ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 59

“ภไทกะปอง” : ประวตศาสตรทองถน

ของกลมชาตพนธภไทในลมนำาโขงตอนลาง

ดร.สพสนต เพชรคำา*

ความนำา บทความนมวตถประสงคเพออธบายความสำาคญของประวตศาสตรทองถน

ในการสรางสำานกทองถนของกลมชาตพนธภไทกลมหนงในอนภมภาคลมแมนำาโขงตอน

ลาง ประวตศาสตรทองถนหรอ “ประวตศาสตรสงคม” ดงกลาวเปนเรองราวจากคน

ภายในเพออธบายประวตความเปนมาหรอตนกำาเนด “รากเหงาทางวฒนธรรม” ของ

ตน ประวตศาสตรทองถน (Local History) จงเปนประวตศาสตรจากภายใน (History

from the inside) ทมชวตและเลาเรองสะทอนความคดของคนในสงคมวา บรรพบรษ

กลมชาตพนธ “ภไท” ของพวกตนอพยพเคลอนยายมาจากไหน เกดการปะทะสงสรรค

มความสมพนธทางสงคมและวฒนธรรมกบคนภายนอกในสภาพแวดลอมใหมอยางไร ม

ความขดแยงหรอเหตการณทางประวตศาสตรอยางใดบางเกดขน ดงนนประวตศาสตร

ทองถนจงเปรยบเสมอนเครองมอสำาคญอยางหนงททำาใหผคนไดมองเหนความเปนตวตน

ของคนในทองถน โดยสามารถสรางสำานกทองถนใหเกดความภาคภมใจ และเหนคณคา

ทางวฒนธรรมของตนซงปจจบนไดกลายเปนสวนหนงของวฒนธรรมรฐชาตอยางหลก

เลยงไมได

ความหลากหลายทางชาตพนธในลมนำาโขงตอนลาง ลมแมนำาโขงตอนลางของภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต มความมงคงและอดม

สมบรณมาอยางยาวนาน เหนไดจากการทำานาขาวโดยอาศยนำาทวมพนนา สามารถชวยให

ถนนมธญพชอดม และ “ขาว”กลายเปนอาหารหลกของประชากรทกำาลงขยายตวออกไป1

กอใหเกดการตงถนฐานกระจายเขาครอบครองผนแผนดนในอนภมภาคจนเกดลกษณะ

รวมทางภมศาสตรและวฒนธรรมแทบเปนหนวยเดยวกน ทำาใหชวงทศวรรษ 1920 และ

1930 จงเรมมนกมานษยวทยาและนกประวตศาสตรใหความสนใจกบความคลายคลงกน

ทสามารถพบเหนไดระหวางสวนตางๆ ของอนภมภาคลมนำาโขงตอนลางแหงน โดยเฉพาะ

* ผอำานวยการสถาบนภาษาศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏสกลนคร

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society60

ความคลายคลงกนของพธกรรมในราชสำานกหลายแหง ตางไดรบการยอมรบวา เปนสงชให

เหนถงประเพณหรอมรดกตกทอดทมอยรวมกน2

สงหนงทมสภาวะทางวฒนธรรมนาสนใจและมความสำาคญคอ “ภาษาไท”

(Tai-Kadai Languages) ไดแพรกระจายอยอยางกวางขวางในภมภาค ปรากฏการณดง

กลาวไดชวนกระตนใหเราหนกลบไปพจารณาถงสงทมลกษณะแปลกปลอมและเกดขน

ใหมในยคลาอาณานคมคอ เสนกนเขตแดน (Border line)

