خود در نسل های آينده سپردند و به حركت خود ادامه دادند. در رأس اين دو كاروان در ط}}ول م}}دت ت}}اریخ، هميش}}ه ي}}ك نف}}ر ممت}}از و برجس}}ته در دو جهت بوده اند كه نقش رهبري انسان های وابس}}ته ب}}ه خ}}ود را عه}}ده دار بوده ان}}د. اين دو نف}}ر در دو جهت خ}}ير و ش}}ر، هم}}ه ج}}ا نقش هس}}تۀ6 مرك}}زي دو ش}}جرۀ6 مخ}}روطي ن}}امبرده را ايف}}ا نموده ان}}د و بقي}}ۀ6 انس}}ان ها در جري}}ان حركت اين دو نفر رهبر قرار داشته اند، خواه دانس}}ته اند ب}}}ه كج}}}ا می رون}}}د و نتوانس}}}ته اند مخ}}}الفت كنن}}}د ي}}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره290

ندانس}}ته اند و در جري}}ان ح}}ركت اين دو ك}}اروان ق}}رار داشته اند. خداوند در اين آيات، طرز فك}}ر و تص}}ميم اين دو نفر را در ح}}ركت ب}}ه س}}وي ه}}دف ترس}}يم می کن}}د و می فرماید: بعضي از مردم چنانند ك}}ه س}}خنان كفرآم}}يز آن ه}}ا ش}}ما را متعجب می کن}}د و ب}}ا اه}}ل ح}}ق س}}خت در مخاصمه و مجادله ق}}رار می گیرن}}د. كس}}اني هس}}تند ك}}ه اگ}}ر در مق}}ام واليت و حك}}ومت ب}}ر م}}ردم ق}}رار گيرن}}د، كوشش می کنند تا مردم را به فساد و مفسده بكش}}انند و نس}}ل بش}}ريت و تولي}}دات دامي و كش}}اورزي را ن}}ابود

که می دانند خداوند فساد و مفسده را دوس}}تكنند با این نمی دارد. اگر به او بگويند كه تقوا پيشه كند و دس}}ت از فس}}اد و مفس}}ده ب}}ردارد، ب}}ه دلي}}ل خ}}ودرأیي و ارتك}}اب گناه ، تك}}بر و غ}}رور او را ف}}را می گ}}یرد ك}}ه ي}}ك قل}}در و ديكتاتور شده است. جوابگوي چنين انساني فق}}ط آتش

جهنم است كه بدترين خط حركت و تربيت است. در اين آيات، انساني معرفي می شود كه در هر فص}ل و زمان، در عرض جامع}}ه و ي}}ا در ط}}ول ح}}ركت، الگ}}وي شر و فساد است. بديهي است كه انسان كافر و فاسق هميش}}ه از ض}}عف م}}ردم و جه}}ل ب}}ر آن ه}}ا تس}}لط پي}}دا می کند كه هر چه مردم جاه}}ل و ض}}عيف باش}}ند، ق}}درت س}}ردمداران آن ه}}ا بيش}}تر اس}}ت . اگ}}ر م}}ردم جاه}}ل و ضعيف نباشند، زير س}}لطۀ6 كس}}ي ق}}رار نمی گیرن}}د و در اختيار قلدري مانند خود واقع نمی شوند. به همين دليل ، در طول م}}دت ت}}اريخ، پيش}}وايان كف}}ر و فس}}اد هميش}}ه كوشيده اند تا هر چه بيش}}تر م}}ردم را در ض}}عف و جه}}ل متوقف نموده و آن ها را از مراكز دانایي و توان}}ایي دور

که يگانه رمز قدرت انسان ها توليدنگهدارند و نظر به این فرزنداني صالح و توليدات كشاورزي و دامداري است و اين ه}}}ر دو، انس}}}ان ها را در دو جهت م}}}ادي و معن}}}وي نيرومند می کند، آن پيشواي كف}}ر و گن}}اه می کوش}}د ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره291

اين دو رمز قدرت را از بين ببرد، نسل آدم را ب}}ه فس}}اد و تباهي بكشاند و توليدات آن ها را كه منبع و مادۀ6 رزق و روزي آن ها است نابود كند و هرچه بيشتر مردم را ب}}ه ضعف و ناداني و ناتواني بكشد تا بتواند س}}لطۀ6 خ}}ود را بر آن ها ادامه بدهد. يكچنين انسان هایی كه غالبا از خط كفر و گناه و سلطه بر مردم موفقيت بيشتري به دست می آورند و به اصطالح از كفر و گناه ش}}انس می آورن}}د، تم}}امي دالئ}}ل ب}}زرگي و بزرگ}}واري را در همين حرك}}ات كفرآم}}يز خ}}ود می دانن}}د و كس}}اني را ك}}ه فاق}}د ن}}يروي

شمارند و نظرسلطه و قدرت هستند، پست و ضعيف مي که يگان}}ه س}رمايۀ6 ض}}عفا و فق}را ايم}}ان ب}ه خ}}دا وبه این

تقوا اس}}ت، اگ}}ر ب}}ه آن فاس}}ق و ف}}اجر گفت}}ه ش}}ود ك}}ه ايمان به خدا بياورد و تقوا پيشه كند، از اين مسائل ك}}ه آن را از داليل ضعف و ناتواني ميشمارد، بدش می آید و ناراحت می ش}}ود و ب}}ا تك}}بر و غ}}رور از آن ه}}ا می گ}}ذرد. خداوند می فرماید ك}}ه چ}}نين انس}}اني را منط}}ق وع}}ظ و

گر آن ها فق}ط آتش جهنمنصيحت اصالح نمی کند. اصالح است، زيرا كسي كه به راهنمایي راهنمايان اعتنا نكند و خط حركت انحرافي خ}}ود را ع}}وض ننماي}}د، بايس}}تي ب}}ه نتايج مستقيم اعمال و حركات خود برخورد كند تا بدان}}د

كه چه كرده و به چه راهي رفته است . نتايجي ك}}ه از عم}}ل كف}}ر و گن}}اه پي}}دا می ش}}ود، آتش جهنم است كه خداوند در اين آيه می فرمای}}د: جوابگ}}وي اين انس}}ان های س}}ركش و متج}}اوز ع}}ذاب جهنم خواه}}د بود، زي}}را اين س}}لطه گران ش}}جرۀ6 كف}}ر و گن}}اه، ش}}جرۀ6 زقوم يا شجرۀ6 خبيثه شناخته شده اند و آخرين ثمرۀ6 اين شجرۀ6 خبيث}}ه آتش جهنم اس}}ت ك}}ه در ق}}رآن ب}}ه عن}}وان

آتش كبري يا آتش جهاني شناخته شده است . در آي}}ۀ6 بع}}د انس}}اني را در رأس ك}}اروان خ}}ير و ص}}الح معرفي می کند ك}}ه منش}}أ علم و حكمت و خ}}ير و ب}}ركت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره292

براي جامعه است و م}}ردم را ب}}ه س}}وي بهش}}ت و حي}}ات اب}}دي می کش}}اند. می فرمای}}د: بعض}}ي از م}}ردم كس}}اني هستند كه جان خود را در برابر رضاي خ}}دا می فروش}}ند و هستي خود را در راه خدا بذل می کنند. خدا نسبت ب}}ه آن ها رئوف و مهربان است . چنين افرادي كه جان خ}}ود به خدا می فروشند، در برابر آن ، رضاي خدا را خري}}داري می کنند. ارزش خدایي پيدا می کنند، زي}}را در معامل}}ه ب}}ا خ}}دا، مقابل}}ۀ6 كيفي مط}}رح می ش}}ود ن}}ه مقابل}}ۀ6 كمي . مقابل}}ۀ6 كيفي ب}}ه معن}}اي اين اس}}ت ك}}ه انس}}ان ب}}ه ه}}ر كيفيت، هس}}}تي و وج}}}ود خ}}}ود را ب}}}ه خداون}}}د متع}}}ال بفروشد، به همان ميزان لطف الهي را ب}}ه خ}}ود جلب و جذب می کند. اگر يك دهم از موج}}وديت خ}}ود را ب}}ه خ}}دا بفروش}يم، يع}ني ي}ك دهم از ام}وال و اعم}}ال و اح}}وال خ}}ود را در راه خ}}دا ب}}ذل ك}}نيم ، براب}}ر آن، از ي}}ك دهم موج}}}وديت الهي بهره ب}}}رداري می ک}}}نیم. ي}}}ك دهم از موجوديت م}}ا مح}}دود و ف}}اني می ش}}ود، وليكن ي}}ك دهم موج}}وديت خ}}دا نامتن}}اهي خواه}}د ب}}ود. و اگ}}ر تم}}امي موج}}وديت خ}}ود را در راه خ}}دا ب}}ذل ك}}نيم، از تم}}امي موجوديت خدا براي خود بهره ب}}رداري می ک}}نیم. اين ي}}ك معاملۀ6 عجيبي است كه می توانیم آن را مقابلۀ6 صفر ب}}ا بينهايت نامگذاري كنيم كه انسان موجوديت صفري خود را به خدا می فروشد و در برابر، رضايت خ}}دا را ك}}ه ي}}ك نعمت نامتن}}اهي اس}}ت خري}}داري می کن}}د. پس در اين

هایي ك}}ه الگ}}وي ش}}ر و فس}}ادچهار آي}}ۀ6 ش}}ريفه ، انس}}ان هایي ك}}ه الگ}}وي خ}}ير و ص}}الح هس}}تندهس}}تند ي}}ا انس}}ان

مقابله شده اند. نتايج اعمال آن ها هم ك}}ه در ي}}ك ط}}رف مخروط م}}ذكور، جهنم ب}}وده و در ط}}رف ديگ}}ر، رض}}ايت خدا، يعني بهشت ذك}}ر ش}}ده اس}}ت . بقي}}ۀ6 انس}}ان ها بين اين دو رأس مخروط هس}}تند ك}}ه ي}}ا ب}}ه س}}وي بهش}}ت و

تكامل يا به سوي جهنم و تسافل كشيده شده اند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره293

به دنبال معرفي پيشوايان درج}}ۀ2096 و 208در آيات اول خ}}ط بهش}}ت و جهنم، م}}ردم را دع}}وت ب}}ه ص}}لح و آرامش می کند و می فرماید: شما اي اهل ايمان همه ب}}ا هم در صلح و آرامش داخل شويد و از گام های ش}}يطان پيروي نكنيد كه او آشكارا با شما دشمني دارد. اگر بع}}د از اين هم}}ه دعوت ه}}ا و دالي}}ل و معج}}زات لغ}}زش پي}}دا كردي}}}د و از خ}}}ط دين منح}}}رف ش}}}ديد، از رحمت خ}}}دا

مأيوس نشويد كه خداوند آمرزنده و مهربان است . اين دو آيۀ6 شريفه با آيات ما قبل خ}}ود تناس}}ب كام}}ل دارد كه براي نجات از هالكت و نابودي، مردم را به صلح و آرامش دعوت می کند، زيرا انسان ها ب}}ر پاي}}ۀ6 خلقت و آف}}}رينش خ}}}ود، قه}}}را در يكي از اين دو ح}}}ال ق}}}رار می گیرن}}د و يكي از اين دو اقتض}}ا ب}}ر آن ه}}ا حك}}ومت می کند. اقتضاي ماده و مزاج كه از آن تعبير به اقتض}}اي شيطاني می شود. دوم اقتض}}اي علم و ايم}}ان ك}}ه از آن

تعبير به هدايت الهي می گردد. خاصيت ماده و مزاج ، پيدايش جنگ و نزاع و پيروي از شهوت و غضب است ك}}ه ش}}هوت در انس}}ان ها ح}}رص و طمع به وج}}ود مي آورد و اين ح}}رص و طم}}ع، انس}}ان را وادار به تجاوز می کند و اين تجاوز، مايۀ6 انگيزش غض}}ب شده، منجر به جنگ و ن}}زاع و قت}}ل و هالكت می گ}}ردد و هم}}ۀ6 این ه}}ا ب}}ا هم ماي}}ۀ6 ح}}اكميت ي}}ك ح}}الت رواني ب}}ر انسان می شود ك}}ه در آي}ۀ6 ب}اال مع}رفي ش}ده اس}ت ك}}ه خداوند می فرماید: اگر چ}}نين انس}}اني واليت و حك}}ومت پي}}دا كن}}د، دني}}ا را ب}}ه فس}}اد می کش}}اند و نس}}ل بش}}ر و تولي}}دات كش}}اورزي آن ه}}ا را از بين می ب}}رد. ح}}ركت در مسير ماده و م}}زاج را اقتض}}اي ش}}يطاني و ي}}ا گام ه}}ای ش}}يطان می خوانن}}د ك}}ه خداون}}د می فرمای}}د: از گ}}ام

شيطان پيروي نكنيد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره294

و اما اقتضاي دوم، اقتض}}اي عق}}ل و ايم}}ان و تق}}وا و معرفت است كه در انسان ها منشأ وح}}دت و همك}}اري و منشأ سالمتي و صلح و صفا می گردد كه باز همۀ6 این ه}}ا ب}}ا هم منش}}أ ظه}}ور لط}}ف خ}}دا و رحمت و مغف}}رت او می ش}}ود. ب}}ه همين مناس}}بت، خداون}}د تم}}امي م}}ردم را دعوت می کند كه در خط اقتضاي عقل و ايمان و صلح و آرامش قرار گيرن}}د و از پ}}يروي ه}}واي نفس و گام ه}}ای ش}}يطان بپرهيزن}}د. اگ}}ر انس}}ان ها تم}}امي خواس}}ت ها و خواهش های خود را در شعاع هدايت عقل و هدايت خ}}دا و پيغمبران پيگيري كنند و از خط هدايت علم و دانش به دنب}}ال خواس}}ت ها و خواهش ه}}ای م}}ادي و معن}}وي خ}}ود بروند، اولين چيزي ك}}ه ب}}ه اقتض}}اي عق}}ل و دانش پي}}دا می شود، نفي هر نوع ظلم و اس}}تثمار اس}}ت ك}}ه عام}}ل اصلي پيدايش جنگ همين ظلم و استثمار اس}}ت. وق}}تي ظلم و استثمار از بين برود، آتش جنگ و ن}}زاع خ}}اموش می گردد. پس با پ}يروي از ه}}دايت عقل ، هم}}ۀ6 انس}}ان ها در خط نفي ظلم و استثمار وحدت پيدا می کنند. حركت دوم كه به اقتضاي عقل و ايمان پي}}دا می ش}}ود، ح}}ركت در خط تعاون و توليد است كه انسان ها از جانب عقل و دين ه}}دايت می ش}}وند. از من}}ابع ط}}بيعت بهره ب}}رداري نموده، كم}}ك زن}}دگي يك}}ديگر باش}}ند و از اين راه ريش}}ۀ6 فقر و جهل هم كه يكي از عوامل ب}}زرگ پي}}دايش جن}}گ از اختالف است، كنده می شود. از همه ب}}االتر انس}}ان ها در شعاع هدايت عقل در خط اطاعت خدا قرار می گیرند كه اين خط ، يگانه عامل كنترل كنندۀ6 آن ه}}ا از اف}}راط و تفري}}ط ش}}ده و يگان}}ه عام}}ل پي}}دايش نظ}}ام و ام}}نيت می گردد. پس دايرۀ6 ص}}لح ، هم}}ان داي}}رۀ6 ه}}دايت عق}}ل و اطاعت خدا و رهایي از اسارت مقتضيات ماده و هوی و

هوس قلدران است.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره295

در آيۀ6 بعد خداوند می فرماید كه اگر شما انسان ها ب}}ه لغزش افتاديد و از دايرۀ6 عقل خ}}ارج ش}}ديد، از لط}}ف و رحمت خدا مأيوس نش}}ويد و بداني}}د ك}}ه خداون}}د عزي}}ز و

حكيم است . در اين آي}}ه، خداون}}د خ}}ود را در ارتب}}اط ب}}ا لغ}}زش و گناه ها ب}}ه ع}}زت و حكمت وص}}ف می کن}}د. ض}}من اين دو صفت، اشعار می دارد ك}}ه لغ}}زش و انح}}راف ش}}ما ماي}}ۀ6 ي}}أس و ناامي}}دي ش}}ما نش}}ود ك}}ه فك}}ر كني}}د خس}}ارت و گم}}راهي ش}}ما قاب}}ل ج}}بران نيس}}ت ، بلك}}ه خس}}ارت و هالكت هر چن}}د زي}}اد باش}}د در ش}}عاع ق}}درت خ}}دا قاب}}ل جبران است و خداوند هر نوع ضرري را ج}}بران می کن}}د، زيرا اوال غالب و محيط است كه هيچ كاري نمی تواند او را ع}}اجز كن}}د و ثاني}}ا حكيم اس}}ت ك}}ه علم و حكمت او اجازه نمی دهد بندۀ6 ضعيف و ن}}اتوان خ}}ود را در اس}}ارت جهل و انحراف رها كند، زيرا ه}}دف او از خلقت انس}}ان هدايت و تربيت اس}ت. هيچ ع}}املي نمی توان}د خ}دا را از

ک}}ه انس}}ان ب}}ه ض}}اللت واين ه}}دف ب}}از دارد مگ}}ر این گمراهي خود ادامه دهد و از كفر و گناه توبه ننماي}}د ك}}ه در اين ص}}ورت، ع}}ذاب و مص}}يبت او ادام}}ه پي}}دا خواه}}د

که تسليم خدا نمی شود تا خداوند امر اوكرد، به دليل اینرا اصالح نمايد.

أن يأتيهم الله في ظلل من الغمام و هل ينظرون إال(210المالئكة و قضي األمر و إلى الله ترجع األمور )

سل بني إسرائيل كم آتيناهم من آية بينة و من يبدلنعمة الله من بعد ما جاءته فإن الله شديد العقاب )

211) زين للذين كفروا الحياة الدنيا و يسخرون من الذين

آمنوا و الذين اتقوا فوقهم يوم القيامة و الله يرزق من(212يشاء بغير حساب )

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره296

رين و ة واحدة فبعث الله النبيين مبش كان الناس أم منذرين و أنزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس الذين أوتوه من فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه إال

بعد ما جاءتهم البينات بغيا بينهم فهدى الله الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق بإذنه و الله يهدي من يشاء

(213إلى صراط مستقيم )ا يأتكم مثل الذين أم حسبتم أن تدخلوا الجنة و لم

اء و زلزلوا حتى ر تهم البأساء و الض خلوا من قبلكم مسسول و الذين آمنوا معه متى نصر الله أال إن يقول الر

(214نصر الله قريب ) يسئلونك ماذا ينفقون قل ما أنفقتم من خير

فللوالدين و األقربين و اليتامى و المساكين و ابنبيل و ما تفعلوا من خير فإن الله به عليم ) (215الس

خداوند از روزي خبر می دهد كه بر تمامي210در آیۀ6 بندگان حك}}ومت می کن}}د و تم}}امي انس}}ان ها در س}}يطرۀ6 ق}}درت و حك}}ومت او ق}}رار می گیرن}}د و ب}}راي كس}}ي فرصتي و مهلتي پيدا نمی شود كه بتواند مرتكب گن}}اه و معصيت گردد و از خط اط}}اعت خ}}دا خ}}ارج ش}}ود، يع}}ني روز قي}}امت ك}ه خداون}د مل}ك و مال}ك آن ش}ناخته ش}ده است . می فرماید: »انسان ها بيشتر از اين مهلت فك}}ر و نظر دارند كه خدا و فرشتگان در س}}ايۀ6 ابره}}ا روي س}}ر مردم ظاهر گردند و زندگي دنيایي انسان ها خاتمه پي}}دا كند. برگشت و بازگش}}ت هم}}ۀ6 كاره}}ا ب}}ه س}}وي خداون}}د متع}}ال اس}}ت .« اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه ك}}ه در ق}}رآن نمون}}ه و

ماء بالغم}}ام و نظایري دارد مانند آيۀ6 ق الس}} »و يوم تشقل المالئكة تنزيال« يعني روزي كه آس}}مان ب}}ه س}}بب58نز

ابرها شكافته شود و فرشتگان به كيفيت عجي}}بي ن}}ازل گردند. شناخت تفسير و تأويل اين آيات توق}}ف دارد ب}}ر

که فرش}}تگان و آس}}مان فرش}}تگان و ابره}}ایي ك}}ه دراین

. 25. فرقان، 5858

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره297

اين آس}}مان بين انس}}ان و فرش}}تگان حج}}اب ش}}ده اندروشن گردد.

فرشته و ربطش با ابرها معن}}اي فرش}}ته و موج}}وديت آن در كت}}اب توحي}}د از ديدگاه علم كه چاپ ش}}ده و کتاب ه}}ای ديگ}}ري ك}}ه چ}}اپ شده، روش}}ن ش}}ده اس}}ت و در اينج}}ا ن}}يز ب}}راي روش}}ن شدن تفسير اين آيه مجبوريم كمي به شرح و بس}}ط آن ب}}پردازیم. در اين دو آي}}ه مش}}}اهده می کنی}}د ك}}}ه ن}}ام فرش}}تگان و ابره}}ا ب}}ا هم ذك}}ر ش}}ده اس}}ت . در اين آي}}ه می گوید خدا و فرشتگان در سايۀ6 ابره}}ا ظ}}اهر ش}}وند و در آي}}ۀ6 س}}ورۀ6 فرق}}ان هم می گوی}}د ك}}ه ابره}}ا ش}}كافته می ش}}ود و فرش}}تگان ن}}ازل می ش}}وند. پس ه}}ر دو آي}}ه

بيانگر يك حقيقت است و يكديگر را تفسير می کند. در اينجا سئوالي به وج}}ود می آی}}د ك}}ه فرش}}تگان و ي}}ا خداي فرشتگان با ابرها چه تناس}}بي دارن}}د. مگ}}ر خ}}دا و فرشتگان ، پشت ابرهاي آس}}مان هس}}تند ك}}ه اگ}}ر ابره}}ا شكافته شود و از آسمان برود، خ}دا و فرش}تگان ظ}اهر می شوند. اين همه ابرها در آسمان پيدا ش}}ده و رفت}}ه و هرگز فرشته اي ديده نش}}ده اس}}ت چ}}ه برس}}د ب}}ه خ}}داي فرش}}تگان . آن ق}}در لطي}}ف هس}}تند ك}}ه هرگ}}ز ابره}}ا و لطيفتر از ابرها نمی تواند حجاب آن ها باشد و به عالوه، خدا و فرشتگان در اين آسمان روي سر م}}ا نيس}}تند ك}}ه ابرها حجاب آن ها شود. اگ}}ر خ}}دا در اين آس}}مان باش}}د، الزمه اش اين است كه جا و مكاني داش}}ته باش}}د. خ}}دا و فرش}}تگان م}}نزه از ج}}ا و مك}}ان می باش}}ند. آن ه}}ا ن}}ور مجردن}}د و محي}}ط ب}}ه ظ}}اهر و ب}}اطن عالم ان}}د. پس اين ابرها و اين آسمان تناسبي با خدا و فرشتگان ندارد ك}}ه گاهي حجاب شود و گ}}اهي هم حج}}اب برداش}}ته ش}}ود و آن ها ظاهر گردند. الزم است براي يافتن معناي آسمان و ابر و فرشتگان در امثال اين آيات، ابر و آسمان را ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره298

گونۀ6 ديگري بشناسيم تا بين فرشتگان و ابرها مناسبتيپيدا شود.

در اينجا می گوییم آس}}مان و اب}}ر آس}}مان در تفس}}ير و تأويل قرآن دو معن}}اي مختل}}ف متش}}ابه دارد ك}}ه در اين آيات معاني تأويلي و باطني آن منظور شده اس}}ت . اين آيات متناسب با معاني باطني است و با معاني ظ}}اهري متناسب نيس}}ت . آس}}مان در ظ}}اهر ق}}رآن همين فض}}اي ستارگان است كه در آن ابر و باران پيدا می ش}}ود و ام}}ا آسمان در باطن قرآن و تأويل آن ، به معناي فضاي علم و دانش و به معناي علما و دانش}}مندان اس}}ت. آنچنانك}}ه اين آسمان روي سر انس}}ان و محي}}ط ب}ه انس}}ان اس}ت ، مقام علم و علما هم محيط به عقل ادراك}}ات انس}}ان ها بوده و باالتر از فكر آن ها است. اين آسمان و س}}تارگان با چشم ديده می شوند، وليكن آس}}مان علم و فرش}}تگان آن آسمان، با عقل و دانش قابل رؤيت می باشند. جهان آفرينش مانند انسان ظ}}اهر و ب}}اطن دارد. ظ}}اهر آن ب}}ا چشم ديده می شود و ب}}اطن آن ب}}ا ن}}يروي علم و عق}}ل. ب}}دن انس}}ان ب}}ا چش}}م قاب}}ل رؤيت اس}}ت، وليكن روح انسان و كيفيت خلقت او، هندسۀ6 وجود او، با علم قابل مشاهده اس}}ت ن}}ه ب}}ا چش}}م . و همين ط}}ور ك}}ه آس}}مان فضاي محيط به كرۀ6 زمين است، باطن عالم هم محي}}ط به ظاهر آن است. انسان از نظر بدن يك شيء ك}}وچكي اس}}ت ك}}ه ب}}ا چش}}م قاب}}ل رؤيت اس}}ت، وليكن از نظ}}ر روح}}انيت ي}ك موج}ود عجي}}بي اس}ت ك}}ه ب}ه تم}}امي اين آسمان ها و زمین ها احاطه دارد و انتهاي آن پيدا نيست. پس باطن عالم و باطن انسان به ج}}اي آس}}مان ب}}وده وظاهر آن به جاي زمين است. به قول حكيم سهروردي : چ}}}رخ ب}}}ا اين اخ}}}تران، نغ}}}ز و خ}}}وش زيباس}}}تی

صورتي در زير دارد آن چه در باالستي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره299

طور كه در اين آسمان ستارگان و ماه و خورشيدهمين هستند، در آسمان علم و دانش هم ستارگاني ن}}وراني و

طورماه و خورشيدي تابان و نورافشان هس}}تند و هم}}ان ك}}ه س}}تارگان اين آس}}مان مس}}افرين دري}}ا و ص}}حرا را ه}}}دايت می کنن}}}د، س}}}تارگان آس}}}مان علم و دانش هم مسافرين خط تكامل و مسافرين به س}}وي علم و دانش

طور كه در اين آسمان ها اب}ر ورا هدايت می کنند و همين غبار پيدا می شود و چهرۀ6 ماه و خورشيد و س}}تارگان را می پوشاند، در آسمان علم و دانش هم اب}}ر و غب}}ار پي}}دا می شود و چهرۀ6 مظاهر علم و دانش و ستارگان هدايت را می پوشاند. ب}راي جس}}تن و ي}افتن مع}اني امث}ال اين آي}}ات، يع}}ني فرش}}تگان و ابره}}اي س}}ر راه فرش}}تگان، بايس}}تي ب}}ه آس}}مان دوم س}}فر ك}}نيم و س}}تارگان اين آسمان را بررسي نمایيم، يعني از ظاهر عالم به ب}}اطن آن و از طبيعت به ماوراء ط}}بيعت و از جه}}ان جس}}م ب}}ه جهان روح و از زندگي دنيا به زندگي آخرت سفر ك}}نيم .

طور كه ستارگان و يا ماه و خورشيد اين آس}}مانو همين با ابر ظلمت پوشانيده می شود، ستارگان ه}}دايت و م}}اه و خورش}}}يد علم و دانش هم ب}}}ا انس}}}ان های تاري}}}ك و

ه}}ایي ك}}ه س}}ر راهظلم}}اني پوش}}انيده می ش}}وند. ظلمت مظاهر علم و دانش را می گیرد و مردم را از نور هدايت محروم می کند، سالطين و حك}}ام ظلم و ج}}ور هس}}تند و همچنين جاهل های عالم نما و پيشوايان قالبي مذهب كه سر راه مردم را می گیرند و مانع ارتباط و اتص}}ال آن ه}}ابه پيشوايان الهي می شوند، ابرهاي تيرۀ6 اين آسمانند.

و اما ابر و بخاري كه در آس}}مان علم و حكمت ظ}}اهر می گردد و چهرۀ6 ماه و خورشيد واليت را از نظ}}ر م}}ردم می پوشاند، علما و دانشمندان مذهب حقۀ6 الهيه هستند. آن ها با علم و دانشي كه از مكتب واليت فرا می گیرن}}د، مانند ابرهایي هستند كه از دريا بلند می شوند، دل ه}}ا را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره300

آبياري می کنند، گرچه ابرهاي آس}}مان در واق}}ع آب دري}}ا هستند و حيات بخش جامعۀ6 بشريت می باشند، وليكن باز هم مانند خورشيد و نور خورشيد نمی توانن}}د ص}}فابخش و نورافشان باشند، خواهي نخواهي ب}}از هم بیابان ه}}ا و زمین ها را در مضيقۀ6 كم آبي و بي آبي ق}}رار می دهن}}د. ابرهاي آسمان گرچه آب دريا هستند، وليكن مانن}}د دري}}ا آنچن}}ان ق}}درت ندارن}}د ك}}ه بتوانن}}د تم}}امي زمین ه}}ا و بیابان ها را سيراب و اشباع نمايند. آن خورشيدهاي علم و هدايت، پيغمبر اسالم و ائمۀ6 اطهار هستند كه از نظ}}ر علم و دانش ، مانن}}}د اقي}}}انوس و از نظ}}}ر روش}}}نایي و هدايت ، مانند خورشيدند. شاگردان مكتب آن ها كه حامل علم و پي}}ام آن ه}}ا هس}}تند، همچ}}ون ابره}}اي آس}}مان می باشند كه می توانند با علم ه}}دايت خ}}ود، م}}ردم را در خط اسالم در ارتباط با ائمۀ6 اطهار حف}ظ كنن}د و دل ه}ا را در مسير علم و عمل بپرورانند. در احاديث وارد شده است ك}}ه از ام}}ام زم}}ان پرس}}ش نموده ان}}د ك}}ه در غيبت شما، دوستان شما و بندگان خدا از علم و ه}}دايت ش}}ما مح}}روم ش}}ده اند. ام}}ام ج}}واب داده اس}}ت ك}}ه غيبت من مانند خورشيدي است كه پشت ابرها پنهان می گردد ك}}ه اگ}}ر چ}}ه چه}}رۀ6 آن پوش}}يده ش}}ده وليكن م}}ردم را از

روشنایي خود بهره مند می کند. بر اساس تأويل اين آيه كه به همين كيفيت از قواع}}د تفسير و تأويل ائمه اس}}تفاده می ش}}ود، دوران حك}}ومت امام زمان كه در واقع حكومت خداست، در خط علم}}ا و دانشمندان مكتب آن ها ظاهر می شود و جل}}و می آی}}د ت}}ا روزي كه سلطنت آن ها نزدي}}ك ش}}ود و در همين مس}}ير، امام زمان ظاهر گردد. بنا بر تحقيق}}ات ب}}اال ك}}ه علم}}اي مذهب شيعه به جاي ابرها هستند ك}}ه از دري}}اي ق}}رآن و واليت ائم}}ه آب حي}}ات می گیرن}}د و علم}}اي م}}ذهب هم حامل علم و حكمت و پيام آسماني آن ها هس}}تند، آم}}دن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره301

خدا و فرشتگان در س}}ايه اي از اين ابره}}ا ك}}امال روش}}ن می گردد. منظور از آمدن خ}}دا و فرش}}تگان، ظه}}ور دين خدا و حكمت و حكومت او است. خداوند متع}}ال آم}}دن و رفتن ندارد. منظور از آمدن و رفتن ، ظهور رحمت او و يا رفتن رحمت او است. روزي ك}}ه حك}}ومت ام}ام زم}ان ظ}}اهر می گ}}ردد، رحمت خ}}دا هم جل}}و آم}}ده اس}}ت و ب}}ا ظهور امام زمان ، دورۀ6 زندگي دنيا كه محصول حك}}ومت انسان های قاصر و مقصر است به آخر می رس}}د، ك}}ه در

ياين آي}}ه خداون}}د پاي}}ان زن}}دگي دني}}ا را ب}}ا كلم}}ۀ6 ) قض}} اعالم كرده اس}}ت، يع}}ني ام}}ر زن}}دگي دني}}ا پاي}}اناالمر(

می پذیرد. و اما آمدن فرشتگان به معناي عوام}}ل ط}}بيعت اس}}ت ك}ه در اختي}ار آن حض}رت ق}رار می گ}}یرد و ح}اكميت ب}ر طبيعت پيدا می کند. در حكومت امام زمان زندگي مردم با ارادۀ6 خدا كه عامل و مظهر آن ارادۀ6 امام زمان است اداره می شود و زن}}دگي م}}ردم از مس}}ير ك}}ار و كاس}}بي تعطيل می گ}}ردد. آن حض}}رت ب}}راي اه}}ل ايم}}ان بهش}}ت می س}}ازد و ب}}راي كف}}ار جهنم، يع}}ني همين ع}}ذاب ها و آتش ها را كه در اين دنيا به جان مردم انداخته اند به خود آن ها تحويل می دهد. از طرفي می دانیم كه مجري ارادۀ6 خ}}}دا فرش}}}تگان می باش}}}ند. فرش}}}تگان در دل ذرات و موجودات طبيعت مانند روح در بدن انس}}ان و ي}}ا ن}}يروي ب}}رق در دل ماش}}ین ها اس}}ت. فرش}}ته ها در اختي}}ار ه}}ر كس}}ي ق}}رار گيرن}}د، او ب}}ر ط}}بيعت و موج}}ودات زمين و آسمان حاكميت پيدا می کند و با ارادۀ6 خود در وجود ه}}ر كس}}ي و ه}}ر چ}}يزي تص}}رف می کن}}د و از اين تص}}رفات ، معجزه به وجود می آید كه آن انسان با ارادۀ6 خود ك}}ه آن اراده ب}}ر روح كلي جه}}ان متص}}ل اس}}ت می توان}}د مانن}}د موسي از دريا راه عبور باز كن}د و می توان}د ب}ا اراده ب}ه هر ج}اي ع}الم در زمين و آس}مان ب}رود. می توان}د ج}ان

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره302

كسي را بگيرد و به ديگري جان بدهد و آن چه می خواه}}د در ط}}بيعت بس}}ازد. ص}}نعت پيغم}}بران و ائم}}ه معج}}زات است ك}}ه ب}ا اراده و ب}ا اس}}تفاده از عوام}ل ط}بيعت ك}ه همان فرش}}تگاناند انج}}ام می ش}}ود. ائم}}ه ب}}ا اين ق}}واي طبيعت حاكميت تكوي}}ني دارن}}د، يع}}ني ب}}ر ك}}ل آف}}رينش

حاكم و مسلط هستند. امام زمان در دوران حكومت خود با يك چنين اراده اي براي مردم زندگي می سازد. دوستان و مأمورين و امت خ}}ود را هم ب}}ا ي}}ك چ}}نين اراده اي مجه}}ز می کن}}د و در فضایي كه چنين اراده اي فعاليت كند، كارهاي دس}}تي و ماشيني به كلي تعطيل می گردد و ارادۀ6 خود آن حضرت و انسان ها حاكم بر طبيعت می شود. به همين مناسبت، با ظهور آن حضرت كه ظهور حكومت الهي است، مرگ اين زن}}دگي دني}}ایي می رس}}د و زن}}دگي آخ}}رتي داي}}ر می گ}}ردد. اخب}}ار و اح}}اديث در کتاب ه}}ای بح}}ار و كت}}اب الزام الناصب في حجه الغايب و تفس}}ير البره}}ان ، هم}}ه

ک}}هجا قيام آن حضرت را قيامت ناميده اند و در اثبات این قيام آن حضرت قيامت است، كتاب »سرنوشت شما« و كتاب »شمع زندگي » نگارش يافت}}ه اس}}ت. پس ب}}ا قي}}ام آن حضرت معناي كامل اين آيۀ6 شريفه كه ظهور رحمت خدا و فرشتگان باشد كامل می گ}}ردد و همچ}}نين معن}}اي

« روشن می گردد كه به معن}}اي م}}رگقضي االمرجملۀ6 » زندگي دني}}ا اس}}ت، يع}}ني زن}}دگي دني}}ا تم}}ام می ش}}ود و

زندگي آخرت ظاهر می گردد. انتقاد از بنياسرائيل

متعرض بني اسرائيل می شود كه212 و 211و در آيۀ6 آن همه معجزات را ديدند و منكر ح}}ق ش}}دند و همچ}}نين متع}}رض كف}}اري می ش}}ود ك}}ه اه}}ل ايم}}ان و تق}}وا را مسخره می کنند. می فرماید: »از بني اسرائيل بپرس كه من چقدر زياد معجزات و آيات به وسیلۀ6 پيغمبرشان ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره303

آن ها دادم . كسي كه نعمت خدا را بعد از ظهور تبديل به كفر كند و با كفر نعمت ، آن را ضايع سازد، بداند كه خدا كافر به نعمت ها را سخت مجازات می کن}}د. زن}}دگي دني}}ا در نظ}}ر كف}}ار خيلي جل}}وه ك}}رده اس}}ت ك}}ه فريفت}}ۀ6 آن شده اند و در برابر، اهل ايم}}ان و تق}}وا را ك}}ه ب}}ه دني}}اي آن ها بي اعتنا هس}}تند مس}}خره می کنن}}د و نمی دانن}}د ك}}ه روز قي}}امت در زن}}دگي آخ}}رت ، اه}}ل ايم}}ان ف}}وق آن ه}}ا هستند و بر آنه}}ا تس}}لط دارن}}د. خ}}دا ه}}ر ک}}ه را بخواه}}د

بدون حساب روزي می دهد.« در آيۀ6 اول از اين دو آيه اش}}اره ب}}ه معج}}زاتي می کن}}د ك}}}ه ب}}}ه بني اس}}}رائيل داده و وظيفه اي ك}}}ه در براب}}}ر معجزات از آن ها خواسته است. پيغم}}بران بني اس}}رائيل همه جا برابر ق}}وم خ}}ود ب}}ه معج}}زات ش}}ناخته ش}}ده اند. كارشان با معج}زه ش}روع ش}د و ب}ا معج}زه خاتم}ه پي}دا كرده است. موفقيت حضرت موس}}ي ، همچ}}نين حض}}رت عيسي ، تماما با معجزه بوده است. دريا شكافي حضرت موسي و تبديل رود نيل به خ}}ون و رم}}ز م}}وفقيت او ب}}ا عصا همه و همه از اعجاز و معجزه بوده است . همچ}}نين داس}}تان پادش}}اهي س}}ليمان بن داوود و تس}}خير جن و انس و آشنایي به زب}}ان طي}}ور و حيوان}}ات، هم}}ۀ6 این ه}}ا معجزه بوده است. همچنين حضرت عيسي، كه كار او از

رحم مادر تا هنگام مرگ ، معجزه بوده است . دليل كثرت اعجاز پيغمبران بني اسرائيل دو چيز بوده ، يكي كثرت جهل و ناداني اس}}ت. آن ه}}ا ك}}ه كم}}تر حاض}}ر بودند با فكر و انديشه و تعقل حقايق را درك كنند مانند كودكان شيرخوار در ارتباط با پدر و مادر خ}}ود هم}}ه ج}}ا به}}انه گير بودن}}د، كم}}تر آم}}ادگي ب}}راي ك}}ار و فع}}اليت داش}}ته اند. آن ه}}ا هم}}ه چ}}يز را از پيغم}}بر خ}}ود مفت و مجاني و بدون كار و زحمت تقاضا كرده اند. قوم موسي با موسي از دهي می گذشتند. مش}}اهده كردن}}د ك}}ه اه}}ل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره304

آن روستا هركدام بتي دارن}}د و می پرس}}تند. ب}}ه موس}}ي گفتند كه ما نيز مانن}}د خ}}دايان این ه}}ا خ}}دا می خ}}واهیم، درست مانند طفلي ك}}ه هم}}راه م}}ادر خ}}ود در خياب}}ان و بازار، عروسك و اسباب بازي مطالبه می کند. آن ه}}ا هم از موسي بتي به نام خدا تقاضا كردند، يعني بتهایي ك}}ه

ج}}ا ك}}ه موس}}ي ب}}ه ق}}وم خ}}ود آن ها می پرس}}تیدند و از آن دس}}تور جه}}اد می ده}}د، آن ه}}ا كن}}ار می رون}}د. می گوین}}د موسي و خداي موسي با دشمنان بجنگند و فلسطين را

ج}}ااز سكنه خالي كنن}}د، بع}}د ك}}ه ش}}هر خ}}الي ش}}د م}}ا آنمی رویم و زندگي می کنیم .

و همچنين در داس}}تان گ}}او بني اس}}رائيل ض}}عف عق}}ل آن ها كامال نمايان است كه اوال خيال كردند گاو مرده در زنده شدن مقتول تأثير دارد و نفهميدن}}د ك}}ه ارادۀ6 خ}}دا مؤثر است و به دنبال گ}}اوي رفتن}}د ك}}ه چ}}نين خاص}}يتي دارد. آن هم}}}ه معج}}}زات از حض}}}رت موس}}}ي ديدن}}}د و نتوانستند اذن و ارادۀ6 خدا را در ارتب}}اط ب}}ا پيغم}}بر خ}ود كشف كنن}}د. پس ض}}عف عق}}ل آن ه}}ا اج}}ازه نمی داد ك}}ه پيغمبر خود را به علم و منط}}ق بشناس}}ند، الزم ب}}ود ك}}ه پيغمبر خود را با معج}}زات شناس}}ایي كنن}}د. و ام}}ا دلي}}ل دوم ب}}}راي ك}}}ثرت معج}}}زات ، حف}}}ظ و حم}}}ايت هم}}}ان پيغمبران از تجاوز و هجوم اكثريت جاهل و ن}}ادان ب}}وده است ك}}ه آن ه}}ا در براب}}ر ک}}وچک ترین تبليغ}}ات دش}}منان پيغمبران آمادگي داشتند كه بر آن پيغمبر بتازند و آن ه}}ا را از بين ببرن}}د، زي}}را واض}}ح اس}}ت ك}}ه م}}ردم جاه}}ل تأثيرپ}}ذير می باش}}ند و ب}}ا چن}}د كلم}}ه تبلي}}غ، ب}}راي قت}}ل پيغم}}بران خ}}ود آم}}اده می ش}}وند. از اين رو الزم ب}}وده است كه پيغمبران بني اسرائيل با كثرت معج}}زات، نظ}}ر اهل جهان را به خ}}ود جلب نم}}وده و خ}}ود را حف}}اظت و

حراست بنمايند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره305

و در قس}}}}مت ديگ}}}}ر همين آي}}}}ه خداون}}}}د متع}}}}رض بني اسرائيل می شود ك}}ه آن ه}}ا نعمت خ}}دا را تب}}ديل ب}}ه نقمت كرده ان}}د. كلم}}ۀ6 نعمت هم}}ه ج}}ا در ق}}رآن و در تفس}}ير ائم}}ۀ6 اطه}}ار ب}}ه واليت الهي تفس}}ير ش}}ده ك}}ه گفته ان}}د بزرگ ت}}رین نعمت خ}}دا نعمت واليت اس}}ت ك}}ه انسان ها در اطاعت ولي خدا باشند تا در شعاع اط}}اعت خدا بتوانن}}د ب}}ه تم}}امي نعمت ه}}ای م}}ادي و معن}}وي خ}}دا برس}}ند. ب}}ه همين مناس}}بت، خداون}}د در ط}}ول ت}}اريخ، پيغمبران را به كمك معجزات به بشريت معرفي كرده تا مردم اولياء واقعي خود را بشناسند و از نعمت واليت و تربيت آن ها استفاده كنند، وليكن بني اس}}رائيل ب}}ه ج}}اي اطاعت از پيغم}}بران اك}}ثر آن ه}}ا را كش}}تند و خ}}ود را در اطاعت ظالم ها و طاغوت ه}}ا ق}}رار دادن}}د و ب}}ه ش}}رك و بت پرستي افتادن}}د. از اين تغي}}ير حك}}ومت و تغي}}ير خ}}ط اطاعت ، تعبير به نقمت خ}}دا ش}}ده ك}}ه حك}}ومت الهي را تبديل به حكومت شيطاني كردن}}د و پيغم}}بران را هم ب}}ه تحريك و تبليغ رؤس}}اي كف}}ر ب}}ه قت}}ل رس}}انيدند. در آي}}ۀ6 دوم اشاره می کند كه دنيا در نظ}}ر كف}}ار جل}}وه ك}}رده و كفار فريفتۀ6 دنيا ش}}ده اند و ب}}ه دلي}}ل م}}وفقيت در جلب ث}}روت دني}}ا اه}}ل ايم}}ان را ب}}ه مس}}خره می گیرن}}د و نمی دانند كه با قيام امام زمان و ظهور س}}لطنت الهي ، مؤمنين ب}}ه ق}}درت الهي نيرومن}}د می ش}}وند و ب}}ر كف}}ار تسلط پيدا می کنند. قيامت ب}}ا قي}}ام ام}}ام زم}}ان افتت}}اح می شود و ام}ام زم}ان ب}ا ق}درت الهي ظ}}اهر می گ}ردد. قدرت الهي ن}}يرویي اس}}ت ك}}ه او را ح}}اكم ب}}ر ك}}رات و كائن}}ات می گردان}}د. تم}}امي كاره}}اي او و از آن جمل}}ه تسلط بر انسان ها، ارادي اعج}}ازي اس}}ت. درحك}}ومت او انسان های تاريخ دو مرتبه به زندگي برميگردن}}د. ق}}درت كفار به صفر می رسد و قدرت اهل ايمان بينه}}ايت ب}}اال می رود و مؤم}}}نين ب}}}ر دنياپرس}}}تان ، پ}}}يروز و مس}}}لط

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره306

می شوند و بالها و عذاب ها كه در دنيا از آن ه}}ا ديده ان}}د، به آن ها تحويل می دهند. خداوند در آيه اي از سورۀ6 ن}}ور، از روز غلبۀ6 مستضعفين بر مستكبرين خ}}بر می ده}}د ك}}ه آن ها را در دين، نيرومند می گرداند تا بتوانند در همه جا و بر تمامي انسان های كافر و مش}}رك مس}}لط گردن}}د و ام}}ر و فرم}}ان الهي را هم}}ه ج}}ا اج}}را كنن}}د. در اين آي}}ۀ6 شريفه از چنين روزي خبر می دهد كه می گوید مؤمنين ، روز قيامت بر كفار محيط و مسلط می شوند. ب}}ه محض

که امام زمان ظاهر شود، ي}}ك حك}}ومت دي}}ني و الهياین تشكيل می دهد كه در آن حكومت تمامي عوامل ط}}بيعت مانن}}د ن}}يروي ب}}رق در كارخان}}ه ب}}ه اراده و اختي}}ار ام}}ام درمی آی}د و فرم}ان ام}ام ب}ر ص}حرا و دري}ا و موج}ودات ص}}حرا و دري}}ا ج}}اري می گ}}ردد آنچنانك}}ه اگ}}ر بخواه}}د، می تواند با ارادۀ6 خود يك ماهي را از اعماق دريا ب}}يرون بكشد و يك پرن}}ده را در ه}}وا متوق}}ف گردان}}د و ب}}ا ارادۀ6 خ}ود، ه}ر انس}}اني را در ه}ر ج}}ا ك}}ه هس}}ت مطي}ع خ}ود گردان}}د و ي}}ك انس}}ان متج}}اوز و ف}}راري ب}}ه ص}}حراها و درياها را به سوي خود برگرداند و يا مؤمن و كافري ك}}ه از دار دنيا رفته اند و مرده اند، به زندگي برگرداند. ارادۀ6 او در كائنات همچون ارادۀ6 خدا محيط و ناف}}ذ می گ}}ردد. قدرت او قدرت خدا و ارادۀ6 او ارادۀ6 خدا. تمامي عوامل ط}}بيعت را ب}}ه اختي}}ار خ}}ود درمی آورد. او ع}}رش خ}}دا و كرسي عظمت او است ك}}ه ارادۀ6 او ب}}ر تم}}امي كائن}}ات، محيط و مسلط است. به همان كيفيت كه خود او محيط و مس}}لط هس}}ت ، ارادۀ6 دوس}}تان و م}}أمورين دولت او و ك}}ارگزاران مملكت او ك}}ه هم}}ان اف}}راد م}}ؤمن و ص}}الح تاريخ هس}}تند، در ش}عاع اراده و ق}}درت ام}}ام، ب}}ر اف}راد وابس}}ته ب}ه خ}}ود و م}}ادون وابس}}تگان، محي}}ط و مس}}لط می گردد آنچنانكه كفار و منافقين در قبضۀ6 قدرت آن ها همچ}}ون گنجش}}ك در چنگ}}ال عقابن}}د. تم}}امي بش}}ريت و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره307

انسان های تاريخ دو مرتب}}ه ب}}ه زن}}دگي برميگردن}}د. دورۀ6 حيات و آخرت آن ها شروع می شود. ب}}ه همين مناس}}بت، در بسياري از اخبار و احاديث، روزگار قي}}ام و س}}لطنت آن حضرت، به قيامت و آخرت تعبير و تفسير شده است ك}}}ه م}}}ا قس}}}متي از آن اخب}}}ار و اح}}}اديث را در كت}}}اب»سرنوشت شما« و کتاب های ديگر جمع آوري كرده ايم. در آخر اين آيۀ6 شريفه، از كثرت رحمت و بركات خ}}ود ك}}ه ب}ه اه}}ل ايم}ان در دولت ام}ام زم}}ان اختص}}اص داده است سخن می گوید و می فرماید خداوند ه}}ر ک}}ه را ك}}ه

بخواهد بدون حساب روزي می دهد.علت اختالف ميان مردم

درب}}ارۀ6 پي}}دايش علت اختالف در214 و 213در آي}}ات ميان مردم بحث می کند و می فرماید: »مردم در ابت}}داي تاريخ يك امت بودند و وحدت داشتند و اختالفي در ميان آن ها پيدا نبود. در اين موقع خداوند پيغمبران را م}}أمور هدايت آن ها كرد تا نيكوكاران را به نتايج كار ني}}ك م}}ژده دهد و بدكاران را از عم}}ل ب}}د بترس}}اند. ب}}ه آن ه}}ا كت}}اب خود را نازل كرد تا ميان م}}ردم در اختالف}}اتي ك}}ه دارن}}د قضاوت كنند. ب}}ه ج}}ز كس}}اني ك}}ه ع}}الم ب}}ه كت}}اب ش}}ده

ک}}هبودند، كسي در دين اختالف ايجاد نكرد و آن ها ب}}ا این به دالي}ل حق}انيت دين آگ}اه ش}ده بودن}د، روي حس}د ب}ا يكديگر اختالفات ايجاد كردند. در اين اختالف}}ات ، خداون}}د فقط اهل ايمان را به اذن خود هدايت كرد. خداون}}د ه}}ر

كسي را بخواهد به راه راست هدايت می کند.« آيۀ6 بعد می گوید: »شما خي}}ال می کنی}}د ب}}دون امتح}}ان

ک}}ه هن}}وز مبتال ب}}ه نمون}ۀ6داخ}}ل بهش}}ت می ش}}وید ب}ا این حوادث گذشتگان نشديد كه آن ها ح}}وادث س}}ختي امث}}ال جن}}گ و مرض ه}}ا مبتال ش}}دند و در ارادۀ6 خ}}ود م}}تزلزل گرديدند تا جایي ك}}ه مؤم}}نين ب}}ه هم}}راه پيغم}}بران خ}}ود

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره308

گفتند كه پس وعدۀ6 نصرت خدا كجاست؟ بگو كه نص}}رتخدا نزديك است.«

مطالب ج}}الب توج}}ه در اين دو آي}}ۀ6 ش}}ريفه چن}}د چ}}يزاست .

اول : چگونه انسان ها يك امت واحد بودند. دوم : چه لزومي داشت كه خداوند پيغمبران را مبعوث

كند. س}}وم : چ}}ه كس}}اني اختالف ايج}}اد كردن}}د و عوام}}ل

پيدايش اختالف چه بوده است . چه}}ارم : خداون}}د در اختالف}}ات فق}}ط اه}}ل ايم}}ان را

هدايت می کند.پنجم : آزمايش و امتحان براي هر امتي حتمی است.

