“Çështje të aksesit në drejtësi dhe të gjykimit brenda …...prindërve të mi dhe të bashkëshortit tim Edit. Joniada Musaraj . ii Lista e shkurtimeve GJD ... 2.3.1.8 E drejta

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I DREJTËSISË

DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PUBLIKE

DISERTACION

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR”

“Çështje të aksesit në drejtësi dhe të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm në kuadrin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Përvoja shqiptare në vështrim të krahasuar”

Kandidati: Udhëheqës shkencor: Joniada MUSARAJ Prof. Dr. Aurela ANASTASI

Tiranë, 2016

© E drejta e autorit: Joniada Musaraj Ky punim shkencor është formatuar sipas kërkesave të rregullores së rektoratit “Për Organizimin e Programeve të Studimit të Doktoratave, miratuar në mbledhjen e Senatit Akademik të Universitetit të Tiranës me vendimin Nr.20, datë 13.11.2008.

i

Falënderim dhe mirënjohje!

Për realizimin e këtij punimi, shpreh mirënjohje të thellë për të gjithë ata persona që me ndihmën e tyre bën të mundur përgatitjen dhe përfundimin e këtij disertacioni. Së pari, mirënjohja ime shkon për udhëheqësen shkencore Prof.Dr. Aurela Anastasi, e cila më ka dhënë motivimin e duhur, konsultime dhe ide gjatë gjithë realizimit të punimit.

Së dyti falenderoj të gjithë drejtuesit e programit të doktoraturës në Fakultetin e Drejtësisë, Universiteti i Tiranës, të cilët i janë përgjigjur kërkesave dhe shqetësimeve të miat.

Së treti, dua të shpreh mirënjohje për dashurinë, motivimin dhe përkushtimin ndaj meje të prindërve të mi dhe të bashkëshortit tim Edit.

Joniada Musaraj

.

ii

Lista e shkurtimeve

GJD Gjykatë e Diktimit

GJP Gjyqi i Shkallës së Parë

GJA Gjykatë e Apelit

GJL Gjykatë e Lartë

GJK Gjykata Kushtetuese

GJEDNJ Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut

K.Pr.C Kodi i Procedurës Civile

K.Pr.P Kodi i Procedurës Penale

DUDNJ Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut

KEDNJ Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut

KNDCP Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike

RSH Republika e Shqipërisë

KE Këshilli Evropian

BE Bashkimi Evropian

KKGJE Këshilli Konsultativ i Gjyqtarëve Evropianë

KLD Këshilli i Lartë i Drejtësisë

AZM Alternativat e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve

KEED Komisioni Evropian për Efikasitetin në Drejtësi

iii

Përmbajtja

Mirënjohje…………………………………………………………………………………………ii Lista e shkurtimeve……………………………………………………………………………….iii Përmbajtja.......................................................................................................................................iv Hyrje……………………………………………………………………………………………...vi Qëllimi i studimit……………………………………………………………………………….xvii Objektivat……………………………………………………………………………………...xviii Metodologjia e punimit ………………………………………….............................................xviii Kreu I. Procesi i rregullt ligjor dhe shteti i së drejtës………………………………………..22

1.1 Zhvillimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor . E drejta Ndërkomëbatre dhe e Drejta e brendshme................................................................................................................................22

1.1.1 Kuptimi dhe elementët përbërës të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Vështrim i krahasuar me KEDNJ………………………………………………..27

1.1.2 Gjykim i drejtë dhe publik……………………………………………………….30 1.1.3 Gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor…………………………………….38 1.1.4 Gjykim nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme……………………………...41 1.1.5 Gjykim nga një gjykatë e caktuar me ligj………………………………………..45

1.2 Statusi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor në akte ndërkombëtare…………………..49 1.2.1 Procesi i rregullt ligjor në Deklaratën Universale e të Drejtave të Njeriut………49 1.2.2 Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut…………………………………….51 1.2.3 Statusi i Konventës Evropiane të të drejtave të Njeriut në rendet juridike

kombëtare………………………………………………………………………...52 1.2.4 Procesi i rregullt ligjor, objekt i Konventës Evropiane të të drejtave të

Njeriut....................................................................................................................55 1.2.5 Kuptimi i “Gjykimeve civile” sipas Konventës Evropiane të të drejtave të

Njeriut……………………………………………………………………………57 1.2.6 Gjykimi civil i rregullt versus gjykimit civil të drejtë në kërkim të

harmonisë………………………………………………………………………...571.3 Procesi i rregullt ligjor në funksion të shtetit të së drejtës……………………………60

1.3.1 Kuptimi i “Shtetit të drejtës” dhe statusi i tij në rendin juridik shqiptar…………...................................................................................................60

1.3.2 Ndikimi i shtetit të së drejtës në konsolidimin e të drejtës për një “Proces të rregullt ligjor”……………………………………………………………………62

1.4 Individi përballë procesit të rregullt ligjor………………………………………………….63 1.4.1 Roli i Individit në realizimin e të drejtës për një “Proces të rregullt

ligjor”…………………………………………………………………………….63 1.4.2 Ezaurimi i mjeteve juridike kombëtare…………………………………………..65 1.5 Konkluzione……………………………………………………………………...69

Kreu II. E drejta për akses në drejtësi………………………………………………………...71 2.1 E drejta për akses në drejtësi dhe zhvillimi i saj. Qasja me standardet ndërkombëatre të KEDNJ…………………………………………………………………………………………...71

iv

2.2 Kuptimi i të drejtës për akses në drejtësi……………………………………………….........72 2.2.1 Si mund të kufizohet e drejta e aksesit?.................................................................74 2.2.2 Shkaqet e mohimit të aksesit në gjykatë…………………………………………74

2.3 Faktorët përcaktues të të drejtës për akses në drejtësi………………………………….........77 2.3.1.1 E drejta për t’iu drejtuar gjykatës ………………………………………………..78 2.3.1.2 E drejta për ndihmë juridike falas………………………………………………..81 2.3.1.3 E drejta për të patur një gjykim të drejtë dhe të hapur…………………………...86 2.3.1.4 E drejta për të marrë pjesë në gjykim…………………………………………..103 2.3.1.5 E drejta për t’u dëgjuar nga gjykata…………………………………………….105 2.3.1.6 E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin……………………………….106 2.3.1.7 E drejta për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha

procedurat………………………………………………………………………108 2.3.1.8 E drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për

gjykim…………………………………………………………………………..109 2.3.1.9 E drejta për të patur një vendim përfundimtar nga gjykata…………………….111 2.3.1.10 E drejta për të ekzekutuar vendimin e formës së prerë të

Gjykatës………………………………………………………………………...113 2.4 Konkluzione…………………………………………………………………….120

Kreu III. Gjykimi brenda një afati të arsyeshëm kohor dhe aspektet e tij………………..122 3.1 Kuptimi i të drejtës për t’u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm kohor dhe standartet e

GJEDNJ……………………………………………………………………………….........122 3.2 E drejta për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor në jurisprudencën e Gjykatës

Kushtetuese ………………………………………………………………………………...135 3.3 Faktorët përcaktues të të drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm

kohor………………………………………………………………………………………..136 3.3.1 Kompleksiteti dhe natyra e çështjes…………………………………………….137 3.3.2 Numri i palëve pjesëmarrëse……………………………………………………141 3.3.3 Numri i dëshmitarëve…………………………………………………………...142 3.3.4 Lidhja e çështjes me çështjet e tjera…………………………………………….144 3.3.5 Ndërhyrja e personave të tjerë në gjykim………………………………………145 3.3.6 Sjella e ankimuesve dhe e autoriteteve gjyqësore e administrative…………….146

3.4 Konkluzione………………………………………………………………….....152 Kreu IV. Përfundime dhe Rekomandime….………………………………………………...154 4.1 Përfundime……………………………………………………………………………….....154 4.2 Rekomandime……………………………………………………………………………....160 Bibliografi……………………………………………………………………………………...163 Abstrakt………………………………………………………………………………………..176 Abstract………………………………………………………………………………………...176

v

HYRJE, QËLLIMI, OBJEKTIVAT DHE METODOLOGJIA E PUNIMIT

Kur diskutojmë për zbatimin e të drejtave të njeriut, në përgjithësi. këto të drejta janë të mishëruara dhe të përfshira shprehimisht në Kushtetutën e një vendi apo në aktet ligjore, por ka edhe të tjera të drejta që pranohen, për shkak të interpretimeve gjyqësore. Në vitet e fundit, gjykatat e vendeve demokratike kanë filluar të angazhohen seriozisht në interpretimin dhe zbatimin e të drejtës ndërkombëtare, si dhe të marrin parasysh jurisprudencën e gjykatave të tjera kushtetuese kombëtare.1 Të drejtat e njeriut po bëhen “gjuhë” e të gjithë botës, si në fushën e politikës, marrëdhënieve ndërkombëtare, por edhe të vetë ligjit. Aq të rëndësishme janë bërë tashmë të drejtat e njeriut në sytë e komunitetit mbarëbotëror, saqë Kombet e Bashkuara(OKB) i kanë deklaruar vitet 1995-2004 si Dekadën e OKB-së për Arsimin dhe të Drejtat të Njeriut. Të drejtat e njeriut përcaktohen si të drejta që janë të qenësishme në natyrën tonë dhe pa të cilat ne nuk mund të jetojmë si qënie njerëzore. Të drejtat dhe liritë themelore të njeriut na japin mundësinë që të zhvillojmë dhe të përdorim tërësisht cilësitë tona njerëzore, inteligjencën tonë, talentet dhe vetëdijen tonë, si edhe të kënaqim kërkesat tona shpirtërore dhe nevojat e tjera. Ato janë themelore për kërkesat gjithnjë e në rritje të njerëzimit për një jetë që të respektojë dhe të mbrojë dinjitetin dhe veprat e çdo qënieje njerëzore.2 Dy aktet kryesore ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut janë Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut (DUDNJ), e cila u miratua nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara më 10 Dhjetor 1948 dhe Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ) e cila u nënshkrua nga qeveritë anëtare të Këshillit të Evropës në 1950 dhe hyri në fuqi më 1953.3 DUDNJ dallohet nga të gjitha tekstet e tjera klasike për të drejtat e njeriut, sepse për herë të parë provon të ndërlidhë ngushtësisht të drejtat civile e politike me të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Në grupin e të drejtave civile dhe politike bëjnë pjesë shumë të drejta, ku ndër to, e drejta për gjykim të drejtë dhe publik, para gjyqit të pavarur dhe asnjanës (neni 10). Megjithatë duhen theksuar dy karakteristika kryesore të saj, “natyra deklarative” dhe “pasiguria” në zbatimin e detyrueshëm të saj. Një instrument që i vjen në ndihmë të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në lidhje me detyrimin dhe ndëshkueshmërinë në rast cenimi të tyre, është KEDNJ. KEDNJ është arritja më e rëndësishme e KE-së, duke qenë një traktat ndërkombëtar me synim unik. Ajo parashtron një sërë të drejtash dhe lirish të cilat shtetet janë nën detyrimin që t’ua garantojnë çdonjërit individ brenda juridiksionit të tyre. Ajo ka krijuar edhe mekanizmin e vënies në zbatim të tyre në kuadrin ndërkombëtar, ndërsa shtetet dhe individët, pavarësisht nga kombësia e tyre, mund të referojnë në institucionin gjyqësor në Strasburg, pretendime për shkelje të të drejtave të garantuara në Konventë nga shtetet kontraktuese. KEDNJ sjell risinë që i mungonte DUDNJ-së, që është karakteri i detyrueshëm në aplikim i normave të Konventës. Këto dy akte janë objekt studimi pasi në to parashikohet procesi i rregullt ligjor që është vetëm një nga të drejtat procedurale të individit që lidhet me rregullsinë e gjyqit të zakonshëm dhe nuk

1 Benvenisti, E., “Reclaiming Democracy: The Strategic Uses of Foreign and International Law by National Courts”, American Journal of International Law, Vol. 102, 2008, p. 242. 2 Rezoluta 49/184 e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, e 23 dhjetorit 1994, Deklarata e Dekadës së OKB-së për Arsimim për të Drejtat e Njeriut (1995-2004), e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara. 3Konventë Ndërkombëtare të cilën RSH e ka ratifikuar me Dekretin nr. 1573, datë 02.08 1996.

vi

mund të shërbejë për të siguruar të drejtat e tjera të tij. Procesi i rregullt ligjor nuk është një e drejtë universale që i mbulon të gjitha të drejtat e tjera të individit, është vetëm një procedurë e rregullt, në të cilën testohen të gjitha të drejtat e tjera.4 E drejta për një proces të rregullt ligjor nuk paraqet ndonjë ndryshim të dallueshëm nga e drejta për një proces të rregullt gjyqësor, pasi në përgjithësi, të gjithë shtetasit kanë mundësi t’i drejtohen gjykatës kur u është shkelur një e drejtë e parashikuar në Kushtetutë apo ligj.5

Trajtesa doktrinale e kësaj të drejte nuk mungon, përkundrazi, më shumë rëndësi i është kushtuar përshkrimit të përmbajtjes të të drejtës për një proces të rregullt ligjor sesa gjetjeve nga monitorimi i veprimtarisë së pushtetit gjyqësor dhe studimit të jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese(GJK) dhe Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut(GJEDNJ). Kryesisht në fokusin e studimit të praktikës gjyqësore, kërkohet të konkludohet se cilët janë faktorët vendimtar në forcimin e dhënies së drejtësisë dhe nxitjes së kërkimit për të patur në çdo rast proces të rregullt ligjor.

Teza se e drejta për një proces të rregullt ligjor duhet të rivlerësohet dhe konsiderohet esenciale për arritjen e qëllimit të vetë personit, është e pranuar si në nivel kombëtar ashtu edhe nga mekanizmat ndërkombëtarë. Është parë me kujdes funksioni që ka e drejta për një proces të rregullt ligjor te forcimi i shtetit të së drejtës. Shteti i së drejtës orientohet nga vlerat, që do të thotë se të drejtat themelore dhe demokracia si e drejtë e individit për vetëvendosje, janë elementë përbërës të tij. Shteti i së drejtës bazohet në respektimin e Kushtetutës. Tashmë vendin e ligjshmërisë së pastër e ka zënë kushtetueshmëria si karakteristika kryesore e shtetit të së drejtës.6 Nëse i rikthehemi DUDNJ dhe KEDNJ, për mënyrën sesi ato e kanë parashikuar të drejtën për një proces të rregullt ligjor dhe pozitën që zë kjo e drejtë në to, sjellim nenin 10 të DUDNJ dhe dispozitën 6 të KEDNJ. Neni 10 i DUDNJ parashikon: “Gjithkush gëzon njëlloj të drejtën për një proces gjyqësor objektiv e publik para një gjykate të pavarur e të paanshme, në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve të veta dhe për vendimin mbi çfarëdo lloj akuze penale” dhe dispozita 6 e KEDNJ-së : “1. Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e krijuar me ligj, e cila do të vendosë si për mosmarrëveshjet në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile, ashtu edhe për bazueshmërinë e çdo akuze penale në ngarkim të tij. Vendimi duhet të jepet publikisht, por prania në sallën e gjykatës mund t’i ndalohet shtypit dhe publikut gjatë tërë procesit ose gjatë një pjese të tij, në interes të moralit, të rendit publik ose sigurisë kombëtare në një shoqëri demokratike, kur kjo kërkohet nga interesat e të miturve ose mbrojtja e jetës private të palëve në

4 Dedja, B.,“Disa elementë të kontrollit kushtetues sipas jurisprudencës shqiptare” referat në Konferencën “Kontrolli kushtetues: doktrina dhe praktika” zhvilluar në Moskë Rusi, 28-30 Tetor 2011. 5 Zaganjor, Xh. Anastasi, A. (Methasani) Çani, E., “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”, Shtepia botuese Adelprint, Tiranë 2011, fq 167. 6 Reiner, A., “Drejtësia kushtetuese dhe politika: ndarja e pushteteve versus shtetit të së drejtës”, botuar në Konferencën Ndërkombëtare me rastin e 20 vjetorit të Gjykatës Kushtetuese “Ndarja dhe balancimi midis pushteteve: Roli i kontrollit kushtetues” , Tiranë 7-8 Qershor 2012, fq.92

vii

proces ose në shkallën që çmohet tepër e nevojshme nga gjykata, kur në rrethana të veçanta publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë. 2. Çdo person i akuzuar për një vepër penale prezumohet i pafajshëm, derisa fajësia e tij të provohet ligjërisht. 3. Çdo i akuzuar për një vepër penale ka të drejtat minimale të mëposhtme: a. të informohet brenda një afati sa më të shkurtër, në një gjuhë që ai e kupton dhe në mënyrë të hollësishme, për natyrën dhe për shkakun e akuzës që ngrihet ndaj tij; b. t’i jepet koha dhe lehtësitë e përshtatshme për përgatitjen e mbrojtjes; c. të mbrohet vetë ose të ndihmohet nga një mbrojtës i zgjedhur prej tij, ose në qoftë se ai nuk ka mjete të mjaftueshme për të shpërblyer mbrojtësin, t’i mundësohet ndihma ligjore falas kur këtë e kërkojnë interesat e drejtësisë; d. të pyesë ose të kërkojë që të merren në pyetje dëshmitarët e akuzës dhe të ketë të drejtën e thirrjes dhe të pyetjes të dëshmitarëve në favor të tij, në kushte të njëjta me dëshmitarët e akuzës; e. të ndihmohet falas nga një përkthyes në qoftë se nuk kupton ose nuk flet gjuhën e përdorur në gjyq.” Ajo që vërehet në të dy dispozitat e mësipërme është aspirata e përbashkët për të krijuar një sistem universal të vlerave mbi të cilat ngrihet e drejta për një proces të rregullt ligjor. Një proces i rregullt ligjor do të duhet të përdoret në kuptimin procedural por dhe substantiv, duke përfshirë të drejta të tilla si aksesi në gjykatë, barazia në mjete, e drejta për t’u dëgjuar e për të thirrur dëshmitarë, e drejta për seanca gjyqësore me palë kundërshtare, një gjykim i arsyeshëm etj.

Përpara se të shqyrtojmë formën juridike që e drejta për një proces të rregullt ligjor ka në nivel kombëtar, pra në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, duhet të përmendim pozitën e privilegjuar që Kushtetuta jonë i ka dhënë KEDNJ-së, si dhe fuqinë juridike në sistemin e brendshëm normativ, duke e konsideruar si pjesë të legjislacionit shqiptar dhe drejtpërdrejt të zbatueshme për dispozitat që kanë karakter të vetëzbatueshme ( neni 122).7

E drejta për një proces të rregullt ligjor gjen njohje në nenin 42 të Kushtetutës: “1. Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa një proces të rregullt ligjor. 2. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj.”