ถกกำาหนดลงในแผนทเพออธบายรปรางของรฐชาต (Geo-body) เพราะหาก

ถอเอาภาษาไททใชรวมกนเปนพนฐานในการกอตงรฐแลว การตดแบงบรเวณทลมของ

ลาวออกจากประเทศไทยกยากอางไดวา ชอบดวยเหตผล3 นอกจากนในบนทกการสำารวจ

และบกเบกในแดนสยามของพระวภาคภวดล (James Fitzroy Mccarthy) กลาวไววา

“ชาวสยามและชาวลาวเปนชนเผาเดยวกนใชภาษาเดยวกน ลกษณะรปรางหนาตากเปน

แบบเดยวกน ถาเอามายนรวมกลมกนเขาแลวกแยกไมออกเลยวาไหนเปนชาวสยามไหน

เปนชาวลาว”4

เมอมองลกลงไปในอนภมภาคลมแมนำาโขงตอนลาง ในสวนภาคอสานของไทยกบ

ประเทศลาวแลวพบวา คนสองฝงลมแมนำาโขงระหวางภาคอสานกบลาวสมยโบราณเกอบ

ทงหมดเปนพวกเดยวกน เคลอนยายไปมาหาสกนไมขาดสาย ในระยะแรกกระจายอยใน

บรเวณขอบเขตของอาณาจกรลานชางกบอาณาจกรสยามคอ บรเวณรมฝงแมนำาโขงตงแต

เขตจงหวดหนองคาย อดรธาน สกลนคร นครพนม มกดาหาร ตอมาคอยๆ ขยายกระจาย

เขาไปสลมแมนำาชในเขตจงหวดขอนแกน กาฬสนธ มหาสารคาม ชยภม และรอยเอด ระยะ

หลงขยายไปถงเขตจงหวดยโสธร อบลราชธาน และทอนๆ อยใกลเคยง5

การอพยพเคลอนยายเขามาตงถนอยในภาคอสานตงแตสมยแรกๆ สวนมากเปน

ชาวลานชางมาจากเวยงจนท แตประชาชนอสานไมไดเปนลาวเสยทงหมด เพราะยงมกลม

ชาตพนธและกลมภาษาอนๆ ตงหลกแหลงผสมผสานปะปนอยดวยเชน ชาวภไทอาศย

อยจงหวดนครพนมและสกลนคร พวกไทกะเลงสวนมากอยในสกลนคร ชาวไทญออยใน

สกลนครและเมองทาอเทน จงหวดนครพนม พวกแสกอยเมองอาจสามารถ ชาวไทโยย

ไทกะตากและชาวโสอยในจงหวดสกลนคร เขมรปาดงอยในจงหวดสรนทร ศรสะเกษและ

บรรมย สวนชาวไทโคราชอยในจงหวดนครราชสมาเปนตน6

ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 61

ความหลากหลายทางกลมชาตพนธในลมแมนำาโขงตอนลาง จงเปนปรากฏการณ

ทางสงคมและวฒนธรรมทพบแพรหลายโดยทวไปและพบวา หมบานกลมชนหรอ

เผาพนธตลอดจนชมชนเหลาน ครงหนงตางเคยอยอยางโดดเดยวและมความเปนอย

ของตนอยางอสระ ตอไดกลายมาเปนสวนหนงของรฐชาตไทยทเกดขนใหมภายหลง7

ในความเปนรฐชาตทเกดขนมาใหมจงประกอบดวยความหลากหลายของกลมชาตพนธ เขา

มารวมกนเปนสวนหนงของรฐ แลวถกครอบงำาโดย “วฒนธรรมหลวง” หรอ “วฒนธรรม

ชาต” จากสวนกลาง เพอครอบครองและสรางความเปนรฐชาต (Nation State) การ

ครอบงำาของวฒนธรรมสวนกลางดงกลาวไดสงผลให “วถวฒนธรรม” ของกลมชาตพนธ

สวนใหญตางคอยๆ สญเสยความเปนเอกลกษณทางชาตพนธทงทางดานเศรษฐกจสงคม

และวฒนธรรมของตนไป

อยางไรกตามยงมกลมชาตพนธอกจำานวนไมนอยเพยรพยายามรกษาเอกลกษณ

และความแตกตางของชาตพนธตนใหคงไว ดวยการกำาหนดหรอการรวมกลมกนแสดง “อต

ลกษณ” (Identity) ของตนเอง โดยเฉพาะกลมชาตพนธภไท8 ทอาศยอยในภาคอสาน คนภ

ไทสวนใหญอาศยอยในเขตจงหวดกาฬสนธ จงหวดนครพนม จงหวดมกดาหารและจงหวด

สกลนคร โดยเฉพาะในจงหวดสกลนครมกลมชาตพนธภไทอาศยอยประมาณ 202 หมบาน9

กลมใหญสดอาศยอยในเขตพนท 2 อำาเภอ คอ อำาเภอวารชภมและอำาเภอพรรณนานคม

วารชภม : ชมชนภไท “กะปอง” จงหวดสกลนคร จงหวดสกลนครมกลมชาตพนธ “ภไท” สวนใหญตงถนฐานอาศยอยเปนหลก

แหลงกระจายอยตามหมบานในแถบเทอกเขาภพาน โดยเฉพาะบรเวณพนทอำาเภอวารชภม

และอำาเภอพรรณานคม แตมบางสวนตงถนฐานอาศยอยในเขตอำาเภอวานรนวาส อำาเภอ

บานมวงและอำาเภอคำาตากลา นอกจากนนยงกระจายอยในอำาเภอคำาตากกลาแตมเพยง

เลกนอยเทานน และกลมชาตพนธภไทมการจำาแนกพวกกนเองเชน

“ภไทกะปอง” เปนกลมอาศยอยในเขตอำาเภอวารชภม สวน “ภไทวง” อาศยอย

ในเขตอำาเภอพรรณานคม นอกจากนยงมกลม “ภไทนามาง” กลมเลกๆ อาศยอยในหมบาน

คำาบอ บานหนองกง อำาเภอวารชภมและบานตาลเนง อำาเภอสวางแดนดน ชาวภไทเหลาน

สวนใหญลวนมวถชวตขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมคลายคลงกน มเพยงภาษา