در توض}}يح مطلب اول می گ}}وییم انس}}ان ها در ابت}}داي زندگي كه يك نوع بودن}د و از ي}ك پ}در و م}ادر ب}ه وج}ود آمده بودند مانند ساير انواع حيوانات كه وح}}دت خ}}ود را حفظ كرده اند، انسان ها ن}}يز امت واح}}د بودن}}د. همش}}ان اين بود كه ارزاق توليد كنند و بهره ببرند و ب}}ه خص}}وص كه گ}}اهي در مع}}رض حمل}}ۀ6 حيوان}}ات ق}}رار می گرفتن}}د، بيشتر به يكديگر چسبيدند. ده نش}}يني و شهرنش}}يني ب}}ه وجود آوردند. چيزي ك}}ه مالك پي}}دايش اختالف و جن}}گ و نزاع باش}د، در ك}ار نب}ود. در اين موق}ع، خداون}د متع}ال افراد نخبه و باايمان آن ه}}ا را ب}}ه نب}}وت مبع}}وث ك}}رد ت}}ا آن ها را بيشتر به كار خ}}ير تش}}ويق كنن}}د و از عم}}ل ش}}ر بترسانند. پيغمبران قهرا در اين ميان، هادي و راهنماي انسان ها شدند تا در هدايت خود انس}}ان ها را ب}ه زن}دگي بهتر و به}}تر آش}نا كنن}}د و قه}}را در اث}ر تعليم}}ات آن ه}}ا، افراد درجه دوم و سوم پيدا شدند ك}}ه اين اف}}راد ك}}ه ت}}ا اندازه اي از طريق تجربه و آموزش ب}}ه پ}}ايه اي از علم و دانش رس}}يده بودن}}د و نس}}بت ب}}ه اف}}راد طبق}}ۀ6 س}}وم و چهارم برتري داشتند، با يكديگر و با ش}}خص پيغم}}بر ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره309

آموزگار آن ها بود به رقابت برخاستند. هركدام از آن ه}}ا که بر اك}}ثريت م}}ردم جاه}}ل و ن}}ادان حك}}ومتبه فكر این

كنند، در اين رقابت چنين فهميدند كه يگانه راه رس}}يدن به رياست ، مخالفت فكري و عقيدتي ب}}ا ش}}خص پيغم}}بر است و در حال وابستگي به پيغم}}بر، امك}}ان رس}}يدن ب}}ه رياست و زعامت مردم براي آن ها ف}}راهم نيس}}ت، بلك}}ه بيش}}تر منش}}أ رياس}}ت آن پيغم}}بر ش}}ده و زع}}امت او را تقويت می کنند. پس براي چنين افراد رياست طلب ام}}ر

که ايمان و تق}}وا را ش}}يوۀ6داير می شد بين دو چيز، يا این خود قرار داده و در خط اطاعت آن پيغمبر باشند كه اين

ک}}ه ب}}ا آنروش مخ}}الف ج}}اه طلبي آن ه}}ا اس}}ت و ي}}ا این پيغمبر مخ}الفت نم}وده ، ب}ا اب}داع دين و ق}انون مخ}الف دين آن پيغمبر، مردم را بفريبن}}د، ب}}ه خ}}ود جلب و ج}}ذب نمايند تا بتوانن}}د ب}}ه ه}}دف های م}}ادي و ج}}اه طلبي خ}}ود نايل شوند و آن ها قهرا راه دوم را انتخاب كردن}}د و بين امت واحده اختالف به وجود آوردند و مردم را به كف}}ر و گناه كشانيدند. لذا در اين آيه خداوند متعال بخل و حسد و جاه طلبي را منشأ پيدايش اختالف و شكاف ميان امت می داند. به دنبال پيدايش اختالف به وسیلۀ6 اه}ل كف}}ر و عناد الزم اس}}ت خداون}}د انس}}ان های گم}}راه ش}}ده را ك}}ه گرفتار فريبكاران شده اند و به كفر و عناد ب}}ا پيغم}}بران مبتال ش}}ده اند، از اين كف}}ر و عن}}اد برهان}}د و آن ه}}ا را هدايت نمايد. در ذيل همين آيۀ6 شريفه، خداون}}د ش}}رايط هدايت فريب خوردگان را ذك}}ر می کن}}د و می فرمای}}د ك}}ه خداون}}د فق}}ط اه}}ل ايم}}ان را ب}}ه م}}وارد اختالف ه}}دايت می کند و كساني كه ايمان ب}}ه خ}}دا نمی آورن}}د، ب}}ه ح}}ال خود رها می کن}}د ت}}ا جلب و ج}}ذب كف}}ار ش}}وند و هم}}راه

آن ها به جهنم بروند. در اينجا ذكر اين نكته الزم است كه خداوند چرا فق}}ط اهل ايمان را هدايت می کند و ساير گمراهان را به ح}}ال

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره310

خود وا می گذارد؟ دليل اختصاص يافتن هدايت الهي ب}}ه اه}}ل ايم}}ان چيس}}ت ؟ می گ}}وییم دلي}}ل اختص}}اص ي}}افتن هدايت به آن ها اين است كه فقط آن ها مشتري ه}}دايت الهي و مستحق نجات می باش}}ند، زي}}را آن ه}}ا ب}}ا اراده و آزادي طالب متاع هدايت شده اند و به پناه خدا رفته ان}}د، بر خداوند متعال واجب می شود كه آن ها را هدايت كن}}د. متاع علم و هدايت هم مانن}}د س}}اير امتع}}ه )جم}}ع مت}}اع( فقط اختصاص ب}}ه مش}}تري آن پي}}دا می کن}}د. كس}}ي ك}}ه مشتري متاعي نيست و به خري}}داري آن نمی رود، غل}}ط است كه متاع را به خانۀ6 او ببرند و با جبر و اكراه ب}}ه او بدهند و اگر هم به جبر و اكراه به او بدهن}}د، ب}}از هم آن را دور می اندازد و به آن رغبت نمی کند، مخصوصا مت}}اع علم و ه}}دايت ك}}ه مناس}}ب ذائق}}ۀ6 كف}}ار نيس}}ت. ب}}ا اين توضيحات ، عدم هدايت كفار مربوط به ع}}دم قب}}ول آنه}}ا

که خدا مت}}اع علم و ه}}دايت را از آن ه}}ا دري}}غاست نه این كند. عدم هدايت كفار و منافقين از باب ه}}دايت نش}}دن

است نه از باب هدايت نكردن. خداوند می فرمای}}د ك}}ه ورود ب}}ه بهش}}ت و214در آيۀ6

بهش}}تي ش}}دن انس}}ان ها نتيج}}ۀ6 مبتال ش}}دن آن ه}}ا ب}}ه مصیبت ها و بالها است. همينطور ك}}ه گذش}}تگان در اث}}ر ابتال به جنگ و مرض ها و سختي و مشقت ها آزم}}ايش و امتحان شده اند، آيندگان نيز مانن}}د آن ه}}ا الزم اس}}ت ك}}ه آزمايش و امتحان شوند و اينجا الزم اس}}ت ب}}راي اثب}}ات

ک}}ه چگون}}ه بهش}}تي ش}}دن و ورود ب}}ه بهش}}ت نتيج}}ۀ6این آزم}}ايش و امتح}}ان اس}}ت، بحث خ}}ود را ادام}}ه دهیم. در اين آيۀ6 ش}}ريفه و بس}}يار آي}}ات ديگ}}ر، خداون}}د متع}}ال از آزم}}ايش و امتح}ان انس}}ان خ}بر می ده}}د و در بعض}ي از آيات ، با قسم و تأكيدات خبر می دهد ك}}ه حتم}}ا بايس}}تي انس}}ان ها ب}}ه خ}}وف ن}}اامني و م}}رگ و م}}رض و م}}رگ فرزن}}دان و ج}}دایي از يك}}ديگر مبتال ش}}وند. در اين آي}}ۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره311

شريفه هم با قاطعيت تمام خبر می دهد ك}}ه ورود ش}}ما در بهش}}ت ب}}دون آزم}}ايش ممكن نيس}}ت . م}}وال )ع( در

إن الله ق}}د أع}}اذكم قس}}متي از نهج البالغ}}ه می فرمای}}د: من أن يج}}ور عليكم و لم يع}}ذكم من أن يبتليكم، یق}}ول

يعني خدا ش}}ما را59إن في ذلك آليات و إن كنا لمبتلين، به خود پناه می دهد كه به شما ظلم نكند، اما ش}}ما را از ابتالئات به خ}}ود پن}}اه نمی ده}}د، زي}}را می گوی}}د م}}ا حتم}}ا آزمايش خواهيم كرد، يعني خدا ب}ه كس}ي ظلم نمی کن}د

اما امتحان خواهد كرد. بعضی ها گم}}ان می کنن}}د ك}}ه ابتال و امتح}}ان انس}}ان ها ب}راي ورود ب}ه بهش}ت ي}ك ش}رط جعلي خداون}د متع}ال اس}ت ك}}ه از اين راه انس}ان ها را مل}زم ك}}رده ب}ا تحم}ل مص}}یبت ها قيمت بهش}}ت را بپردازن}}د و ب}}دون پ}}رداخت بهاي بهش}}ت، ورود ب}}ه بهش}}ت ممكن نيس}}ت و اينط}}ور فكر می کنند كه براي خداون}}د متع}}ال امك}}ان دارد ك}}ه از ابتالئات بشر ص}}رف نظ}}ر كن}}د و ب}}اغ بهش}}ت را مفت و مجاني در اختيار انسان قرار دهد. گمان می کنند كه اين شرايط به جعل ق}}رارداد اس}}ت ن}}ه ب}}ه قه}}ر و واقعيت و آن چه مجعول است، قابل رفع است ؛ مانند ش}}كل اع}}داد و كلمات كه به جعل و قرارداد بوده و چنانكه قابل وضع است، قابل رفع است. وليكن خبر ندارند ك}}ه ابتالئ}}ات و امتحانات براي ظهور و رشد و استعداد، به جبر ط}}بيعت و تكوين است و ب}}دون آن ، انس}}ان ها ب}}ه عق}}ل و تكام}}ل نميرسند و تا زم}}اني ك}}ه ب}}ه عق}}ل و كم}}ال نرس}}يده اند، ورود به بهش}}ت و اس}}تفاده از نعمت ه}}ای بهش}}ت ب}}راي آن ه}}ا ممكن نيس}}ت؛ مانن}}د ك}}ودكي ك}}ه ب}}راي او ث}}روت بسياري ذخيره شده ، ولي تا عقل و سواد پي}}دا نكن}}د، از آن ثروت مقدر نمی تواند استفاده كند. سرمايۀ6 ورود به بهشت و امكان استفاده از نعمت ه}}ای آن ، ك}}ثرت علم و

. 102. خطبۀ6 5959

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره312

نيروي عقل و ايم}}ان اس}}ت. كس}}اني ك}}ه فاق}}د س}}رمايۀ6 عقل و ايمان هستند، وسيله اي در اختيار ندارند تا با آن بتوانن}}د وارد بهش}}ت ش}}وند و از نعمت ه}}ای نامتن}}اهي خداوند متع}ال اس}تفاده كنن}}د. آن ه}ا اگ}}ر هم ب}ه ظلم و گناه آلوده نشده اند ت}ا ش}اكي انس}}اني در پيش}}گاه ع}دل الهي داشته باشند و مجازات آن ها در عدالت خ}}دا واجب گردد، سرمايه اي براي ورود به بهشت و اس}}تفاده از آن نعمت ه}}ا ندارن}}د، زي}}را زن}}دگي بهش}}تي از خ}}ط امي}}د و ارتب}}اط ب}}ه خداون}}د متع}}ال و دع}}اي مس}}تجاب حاص}}ل می گردد. زندگي بهشتي مانند زندگي دنيا نيست كه سر و كار آدم با طبيعت باشد و هر كس}}ي چ}}ه م}}ؤمن و چ}}ه ك}}}افر باش}}}د بتوان}}}د از تولي}}}دات ط}}}بيعت و من}}}ابع آن بهره برداري كند. تنها وسيلۀ6 استفاده از نعمت های خ}}دا در آخرت ، حسن رابطه ب}}ا خداون}د متع}}ال اس}}ت ك}}ه اين حسن رابطه هم نتيجۀ6 مس}}تقيم عق}ل و ايم}ان اس}}ت و عقل و ايمان هم نتيج}}ۀ6 مس}}تقيم ابتالئ}ات و امتحان}ات . عق}}}ل آن ن}}}يرویي را می گوین}}}د ك}}}ه ب}}}راي نج}}}ات از گرفتاری ها و رفع نياز و ني}}ل ب}}ه مقاص}}د، انس}}ان را ب}}ه خ}}دا مرب}}وط می کن}}د و رابط}}ۀ6 او را ب}}ا خ}}دا تق}}ويت می نمای}}د. ايم}}ان هم ن}}يرویي اس}}ت ك}}ه ب}راي ح}ركت و رسيدن به مقصد، خدا را وسيلۀ6 امنيت قرار ميدهد و ب}}ا يقين ب}}ه م}}وفقيت، ب}}ه س}}وي مقص}}د ح}}ركت می کن}}د. ابتالئ}}}ات ب}}}راي همين اس}}}ت ك}}}ه فك}}}ر انس}}}ان را از خ}}ودگرایي و ط}}بيعت گرایي ب}}ه خ}}داگرایي وادار كن}}د. انسان خودگرا كسي است كه خود را می پرستد و فق}}ط خ}}}ود را وس}}}يلۀ6 نج}}}ات خ}}}ود ق}}}رار ميده}}}د. انس}}}ان ط}}بيعت گرا، طبيعت پرس}}ت اس}}ت و فق}}ط آب و خ}}اك و مال و ثروت را وسيلۀ6 نجات خ}}ود می دان}}د و عقي}}ده ب}}ه ح}}اكميت ارادۀ6 خ}}دا ب}}ر ط}}بيعت ن}}دارد. خداون}}د ب}}راي انص}}راف فك}}ر انس}}ان از خ}}ودگرایي و ط}}بيعت گرایي و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره313

توجه دادن انسان ب}}ه ح}}اكميت خ}}دا، ابتالئ}}ات ب}}ه وج}}ود می آورد. مثال انسان را به فقر و يا ناامني مبتال می کن}}د تا براي رسيدن به ثروت و ام}}نيت ب}}ه ه}}ر وس}}يله اي ك}}ه دوست دارد متوسل شود، تا از همه چيز مأيوس گردد و بداند كه به جز خدا و توسل به او راه چاره اي ن}}دارد. در اين توسل ك}ه از لط}ف خ}دا بهره من}د می ش}ود، ن}يروي عق}}ل و ايم}}ان او رش}}د می کن}}د و رش}}د عق}}ل و ايم}}ان ، يگانه سرمايۀ6 استفاده از نعمت های بهش}}تي در زن}}دگي آخرت است. پس ابتالئات يگانه راه رشد عقل و ايمان و

يگانه سرمايۀ6 ورود به بهشت است . درب}}ارۀ6 انفاق}}ات و مس}}تحقين آن س}}خن215در آي}}ۀ6

می گوید و می فرماید: اگر از تو بپرسند كه چه چ}}يزي را و چگونه انفاق كنند، در جواب آن ها بگو ك}}ه اگ}}ر م}}ال و ثروتي و يا عمل خيري انفاق می کنید، مستحقين اولي}}ۀ6 آن، پ}}در و م}}ادر و خويش}}اوندان و يتيم}}ان و مس}}اكين و درماندگان راه مسافرت می باشند و بدانيد كه ه}}ر ق}}دم

خيري برداريد خدا به آن آگاهي دارد. انف}}اق در لغت ب}}ه معن}}اي س}}رمايه گذاري ب}}راي جلب منافع بهتر و بيشتر است. هر ثروت و سرمايه اي ك}}ه از دست می رود ت}}ا به}}تر و ب}}االتر آن ب}}ه دس}}ت آي}}د انف}}اق می نامند. در اصطالح قرآن ، تمامي كارهاي خيري كه به نفع انسان ديگر تمام می شود انفاق می نامند. انفاق}}ات ق}}رآن از قبي}}ل زك}}ات و ص}}دقات ديگ}}ر تمام}}ا ي}}ك ن}}وع سرمايه گذاري براي جلب محبت انسان های ديگ}}ر اس}}ت. محبت انس}}ان ها ب}}ه يك}}ديگر نعمت ب}}زرگي ب}}راي آن ه}}ا بوده، لذا براي كسب آن الزم است سرمايه گذاري كنن}}د. اگر عوامل ايجادكنندۀ6 رفاه و آس}}ايش بش}}ر را بررس}}ي ك}}نيم، خ}}واهيم دانس}}ت ك}}ه ص}}دي ن}}ود و ن}}ه آن، محبت انس}}ان ها و ص}}دي يك ، م}}ال و ث}}روت آن ه}}ا اس}}ت ك}}ه استفاده از آن مال و ثروت هم بدون رض}}ايت انس}}ان ها

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره314

ممكن و ميس}}ر نيس}}ت . در واق}}ع عام}}ل ب}}زرگ زن}}دگي انسان ، حسن تفاهم اف}}راد همن}}وع او اس}}ت. از اين رو، دين مقدس اسالم ب}}راي ارتب}}اط انس}}ان ها ب}ه يك}}ديگر و جلب نظ}}ر و محبت آن ه}}ا دس}}تور خ}}دمت و انف}}اق داده است ت}}ا ض}}من خ}}دمت و انف}}اق، بين انس}}ان ها محبت و مودت ب}}ه وج}}ود آي}}د و از اين راه ي}}ك آس}}ايش و آرامش طبيعي در دنيا و آخرت حاصل گردد. خدمات اجتماعي و انفاقات بايستي نسبت به نزدیک ترین افراد شروع شده و به دورترين آن ها خاتم}}ه پي}}دا كن}}د. نزدیک ت}}رین اف}}راد مستحق احسان و انفاق در اين آيۀ6 شريفه ، پ}}در و م}}ادر شناخته شده اند و در اخبار و احاديث مرب}}وط ب}}ه انف}}اق

دقة و ذو رحم محت}}}اج آم}}}ده اس}}}ت : يع}}}ني در60،ال ص}}} صورتي كه خويشاوندان نزديك محتاج باش}}ند، ص}}دقه را جايز نيست به جاي ديگر بدهند. روي يك قاع}}دۀ6 كلي در

، يع}}ني در االق}رب يمن}}ع االبعدمعرفي حق}وق گفته ان}د: فراگيري حقوق، نزدیک ت}}ران م}}انع دورت}}ران می ش}}وند. پس به طور كلي، ه}}ركس ص}}دقه و ي}}ا انفاق}}ات ديگ}}ري

تر بدهد.دارد بايستي به مستحقين نزديكانفاقات و صدقات

در اينجا الزم است بحثي دربارۀ6 صدقات و انفاق}}ات و مستحقين آن اي}}راد گ}}ردد. ص}}دقات و انفاق}}ات واجب و

مستحب بر چند قسم است : اول : انفاق}}ات و ي}}ا نفق}}ات واجب از اص}}}ل م}}ال و

كساني كه مستحق آن هستند. دوم : صدقات و انفاقات از مازاد مال و مستحقين آن

سوم : صدقات مستحب به اراده و آزادي انسان چهارم : كفارات و اطعام

پنجم : نذوراتششم : هدیه ها و بخشش ها

. 59، ص 77. پیامبر اکرم )ص(، بحاراالنوار، ج 6060

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره315

نفق}}ات ن}}وع اول ك}}ه از اص}}ل م}}ال داده می ش}}ود، اختصاص به عائلۀ6 درجه اول انسان دارد كه پ}}در و م}}ادر هم از آن ها هستند، يعني هر انساني موظف است خ}}ود را و زن و بچه و پدر و م}}ادر خ}}ود را از اص}}ل م}}ال خ}}ود تغذيه كند و به همان م}}يزان ك}}ه مال}}ك م}}ال ح}}ق دارد از مال و ثروت خود بهره برداري نموده و رفع نياز كند، زن و فرزندان و پدر و مادر و اجداد و نوه و نتيج}}ه هم ح}}ق دارن}}د ك}}ه از م}}ال پ}}در و فرزن}}دان خ}}ود بهره ب}}رداري بنمايند. حق تغذيه و بهره برداري از مال پدر و فرزندان، مشروط به اين است ك}}ه آن بهره بردارن}}ده خ}}واه پ}}در و مادر و اجداد و يا فرزندان با واس}}طه و ب}}دون واس}}طه، محت}}اج و نيازمن}}د باش}}ند. در ص}}ورتي ك}}ه خودش}}ان ب}}ه اندازۀ6 كفاف ثروت دارند كه از آن بهره ب}}رداري كنن}}د ي}}ا می توانند به دنبال كسب روزي بروند، مالك مال چه پدر و مادر و يا فرزند باشد، مأمور ب}}ه تغذي}}ۀ6 آن ه}}ا نيس}}ت. پس اگ}}}ر پ}}}در و م}}}ادر محت}}}اج باش}}}ند، واجب النفق}}}ۀ6 فرزندان خواهند بود كه حق دارند از اص}}ل م}}ال او رف}}ع نياز كنند. همچنين اگر فرزندان، از نوه و نتيج}}ه، محت}}اج باشند، می توانند از مال پدر و يا اج}}داد رف}}ع ني}}از كنن}}د، وليكن نفقات زن كه بر شوهر واجب می ش}}ود مش}}روط به فق}}ير ب}}ودن ي}}ا غ}}ني ب}}ودن زن نيس}}ت ، بلك}}ه در ه}}ر ص}}ورت ب}}ر ش}}وهر واجب اس}}ت ك}}ه لب}}اس و خ}}وراك و مسكن زن خود را ت}}أمين كن}}د خ}}واه زن فق}}ير باش}}د ي}}ا

ثروتمند. و اما نوع دوم، صدقات و انفاق}}ات واجب و مس}}تحبي است كه از مازاد مال پرداخت می شود كه به ن}}ام خمس و زكات نامگذاري شده اس}}ت. انس}}ان مال}}ك در ص}}ورتي موظف به پرداخت خمس و زك}}ات می ش}}ود ك}}ه خ}}ود او غني باشد، يعني از نظر غذا و لباس و مسكن براي خود و عائله اش محت}}اج ب}}ه كس}}ي نباش}}د. پس از آنك}}ه مال}}ك

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره316

مال در م}}وارد س}}ه گان}}ۀ6 ب}}اال )غ}}ذا، لب}}اس ، مس}}كن ( ب}}ه بي نيازي كامل مطابق شأن خود برس}}د، از درآم}}دي ك}}ه مازاد بر آن باش}د بايس}}تي خمس و زك}}ات بده}}د. درآم}د اگ}}}ر از فواي}}}د كس}}}ب و ك}}}ار و مع}}}ادن و غن}}}ايم و بهره برداري آزادانه از منافع ص}}حرا و دري}}ا باش}}د مانن}}د ص}}يد م}}اهي و حيوان}}ات وحش}}ي ص}}حرا و مرواري}}د و جواهرات ديگر، از اين درآم}}دها بايس}}تي ب}}ه م}}يزان ي}}ك پنجم آن را خمس بده}}د و اگ}}ر درآم}}د از كش}}اورزي و دامداري باشد، بايستي مطابق دس}}تور ك}}ه در رس}}اله ها مقرر شده است، زكات بپردازد. به طور كلي هر درآم}}د مازاد ب}}ر ني}}از انس}}ان ك}}ه مش}}مول زك}}ات نش}}ده اس}ت ، مشمول خمس می شود و آن چه هم مشمول زكات شده است مانند غالت ارب}}ع ك}}ه زك}}ات آن را پ}}رداخت نماي}}د، جزو درآمد ساليانه است كه در آخر سال موظ}}ف اس}}ت خمس آن را از م}}ازاد درآم}}د پ}}رداخت كن}}د. بن}}ابراين، انفاق}}ات ب}}ه عن}}وان خمس كليت دارد ك}}ه بع}}د از غ}}ني شدن به هر ن}}وع درآم}}دي تعل}}ق می گ}}یرد، وليكن زك}}ات فقط از گندم و جو و مويز و خرم}}ا و گ}}او و گوس}}فند و شتر و مسكوك رايج طال و نقره پرداخت می شود. گرچه در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه دس}}تور داده اس}}ت ك}}ه آنچ}}ه انف}}اق می کنید ابتدا پدر و م}}ادر ب}}ر س}}اير خويش}}اوندان مق}}دم هستند، وليكن بايد معلوم شود كه پدر و مادر جزو افراد عائله هستند كه در صورت فقير بودن از اصل مال بهره می برند نه از م}}ازاد آن و س}}اير اف}}رادي ك}}ه در اين آي}}ه ذكر شده است ، از مازاد م}}ال و از خمس و زك}}ات به}}ره

می برند. و ام}}ا ص}}دقات مس}}تحب ب}}ه اراده و آزادي انس}}}ان، کمک های مالي به فقرا و بيچارگان است از ام}}والي ك}}ه مشمول خمس و زكات نشده، مانند نوع كلي حبوبات از برنج و نخود و هر درآمد ديگ}}ر. مس}}تحق اين انفاق}}ات و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره317

صدقات روزانه ابتدا خويش}}اوندان فق}}ير هس}}تند و بع}}دا همس}}ايگان و ه}}ركس ديگ}}ر ك}}ه می دانن}}د فق}}ير اس}}ت. ش}}رط اين انفاق}}ات و ص}}دقات اين اس}}ت ك}}ه مخفيان}}ه بدهد آنچنانكه گيرنده، انفاق كننده را نشناسد، زيرا اگ}}ر آشكارا انفاق كند، شخصيت گيرنده ها كوبيده می شود و گيرنده ها گدا می شوند و ب}}ه گ}}دایي ع}}ادت می کنن}}د. در نتيج}}ه گ}}دایي ي}}ك ن}}وع كاس}}بي می ش}}ود و رواج پي}}دا می کند. و اما مس}}تحقين كف}}ارات و اطع}}ام ، وابس}}تگان درج}}ه پ}}ایين تر از خويش}}اوندان انف}}اق كنن}}ده هس}}تند؛ مردمان ض}}عيف و ن}}دار از گرس}}نگان ديگ}}ر ك}}ه ب}}ا همين اطعام بين آن ها و اطعام كننده محبت به وج}}ود می آی}}د. طبق}ات مس}}اوي ب}ا اطع}ام كنن}ده و ي}ا ب}االتر از آن ه}ا، مناسب اطعام نيستند. كفارات و اطعام ، درس}}ت ط}}رف مقاب}}ل ه}}ديه ها ق}}رار می گ}}یرد، اختص}}اص ب}}ه درج}}ات پایين تر پيدا می کند، زيرا در اطع}}ام و كف}}ارات بايس}}تي شئونات مردم رعايت ش}}ود. ع}}ده اي از ص}}دقه و اطع}}ام خوشحال می شوند و عده اي ناراحت كه مربوط به ش}}أن و آبروي آن ها است . و اما نذورات، مخصوص موارد ن}}ذر است . به هر كيفيتي كه نذر كرده اند بايستي به نذر خود وفا كنند و در هر موردي كه ن}}ذر كرده ان}}د بدهن}}د، خ}}واه نذر بزرگان كرده باش}د ي}ا غ}ير آن ه}ا و ي}ا ن}ذر كاره}اي خير. و اما ه}}دیه ها مخص}}وص طبق}}ۀ6 بزرگ}}ان و اش}}راف است كه انسان با هديه دادن می خواهد تق}}رب ب}}ه آن ه}}ا پيدا كند و كسب افتخار بنمايد، مانند پيغمبران و ائم}}ه و علما و بزرگان ديگر. لذا مشهور است كه حضرت رسول اك}}}رم ص}}}دقه را قب}}}ول نمي كردن}}}د و هدي}}}ه را قب}}}ول

می کردند. كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عس}}ى أن تكره}}وار يئا و ه}}و ش}} شيئا و هو خي}}ر لكم و عس}}ى أن تحبوا ش}}

(216لكم و الله يعلم و أنتم ال تعلمون )

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره318

هر الحرام قتال في}ه ق}ل قت}ال في}ه يسئلونك عن الش كبير و صد عن سبيل الله و كفر به و المسجد الح}}رام و إخراج أهله منه أكبر عند الله و الفتنة أكبر من القت}}ل و ال يزال}}}}}ون يق}}}}}اتلونكم حتى ي}}}}}ردوكم عن دينكم إن استطاعوا و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و ه}}و ك}}افر فأولئك حبطت أعم}}}الهم في ال}}}دنيا و اآلخ}}}رة و أولئك

(217أصحاب النار هم فيها خالدون )بيل إن الذين آمن}}وا و الذين ه}}اجروا و جاه}}دوا في س}}

(218الله أولئك يرجون رحمت الله و الله غفور رحيم ) به دنبالۀ6 انفاق مال، از ب}}ذل م}}ال و ج}}ان و ف}}داكاري بحث می کند و می فرمای}}د: »جن}}گ ب}}ر ش}}ما واجب ش}}ده هرچند كه آن خالف ميل شما است. چ}}ه بس}}ا چيزه}}ایي خالف مي}}ل ش}}ما باش}}د ك}}ه ب}}ه نف}}ع ش}}ما تم}}ام ش}}ود و چيزهایي مطابق ميل شما باشد كه به ض}}رر ش}}ما تم}}ام شود. خداوند ب}}ه حقيقت ه}}ر چ}}يزي آگ}}اه اس}}ت و ش}}ما

نمی دانید.« در اين آيۀ6 شريفه خداوند عليرغم خ}}واهش انس}}ان ها، جن}}گ ب}}ا دش}}منان را از وظ}}ایف آن ه}}ا ش}}ناخته و آن را واجب كرده است. كلمۀ6 »قتال« مصدر ب}}اب مفاعل}}ه ب}}ه معناي جنگ دو نفر ياد و گروه با يكديگر است و منظ}}ور از قتال در اينجا جنگ بين دو طايفۀ6 كافر و مؤمن است كه خداوند براي دف}}اع از ايم}}ان و اس}}الم و حف}}ظ كي}}ان مؤمنين و مسلمين ، جنگ با كفار متجاوز را واجب ك}}رده است ، زيرا اگر مؤمنين در برابر تج}}اوز كف}}ار نايس}}تند و آن ها را آزاد بگذارند، آن ها دين و اهل ايم}}ان را ب}}ه كلي از بين می برند و مانع رشد اهل ايم}}ان و مكتب عق}}ل و دانش می شوند و اگر مكتب ايمان و تقوا كه منابع اوليۀ6 عقل و دانش است تعطيل گردد، بشريت از بين می رود و جه}}ان آف}}رينش ب}}ه فن}}ا و ع}}دم برميگ}}ردد و چن}}ان می شود كه گ}}ویي خداون}}د متع}}ال كس}}ي و ي}}ا چ}}يزي را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره319

خلق نكرده است. از اين رو، بر اهل ايمان و تقوا واجب می شود كه جلوی تجاوز كفار و منافقين را بگيرند و ب}}ا جه}}اد و دف}}اع ، موج}}وديت دين خ}}دا را ك}}ه موج}}وديت خودشان است حفظ كنند. بنابراين، جنگ با كفار و قتل و كشتار آنان، برخالف ميل انسان جهادگر اس}}ت ك}}ه در معرض كشته ش}}دن ق}}رار می گ}}یرد، وليكن يگان}}ه عام}}ل حفظ حيات و زندگي انسان ها در دنيا و آخرت است ك}}ه در برابر يك ضرر كوچك ، نفع بزرگي كه حي}}ات و اب}}ديت است حاصل می گردد. كسي نگويد كه خداوند خود كف}}ار را نابود كند، چرا اهل آسمان را مكلف به ن}}ابودي آن ه}}ا نكرده است. جواب اين است كه آن ها از حوادث طبيعي تنبي}}ه نمی ش}}وند. اگ}}ر هم ي}}ك نف}}ر از آن ه}}ا بمان}}د، ب}}از متج}}اوز اس}}ت ، وليكن اگ}}ر اه}}ل ايم}}ان جل}}وی آن ه}}ا بايستند، تنبيه می شوند ي}}ا توب}}ه می کنن}}د. ل}}ذا مص}}لحت

اين است كه به دست اهل ايمان تنبيه شوند.حرمت ماههاي حرام

بعد از آيۀ6 قتال، راجع ب}}ه ح}}رمت ماه ه}}ای217 در آیۀ6 ح}}رام و ت}}رك قت}}ال در اين ماه ه}}ا س}}خن می گوی}}د و می فرماید: »از تو دربارۀ6 جنگ در ماه های حرام س}}ئوال می کنند. در جواب آن ها بگو كه جنگ در اين ماه ه}}ا گن}}اه كب}يره اس}ت ، ب}اعث می ش}ود ك}ه م}ردم از راه خ}دا ب}از مانن}}د و ك}}افر ب}}ه راه خ}}دا و مس}}جدالحرام ش}}وند، ولي كس}}اني ك}}ه اه}}ل مس}}جدالحرام را از مس}}جد اخ}}راج می کنند، گناهشان از جنگ در م}}اه ح}}رام ب}}دتر و بزرگتر است . گناه فتنه انگيزي از جنگ بزرگتر اس}}ت ولي كف}}ار هميش}}ه ب}}ا ش}}ما می جنگن}}د و هيچ ق}}انوني را رع}}ايت نمی کنند. شايد اگر بتوانند، شما را از دينتان برگردانن}}د. هركس از شما ك}}ه از دين خ}}ود برگ}}ردد و در ح}}ال كف}}ر بميرد، از نتايج اعمال نيك خ}ود در دني}ا وآخ}رت مح}روم می شود و اهل جهنم اس}}ت ك}}ه در آن جاوي}}دان خواهن}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره320

بود. كساني كه ايمان به خدا آورده اند و هجرت به سوي خدا نم}}وده و در راه او جه}}اد می کنن}}د، آن ه}}ا ب}}ه رحمت خ}}دا اميدوارن}}د و خداون}}د آمرزن}}ده و مهرب}}ان اس}}ت.«

مطالب قابل توجه در اين آيۀ6 شريفه چند چيز است : مطلب اول : حرمت جنگ در ماه حرام و حكمت حرمت

ک}}ه خداون}}د ب}}راي كعب}}ه ح}}ريم زم}}اني وآن و اثب}}ات این مكاني قرار داده تا از اين راه مردم را به صلح و صفا و

تمدن انساني آشنا سازد. مطلب دوم : حرمت مسجدالحرام و ام}}نيت آن مرب}}وط ب}ه اه}}ل خان}}ه اس}ت و كعب}}ه منه}}اي اه}}ل آن، ح}}رمت و شرافت ندارد. كساني كه براي اهل خان}ه اح}}ترام قائ}ل

نيستند، از ثواب حج محروم هستند. مطلب س}}وم: فتنه انگ}}يزي و منح}}رف ك}}ردن م}}ردم از واليت اهل حرم گناهش از جنگ و كش}}تار در م}اه ح}رام

بزرگتر است . مطلب چه}}ارم: كف}}ار هميش}}ه معان}}د خ}}ط توحي}}د و حركت در مسير دين خدا هستند و اگ}}ر بتوانن}}د م}}ردم را از اين خط منصرف و منحرف كنند، با آن ها كاري ندارند

تا بتوانند آن ها را به بردگي بكشند. مطلب پنجم : هج}}}رت و جه}}}اد در راه خ}}}دا و فوائ}}}د

وجودي آن در اط}}راف مطلب اول می گ}}وییم ك}}ه خداون}}د متع}}ال براي نمايش دادن صلح و صفا و تم}}دن انس}}اني در روي كرۀ6 زمين، مركز امن و اماني به وجود آورده و به مردم مژده داده است كه می توانن}}د از ش}}ر ح}}وادث ط}}بيعي و انساني، به آن محل امن و امان پناهنده ش}}وند. ه}}ركس به قصد پناهندگي به خدا وارد حرم ش}}ود، حج بج}}ا آورد، از شر حوادث طبيعي مانند سيل و زلزل}}ه و گرس}}نگي و تشنگي در امن و امان است . براي حفظ ام}}نيت ح}}رم و برطرف شدن جنگ و نزاع و امنيت راه ب}}ه س}}وي ح}}رم ،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره321

جنگ و نزاع را در چهار ماه ذيقعده و ديحج}}ه و مح}}رم و رجب حرام كرده و اعالم فرموده كه جنگ و نزاع در این چهار ماه بين دو طرف متخاصم تعطي}}ل گ}}ردد ت}}ا ج}}ایي كه اگر كسي قاتل پدرش را در حرم بياب}}د و از او خ}}ون طلبكار باشد، حق تعقيب ندارد. ماه اول از اين سه م}}اه براي امنيت حركت به طرف مكه، ماه دوم ب}}راي ام}}نيت حجاج در مكه، ماه سوم براي امنيت حجاج در حركت ب}}ه سوي شهرها. اين سه ماه ، حرام زماني براي احترام به خانه خداست و از میقات ها به طرف خانه ، ح}}رم مك}}اني ب}ه حس}اب مي آي}د ك}ه در اين دو ح}رم زم}اني و مك}اني تأكيد شده است گناه و تجاوز در كار نباش}}د ك}}ه خداون}}د

كم ،می فرماید: يع}}ني در اين 61فال تظلم}}وا فيهن انفس}} ماه ها به خودت}}ان ظلم نكني}}د. در داي}}رۀ6 ح}}رم ك}}ه م}}ردم لباس احرام می پوشند، هر نوع حركتي كه منشأ ضرر به خود و ديگران است يا هر نوع تحميل بار خود و كار خود به ديگران، حرمت پيدا می کند. تم}}امي م}}ردم از اس}}ارت م}}ردم و ه}}واي نفس آزادن}}د و هيچ كس ح}}ق ن}}دارد ب}}ه

ک}}هكلفت و يا نوكر و كنيز خ}}ود دس}}توري بده}}د و ي}}ا این حيوان و يا انساني را و خود را اذيت نمايد و ح}}ق ن}}دارد گياه حرم را بكند و حيوان حرم را برماند. در ارتب}}اط ب}}ا همين حرمت زماني و مكاني آيۀ6 شريفه باال ن}ازل ش}ده

است . عرب ها كه می دیدند پيغمبر اسالم س}}نت های ج}}اهليت را می شکند گمان كردند كه حرمت ماه های ح}}رام را هم نقض می نماید و جنگ در اين ماه ها را تجويز می کند. از اين رو سئوال كردند كه جنگ در ماه حرام چطور است . خداوند در اين آي}ه فرم}ود ك}}ه جن}گ در م}اه ح}رام گن}اه

که آن ها ب}}ر مس}}لمين و پيغم}}بركبيره است و نظر به این اسالم ايراد گرفته بودن}}د ك}}ه چ}}را ح}}رمت م}}اه ح}}رام را

. 36. توبه، 6161

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره322

حفظ نكرده، زيرا در اواخر ماه جم}}ادي الث}}اني و اواي}}ل رجب جنگي بين بعض}}ي از مس}}لمانان و كف}}ار ق}}ريش اتفاق افتاد كه آن ها خيال كردند ح}}رمت ماه ه}}ای ح}}رام در اسالم رسميت ندارد. از اين رو سئوال كردند و زبان اعتراضش}}ان بلن}}د ش}}ده ب}}ود. خداون}}د متع}}ال ض}}من ب}}ه رس}}ميت ش}}ناختن ح}}رمت ماه ه}}ای ح}}رام ، در ج}}واب اعتراض آن ها گفت شما كه ب}}راي اح}}ترام ب}}ه حج ، جن}}گ در اين چهار ماه را تعطيل می کنید. پس چرا اه}}ل خان}}ه خ}}دا را از ح}}رم ب}}يرون می کنی}}د و نمی دانی}}د ك}}ه خان}}ه منه}}اي اه}}ل خان}}ه ارج و ارزش ن}}دارد و ض}}منا ي}}ادآوري

طوري ك}}ه خان}}ۀ6 ش}}ما انس}}ان ها ب}}ه اح}}تراممی کند همان اهل خانه ارزش پيدا می کن}}د، خان}}ۀ6 خ}}دا هم ب}}ه اح}}ترام اهل خانه ارزش يافته است. ش}}ما كف}}ار ق}}ريش ك}}ه ب}}ه احترام خانه جنگ را تعطيل می کنید، پس چرا اهل خان}}ه

تررا از خان}}ه ب}}يرون می کنی}}د ك}}ه گن}}اه آن خيلي بزرگ اس}}ت . پس در ض}}من همين آي}}ۀ6 ش}}ريفه خداون}}د اثب}}ات می کند كه خانۀ6 خدا مانن}}د س}}اير خانه ه}}ا اه}}ل و ص}}احب دارد. كساني اهل حرم هستند كه انسان ها را دعوت ب}}ه دين خ}}دا و توحي}}د كرده ان}}د. خداون}}د از هم}}ان ابت}}داي آفرينش كعبه، اسماعيل و هاجر و ابراهيم را به عن}}وان اهل خانه شناخت. همچنين در طول تاريخ، آباء و اج}}داد پيغمبر را تا زم}}ان ظه}}ور اس}}الم؛ و در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه رسما پيغم}}بر اس}}الم را اه}}ل خان}}ه ش}}ناخت و ب}}ر كف}}ار قريش ايراد گ}}رفت ك}}ه چ}}را اه}}ل خان}}ه را از خان}}ه خ}}دا ب}}يرون كرده ان}}د. اين اع}}تراض ب}}ر مس}}لمانان هم وارد است كه با تهدي}}د ب}}ه قتل ، ام}}ام حس}}ين )ع( را از ح}}رم خدا به طرف عراق و كربال اخراج كرده اند. بن}ابراين، ب}ه نص صريح قرآن، حضرت رسول اكرم و ائمۀ6 اطهار اهل خانۀ6 خدا هستند كه خانۀ6 خدا به وجود آن ها بستگي دارد و ارزش پي}}دا می کن}}د. خداون}}د در س}}ورۀ6 بل}}د می گوی}}د:

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره323

ج}}اوق}}تي ب}}ه ش}}هر مك}}ه قس}}م می خ}}ورم ك}}ه ت}}و در آن هستي ؛ يعني اگر تو نباشي ، كعبه ارزش قس}}م خ}}وردن ندارد. به همين مناس}}بت، والدت حض}}رت ام}}ير در كعب}}ه اتفاق افتاده تا بدين وسيله خداوند اهل بيت و ص}}احبان كعبه را به اهل عالم معرفي كند. پس كساني كه به حج خان}}ۀ6 خ}}دا اح}}ترام می گذارن}}د و اه}}ل ح}}رم را اخ}}راج می کنند، مانند كساني هستند كه سر و دست انساني را ببوسند و قلب او را از كار بيندازن}}د. ب}}ه همين دليل ، در اخبار و روايات، زيارت امام حسين )ع( در كربال به}}تر و باالتر از زيارت كعبه شناخته شده ، زيرا كس}}ي ك}}ه ام}}ام حسين را زيارت كند اهل خانه را زي}}ارت ك}}رده و كس}}ي كه كعبه را زيارت كن}}د خان}}ۀ6 بي ص}}احب را زي}}ارت ك}}رده

طوري ك}}}ه در زي}}ارت و دي}}د و ب}}از دي}}}داس}}ت. هم}}ان انسان ها، خانه ها به دليل اهل خانه مطلوب واقع ش}}ده، زيارت خانۀ6 خدا هم به دليل اهل خانۀ6 خدا مطلوب واقع می شود. مشاهده می کنیم كه خداوند در كتاب خود همه جا بيت را با اهل بيت معرفي ك}}رده و ب}}از در همين آي}}ۀ6 ش}}ريفه فتنه انگ}}يزي را ك}}ه معن}}اي گ}}ول زدن و گم}}راه كردن م}}ردم از ص}}راط مس}}تقيم دين و ه}}دايت ج}}اهليت است ، گناهي بس بزرگتر از گناه قت}}ل نفس و قت}}ال در ماه حرام دانسته . فتنه انگيزي به معن}}اي ط}}رح تبليغ}}اتي است كه به وسیلۀ6 آن انسان ها از دين خدا منحرف شده و به گمراهي می افتند و از فضاي روشن تعليمات قران به فضاي تاريك جهل و انح}}راف كش}}يده می ش}}وند و در جهل و تاريكي در استثمار طاغوتي}}ان ق}}رار می گیرن}}د و اين ضاللت و گمراهي و خ}}روج از داي}}رۀ6 نظ}}ام دي}}ني و واليت امام، مايۀ6 ب}روز اين هم}ه جن}گ و ن}زاع و قت}ل و كشتار می گردد. لذا خداوند می فرماید كه فتنه انگيزي از

جنگ و نزاع بدتر و بزرگتر است.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره324

مطلب چهارم در اين آيۀ6 شريفه اين حقيقت است كه خداوند مسلمانان را به آن توج}}ه می ده}}د و می فرمای}}د: كفار در صورتي دست از آزار و جنگ با شما مس}}لمانان برمي دارن}}د ك}}ه ش}}ما دين خ}}ود را ره}}ا نم}}وده ب}}ه كف}}ر برگرديد و در مرام كفر زي}}ر س}}لطۀ6 آن ه}}ا ق}}رار گيري}}د. اگ}}ر ش}}ما تص}}ميم داري}}د مس}}لمان باش}}يد و در زن}}دگي اسالمي عدل و داد و مساوات به وجود آوري}}د، آن ه}}ا ب}}ا شما در جنگ و ن}زاع خواهن}د ب}ود و دس}ت بردار از ش}ما نخواهند شد، زيرا حقيقتا حق و باطل و در نه}}ايت اه}}ل حق و باطل امكان سازگاري و ص}}لح وآش}}تي ب}}ا يك}}ديگر نخواهند داشت . اين هم}}ان داس}}تان ش}}أن ن}}زول س}}ورۀ6 كافرين است كه كفار ق}}ريش ب}}ه رس}}ول خ}}دا پيش}}نهاد كردند كه براي رفع اختالف و ظه}}ور ص}}لح ، رس}ول خ}}دا بت ها را به رسميت بشناسد و آن ها را بپرس}تد ت}ا آن ه}}ا ن}}يز خ}}داي اس}}الم را ب}}ه رس}}ميت بشناس}}ند و خ}}داي پيغمبران هم مانند بتي در ميان بت ها باش}د. خداون}د ب}ا نزول س}ورۀ6 ك}}افرون ب}ه پيغم}بر آم}وخت ك}}ه در ج}}واب آن ها بگويد كه من هرگز خ}}دايان ش}}ما را نمی پرس}}تم و شما هم خداي مرا نخواهيد پرستيد. دين شما براي خود

شما و دين من براي من باشد. برهان عدم توافق بين حق و باطل اين اس}}ت ك}}ه راه حق مثبت بوده و راه باطل منفي است. راه حق ح}}ركت به س}}وي وج}ود هس}}تی ها ب}وده و راه باط}}ل ح}}ركت ب}}ه سوي عدم و نیستی ها است و هرگز نيستي قابل قب}}ول نيست ، مانند قبول كردن بیابان های خشك و سوزان ب}}ه عن}}وان چش}}مۀ6 آب و ب}}اغ و بوس}}تان و ي}}ا قب}}ول ك}}ردن درخت ه}}ای ش}}وره گز و علف ه}}ای س}}مي تلخ و ش}}ور ب}ه عنوان باغ های پردرخت و پر از ميوه ه}}اي ن}}افع . ب}}ديهي است كه عقال و دانشمندان هرگز خط}}وط مثبت را ره}}ا ننم}}وده ، ب}}ه س}}وي منفي}}ات نخواهن}}د رفت ، زي}}را ع}}دم،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره325

پيروان خود را به دي}}ار ع}}دم و ن}}ابودي می کش}}د و از آن طرف اهل باطل به دليل جهل و ناداني ب}}ه ط}}رف اه}}ل حق نخواهند رفت و دين حق را قبول نخواهند كرد، مگر

ک}}}ه خ}}}ود را ب}}}ه دي}}}ار جهنم و هالكت بكش}}}انند و دراین واديهاي جهنم محبوس شوند ك}}ه در اين ص}}ورت امك}}ان برگشت ب}}راي آن ه}}ا ف}}راهم نخواه}}د ب}}ود. مثال كف}}ار در دعوت های خود از اهل ايمان خواهش می کنند ك}}ه ش}}ما

ک}}ه پيش}}وايانبت ها را به ج}اي خ}دا قب}}ول كني}د و ي}ا این جاهل و ظالم را به جاي پيشوايان ع}}الم و ع}}ادل قب}}ول

که خ}}واهش می کنن}}د ك}}ه دروغ را ب}}ه ج}}ايكنيد، مثل این راست باور كنيد. چگونه می شود دروغ را به جاي راست قب}}ول ك}}رد؟ اگ}}ر هم ع}}ده اي گ}}ول خوردن}}د و ب}}ه دنب}}ال دروغ ه}}ا رفتن}}د، پس از كش}}ف واقعيت خج}}الت زده و ب}}ا دست خالي برمی گردند. بنابراين ، اهل باط}}ل می توانن}}د به اهل حق مراجعه نموده و ح}}ق را قب}}ول كنن}}د، وليكن اهل حق نمی توانند باطل را به جاي حق قبول كنن}}د. ب}}ا اين حساب امكان توافق مابين اهل حق و باطل نيست . اهل باطل اهل حق را فق}}ط ب}}ه منظ}}ور بهره كش}}ي ب}}ه

كشانند و بعد از آن ك}}ه آن ه}}ا راسوي دين باطل خود ميجا نابودشان می کنند. به ديار خأل و عدم كشانيدند، در آن

بحث پنجم در اين آيات موضوع جهاد و هج}}رت اس}}ت. جهاد و هجرت دو عن}}وان اس}}ت ك}}ه غالب}}ا ب}}ا يك}}ديگر در آيات قرآن مطرح می شود. هرجا هجرت باشد جه}}اد هم هست و هرجا جهاد هست هجرت هم خواهد بود. هجرت به معناي اين است كه انسان از موجودی ها و ثروت های حاضر براي جلب و جذب نعمت های عاليتر و بهتر بگذرد، مانن}}د تج}}ار ك}}ه س}}رمايۀ6 موج}}ود و نق}}د خ}}ود را ب}}راي خريداري متاعي كه آن را از پول نقد بهتر می دانند ره}}ا می کنن}}د و نقدين}}ۀ6 خ}}ود را می دهن}}د ت}}ا جنس}}ي را ك}}ه مرغوبتر است به دس}}ت آورن}}د. مه}}اجرين در س}}فرهاي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره326

تكاملي و حركت به سوي بهتر و بهترها مانند مسافرين هستند كه بیابان ها را رها می کنند تا به روستاها برس}}ند و روستاها را رها می کنند تا به شهرها برسند و شهر را به سوي شهرهاي بهتر و بزرگتر. بديهي اس}}ت يكچ}}نين هجرتي جهاد هم الزم دارد، زيرا با كار و كوشش حركت ميسر می شود كه انسان ب}}ه دنب}}ال نعمت ه}}ای ع}}اليتر و باقیتر برود و به سوي علم های نافع تر و به}}تر و اعم}}ال ص}}الحتر و شايس}}ته تر ح}}ركت كن}}د. از خ}}ود و خل}}ق خ}}دا ص}}رف نظ}}ر كن}}د و ب}}راي جلب رض}}اي خ}}دا و خ}}الق موج}}ودات از ماس}}واي خ}}دا كن}}اره بگ}}يرد. تم}}امي اين حركات تكاملي جهاد و كوش}}ش الزم دارد ت}}ا خ}ود را ب}ه

تر برساند. با اين حساب جهاد و هج}}رت هم}}همقام عالي جا توأم با يكديگر است. انس}}ان را مجاه}}د می گوین}}د ب}}ه

که با كار و كوشش و تحمل رنج و مشقت، خ}}وددليل این را به علم بيشتر و باالتر و ي}}ا ب}}ه مق}}ام و ث}}روت بيش}}تر می رساند و باز او را به اين دلي}}ل مه}}اجر می گوین}}د ك}}ه مانن}}}د مس}}}افر از آن چ}}}ه دارد ص}}}رف نظر می کن}}}د و موجودی ها را براي رس}}يدن ب}}ه رض}}اي خ}}دا و فراگ}}يري نعمتي بهتر و ع}}اليتر ره}}ا می کن}}د. مجاه}}د و مه}}اجر در صورتي به اين وص}}ف خوان}}ده می ش}}وند ك}}ه در جه}}اد و هجرت هدفشان رضاي خ}دا باش}د و حرك}}ات خ}ود را ب}ر

طبق رضاي خدا تنظيم كنند. شراب و قمار

راجع به شرب خمر س}}خن مي گوي}}د.219و باز در آيۀ6 می فرماید: از تو دربارۀ6 شراب و قم}}ار مي پرس}}ند. بگ}}و شرب خمر و قماربازي ، گن}}اه كب}}يره اس}}ت. گرچ}}ه نف}}ع مادي مختصري براي شما دارد وليكن عواقب گناهش از من}}}}افع م}}}}ادی اش خيلي بيش}}}}تر و بزرگ ت}}}}ر اس}}}}ت. شراب س}}ازان فك}}ر می کنن}}د ك}}ه ب}}ا تح}}ريم ش}}رب خم}}ر كارخانۀ6 شرابسازي آن ها تعطيل شده ضرر می کنند و يا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره327

كنند كسي آن ها را خريداري نمي كن}}د.باغداران خيال می خبر ندارند كه شرب خم}}ر، عق}}ل م}}ردم و در نتيج}}ه دين آن ها را فاسد و ب}}ا فس}}اد عق}}ل دين، س}}المتي م}}ردم و امنيت جامعه در معرض خطر ق}}رار می گ}}یرد و خس}}ارت ناامني و مرض چندين برابر ضرر شخصي و اجتماعي به وج}}ود مي آورد. ض}}رر م}}الي قاب}}ل ج}}بران اس}}ت وليكن ضرر ديني قابل جبران نيست. و باز از تو دربارۀ6 انف}}اق می پرسند: بگو بهترين انفاق ، گذش}ت از گن}}اه و ت}وهين جاهالن به شما است. خداوند اين طور آيات خود را براي ش}}ما روش}}ن می کن}}د ش}}ايد در كش}}ف حكمت احك}}ام و كيفيت نتایج ابتدایي و نهایي اعمال فكر كنيد. و ب}}از در

می فرماید: از تو دربارۀ6 حقوق و اموال يتيمان220آيۀ6 سئوال می کنند. بگو اصالح اموال و اخالق آن ها به}}ترين عمل است و اگر اموال آن ها را ضمن حساب و كتاب ب}}ا اموال خود مخلوط نمودي}}د، عيب ن}}دارد، ب}}رادران دي}}ني ش}}ما می باش}}ند. خداون}}د مص}}لح، مص}}لح و مفس}}د را می شناس}}د. اگ}}ر بخواه}}د، مي توان}}د ش}}ما را در مض}}يقۀ6

قانوني به زحمت اندازد، خدا عزيز و حكيم است. در اين آيۀ6 شريفه سه فتوا و سه اس}}تفتاء ذك}}ر ش}}ده