Nga përmbajtja e nenit 42 të Kushtetutës dhe dispozitës 6 të KEDNJ, elementët përbërës të të drejtës për një proces të rregullt ligjor janë8:

- Gjykim i drejtë dhe publik;

7 Dedja, B., “Gjykata Kushtetuese sipas sistemit juridik shqiptar” Referat në Konferencën Shkencore zhvilluar në Venezuelë, 21-23 Shtator 2011, publikuar në www.gjk.gov.al/web/. 8 Dispozita 6/3 e KEDNJ: a. të informohet brenda një afati sa më të shkurtër, në një gjuhë që ai e kupton dhe në mënyrë të hollësishme, për natyrën dhe për shkakun e akuzës që ngrihet ndaj tij; b. t’i jepet koha dhe lehtësitë e përshtatshme për përgatitjen e mbrojtjes; c. të mbrohet vetë ose të ndihmohet nga një mbrojtës i zgjedhur prej tij, ose në qoftë se ai nuk ka mjete të mjaftueshme për të shpërblyer mbrojtësin, t’i mundësohet ndihma ligjore falas kur këtë e kërkojnë interesat e drejtësisë; d. të pyesë ose të kërkojë që të merren në pyetje dëshmitarët e akuzës dhe të ketë të drejtën e thirrjes dhe të pyetjes të dëshmitarëve në favor të tij, në kushte të njëjta me dëshmitarët e akuzës; e. të ndihmohet falas nga një përkthyes në qoftë se nuk kupton ose nuk flet gjuhën e përdorur në gjyq.”

viii

- Gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor; - Gjykatë e pavarur dhe e paanshme; - Gjykatë e caktuar me ligj; - Në çështjet penale zbatohet prezumimi i pafajsisë; - Në çështjet penale, i akuzuari ka disa të drejta minimale.

Të gjithë këta elementë kanë dalë si rezultat i historikut të zhvillimit të proceseve gjyqësore dhe jo vetëm, por duke parë edhe se cilat kanë qenë shkaqet që kanë çuar në një proces ligjor të suksesshëm dhe cilat jo. E drejta për të patur një gjykim publik dhe brenda një kohe të arsyeshme mund të krahasohet me të drejtën nën dispozitën 5 par.3 të KEDNJ-së.9 Sidoqoftë ndërsa e drejta e garantuar në dispozitën 5 par.3 është e aplikueshme vetëm për personat e paraburgosur për dyshim të shkeljeve penale, neni 6 i Konventës aplikohet kundrejt çështjeve penale dhe civile gjithashtu, aplikohet për personat e paraburgosur dhe ata në liri. Objektiva kryesore e këtij neni është që të mbrojë individin nga të jetuarit nën stres dhe pasiguri për një kohë të gjatë dhe për më tepër të sigurojë administrimin e drejtësisë pa vonesa të cilat mund të ndikojnë në efektivitetin e saj. Afirmimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor sa më sipër, në rast cenimi, passjell dhe mbrojtjen kushtetuese të saj. Kjo nënkupton që nëse një person pretendon se gjatë gjykimit të çështjes së tij në shkallët e pushtetit gjyqësor, nuk është respektuar dispozita 42 e Kushtetutës, atëherë i lind e drejta t’i drejtohet GJK, si gjykata e caktuar me ligj për të shqyrtuar kërkesën për cenim të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. GJK ka një juridiksion të veçantë për interpretimin e Kushtetutës, për kontrollin e kushtetueshmërisë së ligjeve dhe akteve të tjera normative si dhe deklarimin e papajtueshmërisë se tyre me Kushtetutën dhe marrëveshjet ndërkombëtare. Ajo që e lidh individin me GJK është një nga objektet e veprimtarisë së saj, ankimi për mosrespektim të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Krahas elementëve të mësipërm të procesit të rregullt ligjor, nga praktika gjyqësore e GJK, dalin disa elementë plotësues të procesit të rregullt ligjor që janë10:

- Prezumimi i pafajsisë. GJK ka theksuar se parimi i prezumimit të pafajësisë përbëhet nga disa aspekte, njëri prej të cilëve është in dubio pro reo, pra çdo dyshim shkon në favor të të pandehurit dhe barra e provës bie kryesisht mbi organin e akuzës. Gjykata e ka interpretuar prezumimin e pafajësisë në kuptimin që gjykatat e zakonshme nuk duhet t’a fillojnë procesin me bindjen se i pandehuri ka kryer krimin për të cilin akuzohet, se barra e provës i takon palës akuzuese, se çdo dyshim duhet të shkojë në favor të të pandehurit dhe se gjykata duhet ta mbështesë vendimin në prova të drejtpërdrejta dhe të tërthorta që duhet të provohen nga akuza .11 Më tej në vendimet e saj, ajo shton se edhe GJEDNJ është shprehur se prezumimi i pafajësisë kërkon, ndër të tjera, që kryerja e detyrave nga anëtarët e një gjykate, nuk duhet të fillojë me idenë e paracaktuar se i akuzuari e ka kryer

9 Neni 5, parag. 3 i KEDNJ: “Çdo person i arrestuar ose i paraburgosur në rrethanat e parashikuara në paragrafin 1/c të këtij neni duhet të çohet menjëherë përpara një gjyqtari ose një zyrtari tjetër të autorizuar me ligj për të ushtruar funksione gjyqësore dhe ka të drejtë të gjykohet brenda një afati të arsyeshëm ose të lirohet në gjykim e sipër. Lirimi mund të kushtëzohet me dhënien e garancive për t’u paraqitur në procesin gjyqësor.” 10 Vorpsi, A., “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë” Botimet Maluka, Tiranë 2011, fq 101. 11 Vendim i GJK, nr.8, datë 26.02.2015, pika 10 e vendimit.

ix

veprën për të cilën akuzohet, se barra e provës i takon prokurorit dhe çdo dyshim duhet të jetë në favor të të akuzuarit. Është detyrë e prokurorit që të informojë të akuzuarin për çështjen kundër tij, në mënyrë që ai të mund të përgatisë e paraqesë mbrojtjen dhe të kundërshtojë provat të cilat mjaftojnë për ta dënuar atë. Parimi i prezumimit të pafajësisë mund të shkelet edhe në mungesë të një deklarimi formal, mjafton të ekzistojë një arsyetim i cili të sugjerojë se gjykata e konsideron të akuzuarin si fajtor si edhe kur barra e provës kalon nga prokurori te mbrojtja”.12

- Mosdënimi më shumë se një herë për të njëjtën vepër penale. Në rastin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë, siguria juridike nënkupton që, në rastet kur gjykata ka vendosur përfundimisht për një çështje, vendimi i saj nuk duhet të vihet në dyshim. Pra, kur vendimi ka marrë formë të prerë ai është i detyrueshëm për palët, trashëgimtarët e tyre, për personat që tërheqin të drejta nga palët, për gjykatën që ka dhënë vendimin dhe për të gjitha gjykatat dhe institucionet e tjera”.13

- E drejta e aksesit në gjykatë. GJK ka vlerësuar vazhdimisht se administrimi i mirë i drejtësisë fillon me garancinë që një individ të ketë akses në gjykatë për t’i siguruar atij të gjitha aspektet e një forme gjyqësore të shqyrtimit të çështjes. Kjo e drejtë e individit nuk përfshin vetëm të drejtën për të filluar një proces, por edhe të drejtën për të pasur, nga ana e gjykatës, një zgjidhje përfundimtare për mosmarrëveshjen objekt gjykimi, pasi aksesi në gjykatë duhet të jetë substantiv dhe jo thjesht formal.14

- E drejta për t’u dëgjuar publikisht nga një gjykatë e pavarur, e paanshme dhe e caktuar me ligj. GJK ka theksuar se gjykimi nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme janë dy nga elementët e rëndësishëm të procesit të rregullt ligjor, të garantuar nga neni 42 i Kushtetutës dhe neni 6 i KEDNJ. Një gjykatë duhet të jetë e paanshme jo vetëm formalisht, por edhe në mënyrë të shprehur. E drejta për t’u gjykuar përpara një gjykate kompetente, të pavarur dhe të paanshme, të caktuar me ligj, kërkon që drejtësia jo vetëm duhet të bëhet, por ajo, gjithashtu, duhet të shikohet që bëhet. 15

- E drejta për t’u njohur me akuzën apo padinë, procedurat si dhe dosjen gjyqësore. GJK rikonfirmon qëndrimin se të informosh dikë për një proces të hapur kundër tij është një akt gjyqësor i një rëndësie të veçantë, që duhet bërë në përputhje me kërkesat procedurale të cilat garantojnë ushtrimin efektiv të të drejtave nga ana e të pandehurit. E drejta e një personi të akuzuar për të qenë i pranishëm në seancën dëgjimore të akuzave të ngritura kundër tij, është thelbësore për një proces të drejtë. 16

- E drejta për t’u mbrojtur vetë ose nga një avokat i zgjedhur vetë apo i caktuar kryesisht nga gjykata. Në konceptin e të drejtës për t’u mbrojtur përfshihet e drejta për t’u mbrojtur vetë ose me ndihmën e një mbrojtësi ligjor të zgjedhur prej tij. Mbrojtja vetë është pjesë e rëndësishme e të drejtës së mbrojtjes në kuptimin që jep edhe neni 6 i KEDNJ, që garanton të drejtën për proces të rregullt. Në paragrafin e parë të këtij neni thuhet ndër të tjera se çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht ndërsa në paragrafin e tretë pika “c” të po këtij neni, duke iu referuar

12 Vendim i GJK nr. 49, datë 29.09.2014, pika 26 e vendimit. 13 Vendim i GJK, nr.7, datë 10.02.2014, pika 29 e vendimit. 14 Vendim i GJK, nr.8, datë 26.02.2015, pika 18 e vendimit. 15 Vendim i GJK, nr.6, datë 16.02.2015, pika 13 e vendimit. 16 Vendim i GJK, nr.13, datë 19.03.2015, pika 13 e vendimit.

x

çështjeve penale, thuhet se çdo i akuzuar ka të drejtë të mbrohet vetë ose të ketë ndihmën e një mbrojtësi të zgjedhur prej tij.17

- Kontradiktoriteti( barazia në mjete). Parimi i barazisë së armëve nënkupton se çdokush që është palë në proces duhet të ketë mundësi të barabarta që të paraqesë çështjen e tij dhe se asnjë palë nuk duhet të gëzojë avantazh të konsiderueshëm ndaj palës tjetër, por duhet të përcaktohet një ekuilibër i drejtë mes palëve. Nëse nuk do të ekzistonte barazia e armëve në gjykim, atëherë argumentet e njërës palë do të prevalonin mbi argumentet e palës tjetër dhe, për rrjedhojë, e drejta për të marrë pjesë në gjykim do të zhvishej nga funksioni i saj kushtetues për të garantuar një proces të rregullt ligjor.18

- E drejta për t’u ankuar në një gjykatë më të lartë. Neni 43 i Kushtetutës parashikon se “kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveçse kur në Kushtetutë parashikohet ndryshe”. Në jurisprudencën e GJK e drejta e ankimit është vlerësuar si mundësi e çdo individi për të pasur mjete të caktuara procedurale për të kundërshtuar vendimin e dhënë nga një gjykatë më e ulët në një gjykatë më të lartë, duke i garantuar atij (individit) të drejtën për t’u përballur me drejtësinë në të gjitha nivelet e saj.19

- E drejta për të patur një vendim gjyqësor të arsyetuar dhe përfundimtar. Vendimet gjyqësore që japin gjykatat e të gjitha niveleve në përfundim të gjykimit, përbëjnë aktin procedural kryesor të të gjithë procesit gjyqësor. Ato përmbledhin dhe finalizojnë përfundimisht qëndrimet që mban gjykata lidhur me çështjen në gjykim.20 Funksioni i një vendimi të arsyetuar është t’u tregojë palëve që ato janë dëgjuar. Nga ana tjetër, vetëm duke dhënë një vendim të arsyetuar mund të realizohet një kontroll publik i administrimit të drejtësisë. Gjykatat duhet të parashtrojnë në mënyrë të përmbledhur rrethanat e faktit, provat mbi të cilat bazohet vendimi, mënyrën e vlerësimit të këtyre provave, pra të tregojnë me qartësi të mjaftueshme arsyet mbi të cilat mbështesin vendimet e tyre.21

- E drejta për të ekzekutuar vendimin gjyqësor. GJK ka theksuar se ekzekutimi brenda një afati të arsyeshëm i vendimit të formës së prerë të gjykatës është pjesë përbërëse e së drejtës për një proces të rregullt ligjor, në kuptim të Kushtetutës dhe KEDNJ. Ekzekutimi i vendimit përbën një element thelbësor të shtetit të së drejtës e të vetë nocionit të gjykimit të drejtë. Asnjë organ shtetëror nuk mund të vërë në diskutim drejtësinë e vendimeve gjyqësore të formës së prerë dhe për rrjedhojë detyrohet të marrë masat përkatëse për zbatimin e tyre.22

Padyshim është e drejtë e personit t’i drejtohet dhe të verë në lëvizje gjykatën (edhe GJK) për mbrojtjen e një të drejte që pretendohet se i është cenuar dhe, njëkohësisht, detyrim i tij të tregojë qartësisht atë që kërkon dhe interesin që mbrohet nga e drejta (abstrakte) ku e mbështet pretendimin e tij. Por, nga ana tjetër, është e drejtë dhe njëkohësisht detyrë e gjykatës t’u mundësojë palëve pjesëmarrje të drejtëpërdrejtë dhe kontradiktorialitetin e gjykimit sipas ligjit, si dhe të japë një vendim ku parashtrohen cilësimi i saktë, i pavarur, juridik, i vetë gjykatës mbi

17 Ibid. pika 14 e vendimit. 18 Vendim i GJK, nr.9, datë 26.02.2015, pika 36 e vendimit. 19 Vendim i GJK, nr. 6, datë 10.02.2014, pika 20 e vendimit. 20 Vendim i GJK, nr.3, datë 26.01.2015, pika 17 e vendimit. 21 Vendim i GJK, nr. 17, datë 24.03.2014, pika 30 e vendimit. 22 Vendim i GJK, nr 24, datë 27.04.2015, pika 16 e vendimit.

xi

faktet, kërkimet e prapësimet e palëve, duke treguar tashmë jo thjesht arsyen, të drejtën, që pretendohet se mbështet kërkimin e padisë, por edhe dispozitat ligjore konkrete ku ajo çmon se mbështetet vendimi për zgjidhjen e mosmarrëveshjes. Kjo është logjike dhe e lidhur me misionin e gjykatës, e cila në veprimtarinë e saj synon të garantojë një proces të rregullt ligjor dhe një gjykim të drejtë (neni 42 i Kushtetutës, neni 4 i K.Pr.Civile) të finalizuar me dhënien e një vendimi përfundimtar për zgjidhjen e mosmarrëveshjes, mbështetur edhe në aksiomën juridike “iuria novit curia”23. Pra është gjykata ajo që e njeh vetë ligjin dhe që vendos përfundimisht në bazë e për zbatim të tij. Kjo e fundit është edhe një nga arsyet thelbësore përse personat mund dhe duhet t’i drejtohen gjykatës për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet tyre.24

Një nga parimet bazë që duhet patur në vëmendje, përpara se të paraqesim kërkesën tonë në GJK, është shterimi i të gjitha hallkave të pushtetit gjyqësor. Personi mund të bëjë kërkesë në GJK për cenim të të drejtës për proces të rregullt ligjor vetëm pasi çështja e tij të jetë shqyrtuar nga gjykata e shkallës së parë, gjykata e Apelit(GJA) dhe Gjykata e Lartë(GJL). Mendohet se për të gjitha të drejtat e tij kushtetuese ai mund të kërkojë mbrojtje nga gjykatat e zakonshme, të cilat duhet t’i sigurojnë një proces të rregullt gjyqësor. Mjetet e ankimit para gjykatave të zakonshme duhet të shteren para ngritjes së një ankimi kushtetues. Shterimi nënkupton që kërkuesi duhet t’i ketë shfrytëzuar të gjitha mjetet e lejueshme dhe mundësitë procedurale për vendosjen në vend të së drejtës. Mjetet shterojnë kur rregullat procedurale në rastin konkret nuk parashikojnë mjete të mëtejshme ose të gjitha mjetet e tjera ligjore janë haptazi të palejueshme. Mjetet ligjore nuk duhet të jenë të shterura në kuptimin e ngushtë, që do të thotë se nuk mjafton vetëm përdorimi i mjeteve në kuptimin procedural, por duhet që kërkuesi t’i përdorë mjetet në aspektin material të tyre, pra të ketë pretenduar gjatë përdorimit të të gjitha mjeteve të mëparshme shkeljet të cilat ai dëshiron t’i paraqesë në ankimin kushtetues. Parimisht, mjetet e ankimit quhen të shterura, nëse janë kaluar plotësisht të gjitha shkallët e gjyqësorit.25 Pasi personi ka shfrytëzuar të tri shkallët e pushtetit gjyqësor dhe GJK, atëherë i vetmi mjet që ai ka në duar në rastet kur ka pakënaqësi nga shqyrtimi që i është bërë të drejtës së tij, ëshë GJEDNJ. GJEDNJ është instrument efektiv për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Kjo gjykatë krijon besim meqënëse udhëhiqet nga parime të rëndësishme si ai i demokracisë, paqes, paanshmërisë dhe pavarësisë. GJEDNJ duhet konsideruar si “shpresa e fundit për shpëtim”. Ajo udhëhiqet kurdoherë nga KEDNJ e cila mbikqyr veprimtarinë e saj. Suksesi i veprimtarisë së GJEDNJ-së duket qartë te volumi dhe natyra e çështjeve që i paraqiten asaj si dhe te mënyra e zgjidhjes së tyre. Vendimet e GJEDNJ-së në çdo rast janë të detyrueshme për vetë statusin që ka kjo gjykatë. Jurisprudenca dhe praktika e GJEDNJ-së janë shumë të pasura, gjë kjo që ka ndihmuar dhe duhet të influencojë në sistemet juridike kombëtare. Jurisprudenca e saj patjetër duhet zbatuar nga institucionet shtetërore dhe individët e vendeve aderuese në KEDNJ. Megjithatë jo të gjitha organet shtetërore, qëndrore apo vendore, si dhe qytetarët, janë të mirëinformuar mbi GJEDNJ dhe KEDNJ, edhe pse numri i çështjeve të cilat ankimohen në është rritur.