พดบางคำาเทานนแตกตางกนบาง เชน คำาวา “ไปไหน” ภไทกะปองออกเสยงวา “ไปตะ

เลอ” ภไทวงออกเสยง “ไปซเลอ” สวนภไทนามางออกเสยง “ไปกะเลอ”10 และจากการ

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society62

ศกษาเรองราวของคนภไทจากกลมตางๆ ดงกลาว มกมประวตความเปนมาคลายคลงกน

ทแตกตางกนบางเพยงรายละเอยดเพยงในสวนนอยเทานน

อำาเภอวารชภมเปนหนงในจำานวน 18 อำาเภอของจงหวดสกลนคร ตงหางจาก

จงหวดสกลนครไปทางทศตะวนตกระยะทางประมาณ 70 กโลเมตร หากเราเดนทางจาก

ตวเมองสกลนครไปตามทางหลวงแผนดนหมายเลข 22 สายสกลนคร - อดรธาน ผาน

อำาเภอพรรณานคม เมอถงสแยกอำาเภอพงโคนประมาณกโลเมตรท 54 ใหเลยวซายไปตาม

ทางหลวงแผนดนหมายเลข 227 เปนถนนลาดยางสายแคบเชอมตอระหวางอำาเภอพงโคน

อำาเภอวารชภมและอำาเภอวงสามหมอ จงหวดอดรธาน โดยเดนทางจากอำาเภอพงโคนไป

อกประมาณ 16 กโลเมตรเทานนกถงตวอำาเภอวารชภม

วารชภมเปนอำาเภอเลกๆ คงสภาพชมชนชนบทมากกวาชมชนเมอง เหนไดจาก

ถนนทางเขาตวอำาเภอเมองเลกและแคบ บานเรอนตงเรยงรายอยตดถนนจนขยายยาก บาน

เรอนสวนใหญมลกษณะเปนเรอนสองชนทรงเลา ชนลางมกกอดวยอฐแลวฉาบดวยปน

สวนชนบนสรางดวยไม อยางไรกตามจากการสงเกตพบวา ตวเมองอำาเภอวารชภมมเรอน

ไมแบบ “ไทอสาน” โบราณ เหลออยเปนจำานวนมาก โดยเฉพาะบรเวณสแยกใจกลางตว

อำาเภอยงปรากฏตวอาคารรานคาเปนตกแถวสรางดวยไมชนเดยวตงอยทางทศเหนอของ

มมถนนใกลกบ “ศาลเจาปมเหสกข” อนเปนทเคารพสกการะของคนวารชภม จากสแยก

ใจกลางตวอำาเภอหากเลยวซายกมงสเทอกเขา “ภพาน” ทางทศใตของอำาเภอวารชภม

ใกลกบสแยกมตกอาคารพาณชยทรงทนสมยไมกหอง จากนนเปนทตงธนาคารพาณชย

ของเอกชนเพยงแหงเดยวในตวอำาเภอวารชภม บรเวณใกลกบธนาคารมรานขายอาหาร

อยเพยง 2–3 ราน รานเหลานสวนใหญขายอาหารเฉพาะตอนกลางวนเทานน หากนกเดน

ทางผานตวอำาเภอวารชภมภายหลงเวลา 3 ทมไปแลวกแทบหาอาหารกนไมไดเลย

สวนบรเวณรอบนอกตวอำาเภอเปนพนททำานาและทำาไร ทำาใหยนยนไดวา “คน

ภไท” อำาเภอวารชภมสวนใหญอยใน “สงคมชาวนา” เหมอนกบชมชนหมบานทวไปใน

ภาคอสาน บรเวณทตงของตวอำาเภออยบรเวณทราบเชงเขาภพาน สงจากระดบนำาทะเล

ปานกลางประมาณ 195 เมตร11 พนททงหมด 476.125 ตารางกโลเมตร หรอประมาณ

206,078.125 ไร�12 ลกษณะภมประเทศสวนใหญประกอบดวยทราบเชงเขามลกษณะลอน

คลน ม “หนองแบน” เปนแองหนองนำาธรรมชาตตงอยทางทศตะวนออกเฉยงใตใกลกบ

ชมชน นอกจากนยงมลำานำาสายสำาคญ คอ “หวยปลาหาง” มตนกำาเนดจาก “ภอางสอ”

ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 63

ยอดเขาสงของเทอกเขาภพานภอางสอประมาณ 695 เมตรจากระดบนำาทะเลปานกลาง13

ลำาหวยปลาหางสายนไหลผานบานทงเชอก บานตาดภวง บานคำาบอ บานหนองกง บาน

วารชภม แลวไหลลงลำานำายามในเขตรอยตอของอำาเภอพงโคนกบอำาเภอวานรนวาส จาก

สภาพลกษณะภมประเทศดงกลาว ทำาใหพนทอำาเภอวารชภมมความเหมาะสมในการทำา

เกษตรกรรม โดยเฉพาะในบรเวณเชงเขาคนภไทมกเขาไปทำาสวน ปลกพชไรและเลยงสตว

สวนบรเวณทลมทำานาปลกขาว ปจจบนคนภไทวารชภมยงนยมทำาสวนปลกหวาย ยางพารา

และสวนผลไมเปนจำานวนมาก

ประวตศาสตรทองถนในการตงถนฐานของคนภไท “กะปอง” วารชภม เรองราวของคน “ภไทกะปอง” อำาเภอวารชภมไมมหลกฐานเอกสารยนยน

แนนอน ผรทานหนงเลาวา ถกทำาลายในกรณพระประเทศธาน (คำา) เจาเมองสกลนคร

เกดความขดแยงกบทาวราชนกลในการขอตงเมองวารชภม ดงนนจงไดอาศยการศกษา

ความเปนมาของกลมตนจากภไทกลมอน และประวตศาสตรบอกเลา (Oral History)

ของผเฒาผแกเลาสบทอดกนมาจนถงปจจบนความวา คนภไทอำาเภอวารชภมตางพากน

ยนยนวา พวกตนเปนกลมชาตพนธ “ภไทกะปอง” คำาวา “กะปอง” ของภาษาภไทหมาย

ถง “สมอง” หรอ “ฉลาดมสตปญญา” เชน คำาวา “กะปองโห (หว)” หมายถง “กะโหลก

ศรษะ”14 ถนฐานเดมของคน “ภไทกะปอง” สนนฐานวามาจาก “เมองแถน” หรอ “เมอง

นำานอยออยหน” ในเขตสบสองจไทยเชนเดยวกบกลมไทอนๆ โดยมตนตระกลรวมกนคอ

“ขนเพายาว” ซงมบตรชาย 2 คนคอ “เจาหาญ” และ “เจาหน”

ตอมา “เจาหาญ” ขดเคองกบพอและพชายชอ “เจาหน” ดวยสาเหตแยงกวางท

ลาไดและพอเหนวา กวางทลาไดนนควรเปนของ “เจาหน” พชาย เจาหาญจงอพยพแยกทาง

จากพอและพออกจากเมองแถน (เดยนเบยนฟ) ตอมาภายหลงจงไดตงเมอง “กะปอง”15

เจาหาญมบตรชาย 2 คน คอ “ทาวคำาผง” และ “ทาวคำาเขอน” (พระยาเขอนขนธ)