است. سئوال اول : در حكمت حرمت شراب و شراب خواري

سئوال دوم : كيفيت انفاق سئوال سوم : يتيم داري

در جواب سئوال اول گرچه شراب و قمار ظاهرا بري ش}}ما از نظ}}ر م}}الي س}}ود مختص}}ري دارد، ولي از جهت عقل و فكر، ش}}ما را زاي}}ل می کن}}د و شخص}}يت ش}}ما را می کش}}د. بغض و عن}}اد بين ش}}ما ايج}}اد می کن}د. چن}}دين هزار برابر نفعي ك}}ه ب}}ه ش}}ما می رس}}اند ض}}رر می زن}}د. مزاج ش}}ما را ب}}ه م}}رض می کش}}اند. شخص}}يت و آب}}روي اجتماعي شما را مي برد، ث}}روت ش}}ما را ه}}در می کن}}د و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره328

ش}}ما را ب}}ه خ}}دا و خل}}ق خ}}دا ب}}دبين می کن}}د. ش}}ما را عقده اي ب}}ار مي آورد و ه}}زاران عارض}}ۀ6 ديگ}}ر ك}}ه آن را نمي دانيد. شراب و قمار منشأ اين هم}}ه جن}}گ و ن}}زاع و قتل و كشتار می شود. ضرر روحي و دي}}ني ش}}ما هم در

خواري خيلي زياد است. وقتي عقل شما زاي}}لاثر شراب شود، نمي توانيد رابطه با خدا و حقوق رابطه پيدا كني}د، در نتيجه اين دو حق ب}}زرگ را ض}}ايع می گذاری}د. دش}}من درج}}ه ي}}ك ش}}ما در اين ص}}ورت، جامع}}ه و خ}}داي جامع}}ه اس}}ت . بع}}د چط}}ور می توانی}}د ب}}ا اين دو ق}}درت ب}}زرگ مقابله كنيد، در نتيجه گرفت}}ار ع}}ذاب جهنم می ش}}وید. و در جمالت بعد از ش}رب خم}ر، پاس}خ س}ائل را راج}ع ب}ه انفاق مي دهد. سائل سئوال می کند که چ}}ه چ}}يز انف}}اق كند، جواب می ده}}د ك}}ه به}}ترين انف}}اق، عف}}و از ج}}رم و

گناه است . يكي از برنامه ه}}اي تربي}}تي خداون}}د متع}}ال ك}}ه پاي}}ه و مايۀ6 تم}}دن بش}}ر اس}}ت، پي}}دايش مه}}ر و محبت آن}}ان ب}}ا يك}}ديگر اس}}ت و اين مه}}ر و محبت، ب}}دون خ}}دمت قاب}}ل ظهور نيست. انسان ها در ارتباط با يکديگر از سه حالت بيرون نيستند: خائن به يكديگر يا بي تفاوت و يا خادم به

يكديگر. خيانت و بي تفاوتي هر دو ج}رم اس}ت. انس}}ان ها ح}ق انسانيت نسبت به يكديگر دارند. حق نوعي و ابتدایي هر انساني بر ديگران ، احترام به مقام انسانيت ب}}ا ه}}ركس روب}}رو می ش}}ود. اوال چه}}ره اش ب}}از باش}}د و ب}}ه ط}}رف مقابل سالم بدهد. اگر بي اعتنا بگذرد، جرم است و بدتر از آن خيانت. پس خواهي نخوهي از طريق بي تفاوتي و

ه}}ا ح}}قي}}ا خي}}انت ح}}ق ديگ}}ران را ض}}ايع ك}}رده ايم و آن مطالبۀ6 آن حق را دارند. تقريبا همه كس نسبت به هم}}ه كس ، ابت}}دا بي اعتن}}ا و بي تف}}اوت ب}}وده ك}}ه بايس}}تي از يكديگر بگذرند. باالتر از اين ، اگر جرمي م}}رتكب ش}}ده و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره329

مظلوم تقاضاي عفو و گذش}}ت دارد، عف}}و كن}}د و همين عفو و گذشت ، بين مردم محبت ايجاد می کن}}د و خ}}دمات دیگر اين محبت را شدت می دهد و اس}}تحكام مي بخش}}د. پس اولين خدمت ، گذشت انسان ها از حقوق ضايع شدۀ6

يكديگر است . و در آيۀ6 بعد راجع به ازدواج مس}}لمان ب}}ا مش}}رك بحث می کند. مي فرمايد: با زن}}ان مش}}ركه ازدواج نكني}}د و ب}}ه م}}ردان مش}}رک زن ندهي}}د مگ}}ر بع}}د از آنك}}ه مس}}لماني اختيار كنند. بدانيد كه ب}}ردۀ6 م}}ؤمن به}}تر از آزاد مش}}رك است گر چه زيبایي و يا ث}}روت او جلب نظ}}ر كن}}د، زي}}را مشرك ، مسلمان را به شرك می کشاند و ع}}اقبت ش}}رك هم جهنم است. فقط خدا و دين خداست كه شما را ب}}ه زندگي بهش}}تي می کش}}اند. ش}}رك، ب}}يراهه روي اس}}ت و بيراهه، انسان را به هالكت مي رساند. خداوند آيات خود را كه راهی روشن به سوي بهش}}ت ب}}راي ش}}ما روش}}ن مي كن}}د مس}}لم اس}}ت ك}}ه انس}}ان ها ب}}راي يك}}ديگر راه و

طور که راه خلقت يكديگرند، راه ح}}ركتبيراهه اند. همان ب}}ه س}}وي ت}}ربيت اخالقي يك}}ديگر هم هس}}تند. در اين رابطه بعضی ها راه مستقيم به سوي بهش}}تند و بعض}}ي بيراهه روي به سوي جهنم . هم}}ه ج}}ا در ق}}رآن امام ه}}ای معصوم راه به سوي خدا هستند. كلمات صراط مستقيم در قرآن همه جا به موال )ع( تأوي}}ل ش}}ده اس}}ت. پس در صورتي كه انبيا و اولياء راه به سوي بهشتند، مش}}ركين وكفار در بيراه}ه ح}ركت مي كنن}د و ب}يراهه روي ب}ه ج}ز هالكت و فالكت نتيجه اي ندارد. اين همه جن}}گ و قت}}ل و كش}}تار و ظلم و ع}}اقبت اين جن}}گ هس}}ته اي ك}}ه هم}}ان آتش جهنم اس}}ت ، نتيج}}ۀ6 انح}}راف بش}}ريت از اس}}الم و عدالت است. ل}}ذا خداون}}د در اين حكمت، ازدواج م}}ؤمن را با كافر توضيح می دهد كه شوهر ي}}ا زن ك}}افر همس}}ر خود را به جهنم می کشاند، زيرا خ}}واهي نخ}}واهي زن و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره330

شوهر تحت تأثير اخالق يك}}ديگر ق}}رار می گیرن}}د. زن ب}}ه راه شوهر و يا ش}}وهر ب}}ه راه زن می رود. عام}}ل ب}}زرگ

که از بهترين انسان ها، یعنیجهنمي شدن ابولهب با این جناب عبداالمطلب، به دنيا آمده بود همين بود كه زن او ام جميل}}ه از ب}}ني اميه ، خ}}واهر ابوس}}فيان ، ب}}ود ك}}ه او را عليه پيغمبر تبليغ مي كرد. پس تساوي ديني و ف}}رهنگي حتم}}ا بين زن و ش}}وهر الزم اس}}ت ك}}ه خداون}}د دس}}تور می دهد با زن مشركه ازدواج نكنيد و به مرد مش}}رك زن ندهيد. و در آخر آيه می فرماید كه خدا و اس}}الم ش}}ما را

كشانند و كفار و فرهنگ آن ها شمابه زندگي بهشتي مي را ب}}}ه جهنم می برن}}}د، زي}}}را حقيقت}}}ا بهش}}}ت و جهنم محصول دو فرهنگ كفر و ايمان است و سازندۀ6 اين دو فرهنگ ، فقط انس}}ان اس}}ت ك}}ه ب}}ا تعليم و تبلي}}غ خ}}ود،

انسان را به بهشت و يا جهنم مي كشاند.احكام زنان

راجع به عادت ماهيانۀ6 زن}}ان س}}خن223 و 222در آيۀ6 مي گوي}}د. مي فرماي}}د: »درب}}ارۀ6 ع}}ادت زن}}ان س}}ئوال می کنن}}د، بگ}}و ع}}ادت ماي}}ۀ6 اذيت و ض}}رر اس}}ت . در اي}}ام ع}}ادت از ارتب}}اط ب}}ا همس}}ر فاص}}له بگيري}}د و ت}}ا پ}}اك نشده اند با آن ها نزديكي نكنيد. وق}}تي ك}}ه پ}}اك ش}}دند و غسل كردند، رابطه پيدا كنيد و بداني}}د ك}}ه خ}}دا پاك}}ان و توبه کنن}}}دگان را دوس}}}ت دارد. زن}}}ان كش}}}ت گاه ش}}}ما هستند، هر وقت دوست داريد به كش}}ت گاه خ}}ود نزدي}}ك شويد و محصولي از فرزندان خود به آخرت تقديم كنيد. از نافرم}}اني خ}}دا بپرهيزي}}د و بداني}}د ك}}ه ب}}ه مالق}}ات او خواهي}}د رفت . اه}}ل ايم}}ان را ب}}ه اين مالق}}ات بش}}ارت

دهيد.«در اين آيات چند مطلب قابل توجه است.

اول : حرمت نزديكي زن و شوهر در ايام عادت .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره331

دوم : چگونه فرزندان، تقديمي زن و ش}}وهر ب}}ه ع}}المآخرت هستند؟

بديهي است كه ايام عادت، ايام اليروبي خون و مزاج زن از مواد زائد غيرالزم براي رشد جنين است . خداون}}د ب}}ر اس}}اس حكمت عالي}}ۀ6 خ}}ود، انس}}ان را از طيب}}ات مي آفريند، از مواد طيب و طاهر تا خلقت وجود انس}}ان بر اساس فطرت اسالمي او باش}}د، چنانک}}ه می فرماي}}د:

فأقم وجهك للدين حنيفا فط}}رت الله التي فط}}ر الناس پس اگ}}ر در62عليها ال تبديل لخلق الله ذلك الدين القيم.

خوراك و غذاي خود بي احتياطي كن}}د، از غ}}ذاهاي ح}}رام كه خبائث است استفاده كند، از گوشت س}}گ و خ}}وك و امث}}ال آن، خداون}}د خ}}ون او را در اي}}ام ع}}ادت تص}}فيه می نماید، مبادا در ايام كودكي كودك متمايل ب}}ه خب}}ائث و محرمات شود. به اين مناسبت ، هرچ}}ه خ}}ون پ}}اك تر و تميزتر باشد فرزند پاكتر متولد می شود ت}}ا اگ}}ر در اي}}ام زندگي متمايل به محرمات شده و خودش مقصر جرم و جنايت و مستحق جهنم گردد، نگويد خ}}دا م}}را از ناپ}}اكي آفريد و در نتيجه ناپاك شدم . به تناس}}ب همين الي}}روبي

ماهانه، زنان در خلقت خود لطيف تر از مرداناند. مس}}ئلۀ6 ديگ}}ر تق}}ديم فرزن}}دان اس}}ت ك}}ه خداون}}د

اين طور نم}}ايش مي ده}}دو قدموا النفسكم.مي فرمايد: كه فرزن}دان تق}ديمي آخ}رت هس}}تند. ب}راي توض}يح اين قسمت از آيۀ6 شريفه الزم است كيفيت پيدايش زن}}دگي آخرت كه يا بهشت است و يا جهنم ب}}دانيم. حقيقت اين است که بشريت در مسير زندگي مانند شجره است ك}}ه می روید و می روید ت}}ا اين آخ}}رين ثم}}رۀ6 خ}}ود را تحوي}}ل ده}}د و آن آخ}}رين ثم}}ره از مس}}ير علم و عم}}ل نيك}}ان ، زندگي بهشت و از مسير علم و عم}ل ب}دكاران، زن}دگي جهنم اس}}ت . در نتيج}}ه بش}}ريت ب}}ه دو ش}}جرۀ6 خبيث}}ه و

. 30. روم، 6262

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره332

ش}}جرۀ6 طيب}}ه تقس}}يم می ش}}ود. ب}}دكاران و ك}}افران و ظالم}}ان ت}}اريخ ، ش}}جرۀ6 خبیث}}ه هس}}تند ك}}ه در مس}}ير

ک}}هجهنم سازي فعاليت می کنن}}د، زي}}را آن ه}}ا از نظ}}ر این ايمان به خدا و آخرت ندارند، وادار و مجبورند كه زندگي خود را از طريق ظلم و زور و اس}}تثمار بش}}ریت ش}}روع كنند. ل}}ذا وادار ب}}ه ظلم و س}}تم می ش}}وند و اين ظلم و س}}تم ب}}دون اس}}لحه و آدم كش}}ي ممكن نيس}}ت . ل}}ذا مس}}ابقۀ6 تس}}ليحاتي ب}}ه وج}}ود مي آي}}د و آن ه}}ا مجب}}ور می ش}}وند ب}}راي پيش}}رفت مقاص}}د ش}}وم خ}}ود اس}}لحه بس}}ازند. در اين مس}}ابقۀ6 تس}}ليحاتي گرفت}}ار آتش ه}}ای هسته اي می شوند ك}}ه خداون}}د آن را آتش ك}}بري نامي}}ده است. و ام}}ا ثم}}رات ش}}جرۀ6 طيب}}ه، آم}}ادگي كام}}ل اه}}ل ايمان و تق}}وي ب}}راي ظه}}ور حك}}ومت ع}}دل ام}}ام زم}}ان صلوات الله عليه است، زيرا پيش از ظه}}ور آن حض}}رت، تمامي انسان های تاريخ از بد و خوب به حكومت رس}}يده و تجرب}}ه ش}}ده اند ك}}ه اف}}راد ص}}الح و مص}}لح از آن ه}}ا از اقامۀ6 حكومت عدل جهاني قاصر بوده و اف}}راد فاس}}د و مفس}}د آن ه}}ا جاه}}ل و مقص}}ر ب}}وده ك}}ه ج}}ز فس}}اد و مفس}}ده كاري ، از آن ه}}ا قاب}}ل ظه}}ور نب}}وده اس}}ت . پس آخرين ثمره از اين دو شجره ، يكي آتش های هس}}ته اي و جن}}گ جه}}اني هس}}ته اي ، و ثم}}رۀ6 ش}}جرۀ6 طيب}}ه آم}}ادگي كامل براي ظه}}ور حض}}رت ولي عص}}ر )ع( اس}}ت ك}}ه آن بزرگوار فاتح زندگي بهشتي بعد از فتح كرۀ6 زمين است

يمأل االرض قسطا و عدال کم}}ا ملئت ظلم}}اكه فرمودند: و معلوم است كه نسل متصل ب}ه اين دو ثم}رۀ636و جورا

عظيم، نسل آدم ه}}ای موج}}ود در ك}}رۀ6 زمين هس}}تند ك}}هكم« خداوند با جملۀ6 » ك}اروان زن}دگي راو قدموا النفس}

با نسل توليدي خود پيش ببريد تا به اين دو ثمرۀ6 ب}}زرگ برس}}انيد. حقيقت اين اس}}ت ك}}ه اين دو ش}}جرۀ6 طيب}}ه و

. پیامبر اکرم )ص(6363

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره333

خبيثه با توليد فرزندان رشد مادي و معن}}وي دارد، رش}}د مادي به معن}}اي ك}}ثرت فرزن}}دان و توس}}عۀ6 كش}}اورزي و دام}}داري و ص}}نايع و تج}}ارت، چنانك}}ه مش}}اهده مي كني}}د چگونه نسل حاضر نسبت به پيش از خود توس}}عه يافت}}ه،

ک}}ه ب}}ه آتش ه}}ایصنايع جنگي خود را توس}}عه داده ت}}ا این هس}}}ته اي رس}}}انيده ، ماش}}}ين آالت خ}}}ود را ب}}}ه پاي}}}ۀ6 س}}فینه های فض}}ایي، همچ}}نين تم}}دن خ}}ود را ب}}ه پاي}}ۀ6 حاكميت بر صنايع ، طب خود را نزديك به احياي مردگان، وليكن مصداق علم و معنويت خود را به طور قهق}}رایي

ک}}ه در پ}}رورش وو معك}}وس طي می کن}}د. ب}}ه ج}}اي این خ}}دمت ب}}ه بش}}ريت باش}}د، عم}}ر خ}}ود را در خي}}انت ب}}ه

بشريت مي گذراند. و ام}}ا رش}}د ش}}جرۀ6 طيب}}ه در مس}}ير رش}}د ص}}نايع كشاورزي و دامداري و ص}}نايع و خ}}دمت ب}}ه انس}}ان ها و اطاعت خ}}دا می گ}}ذرد و در تغي}}ير ي}}ا رش}}د حكومت ه}}اي قاصر و مقصر تا عاقبت خود را در دايرۀ6 حاكميت خدا و انسان كامل قرار میدهد و زن}}دگي بهش}}تي و آخ}}رتي را به روي مردم باز میكند. شجرۀ6 خبيثه كه در مس}}ير كف}}ر و گناه فعاليت می کند، ع}}اقبت س}}ركوب ش}}ده و ش}}جرۀ6 طيبه سير خ}}ود را ت}}ا اب}}د ادام}}ه مي ده}}د. پس فرزن}}دان تق}}ديمي ش}}ما ف}}اتح زن}}دگي آخ}}رت هس}}تند ك}}ه خ}}دا مي فرماي}}د ازدواج كني}}د و ب}}ا تولي}}د فرزن}}دان ، ك}}اروان بشريت را جلو ببريد تا خود را به دروازۀ6 تم}}دن بهش}}تي

برسانيد. راج}ع ب}ه قس}}م ها و تعه}}داتي225 و 224و در دو آيۀ6

ك}}ه بين انس}}ان و خداون}}د متع}}ال واق}}ع می ش}}ود بحث مي كن}}د. می فرمای}}د: ن}}ام مق}}دس را مع}}رض قس}}م های شبانه روزي خود قرار ندهيد كه براي اثبات نكوك}}اری و

که خود را صالح و مص}}لح مع}}رفيتقواي خود و براي این كني}}د، اين هم}}ه قس}}م هاي غالظ و ش}}داد ي}}اد كني}}د ت}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره334

اطمينان مردم را به خود جلب كنيد. بگویيد به خدا قسم من ب}}اتقوايم خيلي آق}}ايم و چ}}نين و چن}}ان ، آدم خ}}وبي هستم ، زيرا اثب}}ات تق}}وي و نكوك}}اري احتي}}اج ب}}ه قس}}م ندارد، ني}}ك و ب}}د مانن}}د س}}تاره ها و ش}}ب تاري}}ك نم}}ايش دارند. پس توهين به نام مقدس خداوند متعال است ك}}ه دائم او را در معرض قسم های راست و دروغ خود ق}}رار دهي}}د. اين قس}}م های لغ}}و و بي فاي}}ده گرچ}}ه اگ}}ر گن}}اه نباش}}د، ب}}ه ش}}دت مك}}روه اس}}ت و م}}ورد مواخ}}ذه واق}}ع

ک}}ه چ}}نين قس}}مهایي ب}}ر زب}}اننمی شود، ولكن به}}تر این شما جاري نشود، زيرا نام خدا را در نظر شما و در نظر مردم سبك می کند و اگ}}ر خ}}داي ن}}اکرده قس}}م ب}}ه دروغ باشد توهين به نام مقدس بوده و گناه كبيره است. خدا را ش}}اهد ب}}ر چ}}يزي ق}}رار می دهی ك}}ه نيس}}ت و خ}}دا را مانند خودت گناه كار به حساب مي آوري ، پس گناه كبيره م}}رتكب می ش}}وی. خداون}}د ب}}ه لط}}ف و ك}}رمش ت}}و را مواخذه نمی کند، وليكن اگر خدا را شاهد قرار دادي ك}}ه

اقسم بالله العليفالن عمل را انجام دهي ، مثال گفتي العظيم ال صومن يوم الجمعه او الحجن في ه}}ذه الس}}نه برتو واجب می شود كه انجام دهي يا اگر انجام ندادي ،

کفاره اش را بدهي . راجع به ايالء س}}خن می گوی}}د. ايالء227 و 226در آيۀ6

يعني سخن گفتن بر ترك رابطه با همسر. شوهر به نام خدا قسم مي خورد كه با همسرش هم خوابي نكند، مث}}ل

ک}}ه ب}}ا همين قس}}م او را طالق داده اس}}ت. خداون}}داین مي فرمايد: »كساني ك}}ه چ}نين قس}}مي خوردن}د، ب}ا اين قسم زن از او جدا نمی شود، فقط ب}}راي رع}}ايت قس}}م چهار ماه ح}}ق دارد رابط}}ه ب}}ا همس}}ر پي}}دا نكن}}د. بع}}د از چهار ماه يا رسما او را طالق دهد و يا آش}}تي كن}}د. اگ}}ر

طالق داد، خداوند خسارت هر دو را جبران می کند.«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره335

راج}}ع ب}}ه طالق و ش}}رايط آن س}}خن228و در آي}}ۀ6 مي گويد. مي فرمايد: »زنان مطلقه وظيفه دارند بع}}د از طالق سه طهر )يعني سه مرتبه بعد از عادت پاك شدن ( عده نگهدارند. اگر ايمان ب}}ه خ}}دا و آخ}}رت دارن}}د، حم}}ل خود را پنهان نكنن}}د. در اين م}}دت اگ}}ر ش}}وهر ماي}}ل ب}}ه اصالح و آشتي باشد، از ديگران سزاوارتر اس}}ت . هم}}ان قدر كه شوهران بر زنان خ}}ود ح}}ق دارن}}د، زن}}ان هم ب}}ر ش}}وهران خ}}ود ح}}ق دارن}}د، فق}}ط م}}ديريت زن}}دگي ب}}ا شوهران است نه امتي}}از در حق}}وق ، خ}}دا غ}}الب و حكيم

است .« می فرماید: »طالق ت}}ا دو مرتب}}ه درس}}ت229و در آيۀ6

اس}}ت. بع}}د از دو مرتب}}ه ي}}ا طالق ب}}ائن انج}}ام ده}}د ك}}ه متاركۀ6 كامل اس}ت . بع}د از طالق دوم ي}ا ح}ق زن را ب}ه كيفيت احسان ، نه فقط ب}}ا اداء مه}}ر ب}}پردازد و ب}}ا جلب رضايت، او را آزاد كند يا با او زن}}دگي كن}}د. ش}}وهر ح}}ق ن}}دارد در براب}}ر طالق و آزادي زن چ}}يزي از او بگ}}يرد و

که ادامۀ6 زندگي برايش}}ان مش}}كلطالقش بدهد، مگر این باشد كه يعني زن مقص}ر باش}د ك}ه هم مي خواه}د مه}ر بگيرد و هم زندگي نکند كه در اين ص}}ورت زن ش}}وهر را ب}}ه خس}}ارت مي ان}}دازد ك}}ه پ}}ول بگ}}يرد، زن زن}}دگي هم نباشد، پس بايستي خسارت مرد را جبران كن}}د. خداون}}د

»اال ان يخاف}}ا اال يقيم}}ا ح}}دودفرمای}}د: در اين رابطه می يع}}}ني ظلم و فش}}}ار از ط}}}رف زن اس}}}ت ك}}}هالل}}}ه«،

مي خواهد مهر هم بگ}}يرد زن زن}}دگي هم نباش}}د. در اين »فان خفتم اال يقيم}}ا ح}}دود الل}}ه فالرابطه می فرماید:

، يع}}ني اگ}}ر مي ترس}}ند ك}}هبه« جناح عليهما فيما افتدت نمي توانند زندگي را طب}}ق حكم خ}}دا ادم}}ه دهن}}د، يع}}ني تقصير از جانب زن است ، مانعي ن}}دارد ك}}ه پ}ولي از زن بگيرد و او را آزاد كن}}د ك}}ه چ}}نين طالقي را طالق خلعي مي نامند، كه اگر زن بع}}د از اين پ}}ولي را ك}}ه در مقاب}}ل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره336

طالق گرفته بود مطالبه كرد، شوهر هم حق دارد زن را به زندگي بياورد و بگويد تو اگر پولت را مي خواهي، من هم ت}}و را مي خ}}واهم . خداون}}د در آخ}}ر آي}}ه مي فرماي}}د: حدود خدا اين است. كسي كه از حدود خ}}دا تج}}اوز كن}}د،

ظالم خواهد بود. می فرمای}}}د: »اگ}}}ر بع}}}د از طالق دوم230و در آي}}}ۀ6

طالق سوم انج}}ام گ}}رفت، زن مطلق}}ه ب}ر ش}}وهر خ}}ود ح}}رام می ش}}ود و بع}}د، ازدواج آن ه}}ا ج}}ايز نيس}}ت ، مگ}}ر

که آن زن با ديگري ازدواج كن}}د و بع}}د از او هم طالقاین بگيرد كه بعد با شوهر اولي می تواند ازدواج كند. این ه}}ا حدود الهي است ك}}ه خداون}}د ب}}راي دانش}}مندان تعري}}ف

می کند.« می فرماید: »وقتي كه عدۀ6 زنان مطلقه231و در آيۀ6

رفتاري ب}}ه ط}}وربه آخر رسيد، شما شوهران يا با خوش}} متع}}ارف آن ه}}ا را نگهداري}}د و ي}}ا ض}}من احس}}ان و جلب رضايت ، آن ها را آزاد نمایيد. هدف شما از آشتي، خدمت به آن ها باشد نه خيانت. مب}}ادا قص}}د تع}}دي و تج}}اوز ب}}ه حقوق آن ها داشته باشيد. اگر قص}}د اذيت و آزار داش}}ته باشيد، به خود ستم كرده ايد نه به آن ها. نعمت ه}}ای خ}}دا و علمي كه از كتاب خدا ب}}ه ش}}ما می رس}}د و ب}}ا آن خ}}دا شما را موعظ}}ه می کن}}د، ب}}ه ي}}اد داش}}ته باش}}يد. از خ}}دا

بپرهيزيد كه خدا به هر چيزي دانا است.« مي فرمايد: »وقتي ع}}دۀ6 طالق زن}}ان232و باز در آيۀ6

به س}}ر رس}}يد و از قي}}د ش}}ما آزاد ش}}دند و خواس}}تند ب}}ا ديگ}}ري ب}}ه ط}}ور متع}}ارف و جلب رض}}ايت ازدواج كنن}}د، مانعي سر راه آن ها نتراشيد. اين مس}}ائل موعظه ه}}ایي است كه خدا با آن ها كساني را كه ايم}}ان ب}}ه خ}}دا دارن}د موعظه می کند. رعايت اين قوانين بيشتر مايۀ6 طه}}ارت و پ}}اكي اجتم}}اعي ش}}ما می ش}}ود. خ}}دا می دان}}د و ش}}ما

نمی دانید.«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره337

وظيف}}ۀ6 وال}}دين را در ارتب}}اط ب}}ا ك}}ودك233در آي}}ۀ6 شيرخوار معين می کند. می فرماید: »زن ها وظيفه دارند دو س}}ال كام}}ل ن}}وزاد خ}}ود را ش}}ير دهن}}د. پ}}دران هم وظيفه دارند مخارج ك}}ودك و م}}ادر را از غ}}ذا و لب}}اس و مس}}كن ب}}ه ط}}ور متع}}ارف بپردازن}}د. هيچ كس بيش}}تر و باالتر از استعداد خود مكلف به تكليفي نمی ش}}ود. نباي}}د والدين به جرم اوالدداري متضرر شوند كه چ}}ون بچه دار شده اند، يك تنه ب}}ار بچه داري را ب}}ه دوش بكش}}ند. وارث پدر بايد وظيفۀ6 پدر را نسبت به كودك انجام ده}}د. اگ}}ر پدر و مادر با مشورت يكديگر خواستند كودك را از ش}}ير باز دارند، مانعي ندارد و اگ}}ر هم ب}}ا مش}}ورت خواس}}تند كودك را به دايه بسپارند، مانعي ندارد كه حق دايه را ب}}ه ط}}ور متع}}ارف بپردازن}}د. هم}}ه بداني}}د ك}}ه خداون}}د ب}}ه

اعمالتان بصير و آگاه است.« در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه خداون}}د ح}}ق و پرس}}تاري م}}ادر را نسبت به كودك تعريف می کند. اگ}}ر زن و ش}}وهر ب}}ا هم همك}اري دارن}د ت}ا زن}دگي خ}ود را ب}ه ثم}ر برس}انند، در محصول زندگي از مال و اوالد مش}}تركند. زن}}دگي مانن}}د شجره است و پدر و مادر باغب}}ان اين ب}}اغ ك}}ه محص}ول ، بين هر دو نفر مشترک است و اگر از يكديگر جدا ش}}ده ، هر كدام نسبت به فرزن}}د وظيف}}ۀ6 مخصوص}}ي دارن}}د ك}}ه خ}}}دا در اين آي}}}ۀ6 ش}}}ريفه معين می کن}}}د. می فرمای}}}د: حضانت كودك تا زماني كه از كودكي نجات پيدا كند، ب}}ه عه}}دۀ6 م}}ادر اس}}ت ، خ}}واه در خان}}ۀ6 پ}}در ك}}ودك باش}}د ي}}ا نباشد. همچنين شير طف}}ل ت}}ا دو س}}ال ب}}ه عه}}دۀ6 م}}ادر است . تا زماني كه مادر حاضر است كودك را شير بده}}د و او را حضانت نمايد، پدر حق ن}دارد ك}ودك را بگ}يرد ب}ه ديگري بسپارد، بلكه بايد مخارج م}}ادر و ك}}ودك را بده}}د. در صورتي پدر می تواند كودك را از مادر بگيرد كه م}}ادر از حضانت خودداري كند ي}}ا مخ}}ارج غيرمتع}}ارف تحمي}}ل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره338

پدر نمايد. اگر مخ}}ارج متع}}ارف اس}}ت، ح}}ق م}ادر مق}دم است و اگر براي ك}}ودك داي}}ه بگيرن}}د، باي}}د ب}}ه مش}}ورت يكديگر باشد. از خ}}دا بپرهیزی}}د و بدانی}}د ک}}ه خداون}}د ب}}ه

اعمال شما بصیر و بینا است. مانعی برای شما نیست که زنان را در عدۀ6 طالق باین

و با عدۀ6 وفات خواستگاری کنید و یا تصمیم به خواستگاری داشته باشید. خدا می داند که خواهی

نخواهی از آن ها خواستگاری خواهید کرد، ولیکن حق کهندارید که با آن ها قول و قرار سری بگذارید مگر این با آن ها گفتار نیک داشته باشید، و اقدام به ازدواج

که مدت عده سرآید، و بدانید که خدانکنید مگر بعد از آن از افکار و نیات شما باخبر است و از مخالفت او

بترسید و بدانید که خدا آمرزنده و حکیم است. برای شما مانعی ندارد که زنان خود را پیش از

تصرف و تعیین مهر طالق بدهید. هنگام طالق چه غنی باشید و چه فقیر، به اندازۀ6 ممکن زن مطلقه را

بهرهمند کنید که این بهره رسانی برای پرهیزکارانواجب و الزم است.

و اگر زنان خود را پیش از نزدیکی، بعد از تعیین مهر که خود آن هاطالق دادید، نصف مهریه را بدهید، مگر این

و یا سرپرست آن ها بگذرد و بدانید که گذشت از نصف مهر به تقوی نزدیک تر است. هرگز بین خود فضیلت را

فراموش نکنید که خداوند به اعمال شما بصیر و بینااست.

مواظب نمازها و مخصوصا نماز وسطی باشید وبرای خدا و در حال توجه برای او قیام کنید.

اگر هنگام نماز از دشمن و یا درندگان ترس و وحشت طور در حال حرکت، سواره و یاداشته باشید، همین

پیاده نماز بخوانید و بعد از پیدایش امنیت، نماز راچنانکه به شما آموخته اند بخوانید.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره339

کسانی از شما که می میرند و مالی برای زنان خود که به احترام شوهر یکوصیت می کنند مشروط به این

سال در خانه بنشینند، مانعی ندارد. اگر زنان وصیت شوهر را رعایت نکردند و به خانۀ6 شوهر رفتند، مانعی

ندارد، که خدا دانا و حکیم است. زنان مطلقه الزم است که از مال شوهر بهرهمند شوند و این بهره رسانی بر اهل تقوی واجب و الزم

است. طور بیان می کند، شایدخداوند آیات خود را بر شما اینکه شما عقل و دانش پیدا کنید.

( چند243 تا 226مطالب جالب توجه در این آیات )چیز است:

اول: احکام ایالءدوم: حکم طالق رجعی

سوم: طالق فقط تا دو مرتبه تجویز می شود و درطالق سوم آشتی با زن حرمت پیدا می کند.

چهارم: طالق خلعیپنجم: داستان محلل

ششم: روابط زن و شوهر بایستی اسالمی و انسانیباشند.

هفتم: زنان پس از تمام شدن عده آزادند جای دیگریازدواج کنند.

هشتم: وظایف مادران و دوران شیرنهم: نفقات مادر در برابر شیر و حضانت

دهم: تصمیم پدر و مادر برای کودک بایستی بهمشورت و رضایت مادر باشد.

یازدهم: عدۀ6 وفات در مرگ شوهردوازدهم: خواستگاری زنان در ایام عده

سیزدهم: طالق پیش از تصرف و تعیین مهر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره340

چهاردهم: وصیت شوهر پس از مرگ به خانهنشینیزن

و اما در توضیح مطلب اول یعنی ایالء که از رسوم وآداب زمان جاهلیت بوده است خداوند می فرماید:

اگر قسم خوردید که با زن خود رابطه برقرار نسازید، اعتبار قسم شما فقط مدت چهار ماه است. بعد از

چهار ماه باید تکلیف زن را روشن کنید؛ یا با او آشتیکه او را طالق بدهید.کنید و یا این

ایالء به معنای این است که مردی به زن خود می گوید که به خدا قسم که هرگز با تو تماس نخواهم گرفت. در

این صورت پس از مدت چهار ماه وظیفه دارد که یا با که حقوق او را بپردازد و او رازن خود آشتی کند یا این

طالق دهد. اگر به یکی از این دو کار حاضر نشود، حاکم شرع شوهر را مجبور به یکی از این دو کار می کند. اگر تصمیم گرفت که او را طالق بدهد، در این آیه و آیۀ6 عدۀ6

که بعد ازوفات، چهار ماه قرار داده است. برای این چهار ماه، صبر زن در جدایی از شوهر تمام می شود و

به رنج و مشقت می افتد. مطلب دوم مربوط به مراحل جدایی زن و شوهر از یکدیگر است. خداوند متعال ازدواج زن و مرد را خیلی

آسان قرار داده ولی طالق و جدایی آن ها را مشکل گرفته است، تا ازدواج زیاد گردد و طالق خیلی کم واقع

که اصال طالق واقع نشود. مشاهده می کنیمشود و یا این که در آیات قرآن همه جا در مورد اختالف زن و شوهر،

خداوند راه های صلح و آشتی و رفع اختالف پیشنهاد جا که ممکن است طرفینمی کند و سعی دارد که تا آن

عیب اخالقی خود را برطرف نموده و به زندگی ادامه دهند. طالق در موردی تجویز می شود که یگانه راه عالج

زندگی باشد. لذا اجازۀ6 طالق و متارکۀ6 کامل بعد از گذشت مراحل مختلفی تا هفت مرحله درمورد نشوز

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره341

زن یا مرد تجویز شده است. نشوز زن آن حالتی را می گویند که زن نسبت به شوهر خود سرسنگین شود، عالقه به ادامۀ6 زندگی را با این شوهر رها نموده و به

زندگی دیگری عالقه پیدا کند، از روابط زناشویی خودداری نموده به شوهر بیاعتنا شود آنچنان که شوهر احساس کند که زن مایل به ادامۀ6 زندگی نیست. نشوز

مرد هم به همین صورت و به همین کیفیت که حاضر به ادامۀ6 زندگی با این زن نیست و نسبت به زن خود

بیعالقه و بیاعتنا شده است. در این صورت کسانی که ناظر زندگی این زن و شوهر هستند، سعی می کنند که

آن ها را به صلح و صالح درآورند و آن ها را با یکدیگرآشتی دهند.

عیب هایی که مایۀ6 اختالف زن و شوهر شود مختلفاست:

اول، عیب نازایی زن و یا شوهر. اگر زن عقیم و نازا باشد، شوهر حق ندارد به دلیل نازایی او را طالق بدهد،

ولی حق دارد با زن دیگر ازدواج کند تا از او صاحب اوالد شود. اگر شوهر عقیم باشد، زن یا صبر کند و به

که از شوهر یا دادگاه اجازۀ6زندگی ادامه دهد و یا این طالق بگیرد. اگر عیب زن یا مرد مربوط به اقتصاد و

امور مالی زن و شوهر است که زن مال شوهر را هدر که شوهر حقوق زن را ضایع می گذاردمی دهد و یا این

که با ولخرجی و هرزه خرجی حقوق زن و بچه را ضایع گذاشته، مال و روزی آن ها را در امور شخصی مصرف

نموده و مخارج آن ها را نمی دهد و یا آیندۀ6 آن ها را تأمین نمی کند، در این صورت امور مالی زن و یا شوهر مختل می ماند. باز هم شوهر به دلیل یک چنین عیبی در زن حق ندارد که او را طالق بدهد، بلکه وظیفه دارد که

کهبا موعظه و راهنمایی، فکر زن را اصالح کند و یا این برای ضبط اموال خود، با زن دیگر ازدواج کند و یا اگر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره342

چنین عیبی در مرد است و زن نمی تواند تحمل کند و مخارج زندگی خود و بچه هایش را تهیه نماید، حق دارد

از دست شوهر به دادگاه شکایت کند و دادگاه شوهر را کهملزم به رعایت حقوق مالی زن و بچه نموده و یا این

طالق زن را از شوهر بگیرد. مورد دیگر اختالف و نزاع زن و شوهر مربوط به این

است که زن و شوهر حافظ آبرو و حیثیت یکدیگر نیستند. زن کارهایی خالف شأن شوهر انجام می دهد

چنانکه به جاهایی می رود و با خانواده هایی تماس می گیرد که مناسب آبروی شوهر نیست و یا اعمالی

انجام می دهد که مناسب شأن شوهر نمی باشد. چنان است که شوهر نمی تواند با او به مهمانی برود و یا

که اسرار خانواده و عیب ومهمان به خانه بیاورد، از این نقصی که از شوهر می داند به دیگران بازگو می کند.

پس چنین زنی حافظ آبروی شوهر نیست و شوهر احساس می کند در این جا همسری ندارد که حافظ آبرو

و حیثیت شوهر باشد. و گاهی بر عکس، زن احساس می کند که شوهری مطابق شأن و آبرو ندارد و شوهری

است که با اعمال خالف انسانیت آبروی زن و خانواده را هدر می دهد که در این جا نیز زن و شوهر وظیفه

جا که ممکن است از متارکه بپرهیزند ودارند که تا آن زندگی خود را حفظ کنند و در صورتی که ادامۀ6 زندگی

مشکل است، شوهر می تواند ضمن ازدواج با زن دیگری کسری زندگی خود را جبران نموده و از اقدام به طالق

خودداری کند. زن هم می تواند در صورت عدم امکان ادامۀ6 زندگی تقاضای طالق کند و با مردی که حافظ

آبرو و حیثیت او است ازدواج نماید. موردی دیگری که منشأ اختالف بین زن و شوهر

می شود جایی است که از روابط با یکدیگر خودداری می کنند. گاهی مرد از ارتباط با زن امتناع دارد و زن را

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره343

جا نیز تا جاییدر مضیقه می گذارد و گاهی زن. در این که ممکن است یکدیگر را موعظه نموده اصالح نمایند و از متارکه خودداری کنند. اگر اصالح ممکن نباشد، مرد

می تواند محرومیت خود را با ازدواج مجدد جبران نموده و زن تقاضای طالق کند. برهان ازدواج های متعدد همین

جا کهاست که از طالق و متارکه خودداری شود و تا آن ممکن است به زندگی ادامه بدهند. در صورتی که با

هیچ یک از اقدامات زندگی قابل عالج نیست موجبات طالق و متارکه فراهم می شود که آن هم تا متارکۀ6

کامل در هفت مرحله انجام می گیرد که سه مرحلۀ6 آن به وسیلۀ6 شوهر، بدون آگاهی دیگران انجام می گیرد و چهار مرحلۀ6 دیگر با مداخلۀ6 دادگاه و حاکم شرع است. خداوند متعال سر راه طالق مشکالتی قرار داده که بر اساس این مشکالت شاید قطع یک عضو بدن از جدایی

تر باشد، زیرا زنان سرمایه ای را که بازن و شوهر آسان ازدواج از دست داده و به جای آن زندگی تشکیل

داده اند، این سرمایه هرگز با طالق قابل جبران نیست، بلکه طالق منشأ خسارت غیرقابل جبران است که آن، رها کردن زندگی بدون عوض است. به همین مناسبت،

خداوند متعال ازدواج را همچون برداشتن پر کاهی آسان کرده و طالق را همچون کندن کوهی مشکل

نموده است. می توان گفت که وقوع طالق صد درصد مطابق حکم خدا و جلب رضایت او مشکل است و

رعایت حقوق زن و مرد بر یکدیگر آنچنان مشکل است که بنا به فرمودۀ6 موال هر کدام از زن و مرد در وصف

آن حقوق خیلی توانا بوده و در انصاف و رعایت آن حقوق خیلی ناتوان می باشند. خواهی نخواهی حس

خودخواهی و خودمحوری انسان و مخصوصا شوهر در ارتباط با زن ایجاب می کند که بر کفۀ6 حقوق خود

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره344

بیافزاید و زن و بچه را در محرومیت قرار داده وباالخره صدای اعتراض آن ها را بلند کند.

مراحل هفت گانۀ6 طالق

در اولین روزهای احساس نشوز زن و سرسنگینی او نسبت به زندگی، شوهر موظف می شود که با موعظه

و نصیحت و تذکر، فواید و نتایج زندگی زن را در زندگی بازگو کند و او را به ادامۀ6 زندگی عالقهمند کند. البته

این مواعظ و نصایح بایستی مخفیانه باشد. فرزندان و یا غیر را در آن ها مداخله ندهند. اگر شوهر با بداخالقی

و یا تضییع حقوق زن, باعث نشوز او شده باشد, که زن را موعظه نماید، از سوء خلقبایستی پیش از این

خود معذرت خواهی کند. مدتی در این موعظه و که از تأثیرنصیحت باشد و آن را ادامه بدهد تا این

که مأیوس شد، نوبتنصیحت ها مأیوس گردد. پس از این مرحلۀ6 دوم فرا می رسد که دستور دارد در خوابگاه از

زن خود کنارهگیری نماید. البته این کنارهگیری در خوابگاه هم مانند مرحلۀ6 اول الزم است که مخفیانه باشد که خداوند دستور می دهد که در خوابگاه از زن خود کناره بگیرید و با او قهر کنید، و با توجه به آیۀ6 دیگر در سورۀ6 نور که الزم است اطاق خواب زن و

شوهر از دیگران جدا باشد، این حقیقت معلوم می شود که اختالفات زن و شوهر با یکدیگر بایستی از دیگران

جا که ممکن است اختالفات بهمخفی باشد و تا آنوسیلۀ6 خود آن ها برطرف گردد و دیگران مداخله نکنند.

و اما مرحلۀ6 سوم تنبیهات است. اگر از دو مرحلۀ6 اول )موعظه ها و کنارهگیری ها( شوهر نتوانست

استفاده کند و زن را به زندگی برگرداند، چنانکه دید زن می خواهد زندگی را متالشی کند، بچه ها را بیسرپرست

مادر رها کند، در این موقع خداوند اجازۀ6 تنبیهاتو بی

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره345

بدنی به شوهر می دهد. حق دارد زن را بزند و او را با زدن و ترساندن متقاعد کند و به زندگی برگرداند. البته ضربات بایستی سبک و کوتاه باشد، کبودی و یا جراحت

به وجود نیاورد. در این مراحل بایستی شوهر به زن خود بفهماند که نباید زندگی خود را رها کند و شوهر هرگز راضی به متارکۀ6 زندگی نیست. مراحل سه گانۀ6

باال هر کدام الزم است که مدتی طول بکشد و در جریان باشد، الاقل هرکدام به مدت یک ماه و بیشتر، تا

در این مدت شعور و ادراکات زن بیدار شده، قدر زندگی را بداند و به زندگی خود برگردد و الزم است که

شوهر خود مرتکب اعمالی نشده باشد که زن را اذیت کند و او را از زندگی برماند، زیرا خداوند متعال در

زندگی به شوهر والیت و سرپرستی داده و در قانون اسالم همه جا والیت و سرپرستی مشروط به عدالت و

تقوا شده است. اما مرحلۀ6 چهارم در مقدمۀ6 طالق و متارکه این است که خداوند برای اصالح فکر زن و شوهر و برگشت آن ها

به زندگی، دستور تشکیل محکمۀ6 فامیلی و خانوادگی می دهد و می فرماید: اگر چنان شد که اختالف بین زن

و شوهر شدت پیدا کرد و زندگی آن ها توأم با رنج و مشقت شد، در این صورت داورانی از بستگان و

دوستان زن و داورانی از بستگان و دوستان شوهر، محکمۀ6 خانوادگی تشکیل داده کنار یکدیگر بنشینند و به

اختالف زن و شوهر رسیدگی کنند. هر کدام از آن ها عیب اخالقی دارد که متجاوز به حق دیگری شناخته

می شود. عیب او را اصالح نموده و به حقوق خود واقف و متوقف سازند، کار آن ها و فکر را اصالح نمایند.

ان یریدا اصالحاخداوند در این آیۀ6 شریفه می فرماید: ق الله بینهما یعنی اگر زن و شوهر خواهان64،یوف

. 35. نساء، 6464

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره346

اصالح زندگی باشند، خداوند آن ها را توفیق می دهد و با یکدیگر مهربان می سازد. باید دانست که منظور از

اصالح در این آیۀ6 شریفه، آشنایی هر یک از زن و شوهر به وظایف خود است که آن محکمۀ6 فامیلی در اخالق و

اعمال هر یک از طرفین نظر کند و ببیند که نقص عملی و اخالقی هر یک از آن ها چه بوده که منشأ

اختالف و نزاع خانوادگی شده است. در این صورت صاحب یکچنین اعمال و اخالقی را به وظایف زندگی

آشنا کنند و زندگی نامنظم آن ها را به نظام آورند. مرحلۀ6 پنجم طالق خلعی و یا رجعی، یعنی طالقی که زن و شوهر پیش از تمام شدن عده می توانند به یکدیگر مراجعه کنند. در طالق رجعی شوهر از دست زن به تنگ

آمده است و ادامۀ6 زندگی را با او مشکل می داند و او را طالق می دهد که این طالق، طالق اول و مرحلۀ6 پنجم

کهمتارکۀ6 زن و شوهر به حساب می آید و نظر به این خداوند متعال نخواسته است که زندگی این زن و

شوهر به آخر برسد و متارکۀ6 کامل واقع گردد، به زن و شوهر اجازۀ6 مراجعه به یکدیگر بدون عقد جدید و ادامۀ6 زندگی داده است. اگر این طالق به معنای متارکۀ6 کامل

باشد، حق رجوع آن ها به یکدیگر و ادامۀ6 زندگی سلب می گردد. خداوند در این رابطه می فرماید: طالق تا دو

مرتبه جایز است که در این دو مرتبه زن و شوهر بایستی تصمیم قطعی بگیرند که یا به خوبی و متعارف

که ضمن رعایتطبق موازین شرعی زندگی کنند و یا اینحقوق و احسان، از یکدیگر جدا شوند.

دو طالقی که ضمن آن اجازۀ6 رجوع به زن و شوهر داده شده، دو طالق کامال جدا از یکدیگر است که بین آن

دو طالق، زن و شوهر با یکدیگر آشتی نموده و تصمیم که ادامۀ6 زندگیدارند که با هم زندگی کنند. پس از آن

برای آن ها مشکل می شود و توافق اخالقی ندارند، بر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره347

طبق شرایط طالق، اقدام به طالق می کنند که گاهی شوهر از زندگی با زن ناراحت است و نمی تواند با او

جا حقوق کامل زن را به او می پردازدزندگی کند. در این و از آنچه در زندگی به او بخشیده است مانند طالجات و زیورآالت و لباس ها و چیزهای دیگر، صرف نظر می کند و بیشتر از این، عالوه بر مهریه، ضمن احسان و جلب رضایت، او را آزاد می نماید که یکچنین طالقی را اگر

اول یا دوم باشد، رجعی می نامند که شوهر در دو طالق اول حق رجوع دارد. اگر کراهت از جانب زن باشد که

نمی تواند با شوهر زندگی کند، ضمن بخشیدن مهریه و یا چیزهای دیگر، از شوهر طالق می گیرد که بعد از طالق تا زمانی که در عده است حق دارد به آنچه به

شوهر بخشیده رجوع نموده که او از پس بگیرد. در این صورت رجوع شوهر هم به زن در دو طالق اول و دوم

جایز است اما اگر اقدام به طالق سوم کردند، حق رجوع از هر دو نفر سلب می گردد و زن و شوهر بر

که زن با مرد دیگری ازدواجیکدیگر حالل نیستند، مگر این کند و از او هم طالق بگیرد که در این صورت راه آشتی با شوهر اول باز می شود. پس این طالق سوم از روزی

که زن و شوهر با یکدیگر اختالف پیدا کرده اند، مرحلۀ6 هفتم به حساب می آید که گفتیم از ساعت ظهور

اختالف تا جدایی کامل، هفت مرحله است. در بحث هفتم پس از وقوع متارکۀ6 کامل بین زن و

پرستی و ناموسی بحثشوهر، راجع به تعصبات زن می کند و می فرماید: پس از وقوع طالق و متارکۀ6

کامل، بعد از تمام شدن عده، مانع زنان نشوید اگر بخواهند با شوهر دیگر ازدواج کنند، در صورتی که این

ازدواج متعارف بوده و براساس مقررات شرعی وقانونی باشد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره348

این آیۀ6 شریفه برای رفع تعصبات جاهالنه است که در کهقدیم االیام بین زن و شوهرها دایر بوده. نظر به این

روابط نامشروع زن لطمۀ6 بزرگی به وابستگان او داشته و آبروی شوهر قبلی و فرزندان و فامیل

طرفین را از بین می برد، تمامی خویشاوندان زن چه از راه سبب و چه از راه نسب، حق نظارت بر اعمال و

اخالق زن دارند که او را در کنترل خود قرار دهند. از این رو، در این آیۀ6 شریفه، فامیل و اقوام زن را از

زیادهروی در این مسایل باز می دارد که تعصبات شما درمورد جلوگیری از عمل نامشروع درست است نه

عمل مشروع. پس اگر زن مطلقه بعد از عده به دنبال شوهر بود و کسی او را خواستگاری کرد، شما مانع

ازدواج نشوید و او را آزاد بگذارید. مطلب هشتم مربوط به مادری زنان و حقوق مادری آن ها است که خداوند ابتدا از مدت شیر کودکان سخن می گوید و دنبالۀ6 آن، دربارۀ6 تصمیمات پدر و مادر راجع

به کودک دستور می دهد. در این میان، برای حضانت مادر و نگهداری او از کودک و حق مخصوصی که در این

میان بر پدر پیدا می کند بحث می کند و می فرماید: مادران وظیفه دارند کودک خود را تا دو سال کامل از

شیر خود تغذیه کنند. پدران هم وظیفه دارند در این سال مخارج غذا و لباس و مسکن مادر و کودک را بپردازند. مادران به جرم داشتن کودک جایز نیست متضرر شوند و بار دو مسئولیت تهیۀ6 مخارج خود و

کودک و حضانت کودک را عهدهدار شوند، زیرا مادران در صورت قبول حضانت کودک و ادارۀ6 او، از کار خود

باز می مانند. پس کسی نمی تواند به مادر بگوید که چون بچه آورده ای بایستی به تنهایی بار او را به دوش

بکشی. گویندۀ6 این سخن پدر باشد یا سایر وارث ها بلکه پدر و یا وارث دیگر وظیفه دارند که مادر را کفالت کنند

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره349

تا بتواند کودک خود را به ثمر برساند. و همینطور پدربه دلیل داشتن فرزند جایز نیست متضرر شود.

و باز در این آیۀ6 شریفه می فرماید: پدر و مادر با مشورت و رضایت یکدیگر حق تصمیمگیری مشترک دربارۀ6 کودک دارند. خداوند در کفالت و ادارۀ6 امور

کودک، رأی مادر را دخیل می داند و از تصمیمگیری یک جانبۀ6 پدر جلوگیری می نماید. هر نوع اقدامی که دربارۀ6 کودک دارند بایستی به رضایت و مشورت طرفین باشد.

هر نوع کار و خدمتی که از مادر دربارۀ6 کودک ساخته دار انجام آن است، به عهدۀ6 مادراست و مادر عهده

واگذار می شود و پدر حق ندارد مانع خدمات مادر برای کودک باشد بلکه موظف است امکانات خدماتی مادر را

آماده و فراهم کند. در صورتی پدر می تواند خدمات مادر را به غیر مادر واگذار کند و برای طفل دایه بگیرد

که مادر از انجام وظایف خودداری کند و یا بیشتر از متعارف بار سنگینی به دوش پدر بگذارد. نفقات مادر در برابر شیر و حضانت طفل خیلی متعارف بوده و بر پایۀ6 امکانات پدر است. در این آیۀ6 شریفه خداوند فقط

از خرج خوراک و پوشاک نام می برد، از مخارج مسکن و سایر مخارج دیگر مطابق شئون مادر اسمی نمی برد.

