Embed Size (px)
Citation preview
های‌منسوجات‌ایرانی‌از‌دوره‌باستان‌تا‌عصر‌صفوی‌نگاره
زهرا‌غالمرضایی
چکیده
اند. در طول تاريخ همواره ايرانیان به عنوان اقوامی پیشرو در زمینه هنرهای گوناگون مطرح بودهدر اين میان توجه به نساجی و هنر بافندگی از جمله موضوعاتی است که از دوره باستان به آن توجه
ـ شده است. مردمان آن عصر با به ويژه می رح و کارگیری الیافی چون ابريشـ يـا پشـ و اراطـه طهايی که بیشتر جنبه نمادين داشتند، توانستند سـه بزرگـی را در الگوپـیيری هنرمنـدان در نقشگونه که حتی با ورود اسالم باز شاهد تداوم های بعدی اين شاخه به خود اختصاص دهند. آن دورهوجود تغییـر رشد طراحی و بافندگی در میان ايرانیان هستی . چنان که ايران دوره اسالمی، با روبه
ها، توانست با تکیه بر دانش فنی و مهارت بافنـدگان، رونـد در فرهنگ، تفکر، هنر، اديان و نگرشهای ايرانـی، اين مقاله با معرفی طرح و نقش دستبافت صعودی خود را در اين عرصه حفظ نمايد.
اختصـار معرفـی ها منسوجات را به های مختلف تا عصر صفوی، پیشینه نگاره مراکز بافت و دوره کند. می
بافی در ايران، طرح و نقش در پارچه، نساجی پس از اسـالم، نسـاجی در پارچه ها: کلیدواژه ايران، نساجی در عصر باستان
رایانامه: ارشد تاریخ ا مدرس دانش اه. کارشناسی[email protected]
01مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
مقدمه
آنچه آدمی در گذر از تاریخ زندگی اویش الـ کـرده، یادبودهـایی اسـت کـه در اسـت، از آفریـدگار اداانـد مرگ به مدد قدرت اندیشه که تجلـی ا فاصله بین تولد
،است. در این فاصله انسان همواره در جستجویی زیبا ا شوران یزاود بر جا گذاشته گاهی ااج گرفته، زمانی پریشان ا درمانده شده ا گاهی ااموشی گزیده است، در ایـن
ا یـا حال ا احوال چه به هن ام حک کردن نقشی بر سـن یـا فلـز، تراشـیدن پیکـره مقصـود را بیـان داشـته ا رمـز ا راز را آشـکار ،بافتهیک طوط نمادین بر ترسیم اها ا از رازگار شوکت کاخ ؛حالبه است. در این پیوست ی، از داران گذشته تـا سااته
گـر ا به نوعی جلـوه این نیاز در هر داره ،ها تا امرازرها ا بازا ازدحام در کو ا برزنکار گیـرد، آن را بیارایـد تا اندیشه ا ذاق اود را بهست اشده ا هنرمند را ترریب کرده
. تأثیر ایـن استها هستی نهد که یادآار تأثرات اا از نمایش جاراثر ب در نهایتا نقـش بـا رمـز ا راز ا اوش ها ا زیبا یا زیراندازمیان نقوش پارچه ، بویژهاحساساترزیابی ابااد مختلف صنایع دسـتی ایـران کند ا ان یزه ا صحبتی با ما را آراز می اشاره هم
سازد. ها را ضرار می بویژه دستبافت
پیشینه‌نساجي
ـ تغا ، ا نـژاد به ررم تنوع قـومی این سرزمین، در سراسر تاریخ سیاسـی ا راتییهـا ایژگـی ،از دی ـران هـا ریرپـذ یتأثها ا ، مهاجرتهاهجومیا ، یا مذهباجتماعی
هـا ایرانـی، ارزش بافتـه ،. در این میـان بازشنااتتوان می ماندگار را در هنر ایرانیهـا ا هوشمندانه از جنس، ترسیم درست اط ا تصویر، رعایت اندازه هاستفاد بااود را پارچه ا نیز زیبایی نقش ا چ ون ی ال وبردار از آثار جدیدتر درست کاربرد ،ها نقش
ـ نمادها گذشـته ا اعتقـادات ملـی اها یا سنن قدیم، در ایجاد طرح ا نقش از افسانه .اند ، حفظ کردهمذهبی
د که هشت هـزار سـال پـیش مردمـی کـه در رـار کمربنـد نده نشان می ها پژاهش
ا از نـد بـا شیوه پــرارش بـز ا گوسـفند آشـنا بود ،کردند نزدیکی بهشهر زندگـی می
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
چتـل »منطقـه )همـان داره، در رـر ایـران در بافتند. پشـم چیده شده آنهـا پارچه می: 1255، ا هیراموتـو نیـز نسـاجی رانـ داشـت )گـال (ااقع در ترکیه کنونی« هیو در که بـرا پیشکــش است شده دایپ(. همچنین در گورستان ناحیه شوش تبرهایی 178ا از جنس کتـان پیچیـده مفرری آنها در پارچه غهیت ، در حالی کهدادندقـرار می گورها
کـه هزارسـاله کشف مُهرهایی با قدمت چند ،(. عالاه بر این97: 1280شده بود )پوپ، .اسـت ایرانبافی در نمایان ر تمرکز پارچه ،بر را آن تصویر کارگاه نساجی حک شده
(58: 1286پور، )طالبامـا ،نمانده است بر جا بافی ایران در داره ماد مدرکی از چ ون ی ا کیفیت پارچه
این عصر اسـت )مشـیرپور، در اطع بر رااج بافندگی ها تخت جمشید دلیلی ق حجار شود که در ایـن داره نیز چنین برداشت می 1ها گزنفون(. همچنین از نوشته45: 1245
چنان که کورش تحت تأثیر لبـاس ایـن قـوم ،شدپارچه زیباتر ا بهتر از گذشته بافته می(. مادهـا بـه 55:1280مژگـانی، کـرد ) نزدیکان اود را به پوشیدن لباس ماد تشوی می
هـا اـود از رن راشن ماراف بودند ا در بافت پارچه ها زیبا ا تکپوشیدن لباسهـا اـود را بـرش سـسس بافتـه نمودنـد. میکتان، کنف ا دی ر الیـاف گیاهی استفاده
هـا آنهـا بـا شـیوه زنـدگی عشـایر ا لبـاس ،دااتند. عالاه بـر ایـن می دادند ا میدر این مقالـه بـه منسـوجات ا .(40: 1276ی داشته است )ساید ، نشینی هماهن کوچ شود: ها تاریخی مختلف اشاره می ها نقش بسته بر را آنها در داره ن اره
.عصر‌باستان0
ا شاهان بـه داشـتن ها ابریشمی ا پشمی پرران بافت پارچه ،داره هخامنشیدر زیبا ا رن ارنـ بـود ها پردهدارا این داره قصر پادشاهانلباس زیبا ماراف بودند.