ผครองเมองตอมาดวยความสงบสข จนถงสมยสยามทำาสงครามกบเวยงจนท สงครามได

แพรกระจายไปทวทำาใหคนภไทกะปองไดรบผลกระทบ แตกหนภยสงครามออกไปอยตาม

ปา เมอสงครามสงบกองทพสยามไดกวาดตอนผคนขามฝงโขงเขามาเปนจำานวนมาก แต

ปรากฏวา “พระยาเขอนขนธ” เจาเมองกะปองถงแกกรรม ในระหวางเตรยมการอพยพ

“ทาวราชนกล” ผเปนบตรจงพาครอบครวและบาวไพรอพยพขามฝงโขงขนฝงบรเวณเมอง

นครพนมเมอประมาณป พ.ศ. 2387

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society64

ขบวนอพยพของทาวราชนกลในครงนนประกอบดวยผคนประมาณ 400 ครว

เรอน อพยพมงหนามาจนถงเมองสกลนครในสมย “พระยาประเทศธาน (คำา)” เปนเจา

เมอง จากประวตศาสตรในชวงน ในป พ.ศ. 2370 พระเจาสหตะน (อนวงศ) ตองการก

เอกราชรวม 3 อาณาจกร คอ หลวงพระบาง เวยงจนทและจำาปาศกดใหเปนหนงเดยว

(ลาวแบงเปน 3 อาณาจกร เมอ พ.ศ. 2257) ชวงนเจาเมองสกลทวาปชอ “พระธาน” ทาน

ไมเตรยมกองทพและกระสนดนดำาเพอทำาศกปราบเวยงจนท สยามจงถอวาเปนกบฏจงถก

จบประหารชวตทหนองทรายขาว

ลกหลานพระบรมราชาเจาเมองนครพนมคอ อปฮาดตร (คำาสาย), ราชวงศ (คำา),

และทาวจลนชอ (อนทร) ทงสามไดอพยพจากเมองมหาชยเขาสวามภกดตอแมทพสยามท

เมองสกลทวาป เมอลงไปสวามภกดตอพระเจาอยหวทกรงเทพแลว ทรงโปรดเกลาใหตง

บานเรอนอยเมองสกลทวาป แลวจงไดขามฝงโขงไปเกลยกลอมกวาดตอนเอาครอบครว

ตกคางมาอยเมองสกลทวาปเปนจำานวนมาก เมออปฮาดตร (คำาสาย) ถงแกกรรมแลวจง

ไดโปรดเกลาใหราชวงศ (คำา) เมองมหาชยเปนเจาเมองสกลทวาป เลอนทาวจลน (อนทร)

เปนราชวงศอนทร

พ.ศ. 2381 ในรชกาลท 3 ทรงโปรดเกลาแตงตงราชวงศ (คำา) เปนพระยาประเทศ

ธานเปลยนชอเมองสกลทวาปเปนเมองสกลนครมลกชาย 9 คน ลกหญง 12 คน ลกชาย

คนโตชอ “โงนคำา”

พ.ศ. 2415 ในรชกาลท 5 ทรงโปรดเกลาแตงตง “ทาวโงนคำา” เปนพระศรสกล

วงศ

พ.ศ. 2430 พระศรสกลวงศ (โงนคำา) ไดเปนเจาเมองสกลนครไดรบบรรดาศกด

เปน “พระยาประจนตประเทศธาน” เปนเจาเมองสกลนคร

คนภไทไดกระจายกนหยดพกในเมองสกลนครบรเวณหนองสองหองบาง บรเวณ

จวนขาหลวงหลงเกาบางและบรเวณวดสะพานคำาบาง (หนองสองหองในปจจบนคอ สถาน

ประมงนำาจดจงหวดสกลนคร สวนตรงจวนขาหลวงเกาอยทางทศตะวนตกของสนามมง

เมอง)

ตอมาทาวราชนกลเหนวา หากคนภไทอาศยอยในเมองสกลนครตอไปจะแออด

และขดสนทดนทำากนเพราะคนภไทอพยพเขามาใหมในฐานะผอาศย หากขยายออกไปก

ตดกบทดนทำากนของชาวไทญอผอาศยอยเดมโอกาสในการขอตงเปนเมองใหมคงทำาไดยาก

ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 65

นอกจากนคนภไทบางสวนคงไดรบการบบคนทางจตใจจากผอาศยอยกอน จงนดหมายกน

อพยพโยกยายออกจากเมองสกลนครโดยเดนทางมงหนาไปทางทศตะวนตก

ความทราบถงเจาเมองสกลนครจงสงใหไพลพลทหาร ออกตดตามและขดขวาง

การเดนทางเมอตามมาทนขบวนอพยพทสะพานหนใกลหนองสนม ทาวราชนกลจงสงให

คนภไททกคนเตรยมพรอม สวนตนเองขมาสลาน (สตะกว) เขาขวางพรอมกบถอดดาบ

ประกาศวา หากใครขดขวางขบวนอพยพจะไดเหนดกน ฝายตดตามเกรงวา เรองราวอาจ

ลกลามใหญโตถงขนฆาฟนกนจงมไดขดขวางประการใด คอยแตตามสงเกตการณอยหางๆ

เทานน

ขบวนอพยพมงหนาสทางทศตะวนตกผานบานพงขวางและบานพาน เมอเดน

ทางถงเมองพรรณานคม ดวยความเคยชนตามวถการดำารงชวตของคนภไททเคยอาศย

อยบนภเขา ขบวนอพยพจงพากนเลยวซายมงสเทอกเขาภพาน พบบรเวณเหมาะสมแหง

หนงมลำานำาไหลผาน จงพากนหยดขบวนและตงบานขนชอ “บานพม”16 ปจจบนชาวบาน

ยงเรยกบรเวณนนวา “บานพมหนองปง” และ “หวยบานพม” ตงอยในเขตพนทอำาเภอน

คมนำาอน

ตอมาทาวราชนกลและคนภไทบานพม ไดออกเดนทางหาทำาเลเหมาะสมแกการ

ทำากน จนกระทงเดนทางไปถงบานคนลาวทบานโตนและบานมวง ไดปรกษาหารอกบผ

เฒาผแกทงสองบานและไดรบคำาแนะนำาวา ใหเดนทางตอไปจนถงทลมเปนเลง17 “เปน

บอนนำาไหลเซาะ บอนเคราะหไหลหน จงจะแปงบานเฮอง แปงเมองฮงเฮองไปเมอหนา”18

คนภไทจงเดนทางไปตามคำาบอกจนพบทราบลมอยทางทศเหนอของหวยปลาหาง มความ

เหมาะสมในการตงถนฐานและอดมสมบรณไปดวยกงหอยปปลา คนภไทจงพรอมกนตง

บานเมองขนชอวา “บานหนองหอย” เมอประมาณป พ.ศ.2390 (บรเวณทตงบานหนอง

หอยอยกงกลางระหวางโรงส ร.พ.ช. กบตลาดสขาภบาลวารชภม แตปจจบนไมเหนสภาพ

เปนหนองนำา)