جا بایستی مخارجی متعارفظاهرا مخارج مادر در این برای گذراندن شبانه روزی باشد که آن هم خرج خوراک

و پوشاک برای مادر و کودک است. با این حساب اگر مادر دارای مسکن است، بایستی از مسکن خود برای

نگهداری طفل استفاده کند و پدر را ملزم به تهیۀ6 مسکن ننماید، مگر در صورتی که مادر هم فاقد مسکن

باشد که در این صورت پدر ملزم به تهیۀ6 مسکن برای که توانایی تهیۀ6 مسکن نداشتهمادر خواهد بود، مگر این

باشد که از بیت المال بایستی به او کمک شود تا کودک خود را به ثمر برساند. منظور از حق حضانت مادر این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره350

است که در صورت آمادگی مادر برای پرورش کودک، دیگران حق مداخله ندارند و جایز نیست که پدر کودک را

از مادر بگیرد و به دیگری بسپارد که فکر کند شاید مخارج کمتری داشته باشد، زیرا هیچ کس به جای مادر

نمی تواند دلسوز و خدمتگذار به کودک باشد، تا جایی که اگر هم مادر مخارج بیشتر برای ادارۀ6 فرزند مطالبه می کند، باز هم حق مادر مقدم است. خداوند متعال گرچه والیت و مدیریت کودک را به پدر واگذار کرده

است ولیکن مادر را هم در تمام تصمیمگیری ها شریک پدر قرار داده که اگر آمادگی دارد، کودک خود را پرورش دهد. حق او بر دیگران مقدم است و پدر

نمی تواند او را از خدمات مادری محروم گرداند. گرچه در احکام فقهی مقرر شده که حضانت پسر تا دو

سالگی و دختر تا هفت سالگی است، ولیکن رعایت آسایش بیشتر کودک و حق مادری مادر بایستی منظور گردد. شاید بسیاری از مادران راضی نباشند که دیگری

کودک آن ها را بپروراند تا روزی که او را به ثمر برساند. جا رعایت این دو حق، آسایش کودک و آرامشدر این

که تحمیالتی به وجودمادر، بایستی منظور گردد مگر اینآید که آیۀ6 شریفه نفی ضرر و حرج می کند.

قسمت دیگر مطالب این آیات، مربوط به عدۀ6 وفات زن در مرگ شوهر است که خداوند می فرماید: کسانی

که از دنیا می روند و همسران آن ها باقی می مانند، بایستی چهار ماه و ده روز پس از وفات عده نگهدارند

که این چهار ماه و ده روز مربوط به احترام شوهر و که شاید برایبرطرف شدن احتمال حمل است. دیگر این

بستگان شوهر مایۀ6 رنج و عذاب باشد که در یک زمان دو نفر از ردۀ6 بستگان و دوستان آن ها خارج شوند، یکی

از دنیا برود و دیگری با اقوام دیگر وابسته شود. این عده مخصوص هر زنی است که شوهر او از دنیا رفته

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره351

باشد خواه در سن عادت باشد و یا سنین پیری و یائسگی. و اگر شوهر برای مدت یکسال مخارج زن را

که در خانۀ6 شوهر بماند و ازدواجتأمین کند، به شرط این ننماید، با قبول وصیت مستحق نفات شوهر می شود و تا یکسال بایستی در خانه بماند. اگر پس از چهار ماه و

ده روز از خانۀ6 شوهر خارج شود و یا با کسی ازدواج نماید، مستحقق وصیت شوهر نیست، ولیکن عدۀ6 چهار ماه و ده روز مشروط به نفقات شوهر نمی باشد، بلکه

در هر صورت موظف است که چهار ماه و ده روز را عده نگهدارد خواه شوهر نفقات بدهد یا ندهد و بعد از

چهار ماه و ده روز می تواند با کسی ازدواج کند. مسألۀ6 یازدهم در این آیات مربوط به خواستگاری زن در ایام عده است که زن اگر در عدۀ6 طالق رجعی باشد، خواستگاری او چه با صراحت و چه با کنایه جایز نیست

و اگر کسی چنین زنی را عقد و تصرف نماید، بر او حرام ابدی می شود که بعد از عده نمی تواند با او

ازدواج کند، ولیکن در عدۀ6 وفات و یا در عدۀ6 طالق با که شوهر حق رجوع ندارد، دیگران می توانند در ایاماین

عده، زن را خواستگاری کنند خواه این خواستگاری به صراحت یا با اشاره و کنایه باشد که بعد از تمام شدن

عده با او ازدواج کند. مسألۀ6 دیگر در این آیات، طالق زن پیش از تصرف و

تعیین مهر است یا طالق پیش از تصرف و بعد از تعیین مهر، که در صورت اول زن حقی بر شوهر ندارد و

شوهر می تواند او را طالق بدهد، ولیکن وظیفۀ6 اخالقی دارد که مبلغی به او کمک کند، ولیکن بعد از تعیین مهر

و پیش از تصرف وظیفه دارد که نصف مهریه را بپردازد که زن و یا صاحب اختیار او از گرفتن نصف مهرمگر این

امتناع کند. این پرداخت نصف مهر و یا احسان شوهر پیش از تعیین مهر، برای جبران شکستی است که برای

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره352

زن در این ازدواج پیدا شده، زیرا زنان پیش از رفتن به خانۀ6 شوهر و یا قبول نام شوهر حیثیتشان محفوظ

است و بعد از قبول شوهر، کمتر مورد رغبت خواستگاران دیگر واقع می شوند و تا اندازه ای شکست

می خورند، ولیکن برای مرد بعد از قبول زن و رهاکردن او شکستی پیدا نمی شود.

ضمن آیات مربوط به طالق، به239 و 238در دو آیۀ6 نمازها سفارش می کند و می گوید: نمازهای

شبانهروزی را حفظ کنید مخصوصا نماز میانه را که این نماز میانه در بسیاری از اخبار به نماز ظهر تفسیر شده

است و در این احادیث، نماز عشا را اول، نماز صبح را دوم و نماز ظهر را سوم و نماز عصر و مغرب را چهارم

و پنجم شناخته است، ولیکن با حفظ تأویل اقامۀ6 نمازها که به مقام والیت امام ها تفسیر شده است، منظور از اقامۀ6 پنج وقت نماز اقامۀ6 والیت پنج تن

اصحاب کساء است که رسول خدا آن ها را در کسوت خالفت الهی ضمن آیۀ6 تطهیر به جامعۀ6 بشریت معرفی فرمودند و در کتاب روضه االمثال از علی بن ابیطالب )ع(، اقامۀ6 نماز به اقامۀ6 والیت تفسیر شده است. بر

اساس این تأویل که اقامۀ6 صاله اقامۀ6 والیت است، منظور از پنج وقت نماز حفظ والیت پنج تن آل کساء است که اگر والیت آن ها حفظ نشود، صورت نماز و روزه و سایر عبادت ها هم به جز صورت های بیجان

چیزی نیست. به همین مناسبت، کسانی که در دین خود وسیلۀ6 آن هاحافظ اسرار مقام والیت نیستند و به

تقرب به خدا نجستهاند در دین خدا بهره ای ندارند و از مکتب دین خدا به جز الفبا چیزی نیاموخته اند، زیرا دین

اسالم منهای والیت ائمه مساوی با کفر است.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره353

صالت و نماز بر اساس این تأویل که اقامۀ6 صاله اقامۀ6 والیت است و نمازهای پنجگانه خمسۀ6 طیبه می باشند، در این ردیف

صاله وسطی مقام والیت و عصمت حضرت زهرا می باشد که خداوند دربارۀ6 تماس معصومین سفارش

عمومی فرموده و به مقام حضرت زهرا سفارش خصوصی کرده است، ولیکن در ظاهر قرآن، منظور از نمازها همین نمازهای شبانه روزی است که اگر ردیف

آن را از نمازهای روز شروع کنیم، نماز وسطی نماز مغرب است و اگر ردیف نمازها را از اول شب در نظر بگیریم، نماز وسطی نماز صبح است و شاید هم نماز

صبح بیشتر مورد توجه باشد که خداوند دربارۀ6 آن ان قرآن الفجرسفارش خصوصی داده اند و فرموده اند:

یعنی نماز صبح مورد مشاهدۀ6 فرشتگان 65کان مشهودا،است.

و دنبالۀ6 امر به نمازها دستور می دهد که برای خدا به حال قنوت قیام کنید. کلمۀ6 قنوت با تای منقوط، ضد

قنوط با طای مولف است که به معنای ناامیدی است. پس قنوت با تای منقوط به معنای امیدواری به خداوند

متعال است، یعنی قیام درحال امیدواری غیر از قیام برای نماز است، که قیام برای نماز در اوقات معین

واقع می شود و قیام به حال قنوت در همۀ6 ساعت ها و دقیقه ها و در تمام حاالت واقع می شود. انسان ها

مأموریت دارند که دائم در حال ارتباط با خدای خود بوده و به رحمت او امیدوار باشند و بدانند که فرج

واقعی و رهایی از بالها و رسیدن به نعمت ها به دست خداست. پس در هر نیازی و رفع هر بالیی الزم است

که به خدا مراجعه نموده و به او پناهنده شوند.

. 78. اسراء، 6565

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره354

در آیۀ6 بعد می فرماید: اگر از دشمن در میدان جنگ و یا موارد دیگر ترسیدید که مانع اقامۀ6 نماز شما شوند،

طور در حال جنگ و گریز، چه سواره و چه پیاده،همان به یاد خدای خود باشید و به او پناهنده شوید که او

بهترین عامل نجات است و بعد از پیدایش اطمینان و فروکش آتش جنگ و یا رفع خوف، نماز خود را به حال

عادی اقامه کنید، به همان کیفیتی که خداوند به شما آموخته است. از روی همین آیات، ائمۀ6 اطهار )ع( به ما

یعنی نماز، «الصالة ال یترک بحالدستور فرمودند که » در هیچ حال ترک نمی شود، ایستاده بخوانی، نشسته و

دراز کشیده و یا در قلب و نیت با اشاره و ایما. حکم دیگری دربارۀ6 زنان242 تا 240و باز در آیات

بیوه که شوهرشان کشته شده و یا مرده است می دهد که شرح و تفصیر آن مفصال در صفحات قبل گذشت. گفته شد که عدۀ6 زن در وفات شوهر چهار ماه و ده

روز است و اگر شوهر مخارج یک سال را داده و گفته است یک سال در خانه بنشیند و زن هم قبول کرد،

مانعی ندارد. پس عدۀ6 وفات به تقاضای شوهر یک سالمی شود.

أ لم تر إلى الذين خرجوا من ديارهم و هم ألوف ح}}ذر الم}}وت فق}}ال لهم الله موت}}وا ثم أحي}}اهم إن الله ل}}ذو

(243فضل على الناس و لكن أكثر الناس ال يشكرون )و قاتلوا في سبيل الله و اعلموا أن الله سميع عليم )

244)نا فيض}}اعفه ل}}ه من ذا الذي يق}}رض الله قرض}}ا حس}}ط و إلي}}ه ترجع}}ون ) عافا كث}}يرة و الله يقبض و يبص}} أض}}

245) قسمتی از داستان مربوط به بنیاسرائیل243در آیۀ6

را ذکر می کند که بسیاری از آن ها به مرگ غیرطبیعی طبق ارادۀ6 خدا مرده اند و پس از آن زنده شده اند.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره355

می فرماید: »مگر هزارها نفر از بنی اسراییل را ندیدی که از ترس مرگ از دیار خود خارج شدند. خداوند بر

آن ها فرمان مرگ را صادر کرد و بعد از مدتی آن ها را زنده نمود که فضل و برکات خدا بر جهانیان بسیار

است.« در این داستان دو مطلب علمی مربوط به موت و

جا روشن می گردد.حیات نهفته است که در این اول برهان مرگ این طایفه از بنی اسراییل و دوم حیات آن ها. آن ها عده ای از بنی اسراییل بوده که در

شهر و دیارشان وبا و طاعون پیدا شد که از این شهر ثروتمندان و متمکنین برای نجات از مرگ فرار کرده و

به بیابان ها و یا شهرهای دیگر رفته اند. ضعفا و بیچارگان که قدرت فرار و مسافرت نداشتند، در شهر

مانده و مردند. خداوند بر فراریان در بیابان غضب ( آن ها را به کامموتوانموده و با یک فرمان تکوینی )

مرگ سپرده و بسیاری از ضعفا و باقیماندگان در شهر که نتوانستند فرار کنند و از وبا و طاعون در امان

ماندند، آن عدۀ6 مردگان در بیابان پس از مدتی به دعای خرقیل پیغمبر زنده شده و بعد به مرگ طبیعی از دنیا

رفتند. تمامی وسایل حیات و زندگی در این عالم طوری تنظیم شده است که انسان را از طریق علت و

معلول های طبیعی به دایرۀ6 قدرت و ادارۀ6 خدا بکشاند و در آن دایره سند حیات ابدی به انسان ها بدهد. علت و

معلول طبیعی عبارت است از همین وسایل مادی مانند نور و حرارت و سرما و گرما و باد و باران که به همراه حرکات زمین و هندسۀ6 خلفت برای انسان ها دایر شده

است. خداوند چنین مقرر فرموده که هر یک از این علت و معلول ها در حیات و سالمتی انسان ها موثر باشد تا انسان ها از طریق همین تأثیرات طبیعی در

جریان علت و معلول ها و اساب و مسببات قرارگیرند و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره356

از این راه تکامل علمی پیدا نموده و به فنون صنعت آگاه شوند، ولیکن حکمت خدا در تعیین این علت و

معلول ها، آماده ساختن انسان ها برای کشف علت همۀ6 علت ها و آخرین سبب همۀ6 اسباب ها است که آن مشیت

و ارادۀ6 خداوند متعال است. عالم سراسر صنعت خداوند متعال است. همان طوری که در صنایع انسانی کامل ترین علت و سبب اصلی، ارادۀ6 انسان است که تا

انسان اراده نکند چیزی ساخته نمی شود، در صنایع طیبعی هم سبب اصلی اراده و مشیت خداست که تا

نخواهد و نسازد چیزی ساخته نمی شود. از این رو خداوند متعال برای تفهیم ارادۀ6 خود گاهی این علت و

معلول های طبیعی را می شکند و عکس آنچه مردم انتظار دارند به وجود می آورد و آنچنانکه حضرت مریم

را بدون شوهر حامله می کند و دریا را برای موسی می شکافد و راه عبور باز می کند و هزاران علت

شکنی های تاریخ که به صورت معجزات ذکر شده است، در این داستان هم خداوند با ارادۀ6 خود یکی از آن

علت های بزرگ را در موت و حیات شکسته و عکس آن را اجرا کرده است و آن دو علت بزرگ، مرگ عده ای از

بنی اسراییل بدون علت طبیعی است. در یکی از شهرهای بنی اسراییل مرض وبا و طاعون پیدا شد که

با سرعت مردم را به دیار مرگ می فرستاد. مردم شهر دو دسته فقیر و ثروتمند بودند که ثروتمندان با

استفاده از وسایلی که در اختیار خود داشتند، به هجرت و مسافرت از شهر و به فکر نجات خود افتادند و ضعفا و بیچارگان را در اختیار وبا و طاعون رها نمودند. پس

که از شهر خارج شده، در بیابان به خیال خود بهاز آن جای امنی رسیدند، خداوند به ارادۀ6 قاهرۀ6 خود فرمان مرگ آن ها را صادر نموده، ظرف چند ثانیه و یا دقیقه

بر روی زمین افتاده و مردند، آنچنانکه نتوانستند یکدیگر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره357

را دفن کنند و یا یک نفر از آن ها خبری به دیگران برساند. از طرف دیگر فقرا و ضعفا که در شهر

باقیمانده و وسیلۀ6 حرکت و فرار از وبا و طاعون نداشتند، از مرگ نجات یافتند و به زندگی خود ادامه دادند. این مرگ نابهنگام که در واقع کیفری از جانب خدا مقرر شده بود که آن ثروتمندان به جای کمک به فقرا و مستمندان به فکر خود افتادند و ضعفا را به حال خود رها کردند، در واقع مرگ طبیعی در مدت

مقرر الهی نبوده بلکه مرگی زودرس برای کیفر بود. مرگ طبیعی مرگی را می گویند که بعد از آزمایش الهی

مقدر می شود. خدا برای هر انسانی از تولد تا مرگ دورانی را معین فرموده که در این مدت انسان آزمایش می شود. خدا او را در برابر حق و باطل، ظلم و عدالت و دوستی یا دشمنی با دوستان خود امتحان می کند تا

برخورد انسان معلوم شود که کدام یک از این دو راه را انتخاب کرده است. پس از گذشت یک چنین مدتی که

ظرفیت عمر انسان پر می شود و تکلیف آخرتی روشن می گردد، خداوند مرگ او را مقدر می کند و به مرگ

طبیعی و یا اجل مسمی از بین می رود. مرگ این طایفه از بنی اسراییل از نوع یک مرگ کیفری بوده است که با آن تنبیه شده اند که چرا از حوادث به خدا

پناه نمی برند و با ایمان و عمل صالح مقدرات خود را تغییر نمی دهند. الزم بوده است که آن طایفه پس از

مرگ زنده شوند و زندگی طبیعی خود را ببینند و امتحان شوند که حق یا باطل، کدام یک را اختیار

می کنند. به همین دلیل خداوند به دعای پیغمبری به نام خرقیل آن ها را زنده کرد تا به زندگی خود ادامه دهند و

امتحان شوند. آن ها پس از حیات طبق روایتی که در تفسیر این آیه رسیده است به خانه های خود برگشتند و به زندگی ادامه دادند تا پس از امتحان به مرگ طبیعی

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره358

که آن پیغمبر از خدا خواهشاز دنیا رفتند. برهان این کرده است که آن ها را به حیات برگرداند همین بوده که آن ها پس از زنده شدن بفهمند که نمی توانند از دایرۀ6

قدرت خدا فرار کنند و بدانند که راه نجات از بالها پناهندگی به خداست نه فرار از قدرت او که او بر همه کس و همه چیز مسلط است. پس در این داستان دلیل مرگ آن طایفه از بنیاسرائیل این بوده که منکر قدرت

خدا شده، از حوادث فرار کرده اند. معنای فرار از حوادث طبیعت به معنای طبیعت پرستی است که انسان ها خدای خود را فراموش کرده فقط علت

طبیعی را یگانه عامل هالکت و یا نجات خود می دانند. در قانون تأدیب و تربیت الهی واجب می شود که تمام بت های فکری و انسانی را بشکند و فکر انسان را از بتپرستی به خداپرستی انتقال دهد. پس آن طایفه از

بنیاسرائیل که فرار از حادثۀ6 طبیعی را یگانه عامل نجات خود می دانسته اند، در فکر و عقیدۀ6 خود منکر خدا بوده و طبیعت پرست بوده اند، بر خدا الزم بوده که بت

فکری آن ها را بشکند و ارادۀ6 خود را حاکم سازد. کهو اما دلیل حیات بعد از مرگ هم برای این است

اوال از مرگ خود آگاه شده و به قدرت خدا اعتراف کنند و بدانند که ارادۀ6 خدا محیط و مسلط است، زیرا

مردگان در صورتی به مرگ خود آگاه می شوند که زنده شوند مانند خوابیدگان که بعد از بیداری، به خواب و

خواب هایی که دیده اند واقف می شوند. انسان بعد از که زندهمرگ خبر ندارد که مرده است مگر بعد از آن

شود. آن ها بعد از مدتی زنده شدند و از گذشت زمان و گزارش زندگان فهمیدند که مرده اند و دوباره زنده

شده اند. دانستند که مرگ به دست خداست نه به دستوبا و طاعون.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره359

در ارتباط با آیۀ6 باال که موت و245 و 244در دو آیۀ6 حیات به دست خداست، به مردم دستور می دهد که در راه احیاء دین خدا و ظهور دولت الهی، با باطل و اهل باطل به جنگ و مبارزه اشتغال پیدا کنند. می فرماید: »در راه خدا با دشمنان دین بجنگید و بدانید که خداوند شنوا و دانا است و جهاد شما را منظور دارد و پاداش می دهد. کدام یک از شما قسمتی از موجودی های خود

را به خدا قرض الحسنه می دهید تا خدا چند برابر به شما برگرداند. قبض و بسط روزی و ثروت به دست خداوند متعال است و بازگشت همۀ6 شما عاقبت به

سوی خداست.« قرضالحسنه و ربا

مطلب جالب علمی در این آیۀ6 شریفه مسألۀ6 قرض الحسنه است که چرا پول بدون ربا را قرض الحسنه نامیده اند. اساسا در اسالم تکامل فکری و علمی در

زندگی انسان مطرح شده. انسان مانند مسافر از روز تولد بایستی به سوی کمال در حرکت باشد تا روزی که

به کمال مطلق برسد. کمال مطلق روزی را می گویند که انسان در حرکات و سکنات و قیام و قعود خود از

نظر علمی با مشیت و ارادۀ6 حکیمانه خدا هماهنگ می شود و به مقام خالفت الهی می رسد. پیدایش

تکامل در زندگی انسان متوقف بر کار و کوشش است. کار و کوشش در حالی که زندگی انسان و محل زندگی

او را به آبادی مطلق می رساند و به انسان هم تکامل علمی و فکری ایمانی می دهد، زیرا انسان با کار و

کوشش و در برخورد با طبیعت آموزش می بیند، همان طوری که شاگرد یک استاد از طریق تقلید تمرین

اعمال استاد خود به مقام استاد می رسد. از این رو خداوند طبیعت را طوری آماده و مجهز کرده است که

انسان را به کار و کوشش وادار کند و به همین منظور

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره360

ربا را حرام کرده و قرض الحسنه را واجب و یا مستحب کرده است، زیرا رباخوار با عامل تنبلی و کسالت

دار شده و باعث عقده ای شدن کارگر می گرددسرمایه دار بار زندگی خود را به دوش کارگرکه سرمایه

می گذارد و او را در حرکت تکامل کسل و سنگین می گرداند و از این راه او را به عقدۀ6 حقارت مبتال نموده و روحیۀ6 خود را به تحکم آلوده می سازد. در

که عامل تولید باشند،نتیجه تمامی افراد رباخوار از این به عامل تخریب و تضییع تبدیل می شوند. به این

مناسبت، رباخواری تحریم شده است و از طرف دیگر که رکود سرمایه ها و تعطیل ثروت مایۀ6 توقفبرای این

زندگی می گردد و چرخ زندگی را از حرکت باز می دارد، مقرر شده که سرمایه ها راکد نشود و تبدیل به گنج

زیرزمینی یا ذخیرۀ6 بانک نگردد، زیرا ثروت در اجتماع مانند خون در بدن است که اگر از حرکت باز ایستند،

که سرمایه راکدحیات بدن متوقف میگردد. پس برای این نماند و برای مردم کار و کاسبی به وجود آورد و از

منابع طبیعت استفاده شود و زندگی آباد گردد، مقرر شده است که سرمایه ها را به کار اندازند و چرخ زندگی

که ربا به وجود نیایدرا به حرکت درآورند. پس برای این و زندگی تعطیل نگردد، قرض الحسنه واجب شده تا

کسانی که سرمایۀ6 زیادتر دارند و نمی توانند آن را در راه تولید و آبادی کار بزنند، عده ای دیگر که در اثر

نداشتن و یا نبودن سرمایه از کار و فعالیت باز مانده اند، به کار و کوشش و تولید وادار شوند و زندگی

خود و مردم را شکوفا کنند. به همین مناسبت، چنین پول هایی قرض الحسنه نامیده شده است که اوال چرخ زندگی و محبت و دوستی به وجود می آورد و دل ها را

جا نکتۀ6 لطیف وجود داردبه یکدیگر پیوند می دهد. در این و آن این است که خداوند قرض به مردم را قرض به

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره361

خود شناخته و فرموده چه کسی به خدا قرض الحسنه که خداوند نیازمند به استقراض نیست، ومی دهد با این

از طرفی قرض به مردم داده می شود و مردم آن را خرج می کنند، پس چگونه قرض الحسنه به خدا داده

می شود. جواب این است که قرض الحسنه گرچه به مردم داده می شود، ولیکن گیرندۀ6 اصلی خداست و خداوند خود را گیرندۀ6 قرض معرفی نموده است که اوال قرض دهنده هدفش خدا باشد و به قرض گیرنده منت نگذارد، ثانیا

قرض گیرنده خجالت نکشد، چرا که پول قرض را از خدا گرفته است نه از صاحب پول. از این رو، پول های

قرض الحسنه بابرکت است و خدا به آن برکت می دهد، زیرا حتما در راه تولید و رفع نیاز مصرف می گردد، خدا متعهد شده است به آن برکت بدهد. و در احادیث وارد

شده است که صدقات ده برابر اجرا دارد و قرض الحسنه هفده برابر. دلیلش این است که صدقه برای

گیرندۀ6 آن مسئولیت به وجود نمی آورد بلکه در او ذلت و وابستگی ایجاد می کند، ولیکن قرض الحسنه در گیرنده

مسئولیت به وجود می آورد که خود را ملزم می داند قرض را در راه تولید مصرف کند و در آینده دین خود را

بپردازد تا زیر بار منت نرود و از طرفی ثروت ها راکد که آیۀ6 قرضنماند و هزاران فواید دیگر. دلیل این

الحسنه دنبالۀ6 آیۀ6 جهاد در راه خدا و جنگ با دشمنان دین ذکر شده این است که به انسان آگاهی می دهد

جان دادن به خدا مانند جهاد مالی در راه او قرض الحسنه است. کسی که جان خود را در راه خدا می دهد،

که در راهایدر برابر جان ضعیف و زندگی چند روزه خدا داده، جانی بسیار قوی و نیرومند همراه حیات ابدی دریافت خواهد کرد. بذل و انفاقات ما در راه خدا مانند

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره362

حبه و نهالی است که کاشته می شود و همچون درختیمی شود که تا ابد میوه می دهد.

أ لم تر إلى المإل من بني إسرائيل من بع}}د موس}}ى إذ قالوا لنبي لهم ابعث لنا ملكا نقاتل في سبيل الله ق}}ال تقاتلوا قالوا و م}}ا هل عسيتم إن كتب عليكم القتال أالبيل الله و ق}}د أخرجن}}ا من ديارن}}ا و نقات}}ل في س}} لنا أال قليال منهم و ا كتب عليهم القت}}}ال تولوا إال أبنائن}}}ا فلم

(246الله عليم بالظالمين ) و ق}}ال لهم نبيهم إن الله ق}}د بعث لكم ط}}الوت ملك}}ا قالوا أنى يكون له الملك علينا و نحن أحق بالملك منه وطفاه عليكم و لم يؤت سعة من الم}}ال ق}}ال إن الله اص}}م و الله ي}}ؤتي ملك}}ه من طة في العلم و الجس}} زاده بس}}

(247يشاء و الله واسع عليم ) و قال لهم نبيهم إن آية ملك}}ه أن ي}}أتيكم التابوت في}}ها ترك آل موسى و آل هارون سكينة من ربكم و بقية ممتحمله المالئكة إن في ذلك آلي}}ة لكم إن كنتم مؤم}}نين )

248)ا فصل طالوت بالجنود ق}}ال إن الله مبتليكم بنه}}ر فلمرب من}}ه فليس مني و من لم يطعم}}ه فإنه مني فمن ش}} قليال منهم ربوا من}}ه إال من اغت}}رف غرف}}ة بي}}ده فش}} إالا ج}}اوزه ه}}و و الذين آمن}}وا مع}}ه ق}}الوا ال طاق}}ة لن}}ا فلم اليوم بج}}الوت و جن}}وده ق}}ال الذين يظنون أنهم مالق}}وا الله كم من فئة قليلة غلبت فئة كث}}يرة ب}}إذن الله و الله

ابرين ) (249مع الصا برزوا لج}}الوت و جن}}وده ق}}الوا ربن}}ا أف}}رغ علين}}ا و لمرنا على الق}}وم الك}}افرين ) برا و ثبت أق}}دامنا و انص}} ص}}

250) فهزم}}وهم ب}}إذن الله و قت}}ل داود ج}}الوت و آت}}اه اللها يش}}اء و ل}}و ال دف}}ع الله المل}}ك و الحكم}}ة و علم}}ه مم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره363

دت األرض و لكن الله ذو هم ببعض لفس}}}}} الناس بعض}}}}}(251فضل على العالمين )

تل}}}ك آي}}}ات الله نتلوه}}}ا علي}}}ك ب}}}الحق و إنك لمن(252المرسلين )

هم على بعض منهم من كلم لنا بعض}} ل فض}} س}} تل}}ك الرى ابن م}}ريم هم درج}}ات و آتين}}ا عيس}} الله و رف}}ع بعض}} البينات و أيدناه بروح الق}}دس و ل}}و ش}}اء الله م}}ا اقتت}}ل الذين من بع}}دهم من بع}}د م}}ا ج}}اءتهم البين}}ات و لكن اختلفوا فمنهم من آمن و منهم من كفر و ل}}و ش}}اء الله

(253ما اقتتلوا و لكن الله يفعل ما يريد )ا رزقن}}اكم من قب}}ل أن يا أيها الذين آمن}}وا أنفق}}وا ممفاعة و الك}}افرون يأتي ي}وم ال بي}ع في}}ه و ال خلة و ال ش}

(254هم الظالمون )

قسمتی از داستان بنیاسرائیل254 تا 246در آیات را ذکر می کند که بنیاسرائیل در این فصل از تاریخ خود،

بعد از سلطۀ6 بیگانگان و ظهور هرج و مرج، خواستار تشکیل یک حکومت اسرائیلی می شوند که در پناه آن

حکومت استقالل و آزادی خود را به دست آورده، از شر بیگانگان نجات پیدا کنند. در این آیات می گوید: »مگر

داستان طایفه ای از بنیاسرائیل بعد از حضرت موسی و پیش از ظهور عیسی را ندیدی که به پیغمبر زمان خود

شموئیل گفتند: یک نفر نیرومند از بنیاسرائیل را به مقام حکومت و پادشاهی بر بنیاسرائیل برگزینید تا در

سایۀ6 زعامت او در راه خدا بجنگیم. پیغمبر در جواب آن ها گفت: شاید اگر جهاد بر شما واجب شود از

جنگیدن در راه خدا با دشمنان خدا خودداری کنید و جواب دادند که چگونه از جنگ در راه خدا خودداری کنیم

که از شهر و دیار و خانوادۀ6 خود اخراج شده ایم.با این که جنگ با دشمنان خدا بر آن ها واجب شد، بهپس از آن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره364

جز عدۀ6 کمی از اهل ایمان جنگ را رها کردند. خداوند ستمکاران را می شناسد. پیغمبر آن ها به آن ها گفت که

خداوند طالوت را به پادشاهی شما برانگیخته آن ها اعتراض کردند که چگونه او بر ما پادشاهی می کند با

که مال و ثروتی ندارد. پیغمبر گفت که خدا او را ازاین میان شما برگزیده و به او به وسعت علمی و نیروی

بدنی داده است. خداوند پادشاهی را به هرکس بخواهد می دهد که او دانا وگشایشگر است. پیغمبر به آن ها گفت: نشانۀ6 پادشاهی طالوت این است که صندوق

عهد بنیاسرائیل که از جانب خدا آرامش به وجود می آورد کتاب تورات همراه با آثار و یادگاری ها از آل

موسی و آل هارون که در آن است به او تعلق می گیرد. فرشتگان صندوق عهد را به خانۀ6 او می برند که در

حرکت صندوق به طرف خانۀ6 او به کمک فرشتگان، آیت الهی برای شما است اگر ایمان به خدا دارید. پس از

که طالوت به پادشاهی انتخاب شد خواست لشگریانآن خود را از نهری عبور دهد و ضمنا میزان اطاعت آن ها

را به دست آورد. به آن ها گفت که خداوند متعال شما را و می گوید هركس از آب نهر با آب نهر آزمایش می کند.

بياشامد از لشگر ما نيست، كساني وابسته به ما هستند كه از آب اين نهر نچشند مگر آنكه كفي از آب بردارند. لشگريان كه بسيار تشنه شده بودند به جز عدۀ6 قليلي از آب نهر آشاميدند. پس از آنكه طالوت با لشگرياني

كه از آب نهر نچشيدند و به او ايمان آوردند از نهر گذشت و با لشگريان جالوت روبرو شد، آن ها كه ضعيف االيمان بودند گفتند در برابر جالوت و لشگر نيرومندش

تاب مقاومت نداريم، ولي آن ها كه ايمان آوردند و از آب نهر نخوردند گفتند كه چه بسيار كه لشگرهاي قليل

بر لشگر كثير به اذن خدا پيروز شده اند، خداوند با صابرين است . پس از آنكه با لشگر جالوت به جنگ

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره365

برخاستند گفتند: پروردگارا، به ما صبر و استقامت بده و ما را ثابت قدم بدار و بر قوم كافر پيروز گردان . پس

از آن لشگر دشمن را به اذن خدا شكست دادند، داوود جالوت را كشت و خدا به داوود پادشاهي و حكمت

بخشيد و از آن چه می خواست و الزم بود به او آموخت . اگر خدا انسان های ظالم و كافر را به وسیلۀ6 انسان های

ديگر دفع نكند، سراسر زمين را فساد و تباهي می گیرد، وليكن لطف خدا شامل حال عالميان است كه دست ظالم را كوتاه می کند. این ها آيات الهي است كه

براي تو به حق تالوت می کنیم كه تو از پيغمبران هستي . اين پيغمبران در درجات مختلف قرارگرفته اند كه ما بعضي را بر بعضي ديگر فضيلت داده ايم. خداوند

با بعضي از آن ها تكلم كرد و به عيسي بن مريم آن همه معجزات داديم و او را با روح القدس تقويت نموديم .

اگر خدا می خواست، می توانست بعد از پيغمبران و آن همه آيات و معجزات مانع جنگ و قتال شود، وليكن

امت ها به اختالف افتادند، بعضي كافر شده و عده اي ايمان آوردند. اگر خدا می خواست ، با يكديگر

نمی جنگیدند، وليكن خدا آن چه بخواهد انجام می دهد. اي اهل ايمان، از اين ثروت ها كه به شما داده ايم پيش از ظهور روزي كه وسائل دنيایي از دست شما می رود

و دوستی ها باطل می شود و كسي از كسي شفاعت نمی کند، انفاق كنيد و بدانيد كه كافرها همان ظالم ها

هستند. مطالب قابل توجه در اين آيات چند چيز است :

اول: هدف خدا از نقل حوادث تاريخ . دوم: انتخ}}اب نيروه}}ا و ق}}درت های ع}}الم ب}}ه مش}}يت

خداست اگر چه كافر باشند. سوم: داستان صندوق عهد و تابوت بني اسرائيل .

چهارم : حكمت آزمايش و امتحانات.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره366

پنجم : از مس}}ير ابتالئ}}ات، انس}}ان های م}}ؤمن تق}}ويتمی شوند.

ششم: پيغمبران نسبت به يكديگر تفاوت درجه دارند. هفتم : حكمت جنگ ها و قتل و كشتار در تقدير خدا.

هدف از نقل حوادث تاريخ تاريخ زندگي انسانها مانند گردونه و چرخ فل}}ك اس}}ت كه در گردشهاي خود حوادث را تكرار می کن}}د و آين}}ده ها

طور ك}}ه روز ورا نظير گذشته ها به وجود مي آورد. همان شب و سال و ماه به جز تك}}رار زمين و م}}اه و خورش}}يد چيزي بيشتر نيست و خورشيد و ماه در امروز و امسال همان ها هستند كه ديروز و سال گذش}ته بودن}د، ح}وادث تاريخ هم مانند سال و ماه تكرار می ش}}ود. ه}}ر انس}}اني

هایي را طي می کنداز تولد تا وفات همان خطوط و راه ك}}ه انس}}ان های گذش}}ته طي كرده ان}}د. ح}}وادث ت}}اريخ ب}}ا يكديگر از نظر زمان و مك}}ان اختالف ش}}كلي دارن}}د و از نظر معنا و محتوا با يكديگر فرقي ندارن}}د. از اين رو، از حوادث گذشته آن چه نافع بوده مشابه آن در آينده ن}}افع است و آن چه مهلك و مضر بوده ، در آينده مهلك و مض}}ر است و به همين دلي}}ل ح}}وادث آين}}ده ب}}ا كلم}}ۀ6 ع}}برت و اعتبار معرفي می ش}}ود. كلم}}ۀ6 عب}}ور هم از همين م}}اده گرفته شده است ، يعني حوادث گذشتگان براي آين}}دگان پل عبور است تا آنچه براي آن ها مضر است رها كنن}}د و آن چ}ه ن}افع اس}ت تك}}رار كنن}د. م}وال )ع( در اين رابط}}ه

، يع}}ني چق}}درما اكثر العبر و اق}}ل االعتب}}ارمی فرمایند: پل عبور از مهلكه ها و ضررها زياد و خ}}ودداري از عب}}ور كم است. خداوند به همين منظور داستان های گذشتگان را ذكر می کند تا آين}}دگان ع}}برت بگيرن}}د، از آن چ}}ه ن}افع است بهره گيري نم}}وده و از آن چ}}ه مض}}ر اس}}ت اجتن}}اب نمايند. از جملۀ6 آن حوادث داس}}تان پادش}}اهي ط}}الوت و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره367

مقابلۀ6 او با جالوت بوده است ك}}ه موض}}وع بحث دوم راتشكيل می دهد.

بني اسرائيل كه طبيعتا م}}ردمي خ}}ودرأي و خودمخت}}ار بودند كمتر تسليم دعوت خ}}دا و پيغم}}بران می ش}}دند. در يك دوران از تاريخ ب}}ه ه}}رج و م}}رج و مل}}وك الط}}وايفي مبتال ش}}ده در نتيج}}ه زي}}ر س}}لطۀ6 دش}}منان خ}}ود ق}}رار گرفتند. در اين موقع كه از سلطه و فش}ار دش}منان ب}ه تنگ آمده بودند، به پيغمبر زم}}ان خ}}ود ب}}ه ن}}ام ش}}موئيل مراجعه نمودند و گفتند م}}رد نيرومن}}دي از بني اس}}رائيل به پادشاهي آنها انتخاب كن}}د ت}}ا در ش}}عاع ره}}بري او ب}}ا دشمنان سلطه گر بجنگند و اس}}تقالل خ}}ود را ب}}ه دس}}ت آورن}}د. ش}}موئيل ب}}ه آن ه}}ا وع}}ده داد ك}}ه ض}}من تفك}}ر و ارتباط ب}}ا خ}}داي خ}}ود م}}ردي را ك}}ه شايس}}تۀ6 پادش}}اهي بدان}}}د ب}}}راي آن ه}}}ا انتخ}}}اب كن}}}د. پس از اين جري}}}ان ، ش}}موئيل ب}}ه خ}}داي خ}}ود نالي}}د و تقاض}}ا ك}}رد ك}}ه م}}رد شايسته را به او معرفي كند. هنگام شب در ع}}الم روي}}ا به او وحي شد كه فردا چند نفر از جوانان بني اس}}رائيل كه پي االغ خود می گردند به ت}}و مراجع}}ه می کنن}}د ت}}ا در يافتن االغ از تو كمك بگيرند. يك نف}}ر از آن جوان}}ان ك}}ه قوي و نيرومند است طالوت نامي}}ده می ش}}ود. ت}}و او را به پادشاهي بني اسرائيل انتخاب كن . فردا چنان شد ك}ه در خواب ديده بود. چند نف}}ر از جوان}}ان ك}}ه االغ خ}}ود را گم ك}}}رده بودن}}}د و از اوالد ابن ي}}}امين بودن}}}د هم}}}راه هديه اي به حضور ش}}موئيل رس}}يدند ت}}ا از غيب گ}}ویي او براي يافتن االغ استفاده كنند. طالوت كه شاول نامي}}ده ش}}ده ب}}ود جل}}و آم}}د و از او درب}}ارۀ6 االغ گم ش}}دۀ6 خ}}ود پرسش كرد. شموئيل جواب داد كه سه روز ديگ}}ر االغت به تو می رسد وليكن من با تو سخني دارم . امشب را در محل سكونت من با من باش. طالوت ج}}واب داد ك}}ه من از فقيرترين اسباط بني اسرائيل هستم، چط}}ور لي}}اقت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره368

آن را پيدا كرده ام كه مصاحب شخص بزرگواري مانند تو باشم . شموئيل دست طالوت را گرفت ، او را با خود ب}}ه جايگاه مخصوص كه در عيد قربان معين كرده بودند ب}}رد و در برابر بني اسرائيل براي او اح}}ترام قاي}ل ش}}د و ب}}ه طباخان دستور داد ساق گوسفندي را طبخ نموده ب}}راي آن ها بياورند. پس از آنكه غذا حاضر ش}د، ط}الوت را ب}ه خوردن غذا كن}}ار س}}فرۀ6 خ}}ود دع}}وت ك}}رد و ط}}الوت ب}}ا شموئيل غذا خوردن}}د. پس از خ}}وردن غ}}ذا ك}}ه ب}}ه خان}}ۀ6 خود به سوي شهر برگش}}تند، ب}}ه ط}}الوت گفت ب}}ه غالم خودت بگو كه جلو جل}و ب}رود و ت}}و ب}ا من ب}اش ت}}ا پي}}ام الهي را به تو برسانم . در اين موقع ش}}موئيل س}}ر او را با روغن مسح كرد و او را بوسيد و گفت االن كه مس}}يح خ}}دا ش}}ده اي خداون}}د ت}}و را ب}}ه پادش}}اهي قبيل}}ۀ6 خ}}ود، بني اس}}}رائيل، انتخ}}}اب ك}}}رد و ت}}}و رئيس ق}}}وم خ}}}ود می باش}}ی . از اينج}}ا ك}}ه رف}}تي ، كن}}ار ق}}بر راحيل ، م}}ادر بنيامين و يوسف، با دو نفر روبرو می شوی و آن ه}}ا ب}}ه

ج}}اتو خبر خواهند داد كه االغ را پيدا كرده اند. و باز از آن فردا صبح كه به قربانگاه می روی، سه نف}}ر را مش}}اهده خواهي كرد كه يك نفر از آن ها مشكي ش}}راب و ديگ}}ري سه قرص نان و آن ديگ}}ري مق}}داري گوش}}ت بزغال}}ه ب}}ه همراه دارد. در اين موقع كه از خبرهاي غي}}بي من آگ}}اه شدي و دانستي كه از جانب خدا با ت}}و ح}}رف می زنم ب}}ه سوي من بي}}ا ت}ا ت}و را ب}}ه بني اس}رائيل مع}}رفي كنم ت}}ا بدانند كه تو مسيح خدا و پادشاه آن ه}}ا هس}}تی. ط}}الوت فرداي آن روز كه از صحت اخبار غيبي شموئيل آگ}}اهي پي}}دا ك}}رد، ب}}ه س}}وي او رفت. در ج}}ایي ك}}ه جمعي از پيغمبران اجتماع كرده بودن}}د، در مي}}ان آن ه}}ا و در جم}}ع آن ه}ا ق}رار گ}رفت. م}ردم تعجب كردن}د ك}ه چگون}ه ي}ك روس}}تازاده، پس}}ر قيس ، در جم}}ع پيغم}}بران ايس}}تاده و مقامش باال رفته است. چشم ها به ط}}الوت خ}}يره ش}}ده

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره369

که قد رسایي دارد و يك سر و گردن از ديگرانبود از این باالتر است . در اين حال، شموئيل پيغمبر در ميان جم}}ع بني اسرائيل ايس}}تاد و گفت : ای جم}}اعت بني اس}}رائيل! رحم خدا شامل حال شما ش}}د و خداون}}د دع}}وت زن}}ان و ض}}عفا را اج}}ابت ك}}رد و ط}}الوت را ب}}ه پادش}}اهي ش}}ما انتخاب نمود تا با دش}}منان ش}}ما بجنگ}}د، عظمت گذش}}تۀ6 شما را ب}}ه ش}}ما برگردان}}د. بني اس}}رائيل ك}}ه ط}}الوت را شناخته بودند كه يك روس}تازاده اي فق}}ير اس}ت، م}}ال و ثروت ندارد، اعتراض كردند ك}}ه چگون}}ه او ب}}دون م}}ال و ثروت پادشاه بني اسرائيل خواهد بود. آن ها فقط مال و ثروت را رمز قدرت و پادشاهي می دانستند. پيغم}}بر ب}}ه آن ها گفت كه خدا او را به پادشاهي انتخاب كرد و به او دانایي و توانایي و توان بدني بخشيده است. عالوه فكر او را از ه}}دفهاي م}}الي و م}}ادي ص}}اف نم}}وده ، خداون}}د

سلطنت خود را به هركسي كه بخواهد می بخشد. مطلب قابل توجه ديگر، در انتخاب صندوق عهد اس}}ت كه خداوند فرمود عالمت پادشاهي طالوت صندوق عه}}د است كه مالئكه به خانۀ6 ط}}الوت می برن}}د. ص}}ندوق عه}}د صندوقي بود ك}}ه از موس}}ي و ه}}ارون ب}}ه يادگ}}ار مان}}ده ب}}ود. ال}}واح ت}}ورات و بعض}}ي یادگاری ه}}ای انبي}}اء در آن ذخ}}يره ش}}ده ب}}ود. اين را می دانیم ك}}ه كت}}اب ت}}ورات در الواح نوشته شده بر حض}}رت موس}}ي ن}}ازل ش}}د، وليكن بني اسرائيل كه خواندن و نوشتن بل}}د نبودن}}د ق}}رار ش}}د آن را در صندوقي به امانت نگهدارند تا در آينده كه خط و كتاب پي}}دا ش}}د و ت}}ورات در کاغ}}ذها و کتاب ه}}ا ظ}}اهر گردد، شايد حضرت موسي ك}}ه شخص}}ا در خان}ۀ6 فرع}ون بزرگ شده، به خط و كتابت آشنا بوده و ش}}ايد ك}}ه خ}}ود او هم ب}}ه ط}}ور اعج}}ازي توانس}}ته اس}}ت آن ال}}واح را بخواند. در هر ص}}ورت ، زم}}ان آن ق}}در وس}}عت و اقتض}}ا نداشته كه م}}ردم خوان}}دن و نوش}}تن ف}}را گيرن}}د. از اين

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره370

رو، الزم بود كه خط و كتابت آس}}ماني در هم}}ان ت}}ابوت عهد مدفون بماند كه در آينده گسترش پي}}دا كن}}د، فق}}ط مردم حق داشتند س}}الي ي}}ك مرتب}}ه آن را زي}}ارت كنن}}د.

ک}}ه چش}}مصندوق عهد خيلي پرجاذب}}ه ب}}ود. ب}}ه محض این سربازان بني اسرائيل در مي}}دان جن}}گ ب}}ه آن می افت}}اد، روحيه پيدا می کردند و تق}}ويت می ش}}دند و اين ص}}ندوق در خان}}ۀ6 پيغم}}براني ك}}ه وص}}ي موس}}ي بودن}}د حف}}اظت می شد و هركس ب}ه پادش}اهي انتخ}اب می ش}د عالمتش اين بود كه آن صندوق به طور اعجاز از هوا ب}}ه خان}}ۀ6 آن شخص می رفت. پيغمبران زمان و مردم می دانستند ك}}ه او پادشاه است و االن آن صندوق و ي}}ا محتوي}}ات علمي آن در خدمت امام زمان است. صندوق ب}ه خان}ۀ6 ط}الوت رفت و بني اس}}رائيل ب}}ه ه}}دايت پيغم}}بر، ط}}الوت را ب}}ه پادشاهي قب}}ول كردن}}د و لش}}گريان در اط}}راف او جم}}ع شدند و خود را آماده كردند تا با دشمن نيرومندي به نام ج}}الوت بجنگن}}د. ط}}الوت پس از آنك}}ه بني اس}}رائيل و س}}ربازان آن ه}}ا را آم}}ادۀ6 جن}}گ نم}}ود و ب}}ا آن ه}}ا ب}}ه راه افتاده و از بني اسرائيل جدا شدند، تصميم گ}رفت ت}ا ب}ا ي}}ك آزم}}ايش آن ه}}ا را امتح}}ان كن}}د، م}}يزان اط}}اعت و مقاومت آن ها را بيازمايد، زيرا رمز پ}}يروزي و غلب}}ه ب}}ر دشمن در ميدان جنگ به دو چ}}يز اس}}ت : اول اط}}اعت از فرمان}}}ده ك}}}ه لش}}}گريان وابس}}}تگي كام}}}ل ب}}}ه مق}}}ام فرمان}}دهي داش}}ته و او را همچ}}ون قلب در پيك}}ر ارتش حفظ كنند كه اگر اين تمركز و فرمانبري نباشد، ن}}يروي هزاران لشگر، تا صفر و يا برابر ن}}يروي ي}}ك نف}}ر ت}}نزل پيدا می کند. از اين رو در ميدان جنگ هدف هر دو لشگر بيشتر متوجه مقام فرماندهي می گردد تا هرچ}}ه زودت}}ر آن مق}}}ام را بكوبن}}}د و لش}}}گر را متالش}}}ي س}}}ازند و لشگريان پيروزمند هم بيش}}ترين ن}}يروي خ}}ود را ص}}رف حفاظت مقام فرمان}}دهي می کنن}}د. رم}}ز دوم پ}}يروزي،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره371

ق}}درت مق}}اومت لش}}گريان در براب}}ر مص}}ائب و مت}}اعب جنگ است كه نيروي مقاومت و پايداري تا مرز شهادت، لشگر دشمن را می ترساند و ف}راري می ده}}د. ب}}ه همين مناسبت خداوند در ق}}رآن می فرمای}}د: ص}}د نف}}ر س}}رباز صابر و مقاوم بر دويست نف}}ر پ}}يروز می ش}}وند و ه}}زار نفر بر دو هزار نفر. از اين رو ط}الوت پيش از ورود ب}ه مي}}دان جن}}گ خواس}}ت ت}}ا لش}}گريان را ب}}ر اط}}اعت و مقاومت بيازمايد و از نفوذ معنوي خود در دل سربازان آگاه شود. لشگريان او در حالي كه بسيار تشنه بودند به نه}}ر آبي نزدي}}ك می ش}}دند. همين ج}}ا به}}ترين وس}}يلۀ6 آزمايش فراهم بود. طالوت ب}ه لش}}گريان گفت ك}ه خ}دا می خواهد شما را با اين نهر آب آزمايش كند. هركس از نه}}ر آب بياش}}امد از لش}}گريان من ب}}ه حس}}اب نمي آي}}د، كساني سرباز من هستند كه بر تش}}نگي ص}}بر كنن}}د و از آب نهر نياشامند مگر فقط ي}}ك مش}}ت از آب برگيرن}}د و بنوشند، وليكن اكثريت از دستور اطاعت نكردن}}د و خ}}ود را به آب انداختند و ت}}ا توانس}}تند آش}}اميدند، فق}}ط ع}}دۀ6 كمي از آن ه}}ا در ح}}دود سيص}}د و س}}يزده نف}}ر دس}}تور ط}}}الوت را رع}}}ايت نم}}}وده مش}}}تي از آب برگرفتن}}}د و آشاميدند. طالوت با اين آزمايش فهميد كه عدۀ6 كمي از لشگريان مقاوم هستند و از دس}}تور او پ}}يروي می کنن}}د كه می تواند ب}}ه كم}}ك آن ع}}ده از نص}}رت خداون}}د متع}}ال بهره مند شود، زيرا نصرت خدا در ميدان جن}}گ از طري}}ق ص}}بر و مق}}اومت لش}}گريان می رس}}د، س}}ربازان ف}}راري نمی توانند از نصرت خدا بهره مند شوند. ف}}رار از مي}}دان جنگ ، گناه كبيره است آنچنانكه جهاد و مقاومت تا م}}رز شهادت واجب است. هرگز ممكن نيست كه انسان ها ب}}ا عم}}ل گن}}اه رض}}ايت خ}}دا را جلب نم}}وده، از نص}}رت او بهره مند شوند. طالوت اطمينان پيدا كرد ك}}ه آن سيص}}د و س}}يزده نف}}ر از روحي}}ۀ6 ايم}}ان برخوردارن}}د و ب}}ا كم}}ك

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره372

آن ها به پيروزي خواهد رسيد و می دانست ك}}ه در براب}}ر اط}}اعت و تحم}}ل تش}}نگي ، خداون}}د ب}}ه آن ع}}ده ايم}}ان و روحيه بخشيده است. از اين رو، با جرأت و ش}}جاعت ب}}ا

جالوت وارد مبارزه شده اند. در اينج}}ا بحث چه}}ارم و پنجم ك}}ه ابتالئ}}ات و حكمت ابتالئات بود روشن گرديد كه خدا از طريق ابتالئ}}ات ، ب}}ه

مؤمن روحيۀ6 ايمان و صبر و استقامت می بخشد. هنگ}}ام مقابل}}ه ب}}ا دش}}من آن اك}}ثريت ك}}ه از آب نه}}ر آشاميدند و از فرماندۀ6 خود اطاعت نكردند، فاقد روحيۀ6 ايمان و اميد بودند، از دشمن ترس}}يدند و گفتن}}د ك}}ه م}}ا توان جن}}گ ب}}ا ج}}الوت و لش}}گريان او را ن}}داريم ، در اين جنگ شكست می خوریم . و آن سيصد و س}}يزده نف}}ر ك}}ه از فرمان}}دۀ6 خ}}ود اط}}اعت ك}}رده بودن}}د و از خ}}داي خ}}ود روحيه گرفته بودند گفتند: چه بسا اتفاق افت}}اده ك}}ه ب}}ه اذن خدا لشگريان كم بر لش}}گريان زي}اد پ}يروز ش}ده اند. فتح و ظف}}ر ب}}ه دس}}ت خداون}}د متع}}ال اس}}ت . روب}}روي دش}}من ايس}}تادند و گفتن}}د: پروردگ}}ارا، ب}}ه م}}ا ص}}بر و استقامت عنايت كن و بر لشگر دش}}من پ}}يروز گ}}ردان و با دشمن جنگيدند و آن ها را شكست دادند. داوود پيغمبر كه ج}واني ن}ورس ب}ود ب}ا س}نگ فالخن فرمان}دۀ6 لش}}گر دشمن را كشت و لشگر او را متفرق ك}}رد و خداون}}د ب}}ه داوود س}}لطنت و پادش}}اهي بخش}}يد. از همين داس}}تان معلوم می شود كه خداوند به جه}}ادگران ك}}ه در راه خ}}دا می جنگن}}د و تس}}ليم فرمان}}دۀ6 خ}}ود می باش}}ند روحي}}ه می ده}}د و ايم}}ان آن ه}}ا را تق}}ويت می کن}}د و ب}}ه وس}}يلۀ6 آن ها به لشگر وابس}}ته ب}}ه خ}}ود پ}}يروزي می ده}}د گرچ}}هاكثريت آن لشگر فاقد ايمان و يا ضعيف االيمان باشند.