23 E njoh gjykatën e së drejtës. Ajo shpreh një parim të rëndësishëm procedurial, ku palët duhet të kufizohen në lidhjen e të drejtës dhe provave me rastin konkret, pa qenë të detyruar t’i mësojnë gjyqtarit ligjin, pasi ai e njeh atë pavarsisht veprimtarisë së palëve të përfshira. 24 Vendim Unifikues i GJL, Nr. 9, datë 09.03.2006. 25 Vorpsi, A., “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë” Botimet Maluka, Tiranë 2011, fq 220.

xii

Mbi procesin e rregullt ligjor, ndërgjegjësimi dhe informimi nga ana e organizmave të ndryshëm vendas apo të huaj ka filluar të japë efektet e saj. Megjithatë gjykatat kombëtare jo shpesh i drejtohen për zbatim vendimeve të GJEDNJ, e kundërta ndodh me GJK e cila në vazhdimësi zbaton vendimet e saj. Duhet theksuar se me proces ligjor kjo gjykatë nuk ka kuptuar vetëm procesin gjyqësor. Sipas saj e drejta e individit për një proces të rregullt ligjor nuk është e kufizuar vetëm në procesin gjyqësor, por edhe në atë me karakter disiplinor administrativ (vendimi nr.76/2002) apo quasi gjyqësor (vendim nr.21/2008).26 GJK ka një praktikë të konsoliduar në të cilën konsideron se procesi i rregullt ligjor është parim themelor për proceset administrative. GJK ka theksuar se parimi i procesit të rregullt ligjor duhet të respektohet nga çdo organ i pushtetit publik.27 Ndër elementët e procesit të rregullt ligjor, ku përqendrohet punimi janë aksesi në drejtësi dhe afati i arsyeshëm kohor. Aksesi në gjykim është pararojë e elementëve të tjerë të procesit të rregullt ligjor, pasi, çfarë kuptimi do të kishte “e drejta për t’u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm kohor” kur individit i mohohet e drejta për t’ju drejtuar gjykatës. GJEDNJ thekson, se e drejta për t’iu drejtuar gjykatës është një nga aspektet e të drejtës për gjykim, e sanksionuar në nenin 42 të Kushtetutës. Mohimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare prej saj lidhur me pretendimet e ngritura, përbën cenim të të drejtës themelore për një proces të rregullt ligjor. Nga kjo pikëpamje, GJEDNJ vlerëson se mohimi i të drejtës për t’u ankuar mbi çështje të së drejtës, duke u konsideruar si një sanksion i rëndë ndaj të drejtës për t’iu drejtuar gjykatave, nuk analizohet i lidhur me nenin 4328, por sipas konceptit kushtetues të parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës. Elementët e të drejtës për akses duke u bazuar te Kushtetuta, KEDNJ dhe praktika gjyqësore e GJK dhe GJEDNJ, janë:

a) E drejta për t’iu drejtuar gjykatës. Sipas GJEDNJ, kushdo ka të drejtë t’i drejtohet gjykatës kur pretendon një të drejtë të tij/saj civile. E drejta e aksesit në gjykatë nuk duhet kuptuar si një e drejtë e cila i njihet individit vetëm për procedurat e ndjekura nga gjykata, por dhe për procedura që ndiqen nga organe të tjera shtetërore, kur bëhet fjalë për ankimin administrativ. Kjo tregon se KEDNJ është kujdesur që individi t’a gjej veten të mbrojtur në të gjitha ato raste ku objekt janë të drejtat e tij dhe ku nuk është realizuar një procedurë e drejtë. Sipas jurisprudencës kushtetuese, në funksion të ushtrimit efektiv të së drejtës së ankimit, ka rëndësi të realizohet si aspekti formal/procedural ashtu edhe ai substancial. Kërkesat procedurale të ankimit janë, para së gjithash, në funksion të aksesit që duhet të kenë individët për të ushtruar efektivisht ankimin ndaj vendimit gjyqësor. Çdo instancë ankimuese që njeh sistemi i normave procedurale civile/penale, është pjesë e të drejtës së individit për të pasur akses në gjykatë. Gjykata ka vlerësuar edhe më parë se administrimi i mirë i drejtësisë fillon me garancinë që një individ të ketë akses në gjykatë për t’i siguruar atij të gjitha aspektet

26 Dedja, B., “Disa elementë të kontrollit kushtetues sipas jurisprudencës shqiptare” referat në Konferencën “Kontrolli kushtetues: doktrina dhe praktika” zhvilluar në Moskë Rusi, 28-30 Tetor 2011. 27 (Methasani) Çani, E., “Procesi i rregullt ligjor në procesin administrativ”, www.academia.edu 28 Kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveçse kur në Kushtetutë parashikohet ndryshe.

xiii

e një forme gjyqësore të shqyrtimit të çështjes. Mohimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare prej saj për pretendimet e ngritura, përbën cenim të së drejtës themelore për një proces të rregullt ligjor.29

b) E drejta për ndihmë juridike falas. Ndihma juridike falas është kusht që çdokush të ketë mundësinë pavarësisht statusit ekonomik, t’i drejtohet gjykatës për të shqyrtuar pretendimet e tij. Kjo sjell barazi midis personave në të drejtat që u njihen. Nëse do të gjendeshim përballë situatës kur dikush kërkon të drejtat e tij por mundësitë ekonomike nuk i’a lejojnë një gjë të tillë, atëherë do të kishim barazi formale por jo atë thelbësore.30

c) E drejta për të pasur një gjykim të drejtë dhe të hapur. Që të gjendemi përpara një gjykimi të drejtë, duhet të plotësohen këto kushte: një gjyqtar i pavarur dhe i paanshëm; një gjykim publik; prezumim të pafajsisë kur bëhet fjalë për gjykime penale; barazi armësh midis mbrojtjes dhe prokurorit kur jemi në një gjykim penal, midis dy palëve kur jemi në një gjykim civil; gjyqtari duhet të bazohet vetëm te ligji dhe te provat e paraqitura në proces.31

d) E drejta për të marrë pjesë në gjykim. Ky standard përfshin të drejtën për gjykim, ku e drejta e aksesit, që është e drejta për të filluar një proces para gjykatave për çështje civile, përbën një aspekt të saj. E drejta për të marrë pjesë në gjykim duhet të jetë një e drejtë që lidhet me themelin dhe jo një e drejtë e pastër formale. E drejta për t’iu drejtuar gjykatës nuk ka karakter absolut; ajo mund të ketë kufizime, por ato nuk duhet të kufizojnë hapësirën e aksesit për individin në një mënyrë të tillë sa e drejta të preket në thelbin e saj.32 Konkretisht, e drejta për t’u njoftuar për një gjykim dhe pjesëmarrja në të është e lidhur me vendimmarrjen e gjykatës, e cila ndikon drejtpërsëdrejti mbi të drejtat subjektive ose interesat e ligjshme të individit. Nga ana tjetër, e drejta për të marrë pjesë në gjykim krijon të njëjtat mundësi, për të paraqitur prova dhe argumente në mbrojtje të interesave vetjake, në raport me palën kundërshtare.33

e) E drejta për t’u dëgjuar nga gjykata. E drejta për t’u dëgjuar nga gjykata kërkon respektim të barazisë së armëve në gjykim midis palëve, qofshin gjykime civile, penale apo administrative. Konkretisht, e drejta për t’u njoftuar për një gjykim dhe pjesëmarrja në të është e lidhur me vendimmarrjen e gjykatës, e cila ndikon drejtpërsëdrejti mbi të drejtat subjektive ose interesat e ligjshme të individit. Nga ana tjetër, e drejta për të marrë pjesë në gjykim krijon të njëjtat mundësi, për të paraqitur prova dhe argumente në mbrojtje të interesave vetjake, në raport me palën kundërshtare. E drejta për t’u njoftuar për të marrë pjesë në gjykim, i paraprin të drejtave të tjera, pasi, nëse pala ndërgjyqëse nuk njoftohet për datën dhe orën e seancës, ajo detyrimisht do të gjendet në pamundësi objektive për të ushtruar të drejtat që i garantohen nga neni 42 i Kushtetutës, në kuadrin e një procesi të rregullt ligjor. GJEDNJ përsërit se neni 6/1 i Konventës i garanton çdo personi të drejtën për

29 Vendim i GJK nr.53, datë 01.12.2014, pika 15 e vendimit. 30 Vendim përfundimtar i GJEDNJ, Balliu kundër Shqipërisë, 16 Qershor 2005, pika 32 e vendimit. 31 Michelon, C. and others.: “The public in law: representation of the political in legal discourse” 2012, fq 101. 32 Le Compte, Van Leuven dhe De Meyere, vendim i 23 qershor 1981; Sporrong dhe Lönnroth, vendim i 23 shtator 1982 33 Vendim i GJK nr. 18, datë 23.04.2013, pika 11 e vendimit.

xiv

t’u dëgjuar nga gjykata për mosmarrëveshjet në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile. Në këtë mëyrë, ai parashikon “të drejtën për proces të rregullt”, ku e drejta për t’u dëgjuar, që është e drejta për të filluar një proces gjyqësor për çështjet civile, përbën një aspekt të saj.34

f) E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin. E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin janë plotësuese të asaj që konsiderohet e drejtë e aksesit në drejtësi. E drejta për të patur një mbrojtës, avokat gjatë procesit gjyqësor duhet t’i bëhet me dije personit i cili më pas vendos se kë do të zgjedhë si përfaqësues.

g) E drejta për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha procedurat. Kjo e drejtë shihet si përforcim në aplikim i procedurave të siguruara tashmë. E drejta për t’u njoftuar për të marrë pjesë në gjykim, i paraprin të drejtave të tjera, pasi, nëse pala ndërgjyqëse nuk njoftohet për datën dhe orën e seancës, ajo detyrimisht do të gjendet në pamundësi objektive për të ushtruar të drejtat që i garantohen nga neni 42 i Kushtetutës, në kuadrin e një procesi të rregullt ligjor.35 Procedurat e ndjekura në një proces kërkojnë pjesëmarrjen e palëve, në mënyrë të tillë që të kemi barazi midis tyre dhe t’u jepet mundësia për të përgatitur çështjen e tyre.

h) E drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për gjykim. Lehtësitë për të përgatitur mbrojtjen konsistojnë në të drejtën për të kontaktuar me avokatin sa herë që është e nevojshme, pa përcaktuar kohën që u nevojitet për të biseduar, në fshehtësi të plotë si dhe për t’u konsultuar me materialet përkatëse që i shërbejnë mbrojtjes. Kushdo, të cilit i hiqet liria, ka të drejtë të njoftohet menjëherë në gjuhën që ai kupton, për shkaqet e kësaj mase, si dhe për akuzën që i bëhet. Personi, të cilit i është hequr liria, duhet të njoftohet se nuk ka asnjë detyrim të bëjë ndonjë deklaratë dhe ka të drejtë të komunikojë menjëherë me avokatin, si dhe t’i jepet mundësia për realizimin e të drejtave të tij.36

i) E drejta për të pasur një vendim përfundimtar nga gjykata.Vendimi përfundimtar i gjykatës është siguria juridike që i jepet palës fituese në gjykim si dhe baza ku do të mbështetet pala e humbur në ankimin apo rekusin e saj. Në çështjen Marini kundër Shqipërisë, GJK praktikisht nuk pranoi të merrte një vendim.37 Pala shqiptare mbështetet në faktin që rrëzimi i kërkesës së ankuesit nuk pati pasoja të përhershme e të pandryshueshme për të, meqenëse ai mund ta përsëriste kërkesën e tij nëse do të kishte ndryshim të atyre “rrethanave” që çuan në mosmarrjen e një vendimi nga Gjykata Kushtetuese. Megjithatë, Gjykata nuk mund të pranojë faktin që, thjesht se rrethanat mund të ndryshonin dhe ankuesi mund të kishte një vendim përfundimtar për kërkesën e tij në një kohë të papërcaktuar në të ardhmen, përmbush kërkesën për

34 Vendim përfundimtar i GJEDNJ, Marini kundër Shqipërisë, 18 Dhjetor 2007, pika 112 e vendimit. 35 Vendim i GJK nr.18, datë 23.04.2013, pika 11 e vendimit. 36 Neni 28, pika 1 e Kushtetutës së RSH. 37 Ibid, pika 123 e vendimit: Në ndryshim nga sistemet e tjera ligjore, të cilët ose e pengojnë mundësinë e ndarjes së votave ose sigurojnë alternativa të ndryshme për të bërë të mundur marrjen e një vendimi përfundimtar në rast se ndodh kjo ndarje, në sistemin ligjor shqiptar ndarja e votave në mënyrë të barabartë në Gjykatën Kushtetuese çon në marrjen e një vendimi, i cili formalisht nuk i jep zgjidhje çështjes në shqyrtim. Për më tepër, nuk jepen arsyet për rrëzimin e kërkesës në raste të tilla, përveçse që votat janë ndarë në mënyrë të barabartë. Duke marrë parasysh parashtrimet e saj të mësipërme, Gjykata mundet veçse të dalë në përfundimin se parashikimi për ndarjen e votave në mënyrë të barabartë në nenin 74 të LOGJK-së nuk i shërben sigurisë juridike dhe mund të privojë ankuesin nga e drejta efektive për një vendim përfundimtar për kërkesën e tij drejtuar Gjykatës Kushtetuese.

xv

siguri juridike. Pamundësia e GJK për të siguruar shumicën e kërkuar të votave për çështjen në shqyrtim, e la ankuesin pa një vendim përfundimtar dhe për rrjedhojë kufizoi thelbin e së drejtës së tij për t’u dëgjuar nga gjykata. Për këtë arsye, ka pasur shkelje të nenit 6/1 të Konventës.

j) E drejta për të ekzekutuar vendimin e formës së prerë të Gjykatës38. Ekzekutimi i vendimeve të dhëna nga cilado gjykatë duhet konsideruar pjesë përbërëse e “procesit ligjor” në kuptimin e nenit 6. Vonesa në ekzekutimin e vendimit mund të justifikohet në rrethana të caktuara. Por kjo vonesë nuk duhet të jetë e tillë sa të cenojë thelbin e së drejtës të garantuar nga neni 6 /1.39 Në çështjen Gjonboçari kundër Shqipërisë, GJEDNJ u shpreh se ekzekutimi i vendimit gjyqësor i dhënë nga një gjykatë, duhet të konsiderohet si pjesë përbërëse e procesit gjyqësor sipas qëllimit të nenit 6. Vonesat në ekzekutimin e vendimit gjyqësor mund të justifikohen në rrethana të caktuara, por nuk duhet të jenë të tilla që të dëmtojnë thelbin e së drejtës që garanton neni 6/1.40

E drejta për akses, si një e drejtë e natyrës procedurale duhet të respektohet dhe të përdoret nga çdo subjekt që konsiderohet palë në proces dhe që preket në mënyrë të drejtpërdrejtë prej tij. Për këto arsye, ankimi në GJK për shkelje të të drejtës për një proces të rregullt ligjor nuk mund të kufizohet për asnjë subjekt, përfshirë këtu edhe personat juridikë publikë.41

Megjithatë e drejta për t’iu drejtuar gjykatës, nga e cila e drejta për akses është njëri aspekt, nuk është absolute. Ajo i nënshtrohet kufizimeve që rrjedhin heshturazi veçanërisht në lidhje me kushtet e pranueshmërisë së një ankimi, meqenëse nga vetë natyra kërkon rregullimin nga shteti, i cili gëzon një kufi të caktuar vlerësimi në këtë drejtim. Megjithatë, këto kufizime nuk duhet të shuajnë apo pakësojnë aksesin e një personi në një mënyrë apo shtrirje të tillë që dëmton vetë thelbin e së drejtës. Kufizime të tilla nuk janë në përputhje me nenin 6.1 të KEDNJ nëse ato nuk ndjekin qëllimin e legjitimuar ose nëse nuk ekziston një marrëdhënie e arsyeshme e proporcionalitetit ndërmjet mjeteve të përdorura dhe qëllimit të ndjekur .42 Megjithatë aksesi në drejtësi është një nga çështjet në të cilat shteti shqiptar ka dështuar, pavarsisht ndëshkimeve.

Nga ana tjetër zgjatja në kohë e proceseve gjyqësore, ka sjellë daljen fitimtar të palëve private ndaj shtetit shqiptar. Shkaqet të cilat kanë çuar në tejzgjatje të afateve kanë qenë të shumta dhe gjatë dhënies së vendimeve në këto raste, GJEDNJ ka interpretuar në mënyrë më të zgjeruar nenin 6 të Konventës, interpretim ky që duhet të merret në konsideratë nga gjykatat kombëtare gjatë proceseve gjyqësore. Kohëzgjatja e arsyeshme e procedimeve duhet të vlerësohet nën dritën e rrethanave të çështjes dhe duke marrë në konsideratë kompleksitetin e çështjes, sjelljen e aplikantit dhe autoriteteve përkatëse si dhe interesin e aplikantit. Për vlerësimin e kompleksitetit të procedimeve duhet të kenë rëndësi të gjitha aspektet e çështjes, përfshi objektin e saj, faktet e kundërshtuara apo volumin e provave shkresore. Kompleksiteti i çështjes në balancë me parimin e sigurimit të administrimit të përshtatshëm të drejtësisë, mund të justifikojë kohëzgjatje kohore

38 Shih “Studim: Çështje të rritjes së efektivitetit, transparencës dhe të besimit të publikut në gjyqësor “, studim i Qendrës për Nisma Ligjore dhe Qytetare, Tiranë 2013, fq 35. http://www.qag-al.org/WEB/publikime/index.htm 39 Milo, O.,“Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut: një mundësi ankimi më shumë për individët dhe shoqëritë” me tej vizitoni http://www.bogalaw.com/library/gjykata.html 40 Vendim pranueshmërie e GJEDNJ, Gjonboçari kundër Shqipërisë, 31 Mars 2005, pika 51 e vendimit. 41 Vendim i GJK, nr.14, datë 03.06.2009. 42 Çështja Shkalla kundër Shqipërisë, vendim i GJEDNJ Maj 2011.

xvi

http://www.qag-al.org/WEB/publikime/index.htm

të konsiderueshme. Përsa i përket sjelljes së aplikantit/kërkuesit, GJEDNJ ka mbajtur qëndrimin se përdorimi nga ana e aplikantit i të gjitha procedurave të parashikuara nga e drejta e brendshme, me qëllim sigurimin e mbrojtjes, nuk mund të përdoret si argument kundër tij. Përsa i përket sjelljes së autoriteteve, GJEDNJ ka mbajtur qëndrimin se edhe në ato sisteme ligjore, të cilat zbatojnë parimin se iniciativat procedurale u takojnë palëve, përsëri gjykatat kanë detyrimin për të siguruar progresin e gjykimeve me shpejtësi të mjaftueshme.43

Nga analiza doktrinale dhe e praktikës gjyqësore del kurdoherë e nevojshme dhe zbatimi i vendimeve nga ana e mekanizmave kombëtarë dhe studimi i jurisprudencës së GJEDNJ, për të shmangur rritjen e cenimeve të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, kryesisht të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Gjithashtu, masa të përshtatshme dhe efektive duhen marrë në drejtim të zbatimit më të mirë të rekomandimeve të Komitetit të Ministrave për forcimin e mekanizmave mbrojtës dhe mbikëqyrës të të drejtave të njeriut në nivel kombëtar, si edhe të raporteve që paraqiten nga Departamenti i Shtetit të SH.B.A apo organizmave të tjera vlerësuese mbi shkallën e respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Studimi i praktikës së mekanizmave monitorues të KEDNJ-së ka rëndësi praktike për të evidentuar problematikat, vështirësitë, progresin dhe për të përqasur sistemin e brendshëm shqiptar me standardet evropiane për një respektim më të plotë të të drejtave të njeriut në Shqipëri.