(.12: 1280کـاربرد داشـت )یـاار ، نیا تزئها زربفت جهت پوشش پارچه دیا تول 2ا پلوتـار 5هـا هـردات ی از دالیل پیشرفت نساجی در آن زمان بر اساس نوشتهکی
1. Xenophon
2. Herodotus
3. Plutarch
01مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
ا هـ با اراد به ایران تا زمان مرگ با آن همه تاصب یونانی، لباس است که اسکندر اینایـن داره بـا گلـدار ها (. طرح پارچه52: 1280، مژگانیکرد )زربفت ایرانی به تن می هـا نقـش داشـت ا همسـانی آمده از منطقـه شـوش، دست بهدار نقش آجرها لاا
ها همه نمادین بود. همچنین هنرمند با ساده کردن طبیات ا طرح ها بافتهدر کاررفته بهینـات گیـاهی کـامال ئآارد کـه در آن تز مـی اجـود بـه مشخص، موضوعات گوناگونی
(.10:1281رفتنـد تـا سـطس اسـیای را در برگیرنـد )ازایـی، کار می ههندسی ا قرینه بهشتی، شـکل ـ هفت نقش گل نیلوفـر آبی گیـاه مقدس در آییـن مهرپرستـی، اطـوط
رایج عصـر ها ها هشت پر از طرحلوز ، ماه، شیرها پشت سرهم یا بالدار ا ستارهها کاربرد داشـته افور در طراحی بافتههخامنشیان بود. عالاه بر این استفاده از نمادها به
که برای از آنها شامل موارد زیر است: ؛، مظهر مهر ا فراغ اورشیداند شده محصورـ اورشید که پرتوها آن در یک دایره
؛هانماد از آتشکده ،دارها کن رهبرج ـ ؛زندگی، اال قدرت ا ن هبان درات زندگی مظهر ،بزـ (85 :1255 الوند،) .نماد از اهورامزدا ،عقا ـبه دا دلیل باد از انقراض هخامنشیان بسیار از صنایع ا هنرها از جمله نساجی اما
بویژه در داره سلوکی که باعث امحا ،هانفوذ تمدن ا سلیقه یونانی دچار رکود شدند:ن شد؛ ا راحیه جن جویی ا جهان یر اشکانیان که گرچـه افتخـارات تمدن ایرا هنر ا
شاهان این سلسـله را از توجـه بـه هنـر ا تشـوی ا ،تاریخی زیاد را به همراه داشتـ تول ،تجارت ابریشم اام بـا چـین البتهکرد. می دارترریب هنرمندان ا صنات ران ا دی
چنـد تکـه ،دسـت آمـده ز این داره بههایی که ا بافت پارچه را به همراه داشت ا نمونهقوچ تصویر مرغ ایالی ا ،ها پیچ در پیچ پارچه ابریشمی با نقش درات ان ور، شااه
(54: 1280 )مژگانی، .استها قلبی ا پیچکی نقش شیر، برگ ،همها را به را چنین استفاده از طرح قوچ هم
« 1هـان »ه دارهـا چینـی هکاربرد تصویر انسان سوار بر اسـب هماننـد آنچـه در پارچـ
1. Han
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
نقـش .(5294 :1287کـرمن، آ ا )پـوپ ها کـاربرد داشـت ، در طراحی پارچهمتداال بود باستانی اسـت ها هیما نقشترین اورشید آریایی ا گردانه اورشید نیز یکی از قدیمی
هـا ایـن بند بافتـه توان یافت ا در نقش ها کهن میدر بیشتر تمدن آن راپا که ردّ (111: 1287صدر ، ) .نیز دیده شده استداره
.عصر‌ساساني1
، عـالاه بـر ااردات ابریشـم از چـین بـه رااج دارهشهرت نساجی ایـران در ایـن پرارش کرم ابریشـم ا توسـاه صـنات آن اابسـته بـود. شـاهان ساسـانی بـا تأسـیس
ینـه زم ،ا حمایـت از آن امـراز فارس ا اوزسـتان در مناطقی از بافندگی ها کارگاههـا بافنـدگان در ابـداع طـرح ا مساعد برا رشد نساجی فراهم کردنـد ا نـوآار
در رانـد تکامـل ا توسـاه ،ها پیچیده ها متنوع ا جذا به منظور تولید بافتنقش (155: 1274)فریه، . بافندگی مؤثر بودها دست اه
بودنـد شاپور جندشهرها شوش، شوشتر ا در این داره، مراکز مهم بافت پارچه هـا بافنـدگان مـاهر در تولیـد انـواع پارچـه ،در آن شده دادهکه اسیران رامی اسکان
(. 106: پیشینآمدند )الوند، ،... به حسا می4، ُملحَم2، َمنیر5، توز 1مررو نظیر دیبَقیها پشـمی قطاات متادد از پارچه ،ها در عصر ساسانی نماد بارز برتر طرح ا نقش
سـت. شده در ترکستان، چـین، هاپـن، فرانسـه، سـوریه، مصـر ا ایتالیا می یافتا ابریششکار بود که در آن شاه ا درباریانش مـورد سـتایش صحنهها بیشتر شامل طراحی نقش
ها رایج منسوجات ساسانی از طرح ،ایناجود (. با 528-529: 1266بودند )گیرشمن، توان به موارد زیر اشاره داشت: می
ا بسـیار لطیـف )دهخـدا، گفتنـد، گارسـی: پارچـه ناز که به آن گاز ا گارسی هم می ا از جنس ابریشم ا بسیار . پارچه1
(.5295: 5، ج 1285
ا میان دا شهر بندر گنااه ا کازران بوده است.یا توز که ناحیه به منطقه توچا از جنس کتان منسو. پارچه5
ا دا را با نقش یکسان در هر دا طرف پارچه که تنها رن زمینه ا نقش پشت ا را پارچـه عکـس یکدی رنـد. . پارچه2
(106)الوند، پیشین:
( 5806: 5، ج 1285. نوعی پارچه ابریشمی بسیار ناز . )دهخدا، 4
04مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