در ميان لشگريان طالوت خداون}}د داوود پيغم}}بر را ب}}ه ن}}يروي فوق الع}}اده اي مجه}}ز ك}}رد و ب}}ه او علم و عم}}ل آموخت و لشگريان پراكندۀ6 بني اسرائيل را به وس}}يلۀ6 او

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره373

مجتمع س}}اخت . ب}}ه وس}}یلۀ6 او و فرزن}}دش س}}ليمان ي}}ك دولت مقت}}در اس}}رائيلي در فلس}}طين تش}}كيل داد و آن همه حشمت و عظمت به سليمان عن}}ايت فرم}}ود، جن و انس را مس}}خر او گرداني}}د و او را ب}}ه زب}}ان وح}}وش و

طيور آشنا ساخت . و در قس}}مت شش}}م از اين مب}}احث، خداون}د داس}تان تفاوت پيغمبران را از نظر درج}}ه و مق}}ام ذك}}ر می کن}}د. ش}}ايد ذك}}ر پيغم}}بران و تف}}اوت درج}}ۀ6 آن ه}}ا در ض}}من داستان شموئيل و طالوت و داوود به مناسبت اين باشد كه اين سه نف}}ر منتخب الهي ب}}ا يك}}ديگر بس}}يار تف}}اوت داش}}تند. ش}}موئيل بيش}}تر ب}}ه تق}}ويت روحي و رياض}}تي پرداخته بود و بيشتر از طريق وحي و يا اله}}ام و روي}}اي صادقانه آگاهي غيبي پيدا می کرد و او بود كه از طري}}ق وحي طالوت را ش}ناخت و دانس}}ت ك}}ه خداون}د او را ب}ه پادشاهي بني اسرائيل اختياركرده اس}}ت . و ام}}ا داوود و طالوت بيشتر به جهاد و مبارزه با دشمنان دين مشغول بودن}}}}د و ش}}}}ايد كم}}}}تر ب}}}}ه مس}}}}ائل روحي و روانی می پرداختن}}د و از اين رو طب}}ق من}}درجات ت}}ورات بين

ك}}هه}}ایي ب}}ه وج}}ود آم}}د آنچنانداوود و ط}}الوت رقابت حسودان و فتنه گران مي}}ان آن ه}}ا فتنه انگ}}يزي نم}}وده و دل آن ه}}ا را ب}}ا يك}}ديگر ب}}د كرده ان}}د ت}}ا ج}}ایي ك}}ه داوود پيغم}}بر گرچ}}ه دام}}اد ط}}الوت ب}}ود وليكن از او وحش}}ت داش}}ت ك}}ه مب}}ادا تحت ت}}أثير فتنه گ}}ران ق}}رار گرفت}}ه و داوود را از ص}}حنۀ6 زع}}امت و سياس}}ت خ}}ارج كن}}د و ب}}ا

پيشرفت و محبوبيت او مقابله نمايد. اوال در آي}}}ات ق}}}رآن خداون}}}د داوود را خليف}}}ۀ6 خ}}}ود می داند و براي طالوت هم تصريح می کند كه از توان}}ایي بدني و فكري برخوردار بوده است . اگر ط}الوت از نظ}ر روحانيت در مقام يك نبي بود، می توانس}}ت از راه وحي و الهام كشف كند كه به پادشاهي بني اس}}رائيل انتخ}}اب

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره374

شده ، الزم نبود كه پيغمبر ديگري به او م}}أموريت بده}}د. اگ}}ر هم اين دو نف}}ر پيغم}}بر بوده ان}}د، در آن درج}}ه از قدرت روح}}اني و فك}}ري نبوده ان}}د ك}}ه ب}}ه آن ه}}ا وحي و الهام شود و ب}}دون وس}}اطت پيغم}}بر ديگ}}ري از مس}}ائل غيبي آگاه شوند و شايد دو نفر مؤمن صالح بوده اند ك}}ه مانن}}د س}}اير مؤم}}نين ش}}ايد گرفت}}ار ه}}وی و ه}}وس و وس}}اوس نفس}}اني ش}}ده باش}}ند، زي}}را پيغم}}بران و ي}}ا مؤمنين گرچه به تقص}}ير مبتال نمی ش}}وند ك}}ه عالمان}}ه و عامدان}}ه م}}رتكب گن}}اه ش}}وند، وليكن مبتال ب}}ه قص}}ور هستند كه از آن تعبير به ترك اولي می شود ك}}ه از نظ}}ر

قانون الهي مجرم شناخته نمی شوند. در قرآن اشاره اي به گناه حضرت داوود شده اس}}ت و اگ}}ر گن}}اه نب}}ود، الاق}}ل نتيج}}ۀ6 گن}}اه ب}}وده اس}}ت و آي}}ات مربوط به آن اين طور نشان می دهد كه داوود نيت گناه داشته و خداوند ضمن يك صحنه سازي او را از اين گن}}اه منصرف كرده است و اين نيت گن}}اه ظ}}اهرا مرب}}وط ب}}ه يك ازدواج بوده كه دو فرشته به صورت دو نف}}ر انس}}ان در مح}}راب عب}}ادت كن}}ار داوود نشس}}تند. يكي از آن دو نفر به داوود گفت كه اين برادر من نود و ن}}ه ميش دارد و من يك ميش دارم، می خواهد همان يك ميش را هم از من بگ}}يرد. داوود ج}}واب داد ك}}ه اين ظلم اس}}ت و ح}}ق ندارد ميش تو را بگيرد و ضمنا حضرت داوود ملتفت شد كه اين داستان مربوط ب}}ه او اس}}ت. اس}}تغفار ك}}رد و از نيت خود منصرف شد. گن}}اه ي}}ك پيغم}}بر در اينج}}ا هم}}ان ترك اولي است كه از آن به قصور تعبير می شود. همين نيت گناه، قص}}ور و ت}}رك اولي اس}}ت. ش}}ايد فك}}ر ك}}رده است ك}}ه ك}}اش آن زن در خان}}ۀ6 من ب}}ود. ب}}ا اين حس}}اب پيغمبران در درجات مختلف هستند كه بس}}ياري از آن ه}}ا از وحي پيغمبران ديگر استفاده می کنند. در ميان يكص}}د و بيست و چهار هزار پيغم}}بر فق}}ط پنج نف}}ر اول}}والعزم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره375

هستند كه توانسته اند ب}}ا اتك}}اء ب}}ه خداون}}د متع}}ال قي}}ام كنند و با ابرقدرت های زمان خود بجنگند و مسير جامع}}ه را در خط سير انقالب الهي تغي}}ير دهن}}د و در مي}}ان اين پنج نف}}ر ي}}ك نف}}ر از آن ه}}ا ب}}ه مق}}ام خ}}اتميت رس}}يده و توانسته است دين كامل خداوند متعال را ظ}}اهر س}}ازد. آنچه مسلم است اكثر پيغمبران، انسان های مؤمن ، پ}}اك و بي گناهند. آن ها ي}}ك اك}}ثريت در درج}}ۀ6 بن}}دگان مخلص

اندخداوندند كه مأمور اصالح خود و خ}}انواده و وابس}}تگان و باز طايفه اي بعد از اين اكثريت از آثار علمي و عملي و اخالقي انبياء استفاده می کنند كه سينه به سينه يا از کتاب ها به آن ها رسيده و ب}}از بس}}ياري از مس}}ير وحي و الهام آگاهي ب}}ه دس}}ت مي آورن}}د و جمعي هم در مق}}ام

اند. م}}راتب نب}}وت در كت}}اب بره}}ان مع}}راج و ش}}قرسالتالقمر روشن شده است .

موضوع دوم در اين آيۀ6 شريفه، ظهور جن}}گ و كش}}تار است كه انسان ها ب}}ر اث}}ر اختالف ب}}ا يك}}ديگر ب}}ه جن}}گ و

خيزند و يكديگر را به قتل می رس}}انند. ب}}دتريننزاع برمي گناه ها در دين خ}}دا و در نظ}}ر انس}}ان ها ظلم و تج}}اوز و قتل و كشتار است كه خداوند متعال قات}}ل را ب}}ه ع}}ذاب دني}}ا و آخ}}رت تهدي}}د ك}}رده اس}}ت . در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه می فرمای}}د: اگ}}ر مش}}يت خ}}دا تعل}}ق می گ}}رفت، قت}}ل و كشتار واقع نمي شد و خداوند می توانست جلوی فتنه و نزاع را بگيرد و م}انع ظه}}ور جن}}گ ش}ود، وليكن خداون}د خواست كه بين انسان ها تفرقه و اختالف به وجود آيد و به دنب}}ال آن جن}}گ و ن}}زاع واق}}ع ش}}ود و آن چ}}ه بخواه}}د انجام گيرد. در اينج}}ا س}}ئوالي مط}}رح می ش}}ود ك}}ه اگ}}ر خداوند می تواند مانع ظه}}ور قت}}ل و كش}}تار ش}}ود، چ}}را نمی شود و اجازه می دهد كه چ}}نين گن}}اهي از انس}}ان ها سر زند؟ بهتر اين بود كه خداون}}د ب}}ا علم و ق}}درت خ}}ود جلوی جن}}گ و ن}}زاع را می گ}}رفت و م}}ردم را در ص}}لح و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره376

آرامش ق}}رار می داد. بره}}ان اين مش}}يت چيس}}ت ؟ چ}}را خداوند خواسته است قتل و كشتار واق}}ع ش}}ود؟ ج}}واب اين است كه آن چه در نظر خدا اهميت دارد و هدف خ}}دا از خلقت جهان و انسان است، ظه}}ور علم و آگ}}اهي در وج}}ود انس}}ان ها اس}}ت ت}}ا انس}}ان ب}}ه مص}}الح و مفاس}}د زندگي آگاهي پيدا كند و در اث}}ر اين آگ}}اهي آن چ}}ه ماي}}ۀ6 صالح و مصلحت است انجام دهد و به دنب}ال آن ب}رود و آن چه منشأ فساد و مفسده است ت}}رك كن}}د. ظه}}ور اين علم و آگ}}}اهي فق}}}ط از دو راه ممكن اس}}}ت: اول، راه اط}}اعت و بن}}دگي و تس}}ليم ب}}ه اولي}}اء خ}}دا، دوم، راه خ}}}ودرأیي و خودمخت}}}اري و مبتال ش}}}دن ب}}}ه ح}}}وادث و ضررها و خطرات. اكثريت انسان ها رأي و فكر خ}}ود را از اطاعت خدا بيشتر اهميت می دهن}}د. ص}}الح و س}}عادت خود را در پيروي از هواي نفس خود می دانند و قهرا در مس}}ير هواپرس}}تي جن}}گ و اختالف ظ}}اهر می گ}}ردد و انسان ها يكديگر را به قتل می رسانند. در اينجا ام}}ر بين

که خداوند انسان ها را به يكشود: اول ایندو چيز داير مي حادثۀ6 فلج كننده مبتال كند و قدرت ح}}ركت و فع}}اليت را از آن ها س}}لب نماي}د ك}}ه در اث}}ر آن رك}}ود و توق}}ف پي}}دا می شود و با اين توقف در جهل و ناداني باقي می مانند و اين جهل و ناداني به خودي خود يك هالكت ابدي بوده ك}}ه انس}}ان ها را از ح}}ركت و تكام}}ل ب}}ازمی دارد و م}}انع ظهور علم و آگاهي می ش}}ود، در نتيج}}ه خلقت جه}}ان و انس}}ان لغ}}ويت پي}}دا می کن}}د و برنامه ه}}اي تربي}}تي خ}}دا

ک}}ه انس}}ان ها در مس}}ير ه}}وی وتعطيل می شود. دوم این هوس فعاليت كنند و به عوارض كفر و گناه و نتايج قتل و نزاع مبتال شوند و در آن ه}}ا علم و آگ}}اهي ب}}ه ص}}الح و فساد پيدا شود و در نتيجه به خط س}}عادت و خوش}}بختي

ک}}هبرگردن}}د و در مكتب خ}}دا ت}}ربيت ش}}وند. نظ}}ر ب}}ه این اختالفات و قتل و نزاع منشأ ظهور علم و آگ}}اهي ش}ده

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره377

گردان}}د، خداون}}د متع}}الو انس}}ان ها را ب}}ه س}}عادت برمي اجازه می دهد كه اين اختالفات و جن}}گ و نزاع ه}}ا ظ}}اهر گردد، انسان ها معذب شوند و در حال فرار از ع}}ذاب ب}}ه

خط صالح و عدالت برگردند. يگانه عاملي كه انسان ها را به شناخت ح}}ق و حق}}ايق عل}}وم آش}}نا می کن}}د، دو عام}}ل احتي}}اج و ابتالء اس}}ت. احتياج}}ات عام}}ل مح}}رك انس}}ان ب}}ه س}}وي نعمت ه}}ای خداون}}د متع}}ال و من}}ابع ط}}بيعت ب}}وده ك}}ه انس}}ان ها ب}}ا احساس احتياج به سوي آن چه در عالم خلق ش}ده اس}ت حركت می کنند و ضمن كار و كوشش و تأمين احتياجات خ}}ود ب}}ه اس}}رار خلقت و هندس}}ۀ6 آف}}رينش آگ}}اهي پي}}دا می کنند و در انتها به معارف الهي ه}}دايت می ش}}وند. و ام}}ا عام}}ل ابتالء س}}بب پي}}دايش ع}}دالت و تع}}ادل در بهره برداري انسان ها از نعمت ه}}ای خداون}}د متع}}ال و از آن جمله تعادل در استفادۀ6 انسان ها از يكديگر می گردد. پيدايش اين تعادل و اعتدال، محصول انح}}راف و اف}}راط و تفريط در بهره برداري انسان ها است. انسان ها ب}}راي يكديگر نعمت بزرگي هستند كه ش}}ناخت آن متوق}}ف ب}}ر ابتالء به يكديگر است. انسان ها در قياس با يك}}ديگر س}}ه حالت پيدا می کنند كه در يكي از اين سه حالت ن}}افع ب}}ه حال يكديگر بوده و نعمت بزرگي براي يكديگرن}}د. ح}}الت دوم ح}}الت بي خاص}}يتي اس}}ت . در اين ح}}ال ن}}ه مض}}ر هس}}تند و ن}}ه ن}}افع و ش}}ايد در اين ح}}الت انگ}}ل جامع}}ه می باشند كه جامعه بايستي بار زندگي آن ها را به دوش بكشد. حالت سوم حالتي است كه براي يك}}ديگر مض}}ر و خطرن}}اك هس}}تند، ج}}ان و م}}ال و ن}}اموس يك}}ديگر را ب}}ه

كش}}انند. اين ح}}الت س}}ه گانه ب}}ه دلي}}ل فهم ون}}ابودي مي نافهمي مردم پيدا می شود كه اگر ع}}الم و آگ}}اه باش}}ند، قدر يكديگر را می دانند و نافع ب}}ه ح}}ال يك}}ديگر خواهن}}د ب}ود و اگ}}ر جاه}}ل ب}ه ح}}ال يك}}ديگر باش}ند، ج}ان و م}ال

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره378

يك}}ديگر را ن}}ابود می کنن}}د. جن}}گ انس}}ان ها گرچ}}ه ماي}}ۀ6 نابودي يكديگر است وليكن اين خاصيت را دارد كه آن ه}}ا را به ص}}لح و ص}}فا می کش}}اند و وادار می کن}}د ك}}ه از دو ح}}الت انگلي و جنگلي خ}}ارج ش}}ده ، فهم و ش}}عور پي}}دا كنند، در حال تعاون و همكاري قرار گيرن}}د و در ص}}لح و ص}}فا زن}}دگي كنن}}د. ب}}ه همين دلي}}ل خداون}}د اج}}ازه داده است كه اين جنگ و جدال ها باشد تا عاقبت انسان ها را ب}}ه آرامش و ام}}نيت بكش}}اند، زي}}را راه پي}}دا ش}}دن ه}}ر پديده اي مبتال شدن ب}}ه نقيض آن اس}}ت. مبتال ش}}دن ب}}ه جه}}}ل، راه پي}}}دايش علم و مبتال ش}}}دن ب}}}ه جنگ ، راه

پيدايش صلح است . ، آي}}ۀ6 ماقب}}ل آي}}ه الكرس}}ي ب}}ه انس}}ان ها254در آي}}ۀ6

دس}}تور انف}}اق می ده}}د. می فرمای}}د: »از آنچ}}ه ب}}ه ش}}ما روزي داده ايم در راه خدا پيش از آمدن روزي ك}}ه در آن روز تج}}ارت و دوس}}تي و ي}}ا ش}}فاعت و وس}}اطت ب}}راي انسان سودي ندارد انفاق كنيد و بدانيد انسان های كافر

ظالم شناخته می شوند.«در اين آيۀ6 شريفه سه مطلب قابل توجه است :

اول : انفاق در راه خدا. دوم : انسان ها در روز قي}}امت نمی توانن}}د از وس}}ائلي

كه در دنيا استفاده می کردند استفاده كنند. س}}وم : كف}}ر و ظلم و ك}}افر و ظ}}الم ي}}ك معن}}ا و ي}}ك

مصداق بيشتر نيستند. در اط}}راف بحث اول می گ}}وییم ك}}ه انف}}اق ب}ه معن}}اي س}}رمايه گذاري در راه خداس}}ت. بعض}}ی ها چ}}نين فك}}ر می کنند كه انفاق مال به معناي بخشش مفت و مج}}اني است كه عده اي از م}}ردم قس}}متي از ث}}روت خ}}ود را ب}}ه ع}}ده اي ديگ}}ر ببخش}}ند و ع}}ده اي از ث}}روت ع}}دۀ6 ديگ}}ر استفاده كنند. اوال اين ج}}ور بخش}}ش را عط}}ا و ي}}ا هب}}ه می نامند كه يك نفر از مال خود به ديگري ببخشد. انفاق

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره379

ب}}}ه معن}}}اي بخش}}}ش م}}}ال نيس}}}ت بلك}}}ه ب}}}ه معن}}}اي سرمايه گذاري است، زيرا انفاق در لغت به معناي اخراج مال از ملكيت و سرمايه گذاري اس}}ت. س}}وراخ م}}وش را هم نافق}}ات می گوین}}د و اين لغت در ارتب}}اط ب}}ا م}}ال و ثروت متناسب با سرمايه گذاري اس}}ت. س}}رمايه گ}}ذاري در راه توليد چنانكه دانۀ6 گندم و يا هستۀ6 زردآل}}و را زي}}ر خاك پنهان می کنید تا س}}بز ش}}ود، من}}افق را هم ب}}ه اين دليل منافق می نامند كه دين خود را از وجود خود مانن}}د مال و ثروت خ}}ارج می کن}}د و ي}}ا دين خ}}ود را ب}}راي دني}}ا

که مانند موش های خرابكارسرمايه گذاری می کند و يا این در سوراخ خرابكاري می خ}}زد. در ه}}ر ص}}ورت انف}}اق در راه خدا به معناي س}}رمايه گذاري در راه خداس}}ت ك}}ه ب}}ا اين سرمايه گذاري دين خدا رشد كند و تقويت ش}}ود. ب}}ه همين مناسبت در سورۀ6 توبه خداوند متعال انفاق را در مقابل كنز مال يا گنج م}}ال ق}رار داده اس}}ت. در آن آي}}ه می فرماید: كساني كه مال خود را در زمين دفن كرده و در راه خ}}دا انف}}اق نمی کنن}}د، ب}}ه ع}}ذابي دردن}}اك م}}ژده بدهي}}د. در اينج}}ا گنج م}}ال ب}}ه معن}}اي رك}}ود آن اس}}ت و انفاق مال به معن}}اي س}}رمايه گذاري در راه تق}}ويت دين

خدا و رشد اقتصادي جامعه است . ب}}ا توج}}ه ب}}ه ح}}رمت بيك}}اري و مفت خ}}واري و ح}}رمت ركود و تعطيل هر نوع س}}رمايه در دين مق}}دس اس}}الم، اين حقيقت كش}}ف می ش}}ود ك}}ه س}}رمايه گذاري ب}}راي ايج}}اد ك}}ار و تولي}}د ارزاق و توزي}}ع آن مطل}}وب خداون}}د متعال است. دليل حرمت بيكاري ، از آيات وجوب جهاد و هجرت و وجوب بهره برداري از نعمت های خ}}دا اس}}تفاده

« وجاهدوا في سبيل اللهمی شود كه خداوند با كلمات » « نش}}ان می ده}}د ك}}ه ش}}خص مجاه}}د نمی توان}}دهاجروا»

بيكار باشد. جهاد با نفس به معناي بجا آوردن واجبات و مستحبات و ترك محرمات و مكروهات است. جهاد براي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره380

ادارۀ6 زن}}دگي و تهي}}ۀ6 ارزاق عي}}ال و اطف}}ال بزرگ ت}}رینجهاد است .

در آيۀ6 مربوط به نم}}از جمع}}ه، خداون}}د می فرمای}}د ك}}ه بعد از نماز جمعه در روي كرۀ6 زمين به دنبال فضل خ}}دا

طوري كه حف}}ظ نفس و حف}}ظو روزي خدا برويد. همان آبرو و حف}}ظ دين واجب اس}}ت، تهي}}ۀ6 روزي ك}}ه مقدم}}ۀ6 حفظ نفس و آبرو است واجب خواهد بود. بنابراين، كار و كس}}ب ك}}ه هم}}ان جه}}اد اس}}ت واجب اس}}ت و بيك}}اري حرمت پيدا می کند. عالوه ب}}ر این ه}}ا آدم بيك}}ار س}}رمايۀ6 وج}}ود خ}}ود را راك}}د می گ}}ذارد، از رش}}د و ت}}رقي ب}}از می ماند كه اين رك}}ود در دين خ}}دا ح}}رمت دارد. تعطي}}ل

مال ، تعطيل وجود، تعطيل هر نوع ثروت جايز نيست . و اما حرمت مفت خ}}واري در روایت ه}}ای ص}}حيح آم}}ده

لعن الل}}ه من القي كله علي الن}}اس ، است كه گفته ان}}د: يعني خدا لعنت می کند كسي را كه بار زندگي خود را به دوش م}}ردم می گ}}ذارد. و همچ}}نين خداون}}د در ق}}رآن می فرمای}}}}}د: هيچ كس ب}}}}}ار مس}}}}}ئوليت ديگ}}}}}ري را برنمی دارد. پس كسي ك}}ه بيك}}ار و بيفاي}}ده می نش}}یند و

که به مردم و يا به دين خدا خدمت كند از م}}ردمبدون این انتظار خدمت دارد، فعل حرام مرتكب می شود. بيك}}اري و مفت خواري در دين اسالم جايز نيست . با اين حساب ، كس}}اني ك}}ه س}}رمایه های خ}}ود را در راه تولي}}د و توزي}}ع ارزاق به كار می برند، براي مردم زمين}}ۀ6 ك}}ار و كاس}}بيفراهم نموده و دنياي مردم را آباد می کنند جهاد كردند.

يكي از داليل حرمت ربا همين بيك}}اري و مفت خ}}واري است ك}}ه رب}}اخوار از ي}}ك ط}}رف س}}رمايۀ6 وج}}ود خ}}ود را معطل می گذارد و از يك ط}}رف ب}}ار زن}}دگي خ}}ود را ب}}ه دوش م}}ردم می گ}}ذارد و مفت خ}}واري می کن}}د، وليكن سرمايه منشأ كار و توليد ارزاق می گ}}ردد. فق}}را از ك}}ار خودشان بهره ببرند بهتر از آن است که چشم به دس}}ت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره381

اغني}}اء باش}}ند. در ص}}ورت اول ع}}زت پي}}دا می کنن}}د و درصورت دوم به ذلت می افتند.

و ام}}ا بحث دوم ك}}ه خداون}}د متع}}ال می فرمای}}د روز قيامت بيع و تجارت و دوستي و شفاعت س}}ودي ن}}دارد. در اين قسمت از آيۀ6 شريفه خداون}}د متع}}ال می فرمای}}د ك}}ه درآخ}}رت از وس}}ائلي ك}}ه در دني}}ا اس}}تفاده كرده اي}}د نمی توانی}}د اس}}تفاده كني}}د و اش}}عار می دارد ك}}ه م}}دار زندگي آخ}}رت غ}}ير از م}}دار زن}}دگي دني}}ا اس}ت. خداون}}د زن}}دگي دني}}ا را ط}}وري مجه}}ز و م}}رتب ك}}رده اس}}ت ك}}ه مردم از طريق احتي}}اج ب}}ه يك}}ديگر و احتي}}اج ب}}ه وس}}ائل طبيعت و از مسير كار و كوشش می توانند زندگي كنند. هر انساني داراي سرمايه از كار و كوشش و علم و هنر اس}}ت ك}}ه ديگ}}ران ب}}ه س}}رمايۀ6 او نيازمندن}}د و او هم نيازمن}}د ب}}ه س}}رمايۀ6 ديگ}}ران اس}}ت و از اين راه بي}}ع و تج}}ارت و دوس}}تي و ش}}فاعت پي}}دا می ش}}ود. هري}}ك از انس}}ان ها مت}}اع خ}}ود را از ك}}ار و ه}}نر در اختي}}ار ديگ}}ري می گذارن}}د و از مت}}اع آن ه}}ا اس}}تفاده می کنن}}د. ب}}ه اين ش}}كل ه}}ر انس}}اني احتياج}}ات زن}}دگي ديگ}}ران را ت}}أمين می کند و همه با هم از طريق تعاون و همكاري از منابع ط}}بيعي و انس}}اني به}}ره می برن}}د. و ام}}ا م}}دار زن}}دگي انس}}}}ان ها روز قي}}}}امت از مس}}}}ير ك}}}}ار و خ}}}}دمت و بهره برداري از منابع طبيعت نيست بلكه از مسير دع}}اي مس}}تجاب و عن}}ايت خ}}دا اداره می ش}}ود. ه}}ر انس}}اني مستقيما به خداي خود مربوط است . به م}}يزان مع}}رفت و محبوبيتي كه به خدا دارد آن چه می خواه}}د و الزم دارد از خدا تقاضا و تمنا می کند و خداوند آن چه تقاضا ك}}رده اس}}ت در اختي}}ار او می گ}}ذارد. پ}}اي درخت ه}}ای مي}}وه می نشینند و آن چه از ميوه الزم دارند از خ}}دا می طلبن}}د و بالفاصله از همان درخت آن چه می خواهند براي آن ه}}ا آماده می شود. سرمايۀ6 زندگي انسان در عالم آخ}}رت دو

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره382

چيز است كه يكي از آن دو، اص}}ل و ديگ}}ري ف}}رع ب}}ر آن است. اول ، دوستي و معرفت به خداوند متعال و ايم}}ان به اراده و قدرت او. دوم، رابطۀ6 دوستي ب}}ا انس}}ان های صالح و وابسته به خ}}دا ك}}ه از مس}}ير دوم ش}}فاعت پي}}دا می شود و از راه اول دعاي انسان مستجاب می گردد. با اين حساب ، كليۀ6 وسائل و اسباب و ابزاري كه م}}ردم در زندگي دنيا از آن بهره برداري می کنند، در زندگي آخ}}رت تعطيل می شود. از منابع طبيعي مانند كار و كش}}اورزي نمی توانند اس}}تفاده كنن}}د. هيچ ي}}ك از آن ه}}ا نمی توانن}}د متاع مورد استفادۀ6 خود را در اختيار ديگري بگذارند. ب}}ه

ای خداون}}دهمين مناس}}بت در س}}ورۀ6 اع}}راف ض}}من آيه حاالت اهل جهنم را ذكر می کند كه آن ها از اهل بهش}}ت مقداري آب و غذا مطالبه می کنند و می گویند ق}}دري از آن آب و غذاها در اختيار ما بگذاريد. اهل بهش}}ت ج}}واب می دهند كه خ}دا این ه}}ا را ب}ر كف}ار ح}}رام ك}}رده اس}ت. منظ}}ور از ح}}رمت اين اس}}ت ك}}ه م}}ا نمی ت}}وانیم از اين آب ها به شما بدهيم و اگر بدهيم، تلخ و داغ می شود ك}}ه نمی توانی}}د اس}}تفاده كني}}د. پس هركس}}ي بايس}}تي در زندگي دنيا بين خود و خدا رابطۀ6 دوستي برقرار كند ت}}ا زاد و توشه اي براي آخرت خ}}ود داش}}ته باش}}د. ب}}ه همين مناسبت در اين آيۀ6 شريفه خداوند می فرماید ك}}ه بي}}ع و تجارت و دوستي و شفاعت در عالم آخرت نخواه}}د ب}}ود

جا ايمان و تقوا و قلبو در آيۀ6 ديگر می فرماید كه در آنسالم الزم است .

و اما مطلب سوم در اين آيه ، مالزمۀ6 بين كف}}ر و ظلم است كه خداون}}د می فرمای}}د: كافره}}ا ظ}}الم می باش}}ند. كافر به كسي می گویند كه در لباس بندگي و احتياج ب}}ه خداوند متع}}ال، خ}}ود را بي ني}}از و مس}}تقل و آزاد نش}}ان می دهد و چن}}ان وانم}}ود می س}}ازد ك}}ه خ}}دایي و ارب}}ابي ندارد. خود را از اطاعت و بندگي خدا مستغني می دان}}د.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره383

حق خدا را ضايع می کند كه در واق}}ع ح}}ق خ}}ود را ض}}ايع كرده است و ضمن محروميت از لطف خدا ظلم به خ}}ود نموده است و قهرا كسي كه به خ}}ود ظلم می کن}}د و در قيد اطاعت خدا نيست ، به بندگان خ}}دا هم س}}تم خواه}}د ك}}رد و بزرگ ت}}رین س}}تم همين اس}}ت ك}}ه وج}}ود چ}}نين ك}}}افري م}}}انع ظه}}}ور برك}}}ات خ}}}دا می گ}}}ردد و ماي}}}ۀ6 محروميت ساير بن}}دگان خ}}دا هم می ش}}ود. پس ه}}ركس كافر باشد، ظالم هم خواهد بود و ظالم ، روز قي}}امت از

عذاب خدا و انتقام مظلوم معاف نخواهد بود. نة و ال ن}}وم هو الحي القيوم ال تأخذه س}} الله ال إله إالفع ماوات و ما في األرض من ذا الذي يش}} له ما في الس بإذن}}ه يعلم م}}ا بين أي}}ديهم و م}}ا خلفهم و ال عن}}ده إاليه ع كرس}} بم}}ا ش}}اء وس}} يء من علم}}ه إال يحيط}}ون بش}}ماوات و األرض و ال ي}}}ؤده حفظهم}}}ا و ه}}}و العلي الس}}}

(255العظيم )د من الغي فمن ش}} ال إك}}راه في ال}}دين ق}}د تبين الرك ب}}العروة ر بالطاغوت و ي}}ؤمن بالله فق}}د استمس}} يكف}}

(256الوثقى ال انفصام لها و الله سميع عليم ) الله ولي الذين آمنوا يخرجهم من الظلم}}ات إلى النور و الذين كفروا أولياؤهم الطاغوت يخرج}}ونهم من النورحاب النار هم فيه}}ا خال}}دون ) إلى الظلم}}ات أولئك أص}}

257)آيه الكرسي

كه آيت الكرس}}ي نامي}}ده می ش}ود257 تا 255در آيات مطالب قابل توجهي در توحيد و هدايت مورد بحث واقع

می شود. می فرماید: »خ}}دا كس}}ي اس}}ت ك}}ه ب}}ه ج}}ز او خ}}دايي نيست . زنده و ناظر و پايدار است . او را چ}}رت و خ}}واب و غفلت ف}}را نمی گ}}یرد. هرچ}}ه هس}}ت در آس}}مان ها و زمين م}}ال اوس}}ت. آن كيس}}ت ك}}ه ب}}دون اج}}ازۀ6 خ}}دا در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره384

مسائل مربوط به او از كسي شفاعت كند. خدا می دان}}د كه مردم با چه كسي و چه چيزي روبرو هس}}تند و نت}}ايج كار آن ها چه خواهد بود. م}}ردم نمی توانن}}د ج}}ز آن چ}}ه را ك}}ه خ}}دا بخواه}}د ب}}ه علم او آگ}}اهي پي}}دا كنن}}د. كرس}}ي قدرت و عظمت خدا عوالم آسمان و زمين را فرا گرفته است. حفاظت اين عوالم خدا را خسته و غافل نمی کند او برتر و بي نهايت است . دين خدا اجب}}اري نيس}}ت ، راه حق از باطل روشن شده . كسي كه بت ها را ره}}ا كن}}د و ب}}ه خ}}دا ايم}}ان آورد، ب}}ه رش}}تۀ6 محكمي چن}}گ زده ك}}ه گسستگي نمی پذیرد و او شنوا و دانا است . خدا بر اه}}ل ايمان واليت دارد. آن ها را از تاريكي و جهل و ناداني به علم و روشنایي می کشاند، ولي كساني كه كافر به خدا می شوند، در واليت طاغوت ق}}رار می گیرن}}د و آن ه}}ا ب}}ه عكس خدا افراد خ}}ود را از روش}}نایي علم ب}}ه جه}}الت و ت}}اريكي می برن}}د ك}}ه ع}}اقبت اه}}ل آتش هس}}تند، در آن

جاويدان خواهند بود.« مطلب قابل توجه در اين آيات چند چيز است :

وحدانيت از لوازم ذاتي خداست. اول : دوم: حي}}}ات و قي}}}وميت و ع}}}دم ظه}}}ور سس}}}تي و

فرسودگي در او. س}}وم : تم}}امي ع}}والم زمين و آس}}مان م}}ال اوس}}ت. كسي در مسائل مربوط به خدا و از آن جمل}}ه ش}}فاعت،

بدون اجازۀ6 او نمی تواند مداخله كند.چهارم : احاطۀ6 وجودي علم خدا.

پنجم: قبول دين خدا اجباري نيست . ششم: دين خدا عروه ال}}وثقي و ريس}}مان ناگسس}}تني

است. هفتم : سرپرستي خدا و سرپرستي طاغوت. »ال ال}}ه االو اما ص}}فت وح}}دانيت خ}}دا در همين كلم}}ۀ6

است. خداوند خود را به وحدانيت مع}}رفي می کن}}دالله«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره385

و می گوی}د خ}دا كس}}ي اس}ت ك}}ه اين ص}فت را دارد ك}}ه خ}}دایي ب}}ه ج}}ز او نيس}}ت . هيچ واح}}دي و هيچ مخل}}وقي نمی توان}}د خ}}ود را اين ط}}ور مع}}رفي كن}}د. مثال بگوي}}د انسان كس}}ي اس}}ت ك}}ه ب}}ه ج}}ز او انس}}اني نيس}}ت و ي}}ا فرشته كسي است كه به جز او فرشته اي نيس}}ت، زي}}را همه كس و همه چيز نظير دارد. موجود منحصر ب}}ه ف}}رد در عالم پيدا نمی شود و اگر هم خ}}دا در ن}}وعي از ان}}واع فقط يك فرد بيافريند، باز هم فرد ديگر قاب}}ل آف}}رينش است. پس اگ}}ر كس}}ي خ}}دایي را بپرس}}تد ك}}ه ش}بيهي و نظيري دارد، بداند كه مشرك شده و مخلوق را ب}}ه ج}}اي

ب}}ه»ال ال}}ه اال الل}}ه«خالق پرستيده است. پس اين كلمۀ6 هيچ كس جز خدا قابل انطباق نيست ، زي}}را هم}}ه چ}}يز و همه كس واحد عددي هس}}تند و واح}}د ع}}ددي اگرچ}}ه ب}}ه ان}}دازۀ6 آس}}مان باش}}د، ش}}بيه و نظ}}ير دارد و عالوه در بيرون از حد خود نمی تواند كاري انجام دهد، پس ع}}اجز می ماند و نمی تواند خدا باشد. خداوند در ابتداي اين آيه می فرماید خدا كسي است كه به ج}}ز او خ}}دایي نيس}}ت . پس ش}}}ما انس}}}ان ها بايس}}}تي خ}}}دا را ب}}}ه اين ص}}}فت بشناسيد و اگر به اين صفت ش}}ناختيد، خواهي}}د دانس}}ت كه شبيه و نظير ن}}دارد. واح}}د ع}}ددي نيس}}ت ك}}ه مث}}ل و مانندي داش}}ته باش}}د و ي}}ا مث}}ل و مانن}}د او قاب}}ل تص}}ور

باشد. بحث دوم در اين آيات اين است كه خدا را به قي}}وميت و حيات ستايش می کند. حيات در وجود خدا ص}}فت ذاتي و وج}}ودي او اس}}ت و حي}}ات در وج}}ود غ}}ير خ}}دا ص}}فت عرضي و اثر تركيبي است كه از تركيب و ترتيب اص}}ول غير زنده ساخته شده و مسبوق به عدم حيات اس}}ت. ت}}ا زماني كه تركيب و ساخت وجودي اين موجودات به حال خود باقي باشد، حيات هم كه اث}}ري از آن ت}}ركيب اس}}ت

که تركيب به هم بخورد ومحفوظ می ماند و به محض این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره386

اجزاء مركب از يكديگر جدا شود، ماش}}ين وج}}ود مخل}}وق اوراق گردد، اثر حيات از بين می رود. به همين دليل ب}}ر موجودات عالم موت و حيات عارض می شود و خ}}واب و بيداري به وجود مي آيد، وليكن حيات خدا و علم و قدرت او اثر ذاتي و وجودي است. وجود خدا از اج}}زاء مختل}}ف

که آثار تركيبي آن همراه اجزاء مركبتركيب نشده تا این بيايد و برود. خداوند يك وج}}ود واح}}د و غيرقاب}}ل تجزي}}ه است كه به خ}}ودي خ}}ود زن}}ده اس}}ت. حي}}ات از او قاب}}ل سلب نيست و كم و زياد نمی شود. سستي و فرسودگي در وجود خدا ظاهر نمی گردد كه مانند مخلوقات نيرویي رها كند و نيروي ديگر به دست بياورد. محدوديت زماني و مكاني و محدوديت وجودي ندارد. پس او هميشه زنده

است. به دليل همين حيات و علم ذاتي قيوميت دارد. قيوم از كلمۀ6 قيام گرفته شده است. ق}ائم ب}ه كس}}ي می گویند كه دائم در آفرينندگي و حركت به سوي ه}}دف و مقصد است. كسي كه كاري انج}}ام می ده}}د و از ك}}ار خود هدف حكيمانه اي دارد قائم خوانده می شود. قي}}وم ، مبالغۀ6 قيام است ، يعني دائم در ك}}ار ب}}ه س}}وي ه}}دف و سرپرستي موجودات است تا آن ها را به ه}دف و مقص}د برساند. هرگز غفلت و سستي بر او عارض نمی شود ت}}ا مخلوقات خود را ضايع و معطل بگذارد. در وصف همين قيوميت جمالت بعد مطرح می شود ك}}ه می گوی}}د خ}}دا را خواب سبك و خواب س}}نگين ع}}ارض نمی ش}}ود. چ}}رت و خواب خاصيت موجوداتي است كه محصول كم و كيف و معلول علت ها می باشند. آنچنان كه از علل و عوامل ب}}ه وجود آمده اند، علل و عوامل در آنها تأثير می گذارد و در كميت و كيفيت آن ها نقص و كمال پيدا می شود، وليكن خ}}دا چ}}نين نيس}}ت. او ي}}ك وج}}ودي اس}}ت ك}}ه در مي}}ان میلیون ه}}ا درج}}ه ح}}رارت و ي}}ا ب}}رودت تغي}}ير ح}}ال پي}}دا نمی کند. حرارت و برودت و س}اير خاص}یت ها را ب}ه علم

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره387

که آن ها را به وجود خود احساس كند.خود می داند نه این پس او ي}ك حقيقت ث}}ابت دائم و غيرقاب}}ل تغي}}ير اس}ت. علم انسان ها از طريق احساس پيدا می شود؛ مثال ش}}ما برودت و ح}رارت و م}زۀ6 غ}ذا را احس}اس می کنی}د. اگ}ر انسان حسي را مانند بينایي و شنوایي از دس}}ت بده}}د، همراه آن، علم را هم از دست می دهد. ام}}ا علم خ}}دا از راه احساس نيست . الزم نيست آتش در او اثر كن}}د و او بداند كه آتش است يا ب}}رودت و چيزه}}اي ديگ}}ر. ب}}ه علم هم}}ۀ6 این ه}}ا را می دان}}د. ت}}أثير نمی گ}}ذارد و تأثيرپ}}ذير

نيست. در بحث سوم مالكيت خدا و احاطۀ6 وج}}ودي او مط}}رح می گردد. مالكيت خ}}دا نس}}بت ب}}ه اش}}ياء و اش}}خاص ي}}ك مالكيت وجودي و تصرف مطل}}ق و ب}}دون توق}}ف اس}}ت. مالكيتي غيرقابل سلب ، خواه ب}}ه ارادۀ6 خ}}دا و خ}}واه ب}}ه ارادۀ6 خل}}ق خ}}دا. از اين جهت می گ}}وییم م}}الكيت خ}}دا غيرقابل سلب است كه صفات خدا از آن جمل}}ۀ6 م}}الكيت است، مربوط به ذات خدا می ش}}ود و اث}}ر ذاتي خداس}}ت ن}}ه اث}}ر اختي}}اري و ارادي و اين آث}}ار از ذات خ}}دا قاب}}ل سلب نيست . پس صفت مالكيت از ذات خدا قابل س}}لب نمی باشد. پس او مالك مطلق است و اگر هم چيزي ب}}ه كسي ببخشد، در شعاع قدرت و م}}الكيت خ}}ودش اس}}ت. با اين حساب كسي نمی تواند ب}}دون اذن و ارادۀ6 خ}}دا در كسي يا چيزي تصرف كند و كفار كه اين همه تص}}رفات در م}}ال و ث}}روت خ}}دا دارن}}د، از مهلت و اج}}ازۀ6 خ}}دا اس}}تفاده می کنن}}د و خداون}}د متع}}ال هم ت}}ا پاي}}ان اتم}}ام

ک}}ه لي}}اقت ايم}}اني و ي}}احجت با آن ها مدارا می کند تا این محكوميت كفري آن ه}}ا روش}}ن و مش}}خص گ}}ردد. س}}لب مالكيت مالك به دو عامل بستگي دارد ك}}ه اين دو عام}}ل در ارتباط ب}ا ذات خ}دا قاب}ل ظه}}ور نيس}}ت . يكي عام}ل جهل و ناداني و ديگری ض}}عف و ن}اتواني . علم و ق}درت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره388

خاصيت ذاتي خداوند متع}}ال اس}}ت. هيچ كس نمی توان}}د خاصيت ذاتي را از ذات جدا كند. به همين دليل شفاعت از كسي و يا اقدام در انجام كاري بدون اذن خدا ممكن نيس}}ت. پس كس}}ي نمی توان}}د ب}}دون اذن خ}}دا از كس}}ي شفاعت كند و يا در چيزي تصرف نماي}}د. خداون}}د در اين آيه می فرماید كه خلقت مخلوق}}ات و حف}}اظت آن ه}}ا در خدا خستگي ب}}ه وج}}ود نمي آورد ك}}ه او برت}}ر و بينه}}ايت است و بر اساس همين قدرت و احاطۀ6 وجودي ، احاط}}ۀ6 علمي خدا مطرح می شود كه علم خدا نامتن}}اهي اس}}ت. مخلوق}}ات خ}}دا مخصوص}}ا انس}}ان متن}}اهي هس}}تند و نامتن}}اهي ب}}ر متن}}اهي احاط}}ۀ6 وج}}ودي دارد. پس كس}}ي نمی تواند بدون اذن خ}}دا ب}}ه علمي از عل}}وم برس}}د. اين همه دانش كه به انبياء داده و يا در اختيار بشر گذاش}ته ، ب}}ه اذن و اج}}ازۀ6 خ}}ودش اس}}ت. پس آگ}}اهي انس}}ان و معلومات او مانند مالكيت و تصرفات او به اذن خداس}}ت

و بدون اذن قابل ظهور نيست . در دين اجباري نيست

بحث پنجم ، قبول دين خدا اجباري نيس}}ت . اين معن}}ا و اس}}ت ك}}ه خداون}}د»ال اك}}راه في ال}}دين« مفه}}وم جمل}}ۀ6

می گوید: قبول دين خدا اجباري نيس}}ت. قب}}ول اجب}}اري، قب}}ول حكوم}}تي و ي}}ا حكمي ب}}ه عام}}ل تهدي}}د و تطمي}}ع است ، خواه اين قبول ، مطابق مصلحت باشد ي}}ا نباش}}د، چنانك}}ه ض}}عفا در اط}}اعت جب}}اران و گردن كش}}ان ق}}رار می گیرند ك}}ه اگ}}ر اط}}اعت نكنن}}د، كش}}ته می ش}}وند و ي}}ا عده اي از آن ها به طم}}ع م}}ال و ث}}روت و ي}}ا رس}}يدن ب}}ه ق}}درت اط}}اعت می کنن}}د و پ}}ذيراي حك}}ومت و ق}}درت جب}}اران می ش}}وند و خ}}ود را در اس}}ارت و ب}}ردگي آن ه}}ا قرار می دهند، اگ}}ر ن}ه كش}}ته می ش}وند و ي}ا در مع}}رض تهديد به گرس}}نگي و تش}}نگي ق}}رار می گیرن}}د. در براب}}ر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره389

حكومت اجباري، اط}}اعت ب}}ه آزادي واق}}ع می ش}}ود و آن قبول اطاعت است به دليل آگاهي و شعور مص}}لحت در اطاعت و يا ظهور مفسده در گناه و معص}}يت . در اينج}}ا انسان مطيع سعادت خود را در انجام عملي می داند كه مطاع به او دستور داده است و ولي حاكم را نس}}بت ب}}ه خ}}}ود رئ}}}وف و مهرب}}}ان می دان}}}د و او را ع}}}الم حكيم می شناسد چنانكه از عدم اطاعت وحشت دارد و ش}}خص مطاع نمی تواند او را از اطاعت منع كند و اگر منع كن}}د، مطيع نمی توان}د از اط}اعت منص}}رف ش}ود. اط}اعت ب}ه علم و آزادي در واق}}ع ح}}اكميت ح}}اكم را لغ}}و می کن}}د و آزادي مطلق به وجود می آورد. اطاعت های كوركورانه و جاهالنه از نوع حکومت های اجباري است كه مطيع ، خود

که مصلحت خ}}ود رارا مجبور به اطاعت می داند بدون ایندر اطاعت ببيند.

خداوند اطاعت بندگان خ}}ود را چن}}ان دوس}}ت دارد ک}}ه می خواهد اطاعت به آزادي باشد نه اطاعت ب}}ه اجب}}ار و اكراه، زيرا خداوند براي بندگان خود منبع خ}}ير و ب}}ركت است و دين او راهنماي او به سوي نعمت ها و ل}}ذت ها و خوشی ها است. اوامر خدا بر م}}دار مص}}لحت و مفس}}ده تنظيم ش}}ده اس}}ت . بن}}دگان خ}}ود را ب}}ه كاره}}ایي ام}}ر می کند كه سعادت آن ها در آن اس}}ت و از كاره}}ایي نهي می کن}}د ك}}ه هالكت و ب}}دبختي آن ه}}ا در آن اس}}ت. خ}}ط اطاعت خدا خط به سوي بهشت و سعادت اس}}ت و خ}}ط

معصيت خط به سوي جهنم و شقاوت . در اينجا ممكن است كسي سئوال كند و بگويد كه اگر اطاعت خدا اجباري نيس}}ت، پس چگون}}ه خداون}}د بن}}دگان مطيع خود را تطميع به بهشت می کند و بن}}دگان عاص}}ي خود را از جهنم می ترساند. اين تهديد و تطميع از جانب خدا مانند تهديد و تطميع از جانب قلدران و گردن كشان است كه مردم را به اط}}اعت خ}}ود مجب}}ور می کنن}}د و در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره390

صورت عدم اطاعت ، آن ها را تهديد ب}}ه ع}}ذاب و ش}}كنجه می نمایند. از اين جهت ح}}اكميت جب}}اران را ب}}ه اجب}}ار و اكراه می شناس}}یم ك}}ه آن ه}}ا بن}}دگان مطي}}ع خ}}ود را ب}}ه طمع می اندازند و عاصيان را تهديد ب}}ه ع}}ذاب می کنن}}د. پس چه فرقي بين اطاعت خدا و اط}}اعت جب}}اران ديگ}}ر

است ؟ ج}}واب اين اس}}ت ك}}ه اط}}اعت جب}}اران و اوام}}ر آن ه}}ا برخالف مصلحت و مفسده است . آن ها بندگان خدا را به كارهايي امر می کنند ك}}ه ب}}راي خودش}}ان منفعت دارد و براي بندگان مطيع ضرر و هالكت به وج}}ود مي آورد و از كارهايي نهي می کنند كه ب}}راي خودش}}ان ض}}رر دارد ن}}ه

که مايۀ6 محروميت بندگان خدا می شود، وليكن خداونداین بندگان خود را ب}}ه كاره}}ایي ام}}ر می کن}}د ك}}ه مص}}لحت و منفعت آن ه}}}ا در آن كاره}}}ا اس}}}ت. از كاره}}}ایي نهي می کند كه عذاب و هالكت آن ها در آن اس}}ت. ع}}ذابهایي كه بندگان خود را با آن تهديد می کند عذابهایي است كه از عمل گناه پيدا می شود. ه}}ر گن}}اهي در واق}}ع ض}}رر و هالكتي است كه گناه كار در آن سقوط می کن}}د. خداون}}د ب}}ا راهنم}}ايي خ}}ود انس}}ان را از س}}قوط در آن ع}}ذاب ها برحذر می دارد. پس خداوند بندگان خود را براي رسيدن به خير و سعادت امر می کن}}د و ب}}راي نج}}ات از ع}}ذاب و هالكت نهي می کند. با اين حساب هم}}ه كس ب}}ر اس}}اس اراده و آزادي خ}}}ود، ب}}}راي جلب منفعت و دف}}}ع ض}}}رر فع}}اليت می کنن}}د. من}}افع آن ه}}ا در دني}}ا و آخ}}رت هم}}ان فواید و نتايجي است كه از اعمال خير و نيكوكاري پي}}دا می شود. ضررها و خطرات هم همان چيزهايي است كه از عم}}ل ش}}ر و گن}}اه آن ه}}ا پي}}دا می ش}}ود. ب}}ا گن}}اه و معصيت، ضرر ج}}اني و م}}الي و اعتب}}اري ب}}راي خ}}ود ب}}ه وجود می آورند. با شرابخواري و مواد مض}}ر ديگ}}ر، تن و مزاج خود را خراب می کنند و اعصاب خود را كه وس}}يلۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره391

درك و دانش اس}}}ت از ك}}}ار می اندازن}}}د و از عق}}}ل و معرفت محروم می شوند و نمی توانند براي خ}}ود كس}}ب عزت و احترام كنند يا به درگاه خ}}دا تق}}رب جوين}}د، و ب}}ا دروغ گ}}ویي و خي}}انت آب}}روي خ}}ود را از بين می برن}}د و محب}}وبيت اجتم}}اعي خ}}ود را ره}}ا می کنن}}د و ب}}ا ظلم و جنايت و قتل و كشتار براي خود دشمن می تراش}}ند ك}}ه ع}}اقبت ، اين دش}}منان مظل}}وم ب}}ه درگ}}اه خ}}دا ش}}كايت نموده از آن ها انتقام می گیرند و ب}}ا وس}}ايل ع}}ذابي ك}}ه ب}}راي م}}ردم می س}}ازند و آتشهایي ك}}ه ب}}راي س}}وزاندن مردم می افروزند، ب}}راي خ}}ود جهنم می س}}ازند ك}}ه روز قيامت در عدالت الهي تمامي عذاب ها و آتشهایي كه از آن ه}}ا ب}}ه م}}ردم رس}}يده اس}}ت از م}}ردم ب}}ه روي آن ه}}ا برميگ}}ردد و در آن ع}}ذاب ها جاوي}}د و مخل}}د می ش}}وند.