1. Qëllimi i studimit

Punimi ka në qendër të studimit të drejtën për një proces të rregullt ligjor. Për të patur një tablo të qartë mbi të drejtën për një proces të rregullt ligjor, do të pasqyrojmë dispozitat e Kushtetutës dhe KEDNJ, aksesin në drejtësi dhe afatin e arsyeshëm kohor sipas praktikës gjyqësore të GJK dhe GJEDNJ.

Në këtë temë trajtohen kryesisht dy elementë, aksesi në drejtësi dhe gjykimi brenda një afati të arsyeshëm kohor. Fillimisht do të jepet kuptimi dhe fuqia e tyre juridike në Kushtetutën e RSH dhe KEDNJ. Në çdo element përbërës apo faktorë përcaktues, do të merren në analizë vendimet e GJK dhe GJEDNJ. Nxjerrja në pah dhe analizimi i faktorëve përcaktues të aksesit në drejtësi dhe gjykimit brenda një afati të arsyeshëm kohor na lejon të kuptojmë më mirë problematikat që çojnë në mosrespektim të këtyre të drejtave dhe cilat janë masat që duhet të merren për shmangien e cenimeve të nenit 42 të Kushtetutës dhe KEDNJ. Procesi i rregullt ligjor është më i prekshëm kur një individ është pjesë e një procesi gjyqësor në të cilin nuk është respektuar detyrimi që buron nga neni 6 i Konventës. Si rrjedhim, nenit 6 të Konventës nuk mund t’i bëhet një interpretim i ngushtë pasi në disa raste kjo do të sillte shmangie nga kuptimi i dhënë nga kjo Konventë kësaj të drejte.

Studimi i aksesit në drejtësi dhe afatit të arsyeshëm kohor, nuk qëndron vetëm në mekanizmat mbrojtës të vendosura në Strasburg për të hetuar shkeljet e kallëzuara dhe për të respektuar detyrimet që rrjedhin nga Konventa, por dhe në trajtesën doktrinale që u bëhet atyre.

Çështjet e zhvilluara përpara KE dhe GJEDNJ, kanë zhvilluar më thellë dispozitat e Konventës dhe kanë ushtruar një influencë gjithnjë e më të madhe mbi ligjet dhe realitetet shoqërore të

43 Vorpsi, A., “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë” Botimet Maluka, Tiranë 2011, fq 225.

xvii

shteteve anëtare. Pikërisht studimi do të sjellë një qasje të legjislacionit vendas me atë evropian. Gjykatat kombëtare të shteteve anëtare të Konventës, kur vendosin mbi një çështje për të drejtat e njeriut, i referohen gjithnjë e më tepër vendimeve të Strasburgut dhe zbatojnë standartet dhe parimet e vendosura.

2. Objektivat

Ky është një studim që ka për qëllim sjelljen në vëmendje, rivlerësimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor dhe nxitjen e ndërveprimit të personit me të drejtën e tij për akses si dhe gjykimin brenda një afati të arsyeshëm kohor, në sinkronizim me standardet e GJEDNJ. Padyshim, që për të kuptuar rolin që zë e drejta për një proces të rregullt ligjor në mbarëvajtjen e të drejtave të tjera të njeriut, do t’i shërbejë parashtrimi i neneve të Kushtetutës, KEDNJ, praktikës gjyqësore të GJK dhe GJEDNJ. Vështrimi krahasues i legjislacionit të RSH me shtete të tjera, do të merret në konsideratë për të parë diferencimet e mundshme juridiko-praktike. Gjendja aktuale e procesit të rregullt ligjor në RSH, shkakton reflektim mbi të drejtën dhe imponim masash drastike për rehabilitimin e procesit të rregullt ligjor.

Hipotezat e studimit: 1. A respektohet e drejta për akses në Shqipëri dhe a është në përputhje me standardet

ndërkombëtare të GJEDNJ? 2. A kemi një respektim të afatit të arsyeshëm kohor në përputhje me standardet e GJEDNJ? 3. A reflekton pushteti gjyqësor ndaj vendimeve gjyqësore me efekte financiare në dëm të

shtetit shqipëtar?

Në përfundim të punimit synohet të arrihen këto objektiva:

- E drejta për një proces të rregullt ligjor ka një pozitë të padiskutueshme për mbarëvajtjen e një procesi, si dhe statusi i saj si pararendëse e të drejtave të tjera;

- Kushtetuta dhe KEDNJ janë dy akte që kanë shtjelluar elementët e procesit të rregullt ligjor, përbërësit e aksesit në drejtësi dhe faktorët e afatit të arsyeshëm kohor;

- Qasja e të drejtës së brendshme me atë ndërkombëtare; - Ilustrimi i secilit element të procesit të rregullt ligjor, të aksesit në drejtësi dhe afatit të

arsyeshëm kohor me praktikë gjyqësore të GJK dhe GJEDNJ; - Dhënia e kritereve mbi të cilat ne duhet të realizojmë aksesin në drejtësi dhe gjykimin

brenda një afati të arsyeshëm kohor.

Në përfundim, ky studim mendohet të ndikojë në rritjen e performancës së rolit të faktorit Njeri, Institucion, Gjykatë dhe Drejtësi.

3. Metodologjia

Metoda e përdorur në këtë punim është ajo cilësore, ku në vetvete përfshin atë hulumtuese, përshkruese, interpretuese dhe krahasimore.

Metoda hulumtuese është përdorur gjatë gjithë veprimtarisë për mbledhjen e materialeve qofshin ato elektronike, të shkruara si dhe në gjetjen e një numri të madh vendimesh të GJK dhe GJEDNJ.

xviii

Më pas me anë të metodës përshkruese është dhënë kuptimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor, paralelisht me pasqyrimin e aspekteve të ndryshme nga praktika.

Metoda intepretuese, ndalet te shpjegimi i elementëve të të drejtës për një proces të rregullt ligjor (kryesisht te aksesi në drejtësi dhe gjykimi brenda një afati të arsyeshëm kohor), analizën e çështjeve të gjykuara nga gjykatat kombëtare dhe ato të GJEDNJ-së. Të kuptuarit drejtë të legjislacionit kombëtar do të bëhet në raport me atë ndërkombëtar, konkretisht me legjislacionin evropian i cili ka trajtesë të objektit tonë të studimit edhe kërkesën për qasje ndaj vendeve të cilat atribuojnë apo kanë pjesë të tyren KEDNJ.

Metoda krahasuese, me anë të së cilës konstatohen ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërshtetërore mbi konceptin, elementët, respektimin dhe zbatueshmërinë e të drejtës për një proces të rregullt ligjor midis RSH dhe shteteve të tjera. Krahasimi është përqendruar edhe në sanksionimin juridik të të drejtës “për një proces të rregullt ligjor” sesi ai parashikohet në aktet kombëtare dhe si në ato ndërkombëtare.44 Në përpjekje për të sqaruar në mënyrë të detajuar shkallën e përqasjes së legjislacionit shqiptar me të drejtën e Bashkimit Evropian(BE), në kuadrin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, punimi parashtron në mënyrë krahasimore këtë të drejtë në rendin juridik kombëtar në raport me legjislacionin dhe jurisprudencën e disa prej shteteve anëtare në BE.

Puna kërkimore studimore ka kaluar në këto faza:

Faza e parë ka të bëjë me grumbullimin dhe selektimin e informacionit të marrë nga libra të botuar në gjuhën shqipe por edhe në gjuhë të tjera ndërkombëtare, kryesisht në gjuhën angleze. Është shfrytëzuar për mbledhjen e informacionit biblioteka personale dhe biblioteka e Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës i cili ka ofruar krahas literaturës së shkruar edhe burime elektronike. Gjithashtu kam hulumtuar për kërkim materialesh në Bibliotekën Kombëtare Tiranë si dhe në burimet e panumërta online përmes internetit. Burimet elektronike mbështeten në libra dhe më së shumti në artikuj shkencorë të revistave të ndryshme shkencore ndërkombëtare.

Faza e dytë konsiston në marrjen në konsideratë dhe përfshirjen e përkufizimeve, hulumtimeve, analizave dhe konkluzioneve të autorëve të ndryshëm vendas dhe të huaj. Shkurtimisht përmendim autorët Aurela Anastasi “Internacionalizimi i së drejtës kushtetuese: Klauzolat kushtetuese të integrimit të Shqipërisë”; Aurela Anastasi, Xhezair Zaganjori dhe Eralda Met’hasani “Shteti i së drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë” ; Donna Gomien “Udhëzues i shkurtër i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut”; Kristaq Traja “Kushtetuta dhe sistemi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut” ; Kristaq Traja, “KEDNJ dhe proçesi i rregullt ligjor sipas Kushtetutës shqiptare”, Elsa Toska, “Hapsira mes të drejtës së individit “Për një proçes të rregullt ligjor” dhe asaj “Për një proçes të drejtë gjyqësor”, Ersida Sefa “Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut dhe impakti i saj në respektimin e të Drejtave të Njeriut në Shqipëri” etj.

44 Akte të tilla ndërkombëtare si Deklarata Universale mbi të Drejtat dhe Liritë e Njeriut; Konveta Europiane e të Drejtave të Njeriut; Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike.

xix

Faza e tretë konsiston në parashtrimin e elementëve të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, në trajtimin teorik të të drejtës për një proces të rregullt ligjor në aktet kombëtare dhe ndërkombëtare si dhe analizimin e praktikës gjyqësore të GJK dhe GJEDNJ-së.

Në lidhje me strukturën, ajo përbëhet nga katër krerë:

Problematikat që hasen në këtë studim, duhet t’a qartësojmë, se nuk rrjedhin nga mungesa e një legjislacioni të shkruar dhe të konsoliduar. Aktualisht janë me fuqi juridike brenda territorit të RSH akte kombëtare dhe ndërkombëtare të hartuara mirë. Duhet kuptuar se numri në rritje i ankesave të personave fizikë apo juridikë, për cenim të nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të KEDNJ, lidhet ngushtësisht me sistemin gjyqësor shqiptar, me formimin dhe profesionalizmin e gjyqtarëve, me numrin e vogël të kapaciteteve gjyqësore etj. Njohja në thellësi e faktorëve që shkaktojnë cenim të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, do sjellë një panoramë më të qartë të vlerësimit që i bëhet kësaj të drejte nga ligji. Fakti që ky punim është i fokusuar jo në të gjithë elementët përbërës të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, por më shumë te e drejta për akses në drejtësi dhe gjykimi brenda një afati të arsyeshëm kohor, passjell njohuri të reja rreth tyre. Për këtë arsye, kjo temë është me rëndësi në fushën e së drejtës publike.

Kreu i parë i kushtohet trajtimit doktrinar të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Kujdes i vecantë në kreun e parë i është dhënë mundësisë për të patur informacion se cili është kuptimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor duke pasqyruar paraprakisht konceptin e disa autorëve të ndryshëm mbi këtë të drejtë si dhe qëndrimet e mbajtura nga GJK dhe GJEDNJ. Proklamimi që i bëhet të drejtës për një proces të rregullt ligjor në nivel kombëtar arrihet përmes Kushtetutës dhe në nivel ndërkombëtar, përmes dy akteve kryesore, DUDNJ dhe KEDNJ. Fillimisht jepet statusi që këto dy akte kanë në rendin juridik shqiptar dhe më pas analizohet neni 10 i DUDNJ dhe neni 6 i KEDNJ, çfarë të përbashkëtash kanë ato me nenin 42 të Kushtetutës së RSH. Neni 42 i Kushtetutës ecën në harmoni të plotë me nenin 6 të KEDNJ. Meqënëse si nënçështje në këtë kre, është edhe roli që ka individi në realizimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, janë trajtuar mjetet efektive si ankimi në GJK dhe GJEDNJ, kjo pasi të jenë ezauruar mjetet juridike të brendshme. Është pranuar përgjithësisht sot se për t’i atribuar përgjegjësi ndërkombëtare një shteti, ndodh vetëm në nivel ndërkombëtar pas shterimit të mjeteve juridike kombëtare nga individi në fjalë, kjo pasi shteti me mjetet ligjore që ka në dispozicion është përpjekur t’i japë zgjidhje çështjes së kërkuesit.45 Në këtë kre theksohet se arsyetimi për të shteruar të gjitha mjetet juridike kombëtare është një rregull që u jep mundësi autoriteteve kombëtare, sidomos gjykatave për të parandaluar ose korrigjuar shkeljet e supozuara të Konventës. Shterimi i mjeteve kërkon që individi të shfrytëzojë në shkallët e sistemit gjyqësor të gjitha mjetet e lejueshme dhe mundësitë procedurale për rivendosjen e të drejtave të pretenduara. Ai përbën kusht paraprak që duhet të përmbushet nga kërkuesi, përpara se t’i drejtohet gjykatës. Ky rregull nënkupton jo vetëm që kërkuesi t’u jetë drejtuar të gjitha instancave të zakonshme, por edhe që të gjitha pretendimet që ngre në këtë gjykatë t’i ketë paraqitur më parë në këto instanca të paktën në substancë, duke respektuar kërkesat formale dhe

45 Spiegel, W, H, «O rigin and Development of Déniai o f Justice», American Journal o f International Law (1938) p. 64 ; de la B r ie r e Yves, « Evolution de la doctrine et de la pratique en matière de représailles », Recueil des Cours de l’A cadémie de Droit International ( 1928)-II pp. 253 and 255.

xx

afatet e parashikuara në ligjin procedural.46 Në përfundim të kreut të para do të arrijmë të kuptojmë zhvillimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor në rendin juridik shqiptar dhe atë evropian. Statusi që ka kjo e drejtë në KEDNJ, do të arrihet të qartësohet pasi të jenë analizuar neni 6 i KEDNJ dhe jurisprudenca e GJEDNJ, meqënëse secili element do të shoqërohet me praktikë gjyqësore. Gjithashtu do të konkludohet se ndikimi që ka e drejta për një proces të rregullt ligjor te shteti i së drejtës dhe individi, është i padiskutueshëm. Vëmendje do t’i jepet elementit “shterim i mjeteve të brendshme juridike” si parakusht që personi të mund të pretendojë në GJEDNJ. Kreu i dytë prezantohet si kapitull bazë, bashkë me kreun e tretë, ku jepet kuptimi dhe faktorët që ndikojnë te aksesi në drejtësi. Secili nga këta elementë do të shoqërohet me juripsrudencën e GJK dhe GJEDNJ. Në lidhje me faktorët e aksesit në drejtësi, objekt studimi janë: e drejta për t’iu drejtuar gjykatës; e drejta për ndihmë juridike falas; e drejta për të pasur një gjykim të drejtë dhe të hapur; e drejta për të marrë pjesë në gjykim; e drejta për t’u dëgjuar nga gjykata; e drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin; e drejta për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha procedurat; e drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për gjykim; e drejta për të pasur një vendim përfundimtar nga gjykata dhe e drejta për të ekzekutuar vendimin e formës së prerë të gjykatës. Në secilën nënçështje jepet kuptimi dhe pritshmëritë e individit ndaj tyre. Krahas kësaj, në këtë kre shtrojmë pyetjen se a kufizohet aksesi në drejtësi? Nëse po, cilat janë kushtet që duhet të plotësohen për t’a kufizuar? Përfundimet që arrihen në fund të kreut të dytë lidhen me të kuptuarit se çfarë është aksesi në drejtësi, cili është roli i tij në përmbushjen e procesit të rregullt ligjor dhe cilat janë hapat që duhen ndërmarrë për t’a shfrytëzuar këtë të drejtë. Kreu i tretë trajton kuptimin dhe faktorët që ndikojnë te gjykimi brenda afatit të arsyeshëm kohor, kushtet optimale për shfrytëzimin e të drejtës kushtetuese për një proces të rregullt ligjor dhe jo vetëm, të të drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor. Gjithë ky material do të shoqërohet me praktikë gjyqësore të GJK dhe GJEDNJ. Krahasimi që i bëhet “afatit të rasyeshëm kohor” me standardet evropiane, sjell si konkuzion se të gjykuarit në një kohëzgjatje të pajustifikuar passjell pasiguri dhe humbje të interesit të palëve në gjykim për të pritur përfundimin e tij dhe marrjen e një vendimi të formës së prerë. Të respektuarit të të drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor, vetiu të adreson në pyetjen nëse do të kërkojmë drejtësi të bazuar në ligje apo do të tolerojmë të drejtën për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor dhe të pranojmë një tejzgjatje të afateve kohore duke “fituar” drejtësinë efektive? Kësaj pyetjeje kërkohet t’i jepet përgjigje. Kreu i katërt paraqet përfundimet e rekomandimet e autorit.

46 Vendim i GJK, nr.37, datë 30.06.2014. xxi

KREU I

PROCESI I RREGULLT LIGJOR DHE SHTETI I SË DREJTËS

E drejta për një proces të rregullt ligjor është një nga të drejtat themelore që i njihen personit dhe më saktë e drejtë pozitive, pasi për realizimin e saj kërkohet ndërhyrja e shtetit. Kujdesi që duhet treguar në respektimin e procesit të rregullt ligjor duhet të jetë i madh. Për këtë nevojitet jo vetëm vigjilenca e organeve administrative dhe gjykatave ndaj detyrimeve ligjore të tyre, por dhe interesi i vetë personit për t’a kërkuar një të drejtë të tijën. Mungesa e një interesi të tillë, të siguron se askush nuk do t’a bëj atë në vendin tënd, pa treguar ti, se kërkon t’a gëzosh të drejtën tënde të zhveshur nga cenimi që bie mbi të. Personit gjithmonë i është ofruar mundësia të kundërshtojë procese, në të cilat ai ka bindjen se nuk është respektuar e drejta për një proces të rregullt ligjor dhe si rrjedhim, e drejta e tij subjektive nuk është realizuar. Personi duhet të bindet se askush tjetër përveç tij nuk e di se kur dhe në ç’mënyrë ai duhet t’a pretendojë një gjë të tillë. E drejta për një proces të rregullt ligjor, sot, është pjesë e mozaikut të të drejtave kushtetuese, të drejta që lexohen mirë të ndërvarura me njëra tjetrën.