تنهـا یـا همـراه بـا )گیاه مقدس در آیین زرتشـت( ها، افدرا یا افدرین کدهنقش آتشا از ها محصور در دایره با حاشیهنقش ؛(160-161: 1286پور، نقش حیوانات )بهمن
؛(7: 1251مراارید، پَره چـرخ ا حیوانـاتی در دا طـرف دراـت زنـدگی )ارجاانـد، به شکل قلب، طـرح گـراز )فریـه، هاییاستفاده از نقش سیمرغ ا اراس دران شمسه
هوم، اسـتفاده )دراتچه( بالدار، بوته ، گااهاهادرات سیب ا انواع گل ؛(152: پیشینها ابر موسوم به ابر نیکبختی، گل چهار پـر ا شـکل جـواهرات یـا از شکلی شبیه لکه
(55-52: 1286پور، طالب) .دیمراار راحی پارچه مانی ا مفهوم ااص داشت:کار رفته در ط هدر این داره نیز نمادها ب
ها ا آتشدان مقدس.، آرام اهها پرستش اهن هبان نمادین ـ شیر: شد. ـ گراز: این طرح مورد احترام بود ا در راه ادمت به نیکی در شکارگاه قربانی می
گر ا آزاردهنده.ا از موجود حیلهنشانه ـ راباه: تردگی راح، صلس، آرامش ا رهایی.عراج به آسمان ا گس نشانه ـ پرندگان:جدا یا ممـاس به صورتهندسی دار گوشهها گرد یا استفاده از قا ،عالاه براین
شد ا شکل دایره یا شمسه مقدس بود ا اعتبـار نقـش بر هم عالمتی نیرامند شنااته می (116-117: 1287)صدر ، .دادداال اود را نشان می
وره ساسانیهای د طرح :1 تصویر
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
بـاار بهبود که « درات زندگی»ترین درات در میان ملل مختلف مقدس ـ درات:مظهـر ،در بهشـت راییـده ف اـو ا بـد، مارّ ،«درات سوگرا »همراه با گذشت ان
هـا، شد. این طرح که در تصویرها ا نقـش بارار ا بازگشت به منبع االیه محسو میا رمـز نیــرایی مقـدس ا نمایـه ،گرفتیا بز قرارمیا مثل شیر میان دا جانور افسانه
النهرین داشت.بـود که ریشـه در هنـر بین
.دوره‌پس‌از‌اسالم‌تا‌دوره‌صفوي3
به شیوه ساسانیان به رانـد اــود ادامـه ا هنر ا صنات مانند گذشته در این داره، .اورد می به چشمبویژه صنات نساجی ،ها هنر داد. این تداام در تمام زمینه
بافی عصر ساسانی به دا دلیل بود:طور کلی پیرا از سبک پارچه بها نیرامند داشت که تنها یـک شـیوه نـو ا برتـر ها مختلف این هنر ریشه راش ـ توانست در آن تغییر ایجاد کند. می
به همین دلیل به حفـظ ا ،ها زیبا ایرانی بودندپارچه کنندگان مصرف ازاعرا ـ (1278:5210اکرمن، ا )پوپ .ار آن پردااتندن هد
ها لطیف نخی، فرش، نمد ا انواع پـرده را که انواع پارچه یکی از مراکز مهم بافتا بافـت پـرده 1«طراز» دار بهیکتاوزستان بود. شوشتر نیز در بافت پارچه ،کرد تولید می
ها همانند نقشه ها ا جادهها، شهر، دریاها، راداانهها کوهکابه با نقش کشورها جهان، جغرافیا مشهور بود.
بافتـه ها نخی، پشـمی ا ابریشـمی در اراسان، نیشابور، مرا ا هرات انواع پارچهها کتانی به شیوه مصر پیشرا بـود. بافـت پارچـه دا ا فارس در تولید پارچه شد می
ا آمـل بـود ر تبریـز د 5ابریشمی ا کیمخا ا ر در راه راهدار ا پود مَنیر، قبا حاشیه (5210-5211 :)همان .شدمرکـز تهیه ا بافت زین اسب محسو می
توان به چند نمونه اشاره کرد:ها رایج آن داره می از نقش
(189: 22، ج1241ا که برا سلطان بافند. )دهخدا، طراز یا ن ارجامه: نقش ا ن ار جامه در جامه .1
بافتند ا از نظر طراحی، نقش ا طرح ا فنون بافت متنوع بود )پـوپ ا اکـرمن، ا با اصالت چینی که با الیاف طال می . پارچه5
(488:40،ج1241خدا، پارچه ابریشمی زرداز شده. )ده یا (5211پیشین:
01مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
منـاظر شـکار ا بـه دار ا ، رســم دایـره ا تـرنج نقـش پرندگان ا جـانوران افسـانه هـا )پاکبـاز، دار تـرنج هیحاشـ دار، کاربرد اط کوفی بـه جـا ها زاایه حیوانات، طرحپارچـه نیـز ا نقـش طـرح بـر را در آثـار هنـر ، اـط (. همچنین اهمیـت 770:1278
ادامه لقب ا نام الیفـه ا درا... شراع منسوجات این داره، کتیبه با بسم . دربود رگذاریتأثشد. در موارد نیز بر را برای از منسوجات، محل بافت ثبـت بافت آارده می خیا تاراـط ا کـاربرد با الیاف ابریشمی داز ا سوزننشده از نخ طبیای ا رن . استفادهشد یم
(154: 1274، ها بافت طراز در داره عباسیان بوده است. )فریهکوفی از مشخصه
4پیراهن قرن :2 تصویر
ثـار ها باد به ااج رسـید ا آ داره دار در نقشها عالاه بر این، مهارت بافت پارچهارزشمند ال شد. هنرمنـد در بافـت پارچـه بـا آاردن نقـش دراـت زنـدگی، نخـل،
ها مشخص نـوعی ان ورها پیچ در پیچ، اط ا اوشنویسی، تصاایر موزان ا صورتهـا در اسـتفاده از ی ان ی موضوعی با قابلیت بافت پدید آارد؛ هرچند بسـیار از پارچـه
ـ م ..، طاااس، درات زندگی ا. همانند طرح شیرفرد منحصربهها نقش هنـر دار راثییـا کـاربرد دا طـاااس همـراه نقـش ،ساسانی بودند، اما کاربرد نقش حشـرات ا پراانـه