ภายหลงจากทาวราชนกลและคนภไทตงถนฐานบานเรอนอยบานหนองหอยได

9 ป ประมาณปพ.ศ. 2399 พระยาประเทศธาน (คำา ) เจาเมองสกลนครเดนทางมาชกชวน

คนภไทบานหนองหอยใหไปขนสงกดกบเมองสกลนคร โดยสญญาวา หากขนตอเมอง

สกลนครแลวจะดำาเนนการตงบานหนองหอยใหเปนเมองภายหลง ทาวราชกลไมทราบ

กลลวงจงอพยพครอบครวและบาวไพรบางสวนไปอยเมองสกลนคร สวนบานหนองหอย

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society66

พระยาประเทศธาน (คำา) ไดแตงตง “ทาวพระประทม” (ทมาของสกลวงศประทม) คนใน

ตระกลราชนกลเปนผดแลแทน

บานหนองหอยขนตอเมองสกลนครเปนเวลาถง 17 ป ( พ.ศ. 2416) จนทาวพระ

ประทมถงแกกรรม อก 3 ปตอมาประมาณป พ.ศ. 2419 ทาวราชนกลเหนวา เวลาผาน

มาถง 23 ปแลว พระยาประเทศธานกไมยนเรองขอตงเมองใหคนภไทสกท จงทวงสญญา

ดวยเกรงวาตนเองจะแกชราเสยกอน ทำาใหพระยาประเทศธานขดเคองจงทำากลลวงมอบ

ซองบรรจกระดาษเปลาใหทาวราชนกลแลวแจงวา หนงสอขอตงเมองอยในซอง เมอทาว

ราชนกลเดนทางไปถงกรงเทพโดยใชเวลาเดนทางหนงปเตมเพอยนหนงสอขอตงเมอง แต

ปรากฏวาภายในซองมแตกระดาษเปลาๆ ไมมลายลกษณอกษรขอตงเมองใหแตอยางใดจง

เดนทางกลบโดยใชเวลาเดนทางอกหนงป

ภายหลงทาวราชนกลจงใหทาวสพรมบตรชายเดนทางไปรองเรยนตอเจาพระยา

ภธรอภยเสนาบดกระทรวงมหาดไทยทกรงเทพฯ เจาเมองสกลนครทราบเรองกยงไมพอใจ

เปนอยางมากกลาวหาวาทาวราชนกลแขงขอตอตนจงสงจองจำาทาวราชนกลและครอบครว

แลวยดหลกฐานเรองราวของคนภไทกะปองไวทงหมด19 และเมอทาวสพรมเดนทางถง

กรงเทพเจาพระยาภธรอภยจงไดไตสวนสอบถามประวตเรองราวเชอสายของทาวราชน

กลจากเจาเมองตางๆ ดงน

1. พระยาไชยสนทร เจาเมองกาฬสนธ

2. พระยาราชวงษา เจาเมองไชยบร

3. พระยาศรวรราช เจาเมองทาอเทน

4. พระพนมนคร เจาเมองนครพนม

5. พระยาศรศวงษประวต เจาเมองมกดาหาร

6. พระแกวโกมล เจาเมองเรณนคร

เมอความปรากฏวาเปนจรงตามทาวสพรมกลาว จงไดรบรองวา วงศตระกลของ

ทาวสพรมเคยเปนเจาเมองมาตงแตเมอครงยงอยฝงซายจรง เจาพระยาภธรอภยจงโปรด

ใหทาวสพรมเชญทองตราพระราชสหขนมายงพระยาประเทศธาน (คำา) เจาเมองสกลนคร

เพอใหบอกขอเปนเมองตามทาวราชนกลรองขอ แตพระยาประเทศธานกไมไดบอกไปทาง

กรงเทพ ไดแตเพยงปลอยตวทาวราชนกลผเปนบดาและพ ปานาอาของทาวสพรมออกจาก

คกเทานน20

ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 67

สวนหลกฐานความเปนมาของเชอชาตเผาพนธนนไดยดไปและทำาลายทงหมด

คนภไทวารชภมจงไมมหลกฐานประวตความเปนมา จำาเปนตองอาศยเจาเมองตางๆ

ทง 6 เปนผรบรองให ดวยความขดแยงทางการเมองการปกครองน ทำาใหคนภไทวารชภม

ไมยอมใหคนไทญอมาเปนผมอำานาจปกครองเพราะเคยกดกนขมเหง คนภไทพดวา

“ขะนะ-ขะหนาง” คนภไทวารชภมมาตงแตครงบรรพบรษ

ป พ.ศ. 2419 ทาวราชนกลพรอมครอบครวบาวไพรจงพากนอพยพจากเมอง

สกลนครกลบมาอยบานหนองหอยตามเดม เมอทาวสพรมเหนวา เหตการณปกตสขสงบ

ดจงเดนทางไปรองเรยนตอพระพทกษเขตขนธเจาเมองหนองหานทางทศตะวนตก และ

ขอขนสงกดอยกบเมองหนองหาน พรอมทงขอรองใหพระพทกษเขตขนธรบรองยกฐานะ

บานหนองหอยขนเปนเมอง ขณะเดยวกนพระยามหาอำามาตย (ชน) ยกกองทพไปปราบ

ฮอทเวยงจนทตงคายอยหนองคาย พระพทกษเขตขนธและทาวสพรมจงเขารองเรยนตอ

พระยามหาอำามาตย (ชน) หลงจากซกถามความเปนมาพระยามหาอำามาตยจงรบปากวา

จะดำาเนนการตงเมองใหภายหลงเพราะขณะนนกำาลงตดพนกบการปราบฮอ

67

แผนท แสดงเสนทางการอพยพของชาวภไท “กะปอง” อาเภอวารชภม จงหวดสกลนคร

ทาวสพรมไดจดเลกไพรเขาสมทบกบพระยาพทกษเขตขนธรวมกบกองทพใหญเดนทางไปปราบฮอ

ทเวยงจนทและทงเชยงคา เมอเสรจศกทราบขาววา ทาวราชนกลปวยหนกพอกลบมาถงบานหนองหอยทาว

ราชนกลกเสยชวตพอด เมอจดงานศพบดาเสรจทาวสพรมไดกลบไปรวมกบกองทพอก พระยามหาอามาตย

ทราบเรองทาใหทานรกและเหนใจทาวสพรมเปนอยางมากดวยเหนวา เปนคนซอสตย รบใชราชการดวย

ความวรยะอตสาหะและกลาหาญ จงแตงตงทาวสพรมเปน “พระพรหมสวรรณภกด” ปฏบตราชการสบ

ตาแหนงแทนบดา

พ.ศ. 2420 พระพรหมสวรรณภกดกบพระพทกษเขตขนธ เจาเมองหนองหานลงไปกรงเทพและ

ไดรบการสนบสนนจากพระยามหาอามาตย (ชน) การดาเนนเรองสะดวกมากขนทาใหไดรบโปรดเกลาฯ

พระราชทานยศเลอนบรรดาศกดพระพรหมสวรรณภกดขนเปนรองอามาตยเอก “พระสรทรบรรกษ” และ

โปรดเกลาฯ ใหตงบาน “ปาเปา”21 ขนเปนเมอง “วารชภม” (พงศาวดารเขยนวา “ปลาเปา”)