Në vijim do të kuptojmë se mbrojtja që i jepet procesit të rregullt ligjor nuk është e kufizuar vetëm në të drejtat që përfshihen në Kushtetutë, por edhe në të drejtat e njohura nga ligji. Formulimi kushtetues, i jep shtrirje të gjerë procesit të rregullt ligjor për çdo shkelje ligjore. Ai e identifikon procesin e rregullt ligjor si garantues jo vetëm ndaj veprimeve arbitrare që mund të kryejnë autoritetet shtetërore mbi lirinë, pronën dhe të drejtat e tyre kushtetuese dhe ligjore, por edhe të procedurave të drejta e të ndershme gjyqësore.

1.1 Zhvillimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor. E drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme.

Kompleksiteti i administrimit të drejtësisë, si dhe qindra vjet të traditave kombëtare të cilat janë zhvilluar në lidhje me të, ka krijuar një diversitet të gjerë në terminologji. Kjo ka detyruar mekanizmat mbikëqyrës ndërkombëtarë për zhvillimin e koncepteve dhe interpretimin e termave të përdorur në përcaktimin e një gjykimi të drejtë, mjetet juridike efektive dhe elementë të tjerë të administrimit të drejtësisë. Sidomos sot, GJEDNJ ka interpretuar gjerësisht konceptet që lidhen me një administrim të drejtë të drejtësisë.1

Administrimi i duhur i drejtësisë ka dy aspekte të tij, atë institucional (p.sh. pavarësia dhe paanshmëria e gjykatës) dhe ai procedural (p.sh. ndershmëria për zhvillimin e seancës dhe respektimi i të drejtave të palëve). Artikujt e ndryshëm në instrumentet ndërkombëtarë për të drejtat e njeriut në aspektet institucionale dhe procedurale të administrimit të drejtësisë, krijojnë obligime pozitive për shtetet palë. Në mënyrë që të përmbushin këto detyrime pozitive, shtetet duhet të krijojnë dhe mirëmbajnë infrastrukturën institucionale të nevojshme për administrimin e duhur të drejtësisë. Shteti duhet të nxjerrë dhe të zbatojë ligjet dhe rregullat që garantojnë se vetë procedurat janë të drejta dhe të paanshme. Nga njëra anë, dispozitat për një proces të rregullt ligjor kanë një ndikim në strukturën e shtetit dhe në këtë mënyrë të tërthortë në parimet

1 GJEDNJ, në Delcourt kundër Belgjikës, (Aplikimi nr 2689/65, e Gjykimit 17 janar 1970 ) shprehet: " Në një shoqëri demokratike brenda kuptimit të Konventës, e drejta për një administrim të drejtë të drejtësisë zë një vend të tillë të shquar, që një interpretim kufizues të nenit 6 ( 1 ) nuk do të korrespondojë me qëllimin e kësaj dispozite”.

22

kushtetuese përtej mbrojtjes të të drejtave individuale dhe nga ana tjetër, gjykimi i drejtë mbron të drejtat e individëve të cilët janë subjekt i procedurave gjyqësore.2

Pavarësisht diskutimeve mbi zhvillimin dhe koncepteve që i jepen procesit të rregullt ligjor, nuk mund të ketë dyshim se së paku, përmes kësaj të drejte, kërkohet që privimi i jetës, lirisë ose pasurisë me anë të gjykimit, të paraprihet nga njoftimi dhe mundësia për dëgjimin e përshtatshëm me natyrën e rastit.3

Drejtësia procedurale 4 është pikësëpari për barazi dhe mbrojtje të barabartë të ligjit, ku kemi dy përbërës të rëndësishëm. Së pari, drejtësia procedurale u siguron personave mbrojtje efektive të të drejtave të tyre, sidomos atyre bazike. Së dyti, procedura gjyqësore përcjell idenë se çdokush duhet të jetë subjekt dhe të mbrohet nga të njëjtat rregulla. Çdo person duhet të shihet i barabartë përpara ligjit. Në të drejtën ndërkombëtare, kuptojmë, se secilit duhet t’i ofrohet mbrojtja minimale e të drejtave të tij bazë, pavarësisht vendit ku ai banon. Është ky kusht i fundit i drejtësisë procedurale që e bën atë sunduese në ligjin ndërkombëtar, por shumë të vështirë për t’a ilustruar kundrejt kundërshtimeve të atyre shteteve që nuk duan të ndjekin rregullat e të tjerëve.5

Koncepti bazë i mirëadministrimit të drejtësisë është procesi i rregullt ligjor. E drejta për një proces të rregullt ligjor është koncept i hershëm i të drejtës angleze. Nëse flasim për zhvillimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, padyshim do n’a duhet të përmendim Magna Carta Libertatum, dokument i rëndësishëm që daton në 1215, produkt i mbretit John.6

Nga 63 nene të saj, 3 vijojnë të jenë themele të sistemeve juridike sot.7 Në lidhje me procesin e rregullt ligjor, ajo parashikon: “Asnjë njeri i lirë nuk mund të arrestohet apo burgoset, nuk mund t’i merren të drejtat apo posedimet, nuk mund të nxirret i jashtëligjshëm apo të internohet. Ne nuk do të përdorim forcën kundër tij, me përjashtim të rasteve kur ka një gjykim të ligjshëm nga të barabartët e tij ose nga ligji i tokës. Askujt ne nuk do t’ia shesim apo mohojmë, apo vonojmë të drejtën.”

Magna Carta, në përmbajtjen e saj, pohon katër parime të drejtësisë (në kuadrin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor) që janë jetike për ne: 1) ne duhet të kemi gjyqtarë të ndershëm dhe sherifët që dinë t’i përmbahen ligjit dhe nuk e shkelin atë; 2) ne kemi të drejtë të habeas corpus-asnjë person nuk mund të arrestohet dhe mbahet në burg për një kohë të pacaktuar pa u akuzuar dhe gjykuar në bazë të ligjit të tokës; 3) nëse akuzohet, ne kemi të drejtën për një gjykim me juri,

2 Icelandic Human Rigths Centre, http://www.humanrights.is. 3 Kessler, D.A.,“Our inquisitorial tradition: equity procedure, due process, and the search for an alternative to the adversarial” Cornell Unievrsity Law School, 2005, Vol.90 Issue 5, f.1211. 4 Terminologji në paralelizëm me procesin e rregullt ligjor. 5 May,L.,“Global Justice and Due Process” University press Cambridge, 2011, fq 13. 6 Sipas Amendamentit të Pestë, Kushtetuta Amerikane, procesi i rregullt ligjor mishëron një sistem të të drejtave të bazuara në parimet morale të përvetësuara aq thellë në traditat dhe ndjenjat e popullit amerikan, që konsiderohen themelore për një shoqëri të civilizuar siç u ngjiz me të gjithë historinë tonë. Procesi i rregullt ligjor është ai që përputhet me nocionet më të thella të asaj që është e drejtë dhe vetëm e drejtë. Përmbajtja e procesit të duhur është ''një produkt historik '' që lë gjurmë gjatë gjithë rrugës prapa në kapitullin 39 të Magna Carta, në atë që mbreti John premtoi se '' asnjë njeri i lirë nuk do të merret apo të burgoset, ose të shpallet i jashtëligjshëm ose të internohet…” Fraza '' proces i rregullt ligjor '' për herë të parë u shfaq në një interpretim ligjor të këtij kapitulli të Magna Carta në vitin 1354. 7 Vetëm tri nene të saj janë ende të vlefshme – garantimi i lirive të Kishës Angleze; neni që konfirmon privilegjet e qytetit të Londrës dhe qyteteve të tjera dhe neni që deklaron se asnjë njeri i lirë nuk mund të burgoset pa një gjykim të ligjshëm, nga të barabartët me të.

23

http://www.humanrights.is/

në publik, me dëshmitarë të besueshëm; dhe 4) nëse dënohet, dënimi duhet të jetë i përshtatshëm, të mos kalojë, krimin. Magna Carta Libertatum shërbeu si themel për dokumenta të tjera që erdhën më pas, ndër to Kushtetuta e Anglisë dhe DUDNJ.8

Komentues më të vonë, pas Magna Carta, duke filluar me Sir Edward Coke9, u përqendruan në fjalët "proces i rregullt" si një proces gjyqësor i drejtë. Habeas Corpus ishte një metodë me të cilën gjykatësi mund të shqyrtonte dhe të kishte në kujdestari procesin. Coke, i cili shkëlqyeshëm lidhi procesin e rregullt ligjor me Habeas Corpus, shkroi: "Nëse një njeri merret, ose burgoset legem contra terrae, kundër ligjit të vendit, çfarë ilaçi mund t’i jepet kësaj pale të dëmtuar?. Ai mund të ketë një Habeas Corpus...” Duke ndjekur Coke, u vendos se Habeas Corpus dhe koncepti i procesit të rregullt ligjor shihen si një burim i përbashkët i ligjit për të drejtat individuale dhe lirisë. Coke ka përshkruar, se si të dyja, procesi i rregullt ligjor dhe Habeas Corpus u japin mundësi gjyqtarëve për t’u siguruar kundër burgimeve arbitrare dhe të paligjshme. Habeas Corpus nuk siguron thjesht pajtueshmërinë me procesin e rregullt ligjor të heqjes së lirisë, por i jep të drejtë gjyqtarit për të shqyrtuar autorizimin ligjor të ndalimit.10

Duke u kthyer pas në kohë, për të parë në mënyrë modeste zhvillimin kronologjik të procesit të rregullt ligjor në Shqipëri, me interes paraqitet, roli që ka patur Gjykata e Diktimit (GJD) si gjykata që përbënte hallkën më të lartë të sistemit gjyqësor me qendër në Tiranë gjatë regjimit të Mbretit Zog. Kjo gjykatë ndahej në dy degë, civile e penale. Nga shumë procese të atyre viteve, në mënyrë të vazhdueshme dhe konkrete, çështje të mosrespektimit të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, i dërgoheshin GJD. Kjo gjykatë, në varësi të çështjeve, u drejtohej me shkrim institucioneve të tjera shtetërore për t’ju tërhequr vëmendjen.11

Prandaj nisur nga numri i ankesave që i shkonin GJD, ky i fundit arriti të nxirrte konstatimet e tij mbi shkaqet e cenimit të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Shkurtimisht paraqiten si më poshtë:

- Pamundësia për të caktuar përfaqësues. Në aktgjykimin nr.17, datë 20.05.1922 i Gjyqit të Shkallës së Parë (GJP) Shkodër, u pranua shqyrtimi i aktgjykimit me paditëse Znj.Aspasja dhe të paditurit Apostol Stavra me objekt “të dy pjesët e shtëpisë të jenë nën zotnimin e përbashkët të të dy palëve dhe pusin të kenë të drejtë me e përdor të dye”. GJD në shqyrtimin që bëri, vuri re se të paditurit nuk i është dhënë afat për të emëruar një përfaqësues.

- Mungesa e aksesit në gjykim. Në aktgjykimin nr.436, me palë paditëse Haxhi Latifi dhe i paditur Jani Millo, GJD konstatoi në bazë të procesverbaleve të mbajtuara nga vetë gjyqtari i Gjyqit të Paqit (GJP) Himarë, se vendimi i marrë prej tij nuk i është

8 E drejta për një proces të rregullt ligjor parashikohet në nenin 10 të DUDNJ: “Gjithkush gëzon njëlloj të drejtën për një proces gjyqësor objektiv e publik para një gjykate të pavarur e të paanshme, në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve të veta dhe për vendimin mbi çfarëdo lloj akuze penale” . 9 Sir Edward Coke (1552- 1634) ishte një avokat anglez, gjyqtar dhe, më vonë, politikan i opozitës, i cili konsiderohet të jetë juristi më i madh i epokës elizabetiane dhe periudha Jacobean. 10Garret,B.,“Habeus Corpus and Due Process” Revistë Shkencore e Cornell Unievrsity Law School,2012,Vol 98, f.18. 11 Në një letër dërguar nga GJD, Kryeprokurorisë së Tiranës, më datë 31.05.1923, shprehimisht thuhej: “Prej shumë gjyqeve janë tue na ardhun akte e padinave për shqyrtim diktimisht herë pa aktgjykime, herë me pulla mangut, si dhe akt gjykimeve po i shënohet në fund nga an’e e kryesenretarëve se është baras me origjinalin…. Pra tue kenë se ksi soj të mbetsh procedurale janë tue u përsëritun shumë herë, shkaktojnë vonimin e shqyrtimit të padinave”.

24

komunikuar paditësit. Mungesa e këtij komunikimi e pengoi atë të kundështonte. Pra iu mohua aksesi në gjykatë. GJD në bazë të nenit 232 të K.Pr.C, vendosi prishjen e aktgjykimit dhe kthimin e akteve sërish GJP Himarë. Në një tjetër aktgjykim të GJD nr.5, mbi aktgjykimin nr.604, datë 12.10.1922 i GJP të Shkodrës, sërish konstatohet cenimi i të drejtës për të patur akses në gjykim. Meqenëse vendimi është dhënë në mungesë të paditëses, duhej që ky vendim t’i komunikohej, pasi afati për t’ju drejtuar GJD fillon nga e nesërmja e ditës së kalimit të afatit të kundërshtimit. 12 Edhe në aktgjykimin nr.275, mbi aktgjykimin nr.77/127 datë 22.07.1923 i GJP të Kolonjës, me të paditur Qani Jusufi, Gjyqi i Kolonjës është kryer pa prezencën e të paditurit, prandaj ai u shpall i kundraligjshëm nga GJD.13

- Afati i arsyeshëm kohor. Për të ndaluar kërkimet e pabaza të palëve ndërgjygjëse dhe për t’u parë çështja në bazë të ligjit dhe brenda afateve të parashikuara nga ligji, të gjitha gjykatat duhet të zbatonin plotësisht nenin 119 të K.Pr.C. Nëse do të kishte vonesa në mbarëvajtjen e proceseve gjyqësore, vetë gjykatat duhet të bënin shkresa ku të paraqiteshin arsyet si dhe shkaqet pse shtyhej gjyqi. 14 Ministria e Drejtësisë në vazhdimësi merrte ankesa kundër proceseve gjyqësore, me pretendimin se procesi ishte shumë i ngadaltë dhe përfundonin shumë vonë në kohë, duke humbur rëndësinë që ato kishin. Kjo shkaktonte pakënaqësi të popullit ndaj gjykatave dhe qeverisë së asaj kohe. Respektimi i procedurave gjyqësore, shpejtësia dhe drejtësia në proceset gjyqësore u kërkohej jo vetëm trupave gjykuese por edhe administratës së gjykatave. Mosrepsektimi i urdhërimeve ligjore nga ana e sekretariatit të gjykatave, do të passillte marrjen e masave disiplinore.

Ndërsa nëse do të duam të kuptojmë përciptas, sesi funksiononte një proces gjyqësor gjatë viteve 1944-1985, mund të themi se i gjithë sistemi ligjor mbikëqyrej nga Partia e Punës. 15 Legjislacioni Procedural Civil i asaj kohe, kishte për detyrë të parandalonte mosmarrëveshjet e ndryshme civile dhe shkeljet e ligjit dhe të ndihmonte për edukimin e shtetasve me frymën e respektimit të ligjshmërisë socialiste. Ky legjislacion kishte për detyrë të siguronte zbatimin e legjislacionit civil në zgjidhjen e drejtë të çështjes civile dhe gjykimin e shpejtë të tyre në luftën kundër shfaqjeve të burokratizimit e të liberalizmit.16 Përpara ushtrimit të të drejtës për të ngritur padi, personat e përfshirë në mosmarrëveshje, duhet të përpiqeshin t’a zgjidhnin atë me anë të pajtimit dhe për këtë qëllim, shtetasit kishin të drejtë të kërkonin ndihmën e Këshillave të Popullit ose të organizatave shoqërore, të cilat përmes aktivizimit të personave të zgjedhur, bënin përpjekje për parandalimin e mosmarrëveshjeve civile.

Në nenin 5 të K.Pr.C të vitit 1981, gjykata ishte organi që kishte për detyrë dhënien e drejtësisë dhe të merrte të gjitha masat për një gjykim të drejtë dhe të shpejtë të çështjeve civile. Gjykata duhet të luante rolin kryesor në zbulimin e së vërtetës duke ndihmuar edhe pjesëmarrësit në procesin civil. Pjesëmarrësit në një proces, nuk duhet të dëmtoheshin nga padijenia e ligjit. Gjykata duhej të përpiqej të arrinte parandalimin e mosmarrëveshjeve civile, të shkeljeve të

12 Gjyqi i Diktimit, Dosja 301, Fondi 256, viti 1923, fq 1-43. 13 Gjyqi i Diktimit, Dosja 301, Fondi 256, Viti 1923, fq 177-125. 14 Qarkore e Ministrisë së Drejtësisë, “Mbi zbatimin plotësisht të nenit 119 të procedurës civile” datë 11.11.1922. 15 Enver Hoxha mbylli Ministrinë e Drejtësisë dhe ndaloi avokatinë private. Legjislacioni i këtyre viteve udhëhiqej nga politika e Partisë së Punës të Shqipërisë dhe bazohej në ideologjinë e klasës punëtore. Legjislacioni civil buronte nga Kushtetuta e RPSSH. 16 Ligji nr. 6341, datë 27.06.1981, Kodi i Procedurës Civile, gazeta zyrtare Korrik 1981, Nr.4. Neni 2, fq 145.

25

ligjit, të konstatonte dhe vinte në dukje në organet kompetente shtetërore, problematikat dhe të metat e hasura gjatë proceseve civile. Gjykata duhet të edukonte shtetasit shqiptarë me frymën klasore revolucionare, për respektimin dhe zbatimin e përpiktë të ligjeve dhe të rregullave të bashkëjetesës socialiste. Gjykata në gjykimin e çështjeve civile duhet të vendoste vetëm në bazë të ligjit dhe në pavarësi të plotë nga organet e tjera shtetërore.