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
درات نخل ساقه ناز که شاخ ا برگش ماننـد صـورت انسـان بـود، نـوعی نـوآار ا (211 :1262شد که در آثار پیش از اسالم مامول نبود. )فرا ، ابتکار محسو می
4کاربرد نقش و خط در قرن : 3 تصویر
بافت پارچـه مـورد حمایـت بـود ا م( 1055-925/ق 447-250) هيبو آلـ در دوره ها بـارز ایـن داره شد. ایژگی مرکز پرارش کرم ابریشم محسو می نیتر مهمطبرستان
دهـا دینـی ا شـیای نما به عنوان آنهاجا مانده از مفاهیم ا عناصر مذهبی بودند ا آثار بهشدند. همزمان با قدرت گرفتن این اانـدان بافـت ا طراحـی پارچـه از رانـ شمرده می
توان نمـاد که از میان صنایع گوناگون، نساجی را میبه طورا براوردار شد؛ الااده فوقهـا (. پارچـه 590-595: 1286پی ولوسکایا ا دی ران، )اعال هنر در این داره برشمرد
ایـن راش کـار آنهـا هرچنـد بـه اند ا اندازها متقارن ا متقابل مارافداره به نقشاین بنـد هـا کـوفی ا ترکیـب ها ساسانی است، الیکن اضافه کردن کتیبـه تقلید از پارچه
دهنـده تـوان بـاال هنـر موف نقش ا نوشتار ا کاربرد هر دا موضوع برا تزیین، نشـان یر ا نوشتار است؛ نوعی تلفی صورت تصـویر بـا مانـا هم آمیختن تصاا به در بویه آل
01مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
ا کـه بنـد نوشتار یا بالاکس، تصویرهایی با مانـا ا نوشـتار بـا صـورت ا ترکیـب (. 55:1285فـر، شایستهکند ) مخاطبان را از صورت به مانا ا از مانا به صورت رهنمون می
حـال شـکار ارگـوش، را نقـش سـواران در هـا ابریشـمی ایـن عصـر زیباترین پارچهشاهینی بر را دستشان نشسته است ا طرح فیل بـا پوشـش تشـریفاتی دران که یدرحال (158: 1274دهد. )فریه، ها شش ضلای تشکیل میقا
کار ه بانداز نقشاستفاده از اط در ،ها تزئینیعالاه بر طرح ا نقشدر این داره من »ها باز که در حاشیه بالش عبارت لا با طرح عقا دا سر ا باپارچه .گرفته شد
، نی)بـرز .اسـت ها این عصر از بازمانده ،شده نوشتهبا اط کوفی « کبره همه کثره قیمه1246: 41)
ها گوناگون، هرچنـد در بـین ا تولید پارچه در بافتهمه تنوع در آن داره با اینـ ه مرفـه طبقـ جـزا اصناف، بزازان از نظر موقایت اجتمـاعی ا کسـب ثـرات شـمار هب
در ایـن سلسـله » ،بودنـد هـا 1جوالهـه تولیدکنندگان کاال آنها که نسـاجان ا ،رفتند یمترین موضع را داشتند ا حتی در سلسلــه نظامـات مربوط به اصـل مدینـه مراتب پست
(512:1267کو ،)زرین .«شدنـد می هبرشمـرد 5در ردیف کناسـان ،فاضلـهـ ،اند هستند دوره سلجوقی ها باقیمانده از پارچهـ ،جـا مانـده هالی همین آثار ب
دهنـد. ایـن سلسـله ها را نشان میمهارت بافنده ا طراح ا تسلط هنرمند در بیان اندیشهـ تقل آنهـا هـا ا نقـش بویه را تصرف کردنـد ا از طـرح نساجی آلها کارگاهتمام دیر ، یـزد ا کاشـان بـه عنـوان از شهرها اراسان، سیستان، نیشابور، موراان. نمودند
(. یکـی از منـابع مهـم بـرا 158: 1274)فریـه، اند برده نامبافی ایشان مراکز مهم پارچهسـت کـه بـه ی اهـای سـفال ،ها االیه اسالم تا سلجوقیانها دارهشناات نقش پارچه
ـ پ بـه هـا سفالچون نقش ؛جا مانده است هتاداد زیاد از آن داران ب هـا از طـرح رای بر را(. گاهی 5215: 1278اکرمن، ا شد )پوپآنها محسو می ندهینما پارچه بود ا
ـ آمـد تصویر یک یا دا پیکر می ها نهیسفال در مـوارد ماـامین متــداال در ادبیـات ای شـد ها فریدان آارده می بیژن ا منیژه ا قهرمانی ، داستانفارسی مانند شکار بهرام گور
. بافنده1
فراشان . برده5
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
هـا رااج یافـت ا ین پارچـه ئین داره نیز استفاده از اط در تـز (. در ا55:1282 پاکباز،) بـه افـور ن ـار بهیکتکارگرفته شد. ه تزئینی ا اط کوفی بها راشاط نسخ با انواع
: 1281ها نقش اساسی داشـت )اتین هـاازن، ا در ترکیب طرح قرار گرفتاستفاده مورد ها باز نقش بیا ترکها فت پارچهبافنده را در با پیشرفت نساجی دستِ ،(. از طرفی496
ها ساسانی در بافـت طبیاـی مرتبط با طرح ا مناظرها شکار کرد ا استفاده از صحنهشـد ا اسـتفاده از طـرح بافته مـی دا رن ها در پارچه شتری. بها به کار گرفته شد پارچههـا شـش ضـلای ا بنـد امـا قـا ،مانند گذشته در طراحی کـاربرد داشـت 1شمسهعمومی شدن صـنات نسـاجی . نهاتگرفت رها بیش از گذشته مورد توجه قرا حاشیه
دا عامل بود: ریتحت تأثسلجوقی .فراگرفتندها چینی سلجوقیان از سبک از سو تاالیمی که ایرانیان ـالنهـرین ا موصـل کـه جـای زین تزئینـات داره ها اسالمی رایـج در بـین سبک ـ