ك}}اران وبن}}ابراين ، ع}}ذاب های الهي مانن}}د جن}}ايت جنايت تهديد ستمكاران نيست كه از كسي س}}لب آزادي كنن}}د و قوي را بر ضعيف مسلط نمايد كه اگر اطاعت نكنند، ب}}ه دست خود آن ها را ش}}كنجه كنن}}د و ي}}ا روزي را از آن ه}}ا سلب كنند. پس خداوند متعال در حكومت ديني خود ص}د درصد مردم را آزاد می خواهد و اطاعت آن ها را ب}}ر پاي}}ۀ6 علم و آزادي می طلبد. دوس}}ت ن}}دارد ك}}ه بن}}دگان او ب}}ه صورت بردگ}}ان باش}}ند و ب}}ر پاي}}ۀ6 تهدي}}د و تطمي}}ع از او اط}}اعت نماين}}د. اط}}اعت خ}}دا مانن}}د اط}}اعت از مس}}ائل زندگي است ، مانن}}د زن گ}}رفتن و بچ}}ه ب}ه دني}}ا آوردن و غ}}ذا خ}}وردن و خوابي}}دن. هم}}ۀ6 این ه}}ا ب}}ا آزادي واق}}ع می شود. كسب مال و كسب آبرو و عزت ، كسب بهشت،

همۀ6 این ها با آزادي است. ريسمان ناگسستني

بحث ششم ، دين خ}}دا ريس}}مان ناگسس}}تني اس}}ت. در اين آيۀ6 شريفه خداوند متعال می فرماید: »بعد از وضوح

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره392

دين و روشن شدن حق از باط}}ل، هركس}}ي ك}}ه بت ه}}ا و طاغوت ها را رها كند و به خ}}دا ايم}}ان آورد ب}}ه ريس}}مان محكمي چنگ زده است كه هرگ}}ز گسس}}تگي نمی پ}}ذیرد.

خداوند شنوا و دانا است .« در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه، رابط}}ۀ6 محبت و»عروة ال}}وثقي«

واليت اس}}}ت ك}}}ه اف}}}راد تحت واليت و سرپرس}}}تي از سرپرست خود بهره گيري می کنن}}د و در ش}}عاع واليت او به زندگي خود ادام}}ه می دهن}}د. رش}}تۀ6 ناگسس}}تني و ي}}ا رش}}تۀ6 گسس}}تني عب}}ارت اس}}ت از رابطه اي ك}}ه بين دو شيء يا دو شخص و يا شخص و شيء به وج}}ود می آی}}د. اين رابطه از نظر شدت و ضعف شوق و ع}}دم ش}}وق ب}}ا يكديگر فرق دارد. می توانیم اين رابطه را به چن}}د قس}}م تقسیم كنيم و ببينيم ك}}دام قس}}مت ب}}ا اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه

قابل انطباق است . اول ، روابط جمادي مانند روابط بين مواد و فلزات كه می بینیم قطع}}ات س}}رب و آهن يك}}ديگر را جلب و ج}}ذب

می کنند. دوم ، روابط نباتات و درخت ه}}ا ك}}ه مش}}اهده می ک}}نیم ش}}اخه ها و برگ ه}}ا و ريش}}ه ب}}ه يك}}ديگر اتص}}ال دارد و

يكديگر را می پرورانند و حفظ می کنند. س}}وم ، رواب}}ط ع}}اطفي و حي}}واني مانن}}د رواب}}ط بين حيوانات و بچه هاي آن ها و يا روابط بين پدر و مادر و يا

روابطي كه بين خادم و مخدوم پيدا می شود. چهارم، روابط علمي و ايماني مانند رابطۀ6 بين استاد و شاگرد و يا بين عالم و عالم ديگ}}ر و از اين قبي}}ل بين

خدا و انسان . از اقس}}ام رواب}}ط چهارگان}}ۀ6 ب}}اال، جم}}ادي ، نب}}اتي، حي}}واني قاب}}ل دوام نيس}}ت و زود گسس}}ته می ش}}ود و رواب}}ط ع}}اطفي و رواب}}ط ش}}يري و خ}}وني ب}}ه س}}ردي می گراید و از بين می رود، چنانك}}ه می بی}نیم رابط}}ۀ6 بين

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره393

پدر و فرزندان و برادران و خويشاوندان از بين می رود، به دش}}مني يك}}ديگر برميخيزن}}د. رابط}}ۀ6 م}}الي و خ}}ادم و مخدومي هم از اين قبيل است . تنها رابط}}ۀ6 قاب}}ل دوام و استحكام ، رابطۀ6 علمي و ايماني است ك}}ه اين رابط}}ه بين شخص و شيء و ي}}ا بين ش}}خص و ش}}خص و ي}}ا بين ش}}خص و خ}}دا قاب}}ل ظه}}ور اس}}ت، زي}}را علم و ايم}}ان انسان را به حقايقي مربوط می کند كه آن حقايق منشأ حيات ابدي اس}}ت. ش}}خص م}}ؤمن مع}}رفت ب}}ه خ}}دا پي}}دا می کند و او را چنان می شناسد و می بین}}د ك}}ه موج}}ودي نيرومند و دانشمند و عالم و آگ}}اه ب}}ه هم}}ه چ}}يز و هم}}ه كس است. ضد نيستي و نابودي و ضد ه}}ر ن}}وع م}}رگ و مرض و خرابی ها. به هر شكل و صورتي كه باشد عامل بقاء و حيات ابدي و قادر ب}ه حف}ظ تم}امي موج}ودات و مخلوقات است . از ازل تا به ابد ه}}ر چ}}ه را و ه}}ر ك}}ه را آفريده براي بقاء و دوام و ابديت خلق كرده . موج}}ودات

تر و ب}ه زن}دگي هاي به}}تر ورا به صورت های بهتر و عالي روشنتر انتقال می دهد. ص}}ورت ها و زن}}دگی های ن}}اقص را از آن ها می گیرد و زن}دگي ك}املتر و ع}اليتر ب}ه آن ه}ا می دهد. بندگان خود را بينه}}ايت دوس}}ت دارد ب}}ه هم}}ان م}}يزان ك}}}ه خ}}}ود را دوس}}}ت دارد و ب}}ر اس}}}اس همين دوستي، آن ها را تربيت می کند و به ثمر می رساند و ب}}ه آن ها خودشناسي و مع}}رفت می ده}}د ت}}ا ارزش وج}}ودي خود را بشناسند و هر چ}}ه بيش}}تر حب ذات و حب حي}}ات پيدا كنند. آشنایي به يكچ}}نين خ}}داي حي قي}}وم و دان}}ا و توانا كه ضد نيستي و هالكت است ، هر چه بيشتر انسان را ب}}ه بق}}اء و اب}}ديت عالقهمن}}د می س}}ازد. انس}}ان های عارف و مؤمن با يكچنين خداي مهرباني، هر چه بيش}}تر ب}}ه حي}}ات خ}}ود و حي}}ات تم}}امي مخلوق}}ات و موج}}ودات پاي بن}}د و عالقهمن}}د می ش}}وند و آف}}رينش را خان}}ۀ6 خ}}دا می دانند و تم}}امي مخلوق}}ات را ب}}ه ج}}اي بن}}دگان خ}}دا و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره394

فرزندان خدا می شناس}}ند. ب}}ه هم}}ان م}}يزان ك}}ه خ}}دا را دوست دارند و عالقۀ6 قلبي به او پي}}دا می کنن}}د، بن}}دگان خ}}دا را هم دوس}}ت دارن}}د. تنه}}ا رابط}}ه و محب}}تي ك}}ه گسستگي نمی پذیرد، قابل دوام و ثب}}ات اس}}ت و هرچ}}ه بيشتر شدت و استحكام پيدا می کند، همين رشتۀ6 محبت ايماني و خدایي است. بقاء محبت به خ}}دا و اولي}}اء خ}}دا

طوري ك}ه وج}ود خ}دامالزم بق}اء وج}ود خداس}ت. هم}ان فناپذير نيست، محبت های وابسته ب}}ه او و اولي}}اء او هم فناپذير نمی باشد، زيرا سستي رشتۀ6 محبت و ايمان ب}}ه خ}}دا، ب}}ه ارادۀ6 خ}}دا مح}}ال و ممتن}}ع اس}}ت ك}}ه عملي سفيهانه و برخالف حكمت اس}}ت و ب}}ه ارادۀ6 انس}}ان هم برخالف ارادۀ6 خدا خواهد بود كه هرگز حادثه ای ب}}رخالف مش}}يت خ}}دا قاب}}ل ظه}}ور نيس}}ت . ب}}ا اين دالي}}ل، رش}}تۀ6 ايمان و محبت به خدا ابديت پيدا می کند و قابل انفصال نيست، وليكن ساير روابط امثال رواب}}ط خويش}}اوندي و خ}}وني و ي}}ا وط}}ني و ي}}ا م}}الي ب}}ه دلي}}ل ق}}ابليت فن}}ا و نابودي افراد وابسته ب}}ه آن، قاب}}ل دوام نمی باش}}د. پس بهتر اين است كه انسان به رشتۀ6 محكم ايم}}ان ب}}ه خ}}دا

چنگ زند و سند ابديت خود را امضاء نمايد. بحث هفتم مرب}}}وط ب}}}ه كيفيت واليت خ}}}دا و واليت دشمنان خداست كه خداون}}د قس}}متي از مشخص}}ۀ6 آن را ذكر می کند. می فرماید: خدا ب}}ر اه}}ل ايم}}ان واليت دارد كه بر اساس واليت خود مومنين و مومنات را از تاريكي و جهل و ناداني به جهان نور و معرفت رهبري می کن}}د، وليكن كف}}ار در واليت و سرپرس}}تي ط}}اغوت ق}}رار مي گيرند كه آن ها بر عكس خدا، انسان ها را از شعاع علم و روشنایي ب}}ه جه}}ل و ت}}اريكي می کش}}انند ك}}ه در محي}}ط تاريك ، زندگي آن ه}}ا مالزم ب}}ا ع}}ذاب جهنم خواه}}د ب}}ود. بزرگ ترین مطلب اساسي اين است ك}}ه ب}}دانيم خداون}}د از خلقت و تربيت انسان چه ه}}دفي را دنب}}ال می کن}}د و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره395

چگونه به هدف خود می رسد و هدف سردمداران كف}}ر و جهالت از سرپرستي انسان ها چيست و چگونه و از چ}}ه راهي به ه}}دف خ}}ود می رس}ند. در اين تجزي}}ه و تحلي}}ل، كيفيت ارتباط هر ي}}ك از اين دو سرپرس}}تي را خ}}واهيم شناخت . مسلم اس}}ت ك}}ه ه}}دف خ}}دا از خلقت جه}}ان و انسان پيدايش علم و معرفت به خ}}دا و آف}}رينش اس}}ت. مجموعۀ6 هس}}تی ها از جه}}ان ن}ور و م}}اده و فرش}}تگان و روح و خداوند متعال ، همۀ6 این ها كتابي در اختيار انسان است كه بايستي همه چيز را بجا و به موق}}ع بشناس}}د و از ه}}ر چ}}يزي چن}}ان ك}}ه هس}}ت بهره ب}}رداري كن}}د، زي}}را تم}}امي موج}ودات از خ}دا و خل}}ق خ}دا مانن}د درخته}}ایي هستند كه هر يك ثم}}راتي مناس}}ب و مخص}}وص ب}}ه خ}}ود دارن}}د و تنه}}ا موج}}ودي ك}}ه از تم}}امي اين ثم}}رات به}}ره می ب}}رد و ني}}از خ}}ود را مرتف}}ع می س}}ازد انس}}ان اس}}ت . انس}}ان از نظ}}ر بهره ج}}ویي و بهره ب}}رداري مال}}ك جه}}ان است گرچه خالق آن فقط خداوند متعال اس}}ت. خداون}}د گرچه خالق عالم است و مالك آن هم است، وليكن روي غن}}اي ذاتي خ}}ود بهره ب}}رداري و اس}}تفادۀ6 خصوص}}ي از موجودات و مخلوقات ندارد. ب}}راي خ}}دا ف}}رق ن}}دارد ك}}ه يكچنين انساني باش}}د ي}}ا نباش}}د. از آف}}رينش مخلوق}}ات خود سودي نمی برد تا كه از نابودي موجودات ضرر كند. پس آنچ}ه خل}ق فرم}وده ب}راي اس}تفادۀ6 انس}}ان ب}وده و فقط انس}}ان اس}ت ك}}ه می توان}د از آن چ}ه هس}ت به}ره ب}}برد. ب}}}ه همين منظ}}}ور، ه}}}دف خ}}}دا از خلقت ع}}}الم بهره بري و بهره برداري انسان ب}}وده و اين بهره ب}}رداري

ک}}}ه انس}}}ان آن چ}}}ه را ك}}}ه از آنتوق}}}ف دارد ب}}}ر این بهره برداري می کن}}د بشناس}}د. جه}}ل انس}}ان ب}}ه حق}}ايق موجود، بزرگ ترین عامل فقر و نياز ب}}وده و بزرگ ت}}رین سد در راه پيشرفت و بهره برداري او است. اگر انسان تشنه كنار چش}}مۀ6 آبي باش}}د ك}}ه از آن چش}}مه بي اطالع

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره396

اس}}ت، از تش}}نگي می م}}یرد و نمی توان}}د از آب چش}}مه استفاده كند. با اين حساب، تمامي آفري}}دگان در جه}}ان و انس}}ان، ه}}ر ي}}ك گنجي هس}}تند ك}}ه كلي}}د اس}}تخراج آن فق}}ط علم و دانش اس}}ت . پس خداون}}د متع}}ال ك}}ه در سرپرس}}تي خ}}ود می خواه}}د انس}}ان را از آنچ}}ه آفري}}ده بهره مند كند، الزم است كه او را به آن چه خلق فرم}}وده هدايت نمايد. لذا در اين آيه می فرماید كه خ}}دا ب}}ر اه}}ل ايم}}ان واليت دارد و در ش}}عاع واليت و سرپرس}}تي خ}}ود انس}}ان ها را از جه}}ل و ت}}اريكي خ}}ارج نم}}وده ب}}ه علم و روشنايي می رساند تا انسان ها هر آنچه هس}ت بدانن}د و بعد از دانایي از آنچ}ه هس}ت بهره ب}رداري كنن}د. اعم}ال قدرت و حاكميت خدا بر انسان فق}}ط و فق}}ط از مس}}ير علم و دانش اس}}ت. انس}}ان را ب}}ه علم و حكمت مجه}}ز می کند و او را به مصالح و مفاسد زندگي آشنا می نماید تا آن چه را به نفع خود و صالح خود می داند عم}}ل نماي}}د و آنچ}}ه را منش}}أ فس}}اد می دان}}د ت}}رك نماي}}د و در نتيج}}ه رض}}ايت خ}}دا و رض}}ايت بن}}دگان خ}}دا را جلب كن}}د. ه}}ر انساني كه به علم و ش}عور فع}اليت می کن}د در اط}اعت خداست و هر انساني كه به جهل و ن}}اداني ك}}ار می کن}}د در اطاعت شيطان است . به همين مناسبت، بندگان خدا در عين بندگي آزادند، زيرا اطاعت خدا را به نفع خ}}ود و صالح خود می دانند، مانند كسي كه روز روشن در ج}}ادۀ6 مستقيم به سوي مقصد می رود، وليكن كفار و دشمنان

که بندگان خدا را زير سلطه و حاكميت خودخدا براي این درآورند و به اسارت بكشند، آن ها را از محيط روش}}ن و فض}}اي علم و دانش ب}}ه ت}}اريكي ميكش}}انند، زي}}را آن ه}}ا فق}}ط از جه}}ل م}}ردم اس}}تفاده می کنن}}د و جاه}}ل را می توانند به اسارت و بردگي بكشند، مانن}}د ره}}بري ك}}ه در فضاي تاريك و خط مجهول حركت می کند و مردم را ي}}دك می کش}}د. پ}}يروان پيش}}وايان ك}}افر از نعمت آزادي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره397

محرومند، در اسارت و بردگي ق}}رار ميگيرن}}د و از همين راه به آتش جهنم كشيده می ش}}وند. جه}}ل و اش}}تباه ب}}ر

ه}}ا ح}}اكميت پي}}دا می کن}}د و ت}}ا اب}}د در آن آتش ه}}ا وآن عذاب ها می مانند، مانند كسي كه در فضاي تاريك متولد شده و عمر خود را به انتها رس}انيده و روش}نایي ندي}ده اس}}ت ك}}ه از ت}}اريكي ب}}اخبر باش}}د، چ}}ون بين دو جن}}اح روش}}ن و تاري}}ك و علم و جه}}ل ق}}رار نگرفت}}ه. ه}}ر دو حقيقت در نظ}}ر او مجه}}ول اس}}ت. ن}}ه جه}}ل و كف}}ر می شناس}}د ك}}ه از آن ف}}رار كن}}د و ن}}ه علم و روش}}نایي می دان}}د ك}}ه ب}}ه آن ه}}دايت ش}}ود. پس در جه}}ل خ}}ود و ع}}ذابهایي ك}}ه از آن جه}}الت پي}}دا ش}}ده اس}}ت مخل}}د

می ماند. ألم ت}}ر إلى الذي ح}}اج إب}}راهيم في ربه أن آت}}اه الله الملك إذ قال إبراهيم ربي الذي يح}}يي و يميت ق}}ال أن}}امس من أحيي و أميت قال إبراهيم فإن الله ي}}أتي بالش}}ر و الله ال المشرق فأت بها من المغرب فبهت الذي كف}}

(258يهدي القوم الظالمين )ها أو كالذي م}}ر على قري}}ة و هي خاوي}}ة على عروش}} قال أنى يحيي هذه الله بعد موتها فأماته الله مائة ع}}ام ثم بعثه قال كم لبثت قال لبثت يوم}ا أو بعض ي}}وم ق}الرابك لم ب}}ل لبثت مائة ع}}ام ف}}انظر إلى طعام}}ك و ش}} يتسنه و انظر إلى حمارك و لنجعل}}ك آي}}ة للناس و انظ}}را تبين ل}}ه إلى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما فلم

(259قال أعلم أن الله على كل شيء قدير ) و إذ قال إبراهيم رب أرني كيف تحي الموتى قال أ و لم تؤمن قال بلى و لكن ليطمئن قلبي قال فخذ أربع}}ة من الطير فصرهن إلي}}ك ثم اجع}}ل على ك}ل جب}}ل منهنجزءا ثم ادعهن يأتينك سعيا و اعلم أن الله عزيز حكيم )

260)

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره398

مثل الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله كمث}}ل حبةنبلة مائة حبة و الله نابل في ك}}}ل س}}} بع س}}} أنبتت س}}}

(261يضاعف لمن يشاء و الله واسع عليم ) الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله ثم ال يتبعون ما أنفق}}وا منا و ال أذى لهم أج}}رهم عن}}د ربهم و ال خ}}وف

(262عليهم و ال هم يحزنون )دقة يتبعه}}ا أذى و رة خي}}ر من ص}} قول معروف و مغف}}

(263الله غني حليم )دقاتكم ب}}المن و األذى يا أيها الذين آمنوا ال تبطلوا ص}} كالذي ينف}}ق مال}}ه رئ}}اء الناس و ال ي}}ؤمن بالله و الي}}ومفوان علي}}ه ت}}راب فأص}}ابه واب}}ل اآلخ}}ر فمثل}}ه كمث}}ل ص}}بوا و الله ال ا كس}} يء مم درون على ش}} فتركه صلدا ال يق}}

(264يهدي القوم الكافرين ) و مثل الذين ينفق}}ون أم}}والهم ابتغ}}اء مرض}}ات الله و تثبيتا من أنفسهم كمثل جنة بربوة أص}}ابها واب}}ل ف}}آتتبها واب}}ل فط}}ل و الله بم}}ا عفين ف}}إن لم يص}} أكله}}ا ض}}

(265تعملون بصير ) أيود أحدكم أن تكون له جنة من نخيل و أعن}}اب تج}}ري من تحتها األنهار له فيها من كل الثمرات و أصابه الكب}}رعفاء فأص}}ابها إعص}}ار في}}ه ن}}ار ف}}احترقت ية ض}} و ل}}ه ذر

(266كذلك يبين الله لكم اآليات لعلكم تتفكرون )بتم و مما يا أيها الذين آمنوا أنفقوا من طيبات ما كس}}موا الخبيث من}}ه تنفق}}ون أخرجنا لكم من األرض و ال تيم أن تغمضوا فيه و اعلموا أن الله غني و لستم بآخذيه إال

(267حميد )ر و ي}}أمركم بالفحش}}اء و الله يطان يع}}دكم الفق}} الش}}

(268يعدكم مغفرة منه و فضال و الله واسع عليم ) يؤتي الحكمة من يشاء و من ي}}ؤت الحكم}}ة فق}}د أوتي

أولوا األلباب ) (269خيرا كثيرا و ما يذكر إال

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره399

ة أو ن}}ذرتم من ن}}ذر ف}}إن الله و م}}ا أنفقتم من نفق}}(270يعلمه و ما للظالمين من أنصار )

ا هي و إن تخفوه}}ا و تؤتوه}}ا دقات فنعم إن تبدوا الص}}يئاتكم و الله ر عنكم من س}} الفقراء فهو خي}}ر لكم و يكف

(271بما تعملون خبير ) ليس علي}}ك ه}}داهم و لكن الله يه}}دي من يش}}اء و م}}ا ابتغ}}اء وج}}ه تنفقوا من خير فألنفسكم و ما تنفق}}ون إالالله و ما تنفقوا من خير يوف إليكم و أنتم ال تظلمون )

272)تطيعون بيل الله ال يس}} روا في س}} للفقراء الذين أحص}}ف بهم الجاه}}ل أغني}}اء من التعف ربا في األرض يحس}} ض}} تعرفهم بسيماهم ال يسئلون الناس إلحافا و م}}ا تنفق}}وا

(273من خير فإن الله به عليم )ا و عالني}}ة ر الذين ينفقون أموالهم بالليل و النه}}ار س}} فلهم أج}}}}رهم عن}}}}د ربهم و ال خ}}}}وف عليهم و ال هم

(274يحزنون )

قس}}متي از ح}}االت و احتجاج}}ات اب}}راهيم258در آي}}ۀ6 خلي}}ل را ش}}رح می ده}}د. می فرمای}}د: »مگ}}ر ت}}و افك}}ار نمرود، سلطان معاصر ابراهيم خليل را نخوان}}دي ك}}ه در اثبات ادعاي الوهيت خود ب}}ا اب}}راهيم بحث می کن}}د و ب}}ه

که خداوند به او سلطنت داده است با خداي خوددليل این معارضه و مبارزه دارد. اب}}راهيم ب}}ه او می گوی}}د: خ}}داي

ميران}}د. می گوی}}د:من كسي است كه زن}}ده می کن}}د و مي م}}یرانم . اب}}راهيم گفت: خ}}دايمن هم زنده می کنم و مي

من كسي اس}}ت ك}}ه خورش}}يد را از مش}}رق می آورد. ت}}و اگر خدا هستي ، آن را از مغ}}رب بي}}اور. در اينج}}ا م}}دعي الوهيت مات و مبهوت می شود كه نمی تواند جواب دهد.

خداوند قوم ظالم و كافر را هدايت نمی کند.«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره400

مطلب قاب}}ل توج}}ه در اينج}}ا كيفيت احتج}}اج اب}}راهيم است كه چگونه بدون رد ادعاي جاهالنۀ6 نمرود، او را ب}}ه عجز و ناتواني می کش}}اند. اب}}راهيم می گوی}}د خ}}داي من

میران}}د.كسي است كه بندگان خود را زنده می کن}}د و مي م}}}یرانم ونم}}}رود می گوی}}}د من هم زن}}}ده می کنم و مي

منظورش از زن}}ده ك}}ردن و ميران}}دن اين اس}}ت ك}}ه ي}}ك انسان را می کشد و ديگ}}ري را نمی کش}}د. پس كس}}ي را كه كشته میرانده است و كسي را كه نكشته زنده ك}}رده اس}}ت. اب}}راهيم می توانس}}ت او را در اين ادع}}ا مس}}خره كند كه اوال كشتن غير از ميرانيدن است و ثانيا كسي را كه نكشته زنده نكرده است بلكه خداوند او را زنده كرده و نكشته اس}}ت. پس بطالن ادع}}اي او در م}}وت و حي}}ات خيلي واضح است ، وليكن اب}}راهيم مش}}اهده ك}}رد ك}}ه رد ادع}}اي باط}}ل او متناس}}ب ب}}ا عق}}ل ض}}عيف او و عق}}ل ضعيف كساني كه در مجلس هستند نيست . آن ها به اين اندازه شعور ندارند كه بدانند نكشتن غير از احياء كردن و كشتن غير از ميراندن است. خيال می کنند كس}}ي ك}}ه مردم را نكشته آن ها را احياء كرده است و اگ}ر اب}راهيم بخواه}}د اين مس}}ائل روش}}ن را ع}}وام فهم كن}}د، م}}دتي ط}}}ول می کش}}}د و در اين فرص}}}ت اه}}}ل مجلس خي}}}ال می کنن}}د ك}}ه نم}}رود در ادع}}اي خ}}ود ص}}ادق اس}}ت و در احتجاج ب}}ر اب}}راهيم غ}}الب ش}}ده اس}}ت و ب}}ا ك}}ف زدن و ه}}وچي گري اب}}راهيم را از مي}}دان ب}}ه در می کنن}}د. پس چنان فرصتي كه بتواند ادعاي احمقانۀ6 او را باط}}ل كن}}د ندارد. از اين رو بالفاصله او را در برابر مسئلۀ6 واض}}ح و روشني قرار داد كه همه كس آن را می فهمند و احتي}}اج به دقت و تفكر ندارد. به او گفت خداي من خورش}}يد را از مشرق می آورد. تو اگ}}ر خ}دا هس}}تي ، آن را از مغ}}رب برگردان . نمرود در اينجا مات و مبهوت ش}}د. خداون}}د در آخر آيه اثب}}ات می کن}}د ك}}ه انس}}ان های ك}}افر و ظ}}الم از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره401

نعمت عق}}ل و ش}}عور بي بهره ان}}د و س}}الحي ب}}ه ج}}ز زورگویي و زورپذيري ندارند و ب}ه ج}ز زب}ان زور چ}يزي نمي فهمند. از اين رو نمرود براي غلب}}ه ب}}ر اب}}راهيم ب}}ه زور متوس}}ل ش}}د و اب}}راهيم را مي}}ان آتش ان}}داخت و

خداوند آتش را براي ابراهيم سرد و سالمت گردانيد. داستان عزير پيامبر

داستان عجيب دو برادر به نام عزي}}ر259و باز در آيۀ6 و عزير را ذكر می کند كه در داستان ها گفته اند دو برادر در يك روز، دو قلو از يك مادر متولد شدند و در ي}}ك روز با هم مردند، وليكن يكي از آن ه}}ا پنج}اه س}}ال و ديگ}}ری ص}}د و پنج}}اه س}}ال عم}}ر ك}}رد. اين س}}ئوال را يكي از پيشوايان مسيحي از امام باقر كرده بود. ام}}ام داس}}تان همين دو برادر را ذكر كرد كه هردو ب}}ا هم بيس}}ت و پنج

تر ك}}ه عزي}}ر ب}}ود پس ازسال زندگي كردند. برادر كوچك بيست و پنج سال از دنيا رفت و ص}}د س}ال م}}رده ب}}ود و بعد از صد سال زنده ش}}د و بيس}}ت و پنج س}}ال ديگ}}ر ب}}ا برادرش زندگي كرد و ه}}ر دو ب}}رادر در ي}}ك روز مردن}}د. عمر يكي پنجاه سال و عم}}ر ديگ}}ري ص}}د و پنج}}اه س}}ال بود. خداوند در اين آي}ۀ6 ش}ريفه داس}تان عزي}ر را ب}ازگو می کند. می فرماید: »يا مانند كس}}ي از دهي می گذش}}ت و مشاهده كرد كه تمامي اهل ده در ي}}ك م}}رگ عم}}ومي مرده اند و به جز استخوان پوسيده چيزي از آن ه}}ا ب}}اقي نمانده است . عزير كه اهل ده را به آن صورت مش}}اهده ك}}رد ب}}ا تعجب گفت : چگون}}ه خداون}}د اين اس}}تخوان های پوسيده را پس از مرگ زنده می کند. خداوند براي اثبات قدرت خود او را میرانید. ص}}د س}}ال م}}رده ب}}ود و بع}}د از صد سال او را زنده كرد. فرشته اي برابر او ظاهر شد و گفت چند سال است كه در اين ده مان}}ده اي؟ ج}}واب داد نصف روز و ي}}ا ي}}ك روز. فرش}}ته ج}}واب داد ك}}ه ت}}و ص}}د سال است در اين محل مرده بوده اي. ب}}بين ك}}وزۀ6 آب و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره402

غذاي تو در اين ص}د س}ال ب}ه ح}ال خ}ود مان}ده و تغي}ير نكرده ، وليكن االغ تو مرده و اين استخوان های پوس}}يده مال االغ تو است. خداوند االغ ت}}و را در براب}}ر چش}}مانت زنده می کند. ببين چگونه استخوان ها تازه می ش}}ود و از آن گوش}}ت می روی}}د. پس از آنك}}ه مش}}اهده ك}}رد االغ او زنده شد، به قدرت خدا اعتراف كرد و گفت می دانم ك}}ه

خداوند به هر كاري قادر و توانا است . در اين داستان ، تقدير مرگ و حيات بعد از مدتي براي عزي}}ر پيغم}}بر از اين جهت مق}}در ش}}ده ب}}ود ك}}ه خداون}}د می دانس}}ت بني اس}}رائيل ب}}ه زودي در مع}}رض هج}}وم پادشاهان بابل امثال بخت النصر قرار می گیرن}}د و قت}}ل ع}ام می ش}وند و آث}ار دي}ني و ملي آن ه}}ا و از آن جمل}}ه نس}}خه هاي ت}}ورات از بين می رود، رش}}ته های م}}ذهبي و ف}}رهنگي نس}}ل آين}}ده از نس}}ل گذش}}ته قط}}ع می گ}}ردد. عزير كسي بود كه تمام مندرجات تورات را حف}ظ ك}رده

اسرائيل ذخيره نم}}ود ت}}ابود. خداوند او را براي آيندۀ6 بني به وسیلۀ6 او دو مرتبه تورات را تجديد كند و قرن گذشته را با قرن آينده پيوند بدهد و م}}ذهب بني اس}}رائيل را ب}}ه وسیلۀ6 آن پيغم}}بر تجدي}}د كن}}د. از اين رو، م}}رگ عزي}}ر و حيات بعد از مرگ را براي او مقدر ك}رد ت}ا ض}من اثب}ات قدرت و عظمت خود ش}}ك و ش}}بهه را از دل او و م}}ردم تاريخ برطرف كند. عزير پيغم}}بر ك}}ه از دي}}ار خ}}ود خ}}ارج شده بود و به شهر ديگر مسافرت می کرد، ض}}من عب}}ور از دهي ك}}ه پ}}ر از اس}}تخوان های پوس}}يدۀ6 م}}رده ب}}ود و مردمش به م}}رگ ناگه}}اني م}}رده بودن}}د، تعجب ك}}رد ك}}ه خداون}}}د چگون}}}ه اين مردگ}}}ان را زن}}}ده می کن}}}د. االغ سواريش در كنارش بود. مقداری ميوۀ6 انجير و انگ}}ور و ك}}وزۀ6 آب هم ب}}ه هم}}راه داش}}ت . بالفاص}}له خ}}ودش و االغش مردند. برادرش و ف}اميلش نتوانس}}تند او را و ي}ا نعش او را پيدا كنند. صد س}}ال از م}}رگ او گذش}}ت و در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره403

اين صد سال مذهب و مليت بني اسرائيل متالشي ش}}ده بود. بسياري از پيغمبران و بزرگ}}ان بني اس}}رائيل مانن}}د دانيال و ديگران در اسارت پادشاهان بابل ق}}رار گرفت}}ه بودند تا سرانجام به وسیلۀ6 ك}}ورش ، پادش}}اه اي}}راني، از آن اسارت نجات يافتن}د. ك}}ورش باب}ل را فتح ك}}رد و ب}ه ملت يه}}ود حي}}ات ت}}ازه بخش}}يد. آن ه}}ا را ب}}ه كش}}ور فلسطين برگردانيد. از اشياء و اجناس غارت شدۀ6 آن ها آنچه در بابل موجود بود به آن ها بخشيد و اج}}ازه داد ك}}ه مذهب و مليت خود را در فلس}}طين زن}}ده كنن}}د. اس}}راي باب}}ل پس از آزادي ب}}ه وس}}یلۀ6 ك}}ورش ب}}ه فلس}}طين برگشتند. افراد وابسته به خود را جم}}ع و ج}}ور نمودن}}د. هر جا خانواده و يا نسلي كه از بني اسرائيل موجود بود، به فلسطين انتق}}ال دادن}}د. آث}}ار م}}ذهبي و ملي خ}}ود را حيات تازه بخشيدند. دورۀ6 اسارت بني اس}}رائيل در باب}}ل قريب هفتاد سال طول كشيد. مرگ عزي}}ر پيغم}}بر پيش از اين قتل و اسارت واقع شده بود. عزي}}ر در اين م}}دت

خبري به سر می برد. بني اسرائيل پسدر عالم مرگ و بي از آزادي و اجتم}}اع در فلس}}طين مش}}اهده كردن}}د ك}}ه نسخه هاي تورات آن ها ب}}ه كلي از بين رفت}}ه ب}}ود. عزي}}ر پيغمبر از اين حوادث بي خبر بود كه پس از زن}}ده ش}}دن، عزير دید نسل جديد از نسل قديم منقطع شده اند. تنه}}ا چيزي كه مليت و مذهب آن ه}}ا را زن}}ده می ک}}رد و نس}}ل جدي}}د را ب}}ا نس}}ل ق}}ديم پيون}}د می داد، م}}ذهب و كت}}اب مذهبي آن ها بود. از اين رو بزرگان بني اسرائيل به خ}}دا ناليدند و خواهش كردند كه حيات مذهبي آن ها را تجدي}}د كند و كتاب مذهبي آن ها را تازه نمايد. در اين موقع ك}}ه تقريبا صد سال از مرگ عزير گذشته بود، خداوند مق}}در كرد كه عزير زنده شود، زيرا در جواني تمامي تورات را حف}}}ظ ك}}}رده ب}}}ود ت}}}ا ب}}}ه وس}}}یلۀ6 او كت}}}اب م}}}ذهبي بني اس}}رائيل را در اختي}}ار آن ه}}ا بگ}}ذارد. عزي}}ر در آن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره404

بيابان كه م}}رده ب}}ود پس از ص}}د س}}ال زن}}ده ش}}د وليكن نفهميد كه مرده بوده و اكنون زن}}ده ش}}ده اس}}ت، خي}}ال كرد چند ساعتي خوابيده است، زيرا انجير و انگور او تر و تازه محفوظ مانده بود، وليكن االغ خ}}ود را كن}}ار خ}}ود نديد، فك}}ر ك}}رد ب}راي چري}دن از او دور ش}ده ب}ه ص}}حرا رفته است. به بیابان ها نگاه می کرد تا االغ خ}}ود را پي}}دا

جا با انساني ك}}ه در واق}}ع فرش}}ته ب}}ود روب}}روكند. در آن شد. فرشته به او گفت : می دانی چند وقت است در اين بياب}}ان مان}}ده اي.؟ ج}}واب داد: ش}}ايد روزي و ي}}ا نص}}ف روزي بيشتر نباشد ك}}ه اينج}}ا خوابي}}ده ام. فرش}}ته ب}}ه او گفت: توقف تو در اينجا صد سال طول كشيده ، االغ ت}}و مرده و اين استخوان های پوسيده استخوان های االغ ت}}و است. يادت هست كه گفته بودي چطور خداوند مردگان را زنده می کند. اكنون خداوند االغ تو را زنده می کند ت}}ا شك و شبهه از دلت برداشته شود. انجير و انگ}}ور ت}}و را خداوند در اين مدت ت}ر و ت}ازه نگ}اه داش}ته اس}ت ت}ا ب}ا حيات گذشتۀ6 خود آشنایي پيدا كني و گذشتۀ6 تو از آينده منقطع نشود. اكنون به سوي اقوام خود برگرد تا بداني در اين م}}دت ص}}د س}}ال چ}}ه ح}}وادثي واق}}ع ش}}ده و بني اسرائيل چگونه در اين مدت ، حيات اجتماعي خود را از دست داده و ب}}ه فك}}ر تجدي}}د حي}}ات می باش}}ند. عزي}}ر

که مشاهده ك}}ردپيغمبر پس از استماع اين تذكرات و این استخوان های پوسيدۀ6 االغ او چگونه زن}}ده ش}}ده و ب}}راي سواري او آماده گرديده، در تعجب فرو رفت ك}}ه چگون}}ه صد سال مرده بود و اكنون زنده ش}}ده اس}}ت. تغي}}يراتي در بیابان های اطراف مش}}اهده نم}}ود و كم كم ب}}اور ك}}رد كه اوضاع محيط مانند ديروز پيش از ص}}د س}}ال نيس}}ت. سوار االغ شد و به شهر به سوي اق}}وام خ}}ود برگش}}ت. از همان كوچه هاي قديم به خانۀ6 قديمي خود آمد. ب}}ه در خانه رسيد. در را كوبيد. در اينجا پيرزني كه همان كن}}يز

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره405

قديمي او بود در را ب}}از ك}}رد. گفت: كيس}}تي و چ}}ه ك}}ار داري؟ گفت: من عزير صاحب خانه هستم. پيرزن خنديد و گفت: عزير صد سال پيش از اين رفت}}ه و حتم}}ا م}}رده است و اگر هم زنده باشد، پ}}يرمردي چروكي}}ده ب}}ا ريش س}}فيد خواه}}د ب}}ود. زم}}اني ك}}ه از خان}}ه خ}}ارج ش}}ده ب}}ه مسافرت رفته جواني بيست و پنج س}}اله ب}}ود و اگ}}ر ت}}ا امروز زن}}ده باش}}د، پ}}يرمردي ص}}د و بيس}}ت و پنج س}}اله اس}ت. چط}}ور می ش}}ود ك}}ه در اين م}}دت ط}}والني زن}}ده باشد و به زندگي خود سري نزده باشد. گرچه قيافۀ6 ت}}و كمي شبيه به قياف}}ۀ6 ج}}واني عزي}}ر اس}}ت ، وليكن هرگ}}ز نمی توانیم باور كنيم كه تو عزير باشي. در آن روزگاري كه گم شده بود همه جا دنبال او گشتيم و او را ني}}افتيم و يقين پيدا كرديم كه او مرده است . عزير گفت: به خدا من عزيرم و عزير ب}}رادر دو قل}}وي من اس}}ت. م}}ادر من فالني و پدر من فالن كس اس}}ت و ت}}و فالن خ}}انم كن}}يز من هس}}تي ك}}ه در آن موق}}ع ج}}وان ب}}ودي و اكن}}ون پ}}ير شده اي. من در اين صد سال در فالن جا مرده بوده ام و اكن}}ون خ}}دا م}}را و االغ م}را زن}ده ك}}رده اس}}ت و ب}ه من

ک}}همأموريت داده به زندگي خ}}ود برگ}}ردم . پ}}يرزن از این مشاهده كرد عزير تمامي مشخصات زن}}دگي را می دان}}د و می گوید كه برادر عزير هستم به شك و شبهه افت}}اد و مخصوصا كه مشخصات ج}}واني او را می دانس}}ت و كمي قيافۀ6 او را به خ}}اطر داش}}ت ب}}اوركرد ك}}ه ش}}ايد راس}}ت می گوید، ولي چگون}}ه پس از م}}ردن در اين زن}}دگي دني}}ا زنده می شود باوركردني نيست . وليكن ب}}ه ج}}وان گفت: من از عزير چيزي به خاطر دارم و آن خاطره اين اس}}ت كه عزير تمامي آيات تورات را حفظ كرده بود، ت}}و آي}}ات ت}}}ورات را حف}}}ظ داري ؟ عزي}}}ر گفت: آري . من هم}}}ان عزي}}رم و تم}}امي ت}}ورات را از ب}}ر دارم . در اين موق}}ع برادر عزير و ساير دوستان و همسايگان او كس}}اني ك}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره406

زنده مان}}ده بودن}د كن}}ار او جم}}ع ش}دند و كم كم بزرگ}}ان بني اسرائيل او را محاصره نمودند و ب}}االخره از عالئم و مشخصات يقين پيدا كردند كه او عزي}}ر اس}}ت مخصوص}}ا كه ديدند تمامي تورات را حف}}ظ دارد و بني اس}}رائيل ب}}ه دنبال نس}}خه های ت}}ورات و تجدي}}د حي}}ات آن می گش}}تند. اق}}وام در اط}}راف او نشس}}تند و گفتن}}د و برخاس}}تند و ب}}االخره يقين پي}}دا كردن}}د ك}}ه او هم}}ان عزي}}ر گم ش}}ده

ک}}ه ج}}وان مان}}ده دانس}}تند ك}}ه در اينتاريخ است و از این صد سال مرده بوده و زنده شده است و دانستند ك}}ه ب}}ه وسیلۀ6 او تورات زن}}ده می ش}}ود و نس}}ل جدي}د ب}ه ق}}ديم متصل می گردد. عزير پس از حي}}ات جدي}}د، بيس}}ت و پنج س}}}ال در مي}}}ان م}}}ردم زن}}}دگي ك}}}رد و ت}}}ورات را ب}}}ه

که بع}}د از م}}رگ زن}}دهبني اسرائيل برگردانيد. نظر به این شده و ص}}احب چ}}نين كرام}}اتي ب}}ود، گفتن}}د عزي}}ر پس}}ر خداس}}ت، نتوانس}}تند ب}}اور كنن}}د ك}}ه خ}}دا م}}رده را زن}}ده

می کند. به خرافات و شرك افتادند. قس}}متي از ح}}االت و اعتق}}ادات حض}}رت260در آي}}ۀ6

اب}راهيم را ش}رح می ده}}د و می فرمای}د: »و ي}ا اب}راهيم جا كه ب}}ه خداون}}د عرض}}ه داش}}ت ب}}بينم ك}}ه ت}}و چط}}ورآن

مردگان را زن}}ده می ک}}نی. خداون}}د ب}}ه او می گوی}}د مگ}}ر ايمان به قدرت من نداري ؟ جواب می دهد كه ايمان دارم وليكن می خ}}واهم ت}}ا قلبم مطمئن ش}}ود. خداون}}د ب}}ه او می گوید چهار م}رغ را بگ}}ير و آن ه}}ا را ب}ا آب و دان}ه ب}ه خود م}}أنوس كن . پس از آن آن ه}}ا را ذبح نم}}وده قطع}}ه قطعه كن و روي ه}}ر ك}}وهي قس}}متي از آن قطع}}ات را بگذار. سپس مرغان را به همان عادتي كه زنده بودند به طرف خود دعوت كن تا ببيني كه چطور زن}}ده می ش}}وند و به سوي تو می آیند. در اين موقع بدان كه خدا ب}}ر ه}}ر

كاري قادر است .«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره407

در آيۀ6 شريفه مانند آيۀ6 قبلي، خداون}}د ح}}االت دو نف}}ر از پيغمبران را گزارش می دهد كه آن ها چگون}}ه در مع}}اد و زنده شدن مردگان به ش}ك و ش}}بهه افتادن}}د و از خ}}دا تقاض}}ا نمودن}}د ش}}ك و ش}}بهۀ6 آن ه}}ا را برط}}رف كن}}د و قدرت خود را به نمايش بگذارد. خداوند خواهش آن ها را پذيرفت . جلوی چشم عزير االغ او را زنده ك}}رد و جل}}وی چشم ابراهيم مرغ های كشته شده و قطعه قطعه ش}}ده

را زنده کرد. نكتۀ6 قابل توج}}ه در اين دو آي}}ۀ6 ش}}ريفه بع}}د از اثب}}ات

ک}}هقدرت و عظمت خداوند متعال دو چيز است ؛ يكي این پيغمبران مانند ساير انسان ها گاهي گرفت}}ار وسوس}}ه و شك و شبهه می شوند كه بايستي حادثه اي به وجود آي}}د و شبهۀ6 آن ها را برطرف كند. پس آن ها از جنس بش}}ر و مانن}}د س}}اير م}}ردم هس}}تند ك}}ه گرفت}}ار ش}}ك و ش}}بهه می شوند. لطيفۀ6 دوم كه در واق}}ع نمايش}}گر امتيازه}}اي وجودي آن ها بر ساير مردم است اين است كه آن ه}}ا در حوايج مادي و معنوي خود و رفع نواقص وجودي به خدا پناهنده می شوند و از او كمك می گیرند، راض}}ي نيس}}تند كه در آن شك و ش}}بهه بمانن}}د و ي}}ا ب}}ه غيرخ}}دا پناهن}}ده شوند. خداوند متع}}ال دع}}اي آن ه}ا را مس}}تجاب می کن}د، ن}}واقص فك}}ري آن ه}}ا را برط}}رف می س}}ازد. آن ه}}ا ب}}ه انسان ها مي آموزن}}د ك}}ه يگان}}ه پناهگ}}اه ب}}راي رف}}ع ني}}از مادي و معنوي، خداوند متعال است. ه}}ركس نقص}}ي در خود مشاهده می کند و يا خود را محتاج به چيزي می بیند بايس}}تي ب}}ه خ}}دا پناهن}}ده ش}}ود و ح}}وايج خ}}ود را از او بخواهد. قانع ش}}دن ب}}ه نق}}ايص وج}}ودي و ي}}ا احتياج}}ات مادي و معنوي و يا پناهنده شدن ب}}ه غيرخ}}دا ب}}ه معن}}اي توقف در خط تكامل و يا شرك به خ}}دا آوردن اس}}ت ك}}ه هردو خطرناك بوده و خالف رضاي خداست. پس تمامي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره408

محتاجان و واپسماندگان بايستي به خدا پناهنده شوند واز او كمك بگيرند.

سازمان نفس لطيفۀ6 ديگر قابل توجه به مسائل عرفاني و نفس}}اني اين آيات شريفه اين است ك}}ه ب}}دانيم س}}ازمان مرك}}زي وجود انسان ك}}ه نفس نامي}}ده می ش}ود م}ادي و معن}}وي است. سازمان مركزي وجود انسان درست مانند مي}}دان وسيع آفرينش است كه در آن میلیون ها نوع از جم}}ادات و نباتات و حيوان}}ات و م}}اه و س}}تاره و روح و فرش}}ته و جن و انس زن}}دگي می کنن}}د و ه}}ر ك}}دام در ذات خ}}ود اقتض}}}اي مخصوص}}}ي دارن}}}د و بين آن ه}}}ا هم}}}ۀ6 اين خاصیت ها و اقتضاها مبادله می شود و روي يك}}ديگر اث}}ر می گذارن}}د. نمون}}ۀ6 تم}}امي اين ان}}واع ب}}ه ص}}ورت های

تر در وجود انسان ساخته شده كه هركدام ب}}ا حجمكوچك كوچ}}ك خ}}ود منش}}أ ب}}روز خاص}}یت های مخلوق}}ات ب}}زرگ جهان هستند. شما در يك محل مرتفعي ك}}ه مش}}رف ب}}ه شهرها و جنگل ها و صحراها و درياها و انواع مخلوق}}ات است بايستيد و ببيني}}د ك}}ه چگون}}ه از ه}}ر مخل}}وقي روي فك}}ر ش}ما اث}ر مخصوص}ي پي}}دا می ش}ود. از درن}دگان و گزن}}دگان ت}}رس و وحش}}ت پي}}دا می ش}}ود و از آهوه}}ا و حيوانات حالل گوشت طمع و اش}}تها پي}}دا می ش}}ود و از پرندگان جهش و خيزش و از انسان ها انس و آشنایي و از مناظر زيبا نشاط و سرور و در وج}}ود ش}}ما از هري}}ك از اين خاص}}یت ها ح}}ركت و ه}}دف مخصوص}}ي نماي}}ان می گ}}ردد. در مي}}دان نفس ش}}ما از مس}}ير خ}}ون و امالح مختل}}ف اقتض}}اي مخصوص}}ي پي}}دا می ش}}ود و در اث}}ر آن اقتض}}ا جهش فك}}ري و رواني خاص}}ي در ش}}ما ظ}}اهر می گردد و باز در شعاع عقل كه همچون خورشيد وج}}ود شما را روشن كرده است، قضاوت خاص}}ي در براب}}ر آن اقتض}}اها پي}}دا می ش}}ود. پس منش}}أ ح}}االت مختل}}ف و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره409

قض}}اوت های متف}}اوت تركيب}}ات م}}ادي و معن}}وي وج}}ودانسان است .

پيغمبران در خلقت با س}}اير انس}}ان ها ف}}رقي ندارن}}د. آثار وجودي و غريزي آن ها شبيه آثار وج}}ودي و غري}}زي ساير مردم است و ف}}رق آن ه}}ا ب}}ا م}}ردم اين اس}}ت ك}}ه براي رفع نواقص وجودي و شك و اوهام به خدا پناهنده می شوند. ما انسان ها از منظ}}رۀ6 مردگ}}ان و خ}}اك ش}}دن آن ه}}ا و تف}}اوت فاحش}}ي ك}}ه بين خ}}اك و انس}}ان وج}}ود دارد، در ق}}درت خ}}دا ش}}ك پي}}دا می ک}}نیم ك}}ه چگون}}ه

گردن}}د. اينانسان های خاك ش}}ده دوب}}اره ب}}ه حي}}ات برمي شك و شبهه، از عجز ما و عدم آشنایي كامل ب}}ه ق}}درت خدا پيدا می شود كه الزم است اين ش}}ك و ش}}بهه را ب}}ه وس}}یلۀ6 تفك}}ر در آي}}ات و ق}}درت خ}}دا برط}}رف ك}}نيم . ابراهيم خليل براي رفع ش}}ك و اطمين}}ان نفس ، از خ}}دا خواهش كرد تا مرده اي را براب}}ر او زن}}ده كن}}د. مؤم}}نين آينده در سراسر تاريخ بايستي داستان عزي}}ر و اب}}راهيم

ک}}ه خ}}ود آن ه}}ا بوده ان}}د ك}}ه چ}}نينرا باور كنن}}د، مث}}ل این حادثه اي را ديده اند، زيرا حادثه اي است كه خداوند از آن خ}}بر می ده}}د و اخب}}ار الهي نمی ش}}ود ك}}ه خالف واق}}ع باشد. پس هركسي كه در مسائل قي}}امت ش}}ك و ش}}بهه پيدا می کن}}د الزم اس}}ت ك}}ه خ}}ود را ج}}اي آن دو پيغم}}بر قرار دهد. اطمين}}ان پي}}دا كنن}}د ك}}ه خداون}د ق}}ادر اس}}ت، مردگان را زنده كند و زندگي آخرت را مانند زندگي دني}}ا

آورد. به وجود می خداون}}د در اين داس}}تان ب}}ه اب}}راهيم دس}}تور داد ابت}}دا چهار پرنده را به خود ع}}ادت بده}}د. آب و دان}}ه ب}}ه آن ه}}ا بده}}د، آن ه}}ا را ب}}ه خ}}ود م}}أنوس كن}}د ت}}ا بدان}}د هم}}ان مرغ هایی هستند كه به خود ع}}ادت داده اس}}ت. از جمل}}ۀ6

معلوم می شود كه ابراهيم آن ه}}ا را آب»فصرهن اليك« و دانه داده و آن ها را صدا زده تا با او م}}أنوس ش}}ده اند،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره410

ک}}ه مرغ ه}}ای خ}}انگي را ب}}ه خ}}ود م}}أنوس ك}}ني.مانند این ابراهيم سر مرغ ها را كه می گویند يكي خ}}روس ب}}وده و ديگري مرغابي و سومي طاووس ، بع}}د از ذبح در دس}}ت خود نگاه داشت و به ع}}ادت ه}}ر روز مرغ ه}}ا را ص}}دا زد. آن ها بدون سر پر زدند و آمدن}}د. مرغ}}ابي ك}}ه آم}}د، س}}ر طاووس را جلو داد، قبول نكرد، به سر خود متصل ش}}د، هيچ كدام سر ديگري را قبول نكردند ت}}ا ه}}ر چه}}ار م}}رغ

زنده شدند. انفاق

آياتي مربوط به انف}}اق و كيفيت274 تا 261در آيات آن و مسائل مربوط به آن را ذكر می کن}}د. پيش از بي}}ان ترجم}}ۀ6 اين آي}}ات الزم اس}}ت ك}}ه در اط}}راف انف}}اق و

معاني آن بحث شود. انفاق مصدر باب افعال از نفق}}ه اس}}ت ك}}ه در م}}وارد مختل}}ف مع}}اني مختل}}ف دارد. نفق}}ه و نف}}اق و من}}افق مش}}}تقات اين كلم}}}ه هس}}}تند. نفق}}}ه در لغت ن}}}افق و نافق}}ات، ظ}}رف مش}}ك عن}}بر و ي}}ا س}}وراخ م}}وش را می گویند و معناي اص}}ل آن ب}}ا اس}}تفاده از آي}}ات ق}}رآن، س}}رمايه گذاري ب}}راي وص}}ول ب}}ه ه}}دف و مقص}}د اس}}ت. انفاق به معناي بخش}}ش مطل}}ق و ب}}دون ه}}دف نيس}}ت ، بلك}}ه بخش}}ش ب}}راي كس}}ب م}}وفقيت در راه وص}}ول ب}}ه هدف است، خواه هدف های مادي مانند رسيدن به مقام و منص}}}ب و ي}}}ا معنوي}}}ات . خداون}}}د در ق}}}رآن ، مطل}}}ق بهره رس}}اني را خ}}واه خ}}دمات باش}}د و ي}}ا تعليم}}ات و ي}}ا خمس و زك}}}}ات، هم}}}}ۀ6 این ه}}}}ا را انف}}}}اق می نام}}}}د. می فرمای}}د: مؤم}}نين از آن چ}}ه ب}}ه آن ه}}ا داده ايم انف}}اق

می فرماید: هرچه داريد در66»ال تلقوا«می کنند و در آيۀ6 راه خ}}دا انف}}اق كني}}د و ب}}ه دس}}ت خ}}ود آن چ}}ه داري}}د ب}}ه هالكت نيندازيد. و ما می دانیم كه انف}}اق در راه خ}}دا ب}}ه

. 195. بقره، 6666

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره411

معن}}اي س}}رمايه گذاري از م}}ال و ج}}ان و خ}}دمات ب}}رايكسب موفقيت است .