Një nga kriteret që duhet të plotësonte një proces i rregullt ligjor ishte afati procedural. Afati procedural është koha brenda së cilës duhet të zhvillohet dhe konkludohet një proces deri në dhënien e një vendimi përfundimtar. Sipas studjuesit Sami Bega, do të kishte qenë e nevojshme që të krijohej një komision me juristët më të mirë nën drejtimin e Gjykatës së Lartë (GJL), të cilët do të shqyrtonin dosjet gjyqësore, dhe nëse do të konstatonin shkelje të të drejtave të njeriut, t’i paraqisnin ato në Plenumin e GJL për mbrojtje ligjshmërie.

Përsa i përket afatit të arsyeshëm kohor në një proces, gjykata ishte e detyruar të përfundonte çështjet civile:

a) Jo më vonë se 20 ditë nga dita e ardhjes së saj në gjykatë, për paditë e punëtorëve dhe të nëpunësve lidhur me largimin nga puna;

b) Jo më vonë se 2 muaj për paditë për zgjidhje martese e pjestim pasurie…; c) Jo më vonë se 1 muaj nga dita e ardhjes së saj në gjykatë për të gjitha çështjet e tjera.17

Kur vijmë në ditët e sotme, shohim se DUDNJ, KEDNJ dhe Kushtetuta e RSH, kanë bërë përpjekje për të dhënë një përkufizim sa më të qartë të procesit të rregullt ligjor, por ajo që ka ndihmuar shumë në këtë prizëm është jurisprudenca e GJEDNJ, e cila rast pas rasti ka zbërthyer nenin 6 të Konventës.18 E drejta për një proces të rregullt ligjor është kaq e rëndësishme, aq sa nuk mund të mjaftohemi me një interpretim të ngushtë të nenit 6 të Konventës, pasi do të venitej si qëllimi ashtu dhe karakteri i saj. Neni 6 i Konventës duhet të interpretohet duke marrë parasysh jo vetëm parimet themelore të rendit juridik të shteteve anëtare, duke përfshirë këtu psh parimin se çdokush ka të drejtë t’i drejtohet gjykatës, por edhe parimet e përgjithshme të Konventës.19

Neni 6 i Konventës, në po atë kuptim, trajtohet edhe në rendin e brendshëm juridik, në nenin 42 të Kushtetutës së RSH. E drejta e RSH është ndërtuar mbi modele të vendeve të tjera. Ajo që del në pah nga krahasimi që i bëhet Kushtetutës tonë me vende të tjera, është ngjashmëria në kreun që flet për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. E drejta për një proces të rregullt ligjor që parashikohet në nenin 42 të Kushtetutës, në të shumtën e rasteve ka të njëjtin përkufizim në disa Kushtetuta të shteteve të ndryshme. Neni 24 i Kushtetutës Italiane parashikon: “Gjithkush mund të marrë masa juridike për të mbrojtur të drejtat dhe interesat e tyre legjitime. Mbrojtja është e pacenueshme në çdo fazë dhe shkallë të procedimit. Të varfërit janë të siguruar, nëpërmjet institucioneve përkatëse, mjetet për të vepruar dhe të mbrojtjes në secilin juridiksion. Ligji përcakton kushtet dhe mënyrat per ndreqjen e gabimeve gjyqësore”; neni 103 i Kushtetutës gjermane: “Përpara se të dënohet cdokush ka të drejtën për t’u dëgjuar nga gjykata në mënyrat e përcaktuara me ligj. Një veprim është i dënueshëm nëse ai është përcaktuar si i tillë përpara se

17 Arkivi i shtetit, Gjykata e Diktimit, 156(5)-1923-301-554 18 Reingeisen kundër Austrisë Qershor 1972, ishte çështja e parë ku GJEDNJ shpjegonte elementët dhe garancitë e procesit të rregullt ligjor sipas nenit 6 të Konventës. 19 Musaraj,J.,“Problemi i zhvillimit të gjykimit civil në mënyrë të drejtë, brenda një afati të arsyeshëm kohor dhe nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme” temë e mbrojtur në ciklin e dytë të studimeve Master, Strugë 2009, fq 7.

26

të kryhej. Për të njëjtin veprim askush nuk mund të dënohet më shumë se një here në bazë të ligjit penal të karakterit të përgjithshëm” apo Kushtetuta hungareze e 1949, në neni 57 të saj që shprehet se "Në Republikën e Hungarisë, të gjithë janë të barabartë para ligjit, dhe ka të drejtë të ketë çdo akuze penale kundër tij apo të drejtat dhe detyrimet e përcaktuara në një gjykim të drejtë dhe publik nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e tij civile e themeluar me ligj ... Personat që i nënshtrohen procedurave penale kanë të drejtë për të drejtën e mbrojtjes në të gjitha fazat e procedurës. ... " Në të drejtën e brendshme, neni 42 i Kushtetutës së RSH është themeli ku ne bazohemi për të kërkuar procesin e rregullt ligjor:

1. Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa një proces të rregullt ligjor.

2. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brënda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj.

E drejta për një proces të rregullt ligjor përbëhet nga dy pjesë të rëndësishme të formuluara si paragrafë të nenit 42 të Kushtetutës: në radhë të parë, liria, prona dhe të drejtat e njohura në Kushtetutë janë të kufizueshme; në radhë të dytë, ky kufizim nuk mund të kryhet pa një proces të rregullt ligjor. 20 Ajo që mungon në nenin e mësipërm është dhënia e konceptit të procesit të rregullt ligjor edhe pse ajo del jo vetëm nga formulimi i kësaj të drejtë në KEDNJ, por akoma më e detajuar në praktikën e GJK dhe asaj të Strasburgut.

Nevojitet që neni 42 i Kushtetutës apo neni 6 i Konventës, jo vetëm të kuptohen drejtë por të zbatohen me përpikmëri në mënyrë të tillë që të arrihet qëllimi i vendosur prej tyre. Duke qenë se e drejta e pronës është një nga të drejtat më të ndjeshme për personin, është i justifikuar fakti që në praktikën shqiptare dhe atë të GJEDNJ, ka shumë raste ankimimi për mosrealizim të një procesi të rregullt ligjor, të drejtë, brenda një afati të arsyeshëm dhe nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, me objekt pronën.

1.1.1 Kuptimi dhe elementët përbërës të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Vështrim i krahasuar me KEDNJ.

Procesi i rregullt ligjor paraqet një shqetësim në procedurë dhe kjo është sesi procesi i rregullt ligjor zakonisht kuptohet.

Procesi i rregullt ligjor është vetëm një nga të drejtat procedurale të individit që lidhet me rregullsinë e gjyqit dhe veprimtarisë administrative në të cilën testohen të gjitha të drejtat e tjera. Ndoshta pyetja më e vështirë analitike që rrjedh nën aspektin procedural të procesit të rregullt ligjor është vetëm një, cilat janë ato procedura të rregullta? Siç e kemi parë, shprehjet më të hershme ishin shumë të paqarta. Shteti duhej të siguronte "një lloj dëgjimi të një seance", duke i dhënë qytetarit "të drejtën për të mbështetur pretendimet e tij nga argumentet e megjithatë të shkurtra dhe, nëse është nevoja, me dëshmi edhe pse informale”. Praktika ka treguar vlerën, në një kontekst administrativ, i mbrojtjeve procedurale të lidhura gjatë me gjykimet penale: të drejtën për të pasur ndihmën e avokatit; e drejta për t'u përballur dhe marrë në pyetje atë person;

20 Omari,L.,Anastasi,A.,“E drejta Kushtetuese” Tiranë, 2008, fq 158.

27

e drejta për të pasur zgjidhje të bazuar vetëm mbi ligj; si edhe të drejtën për të paraqitur argumente dhe prova në emër të vet etj.

Kur flasim për termin juridik, gjerësisht të përdorur, të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, na vjen ndërmend “Due process of law” që përdoret shpesh nga njohësit e së drejtës kur duan të shprehen në raport me këtë të drejtë. E drejta për një proces të rregullt ligjor ka dy aspekte të saj, e para ka të bëjë me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe së dyti, me detyrimin që kanë organet shtetërore që të tregohen të kujdesshme gjatë ushtrimit të veprimtarisë së tyre dhe të ndihmojnë në përmbushjen e të gjitha kërkesave ligjore për t’u respektuar kjo e drejtë. Kuptimi që Kushtetuta i ka dhënë mbrojtjes së të drejtave nga organet publike nëpërmjet përmbushjes së procedurave ligjore, e bën këtë të drejtë të mos reduktohet thjesht në procesin e rregullt gjyqësor, por të marrë një kuptim më të gjerë, të procesit të rregullt ligjor që ushtrohet nga organe të tjera publike, të cilat ndjekin procedura jashtëgjyqësore (administrative, parlamentare, arbitrimi, ndërmjetësimi etj). 21

Për t’a ilustruar, marrim çështjen Palaoro kundër Austrisë22 ku po të lexojmë vendimin që ka marrë gjykata në këtë rast, bindemi se Konventa krahas gjykimeve penale dhe civile, ka objekt të saj dhe gjykimet administrative, përderisa u shpreh se në çështjen në fjalë kemi shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës përsa i përket të drejtës për t’ju drejtuar gjykatës (aksesi në gjykatë). Dhe në çështjen Reingeisen kundër Austrisë23, GJEDNJ, në kuadër të nenit 6 të Konventës për një proces të rregullt ligjor, ka përfshirë dhe aspketin administrativ. Ajo u shpreh se organet që marrin vendimet fillestare24 duhet t’i nënshtrohen kontrollit të metejshëm gjyqësor, në rast se ato nuk kanë respektuar kërkesat procedurale të parashikuara nga neni 6 i Konventës.25 Në çështjen Palaoro kundër Austrisë kemi këto rrethana të faktit: më 7 nëntor 1987 një makinë policie vuri re se kërkuesi po ecte me makinën e tij tej normave të lejuara të shpejtësisë. Ai u rregjistrua se po ecte me një shpejtesi 150 km/orë, kur në fakt tabela tregonte për maximum të shpejtësisë 100 km/orë. Si rrjedhim autoriteti i policisë rajonale e dënoi atë me heqje të pikëve të patentës. Në 1988, pas procedurave administrative për ekzaminim të raporteve të përgatitura nga policia, në mungesë të aplikuesit, ai u shpall fajtor për dy raste të shkeljes së shpejtësisë. Për këtë arsye kërkuesi pasi shfrytëzoi të gjitha mjetet juridike të brendshme, i’u drejtua GJEDNJ me pretendimin se:

a. kishte patur shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës me pretendimin se nuk kishte qenë në gjendje të dërgonte çështjen e tij para një gjykatë; b. nuk ishte lejuar të thërriste dëshmitarë në një procedim adminsitrativ; c. ishte dënuar dy herë për të njëjtën shkelje. GJEDNJ u shpreh se në këtë procedim administrativ kemi cenim të nenit 6 të Konventës.

21 Ibid. fq 156. 22 Palaoro kundër Austrisë, gjykim i datës 23 Tetor 1995, GJEDNJ. 23 Reingeisen kundër Austrise, gjykim i datës 23 Qershor 1978, GJEDNJ. 24 Këtu bëhet fjalë jo vetëm për gjykimet penale e civile por edhe për ato administrative. Ne çështjen Reingeisen kundër Austrise, vendimi që ankimohej në GJEDNJ kishte dalë nga një gjykim administrativ. 25 Toska, E., “Hapsira mes të drejtës së individit “Për një proçes të rregullt ligjor” dhe asaj “Për një proçes të drejtë gjyqësor” Korelacione Nr 51 (6) 2004.

28

Përsa i përket elementëve përbërës të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, në rendin tonë juridik, ato i gjejmë në nenin 42 të Kushtetutës së RSH:

a. Gjykim i drejtë dhe publik; b. Gjykimi të kryhet nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme; c. Gjykimi të kryhet nga një gjykatë e caktuar me ligj; d. Gjykimi të realizohet brenda një afati të arsyeshëm kohor;

Formulimi kushtetues, i jep shtrirje të gjerë procesit të rregullt ligjor për çdo shkelje ligjore. Ai e identifikon procesin e rregullt ligjor si garantues jo vetëm ndaj veprimeve arbitrare që mund të kryejnë autoritetet shtetërore mbi lirinë, pronën dhe të drejtat e tyre kushtetuese dhe ligjore të individit, por edhe të procedurave të drejta e të ndershme gjyqësore. Nga përmbajtja e nenit 42 të Kushtetutës, rezulton, se mbrojtja kushtetuese do të jetë e pranishme dhe e domosdoshme në çdo ndërhyrje në rast se realizohen dy kushte bazë që lidhen me cenimin e të drejtave: e para, ku kërkohet që liria, prona dhe të drejtat kushtetuese apo ligjore të jenë shkelur dhe e dyta, ky cenim i të drejtave të jetë kryer pa patur një proces të rregullt dhe të drejtë ligjor.26

Po t’i referohemi nenit 6 të KEDNJ, do të gjejmë një formulim më të gjerë duke patur këta elementë si më poshtë:

a. Proces publik; b. Procesi të realizohet brenda një afati të arsyeshëm kohor; c. Procesi të realizohet nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme; d. Procesi të realizohet nga një gjykatë e caktuar me ligj; e. Vendimi në përfundim të procesit duhet të bëhet publik; f. I pandehuri të informohet për procedurat që ndiqen; g. I pandehuri të ketë mundësinë dhe lehtësitë për t’u përgatitur për çështjen e tij; h. E drejta për të patur një mbrojtës të zgjedhur vetë ose ndihmë ligjore falas; i. Ndërveprim në proces midis palëve me njëra tjetrën si dhe midis palëve dhe

dëshmitarëve, ekspertëve etj.

Duhet sqaruar fakti se këta janë elementët bazë që ne gjejmë në dispozitat e mësipërme, por nga jurisprudenca e GJK dhe GJEDNJ kanë dalë edhe elementë të tjerë plotësues dhe shumë thelbësorë si psh. kontradiktorialiteti , arsyetimi i vendimit, ekzekutimi i vendimit etj.

Sanksionimi që i bëhet kësaj të drejte, si në të drejtën e brendshme ashtu edhe në atë ndërkombëtare, nuk sjell përjashtim midis tyre, përkundrazi bashkërendimi midis të drejtës së brendshme dhe asaj ndërkombëtare passjell sanksionim dhe mbrojtje të kësaj të drejte. Vështrimi krahasues midis nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të KEDNJ, na sjell plotësim të kuptimit të procesit të rregullt ligjor dhe jo konfuzion.

Detyra për garantimin dhe respektimin e neneve të mësipërme të Kushtetutës dhe KEDNJ, ndaj veprimtarisë së pushtetit publik, në shtetin shqiptar i është ngarkuar GJK27. Ajo është instanca e

26 Shih më tej http://www.avokatipopullit.gov.al/sq/te-drejtat-deontologjia-e-sigurise 27 Gjatë veprimtarisë së saj që nga krijimi në vitin 1992 e gjer më sot GJK ka patur rastin të shqyrtojë çështje të natyrave dhe përmasave të ndryshme, duke krijuar hap pas hapi një praktikë të pasur, ku të bie në sy përpjekja e vazhdueshme për t’i dhënë mbrojtjen e duhur parimeve kushtetuese. Natyrisht vend për kritika mund të ketë, por nisur nga fakti që në një kohë të shkurtër duhej të merreshin vendime për çështje të rëndësishme, ky organ është

29

fundit e cila merret me kontrollin ndaj akteve të nxjerra nga organet e pushtetit shtetëror, duke u përqendruar në aspektin e pajtueshmërisë së tyre me dispozitat kushtetuese. Drejtësia kushtetuese nënkupton tërësinë e institucioneve të ngarkuara me mbrojtjen e rendit juridik të një shteti. Ajo njihet ndryshe me termin “Rojë e Kushtetutës”. Për këtë arsye, kompetenca e GJK për të kontrolluar procesin ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor, është cilësuar si kurorëzimi i shtetit të së drejtës.

GJK ka për detyrë të mbikëqyrë nëse ushtrimi i pushtetit (politik) bëhet brenda kufijve të përcaktuar me ligj. Pra, ajo duhet të sigurojë që këto kufij të mos tejkalohen, në të kundërt nuk respektohet rendi juridik mbi bazën e të cilit duhet të funksionojë i tërë sistemi shtetëror. E parë në këtë këndvështrim, GJK nuk duhet kuptuar si një organ që qëndron mbi të tjerët apo i sposton ata. Ajo luan një rol ekuilibrues për mbrojtjen e sistemit të ndarjes dhe kontrollit të ndërsjelltë të pushteteve, si një parim themelor të shtetit të së drejtës. Ky lloj kontrolli kushtetues i ushtruar nga GJK është forma më e mirë e gjetur deri më sot për të siguruar funksionimin mbi bazën e ligjshmërisë të organeve shtetërore, ç’ka përbën edhe elementin kryesor të shtetit të së drejtës.28

Parregullsia e procesit ligjor gjatë shqyrtimit kushtetues të kërkesave nga GJK, konsiderohet evidente në rastet kur personave u mohohen një sërë të drejtash të tilla si: argumentimi i shkeljeve që i atribuohen personit, njohja paraprake me akuzat, respektimi i së drejtës për t’u dëgjuar dhe për t’u mbrojtur, barazia e armëve, kontradiktoriteti, mosgjykimi dy herë nga i njëjti trup gjykues për të njëjtën çështje, e drejta e ankimit efektiv etj. Megjithatë kjo kompetencë, në mënyrën se si është ushtruar deri tani, ka pasur në fokus vetëm kontrollin procedural të procesit dhe jo aspektin substantiv. Formulimi i nenit 42 të Kushtetutës sipas të cilit, liria, prona dhe të drejtat kushtetuese dhe ligjore nuk mund te cenohen pa një proces te rregullt ligjor, flet për të drejtat substanciale kushtetuese, prandaj dhe individët janë të përligjur të kërkojnë mbrojtjen e të drejtave të tyre kushtetuese nëpërmjet një procesi të rregullt ligjor dhe jo thjesht e vetëm të drejtat që ofron gjykimi procedural i drejtë. 1.1.2 Gjykim i drejtë dhe publik.