.شد ساسانی میهـا مشـخص ها ساسانی در طراحی پارچـه ااایل این عصر تأثیر راشچند در هرها اسلیمی با اطوط طومار ا ها جا اود را به طرحبا گذشت زمان این شیوه ،بود
هـا مهمـی ا اسـلیمی از نقـش 5سـک بِارآ(. 65: 1247اشکال برگ نخلی داد )پرایس، کـه پـیش از اسـالم نیـز کـاربرد طرحی ؛شدنداستفاده می اسالم بودند که از آراز اراد
دهیـ چیپ درهـم ها دار، شاخ ا برگ، نقطهراه راهها شامل نقوش طرح پارچه .داشته است ،هـا چهـار پـر ا شـش پـر ها مشبک، کاربرد گـل نقش ،ها چینیطرح ریتحت تأث
هـا مختلـف مـورد توجـه . تجسم نمادین ا بصر شمسه جای اه مهمی در هنر ایران بـه اـود ااتصـاص داده ا در داره 1
ا بود که نور الوهیت از طری آن به زمـین هنرمندان قرار گرفته است. چون قرص اورشید در پیش از اسالم نماد از رازنه
شده ا در نقش برجسته فراهر، اورشید در اسط دا بال که در امتداد هم هستند قرار گرفته که بیان ر همین مطلب جار می
ها ا دیوارها سن ی محافظ آسمان ا جداکننده آن از زمین بوده است. عالاه بر این، اورشید به همراه دا بال بر باال ستون
الب ستاره، پنج، شش ا هشت اجهی به کار برده شد ا در بیشتر آثار هنر اسالمی دیده است. در داره اسالمی این طرح در ق
(.58-60: 1281شود که دارا مانی ا مفاهیم نمادین زیاد است. )ازائی، می
ـ نظر میهایی که به. یک نمونه از طرح5 ه رسد منشأ مذهبی داشتند ا در آن گیاهان ا جانوران مقدس ا مورد سـتایش مـردم ب
ها، تصویر سیمرغ، اراس ا دی ر موجودات است که سابقه ها چهارپر، انار، شمسهآمدند. این طرح شامل گل نمایش در می
(228-229: 1287رساند. )ریبی، تقدس ا محبوبیت اود را به عهد باستان می
11مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
4نقش عقاب قرن :4 تصویر
ا ( ا زمینـه 50:1265پیچیـده )اکـرمن، بـه هـم نوارهـا به صورتها هندسی شبکها ا بـــرگ بــه همــراه کــاربرد عناصــر تزئینــی ماننــد حیوانــات اســطوره پوشیـــده از
(27: 1276مبی، ها ا کاتلی) .بودی چندضلاها یـی دران قا ها کرهیپابـداع ا عصر ايلخـانی بافی ـ در پارچه
شیوه بافت ابتکار ضایف است ا راشـی بافی این داره شااصه پارچه آن راکه بتوان
هـا آمیز پارچـه . رن دانست، اجود نداردــذیر ــت آن تأثیرپ ــه عل ــت ک ــوع نیس متن
بـافی هـا پارچـه هنرمندان ایرانی از سـبک ها دا رن هسـتند چین است. ارلب پارچه
که شامل رن زمینه پارچه ا نقشی از الیاف فلز است. الی طراحی ایـن داره اهمیـت ــرا شــکوفایی ــاد دارد ا ســرآراز ب زی
اال صفو است که عباس شاهنساجی داره عناصر تزئینی آن بنیان ذار دا مکتب مخمل
بافی کاشان ا اصفهان شدند )پوپ ا ابریشم(. شـــیوه متـــداال 5275: 1287ا اکـــرمن،
هـا هـا ایـن داره، در پارچـه تزئین پارچـه هـا مختلـف با رن آن رادار است که حاشیه
دادنـد )اکـرمن، ع ارائـه مـی اطوط مستقیم یـا متقـاط به صورتا عناصر تزئینی هندسی هـا هـا ا طراحـی نقـش کردن حاشیه پارچه ، رن ها مالیم (. کاربرد رن 157: 1265
شد ا تمام زمینه پارچه را می دهییراجا ساقه از ریشه یا زمین گیاهی که برگ دراتان به. از (526-527: 1266 ،ها ایـن عصـر بـود )محمدحسـن کرد، دی ر ایژگی پارچه پر می
کردند که بافتی سـبک ا هایی تولید میرفی اراپاییان به تقلید از نساجان این داره پارچهطحـال از آن نام برده شده است. بـا ایـن « پانی تار تاریچی»دراشان داشت ا در منابع با نام
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
هـایی بـود کـه گـاهی یـک یـا دا نقـش شمسه بر اساسها بند کلی نقش پارچهترکیب (170: 1284تنیده داشت. )اتین هاازن ا دی ران، مه بهحیوانی یا نقوش هـا مربـوط بـه داره باسـتان از رااج افتـاد. استفاده از طرح ا نقـش در این داره،ا بـرا برجسـته نشـان ها راشن ا سفید برا زمینه پارچه که شیوه استفاده از رن
ا زمینـه توسـاه ها تیره ا تنـد بـر مترا شد ا کاربرد رن ،دادن طرح ا نقش بوداسـتفاده از الیـاف ،یافت. هنرمند برا جلوه ا زیبایی پارچه ا ایجاد برجست ی ا تااد
مربـوط راه راه به صورتچند بافت پارچه . هر(85: 1280فلز را گسترش داد )پوپ، در این داره بـه جـا ،ها نیز ران داشت به عصر ایلخانی نیست ا تولید آن در گذشته
هـا باریـک در ترکیـب بـا اطـوط هـا از راه ها پهن ا مشخص در طراحیایجاد راهانداز به سبک نساجی چین، استفاده از ابر چینی کـه شـکل استفاده شد. همچنین نقش
شـنااته «ابرنیکبختـی »آمیخته بود ا تحـت عنـوان هم بهها حلزانی نظمی از نقش بیها نمود یافت. تولید در تزیین دستبافت دار موجها بلند با حرکت کاربرد ساقه شد ا می