در اين آيات خداون}}د كيفيت انف}}اق و نت}}ايج آن را ذك}}رمی کند می فرماید:

»كساني كه م}}ال خ}}ود را در راه خ}}دا انف}}اق می کنن}}د مانن}}د ب}}ذر گن}}دم اس}}ت ك}}ه بكارن}}د ك}}ه هفت خوش}}ه می رویاند و در هر خوشه صد دانه گن}}دم ق}}رار می ده}}د. خداوند چندين برابر به هر كسي ك}}ه بخواه}}د می بخش}}د، خداوند دانا و گشايش گر است . كساني ك}}ه م}ال خ}}ود را در راه خ}}دا انف}}اق می کنن}}د و در پي آن منت و اذي}}تي ندارن}}د، اج}}ر آنه}}ا ن}}زد پروردگارش}}ان محف}}وظ اس}}ت ، وحشتي و غم و غصه اي نداشته باش}}ند. نص}}ايح خ}}وب و گذشت از گناه از صدقاتي كه در پي آن اذيت باشد بهتر اس}}ت . اي اه}}ل ايم}}ان ص}}دقات خ}}ود را ب}}ا منت و اذيت باطل نكني}}د مانن}}د كس}}ي ك}}ه م}}ال خ}}ود را ب}}ه رياك}}اري انف}}اق می کن}}د، ايم}}ان ب}}ه خ}}دا و روز قي}}امت ن}}دارد. انفاقات او مانند گرد و خاك روي سنگ است ك}}ه ب}}اران تن}}د آن را بش}}ويد. آن ه}}ا از انفاق}}ات رياكاران}}ۀ6 خ}}ود بهره اي نمی برند. خداوند قوم كافر را ه}}دايت نمی کن}}د. كساني ك}}ه ام}}وال خ}}ود را در جس}}تجوي رض}}ايت خ}}دا و نيت پاك انفاق می کنند، انفاق آن ه}}ا ب}}ه ب}}اغي ش}}باهت دارد كه روي تل خاكي برويد، باران و حرارت آن را ف}}را گيرد، ثمرات خود را دو برابر ظاهر سازد. اگر باران تن}}د بر آن نبارد، باران نرم بر آن می بارد. خداوند ب}}ه اعم}}ال شما آگ}}اه اس}ت. آي}ا ي}ك نف}ر از ش}}ما دوس}ت دارد ب}اغ انگور و خرما داشته باش}}د ك}}ه از زي}}ر آن، نهره}}ا ج}}اري می شود. از هر نوع ميوه ف}}راوان دارد و ص}}احب ب}}اغ در س}}ن پ}}يري فرزن}}دان ض}}عيفي دارد ك}}ه ب}}ه ج}}ز آن ب}}اغ سرمايه اي ندارند. در اين موقع گردبادي همراه آتش باغ او را بس}}وزاند. خداون}}د اين ط}}ور آي}}ات خ}}ود را روش}}ن

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره412

می کند ش}ايد ك}ه ش}ما ب}ا تفك}ر حقيقت را بفهمي}د. اي اهل ايمان، از پاک ترین مال ها كه ب}}ه دس}}ت می آوری}}د و ي}}ا آن چ}}ه از زمين تحوي}}ل ش}}ما می دهیم ، در راه خ}}دا انفاق كنيد. مال بدي كه اگر كسي نمونۀ6 آن را ب}}ه ش}}ما ببخشد جز با ناراحتي نمی گیرد. در راه خدا انفاق نكني}}د بدانيد كه خ}}دا بي ني}}از و پس}}نديده اس}}ت . هنگ}}ام انف}}اق شيطان شما را تهدي}}د ب}}ه فق}}ر می کن}}د و ب}}ه فحش}}اء و منكر وادار می نماید. خداون}}د ب}}ه ش}}ما وع}}دۀ6 مغف}}رت و فض}}يلت می ده}}د ك}}ه خ}}دا دان}}ا و گشايشگر اس}}ت . ب}}ه هركسي كه بخواه}}د حكمت می ده}}د و كس}}ي ك}}ه حكمت فرا گيرد بسيار خير و بركت ب}}ه دس}}ت آورده اس}}ت. ب}}ه جز خردمندان كس}}ي آن را درك نمی کن}}د. ه}}ر م}}الي ك}}ه انفاق كنيد و يا نذر كنيد خ}}دا آن را می دان}}د. س}}تمكاران ي}}ار و ي}}اوري نخواهن}}د داش}}ت . اگ}}ر ص}}دقات را آش}}كارا بدهيد، چقدر خوب است. خداوند ب}}دی ها و آلودگی ه}}ا را از شما می زدای}}د. خداون}}د ب}}ه اعم}}ال ش}}ما آگ}}اه اس}}ت . هدايت آن ها به دست تو نيست . خداس}}ت ك}}ه ه}}ر ك}}ه را بخواهد هدايت می کند. با هر كار خير كه بهره برس}}انيد، به نفع خود شما اس}}ت و نباي}}د چ}}يزي انف}}اق كني}}د مگ}}ر براي رضاي خدا. هرچه انفاق كنيد نتيجۀ6 آن به خود شما برميگردد و به شما ظلم نمی شود. انفاق}}ات خ}}ود را ب}}ه فقرایي برسانيد كه در راه خدا محصور شده اند و قدرت فعاليت از آن ها س}}لب ش}}ده. از بس}}ياري عفت ب}}ه نظ}}ر جاهالن خ}}ود را ثروتمن}}د نم}}ايش می دهن}}د ب}راي كتم}}ان حال خود سئوال نمی کنند آن چه انفاق كني}}د خداون}}د ب}}ه آن آگاهي دارد. كساني ك}}ه ش}}ب و روز، آش}}كار و نه}}ان مال خود را انفاق می کنند اجر آن ها ن}}زد پروردگارش}}ان

محفوظ است. نترسند و غمگين نشوند.« نكات جالب توجه در اين آيات چند چيز است .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره413

اول : چگون}}ه انفاق}}ات مانن}}د ب}}ذر می روی}}د و ب}}ه ثم}}رمی رسد.

كن}}د و همچ}}وندوم : منت و اذيت انفاقات را باطل ميآتش شجرۀ6 انفاق را می سوزاند.

سوم: بهترين تشبيه براي انفاق درست و يا نادرست.چهارم: ثمرات انفاق به وراثت به اوالد می رسد.

پنجم: انفاق}}ات ه}}ديه هایي اس}}ت ك}}ه ب}}ه خ}}دا داده می ش}}ود. بايس}}تي از پ}}اک ترین و محب}}وب ترین مال ه}}ا

باشد. كن}د وششم: شيطان هنگام انف}اق تهدي}د ب}ه فق}ر مي

خداوند به انسان روحيه و غنا می دهد. هفتم: انفاقات و نذورات انسان را به حكمت خ}}دمات

آشنا می کند.هشتم: خواص انفاقات نهان و آشكار.

نهم: انسان های مستحق انفاقات. بحث اول مرب}}وط ب}}ه رویي}}دن ب}}ذر انف}}اق اس}}ت ك}}ه خداوند می فرماید: انفاق مانن}}د گن}}دم می روی}}د، خوش}}ه می کن}د و دان}ه می ده}}د. ك}}ثرت دانه ه}ا و ي}ا قلت آن ب}ه ارادۀ6 خ}}دا مرب}}وط اس}}ت. در بس}}ياري آي}}ات و رواي}}ات، خدمات اجتماعي و انفاق}}ات ب}}ه درخت و زراعت تش}}بيه ش}}ده اس}}ت. از آن جمل}}ه ح}}ديث مش}}هور ك}}ه فرمودن}}د:

، يع}}ني دني}}ا كش}}تگاه آخ}}رت اس}}ت.الدنيا مزرعة االخ}}رة تم}}ام اعم}}ال ص}}الح ، ه}}ر كلمه اي و ه}}ر عملي ك}}ه از انس}}اني ص}}ادر ش}}ود و تحوي}}ل انس}}ان ديگ}}ر گ}}ردد ب}}ه كيفيتي ك}}ه آن علم و عم}}ل ن}}افع ب}}ه ح}}ال او باش}}د، آن كلمه مانند بذر در دل او می نشیند و می روی}د و ب}ه ثم}ر می رسد. ثمرۀ6 آن بذر محبتي است ك}}ه از انس}}ان خ}}ادم در دل انس}}ان مخ}}دوم ق}}رار می گ}}یرد و انس}}ان مخ}}دوم

که تسليم انسانيت خادم شده وادار می شود كهضمن این ب}}ه او احس}}ان كن}}د و ب}}ا انج}}ام خ}}دمت و عملي او را از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره414

خود خشنود گرداند و بهترين عم}}ل ل}ذت بخش از انس}}ان مخدوم نسبت ب}}ه انس}}ان خ}}ادم، ب}}ذل محبت ب}}ه ص}}ورت رواب}}ط انس}}اني و دوس}}تي و اق}}دام ب}}ه خ}}دمت متقاب}}ل است و اساسا ظهور صميميت و دوس}}تي بين انس}}ان ها از به}}ترين عوام}}ل ل}}ذت بخش اس}}ت . ثم}}رۀ6 خ}}دمت و احس}}ان ب}}ه انس}}ان ها، رض}}ايت و محبت خ}}دا و محبت و رض}}ايت خل}}ق اس}}ت . خداون}}د متع}}ال دو ن}}وع رابط}}ه و رضايت را بسيار دوست می دارد كه اين دو رضايت پاي}}ۀ6 ظهور تمدن بشر و زندگي بهشتي اس}}ت ك}}ه دو رابط}}ه عب}}ارت اس}}ت از حس}}ن رابط}}ه بين انس}}ان و انس}}ان ، انس}}ان و خ}}دا، و خ}}دا و انس}}ان، وليكن خداون}}د متع}}ال رابطه و محبت خود را ت}}ابع محبت انس}}ان ها ق}}رار داده . در واقع خ}}دمت ب}}ه انس}}ان ها خ}}دمت ب}}ه خ}}دا هم اس}}ت آنچنانكه خدمت به فرزندان خدمت به پ}}در و م}}ادر آن ه}}ا هم هست . لذا خداوند متعال خدمت به بندگان را عب}}ادت ش}}ناخته ، زك}}ات را در ردي}}ف ص}}اله ق}}رار داده و قص}}د قربت را در آن شرط نموده است . هر نوع عملي كه ب}}ه منظ}}ور جلب رض}}ايت خ}}دا انج}}ام گ}}يرد، ب}}ه ج}}اي نم}}از شناخته می شود، يعني همان خاصيت ق}}رب آوري ك}}ه در نماز هست، در خدمات به بندگان خدا هم اس}}ت. خ}}دمت به بندگان خدا براي خدا، ماي}}ۀ6 جلب محبت خ}}دا و محبت خلق می گ}}ردد و اين دو محبت يگان}}ه عام}}ل بن}}اي مدين}}ۀ6

فاضله و تمدن بهشتي است. ش}}}}رايط انفاق}}}}ات: انف}}}}اق درس}}}}ت ب}}}}ه معن}}}}اي سرمايه گذاري در جهت وصول به مقصد است ك}}ه از آن به كلمۀ6 اقتصاد تعبير می شود. اقتص}}اد از كلم}}ۀ6 قص}}د و مقصد گرفته شده، به معناي اعمال و اموالي اس}}ت ك}}ه انسان را به س}}وي مقص}}د ح}}ركت می ده}}د و ب}}ه مقص}}د می رساند. در اينج}}ا الزم اس}}ت ب}}دانيم مقص}}د واقعي و منطقي انسان چيست كه واجب است ب}}راي وص}}ول ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره415

آن مقصد سرمايه گذاري كن}}د. آي}}ا مقص}}د انس}}ان ث}}روت است و ي}}ا ق}}درت و ي}}ا ث}}روت و ق}}درت ه}}ر دو؟ تم}}امي انسان ها در خط به سوي ثروت و قدرت حركت می کنند و تا زماني كه به ثروت و ق}}درت نرس}}يده اند، از تالش و كوشش دست برنمی دارن}}د. تم}}امي برنامه ه}}اي علمي و عملي خ}}ود را ط}}وري تنظيم می کنن}}د ك}}ه ب}}ه ث}}روت و قدرت برسند. قدرت انسان از اينجا حاصل می ش}}ود ك}}ه عوامل طبيعي و انساني را به استخدام خود درآورد. ب}}ر آب و ه}}وا و ن}}ور و ح}}رارت و تم}}امي علت و معلول ه}}ا حاكميت پيدا كند، مانند حاكميت بر جاذب}}ۀ6 ك}}رۀ6 زمين در مسافرت به آسمان ها، و حاكميت بر نور و ن}}يروي ب}}رق و بر ساير مبادي قدرت و صنعت. حاكميت ب}}ر انس}}ان ها هم به معناي ب}}ه اس}}تخدام درآوردن آن ه}}ا ب}}راي اج}}راي اوام}}ر و ن}}واهي اس}}ت ك}}ه از اين راه س}}لطنت عظيم و پادشاهي حاصل می شود. همه كس می کوشند ك}}ه خ}}ود را به ثروت و قدرت برس}}انند. اختالف در كيفيت ح}}ركت و ج}}}ذب ث}}}روت و ق}}}درت اس}}}ت. اك}}}ثريت انس}}}ان ها می خواهند كه از طريق سلطه و زور خ}}ود را ب}}ه ق}}درت برسانند. می کوشند كه اكثريت ثروت دنيا و آن چ}}ه ماي}}ۀ6 نياز و احتياج مردم است ضبط نموده، مردم را ب}}ه خ}}ود

ه}}ا س}}لطه پي}}دا ك}}رده ومحتاج كنند. در اين احتياج ب}}ر آنآن ها را به استخدام خود درآورند.

دين آسماني هم برنامه هایي طرح و تنظيم نم}}وده ت}}ا انسان ها را به ثروت و قدرت برساند، وليكن خط حركت انبياء و اولياء با خط حركت كفار و اشقيا متباين است . كفار و اشقيا از طريق سلطه و زور حركت خود را آغاز نموده و اولي}}اء خ}}دا از طري}}ق جلب رض}}ايت و از مس}}ير حركت انبياء، انسان ها را به يك ثروت و ق}}درت ط}}بيعي

ترين ظلم و زور وو الهي می رس}}}انند ك}}}ه در آن كوچك فشاري وجود ندارد. انسان ها با ميل و رغبت و رض}}ايت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره416

كامل در خدمت انسان قرار می گیرن}}د. عوام}}ل ط}}بيعت هم بدون زحمت در اختيار انسان ق}}رار می گ}}یرد ك}}ه ب}}ه ارادۀ6 خود به هرك}}اري دان}}ا و توان}}ا می گ}}ردد و انبي}}اء در حركات تكاملي خود می کوشند كه هرچه بيش}}تر رض}}ايت خدا را از طريق اطاعت و رضايت انسان ها را از طري}}ق خ}}دمت ب}}ه دس}}ت آورن}}د. كس}}ب رض}}ايت از اين دو راه بزرگ ت}}رین رم}}ز م}}وفقيت انس}}ان اس}}ت، زي}}را خداون}}د متعال همه جا انسان ها را به كارهاي مفيد و مثبت ام}}ر می کند و از كاره}}اي مض}}ر و مهل}}ك نهي می نمای}}د. ه}}ر امري از اوامر الهي راه كسب قدرت و م}}وفقيت اس}}ت و از آن طرف گفته ان}}د ك}}ه انس}}ان بن}}دۀ6 احس}}ان اس}}ت . خدمت به انس}}ان ها به}}ترين وس}}يلۀ6 جلب رض}}ايت آن ه}}ا است و اين جلب رضايت بهترين وسيلۀ6 كس}}ب ق}}درت و حكومت است. به همين مناسبت خداوند متعال انفاقات مالي را طوري طرح و تنظيم كرده اس}}ت ك}}ه انس}}ان ها از خط انفاق و خدمات اجتم}}اعي ض}}من اط}}اعت و جلب رضايت خدا به مقاصد عاليۀ6 الهي و انساني نائل شوند. براي انفاقات در اين آيات شريفه شرايطي ذكر كرده است. اولين شرط اين اس}}ت ك}}ه م}}الي ك}}ه در راه خ}}دا انفاق می شود الزم اس}}ت ك}}ه طب}}ق دس}}تور خ}}دا از راه حالل به دس}}ت آم}}ده باش}}د. ث}}روتي باش}}د ك}}ه ب}}ا ك}}ار و زحمت از من}}ابع ط}}بيعي ب}}ه دس}}ت آورده ش}}ود، مانن}}د كشاورزي و دامداري و اس}}تخراج مع}}ادن و ي}}ا از طري}}ق خدمت و فايده رساني به انسان ها. از اين دو راه ث}}روت حالل است كه انف}}اق آن را خداون}}د متع}}ال می پس}}ندد و قبول می کند. شرط ديگر اين اس}}ت ك}}ه انف}}اق م}}ال در راه خدا، طبق دس}}تور و برنام}}ۀ6 خ}}دا و ب}}ه منظ}}ور جلب رض}}اي خ}}دا باش}}د. برنامه ه}}ای الهي ب}}راي انف}}اق م}}ال

هایي است كه علوم و مع}}ارف دي}}نيتماما سرمايه گذاري مردم را باال می برد و رفاه و آسايش در جامعه به وجود

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره417

می آورد، مانند تعليم}}ات و م}}دارس و نش}}ر حق}}ايق و ي}}ا ساختن پل ها و رفع ني}}از نيازمن}}دان . و ام}}ا ش}}رط ديگ}}ر انف}}اق مرب}}وط ب}}ه م}}وارد انس}}اني انف}}اق م}}ال اس}}ت. كس}}}اني ك}}}ه مس}}}تحق انف}}}اق م}}}ال هس}}}تند ش}}}رايط مخصوص}}ي دارن}}د ك}}ه در همين آي}}ات ذك}}ر ش}}ده اس}}ت . خداوند ضمن يكي از همين آيات می فرماید مال خ}}ود را بايستي به كساني بدهي}}د ك}}ه اوال در راه خ}}دا و در خ}}ط انجام وظيفه به فقر افتاده باشند و روي عفت و پاكي ، فقر خود را اظهار نمی دارند. اساسا در انفاق}}ات م}}الي كه به معن}}اي س}}رمايه گذاري اس}}ت، ثروتمن}}دان وظيف}}ه دارن}}د ام}}وال خ}}ود در راه تولي}}د امث}}ال كش}}اورزي و دامداري و يا صنايع ب}}ه ك}}ار اندازن}د و از طري}ق ب}ه ك}}ار گم}}اردن انس}}ان ها ني}}از آن ه}}ا را برآورن}}د، زي}}را ب}}ا اين

هایي ك}}ه ك}}ار كرده ان}}د، ح}}ق ك}}ار خ}}ود راكيفيت انس}}ان می برند. منت كسي را نمی کشند و كسي نمی تواند سر آن ها منت بگذارد. ديگر اين كه با اين كيفيت، اصل م}}ال و س}رمايه محف}وظ می مان}د و انس}}ان ها از من}}افع م}}ال استفاده می کنند و با توليد منافع، ث}}روت جامع}}ه را ب}}اال

ک}}ه ب}}ا ك}}ار و كوش}}ش ه}}نر ومی برند و از همه باالتر این استعداد انسان ها رشد می کند و سطح زندگي مردم باال می رود. ب}}ه همين مناس}}بت خداون}}د متع}}ال انف}}اق را در برابر حرمت كنز قرار می دهد، يعني تعطي}}ل س}}رمايه را

ج}}ا ك}}ه ممكنح}}رام و انف}}اق آن را واجب می دان}}د ت}}ا آن اس}}}ت تم}}}امي س}}}رمايه ها خ}}}واه بيت الم}}}ال و ي}}}ا س}}رمايه هاي خصوص}}ي ، بايس}}تي در راه تولي}}د مص}}رف ش}}ود ت}}ا انس}}ان ها ك}}ار كنن}}د و از من}}افع آن س}}رمايه ها استفاده كنند. مفت خواري و مفت دهي هر دو نامشروع است . آدم بيكار كه فايده اي به خلق خدا نمی رساند و از آن ها استفاده می کن}}د، انگ}}ل جامع}}ه اس}}ت. در اخب}}ار و احاديث وارده يك چنين انساني را ملعون شناخته اند. در

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره418

همين آيۀ6 شريفه هم خداوند كس}}اني را مس}}تحق انف}}اق می داند كه وظيفۀ6 خدایي و انساني خ}ود را انج}}ام داده و به فقر افتاده اند مانند ت}}اجر ي}}ا زارعي ك}}ه تج}}ارت ي}}ا زراعت آن ها هدر می رود و يا كارگري كه مزد كار كفاف زندگي او نيست و يا كساني كه براي رس}}يدن ب}}ه علم و دانش و ي}}ا نش}}ر علم و دانش احتي}}اج ب}}ه كم}}ك دارن}}د.

هایي ك}}ه وظ}}ایف الهي و انس}}اني خ}}ود را ره}}اانس}}ان نم}}وده، دنب}}ال ك}}اري نمی رون}}د و از ك}}ار ك}}ردن ب}}ه ه}}ر كيفيت كه باشد خودداري می کنند يا كس}}اني ك}}ه ث}}روت خود را در راه گناه و معص}}يت ص}}رف می کنن}}د در نتيج}}ه فقير می شوند و يا كساني كه پ}}ردۀ6 عفت خ}}ود را پ}}ارهنموده سائل به كف هستند، مستحق انفاق نمی باشند.

بحث دوم اين است ك}}ه چگون}ه منت و اذيت ، انفاق}ات را باط}}ل می کن}}د و تش}}بيه عجيب خ}}دا در اين م}}ورد. خداون}د می فرمای}د ك}}ه ص}}دقات خ}ود را ب}ا منت و اذيت باطل نكنيد مانند كسي كه به رياك}}اري انف}اق می کن}د و عقيده به خدا و قيامت ندارد. انفاقات چنين آدمي مانندخاك روي سنگ است كه با بارش باران شسته می شود. يكي از شرايط بزرگ انفاقات كه می شود گفت ب}}اري

دارد و فق}}ر آن ه}}ا را عالج می کن}}د،از دوش م}}ردم برمي خلوص و اخالص اس}}ت . خل}}وص از ي}}ك ط}}رف انس}}ان را مستحق اجر خ}}دا می کن}}د و از ط}}رف ديگ}}ر م}}ال انف}}اق شده را به عنوان روزي خدا و بخش}}ش او تحوي}}ل فق}}ير می دهد و انفاق كننده، خود را يك مأمور معرفي می کند كه وظيفه داشته است مال خدا را به بندۀ6 خدا برس}}اند. ب}}ا اين خ}}اطره هيچ منت و اذي}}تي تحمي}}ل بن}}دۀ6 خ}}دا نمی ش}}ود بلك}}ه از اين جهت ك}}ه فق}}ير، انف}}اق كنن}}ده را مستحق اجر قرار داده، كار آخرتي براي او درست كرده است، بر او حق پيدا می کن}}د. اگ}}ر ق}رار باش}}د ك}}ه حقي

اثبات شود، انفاق شونده بر انفاق كننده حق دارد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره419

شرايط انفاق كننده اين است ك}}ه اوال خ}}ود را م}}أمور ک}}ه م}}ال خ}}دا را ب}}ه بن}}دگان خ}}داخدا بداند. مأمور ب}}ر این

برس}}اند و در براب}}ر اين م}}أموريت اج}}ر خ}}ود را از خ}}دا که خدا بر او منت دارد ك}}ه او رابگيرد. دوم اعتقاد به این

واسطۀ6 فيض رساني به بندۀ6 خود قرار داده است. با اين عقايد و شرايط می توان گفت كه ب}}ار فق}}ر و ن}}داري را از دوش فق}}ير برداش}}ته و ب}}اري ب}}ه دوش او نگذاش}}ته است . در غير اين صورت اگر انفاق كننده خ}}ود را مال}}ك مالي بداند كه انفاق می کند و ب}}ا اين انف}}اق ب}}راي خ}}ود حقي بر بندگان خدا قائل می شود و بندۀ6 خدا را مرهون رعايت حق خود بداند هر چند عقيدۀ6 خود را اظهار نكند، برابر باري كه از دوش بندگان خدا برداشته است ، ب}}اري

ک}}ه بن}}دۀ6هم سنگينتر به دوش آن ها گذاشته اس}}ت از این خدا را مأمور رعايت حق خود می داند و ب}دتر از اين اگ}ر در برابر انفاق اظهار منت كند و به او بفهمان}}د ك}}ه من به تو خدمت كرده ام كه مال خود را به تو داده ام، ب}}ا اين اظهارات خ}}ود را آق}}ا و س}}رور فق}}ير ق}}رار داده و او را مسئول و مأمور رعايت حق سروري خ}ود س}اخته اس}ت ك}}ه ب}}ا اين كيفيت چن}}دين براب}}ر ب}}اري ك}}ه از دوش او برداش}}ته ب}}ار ب}}ه دوش او گذاش}}ته اس}}ت. و از اين دو مرحله بدتر اين است كه با تظاهر ب}}ه برت}}ري او را تحت الشعاع بزرگي خود قرار داده ب}}ه او بفهمان}}د ك}}ه من از ت}}و ب}}االترم و ت}}و بايس}}تي م}}را ب}}ه ب}}زرگي و بزرگ}}واري بشناسي كه می توان گفت انفاق به اين كيفيت ظلم به بن}}دگان خداس}}ت. خ}}دمات ب}}ه اين كيفيت هرگ}}ز ب}}ه دل بندگان خدا نمي نش}}يند و بين خ}}ادم و مخ}}دوم محبت ب}}ه وجود نمی آورد بلكه از اين نظر كه با تحميل منت ب}}ه او ظلم ش}}ده اس}}ت بغض و عن}}اد هم ب}}ه وج}}ود آم}}ده . ل}}ذا خداون}}د می فرمای}}د: انف}}اق ش}}ما در ارتب}}اط ب}}ا قل}}وب

که دل نشين آن ها بوده و يا نبوده استبندگان خدا از این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره420

مانند سنگي است كه روي آن گرد و غبار ق}}رار گ}}رفته ، باران می بارد و گرد و غبارآن را می شوید. خداوند م}}ال مورد انفاق را در اين شرايط تشبيه به گرد و غب}}ار روي

ک}}هسنگ نموده و دل كسي كه ب}}ه او انف}}اق ش}}ده از این بذر انفاق توأم با منت و اذيت است نمی پذیرد تشبيه به

طوري ك}}ه خ}}اك روي س}}نگ ب}}ا ب}}ارشسنگ نموده. همان باران باقي نمی ماند، انف}}اق هم}}راه منت و اذيت هم در

دل مستحق نمی نشیند تا اثرات محبت به وجود آورد. بحث سوم اين بود كه خداوند انفاق}}ات درس}}ت ج}}امع شرايط را به ب}}اغ و زراعت تش}}بيه می کن}}د ك}}ه روي ت}}ل خاك نرمي كاشته شده، دائم باران و ح}}رارت آفت}}اب ب}}ه اندازۀ6 كافي آن را فرا می گیرد و قه}}را رش}}د می کن}}د و به ثم}}ر می رس}}د و انفاق}}ات ت}}وأم ب}}ا منت و اذيت را ب}}ه خاكهایي كه روي سنگ سخت قرار گرفته كه ب}}ا ري}}زش باران كم شسته می شود و از آن اثري ب}}اقي نمی مان}}د. وجه تشبيه در اين دو مثال اين است كه انف}}اق ت}}وأم ب}}ا منت و اذيت ماي}}}ۀ6 دل گ}}}رفتگي و دل ك}}}وفتگي فق}}}ير می گ}}ردد، زي}}را انف}}اق ب}}ه اين كيفيت از روي رأفت و محبت نيست تا كه نرمش در دل فقير ايج}}اد كن}}د و ب}}ذر احسان در آن رشد نمايد، بلك}}ه اين انف}}اق از دل قس}}ي پيدا شده كه جز قساوت در دل انسان مستحق چيزي به

طوري كه خ}}اك روي س}}نگ در دلوجود نمی آورد و همان سنگ نمی نشیند، اين انفاق هم در دل فقير نمي نش}}يند و لذا صاحب انفاق مانند كس}}ي اس}}ت ك}}ه ب}}ذر گن}}دم را روي سنگ گذاشته و كمي خاك روي آن ريخته است ك}}ه به محض بارش ب}}اران شس}}ته می ش}}ود. و ام}}ا انفاق}}ات توأم با شرايط ب}}ه منظ}}ور احس}}ان ب}}ه بن}}دگان خ}}دا، از منشأ محبت به وجود می آید و دل بندگان خ}}دا را ن}}رم و گرم می کند. تمامي شرايط ايجاب می کند كه بين انفاق كننده و انفاق ش}}ونده مه}}ر و محبت، ب}}رادري و براب}}ري

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره421

پيدا شود. انفاق كنن}}ده بن}}دگان خ}}دا را دوس}}ت دارد ك}}ه موجبات جلب رحمت و رأفت براي او به وجود آورده ان}}د و انفاق شوندگان انفاق كننده را دوست دارند كه ضمن احترام به مق}ام انس}}انيت، آن ه}ا را براب}ر و ب}رادر خ}ود ش}}ناخته و ب}}ا انف}}اق م}}ال مس}}اوات و مواس}}ات نم}}وده است . انفاق با اين شرايط سه خاص}}يت ب}}زرگ دارد ك}}ه در برابر اين س}}ه خاص}}يت م}الي ك}}ه انف}}اق ش}ده اس}ت

نهايت است . صفر در برابر بي اولين فاي}}ده اين اس}}ت ك}}ه دل انف}}اق كنن}}دۀ6 م}}ال در شعاع لطف و رحمت خدا قرار گرفته از مهر و محبت و عواطف و مودت، لبريز و سرشار می ش}}ود. دلي ك}}ه پ}}ر از مه}}}ر و محبت باش}}}د، منب}}}ع رحمت و برك}}}ات الهي می گردد آنچن}}ان ك}}ه خداون}}د ب}}ه پيغم}}بر می گوی}}د ت}}و را

رحمت جهانيان قرار داده ام . خاص}}يت دوم، ج}}ذب قل}}وب و جلب محبت انس}}انهایي است كه مشمول انف}}اق و احس}}ان او ق}}رار گرفته ان}}د و اين جلب محبت كه ضمن آن، دوس}}تان و ب}}رادران دي}}ني انس}}ان زي}}اد می ش}}وند، بزرگ ت}}رین نعمت از نعمت ه}}ای خداوند متعال است كه با مختص}}ر م}}الي محبت انس}}اني جلب می شود. يك دوست و برادر ايماني از جهاني بهتر

و باالتر است . خاصيت س}}وم ، جلب لط}}ف و محبت خ}}دا ك}}ه بينه}}ايت نعمت است و سند حيات و ابديت انسان است. اين س}}ه فايدۀ6 بزرگ كه در نهاد آن فوائد دني}}ا و آخ}}رت خوابي}}ده است ، برابر مالي كه انفاق می شود مانن}}د قط}}ره براب}}ر دريا و صفر در برابر بينهايت است . ضمنا خداوند ب}}ا اين تشبيه يك مس}}ئلۀ6 كش}}اورزي ب}}ه انس}}ان ها مي آم}}وزد ت}}ا كش}}اورزان بدانن}}د ب}}راي پ}رورش درخت و ي}ا زراعت دو

ک}}ه زمين كش}}اورزيعامل الزم و ضروري است. اول این ک}}ه ض}}من ارتف}}اع وه}}ر چ}}ه بيش}}تر ن}}رم باش}}د. دوم این

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره422

برآمدگي به صورت تل خاك نرم ، از هر طرف آفتاب ب}}ر آن بتابد و ح}}رارت ب}}ه وج}}ود آورد و در فواص}}ل مختلف ، باران تند و يا نرم بر آن ببارد كه آب ها جذب زمين ش}}ده و خ}}اك آن را س}}خت ننماي}}د، زي}}را آبي}}اري ب}}ه ص}}ورت بارن}}}دگي زمين را محكم نمی کن}}}د و از ن}}}رمش خ}}}اك نمي كاه}}د، وليكن ب}}ه ص}}ورت آبي}}اري خاک ه}}ا را ب}}ه هم ميفش}}ارد و س}}خت می کن}}د و م}}انع رش}}د و زراعت و ي}}ا درخت می گردد. به همين منظ}}ور كش}}اورزان ه}}ر س}}اله زمين را شخم می زنند و زمين ب}}اغ را ب}}ا بي}}ل زي}}ر و رو

می نمایند. بحث چهارم، ثمرات انفاق و احسان ب}}ه وراثت نص}}يب اوالد می شود. در اين آي}}ۀ6 ش}}ريفه خداون}}د ب}}راي نش}}ان دادن نتايج انفاق مخلص}}انه و انف}}اق ت}}وأم ب}}ا اذيت مث}}ل ديگري می زند كه اين مث}}ل هم مانن}}د مث}}ل اول ج}}الب و جاذب است . تشبيه اول مربوط به زمينۀ6 انفاق است كه گاهي مانند شخم زدن دل بندگان خدا را ن}}رم می کن}}د و بذر انف}}اق مانن}}د زراعت می روی}}د و ب}}ه ثم}}ر می رس}}د و گاهي با منت و اذيت دل آن ها سخت می ش}}ود. در اينج}}ا هم انف}}اق را از نظ}}ر ثم}}راتي ك}}ه دارد و عاي}}د خ}}انوادۀ6 انفاق كننده می شود مثل می زن}}د. می فرمای}}د: انف}}اقي كه توأم با منت و اذيت است آن گاه كه به ثم}}ر می رس}}د مانند باغ و درختي است كه در محاص}}رۀ6 گردب}}اد هم}}راه آتش ق}}رار می گ}}یرد، درخت ه}}ا و ثم}}رات آن را از بين می ب}}رد، در نتيج}}ه ص}}احب ب}}اغ ك}}ه در س}}ن پ}}يري ق}}رار گرفته ، فرزندان ضعيف او به ناگاه در فقر مطلق ق}}رار می گیرن}}د و محص}}ول زن}}دگی های آن ه}}ا ناگه}}ان از بين می رود، زيرا خدمات اجتم}}اعي آن ه}}ا ك}}ه هم}}راه منت و اذيت باشد گرچ}}ه در ابت}}دا ب}}ه نظ}}ر م}}ردم ناآگ}}اه ج}}الب مي آي}}د و ش}}ايد كس}}ب محبت كن}}د، وليكن در نه}}ايت ك}}ه فقرا آگاه می شوند و می بینند كه برابر هر خدمتي منت

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره423

و اذي}}تي ب}}ه آن ه}}ا تحمي}}ل ش}}ده و در اس}}تثمار ق}}رار گرفته اند، بغض و كين}}ۀ6 انف}اق كنن}}ده در دل آن ه}}ا ق}رار می گیرد و شدت پيدا می کند و تمامي منت ه}}ا و اذیت ه}}ا يك جا به صورت انتقام تحويل انفاقگر و يا فرزن}}دان او می شود و موجوديت زندگي آن ه}}ا را از بين می ب}}رد. در نتيجه نسل چنين انفاقگري در فقر و ذلت ق}}رار گرفت}}ه و محتاج به افرادي می ش}}ود ك}}ه در گذش}}ته از انفاق}}ات آن ه}}}ا اس}}}تفاده كرده ان}}}د. ل}}}ذا خداون}}}د در اين آي}}}ه می فرماید: اگر يك نف}}ر از ش}}ما عم}}ري زحمت بكش}}د و باغي پرورش بدهد، فرزندان بزرگ و كوچكي هم داشته باشد، در اين سنين پ}}يري محص}}ول زن}}دگي او و تم}}امي فرزندانش در محاصرۀ6 ب}}اد و آتش قرارگ}}يرد چ}}ه ح}}الي دارد. يعني هر يك از فقرایي ك}}ه در فش}}ار منت و اذيت ش}}ما ق}}رار گرفته ان}}د، در آخ}}ر ك}}ار همچ}}ون پ}}اره آتش

کهمش}}اهدهموجوديت شما را محاصره خواهند كرد از این کرده اند كه شما براي لقمه ناني دين آن ها و ج}}ان آن ه}}ا را گرفته ايد و به سقوط كشانيده ايد و اگردر دنيا نتوانند انتقام بگيرند در آخرت خواهند گرفت و موجوديت ش}}ما

را در آتش خشم و كينه خود قرار خواهند داد. بحث پنجم ، انفاقات الزم است كه از پاک ترین ام}}وال

هایي كه قابل اعتنا نيست و به كيفيتيانسان باشد. مال اس}}ت ك}}ه اگ}}ر آن ام}}وال را ب}}ه ش}}ما بدهن}}د، ن}}اراحت می شوید، جايز نيست كه در راه خدا انف}}اق كني}د، مانن}}د لباس های كهنه و مندرس و يا غذاها و ميوه هاي گندي}}ده و بدبو و يا نامطلوب . انفاق يك چ}}نين چيزه}}ایي پيش از

كه اكرام و احترام شناخته ش}}ود ت}}وهين اس}}ت و بيشآن كه منشأ ثواب باشد ماي}}ۀ6 عق}}اب اس}}ت. خداون}}د دراز آن

آيۀ6 ديگر می فرماید از مسير انفاق به سعادت نمي رسيد که از آن چه مطلوب و محبوب ش}}ما اس}}ت انف}}اقمگر اینكنيد.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره424

خ}}دمات اجتم}}اعي و ي}}ا انفاق}}ات از نظ}}ر ام}}والي ك}}ه انف}}اق می ش}}ود و از نظ}}ر انف}}اق كنن}}دگان و انف}}اق شوندگان ، اقسام مختلفي پيدا می کند. از نظر مالي كه

انفاق می شود سه قسم است : اول، مال مطلوب و محب}}وب از به}}ترين چيزه}ایي ك}}ه

مورد عالقۀ6 انسان است. دوم، مال متوسط و متعارف كه انس}}ان ش}}بانه روز از آن اس}}تفاده می کن}}د. لباس ه}}ای متع}}ارف و غ}}ذاهاي

متعارف به همين كيفيت . سوم ، اموال مردود و غيرمطلوب .

در اينجا نوع چهارم، پول نقدينه است گرچ}ه می ش}}ود گفت كه پول هم در نظر انفاق كنن}ده همين س}ه ح}}الت را پيدا می کند. پول مطلوب ك}}ه انس}}ان ب}}ا رنج و زحمت آن را ب}}ه دس}}ت آورده و ب}}ه آن محت}}اج باش}}د و پ}}ول متعارف از راه های متعارف و احتياج متعارف و يا پ}}ولي كه با زحمت كم به دست آمده باش}}د و چن}}دان هم م}}ورد

احتياج نباشد. و اما از نظر انفاق کنندگان سه قسمت پيدا می کند:

قسمت اول ، انفاق به منظور كمك به بن}}دگان خ}}دا در جستجوي رضايت خ}دا از ام}والي ك}}ه مطل}}وب انس}}ان و

مورد احتياج است . دوم، فقط به منظور كمك به مردم از مازاد زندگي .

س}}وم، از ام}}وال م}}ردود فق}}ط ب}}راي رف}}ع مس}}ئوليتهمراه منت و زحمت .

و اما از نظر انفاق شوندگان: اول، خدمت به شخص}}یت های ب}}زرگ الهي ب}}ه منظ}}ور تقرب به آن ها ضمن اخالص به خ}}دا و جلب رض}}اي او از

محبوب ترین و مطلوب ترین اموال مورد احتياج .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره425

دوم ، خ}}دمت ب}}ه انس}}ان های مس}}اوي ب}}ا خ}}ود از نظ}}ر شأن و آبرو، از اموال متع}}ارف فق}}ط ب}}ه قص}}د كم}}ك و

خدمت . سوم ، خدمت ب}}ه انس}}ان های پ}}ایين تر از انف}}اق كنن}}ده مانند خدمت به فقراي مفل}}وك و در ح}}د بردگ}}ان ، يع}}ني انسانهایي كه روي ضعف ايم}}ان و ض}}عف عقل ، حي}}ثيت انساني و ايماني خود را نمی توانند حفظ كنند. خ}}واهي نخ}}واهي فق}}ر و ن}}اتواني خ}}ود را ب}}ه اين و آن اظه}}ار می دارند و انفاق به يك چنين افرادي از زيادي ام}}وال و

يا اموال نامطلوب . بهترين انفاق كه مايۀ6 تقرب به خدا و پيدايش مقام و

نهايت براب}}ر منش}}أدرجات آخرتي می گردد و بازده آن بي اجر عظيم می گردد، انفاق نوع اول از قسم سوم است كه انسان بتواند خ}}دمات و انفاق}}ات خ}}ود را ب}}ه منظ}}ور جلب رضاي خدا به شخصیت های بزرگ الهي و آس}}ماني اختصاص دهد، مانند خدمات به پیغمبران و اولياء خ}}دا و انس}}ان های مق}}رب درگ}}اه خ}}دا. از يك چ}}نين خ}}دمات و انفاقات تعبير به هديه می شود. شرط يك چنين انفاقات و خدمات استحقاق انفاق شوندگان نيست . از اين جهت و به اين منظور كه موفقيت انفاق كننده در آي}}ات ديگ}}ر قرآن هم براي تقرب به خدا و رسيدن به مقامات عاليه منوط و مربوط به انفاق به}}ترين و محب}}وب ترین ام}}وال

اند وشده است . محبوب ترین اموال در قدم اول فرزندان بعد مال و ثروت مورد احتياج . مثال كسي كه ش}}ربت آبي و يا لقمه ناني دارد كه بس}}يار ب}}ه آن محت}}اج اس}}ت و در عين حال به منظور تقرب به خدا آن را در اختيار اولي}}اء خدا قرار می دهد، اين انفاق نزد خدا مطلوب تر اس}}ت از كسي كه مقداري ثروت خود را ك}}ه ب}ه آن احتي}}اج ن}دارد در راه خ}}دا ب}}ذل می کن}}د. پس به}}ترين انفاق}}ات ، ب}}ذل محبوب ترین اموال در خدمت ب}}ه اولي}}اء خداس}}ت، مانن}}د

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره426

حض}}رت اب}}راهيم ك}}ه يگان}}ه فرزن}}د خ}}ود را در راه خ}}دا قرباني می کند و اصحاب امام حسين )ع( ك}}ه ج}ان خ}}ود را در راه امام خود بذل نموده اند. گرچه انفاق}}ات از ه}}ر مالي و به هر كيفيتي ، به هر طبقه اي از طبقات م}}ردم، در صورتي كه به منظور جلب رض}}اي خ}}دا باش}}د تق}}رب آور است ك}}ه ه}}دف انف}}اق كنن}}ده جلب رض}}اي خداس}}ت

اند. گ}}اهيوليكن انفاق شوندگان هم جزو شرايط انفاق انسان مال خود را در اختيار كافر يا فاسق محتاج ق}}رار می دهد و گاهي مال خود را به مؤمن محت}}اج می بخش}}د.

گر گرچه ب}}ه قص}}د ق}}ربت م}}ال خ}}ود رااين دو نفر انفاق انفاق كرده اند وليكن خدمت به ك}}افر و ي}}ا فاس}}ق خالف رضاي خداس}}ت و تق}}رب آور نيس}}ت و بلك}}ه گ}}اهي اگ}}ر بداند معصيت اس}}ت ، نمی توان}}د ب}}ه قص}}د ق}}ربت انج}}ام دهد. پس هركسي بخواهد براي خ}}دا عملي انج}}ام ده}}د بايستي شرايط اعمال خود را بداند و سعي كند عمل او

به دستور خدا و مطابق امر او انجام گيرد. شرايط انفاق مال و انفاق كننده چند چيز است :

اول : انفاق از مال حالل باشد. دوم: انفاق به قصد اطاعت و جلب رض}}اي خ}}دا خ}}الي

از منت و اذيت باشد. س}}وم : م}}الي ك}}ه انف}}اق می ش}}ود مطل}}وب و قاب}}ل

استفاده باشد. شرايط انفاق كننده هم چند چيز است :

اول : مؤمن و مسلمان باشد. دوم : م}}ال خ}}ود را در راه تق}}ويت دين و مس}}لمانان انفاق كنند. كمك به مؤمن و مسلمان هم در واقع كم}}ك

به اسالم است . سوم : در راه انفاق خود خلوص داشته باشد. فكر نكند

كه به فقير كمك كرده و بر او برتري پيدا كرده است .

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره427

چهارم: سعي كند انفاق خود را از نظ}}ر م}}ردم پنه}}ان بدارد مخصوصا وق}}تي ك}}ه فق}}ير از ش}}هرت آن ن}}اراحت می شود كه در اينج}}ا ام}}ام چه}}ارم می فرمای}}د: ص}}دقات

سري غضب خدا را خاموش می کند. شرايط انفاق شوندگان هم چند چيز است :

اول: فقير م}}ؤمن و آبرومن}}د باش}}د ك}}ه از تظ}}اهر ب}}هفقر خودداري می کند و ناراحت می شود.

دوم : فقرا، مولود بيكاري و تنبلي و يا گناه و معصيت نباشند بلك}}ه ب}}ه منظ}}ور وظيفه شناس}}ي و حف}}ظ دين و

آبرو فقير شده باشند. كم}}ا يق}}وم الذي ب}}ا ال يقوم}}ون إال الذين ي}}أكلون الريطان من المس ذلك بأنهم قالوا إنم}}ا البي}}ع يتخبطه الشب}}ا فمن ج}}اءه م الر ب}}ا و أح}}ل الله البي}}ع و ح}}ر مث}}ل الر موعظة من ربه فانتهى فله ما سلف و أم}}ره إلى الله و

(275من عاد فأولئك أصحاب النار هم فيها خالدون )دقات و الله ال يحب ك}}ل ب}}ا و ي}}ربي الص}} يمحق الله الر

ار أثيم ) (276كفالة و الحات و أق}}اموا الص}} إن الذين آمنوا و عملوا الص}}كاة لهم أجرهم عن}}د ربهم و ال خ}}وف عليهم و ال آتوا الز

(277هم يحزنون )ب}}ا يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله و ذروا م}}ا بقي من الر

(278إن كنتم مؤمنين )وله و إن فإن لم تفعل}}وا ف}}أذنوا بح}}رب من الله و رس}}تبتم فلكم رؤس أم}}}والكم ال تظلم}}}ون و ال تظلم}}}ون )

279)دقوا رة و أن تص}} و إن كان ذو عسرة فنظرة إلى ميس}}

(280خير لكم إن كنتم تعلمون ) و اتقوا يوما ترجعون فيه إلى الله ثم توفى كل نفس

(281ما كسبت و هم ال يظلمون )

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره428

رباء ت}}ا آي}}ۀ2756بعد از مباحث مربوط به انفاق}}ات، از آي}}ۀ6

راجع به ربا سخن می گوید و می فرماید:281 »كساني كه ربا می خورند نمی توانند در زندگي حي}}ات و حركت خردمندانه داشته باشند. آن ها در مس}}ير ك}}ار و فعاليت مانن}}د كس}}ي هس}}تند ك}}ه ش}}ياطين ب}}ا او تم}}اس گرفته عقل و دانش را از او سلب نموده و او را مخب}}ط

شعوري آن ها اين است كه بيع را مانن}}دكرده اند. دليل بي که خدا بيع را حالل و ربا را حرام كردهربا می دانند با این

است. كسي كه حكم و موعظۀ6 پروردگار ب}}ه او برس}}د و رباخواري را ترك كند، اصل سرمايۀ6 او محفوظ اس}}ت و خداوند از گذشتۀ6 او می گذرد و كس}}ي ك}}ه ب}ه رب}اخواري برگردد، در آتش جهنم مخلد خواه}د ب}ود. خداون}د رب}ا را مح}}و می کن}}د و ص}}دقات را ب}}ركت می ده}}د. خداون}}د ه}}ر كافر و گناه كاري را دوست نمی دارد. كساني ك}}ه ايم}}ان به خدا آورده و عمل شايسته انجام می دهن}}د، نم}}از بپ}}ا می دارن}}د و زك}}ات می دهن}}د، اجرش}}ان ن}}زد پروردگ}}ار محفوظ است. خ}وفي نداش}ته باش}ند و غمگين نش}}وند. اي اه}}ل ايم}}ان از خ}}دا بپرهيزي}}د و آن چ}}ه از رب}}ا ب}}اقي مانده است رها كنيد اگر ايمان داريد. و اگر رب}}ا را ت}}رك نمی کنید، به خدا و رسول خدا اعالم جن}}گ بدهي}}د و اگ}}ر توبه كنيد، اصل سرمايۀ6 شما محفوظ است. نه به كسي ستم كنيد و نه ب}}ه ش}ما س}تم ش}}ود و اگ}}ر م}}ديون ش}ما تهيدست است، او را تا روزگ}}ار ت}}وانگري مهلت دهي}}د و اگ}}ر بداني}}د طلب خ}}ود را ب}}ه حس}}اب ص}}دقات و زك}}ات بگذاريد، براي شما بهتر اس}}ت . بترس}}يد از روزي ك}}ه در آن روز ب}}ه خ}}دا رج}}وع می کنی}}د، بپرهيزي}}د. خداون}}د ه}}ر كسي را به آن چه شايستۀ6 اوست می رس}}اند و ب}}ه آن ه}}ا

ستم نمی شود.«

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره429

مطالب قابل توجه در اين آيات مربوط به ربا چند چيزاست :

اول: معاني ربا و حكمت حرمت آن. دوم : چگونه عقل رب}}اخوار از او س}}لب ش}}ده و مخب}}ط

می شود. سوم : حساب ربا از معاملۀ6 خريد و فروش جدا است .

چهارم: چگونه ربا محو می شود و صدقات ب}}ركت پي}}دامی کند.

پنجم: رباخوار در حال جنگ با خدا و رس}}ول خداس}}ت. كلمات ربا و ربوه و ربي يرب}}و و رابي}}ه، هم}}ۀ6 این ه}}ا ب}}ه معناي رشد بي محتوا توأم با پوكي اس}}ت. زمين پ}}وك را كه قدري باال آمده باشد، رابي}}ه و رب}}وه می نامن}}د. كلم}}ۀ6 ربي يرب}}و ب}}ا كلم}}ات رب ي}}ربي ت}}ربيت، از اين جهت ب}}ا يكديگر فرق دارد كه تربيت رشد بامحتوا و رشد ت}}ودار و توپر است ، مانند رشد نباتات و رشد حيوان}}ات و تم}}امي چيزهایي كه حيات دارد و حقيقت پيدا می کن}}د. رب}}وبيت و تربيت خدا به اين شكل است كه خداوند ه}}ر چ}}يزي را كه بپروراند ج}ان می ده}د و آن را ب}ه ثم}ر می رس}اند. و

ک}}هاما ربا و ربوه به معناي اين است كه چيزي ب}}دون این تربيت شود باال بيايد و نمايشي برخالف حقيقت داش}}ته باشد، مانند گردو و بادام بي مغز كه نم}}ايش دارد وليكن

که خاک ها در زمين پوك باال مي آيدحقيقت ندارد و يا این و چيزي بر آن اضافه نشده است . يكي از چيزه}}ایي ك}}ه خالف حقيقت و يا با حقيقت رشد می کند مال و ث}}روت اس}}ت . س}}رمايه ها همچ}}ون زراعت ه}}ا و درخت ه}}ا رش}}د می کند و زياد می شود آنچنانكه بعضي فقرا زندگي خود را از صفر شروع كرده باال می روند ميلي}}ونر و ميلي}}اردر می شوند. س}}رمايۀ6 آن ه}}ا از ده توم}}ان و ص}}د توم}}ان ب}}ه میلیون ه}}ا توم}}ان می رس}}د و ي}}ا ب}}رعكس س}}رمايه هاي

طوري كه رشد گياه}}انگردد. همانميليوني به صفر برمي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره430

و درخت}}ان فض}}اي مناس}}ب و ح}}رارت ك}}افي الزم دارد، رشد مال هم به همين كيفيت فض}}ا و ح}}رارت و آبي}}اري الزم دارد. فضاي درختان، آسمان و ن}}ور خورش}}يد و آب باران و زمين مناسب است . فضاي رشد م}}ال و ث}}روت ، قوانين و نظ}}ام اجتم}}اعي و افك}}ار م}}ردم و حب و بغض آن ها اس}}ت و زمين}}ۀ6 رش}}د م}}ال، اراده و ت}}ربيت خداون}}د

متعال است.رشد مال بر سه قسم است :

اول: رشد كاذب و غيرطبيعي . دوم: رشد متوسط و طبيعي و غيرقابل دوام .