Gjykimi i drejtë dhe publik është në pararojë me të drejtën për një proces të rregullt ligjor. E drejta për një gjykim të drejtë është një normë e së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, e projektuar për të mbrojtur individët nga cenime dhe kufizime të paligjshme, arbitrare ose të privimit të të drejtave të tjera themelore, si e drejta e jetës dhe lirisë së personit. Kjo e drejtë është e garantuar në nenin 14 të Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (KNDCP) i cili parashikon se "gjithkush ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik nga një gjykatë

përpjekur gjithsesi të shfaqë tendencën e tij për paanshmëri në gjykimet e dhëna. GJK është bërë shpesh objekt kritikash nga ana e politikës për shkak të natyrës së çështjeve të gjykuara prej saj. Përplasje të tilla janë të pashmangshme po të kihet parasysh se GJK duhet të ushtrojë kontroll mbi aktet e legjislativit apo ekzekutivit, që në fund të fundit janë formuar nga shumica e votuar në zgjedhjet politike. 28 Doktrina kushtetuese e përqafoi idenë e Hans Kelsenit (konstitucionalist austriak – ideator i krijimit të GJK) për të pasur një organ të ngarkuar me kontrollin e veprimtarisë së organeve shtetërore me qëllimin e vetëm për të mos i lënë vend arbitrariteteve dhe anarkisë, ç’ka jep pasojat e veta, shpesh të rënda, drejtpërdrejt tek shtetasit. GJK u mendua si një institucion që duhej të garantonte kësisoj respektimin e të drejtave dhe lirive të shtetasve, e cila filloi të trumpetohej me forcë që në fillim të shekullit të 20-të.

30

kompetente, e pavarur dhe e paanshme, e themeluar me ligj ", në nenin 42/2 të Kushtetutës29 si dhe në nenin 6, paragrafi i parë i KEDNJ.30

Standardet e gjykimit të drejtë, përfshijnë një numër të elementëve që përbëjnë administrimin e drejtë të gjyqësisë. Këto elementë deri në një masë, mund të shihen si përkufizime të karakteristikave të përgjithshme të institucioneve gjyqësore dhe si skicime të parametrave të gjerë, përmes të cilëve, në fund, mund të gjykohet mbi rregullsitë e procedurave.31

Që të gjendemi përpara një gjykimi të drejtë, kërkohet:

a. Një gjyqtar i pavarur dhe i paanshëm; b. Një gjykim publik; c. Prezumim të pafajsisë kur bëhet fjalë për gjykime penale; d. Barazi armësh midis mbrojtjes dhe prokurorit kur jemi në një gjykim penal, midis dy

palëve kur jemi në një gjykim civil; e. Gjyqtari duhet të bazohet vetëm te ligji dhe te provat e paraqitura në proces.32

Këta elementë përfaqësojnë mbrojtje kushtetuese që një person që del përpara një gjykate, posedon dhe mund të luftojë kundër shtetit.

a.Gjyqtar i pavarur dhe i paanshëm. 33 Në vitin 1983, Konferenca e parë Botërore mbi Pavarësinë e Gjyqësorit u zhvillua në Kanada. Ajo miratoi Deklaratën Universale mbi Pavarësinë e Gjykatësve, e cila thotë: "Gjykatësit në mënyrë individuale do të jenë të lirë, dhe do të jetë detyrë e tyre për të vendosur mbi çështjet e para të tyre në mënyrë të paanshme, në përputhje me vlerësimin e tyre të fakteve dhe të kuptuarit e tyre të ligjit pa asnjë kufizim, ndikim direct ose indirekt, nga ndonjë çerek ose për ndonjë arsye ". Harta Universale e Gjykatësit përcakton: "Gjyqtari, si mbajtës i zyrës gjyqësore, duhet të jetë në gjendje për të ushtruar pushtetin gjyqësor i lirë nga presioni social, ekonomik dhe politik, dhe në mënyrë të pavarur nga gjykatësit e tjerë në administrimin e gjyqësorit". Pavarësia gjyqësore mund të garantohet vetëm nëse korniza, në të cilën gjykatësit ushtrojnë funksionet e tyre, jep siguri të mjaftueshme kundër përpjekjeve që në mënyrë të rregullt ndikojnë në administrimin e drejtësisë. Përsëri, dallimet midis juridiksioneve kombëtare dhe sistemeve ligjore, e bëjnë të pamundur për të ndërtuar një formulë universale për kërkesat të cilat duhet të plotësohen që një gjyqësor i pavarur të ekzistojë. Megjithatë, ka disa faktorë që përcaktojnë nëse korniza ligjore në një vend të caktuar siguron kushte për një gjyqësor të pavarur.34 Pavarësia e sistemit gjyqësor nënkupton se gjykatat duhet të jenë të lira nga çdo formë e ndërhyrjes së drejtpërdrejtë apo e tërthortë, pavarësisht nëse kjo ndërhyrje vjen nga qeveria, palët e përfshira në procedurë apo edhe palët e treta, si mjetet e informimit apo mediat.

29 Neni 42/2 i Kushtetutës parashikon “Kushdo për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj”. 30 Neni 6, paragrafi parë i KEDNJ “Në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve civile apo të dënimit penal ndaj një njeriu, secili ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe të hapur….” 31 Manual “Sundimi i ligjit në shoqëritë demokratike gjykimi i drejtë – element themelor i sundimit të ligjit, elementët e gjykimit të drejtë” www.etc-graz.at/typo3/fileadmin/user_upload/ETC.../fiar_trial.pdf. 32 Michelon,C. and others., “The public in law: representation of the political in legal discourse” 2012, fq 101. 33 Kushtetuta e RSH, neni 145/1: Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve. 34 OSCE, “Pavarësia e gjyqësisë, analizë juridike” Dhjetor 2009, f.12.

31

Ndërsa, paanshmëria është garanci e cila është e lidhur ngushtë me parimin e barazisë para gjykatës, që përfshin në vetvete, idenë e trajtimit të barabartë për të gjithë. Kjo garanci nënkupton se gjyqtari duhet të ushtroj funksionin e tij pa paragjykim dhe anshmëri personale dhe në mënyrë të tillë, që ofron garanci të mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim legjitim për paanshmërinë e tij.35 Në vendimin e saj nr. 23, datë 04.11.2008, GJK e Shqipërisë është shprehur në lidhje me paanshmërinë se, në kuadrin e parimeve kushtetuese që qëndrojnë në themel të një procesi të rregullt gjyqësor, respektimi i parimit të paanshmërisë mundëson krijimin e besimit tek gjyqësori me qëllim që drejtësia jo vetëm të bëhet, por dhe të shihet që po bëhet. Në demokraci, ligjshmëria e rolit të gjyqtarit, varet jo vetëm nga qenia e tij, por dhe nga shfaqja e tij i paanshëm dhe i pavarur, duke qenë se roli i tij gjatë gjykimit duhet të jetë pasiv dhe super partes. Po vetë GJK është shprehur në një vendim tjetër të sajin36, se në kuptim të nenit 42/2 të Kushtetutës, ekzistojnë dy teste për të vlerësuar nëse një gjykatë është e paanshme: i pari, konsiston në përcaktimin e bindjes personale të gjyqtarit në një çështje konkrete; ndërsa testi i dytë, lidhet me vlerësimin nëse gjyqtari ka ofruar garanci të mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim të ligjshëm në këtë drejtim. Përjashtimi i këtyre dyshimeve është garanci për besimin që duhet të frymëzojë gjykatat në një shoqëri demokratike, për publikun dhe mbi të gjitha, për palët në procesin gjyqësor. Ndër të tjera, gjykatat duhet të jenë të kujdesshme dhe të marrin parasysh veçanërisht problemin e përbërjes së trupit gjykues, në mënyrë që të mënjanohen nga gjykimi i çështjes, gjyqtarët që nuk kanë garancitë e kërkuara për paanshmëri në kuptimin objektiv. Në shtetin e së drejtës, kjo kërkesë merr rëndësi të veçantë në funksion të besimit në dhënien e drejtësisë që duhet të krijojnë në çdo rast në shoqërinë demokratike jo vetëm palët në gjykim, por çdo qytetar i thjeshtë. Po këtij vlerësimi i ka qëndruar besnike edhe GJEDNJ, e cila ndër vite, ka patur në shqyrtim çështje të shumta me objekt cenimin e nenit 6 të Konventës, pikërisht mbi elementin e pavarësisë dhe paanshmërisë së gjykatës. Në çështjen Oleksander Volkov kundër Ukrainës 37 , ankuesi (gjyqtar i GJL në Ukrainë) pretendonte cenim të nenit 6 të Konventës dhe parashtronte disa shkaqe, ku ndër to ishte edhe mungesa e pavarësisë dhe paanshmërisë së gjykatës. Kërkuesi pretendoi se GJL nuk kishte vepruar në mënyrë të pavarur dhe të paanshme, pasi ajo nuk e kishte informuar atë për seancat në rastin e tij. Ajo kishte dështuar në zbatimin e procedurës për shkarkimin e gjyqtarit të GJL të parashikuar në kapitullin 4 të Aktit të GJL 1998, e cila ofronte një sërë garancish procedurale, të tilla si njoftimi i gjyqtarit në fjalë në lidhje me procedurat disiplinore dhe pjesëmarrjen e tij aktive në to, një afat kohor për procedurën, votimi i fshehtë, dhe një periudhë kufizimi për dënimet disiplinore. Gjetjet e GJL kishin qenë të pabazuara dhe të paligjshme. Komisioni Parlamentar nuk i kishte dhënë atij një seancë dhe kishte vepruar në mënyrë të paligjshme dhe të njëanshme. Parlamenti kishte miratuar një rezolutë për shkarkimin e kërkuesit, në mungesë të shumicës së deputetëve, gjë kjo, që përbënte shkelje të nenit 84 të

35 Raport i Civil Rigths Defenders “E drejta për gjykim të drejtë” Raporti është përkrahur nga Civil Rights Defenders - CRD dhe Open Society Foundation – OSF, Dhjetor 2013, fq 8. 36 Vendim i GJK, nr.49, datë 29.09.2014, pikat 29-30 të vendimit. 37 Oleksander kundër Ukrainës, gjykim i datës 9 Janar 2013, GJEDNJ.

32

Kushtetutës ukrainase, nenit 24 të Statusit të anëtarëve të Aktit Parlamentit 1992 dhe dispozitës 47 të Rregullores së Parlamentit.38 Këtu GJEDNJ, sqaronte se për të përcaktuar nëse një gjykatë mund të konsiderohet si "e pavarur" brenda kuptimit të nenit 6 par.1 të Konventës, vëmendje duhet të kishte, ndër të tjera, mënyra e emërimit të anëtarëve të saj dhe mandatit të tyre, për ekzistencën e masave mbrojtëse kundër presioneve të jashtme dhe pyetja nëse organi paraqet një pamje të pavarësisë. Si rregull, paanshmëria tregon mungesën e paragjykimit. Sipas jurisprudencës së GJEDNJ, ekzistenca e paanshmërisë për qëllimet e nenit 6 par.1, duhet të përcaktohet në bazë të një testi subjektiv, ku u duhet kushtuar rëndësi bindjes personale dhe sjelljes së një gjyqtari të caktuar - që është, nëse gjykatësi ka mbajtur ndonjë paragjykim personal ose paragjykim në një çështje të caktuar; dhe një testi objektiv, që do të thotë nëse gjykata vetë dhe, në aspekte të tjera, përbërja e tij, ofroi garanci të mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim legjitim në lidhje me paanësinë e tij. Në disa raste, kur mund të jetë e vështirë për të mbledhur prova me të cilat të hidhet poshtë supozimi i paanësisë subjektive të gjyqtarit, kërkesa e paanësisë objektive ofron një garanci të mëtejshme e të rëndësishme.39 b. Një gjykim publik. Në përputhje me maksimën “Drejtësia nuk duhet vetëm të bëhet, ajo duhet të shihet që bëhet” kërkon, si rregull kryesor, që seanca të jetë publike. Si parim, arsyeja kryesore është kryesisht në mbrojtje të të akuzuarit (dhe çdo pale në procedurat civile). Publiku në gjykatë supozohet të ketë një efekt të tillë që gjykata të kryejë detyrën në mënyrë të drejtë. Normalisht publiciteti është në interesin e palëve.

Aksesi në informacion nga gjykatat dhe administratat e gjykatave është i domosdoshëm për të parandaluar praktikat korruptive dhe për të garantuar realizimin e të drejtës për një gjykim të drejtë. Qëllimi i të drejtës për një gjykim publik është që t’i mbrojë palët ndërgjyqëse nga administrimi i drejtësisë në mënyrë të fshehtë, pa mbikëqyrjen e publikut, duke rritur kështu besimin e publikut te gjykatat dhe duke kontribuar në arritjen e një gjykimi të drejtë.40

Publiciteti i veprimtarisë gjyqësore, hapja e drejtësisë ndaj shoqërisë përmes komunikimit me publikun është një mjet i një rëndësie esenciale për krijimin e besueshmërisë tek gjyqësori. Në këtë kuadër, një lloj aktivizmi në marrëdhëniet me publikun është i domosdoshëm për gjykatat sepse, për nga vetë natyra e tyre, mediat janë të prirura të raportojnë vetëm episodet negative dhe me kalimin e viteve projektohet një imazh negativ për drejtësinë. Kjo shpie në mungesë besueshmërie me të gjitha pasojat negative afatgjata për shoqërinë (destabilizim shoqëror, frenim i rritjes ekonomike, etj.).41

Seancat gjyqësore duhet të jenë të hapura dhe publike edhe nga një këndvështrim ligjor. Neni 339 i K.Pr.P të RSH parashikon: “Seanca gjyqësore është publike, përndryshe quhet e pavlefshme” dhe po e njëjta gjë parashikohet edhe në nenin 26 të K.Pr.C të RSH.

38 Ibid. pika 29 e gjykimit. 39 Ibid. pika 103,104,105. 40 Pretto e të tjerë kundër Italisë, 8 Dhjetor 1983, paragrafi 21, GjEDNJ. 41Ibrahimi,G.,“Transparenca e gjykatave dhe vlerësimi i gjyqtarëve si instrumente për garantimin e besueshmërisë dhe pavarësisë së gjyqësorit”, kumtesë në Konferencën me titull “Reforma gjyqësore si një ndër 12 prioritetet e sfidës së integrimit të shqipërisë në BE” Tiranë 2012, fq 52.

33

Në fakt, e drejta për një seancë gjyqësore publike kërkon edhe që autoritetet përkatëse të sigurojnë, deri në një masë të arsyeshme, godina të përshtatshme, në mënyrë që anëtarët e interesuar të publikut të mund të marrin pjesë në gjyq. Në çështjen Riepan kundër Austrisë42, GJEDNJ vendosi, se për të përmbushur nenin 6 të Konventës, vendi ku zhvillohen seancat gjyqësore duhet të jetë lehtësisht i aksesueshëm për publikun, që normalisht kërkon mbajtjen e seancave gjyqësore në salla normale gjyqi aq të mëdha sa të mund të zërë vend publiku. E drejta për seanca publike vlen jo vetëm për procedurat, por edhe për vendimet e gjykatave. Një akses i gjerë në vendimet e gjyqësorit, i jep mundësi publikut që të monitorojë nga afër punën e gjyqësorit, duke forcuar ndërkohë transparencën dhe përgjegjshmërinë e gjyqësorit. Publikimi i vendimeve të gjykatave i jep informacion komunitetit të juristëve dhe publikut të gjerë mbi çështjet ligjore dhe gjyqësore, duke favorizuar në të njëjtën kohë edhe zhvillimin e jurisprudencës së vendit. Të gjitha vendimet e gjykatave duhet të bëhen publike me përjashtim të rrethanave të përkufizuara me kujdes dhe duhet të jenë të disponueshme për çdo palë të interesuar.43 GJEDNJ në çështjen Schuler- Zgraggen kundër Zvicrës44, i cili kishte të bënte me një çështje civile të gjykuar në gjykatën e shkallës së parë, objekt shqyrtimi ishte kërkesa e aplikantit për të cenim të të drejtës për një proces të rregullt ligjor, pasi sipas tij, çështja ishte shumë teknike dhe duhej që gjykata e shkallës së parë, t’a kishte realizuar me dyer të mbyllura. GJEDNJ u shpreh se sipas saj, çështja nuk paraqiste ndonjë interes publik sipas nenit 6 të Konventës. Kjo deklaratë e GJEDNJ, mund të interpretohet si një pranim i një lirie të konsiderueshme për gjykata kombëtare, në mënyrë të qartë pra një përjashtim nga çka parashikon neni 6 par. 1 i Konventës. Megjithatë, ajo çka arriti GJEDNJ në çështjen e mësipërme, duhet më shumë të interpretohet si një justifikim për të lejuar një përjashtim nga dëgjimi publik sesa një heqje dorë të supozuar nga kjo e drejtë.45 Pranohet se interesat madhore mund të kundërshtojnë publicitetin. Sipas nenit 6 të Konventës, e drejta për seancë publike është subjekt i kufizimeve në interes të: moralit, rendit publik ose sigurisë kombëtare në një shoqëri demokratike, interesit të të miturve ose mbrojtjes së jetës private të palëve në proces ose për aq sa është e domosdoshme sipas mendimit të gjykatës në rrethana të veçanta ku publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë.46

Në praktikën gjyqësore të GJEDNJ, në çështjen B. dhe P. kundër Mbretësisë së Bashkuar47, ajo pranon se kërkesa për të mbajtur një dëgjim publik është subjekt i përjashtimeve. Kjo është e dukshme nga teksti i nenit 6/1, e cila përmban kushtin qe "shtypi dhe publiku mund të përjashtohen nga të gjitha ose një pjesë e gjykimit ... ku interesat e të miturve ose jetës private të palëve kështu e kërkojnë, ose në masën e domosdoshme sipas mendimit të gjykatës, nëse në rrethana të veçanta publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë". Për më tepër, është vendosur në jurisprudencën e Gjykatës që, edhe në një çështje penale ku ka një pritshmëri të lartë

42 Riepan kundër Austrisë, 14 Nëntor 2000, GJEDNJ. 43 Raport i OSCE për Shqipërinë, “Drejt Drejtësisë”, 2013, fq 80. 44 Schuler- Zgraggen kundër Zvicrës, datë 24 Qershor 1993, GJEDNJ. 45 Aall, Jørgen.,“Waiver of Human Rights: Waiver of Procedural Rights According to ECHR Article 6”, Nordic Journal of Human Rights Vol. 29 No. 2, 2011, fq 228. 46 Aall,J.,“Waiver of Human Rights: Waiver of Procedural Rights According to ECHR Article 6”, Nordic Journal of Human Rights Vol. 29 No. 2, 2011, fq 228. 47 B. dhe P. kundër Mbretësisë së Bashkuar, datë 05.09.2001, GJEDNJ.