مـت یق گـران ا باارزش ا بافته ،مدار بر اساسمکاس که ب یا کَکَ ا به نام کین پارچهمورد توجه قرارگرفـت ا در ،شدسو میحها اارداتی از چین مبود ا از جمله بافته
ایـن .افـت قرن هشتم بافت آن در شهرها نیشـابور، هـرات، تبریـز ا سـمرقند رااج ی ها یا حتـی شد که الیاف فلز طال ا نقره برا بافت نقشپارچه از ابریشم االص تهیه می
(5261-5262: 1287اکرمن، ا پوپ) .رفتکار میتزیینات را آن به تیموریدوره با استحکام راابط فرهن ی میان ایران ا چین آثار مثبتی در هنرها ـ
پیشرفت هنر در این عصر، متمرکـز شـدن هنرمنـدان ا پدید آمد. بهترین دلیل توساه ا همه در کنـار هـم در که طور هنر بود؛ به ها کارگاهاهل فن در یک مکان ا ایجاد
ضـمن ایـن گـراه .(105-102: 1266تولید آثـار نفـیس نقـش داشـتند )محمدحسـن، هـا هنـر را در جلـوه نیتـر باشـکوه حمایـت شـاهزادگان تیمـور ، از براوردار
(. تحول بـزرگ در صـنات 145: 1281کردند )میرجافر ، سلطنتی ال میها کارگاهعالقه سالطین آن ااسطهبه ،نزدیکی هنر نقاشی ا بافندگیبه دلیل بافی تیموریان پارچه ا نقاشـی بـود کـه تـا داره صـفو ا پـس از آن ادامـه داشـت ا سـاز کتـا به هنر
بـافی قـرار گرفــت )فریـه، ها از جملـه پارچهموضوعات نقاشی ال و بسیـار از هنر
11مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
(. کارگاه هنر هرات در زمان شاهرخ ا فرزندش بایسنقر از توانایی بـاالیی 105: 1274 ؛ به طـور کـه ها مختلف هنر ایفا کرد براوردار شد ا نقش اساسی در ابداع شااه
نه در چـارچو نوآاراریکارگ بها از نقش ا طرح برا ادامه سنت ا در آن مجموعهشاهزادگان تیمور که اـود در نقاشـی ا اوشنویسـی دسـتی ا سهم شکل گرفتآن
(. امتیاز این مکتب 557:1287)آهند، بسیار مهم بودها در این ابداعات ا نوآار ،داشتندکوشش هنرمندان آن در نوآار ا دگرگونی طرح ا نقش، پوشـاندن زمینـه نقاشـی بـه
.استبا یکدی ر آنها ا هماهن ی ها، تادد رنگیاهان ا گلنیـز بـه ا ناز ا بازها ا گلبرگطراحی پارچه با نقش گل نیلوفر به صورت گل
،شـد یتکـرار مـ هـا ماـین کـه در فاصـله ا شـااه بـدان سـاقه ها گل تکصورت گـاهی بـا جزئیـاتی از ،بود. این نقشدر داره تیمور ترین ایژگی مکتب هرات عمده
، با طرح گل طبیای همراه با شـاخ تر افتهی تکاملیا در شکلی شدیخته میطرح نخل درآمتـوان ها رایج آن زمان مـی جز موارد ذکر شده از طرح هرفت. ب ا جوانه به کار می برگ
به موارد دی ر نیز اشاره داشت:صورت یک توده سـاکن به ا دی ر داشتطرح ابر چینی که این بار حالت مارپیچی
ا طـوالنی در طراحـی ها جانور مانند نقش مررابی با پیشـینه فاده از طرحاست ؛نبود کـاربرد کامـل ؛ساسانی رساند عصر توان بهها ایرانی که حداقل قدمت آن را می پارچهرا پدیـد دار گوشـه هـا مـدار که قا مهارت بادار به شکلی ساده الی ها قوس قا کن ر در فاا ها برگ مینا رد مانندگَها د طرحهایی همانناز نقش استفاده ؛آارد یم
بـه هـم ها با طرح دارگوشه ی شکلِمرر تخمها ها مشبک یا قا نقش ا داالبین تـوان ابتکـار از آن را مـی اسـتفاده ا اسـت راییـدن گـل دهنده نشانپیوسته انتزاعی که
ا سـرها انتزاعـی هـا هـا بـا طـرح بنـد دران اانـه نقش ؛هنرمندان ایرانی برشمرد ؛سـمندر نقـش ؛(5281- 85اکرمن، همـان: ا پوپ) 1قواقجانورانی به شکل درات اَ
طراحـی ا اجـرا ؛ها مصـر ا عراقـی ها گیاهی متصل همانند پارچهترسیم نقش
انـد ا نیز گفتهعده«. ا رریب آید . دراتی که بار ا میوه آن به صورت آدمی ا دی ر حیوانات باشد ا از آن صداها عجیب1
ریزد.هایش میآارد ا شب برگنام دراتی است در هنداستان که هر راز صبس برگ در می
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
ها اسلیمی ا اتـایی در ها بزرگ ا کاربرد طرحها در اندازهها هندسی ا گره نقش (269: 1269حقیقت، ) .چهپارها فاا میان نقش
هـا دا هـا ابریشـمی ا پارچـه تولیدات عصر تیمور شامل منسوجاتی مانند پارچـه ها مخمـل ، پارچه زربفت با کاربرد مقادیر زیاد طال ا نقره در بافتها پارچه دی، تولپود پـوپ ) داز دااتـه ، پارچه(158: 1286پور، شده )طالب ها نقاشی ، پارچهپرز ا پرزدار کم
(529: 1266ها دیبا بود. )محمدحسن، ( ا پارچه5285: 1287ا اکرمن، یـا داز دااتـه ،رفـت کار می هها بها مختلف که در طراحی پارچهعالاه بر نقش
منسـوجات در داره تیموریـان اسـت. ایـن هنـر متداال ینیتزئ ها وهیش از «گلداز » رنـ تـک ها سـاده ا که بر را پارچه شده چینی بود گلداز ها برگرفته از پارچه