ในชวงนเหนวาเกดการสบสนในการตงเมอง เพราะแทนทจะตงบานหนองหอยแตโปรดเกลาฯ ตง

บานปาเปาเปนเมองวารชภมแทน เหตเปนเชนนเพราะในสมยทาวราชนกลไปขอขนสงกดกบเมองหนองหาน

ตอนนนพระพรหมสวรรณภกดไดไปศกษาดานการปกครองกบพระพทกษเขตขนธเจาเมองหนองหานอยบาน

ปาเปา และคนภไทวารชภมเหนวา การตงเมองสาคญกวาเรองอนสวนเมองตงอยตรงไหนไมสาคญ และ

ในชวงนนพระพทกษเขตขนธเคยขอรองพระสรนทรบรรกษใหอพยพบาวไพรคนภไทไปอยบานปาเปา

เหมอนกน แตพระสรนทรบรรกษบอกวา คนเมองวารชภมเปนคนรกถนฐาน จงพากนไมยอมยายบานยาย

เมองทาใหเมองวารชภมตงอยทเดมมาจนปจจบน

แมนาโขง

พ.ศ. 2390

การตงถนฐานของชาวภไทในเมองพน เมองนอง เมองเซโปน

การตงถนฐานของชาวภไทในเมองวารชภม จงหวดสกลนคร

แผนท แสดงเสนทางการอพยพของชาวภไท “กะปอง” อำาเภอวารชภม จงหวดสกลนคร

ทาวสพรมไดจดเลกไพรเขาสมทบกบพระยาพทกษเขตขนธรวมกบกองทพใหญ

เดนทางไปปราบฮอทเวยงจนทและทงเชยงคำา เมอเสรจศกทราบขาววา ทาวราชนกลปวย

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society68

หนกพอกลบมาถงบานหนองหอยทาวราชนกลกเสยชวตพอด เมอจดงานศพบดาเสรจ

ทาวสพรมไดกลบไปรวมกบกองทพอก พระยามหาอำามาตยทราบเรองทำาใหทานรกและ

เหนใจทาวสพรมเปนอยางมากดวยเหนวา เปนคนซอสตย รบใชราชการดวยความวรยะ

อตสาหะและกลาหาญ จงแตงตงทาวสพรมเปน “พระพรหมสวรรณภกด” ปฏบตราชการ

สบตำาแหนงแทนบดา

พ.ศ. 2420 พระพรหมสวรรณภกดกบพระพทกษเขตขนธ เจาเมองหนองหานลง

ไปกรงเทพและไดรบการสนบสนนจากพระยามหาอำามาตย (ชน) การดำาเนนเรองสะดวก

มากขนทำาใหไดรบโปรดเกลาฯ พระราชทานยศเลอนบรรดาศกดพระพรหมสวรรณภกด

ขนเปนรองอำามาตยเอก “พระสรทรบรรกษ” และโปรดเกลาฯ ใหตงบาน “ปาเปา”21 ขน

เปนเมอง “วารชภม” (พงศาวดารเขยนวา “ปลาเปา”)

ในชวงนเหนวาเกดการสบสนในการตงเมอง เพราะแทนทจะตงบานหนองหอย

แตโปรดเกลาฯ ตงบานปาเปาเปนเมองวารชภมแทน เหตเปนเชนนเพราะในสมยทาวราช

นกลไปขอขนสงกดกบเมองหนองหาน ตอนนนพระพรหมสวรรณภกดไดไปศกษาดานการ

ปกครองกบพระพทกษเขตขนธเจาเมองหนองหานอยบานปาเปา และคนภไทวารชภมเหน

วา การตงเมองสำาคญกวาเรองอนสวนเมองตงอยตรงไหนไมสำาคญ และในชวงนนพระ

พทกษเขตขนธเคยขอรองพระสรนทรบรรกษใหอพยพบาวไพรคนภไทไปอยบานปาเปา

เหมอนกน แตพระสรนทรบรรกษบอกวา คนเมองวารชภมเปนคนรกถนฐาน จงพากนไม

ยอมยายบานยายเมองทำาใหเมองวารชภมตงอยทเดมมาจนปจจบน

เมองของชาวภไทอพยพเขามาตงบานเรอนในภาคอสานและไดรบการโปรดเกลา

แตงตงใหเปนเมองประกอบดวย

1. เมองเรณนคร ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (ทาวสาย นายครวเมองวง)

2. เมองพรรณานคม ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (ทาวโรงกลางคนภไทออก

เสยง “ทาวโฮงกาง”)

3. เมองกจฉนารายณ ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (ราชวงศเมองวง)

4. เมองภแลนชาง (ภแดนชาง) ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (หมนเดชอดม)

5. เมองหนองสง ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (ทาวสหนาม)

6. เมองเสนานคม ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (ทาวจนท จากเมองเซโปน)

7. เมองคำาเขอนแกว ตงในรชกาลท 3 พ.ศ. 2387 (ทาวสหนาท)

ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 69

8. เมองวารชภม ตงในรชกาลท 5 เมอ พ.ศ. 2420 (จากเมองกะปอง)

จะเหนไดวา เมองวารชภมแตกตางจากเมองอนทงทอพยพมาตงแตป พ.ศ.