سوم: رشد صد درصد صادق و طبيعي و قابل دوام. در اينجا بايستي اين حقيقت را بدانيم که تنه}}ا چ}}يزي كه به مال و ثروت انسان حيات می دهد و يا باعث م}}رگ آن می شود، حب و بغض انسان ها هم}}راه رض}}ا و غض}}ب خداون}}د متع}}ال اس}}ت . انس}}ان ها و ي}}ا خ}}داي انس}}ان ها هس}}تند ك}}ه ب}}ه م}}ال و ث}}روت حي}}ات می دهن}}د، آن را می پرورانند و يا مال و ثروت را نابود می کنند، زيرا ه}}ر چيزي در طبيعت فقط به ارادۀ6 خدا رشد می کن}}د، مانن}}د درخت ها و خلق انسان و حيوان. به جز مال و ثروت ك}}ه به كمك دو عامل پرورش پيدا می کند و خداون}}د اين ه}}ر دو عامل را در پرورش مال دخالت داده است . مش}}اهده می کنید كه م}}ال و ثروت ه}}ا چ}}ه از ن}}وع امالك و زراعت باشد و چه از نوع خريد و فروش و تج}}ارت و ي}}ا از ن}}وع حرف}}ه و ص}}ناعت ، هم}}ۀ6 این ه}}ا ب}}ه دو عام}}ل ط}}بيعي و انس}}اني ني}}از پي}}دا می کن}}د ك}}ه باي}}د اين ه}}ر دو عام}}ل فعاليت كنند و آن را به ثمر برسانند. امالك و زراعت ه}}ا را گرچه خداوند پرورش می دهد و عوامل ط}}بيعي آن را مجه}}ز می کن}}د وليكن دهق}}ان و ك}}ارگر بايس}}تي آن را بكارن}}د و بپرورانن}}د. تج}}ارت و ص}}ناعت هم ك}}ه بع}}د از پيدايش ني}}از م}}ردم ب}}ه عوام}}ل ط}}بيعي، ص}}د درص}}د ب}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره431

فعاليت و كار مردم بستگي دارد به طوری كه رقم م}}ال و ث}}روت ب}}دون مداخل}}ۀ6 انس}}}ان ب}}}ه ص}}}فر می رس}}}د. میلیون ه}}ا تن طال و نق}}ره و ي}}ا هزاره}}ا هكت}}ار زمين و صنايع ديگر منه}}اي انس}}ان ص}}فر اس}}ت و ارزش ن}}دارد. حي}}ات م}}ال و ث}}روت ب}}ه انس}}ان بس}}تگي دارد چنانك}}ه

. مراتب سه گانۀ6 مال وحياة االرض باالنسان فرموده اند: ثروت كه در باال مطرح شد، در ارتب}}اط ب}ا رض}}اي خ}دا و رضاي انسان ها مشخص می شود. بر اساس ني}}از م}}ال و ثروت و ي}}ا حف}}ظ آن ، ب}}ه دو عام}}ل ب}}اال يع}}ني انس}}ان و خداوند متعال الزم است ك}}ه اين دو رض}}ايت ب}}راي جلب مال و حف}}ظ آن حاص}}ل گ}}ردد ت}}ا انس}}ان ثروتمن}}د يقين كامل به بقاء محصول كار و كوشش خود پيدا كن}}د. الزم است كه ثروت ثروتمند محب}}وب خ}}دا و خل}}ق خ}}دا باش}}د مانند ثروتمندي كه ثروت از مسير خدمت به خلق خدا به دست آورده و حقوق الهي آن را پرداخت}}ه اس}}ت . ث}}روت غيرقابل دوام و يا به تعبير ديگر ث}}روتي ك}}ه ماي}}ۀ6 وزر و وبال انسان می شود ثروتي است كه از راه نامش}}روع و ي}}ا از راه اس}}تثمار انس}}ان ها و بهره كش}}ي از آن ه}}ا ب}}ه

هایي كه با كار و زحمت خ}}ود آن رادست آيد، زيرا انسان توليد كرده اند و از آن به}}ره برده ان}}د، دش}}من آن م}}ال و ث}}روت و دش}}من انس}}اني می ش}}وند ك}}ه محص}}ول ك}}ار و كوشش ديگران را براي خود ضبط كرده اس}}ت . خ}}واهي نخواهي روزي دشمني خود را به كار می برند، ث}}روت را غارت می کنند و ثروتمند را نابود می نمایند. لذا ثروتمند اگ}}ر ث}}روت خ}}ود را از راه ظلم و بهره كش}}ي جمع آوري نم}}}وده و ض}}}عفا را در حاش}}}يۀ6 آن ، عقب نگ}}}اه دارد و محروم كند، يقين بداند ك}}ه ب}ه ج}}ز وزر و وب}ال و رنج و مشقت از ثروت خود بهره اي نمی برد. به همين دليل كه انسان های مظلوم و محروم را ب}}ر خ}}ود غض}}بناك ك}}رده است ، خدا را هم بر خود غضبناك می کند و اين دو عامل

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره432

خواهي نخواهي انتقام می گیرند و او را عاقبت ك}}ار ب}}ه كش}}انند. اين ث}}روتي اس}ت ك}}هان}زوا و ي}}ا آتش جهنم ميقابل دوام و بقاء نيست .

و اما نوع دوم ثروتي كه می شود گفت تا آخر عم}}ر در خدمت ثروتمند ب}}اقي می مان}}د و قاب}}ل اس}}تفاده اس}}ت، ثروتي است ك}}ه ثروتمن}}د عوام}}ل تولي}}د را از آن ث}}روت بهره مند و بي نياز نم}}وده و س}}همي از آن را ب}}ه فق}}را و خدمات اجتماعي اختص}}اص می ده}}د. ب}}ا كمك رس}اني ب}ه جامعه محيط امني براي خود و ثروت خود ايجاد می کند، خواه ايمان به خدا داشته باشد يا نداش}}ته باش}}د، خ}}دا را عبادت كند يا نكند، كه در اين رابطه بزرگان فرموده اند:

، يعني م}}ال والملك يبقي مع الكفر و اليبقي مع الظلم قدرت به همراه كفر دوام پيدا می کند وليكن ب}}ه هم}}راه ظلم قابل دوام نيست . به همين دليل ثروتمن}}دان ك}}افر ك}}ه ت}}ا ان}}دازه اي ش}}رايط ب}}اال را در جم}}ع م}}ال و ث}}روت رعايت می کنند، تا مدتي طوالني خ}}ود آن ه}}ا و ي}}ا وارث آن ها از آن م}}ال و ث}}روت به}}ره می برن}}د وليكن از نظ}}ر

که با خداي خود رابطه ندارند و رضايت او را با ايماناین و عبادت جلب ننموده ان}}د و مق}}ررات اس}}المي و ق}}رآني خدا را در جمع مال و ثروت رعايت نكرده ان}}د، آن م}}ال و ثروت براي زندگي آخرت آن ها قابل استفاده نيست . در زندگي آخرت حس}}رت م}}ال و ث}}روت در دل آن ه}}ا ب}}اقي می ماند و سرنوشت آن ها با سرنوشت كفار و منافقين

در آتش جهنم است . و اما ثروتي ك}}ه در دني}}ا و آخ}}رت ب}}راي انس}}ان ب}}اقي می ماند و ثروتمند از آن بهره می برد ثروتي است كه از راه مشروع، از خط ايمان و تقوا ضمن بهره رس}}اني ب}}ه عنوان توليد و خدمات اجتم}}اعي ب}}ه دس}}ت آم}}ده باش}}د. يكچ}}نين ث}}روت و ثروتمن}}دي محب}}وب خ}}دا و انس}}ان های مؤمن و معتقد خواهد بود و موجوديت و ماليت آن براي

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره433

هميشه در دنيا و آخرت همراه ثروتمن}}د ب}}اقي می مان}}د. بنابراين ثروت نوع سوم پاک ترین و بهترين ثروت است كه مسئوليت براي ثروتمن}}د ب}}ه وج}}ود نمی آورد و از اين ثروت بهتر، ثروتي است كه خ}}رج ايث}}ار می ش}}ود، يع}}ني ثروتمند ث}}روت مش}}روع خ}}ود را ب}}ا ني}}از و احتي}}اجي ك}}ه دارد، در راه خدمت به مردم صرف می کند و ني}}از م}}ردم را بر نياز خود مقدم می دارد. صاحب يكچنين ث}}روتي در دنيا و آخرت به باالترين مق}}ام می رس}}د. مص}}داق كام}}ل ايث}}ارگري علي بن ابيط}}الب و ائم}}ۀ6 اطهارن}}د. ب}}ا اين حساب حكمت حرمت ربا و رباخواري معلوم می شود كه رباخوار در حاشيۀ6 ثروت خود مردم را به فق}ر و ن}اداري كشيده دسترنج آن ه}}ا را ب}}ه جيب زده و ه}}زاران دش}}من تراشيده اس}}ت و هم}}راه آن دش}}منی ها از بن}}دگان خ}}دا، عاقبت غضب خدا هم رباخوار را فرا می گیرد كه خداوند می فرمای}}د: رب}}ا را مح}}و می کنم و ص}}دقات را پ}}رورش می دهم . رب}}ا ب}}ه اين دلي}}ل مح}}و می ش}}ود ك}}ه ه}}زاران دشمن در حاشيۀ6 آن پي}}دا ش}}ده و ص}}دقات ب}}ه اين دلي}}ل رش}}د می کن}}د ك}}ه ثروتمن}}د را محب}}وب خ}}دا و محب}}وب انس}}انهایي ق}}رار می ده}}د ك}}ه از آن ص}}دقات و خ}}دمات بهره مند شده اند. خداوند به صاحب م}}ال ب}}ركت می ده}}د كه مجراي روزي بندگان او ش}}ده اس}}ت . ث}}روت يكچ}}نين ثروتمندي به ارادۀ6 خدا بركت پي}}دا می کن}}د و دش}}مني از نوع انسان ندارد كه آن را از بين ب}}برد. اين اس}}ت دلي}}ل

محو ربا و تربيت صدقات . و در همين ج}}ا بحث دوم روش}}ن می گ}}ردد ك}}ه س}}لب عقل رب}}اخوار و مخب}}ط ش}}دن او اس}}ت. خداون}}د در اين رابطه می فرماید: رباخوار قيام عاقالنه و عمل عاقالن}}ه نخواهد داشت بلكه او در زن}}دگي ش}}بيه ديوانگ}}ان اس}}ت ك}}ه ش}}ياطين ب}}ا او تم}}اس گرفت}}ه و عق}}ل او را س}}لب كرده اند. دليل سلب عقل رباخوار این است كه برابر هر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره434

رقمي از ثروت خود دشمني براي خود می س}}ازد، م}}ردم را ب}}ه عق}}دۀ6 حق}}ارت مبتال می کن}}د ك}}ه محص}}ول زحمت آن ها را برده است و خود او هم به مرض تكبر همراه ب}}ا ذلت و خ}}واري مبتال می ش}}ود. پس زن}}دگي او مانن}}د ي}}ك م}ردار گندي}ده اس}ت ك}ه بايس}}تي م}ردم آن را ب}ه دوش بكشند و بعد از احساس خستگي آن را به زمين بيندازند و در اينجا خداوند می فرماید: رباخواران گم}}ان می کنن}}د

ک}}ه خداون}}د رب}}ا راكه ربا هم مانن}}د معامل}}ه اس}}ت ب}}ا این حرام و معامله را حالل ك}}رده اس}}ت ، زي}}را در معامل}}ه و تجارت ، طرفين محصول كار و كوشش خود را در اختيار يك}}}ديگر می گذارن}}}د، به}}}ره اي می رس}}}انند و به}}}ره اي می گیرند، متاعي می دهند و مت}}اعي می س}}تانند، ه}}ر دو ك}}ار می کنن}}د و محص}}ول ك}}ار خ}}ود را می برن}}د، وليكن

ک}}ه فاي}}ده برس}}اند از م}}ردم اس}}تفادهرب}}اخوار ب}}دون این می کند، پس با ثروت خود مردم را به بردگي می ان}}دازد. رباخواري درست مانند قماربازي اس}}ت ك}}ه م}}ال در راه توليد مصرف نمی ش}}ود بلك}}ه در راه ذوب ش}}دن و ن}}ابود شدن و دشمني ب}}رانگيختن . در دين اس}}الم مق}}رر ش}}ده است كه ثروت در راه توليد مصرف شود. ثروتمند وادار به كار و كوشش گردد و براي كارگران كار و كارگري به راه اندازد تا از خط فعاليت و توليد، ثروتي به دست آي}}د و عوام}}ل تولي}}د از آن اس}}تفاده كنن}}د. دني}}ا آب}}اد ش}}ود و سطح زندگي باال برود. كار و كوشش از يك طرف عقل و دانش را ب}}}اال می ب}}}رد و از ط}}}رف ديگ}}}ر زمین ه}}}ا و شهرها را آباد می کند و مردم را ب}}ه زن}}دگي می رس}}اند، وليكن ربا و رباخواري انسان ها را متوقف می کند، امي}}د كارگر را به نااميدي می کشاند، پس معامله با رب}}ا خيلي

تفاوت دارد. که كار و فعاليت و خدمات اجتماعي عقل ونظر به این

دانش را باال می برد و آرامش رواني به وجود مي آورد و

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره435

رب}اخواري ماي}ۀ6 تعطي}}ل ك}}ار و فع}}اليت و ماي}ۀ6 ظلم ب}ه بندگان می شود، خ}}دا عق}}ل و دانش انس}}ان را س}}ركوب می کند و وج}}داني ن}}اراحت ب}}راي او می س}}ازد، او را ب}}ه خرف}}}تي و ك}}}ودني می کش}}}اند. خداون}}}د در اين آي}}}ه می فرماید كه رباخواران مخبط هستند و عقل اجتماعي

خود را از دست می دهند. و اما بحث چهارم اين بود ك}}ه خداون}}د فرم}}ود: رب}}ا را

محو می کند و صدقات را پرورش می دهد. و ما در ابت}}داي بحث گف}}تيم ك}}ه بق}}اء و حي}}ات م}}ال و ثروت ب}ه دو چ}}يز بس}}تگي دارد يكي رض}}اي خ}دا و ديگ}}ر رض}}ايت م}}ردم . اگ}}ر اين دو رض}}ايت جلب ش}}ود، ث}}روت ثروتمند بيمه است و خداوند به ثروتمند بركت می دهد و اين در صورتي است كه مال خود را از طري}}ق خ}}دمت و بهره رساني ب}}ه م}}ردم كس}}ب كن}}د. اگ}}ر از طري}}ق رب}}ا و

ک}}ه عام}}ل حف}}اظت وخيانت باشد، انسان ها ب}}ه ج}}اي این گر ث}}روت ثروتمن}}دتولي}}د م}}ال باش}}ند، عام}}ل س}}ركوب

می ش}}وند و از آن ط}}رف خداون}}د متع}}ال هم ب}ا يكچ}}نين ثروت و ثروتمندي دش}}من اس}}ت ك}}ه الاق}}ل ب}}ركت را از حال و مال ثروتمن}}د می گ}}یرد و او را ب}}ه ذلت و خ}}واري می کش}}اند، زي}}را بن}}دگان خ}}دا عائل}}ۀ6 خ}}دا هس}}تند و نعمت های خدا همچون خون در بدن اس}}ت ك}}ه ب}}ه آن ه}}ا حي}}ات می ده}}د. رب}}اخوار ثروت ه}}ا را در ي}}ك ج}}ا جم}}ع می کند، مانع جريان حيات در جامعه می گردد، مانن}}د ي}}ك دمل چركين است ك}}ه از ت}}راكم خون ه}}ا ب}ه وج}}ود آم}}ده است . چه كسي می تواند با خدا و يا ملت وابسته به خدا

بجنگد. و اما بحث پنجم يعني جنگ رباخوار ب}}ا خداون}}د متع}}ال به دليل اين است ك}}ه بن}}دگان خ}}دا عائل}}ۀ6 خ}}دا هس}}تند و مال و ث}}روت روزي بن}}دگان خداس}}ت. رب}}اخوار ظلم ب}}ه بندگان خدا می کند كه آن ها را استثمار می کند و به فقر

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره436

و ناداري می کشاند. كسي كه ظلم به بن}}دگان كن}}د ظلم به خ}}دا نم}}وده و ظ}}الم ب}}ه خ}}دا ب}}ا خ}}دا در جن}}گ اس}}ت . رباخوار هرگز خير نمی بیند و عاقبت با ذلت و يا كفر از

دار دنيا می رود. مى يا أيها الذين آمنوا إذا تداينتم بدين إلى أجل مس}}

فاكتبوه و ليكتب بينكم كاتب بالع}}دل و ال ي}}أب ك}}اتب أن يكتب كما علمه الله فليكتب و ليملل الذي علي}}ه الح}}ق و ليتق الله ربه و ال يبخس منه شيئا ف}}إن ك}}ان الذي علي}}ه الحق سفيها أو ضعيفا أو ال يستطيع أن يمل هو فليمللهيدين من رج}}الكم ف}}إن لم وليه بالعدل و استشهدوا ش}}هداء ن ترضون من الش}} يكونا رجلين فرجل و امرأتان ممر إح}}داهما األخ}}رى و ال ي}}أب ل إح}}داهما فت}}ذك أن تض}}غيرا أو ئموا أن تكتب}}وه ص}} هداء إذا م}}ا دع}}وا و ال تس}} الشهادة و كبيرا إلى أجله ذلكم أقسط عند الله و أقوم للش}}رة ت}}ديرونها أن تك}}ون تج}}ارة حاض}} ترت}}ابوا إال أدنى أالهدوا إذا تكتبوه}}}}ا و أش}}}} بينكم فليس عليكم جن}}}}اح أالهيد و إن تفعل}}وا فإنه ار ك}}اتب و ال ش}} تب}}ايعتم و ال يض}}يء فسوق بكم و اتقوا الله و يعلمكم الله و الله بكل ش}}

(282عليم )فر و لم تج}}}}دوا كاتب}}}}ا فره}}}}ان و إن كنتم على س}}}}كم بعض}}ا فلي}}ؤد الذي اؤتمن ة ف}}إن أمن بعض}} مقبوض}}هادة و من يكتمه}}ا أمانته و ليتق الله ربه و ال تكتموا الش

(283فإنه آثم قلبه و الله بما تعملون عليم )حقوق اجتماعي، شهادت، قضاوت

مط}}}البي مرب}}}وط ب}}}ه حق}}}وق283 و 282در آي}}}ات اجتماعي براي تس}}هيل قض}}اوت قاض}}يان بحث می کن}}د.

می فرماید: »اي اهل ايمان پولي كه به قرض به يكديگر می دهی}}د، بنويسيد. يك نويسنده آنچنانكه خدا در عقل و فطرت او را آموزش داده است مطالبات شما را به عدالت بنويسد

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره437

و كس}}ي ك}}ه م}}ديون اس}}ت س}}ند را امض}}اء كن}}د از خ}}دا بپرهيزد، دين خود را كامل بپردازد. اگر مديون كم عق}ل و ناتوان باشد، نمی تواند امضاء كند و باي}}د ولي او س}}ند را به ع}}دالت امض}}اء كن}}د. پس از آن دو نف}}ر م}}رد را ب}}ه گواهي بگيرند و اگر دو نف}ر م}رد نبودن}د، ي}ك نف}ر م}رد هم}}راه دو زن از گواه}}اني ك}}ه م}}ورد پس}}ند ش}}ما اس}}ت گواهي دهند و سند را امضاء كنن}}د ت}}ا اگ}}ر يكي از آن ه}}ا مطالب را فراموش كرد، به ياد ديگري باش}}د. روزي ك}}ه گواه}}ان دع}}وت ب}}ه گ}}واهي ش}}دند از گ}}واهي خ}}ودداري

که مطالب بزرگ و ي}}ا كوچ}}كنكنند و خسته نشويد از این با حفظ مدت بنويسيد. امضاء و سند ب}}ه ع}}دالت نزديكتر اس}}ت و ش}}هادت را بيش}}تر ق}}وام می ده}}د مگ}}ر تج}}ارت شبانه روزي باشد كه پول آن نقد است و دست به دست می گردد. مانعي ندارد كه نوشته نشود. گواهان را شاهد تجارت خود قرار دهيد. نويسنده و شاهد را ب}}ه خس}}ارت نيندازيد. اگر به خسارت انداختيد، مرتكب گن}}اه ش}ده ايد. از خدا بپرهيزيد. خدا روش زندگي را به ش}}ما مي آم}}وزد كه به هر كاري دانا است . اگر شما در مس}}افرت بودي}}د، نويس}}نده و ش}}اهد پي}}دا نكردي}}د، براب}}ر طلب خ}}ود رهن بگيريد و اگر يكديگر را امين دانستيد، بدون رهن و س}}ند معامل}}ه كردي}}د، كس}}ي ك}}ه امين ش}}ناخته ش}}ده از خ}}دا بترسد، امانت مردم را برساند. شهادت را كتم}}ان نكني}}د

ك}}ار اس}}ت .كه هركس شهادت را كتمان كن}}د قلبش گناهخداوند به اعمال شما آگاه است .«

اين دو آيۀ6 ش}}ريفه مرب}}وط ب}}ه قض}}اوت و مع}}امالت و تجارت اس}}ت . يكي از راه ه}}ای ب}}زرگي ك}}ه خيانت ك}}اران امكان خيانت پيدا می کنند و محرومين حقوقشان ض}}ايع می شود، قرض و طلب ها و تجارت است ك}}ه انس}}ان های مؤمن و سالم روي اطمينان و اعتم}}اد، م}}ال خ}}ود را در اختي}}}ار ديگ}}}ران می گذارن}}}د و ش}}}اهد و بين}}}ه ندارن}}}د.

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره438

انسان های نيك نفس و پاك دل ديگران را مانن}}د خ}}ود مي شمارند و مقدرات خود را به دست آن ها می س}}پارند. از اين راه ب}}راي ب}}دكاران امكان}}ات س}}رقت و خي}}انت پي}}دا می شود و راه خيانت باز می گ}}ردد. قاض}}يان هم دلي}}ل و بره}}اني ندارن}}د ك}}ه حق}}وق ض}}ايع ش}}ده را ب}}ه ص}}احبش

برگردانند. اين آي}}ات در زم}}اني ن}}ازل ش}}د ك}}ه دني}}اي آن روز و مخصوص}}ا عربس}}تان كت}}اب و دف}}تر و ش}}اهد و امض}}اء نداشته اند. از اين راه يا رابطۀ6 تجاري آن ها قطع بوده و يا حقوق ضايع می شده است . خداوند با نزول اين آي}}ات

كاران را بست و راه قضاوت را تا رسيدن بهدست خيانت عدالت اجتماعي آسان كرد و اين دو آيۀ6 شريفه در آيندۀ6 زم}}ان منش}}أ اين هم}}ه دفتره}}ا و کتاب ه}}ا گردي}}د. ب}}راي ضبط حقوق و حفظ آن ها اگر كتابت و ش}}اهد ب}}ه وج}}ود نياي}}د، از دو راه ظلم و جن}}ايت و خي}}انت ش}}يوع پي}}دا می کن}}د و ب}}ه هم}}ان م}}يزان راه ع}}دالت و تق}}وا بس}}ته می ش}}ود و آن دو راه قص}}ور و تقص}}ير اس}}ت . نيك}}ان و پاكان در اثر قص}}ور در فهم و ي}}ا س}}هو نس}}يان، حق}}وق

كاران راخود و يا حقوق ديگران را ضايع می کنند و خيانت با تقصيرات خود، روي عمد و عناد، جنايت و خيانت خود را گس}}ترش می دهن}}د ت}}ا ج}}ایي ك}}ه چش}}مۀ6 ع}}دالت در صحراي خشك و خشن ظلم و جنايت مستهلك می گردد. خداوند براي جلوگ}}يري از تض}}ييع حق}}وق در اث}}ر عم}}د و عناد و يا س}}هو نس}}يان مق}}دمات بس}}ياري ف}}راهم ك}}رده است . از آن جمله ح}}وادث اجتم}}اعي را ك}}ه پاي}}ۀ6 حق}}وق انسان ها نسبت به يكديگر می شود در مع}}رض نم}}ايش و آرايش مردم قرار داده و رسول خدا در سنت های ع}}الي اسالمي خود دستور داده است كه يكچ}}نين مس}}ائلي ب}}ر م}ردم ب}ه نم}ايش گذاش}}ته ش}}ود مانن}}د ازدواج و تول}د و وفات. در ازدواج مق}}رر ش}}ده اس}}ت ك}}ه جش}}ن بگيرن}}د،

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره439

وليمه بدهن}}د، از ميهمان}}ان پ}}ذيرایي كنن}}د. زن و ش}}وهر هركدام براي عقد ازدواج وكيل بگيرند. وكيل آن ه}}ا ي}}ك روحاني دانشمند و آشنا به حقوق اس}المي باش}د. زن و شوهر را هم به حقوق ازدواج و زن و شوهري آگاه كن}د و تم}}امي اين مس}}ائل براب}}ر م}}ردم ب}}ه نم}}ايش گذاش}}ته شود. و همچنين در مسائل طالق بايستي دو نفر ع}}ادل واقعي ش}}}}اهد وق}}}}وع طالق باش}}}}ند. و ب}}}}راي والدت فرزندان جشن بگيرن}}د، وليم}}ه بدهن}}د و ي}}ا در خري}}داري منزل و تغيير مكان و در خروج و ورود از مس}}افرت های ط}}والني مانن}}د س}}فر حج ب}}راي ش}}هرهاي دور از مك}}ه وليمه داده شود. تمامي اين سنت ها ب}}راي پيش}}گيري از تضييع حقوق و تحصيل ع}}دالت اجتم}}اعي اس}}ت و از آن جمله مسئلۀ6 وفات است كه در سنت رسول خ}}دا مق}}رر ش}}ده در منظ}}ر عم}}وم م}}ردم باش}}د. اف}}راد جامع}}ه را از مرگ يك انسان باخبر كنند. مردم ب}}ه خان}}ۀ6 ص}}احب ميت بروند، شاهد غسل و كفن و دفن او باشند، از جن}}ازۀ6 او تشييع كنند و نم}}از ميت بخوانن}}د و ش}}اهد دفن و تلقين

گ}}ذاري كنن}}د. هم}}ۀ6 اينميت باش}}ند و ق}}بر او را عالمت مس}}ائل ب}}راي اين اس}}ت ك}}ه حق}}وق اجتم}}اعي محف}}وظ بماند، از جنگ و نزاع جلوگ}}يري ش}}ود. عالوه ب}}ر تم}}امي اين مسائل كه انس}}ان ها را ش}}اهد حق}}وق يك}}ديگر ق}}رار می ده}}د، در اين دو آي}}ۀ6 ش}}ريفه هم دس}}تور كت}}ابت داده است ت}}ا از اين راه ه}}ا جامع}}ه را ب}}ه ع}}دالت كام}}ل الهي

كاران را از جامع}}ه م}}نزوي و ي}}ا تبعي}}دبرس}}اند و س}}تمنمايد.

ماوات و ما في األرض و إن تبدوا ما لله ما في السر لمن بكم ب}}ه الله فيغف}} كم أو تخف}}وه يحاس}} في أنفس}}يء ق}}دير ) يش}}اء و يع}}ذب من يش}}اء و الله على ك}}ل ش}}

284)

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره440

سول بما أن}}زل إلي}}ه من ربه و المؤمن}}ون ك}}ل آمن الرق بين أح}}د من آمن بالله و مالئكته و كتبه و رسله ال نفرمعنا و أطعن}}ا غفران}}ك ربن}}ا و إلي}}ك له و ق}}الوا س}} رس}}

(285المصير ) وسعها لها ما كسبت و عليها ما ال يكلف الله نفسا إالبت ربن}}ا ال تؤاخ}}ذنا إن نس}}ينا أو أخطأن}}ا ربن}}ا و ال اكتس}} تحمل علينا إصرا كما حملته على الذين من قبلنا ربن}}ا ور لن}}ا و لن}}ا م}ا ال طاق}}ة لن}}ا ب}}ه و اع}}ف عنا و اغف}} ال تحم

(286ارحمنا أنت موالنا فانصرنا على القوم الكافرين ) ت}ا آخ}ر س}وره، آي}اتي مرب}وط ب}ه ث}}واب و284از آيۀ6

عقاب و مربوط به نظارت خدا بر اعمال است و شهرت دارد كه اين آي}}ات در ش}}ب مع}}راج بين خداون}}د متع}}ال و پيغمبر اكرم مبادله شده و در وحي اين آيات، فرشته اي

می فرماید: 284واسطه نبوده است . خداوند در آيۀ6 »هرچه هست در آسمان ها و زمين مخص}}وص خداون}}د متعال است. اگر شما عمل و ي}}ا ق}}ولي را در فك}}ر خ}}ود پنهان داريد و يا آشكار كنيد، خداوند شما را بر آن ق}}ول و عمل محاسبه می کند. ه}ر ك}ه را بخواه}د ب}ر آن عم}ل مجازات نموده و هر که را بخواهد عذاب می کند. خداوند

بر هر كاري قادر است .« در آيۀ6 بعد می فرماید: »رسول خدا بر تمامي آياتي كه به او نازل شده است ايمان دارد و تمامي اهل ايمان به خدا و فرشتگان و کتاب های آسماني و پيغم}}بران ايم}}ان آورده اند و می گویند بين هيچ يك از پيغمبران خدا تفرقه نمی اندازیم. پروردگارا، دعوت تو را ش}}نيديم و اط}}اعت كرديم. پروردگارا، آمرزش تو را می خواهیم و بازگش}}ت

ما به سوي تو است .« در آيۀ6 بعد خداوند فرمود: »كه م}}ا هيچ كس را بيش از ميزان قدرت و اس}}تعداد مكل}}ف نمی ک}}نیم. ه}}ركس ك}}ار خيري انجام دهد، به نفع او بوده و كار شر ب}}ه ض}}رر او

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره441

تمام می شود. پروردگارا، اگ}}ر فرام}}وش ك}}رديم و خط}}ا نموده ايم ، ما را مؤاخذه نكن و ب}}ار س}}نگين ب}}ه دوش م}}ا مگذار. مانند پيش}}ينيان ك}}ه ب}}ه كاره}}اي مش}}كل آن ه}}ا را مكل}}ف س}}اختي، پروردگ}}ارا، م}}ا را ب}}ه عملي ك}}ه ف}}وق طاقت ما باشد مكلف نكن. از ما بگذر و م}}ا را بي}}امرز و به ما رحم كن كه تو سرپرست ما هستي. ما را بر كفار

پيروز گردان .« اين آيات مربوط به شب معراج پيغمبر اكرم اس}}ت. از ظواهر آيات چنان اس}}تفاده می ش}}ود ك}}ه در ظه}}ور اين آيات بين خدا و پيغمبر كسي يا چ}}يزي واس}}طه نب}}وده و نم}}ايش آي}}ات چن}}ان اس}}ت ك}}ه قس}}متي از آن ، س}}خنان

ك}}هپيغمبر و قسمتي سخنان خداوند متع}}ال اس}}ت آنچنان گویي دو نفر عالم و كامل يكي به عنوان موال و ديگ}}ري به عنوان عبد با يكديگر گفتگو داشته اند و اظه}}ارات ه}}ر ي}}ك از آن ه}}ا ض}}بط ش}}ده و از ت}}ركيب س}}خنان آن ه}}ا ب}}ا

يكديگر چنين آياتي به وجود آمده است . در آي}}ۀ6 اول خداون}}د ق}}درت و نظ}}ارت خ}}ود را اظه}}ار می دارد و ضمنا گزارش می دهد كه او به حساب تم}}امي اعمال بزرگ يا كوچك خواهد رسيد و در آيۀ6 دوم گواهي می دهد كه پيغمبر اكرم به تمامي آن چه به او وحي شده ايم}}ان دارد و دس}}تور الهي را ب}}دون چ}}ون و چ}}را اج}}را كرده است . پس از اين قسمت كه نشان می دهد كلمات و خطاب}}ات خ}}دا ب}}ا پيغم}}بر اس}}ت. رس}}ول خ}}دا س}}خن می گوید و خود را ب}}ه عن}}وان ي}}ك گزارش}}گر از ح}}االت و تحوالت مؤمنين معرفي می کن}}د گ}}ر چ}}ه اين جمالت هم ممكن اس}}ت و ي}}ا ش}}ايد حقيقت}}ا كالم خ}}دا باش}}د ك}}ه از حاالت آن ها خبر می دهد و به آن ها مي آموزد كه با خداي خود چه بگويند، وليكن لحن عبارات چنان است كه گویي خداوند متعال با قاطعيت ، برنامه هاي تربيتي و حكومتي خود را آنچه مربوط به ثواب و عقاب و حسابرسي خ}}ود

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره442

است اظه}}ار می کن}}د و در براب}}ر اين اظه}}ارات، رس}}ول خدا لطف و مرحمت و عنايت الهي را ب}}ه ط}}رف خ}}ود و مؤم}}نين جلب می نمای}}د و از خداون}}د متع}}ال خ}}واهش و تمنا دارد كه از گناه و اشتباهات مؤمنين بگ}}ذرد و آن ه}}ا را مشمول عفو خود قرار دهد. ب}}ه دنبال}}ۀ6 كالم خ}}دا ك}}ه ايمان رسول خدا را تصديق می کند، از زبان اه}}ل ايم}}ان

سخن می گوید كه پروردگ}}ارا، تم}}امي اه}}ل ايم}}ان ب}}ه خ}}داي خ}}ود و فرشتگان و کتاب های آسماني پيغمبران ايمان آورده اند. در اينج}ا خداون}د می فرمای}د ك}}ه من بن}}دگان خ}ود را ب}ه م}}يزان اس}}تعداد مكل}}ف می کنم و بيش}}تر از وس}}عت و گشايشي كه به آن ها داده ام كاري از آن ها نمی خ}}واهم. آن ها را به نتايج آنچ}}ه از خ}}ير و ش}}ر ك}}ه عم}}ل كرده ان}}د

پاداش می دهم . برگشت نتايج اعمال به انسان، قطعي است

در اين جمالت به پيغمبر خود خبر می دهد كه برگش}}ت نتايج اعمال خير و شر به صاحبان عم}}ل قطعي اس}}ت و ب}}ه غ}}ير آن چ}}اره اي نيس}}ت . رس}}ول خ}}دا در براب}}ر اين قاطعيت الهي كه هر كسي بايستي به نتايج اعمال خود

هایي را در پيش}}گاه مق}}دس الهيمبتال ش}}ود، خواهش}} مطرح می کن}}د و از خداون}}د متع}}ال تخفي}}ف در مج}}ازات اعمال و تكليفات الهي تقاضا می نماید. ابتدا از خداون}}د متعال تقاضا می نماید ك}}ه امت او را ب}}ه خط}}ا و نس}}يان مؤاخ}}ذه نكن}}د. مج}}ازات اعم}}الي را ك}}ه ب}}ه خط}}ا و ي}}ا فراموش كاري انج}}ام گرفت}}ه اس}}ت از امت او ب}}ردارد و باز از خداوند تقاضا می کند كه تكاليف سنگين ، خ}}واه در عبادات و ي}}ا مع}}امالت از دوش امت او ب}}ردارد. مراس}}م عبادت را سبك نموده ، روابط تج}}اري حق}}وقي را آس}}ان نمايد؛ و باز به اصرار تقاضا می نماید كه امت او بيش}}تر از ت}}وان و ط}}اقت خ}}ود مكل}}ف نش}}وند. عالوه ب}}ر هم}}ۀ6

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره443

این ه}}ا، از خداون}}د متع}}ال ب}}راي امت تقاض}}اي عف}}و و غفران می کند و در آخر پيروزي امت اسالم ب}}ر كف}}ار و دشمنان دين . مطالب قاب}}ل توج}}ه در اين آي}}ات عبارتن}}د

از: اول: س}}}ئوال و ج}}}واب از اين حقيقت ك}}}ه چگون}}}ه می شود كلمات رسول الله ضميمۀ6 كالم خ}دا ش}ده و ب}ه

عنوان كالم الله در قرآن قرار گرفته باشد. دوم: چطور ممكن است كه امت های گذشته مكلف به تك}}اليف س}}نگين تر از تك}}اليف اين امت ش}}ده باش}}ند ب}}ا

ک}}ه لط}}ف و عن}}ايت خ}}دا درب}}ارۀ6 تم}}امي اف}}راد بش}}راینيكسان است و تبعيض در كار نيست .

که نتايج اعمال نيك و بد قه}}ري و ط}}بيعيسوم: با این است و مانند علت و معلول است، چگونه ممكن است از

مجازات كه همان نتايج گناه است صرف نظر شود. چهارم: بارهاي سنگين به دوش ساير امت ها چه بوده

كه از اين امت برطرف شده است . پنجم: چگونه پيروزي امت اسالم بر كفار تضمين شده

که در تقدير خدا الزم بوده است امت ه}}ر پيغم}}بريبا اینبر كفار پيروز باشد؟

ظاهر اين آيات نشان می ده}}د ك}}ه بين خ}}دا و حض}}رت رسول اكرم در شب معراج سخناني ب}}ه مي}}ان آم}}ده ك}}ه قس}}متي از آن آي}}ات ، س}}خن رس}}ول الل}}ه و قس}}متي سخنان خداوند است. حديث در كت}}اب تفس}}ير ص}}افي از امام صادق )ع( نقل شده. امام صادق )ع( فرمودند: اين آيۀ6 شريفه سخنان رويارویي خدا و رس}}ول خداس}}ت. از

آمنقول پيغمبر نقل می کند كه خداوند ب}}ه من فرم}}ود: سول بما انزل الله الر

من از ج}}انب خ}}ودم و امتم ج}}واب دادم ك}}ه تم}}امي مؤمنين به خدا و فرشتگان و پيغمبران و کتاب های خ}}دا ايمان آورده اند و می گویند كه م}}ا بين پيغم}}بران تفرق}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره444

نمی ان}}دازیم، دس}}تور ت}}و را ش}}نيديم و اط}}اعت ك}}رديم ، آمرزش تو را می خواهیم كه بازگشت كارها به سوي ت}}و است . در اين موقع خداوند فرمود كه خدا هركسي را به اندازۀ6 استعدادش مكلف می کند. هر عمل خ}}ير و ش}}ري انجام دهد به نفع و يا ضرر خودش اس}}ت. در اين موق}}ع رسول خدا فرمود ك}}ه خ}دايا اگ}}ر فرام}وش ك}}رديم و ي}ا خط}}ا نم}}وديم ، ب}}ر م}}ا مگ}}ير و ب}}ار س}}نگين ب}}ه دوش م}}ا مگ}}ذار، چن}}ان باره}}ایي ك}}ه ب}}ه دوش امت ه}}ای گذش}}ته گذاشتي . پروردگارا، به كارهایي كه طاقت نداريم ما را مكلف نكن. از ما بگذر و م}}ا را بي}}امرز و ب}}ر ق}}وم ك}}افر

پيروز گردان. رسول خدا بر اساس همين آيه فرمودن}}د ك}}ه مج}}ازات ن}}}ه عم}}}ل از امت من برداش}}}ته ش}}}ده : عم}}}ل خط}}}ا و فراموش}}كاري و اعم}}ال جاهالن}}ه و عملي ك}}ه ط}}اقت ندارن}د و عملي ك}}ه ناچارن}}د ي}}ا عملي ك}}ه ب}}ر آن مجب}}ور می شوند و يا فال بد می زنند و ي}}ا وسوس}}ه می ش}}وند و يا به حسد گرفتارند تا زم}}اني ك}}ه حس}}د خ}}ود را آش}}كار

نساخته اند. پس مانعي ندارد كه كلمات رسول الله ضميمۀ6 كلمات خدا شود و با هم از آس}}مان ن}}ازل گ}}ردد، زي}}را تقاض}}اي رسول خدا درست همان چيزهایي اس}}ت ك}}ه خ}}دا ب}}راي بن}}دگانش دوس}}ت دارد و آن چ}}ه را خ}}دا دوس}}ت دارد از

زبان بندگانش بهتر می پسندد. و اما بارهاي سنگين كه بر دوش ساير امت ها ب}}وده و از اين امت برداشته شده، يك مسئلۀ6 ط}}بيعي و عقالیي است، زيرا انسان ها در برابر خدا مانند كودكان در برابر پدر و م}ادر هس}}تند ك}}ه هرچ}ه س}طح فكرش}}ان پ}}ایين تر باش}}د و از عق}}ل و مع}}رفت دورت}}ر باش}}ند، تك}}اليف و دس}}تورات پ}}در و م}}ادر ب}}راي آن ه}}ا س}}نگين تر و زي}}ادتر است. در دوران كودكي تحت نظ}}ارت كام}}ل هس}}تند. از

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره445

آزادي آن ها جلوگيري می شود. هر س}}اعتي و ي}}ا ص}}بح و شامي بايستي خود را به پدر و مادر خود عرض}}ه كنن}}د و

تر ش}}وند، آزادي آن ه}}ابعدا هر چه به عقل و بل}}وغ نزديك بيشتر می شود تا روزگاري كه به رشد كامل برس}}ند ك}}ه آزادي مطل}}ق پي}}دا می کنن}}د و زن}}دگي ب}}ه آن ه}}ا واگ}}ذار

می شود. امت های گذشته از نظ}}ر عق}}ل و مع}}رفت ، پ}}ایين تر از امت اسالم بوده اند و همچنين پيغم}}بران آن ه}}ا در درج}}ۀ6 پایين تر از پيغمبر اسالم بوده اند و اين كوت}}اهي عق}}ل و معرفت مانند دوران پيش از بلوغ ايجاب كرده اس}}ت ك}}ه تكاليف س}نگين تر داش}}ته باش}}ند و بيش}}تر در قي}}د و بن}}د دين قرار گيرند. در احاديث وارد شده كه آن ها دانسته و ي}ا ندانس}ته اگ}ر گن}اه می کردن}د، ع}ذاب ب}ر آن ه}ا ن}ازل

كه كودكان خود را به محض مخ}}الفت تنبي}}همی شد آنچنان می کنید. اگ}}ر آن ه}}ا ب}}دن و ي}}ا لباسش}}ان نجس می ش}}د، الزم بود كه جاي نجس را بكنند، آگ}}اهي نداش}}تند ك}}ه ب}}ا آب تطهير كنند. نم}}از و قرب}}اني آن ه}}ا فق}}ط در مس}}جد قبول می شد، جاي ديگر قبول نبود. س}}ه م}}اه پي در پي روزه داشتند. شبانه روزي پنجاه و يك نماز و هرك}}دام از آن ه}}ا م}}رتكب گن}}اهي می ش}}دند، عالمت گن}}اه در قياف}}ۀ6 آن ه}}ا ظ}}اهر ب}}ود. وليكن امت مس}}لمان مهلت يافتن}}د و عذاب آن ها به آخرت افتاد. توبۀ6 آن ها مورد قب}}ول نب}}ود،

که توبه عقل و معرفت الزم دارد و آن ه}}ا فاق}}دبراي این عقل و شعور بوده اند. لذا اجب}ارا بالفاص}له بع}د از گن}اه مجازات می شده اند وليكن توبۀ6 امت اسالم م}}ورد قب}}ول واقع شد كه گناه كاران می توانن}}د توب}}ه كنن}}د. ب}}ه همين مناسبت هرچه عقل و شعور انس}}ان ها و امت ه}}ا ب}}االتر برود، آسايش و حريت آن ها زيادتر ميش}}ود ت}}ا روزي ك}}ه استحقاق رهبري خدا و ام}}ام زم}}ان را پي}}دا كنن}}د ك}}ه در اين موق}}ع ب}}ه آزادي مطل}}ق می رس}}ند. آم}}ادگي ملت ه}}ا

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره446

براي ظهور امام زمان و ملك عظيم آل محمد به معن}}اي ورود كاروان بشريت ب}}ه ش}}هر آخ}}رت اس}}ت ك}}ه بع}}د از ورود به اين شهر، در اثر رسيدن ب}}ه علم و دانش كام}}ل از قيد تكاليف آزاد می شوند و درهاي علم و معرفت ب}}ه روي آن ه}}ا گش}}وده می گ}}ردد. پس انس}}ان ها در دوران كمي عقل و شعور، در داي}}رۀ6 ح}}اكميت قي}}د و قانون ه}}ا قرار می گیرند تا از تجاوز آن ها و ظهور هرج و م}}رج ت}}ا ان}}}دازه اي جلوگ}}}يري ش}}}ود و در دورۀ6 ظه}}}ور عق}}}ل و معرفت ، بار تكليف آن ها سبكتر شده آزادي بيش}}تر پي}}دا می کنند. به همين دليل در دين مقدس اسالم كه درهاي علم و دانش و عقل و معرفت بيشتر به روي م}}ردم ب}}از ش}}ده آزادي بيش}}تري پي}}دا كرده ان}}د. اين اس}}ت معن}}ا و مفهوم تقاضاي رسول خدا در ش}}ب مع}}راج ك}}ه باره}}اي

سنگين تكليف از امت او برداشته شود. که چگونه امت اسالم از مج}}ازات مع}}افو اما بحث این که نتيجۀ6 عمل قهري است . مبتال شدن بهمی شوند با این

نتيجۀ6 عمل وقتي است كه انس}}ان ب}}ه پن}}اه خ}}دا ن}}رود و توبه ننماي}}د. امت اس}}الم ب}}ا تس}}هيالتي ك}}ه ب}}راي آن ه}}ا فراهم می شود توفيق توبه پيدا می کنند و از خط گناه و معص}}يت برميگردن}}د. خداون}}د مج}}ازات گن}}اه را از آن ه}}ا برميدارد. و گفتيم ك}}ه امت ه}}ای گذش}}ته در اث}}ر جه}}ل و ناداني، كمتر توفيق توبه پي}}دا می کردن}}د. ت}}وبه ، عق}}ل و مع}}رفت و حس}}ن ظن الزم دارد. گناهك}}ار مانن}}د م}}ريض است كه اگر مرض خود را بشناس}}د و ب}}ه دك}}تر مراجع}}ه كند، معالجه می ش}}ود و اال در آن م}}رض ب}}اقي مي مان}}د. ملت اسالم در اثر بركات اسالم اگ}}ر هم م}}ريض ش}}وند، زود مرض خود را می فهمند و توب}}ه می کنن}}د و ب}}ه عف}}و خدا می رسند، وليكن امت های گذشته كمتر گناهان خ}}ود را می فهمیدند و كمتر می توانستند توبه كنن}}د. مج}}ازات آن ها نقد به نقد ب}}ه آن ه}}ا می رس}}ید. بع}}د از آنك}}ه تنبي}}ه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره447

می شدند می فهمیدند ك}}ه گن}}اه كرده ان}}د. م}}رض گن}}اه رانمی فهمیدند تا به دكتر مراجعه كنند.

مطلب ديگ}}ر در آخ}}ر، تفس}}ير آي}}ات وع}}دۀ6 پ}}يروزي خداوند متعال به امت اسالم و برهان شكس}}ت امت ه}ای پيشين اس}}ت . دين مق}}دس اس}}الم براس}}اس سياس}}ت و تدبير حكيمان}}ۀ6 رس}}ول خ}}دا و ائم}}ۀ6 اطه}}ار آنچن}}ان پاي}}ه ريزي شده كه در آيندۀ6 تاريخ هر چه بهتر و بيشتر اصول و ف}روع آن روش}نتر و محكمتر می ش}ود آنچنانك}}ه ب}راي كفار و منافقين زمينه اي پيدا نمی ش}}ود ت}ا بتوانن}}د خ}ط دين اسالم را كور كنند و مردم را به ض}}اللت و گم}}راهي بكشانند تا در تقدير خدا مستحق هالكت و نابودي شوند. خط دعوت پيغم}}بران گذش}}ته در ارتب}}اط ب}}ا كمي فهم و قلت شعور مردم قديم مبهم ب}}ود ك}}ه امت آن ه}}ا پس از قرني ناخودآگاه به كفر و ضاللت كشيده می شدند و بعد در تقدير خدا واجب می شد كه مانند ساير كفار سركوب شوند و قوميت آن ها از بين برود، وليكن در دين مقدس اسالم چنين وضعي پيدا نمی شود كه خط اس}}الم تاري}}ك ش}}ود و م}}ردم ب}}ه ض}}اللت كش}}يده ش}}وند گرچ}}ه در اث}}ر تبليغ}}ات كف}}ار و من}}افقين ب}}ه گن}}اه و معص}}يت مبتال می ش}}وند، وليكن در اث}}ر وض}}وح اص}}ول و ف}}روع خ}}ط اسالم، ملت اسالم به شرك و كفر كشيده نمی ش}}وند ت}}ا در تق}}دير خ}}دا مس}}تحق هالكت و ن}}ابودي گردن}}د. از اين جهت بر خداوند متعال واجب می شود كه كيان اس}}الم و مسلمين را براي دوام و بق}}اء دين خ}}ود حف}}ظ نم}}وده و آن ه}}ا را در مقابل}}ۀ6 كف}}ار و مش}}ركين پ}}يروز گردان}}د ت}}ا عاقبت دين اسالم و پرچم آن را به دست تواناي حضرت ق}}ائم بس}}}پارد. روي اين حس}}}اب در تم}}امي می}}دان ها می}}دان های علم و عم}}ل و جه}}اد و تم}}دن دين مق}}دس

ك}}هاسالم و به همراه آن ملت اس}}الم پيروزن}}د. ديگ}}ر اين اديان گذشته كه يك سلسله احكام و اخالق}}ات در اختي}}ار

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره448

مردم قرار گرفته ب}}ه ط}}ور اعج}}از ن}}ازل نش}}ده ب}}ود ك}}ه خائنين نتوانند در آن دست ببرند و خط آن را كور كنن}}د. منافقين و پيشوايان رياكار اصول و ف}}روع آن را تغي}}ير مي دادند و مردم را به ضاللت می انداختند چنان ض}}اللتي كه درست كافر می شدند كه ي}}اري آن ه}}ا در تق}}دير خ}}دا جايز نبود مگر اين كه با ظهور پيغم}}بري ديگ}}ر دين آن ه}}ا را تجديد كند و آن ها را به راه دين برگرداند و بع}}د آن ه}}ا را ي}}}اري نماي}}}د، وليكن در دين مق}}}دس اس}}}الم چ}}}نين وضعي پيش نمي آيد كه خط اسالم آنچنان كور ش}}ود ك}}ه تجدي}}د حي}}ات الزم داش}}ته باش}}د. ل}}ذا ب}}ه محض اين ك}}ه مسلمانان در مقابل}}ه ب}}ا كف}}ار ق}}رار گيرن}}د، ب}}ر خداون}}د متعال واجب می شود ك}}ه آن ه}}ا را ي}}اري كن}}د و ب}}ه پن}}اه

اسالم برگرداند.

الحمدلله اوال و آخرا و انا العبد - محمد علي صالح 1364غفاري - بهمن

فهرست كليه آثار استاد كه ازقابل دريافت استآدرس زير

www.salehghaffari.com

الف( تفسير سورههاي - انشقاق29 - حجرات15 - حمد1

- طارق30 - قاف16 - بقره2

- اعلي31 - ذاريات17 - نساء3

- غاشيه32 - طور18 - انعام4

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره449

- اسري )در سه5 - فجر33 - نجم19جلد(

- بلد34 - الرحمن20 - كهف6

- قدر )سرنوشت35 - واقعه21 - مريم7شما(

- قارعه36 - مجادله22 - طه8

- نور )شمع9 - عصر37 - حشر23زندگي(

- کوثر38 - تحريم24 - قصص10

- توحيد )از ديدگاه39 - معارج25 - ياسين11علم(

- فلق40 - قيامت26 - جاثيه12

- احقاف13 - دهر )انسان27

نمونه( - ترجمة روان41

قرآن

- تفسير سورة14فتح

- تفسير سورة28 انفطار

ب( تفاسير قرآن به زبان عربي - تكوير 9 - نصر 5 - قلم 1

- قمر 10 - تبت 6 - مزمل 2

- فرقان 11 - مائده 7 - مدثر 3

- علق 4 - فلق و ناس8

- نباء 12)معوذتين(

ج( شرح ادعيه

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره450

- مناجات شعبانيه9 - ندبه )در سه جلد(5 - سحر1

- مكارم االخالق6 - سمات2)مدينة فاضله(

- خطبه اول10صحيفه)عربي(

- صباح3 - زيارت جامعة7

 كبيره

  - زيارت وارث8 - كميل4

د( كتابها - القيام و1

- شجرة طوبي10القيامه )عربي( - شرح خطبة19

اشباح

- الكوثر )عربي(2 - شخصيت زهرا11

س و مريم ع - آزادي ثمرة20

آگاهي است

- كتاب حكمت21 - علم و عرفان12 - اسرار حج3

- حديث آفرينش22- مبادي آفرينش13 - اصالح هدفها4

- برهان معراج و5شق القمر

- اصول آفرينش و14بدو خلقت

- رسالة اجتهادي23امام زمان عج

- تفسير و تاويل24 - هندسة آفرينش15 - تعليم و تربيت6

- قرآن شناسي25 - وجود و عدم16 - تنزيل الكتاب7

- خلقت عالم و8 - غيب و شهود17آدم

- اصول علمي26اجتهادي دين

- سيرة ائمه ع9 - شرح خطبة اول18

نهجالبالغه - شرح خطبة27

حضرت زهرا س

ه( مقاالت - شرح آية نور در7 - هشدار به1

سورة نور - ارزش علم13

تفس}}}}}}}ير و تاوي}}}}}}}ل س}}}}}}}ورة مبارك}}}}}}}ة بق}}}}}}}ره451

جنگافروزان هستهاي

- اقتصاد اسالمي2 - وضعيت فكري و8

- جن و شيطان14مكتبي ائمه اطهار

- تقدير نامة3حضرت مريم

- هدايت الهي از9طريق خواب

- ملك عظيم آل15محمد ص

- شرح حديث4 - شرح آيتالكرسي16 - واليت فقيه10حدين

- شرح حديث5كساء

- رسالت اسالمي11خدمتگزاران بشر

- شرح خطبة17شقشقيه

- اجتهاد در6رؤيت هالل ماه

- عدم تناهي12احتياجات انسان

- رسالة توحيدي18دانشجو