هـا رفـت. طـرح کار مـی ها در پایین یا اطراف لباس بحاشیه به صورتشد ا انجام می ،شــد شامل تزئینات گیاهی ا جانور مختلف بود که ابتدا بر را پارچـه کشـیده مـی
.گرفت می انجام انداز نقشداز داز یا لفافسسس بـه دا راش بخیههرات ا سمرقند قـرار داشــت. بویژهفرهن ـی در شرق، ـ مراکز سیاسـی نیتر مهمبافـی در اراسان ا سمرقند ران ا اعتبـار اــود را حفــظ پارچهها کارگاههمچنین
هایـی نظیـر کمکـاس، زیتونــی، کِــرپ، دَستــار، تُرنــا ا تافتـه کردند ا تولیـد پارچهنسـاجی محـداد بـه شـرق نبـود ا توسـاه چه ااهمیت داشت؛ الی تولید پارهمچنان اـود را بـه محصـوالت مختلف در بسیار از نقاط ایران گسترده شدند کهها کارگاه
بافنـدگی نیـز ها کارگاهکردند. تبریز کانون تجـارت کاال بـود ا دی ر مناط صادر میشـمی مشـهور ها ابریشـمی ا پ در کردستان(، به بافت پارچها هیناحداشت. ماردین )
نساجی پررانقـی داشـتند. یـزد یکـی از ها کارگاهاصفهان ا یزد ،بود ا در مرکز ایراناکـرمن، ا کرد )پـوپ ها اود را صادر میها ابریشمی بود ا بافتهمراکز تولید پارچه
به طور که میزان ابریشم مـورد نیـاز نسـاجان یـزد در آن زمـان ؛(81-5280: 1287 (500: 1278، نویسندگان) .شودیا هزار بار تخمین زده میرازانه دا اراار منبـع درآمـد اراسـان، گرگـان، طبرسـتان، آذربایجـان، دیلـم، نیتـر مهمحریربافی
بافی ا تولیـد تافتـه در فسـا ا شوشـتر جای ـاه مهمـی در کردستان ا فارس بود ا زر تبـاط بـا چـین (. هر چنـد ار 427: 1225لمانی، دا) داشتصنات نساجی داره تیمور
14مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
هـا نساجان ایرانی سبک ا شیوه ،شدعامل تأثیرگذار مهمی در هنر ایرانی محسو میبلکه با تلفیـ هنـر بـومی ا ،کار نبستند هکامل در تولید پارچه ب به طورنساجی چین را
منـابع هنـر هماننـد به این ترتیب آاردند. به اجودچینی سبک نوینی در بافت پارچه هـا راش بـویژه هـا شـرق دار ها عصـر ایلخـانی، شـیوه نی ا نقشها تزئی طرح
بومی ا محلی مورد توجه ااقع شد.ها وهیا شگرایانه آنها طبیاتبافی ایران از لحاظ تغییر ا تحـوالت به طور کلی قرن نهم هجر دامین داره پارچه
توان بـه را می اه یدگرگوناال این . دارهکه از داره پیش شراع شده بود استا شیوهساسـانی ادامـه تـا داره ها رایج آسیا شرقی نسـبت داد کـه عصر هخامنشی ا شیوه
نی. همـ توان دیـد ها داره ساسانی میصورت کامل در ابریشم بافتیابد ا آن را به میتـر بـه طبیای ها ا شکلها با این تفاات که نقش ،یابد راش به داره سلجوقی انتقال می
الـی ،شـود ها گذشته کنار گذاشته مـی با آنکه شیوه ،از حمله مغول بادد. رفتنکار میتـایی هـا تـوپر سـه ا که به شکل دایـره مایهنقش باقی است؛ مانندها مایهمفاهیم نقش
در قرن هشتم هجر شیوه تـزئین البته .شوندها که همچنان تکرارمیاست یا دی ر طرحتر نرم البته، بود گذشته به صورت تقلید ا تکرار ها راش ازی قیا تلفپارچه توازن
به شـیوه در ااقعالی ،که هر چند در ظاهر اصیل بود تر گرایانه طبیات نیز تر ا امیده اگرایی نـا رلبـه یافـت ا شـیوه کـاربرد طبیاتنیز . سرانجام داشتهنر چین تمایل
ساسانی مورد استقبال قـرار هابند آزاد ا راان با طرد طرحها اسلیمی با نقش طرح (5286 :1287، اکرمن ا پوپ). گرفت
بندي‌جمع
از یکـ یبـه عنـوان رانیـ کـه ا افـت یتوان در یم رانیدر ا ینساج نهیشیبه پ ین اه بابـه ازیمستقل بوده ا فراتر از رفع ن یدر صنات نساج ، تمدن بشر مهدها نیتر بزرگ
از یکـ ی رانیـ در ا ربـاز یاز د یت نسـاج که صـنا یمان نیصنات پردااته است. بد نیاعلم ا هنـر ا تیبراز االق برا یا محمل یرانیبارز تفکر ا فرهن ا هنر ا نمودها
ا فرهن حاکم بـر شهیا اند یدر ااضاع اجتماع رییبا تغ ،را نیبه شمار رفته است ا ازا
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
ت. اسـ دهیـ رانـ ا رشـد گرد براـوردار از ایـ دستخوش رکـود زین یهر داره، نساجا ملل ا گسترش راابـط تجـار ریسا ها ، نفوذ ا حاور فرهن ها گسترش حکومت
حاکمـان یا مـذهب یفرهن هاشیا گرا انیاد رییکشورها در کنار تغ ریبا د یفرهن ـ ،ی. بـه طـور کلـ اند بوده رانیدر ا یصنات نساج ـ هنر عوامل مؤثر دراز جمله یمنحن
همـواره ،بـا نوسـان کـم ، داره مادها تا عصر صفو از ،رانیدر ا یراند نساج راتییتغ ا را به رشد داشته است. ودصا ریس
منابع
مولی. تهران: .ترجمه یاقو آهند .ايلخانان(. 1284اتین هاازن، ریچارد ا دی ران )هـای دوره تیموريـان تـا بافتـه ؛نساجی سـنتی در ايـران (. 1265اکرمن، فیلیس )
ی دسـت عیصـنا سـازمان :تهـران .نور ماهفراهر شیخ ا ر دات صاب ترجمه زرّین .صفويه ایران.