2387 เปนนานเวลากวา 30 ปจงไดเปนเมอง และในชวงสมยรชกาลท 4 มเหตการณเกด

ขนจากการทเจาเมองกบทาวพระยาตางแยงผคนกนเพอขอตงเมองขนใหม เมอถงรชกาล

ท 5 การขอตงเมองจงมกเปนอบายของทาวพระยาแยงอาณาเขตและผคนกน ครนรชกาล

ท 5 ทรงทราบวา การตงเมองกลบเปนโทษเพราะกอใหเกดความขดแยง จงโปรดฯ ใหงด

การตงเมองเมอประมาณปพ.ศ. 242822 (และภายหลงในป พ.ศ. 2456 เมองวารชภมถก

ลดฐานะเปนตำาบลขนตออำาเภอพรรณานคม ) ในป พ.ศ. 2440 เมองวารชภมถกตงใหเปน

อำาเภอ โดยมรองอำามาตยเอกพระสรนทรบรรกษ (ทาวสพรหมตนตระกล “เหมะธลน)

เปนนายอำาเภอคนแรก “พระสรนทรบรรกษ” ตามประวตกลาววา เกดทเมอง “กะปอง”

ในป พ.ศ. 2385 แลวถงแกกรรมทเมองวารชภมในป พ.ศ. 2455 รวมอายได 70 ปและได

รบพระราชทานเพลงศพในป พ.ศ. 2457

สวนการขยายตวของชมชนภไท “กะปอง” วารชภม ภายหลงอพยพจากเมอง

สกลนครมาตงถนฐานในบานหนองหอย (ทตงอำาเภอวารชภมในปจจบน) เมอประมาณ

ป พ.ศ. 2440 ในชวงตอนเยนของฤดแลงไดเกดเหตการณไฟไหมขน เลากนวา สาเหตมา

จากชาวบานกอกองไฟหงหาอาหารและเผาเมดขนน เมดขนนเกดระเบดแตกกระจายเปน

ประกายไฟลกไหมหลงคามงดวยหญาคา อกทงแรงลมโหมกระพอพดทำาใหเกดเปลวไฟไหม

บานเรอนลกลามอยางรวดเรว23 จากเหตการณไฟไหมคราวนนเปนสาเหตสำาคญทำาใหคน

ภไทกะปองตองขยายชมชนออกไปตงครวเรอนใหมในบรเวณบานธาต บานกดพราว บาน

ดงเชยงเครอ บานโนนอดม และบานไฮ ทอยในบรเวณใกลเคยง

ปจจบนการขยายตวของภไทวารชภมกระจายออกไปตามเสนทางคมนาคมจาก

ภายในตวอำาเภอ เรมจากถนนจากอำาเภอพงโคนเขาสอำาเภอวารชภมทางดานเหนอพบวา

มหมบานของชาวภไทตงเรยงรายตดตอกนลงมาทางทศใต รวมทงขยายไปทางทศตะวน

ตกในหมบานหวยบาง บานหนองกง บานปาโจดและบานโคกตาดทอง สวนทางทศตะวน

ออกขยายออกไปไมมากนก เนองจากพนทสวนใหญเปนผนนำาตดกบเขอนนำาอน หมบาน

คนภไทจงอยกนอยางหนาแนนในทางทศเหนอแลวกระจายไปทางทศตะวนตก

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society70

สรป จากเรองราวการอพยพและประวตการตงถนฐานของชาวภไท “กะปอง” อำาเภอ

วารชภม จงหวดสกลนครขางตน ทำาใหมองเหนไดวา “ประวตศาสตรทองถน” เปนเครอง

มอสำาคญอยางหนงททำาใหผคนในทองถนรบรถงความเปนรากเหงาทางวฒนธรรมของ

ตนเอง เพราะคนสองฝงลมแมนำาโขงตอนลางระหวางภาคอสานกบลาวเกอบทงหมดเปน

พวกเดยวกน มการอพยพเคลอนยายไปมาไมขาดสาย ระยะแรกอยบรเวณรมฝงแมนำาโขง

ตงแตเขตจงหวดหนองคาย อดรธาน สกลนคร นครพนม มกดาหาร ตอมาคอยขยายเขา

สลมแมนำาชในจงหวดขอนแกน กาฬสนธ มหาสารคาม ชยภมและรอยเอด ในระยะหลง

ขยายไปถงเขตจงหวดยโสธร อบลราชธาน แตอยางไรกตาม “คนในภาคอสานไมไดเปน

ลาว” เสยทงหมด เพราะยงมกลมชาตพนธภาษาอนๆ ตงหลกแหลงผสมผสานปะปนกน

เชน ชาวภไทอาศยอยในจงหวดนครพนมและสกลนคร เปนตน

การอยปะปนกนทามกลางความหลากหลายทางชาตพนธในอนภมภาคลมแมนำา

โขงตอนลางจงเปนปรากฏการณทางสงคมและวฒนธรรมทพบแพรหลาย กระบวนการผสม

ผสานทางวฒนธรรมจงเกดขนตลอดเวลา เชน ชาววารชภมสวนใหญเปนกลมชาตพนธภไท

เรยกตนเองวา “ภไทกะปอง” เนองจากบรรพบรษอพยพมาจากเมอง “กะปอง” ดนแดน

ทางฝงซายของแมนำาโขง พากนอพยพมาตงบานเรอนอยบานหนองหอย จนไดรบโปรด

เกลาฯ ใหตงเปนเมองวารชภมขน ในป พ.ศ. 2420 เมอชาวภไทอพยพเขามาตงถนฐาน

ใหมจงเกดการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอมและปะทะสงสรรคกบเจาของพนทถนเดม