انتشـارات :تهـران .صنعت نساجی ايران از ديرباز تـا امـروز (. 1255الوند، احمد ) دانش اه صناتی پلی تکنیک.
هنر. تهران، فرهن ستان :نگارگری هرات مکتب. (1287) آهند، یاقو .59ش .هنر و مردم «.ها قدیم ایرانپارچه»(. 1246برزین، پراین )
.ترجمـه یاقـو آهنـد .هنر و معماری اسـالمی (. 1281) بلر، شیال ا بلوم، جاناتان سمت. :تهران
هــاجر ضــیا ا ترجمــه .باســتان پوشــاد در ايــران(. 1268) فریــدان پــور، بهمــن تهران: امیرکبیر.. سی اراد
ر.فرهن مااص :تهران .المعارف هنررهيدا. (1278) پاکباز، رابینتهران: بن ـاه .این رجبترجمه مساود .تاريخ هنر اسالمی(. 1247پرایس، کریستین ) ترجمه ا نشر کتا .
انتشارات علمـی :تهران . لرترجمه پرایز ناتل اان .هنر ايران(. 1280) آرتورپوپ، فرهن ی. ـ
11مردم ايران فصلنامه فرهنگ
رهما
ش
و 2424 /
انست
زم و
یزپای
94
12
یش از تاريخ پسیری در هنر ايران از دوران (. 1287)پوپ، آرتور ا اکرمن، فیلیس . 5ج ترجمـه نجـف دریابنـدر . .(بـافی يی و پارچـه آرا کتابهنر نقاشی، ) ؛تا امروز
فرهن ی. ـ انتشارات علمی :تهران .ایرایش سیراس پرهامتـاريخ ايـران از عهـد باسـتان تـا قـرن (. 1286پی ولوسکایا، دن. د. ا دی ـران )
مراارید. :تهران .ترجمه کریم کشاارز .هجده تاريخ هنرهای ملی و هنرمندان ايرانی از کهـن زمـان (. 1269حقیقت، عبدالرفیع ) لفان ایران.ؤنشر شرکت مترجمان ا م :جا بی .تاريخی تا پايان قاجاريه
مؤسسه مطالاات هنر اسالمی. :تهران .هزار نقش(. 1281ازایی، محمد )ترجمـه محمـدعلی .سفرنامه از خراسان تا بختیـاری (. 1225نر رنـه ) ها لمانی،اد امیرکبیر. :تهران .اشی فره
ـ ز .نامه دهخدا لغت(. 1241اکبـر ) دهخدا، علی :تهـران .دکتـر محمـد ماـین نظـر ری .دانش اه تهران
سازمان میراث فرهن ی. :تهران .نقش رست و پاسارگاد(. 1276ساید ، فرخ )بویه از ها منسوجات ساسانی ا آلبررسی تطبیقی ن اره»(. 1285)فر، مهناز شایسته
.55ش .نشريه هنر و معماری «.ر مبانی هنرها ایرانی اسالمینظشارات جهـاد نتا :تهران .بافندگی ايران از سنتی تا صنعتی(. 1287صدر ، نسرین ) دانش اهی امیرکبیر.
دانشـ اه :تهـران .تاريخچه پارچـه و نسـاجی در ايـران (. 1286پور، فریده )طالب .)س(الزهرا
هیرمند. :تهران .يخ پوشاد اقوام ايرانیتار(. 1287ریبی، مهرآسا ): جـا بـی .. ترجمه ابوترا نور تاريخ سلجوقیان(. 1262فرا ، ر. ن )گردآارنده( )
یید.أانتشارات سنایی ا ت
.فرزان :تهران .ترجمه پرایز مرزبان .هنرهای ايران(. 1274فریه، ر. دبلیو )ترجمه یاقو .ی و خوارزمیهنر سلجوق(. 1276مبی، لوئی )ها ا کاتلی، مارگاریتا
مولی. :تهران .آهند
11های منسوجات ايرانی از دوره باستان تا عصر صفوی نگاره
ره ما
شو 24
24 /ان
ستزم
و یز
پای
9412
تهـران: . ی ايـران دسـت عيصـنا سـیری در (. 1255گال ، بی ا سـومی هیراموتـو ) انتشارات بانک ملی.: تهران. ترجمه محمد ماین .تاريخ ايران از آغاز تا اسالم(. 1266گیرشمن، رامن )
دنیا کتا .. ترجمـه علـی فیلـی. عد از اسـالم تاريخ صنايع ايران ب(. 1266محمدحسن، زکی )
تهران: اقبال. سراش. :تهران .های ابريشمیگل(. 1280مژگانی، حسین ) :مشـهد .تاريخ تحول لباس در ايران از آغاز تـا اسـالم (. 1245مشیرپور، محمـد )
زاار. . تهران: سمت.تاريخ تیموريان و ترکمانان(. 1281میرجافر ، حسین )
. (از دانشگاه کمبـري یپژوهش)ايران: دوره تیموريان تاريخ (. 1278نویسندگان ) جامی. :تهران .ترجمه یاقو آهندبـر هـا اسـالمی سیر در هنر ایـران ا دی ـر سـرزمین »(. 1251ارجااند، پرایز )
.116ش .نشريه فرهنگ و هنر «.نمایش اه هنر اسالمی پاریس اساسات اسـالمی غـ لیبسـازمان ت :تهـران .نساجی سنتی در ايران(. 1280یاار ، حسین )
حوزه هنر .