คอ ชาวไทญอ เมองสกลนคร ทำาใหทาวราชนกลเหนวา “หากคนภไทอาศยอยในเมอง

สกลนครตอไปจะแออดและขดสนททำากน เพราะคนภไทอพยพเขามาใหมในฐานะผอาศย

หากขยายททำากนออกไปกตดกบททำากนของชาวไทญอผอาศยอยกอน โอกาสในการขอตง

เปนเมองใหมคงทำาไดยาก” จงตองพากนอพยพโยกยายออกจากเมองสกลนคร สงนทำาให

มองเหนความสมพนธของกลมชาตพนธภไทกบกลมอนอยางชดเจน

อกบางประการทนาสนใจจากการศกษาประวตความเปนมาของชาวภไทพบวา

ระยะเวลายาวนานทผานมาถงแมวากลมชาตพนธภไท “กะปอง” วารชภมมการผสมผสาน

ทางวฒนธรรมกบกลมชาตพนธอน แตสวนใหญยงรกษาอตลกษณเฉพาะกลมของตนไว

เชน ภาษา ระบบความสมพนธของครอบครวและเครอญาต ความกตญญและการเคารพ

ผอาวโส นอกจากนยงมวถวฒนธรรมตามฮตสบสอง (บญประเพณสบสองเดอน) การนบถอ

ปท 1 ฉบบพเศษ เดอนมกราคม - มถนายน 2556 71

ผบรรพบรษ มพธแตงงานเปนเอกลกษณคอ “การเฆยนเขย” ม “พธเหยา” ทสบเนองมา

จากการนบถอผ และชาวภไทยงใหความสำาคญกบ “การบายศรสขวญ” เพอระดมพลงจต

ใจของคนในชมชนสำาหรบการสราง “ขวญ”และกำาลงใจเขาชวยเหลอผมปญหา ภไทกะปอง

จงเปนกลมคนทมความผกพนในความเปนชาตพนธของตน

ดงนนการศกษาประวตศาสตรทองถนหรอประวตศาสตรสงคมจากคนภายใน

ของชาวภไทกะปอง วารชภม จงหวดสกลนครดงกลาว จงเปนการเรยนรเพอสรางสำานก

คณคาและศกดศรของคนในทองถนอยางแทจรง อกทงไมไดละเลยการเรยนรตนเองจาก

จารตการบอกเลา (Oral Tradition) ทไมไดเนนความสำาคญในความเปนศนยกลางแบบ

“ประวตศาสตรชาต” หากแตทำาใหประวตศาสตรทองถนเกดความหมายและทรงคณคา

ทสามารถเชอมโยงประสานความสำาคญของ “สยามประเทศ” ในอดตกบทองถนไดอยาง

ชดเจนมากยงขน

เชงอรรถ1 เซเดส, ยอรช (เขยน) ปญญา บรสทธ (แปล). ชนชาตตางๆ ในแหลมอนจน. พมพครงท 3 กรงเทพฯ : โรง

พมพธรรมศาสตร, 2546. หนา 42 ออสบอรน, มลตน (เขยน) มทนา เกษกมลและคณะ (แปล). เอเชยตะวนออกเฉยงใต สงเขปประวตศาสตร.

พมพครงท 8 กรงเทพฯ : โอ.เอส. พรนตงเฮาส, 2544 หนา6 3 เรองเดยวกน, หนา 94 แมคคารธ, เจมส (เขยน) สมาล วระวงศ (แปล). บนทกการสำารวจและบกเบกในแดนสยาม พระวภาคภวดล.

กรงเทพฯ : โรงพมพกรมแผนททหาร, หนา 615 สจตต วงษเทศ. เบงสงคมและวฒนธรรมอสาน. กรงเทพฯ : สำานกพมพมตชน, 2543. หนา856 เรองเดยวกน, หนา 98-997 สเทพ สนทรเภสช. “กลมชาตพนธและระบบความสมพนธทางชาตพนธ : พนฐานความคดและแนวทางใน

การศกษา.” เอกสารอดสำาเนา มปพ.8 เรยกวา “ผไทย” หรอ “พไท” สองคำาน คนภไทวารชภมไมใช มอยยคหนง ดร.บณย เจรญไชย ใหใชคำาวา

“ผไท” ซงมความหมายวาเปน ผมอสระ ไมเคยเปนเมองขนใคร แตยงไมไดกำาหนดใหชดเจนและผเปนคนคด

และใหใชคำาวา “ผไท” กไมไดตดตามผล คนวารชภมจงใชคำาวา “ภไท”9 ฉววรรณ สมบรณพรอม. คณภาพชวตของผสงอายในกลมชาตพนธ ภไท โส ญอ ไทยลาวทอาศยอยใน

เขตชนบท จงหวดสกลนคร. วทยานพนธปรญญาพยาบาลศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการพยาบาลชมชน :

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยขอนแกน, 2539. หนา 3010 สมภาษณนางอรพนท วงศอนนท คนภไทวารชภม 11 แผนทประเทศไทย อำาเภอวารชภม มาตราสวน 1: 50,000 ระวาง 5743 IV12 อำาเภอวารชภม. เอกสารบรรยายสรปเนองการตรวจราชการ. เอกสารอดสำาเนา, 2542

วารสารวถสงคมมนษยJournal of The Way Human Society72

13 แผนทประเทศไทย บานคำาคอ มาตราสวน 1: 50,000 ระวาง 5643II 14 สมภาษณนายปาน แกวคำาแสน คนภไทวารชภม15 ปาน แกวคำาแสน. รายงานตำานานภไทวารชภม. เอกสารอดสำาเนา มปพ, หนา 1416 คำาวา “พม” ความหมายของคนภไทคอ พมไม แตอาจหมายถง “ปา” เชนคนภไทเรยก “ปนเถอน” ทไมได

จดทะเบยนถกตองวา “ปนพม” เนองจากตองคอยหลบเจาหนาททางราชการ ดวยการเอาปนไปซอนไวตาม

พมไม17 หมายถง ทราบลมกวางขวาง18 หมายถง พนทเหมาะสมมนำาทาอดมสมบรณด เหมาะทจะตงบานเมองใหเจรญรงเรอง19 ผรใหความเหนเพมเตมวา เอกสารประวตของชาวภไทหายไปชวงน20 นางทอน เหมะธลนนและบตร. ประวตขนทณฑ กจบรรหาร. 24 มนาคม 2510. วดปาสขมวารยวารชภม.

พมพอทศในงานพระราชทานเพลงศพขนทณฑกจบรรหาร (ร.อ.ต. กง เหมะธลน) 2510, หนา 9- 1021 ปจจบนคอ บานปาเปาเมองไพร อยในเขตอำาเภอบานดง จงหวดอดรธาน22 ถวล เกษรราช. ประวตผไทย. กรงเทพฯ : กรงสยามการพมพ, 2512. หนา 290-29123 สมภาษณนายปาน แกวคำาแสน อางแลว