34

të publicitetit, ajo mund, në disa raste të nevojshme, në bazë të nenit 6, të kufizojë natyrën e hapur dhe publike të procedurave, për të mbrojtur sigurinë apo privatësinë e dëshmitarëve apo për të nxitur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe opinionit në ndjekje të drejtësisë.48 c. Prezumim të pafajësisë kur bëhet fjalë për gjykime penale. Prezumimi i pafajësisë është një nga parimet bazë mbi të cilat duhet të ngrihet një proces penal. Kushdo konsiderohet i pafajshëm përsa kohë nuk është shpallur fajtor për një vepër penale me vendim gjyqësor të formës së prerë. Neni 30 i Kushtetutës së Shqipërisë parashikon: “Kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë”. Sipas nenit 30 të Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike 1966, prezumimi i pafajësisë, i cili është thelbësor për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, vendos mbi prokurorinë, barrën për të provuar përgjegjësinë, garanton se asnjë faj nuk mund të prezumohet derisa akuza nuk është vërtetuar përtej dyshimit të arsyeshëm, dhe kërkon që personat e akuzuar për një vepër penale të trajtohen në përputhje me këtë parim. Kjo është një detyrë për të gjithë autoritetet publike që të përmbahen nga paragjykimi i rezultatit të gjykimit, p.sh.duke abstenuar nga dhënia e deklaratave publike që pohojnë fajësinë e të akuzuarit. Të pandehurit nuk duhet normalisht të prangosen ose mbahen në kafaze gjatë gjykimeve, ose të paraqiten ndryshe në gjykatë, në atë mënyrë që tregon se ato mund të jenë kriminelë të rrezikshëm. Mediat duhet të shmangin mbulimin e lajmeve që minojnë prezumimin e pafajësisë. Për më tepër, kohëzgjatja e paraburgimit nuk duhet të merret si një tregues i fajit dhe sa është shkalla e tij.49 Në Vendimin nr.8, datë 26.02.201550, GJK e Shqipërisë ka theksuar se parimi i prezumimit të pafajësisë përbëhet nga disa aspekte, njëri prej të cilëve është in dubio pro reo, pra çdo dyshim shkon në favor të të pandehurit dhe barra e provës bie kryesisht mbi organin e akuzës. Gjykata e ka interpretuar prezumimin e pafajësisë në kuptimin që gjykatat e zakonshme nuk duhet t’a fillojnë procesin me bindjen se i pandehuri ka kryer krimin për të cilin akuzohet, se barra e provës i takon palës akuzuese, se çdo dyshim duhet të shkojë në favor të të pandehurit dhe se gjykata duhet t’a mbështesë vendimin në prova të drejtëpërdrejta dhe të tërthorta që duhet të provohen nga akuza. Është detyrë e prokurorit që të informojë të akuzuarin për çështjen kundër tij, në mënyrë që ai të mund të përgatisë e paraqesë mbrojtjen dhe të kundërshtojë provat të cilat mjaftojnë për t’a dënuar atë. Parimi i prezumimit të pafajësisë mund të shkelet edhe në mungesë të një deklarimi formal, mjafton të ekzistojë një arsyetim i cili të sugjerojë se gjykata e konsideron të akuzuarin si fajtor, si edhe kur barra e provës kalon nga prokurori te mbrojtja.51

48 GJEDNJ, Nikolova dhe Vandova kundër Bullgarisë, 17.12.2013, paragrafi 68: NENI 6/1 nuk do të ndalojë gjykatat që të vendosin, në dritën e karakteristikave të veçanta të çështjes së paraqitur atyre, që t’i shmanget këtij parimi "... shtypi dhe publiku mund të përjashtohen nga të gjitha ose një pjesë e gjykimit, në interes të moralit, rendit publik ose sigurisë kombëtare në një shoqëri demokratike, ku interesat e të miturve ose mbrojtja e jetës private të palëve e kërkon, ose në masën rreptësisht të nevojshme sipas mendimit të gjykatës, në rrethana të veçanta publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë”. 49 Allen kundër Mbretësisë së Bashkuar, datë 12.07.2013, pika 67, GJEDNJ. 50 Një nga pretendimet e ankuesit ishte cenimi i parimit të prezumimit të pafajësisë. Sipas tij, gjykatat e kanë nisur çështjen me paragjykimin e fajësisë së tij. Ato kanë administruar në cilësinë e provës, një akt që nuk ka qenë pjesë e shqyrtimit dhe verifikimit në seancë gjyqësore, konkretisht vendimi i formës së prerë që deklaronte fajtorë tre të pandehurit e tjerë, të cilit i janë referuar edhe në arsyetimin e vendimeve gjyqësore. 51 Vendim i GJK, nr.49, date 29.09.2014, pika 26 e vendimit.

35

Çdo dyshim duhet të shkojë në favor të të pandehurit dhe ky parim do të konsiderohej i cenuar nëse barra e provës do të kalonte nga akuza tek i pandehuri. Detyrë e gjykatës së zakonshme që shqyrton një çështje penale është që t’i krijojë mundësinë të pandehurit, vetë ose nëpërmjet mbrojtësit, të mbrohet dhe ajo të japë vendimin e saj të bazuar mbi provat direkte e indirekte, të cilat duhet të provohen nga akuza dhe që administrohen në dosje. Në kuptimin që paraqet Kushtetuta e RSH, KEDNJ si dhe nga qëndrimi që mban jurisprudenca në këtë drejtim, pretendimi për shkeljen e këtij standardi kushtetues kërkon domosdoshmërisht që në një proces gjyqësor të evidentohen dhe provohen saktë të gjithë ato elementë thelbësorë të cilët mund të kenë sjellë deklarimin fajtor të të pandehurit mbi bazën e dyshimeve dhe që e kanë bërë gjykatën të sillet si e njëanshme në dhënien e vendimit të saj. Në një gjykim të karakterit kushtetues është tepër e rëndësishme, që kur analizohen pretendimet për shkelje të parimit të prezumimit të pafajësisë, të mos përqendrohet kontrolli kushtetues në mënyrën e vlerësimit dhe të çmuarjes së provave që mund t’i ketë bërë në vendimin e saj gjykata që ka gjykuar çështjen në thelb. Nisur nga funksioni i saj, GJK, kur gjykon çështje të kësaj natyre, nuk konfondon gjykimin në thelb me gjykimin kushtetues. 52

Mbi parimin e prezumimit të pafajësisë, GJEDNJ, në çështjen Kuzmin kundër Rusisë53, thekson se është veçanërisht e rëndësishme, në një fazë të hershme, sidomos përpara një aktakuze në kontekstin e procedimeve penale, të mos bëhen akuza publike që mund të interpretohen si konfirmim nga ana e zyrtarëve të lartë që e konsiderojnë individin në fjalë, fajtor.54

Një rast i veçantë paraqitet çështja Tripon kundër Rumanisë. 55 Ndikimi i një mase të paraburgimit në kontratën e punës të një individi ishte subjekt i vendimit në këtë çështje. Kërkuesi u shkarkua pas vendosjes së tij në paraburgim, pasi Kodi i Punës së Rumanisë, ka bërë të mundur që të shkarkohen punonjësit të cilët janë vendosur në paraburgim për më shumë se gjashtëdhjetë ditë. Në këtë rast, shkarkimi i aplikantit ishte bazuar në një faktor objektiv, pra mungesës së tij të gjatë nga puna, shteti ishte i lirë të bënte këtë zgjedhje legjislative, veçanërisht nëse legjislacioni jep garanci të mjaftueshme kundër trajtimit arbitrar apo abuziv të punëmarrësit të interesuar. Në kuadrin e masave mbrojtëse të ndryshme në vend, GJEDNJ, pranoi se vendosja në paraburgim për një kohë të caktuar dhe për këto arsye objektive, mund të justifikonte largimin edhe në mungesë të një vendimi gjyqësor të formës së prerë.56

d. Barazi armësh midis mbrojtjes dhe prokurorit kur jemi në një gjykim penal, midis palëve kur jemi në një gjykim civil. Barazia e armëve dhe parimi i kontradiktoritetit, kanë qenë objekt shqyrtimi në disa çështje para GJK dhe GJEDNJ. GJK e Shqipërisë në vendimin e saj nr.7, datë 10.02.2014, me parimin e barazisë dhe kontradiktoritetit, nënkupton “mundësinë e arsyeshme për palën për të paraqitur pretendimet sipas kushteve të cilat nuk e vendosin në dizavantazh ndaj kundërshtarit; mundësia që të komentojë mbi të gjitha provat ose parashtrimet e paraqitura, me qëllim që të ndikojë në vendimmarrjen e gjykatës”.57 GJK e Shqipërisë rikonfirmon qëndrimin, se të informosh dikë për një proces të hapur kundër tij

52 Vendim i GJK, nr.9, datë 28.04.2004. 53 Çështja Kuzmin kundër Rusisë, vendim i GJEDNJ, date 18 Mars 2010. 54 GJEDNJ, “Raport vjetor” 2010, fq 86. 55 Tripon kundër Rumanisë, vendim i datës 7 Shkurt 2012, GJEDNJ. 56 GJEDNJ,“Raport vjetor”, 2012, fq 85. 57 Ibid. pika 26 e vendimit.

36

është një akt gjyqësor i një rëndësie të veçantë që duhet bërë në përputhje me kërkesat procedurale, të cilat garantojnë ushtrimin efektiv të të drejtave nga ana e të pandehurit58. E drejta e një personi të akuzuar, për të qenë i pranishëm në seancën dëgjimore të akuzave të ngritura kundër tij është thelbësore për një proces të drejtë. Kjo përfshin jo vetëm praninë fizike, por edhe aftësinë për të dëgjuar dhe ndjekur procedimet, për të kuptuar provat dhe argumentet, për të orientuar përfaqësuesit ligjorë dhe për të dhënë fakte. Shteti ka detyrimin për t’a njoftuar të pandehurin në mënyrë efektive dhe të përshtatshme për seancën dhe të marrë masa për të siguruar praninë e tij. Po ashtu, një nga kriteret e gjykimit të drejtë është edhe e drejta e çdokujt të akuzuar për një vepër penale, për t’u mbrojtur efektivisht nga një mbrojtës ligjor, e drejtë e cila nuk humbet edhe pse personi i akuzuar penalisht nuk ndodhet vetë personalisht në gjyq.

Parimi i barazisë së armëve gjendet e konsoliduar edhe në praktikën gjyqësore të GJEDNJ. Në çështjen Zahirovic kundër Kroacisë59, kjo Gjykatë rithekson se parimi i barazisë së armëve është një tipar i konceptit më të gjerë të një gjykimi të drejtë, i cili gjithashtu përfshin të drejtën themelore, që procedura penale duhet të ketë karakter kundërshtues. E drejta për një gjyq kundërshtues nënkupton në një çështje penale, që të dy, prokurorisë dhe mbrojtjes, duhet t'i jepet mundësia që të kenë njohuri dhe të komentojnë mbi vëzhgimet e paraqitura dhe dëshmive të dhëna nga pala tjetër. Mënyra të ndryshme janë të mundshme në të cilat ligji kombëtar mund të përmbushë këtë kërkesë. Megjithatë, çfarëdo metode të zgjidhet, ajo duhet të sigurojë që pala tjetër do të jetë e vetëdijshme se vëzhgimet janë ngritur dhe do të ketë një mundësi të vërtetë për të komentuar mbi to.

e.Gjyqtari duhet të bazohet vetëm te ligji dhe provat e paraqitura në proces. Gjyqtari kurdoherë duhet t’i nënshtrohet vetëm Kushtetutës dhe ligjeve. Në nenin 145 të Kushtetutës së Shqipërisë kemi “Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve”. K.Pr.C60 dhe K.Pr.P të Shqipërisë61 parashikojnë të njëjtin detyrim, që gjyqtarët duhet të bazohen vetëm te ligji dhe provat e paraqitura në proces. GJK e Shqipërisë, po ashtu, ka theksuar se vendimi duhet të mbështetet vetëm mbi faktet që janë paraqitur gjatë procesit gjyqësor dhe duhet të përmbajë bazën ligjore mbi të cilën bazohet zgjidhja e mosmarrëveshjes, analizën e provave, si dhe mënyrën e zgjidhjes së mosmarrëveshjes.62 Gjykata flet vetëm nëpërmjet vendimeve dhe misioni i saj është dhënia e drejtësisë në mënyrë të paanshme. Vendimi gjyqësor përbën pikën kulmore të procesit, përmes të cilit i jepet zgjidhje

58 Në vendimin e GJK, nr. 5, datë 25.02.2013, kërkuesi pretendon se është cenuar parimi i barazisë së armëve dhe kontradiktoritetit, pasi duke mos u njoftuar për çështjen ndaj tij, nuk i është dhënë mundësia që të dëgjohen argumentet e tij dhe të ballafaqohet me dëshmitarët e akuzës. Te barazia e armëve, përfshihet edhe njoftimi për një procedurë, në mënyrë të tillë që palës t’i jepet mundësia të shfrytëzojë të drejtat e tij procedurale si pala tjetër. 59 Zahirovic kundër Kroacisë, vendim i datës 25 Korrik 2013, pika 42 e vendimit, GJEDNJ,. 60 Neni 29: “Gjykata mbështet vendimin në provat e paraqitura nga palët ose nga prokurori, të marra në seancë gjyqësore. Gjykata çmon provat që ndodhen në aktet, në bazë të bindjes së saj të brendshme, të formuar nga shqyrtimi në tërësinë e tyre i rrethanave të çështjes: dhe neni 126: “Vendimi përfundimtar jepet nga gjykata në përfundim të gjykimit i cili zgjidh çështjen në themel. Vendimi përfundimtar, si dhe vendimet që i japin fund procesit gjyqësor civil të parashikuara prej nenit 127 të këtij Kodi jepen në “Emër të Republikës” dhe përkatësisht duhet të përmbajnë bazën ligjore mbi të cilën bazohet zgjidhja e mosmarrëveshjes, analizën e provave dhe mënyra e zgjidhjes së saj.” 61 Neni 3: “Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve. Gjykata jep vendim në bazë të provave që merren në seancë gjyqësore.” 62 Vendim i GJK, nr.21, datë 16.04.2015, pika 18 e vendimit.

37

përfundimtare konfliktit dhe në këtë kontekst, një vendim gjyqësor për t’u konsideruar me cilësi të lartë, duhet të perceptohet nga palët se është rezultat i aplikimit të drejtë të ligjit, i një procesi të rregullt dhe një vlerësimi të duhur të fakteve. Vetëm kur palët të krijojnë bindjen se çështja e tyre është marrë në konsideratë dhe është trajtuar në mënyrë korrekte e shteruese nga gjykata, atëherë vetë ato, si dhe vetë shoqëria në tërësi, do t’a perceptojnë vendimin gjyqësor si një faktor kyç për rivendosjen e drejtësisë, rivendosjen e paqes dhe harmonisë sociale. Është bërë mëse e domosdoshme që në arsyetimin e vendimeve gjyqësore, gjyqtarët duhet të mësohen e bëjnë përpjekje më shumë për zbatimin e teknikave bashkëkohore të interpretimit të ligjit. Nga ana tjetër, ka vend më shumë për t’u familiarizuar veçanërisht me standardet dhe jurisprudencën e GJEDNJ.63

1.1.3. Gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor. Sipas kritereve të përcaktuara nga jurisprudenca e GJEDNJ, të reflektuara më pas në praktikën e GJK të Shqipërisë, arsyeshmëria e kohëzgjatjes së procesit gjyqësor duhet të vlerësohet nën dritën e rrethanave të veçanta të çështjes, duke pasur parasysh sidomos kompleksitetin e çështjes, sjelljen e kërkuesit, sjelljen e autoriteteve, si dhe rrezikun që passjell për kërkuesin kjo tejzgjatje e afateve të gjykimit.64

Garancia procedurale kushtetuese e gjykimit brenda një afati të arsyeshëm kohor parashikohet shprehimisht në nenin 42/2 të Kushtetutës shqiptare “Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj” si dhe në nenin 6 të KEDNJ “Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm…..”

E drejta për një gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor është një nga disa garancitë që paraqet dispozita 6 e KEDNJ. Të gjykuarit në një kohëzgjatje të pajustifikuar në raport me faktorët përbërës të çështjes civile, passjell pasiguri dhe humbje të interesit të palëve në gjykim për të pritur përfundimin e gjykimit dhe marrjen e një vendimi të formës së prerë. Të respektuarit të të drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor, vetiu të con në pyetjen nëse do të kërkojmë drejtësi të bazuar në ligje apo do të tolerojmë të drejtën për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor dhe të pranojmë një tejzgjatje të afateve kohore duke “fituar” drejtësinë efektive? Periudhë e arsyeshme kohore nuk do të thotë "periudhë afatshkurtër" dhe se periudha e arsyeshme është tejkaluar apo jo, varet nga një ekzaminim i kujdesshëm dhe i plotë i të gjitha rrethanave të rastit, shkaqet e vonesave etj.65

Gjykatat e juridiksionit të zakonshëm kanë për detyrë të sigurojnë që të gjitha subjektet që marrin pjesë në proces të sillen në mënyrë të tillë që të evitojnë çdo vonesë të panevojshme. Kjo detyrë e gjykatave gjen artikulimin e saj edhe në dispozitat e K.Pr.C të Shqipërisë, sipas të cilave: “gjykata kujdeset për zhvillimin e rregullt të procesit gjyqësor......” 66 dhe “gjykata ushtron të gjitha të drejtat e përcaktuara në këtë Kod, që janë të nevojshme për zhvillimin sa më

63 Fjala e Kryetarit të GJL, në Konferencën Gjyqësore Kombëtare, mbajtur në 18 Prrill 2014. 64 Vendim i GJK, nr.35, datë 17.07.2013. 65 Patroni, P.,“Durata irragionevole del processo e equa riparazione ai sensi della “legge Pinto” alla luce della recente giurisprudenza” Dirirtto&Diritti, 2007, ISSN 1127-8579. 66 Neni 4 i Kodit të Procedurës Civile.

38

të mirë të procesit gjyqësor. Gjykata cakton seancat dhe afatet brënda të cilave palët dhe personat e tjerë të thirrur prej saj duhet të kryejnë aktet procedurale dhe veprimet e tjera të kërkuara prej saj”67.

Në vendimin e saj nr.35, datë 17.07.2013, GJK e Shqipërisë shprehet se lidhur me sjelljen e kërkueses, referuar kronologjisë së seancave, ajo nuk ka shkaktuar vonesa të pajustifikuara për zhvillimin e gjykimit. Përkundrazi, prania e saj e vazhdueshme në të gjitha seancat tregon qartazi përpjekjet e saj për të shpejtuar procesin gjyqësor. Lidhur me periudhën e kohës që duhet marrë në konsideratë, rezultoi gjatë gjykimit, se Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë e ka filluar shqyrtimin e çështjes më datë 21.03.2011 dhe deri në momentin e paraqitjes së kërkesës në GJK, pas më shumë se dy vjetësh, ende nuk kishte një vendim themeli në lidhje me pretendimin e kërkueses. Kërkuesja pretendon se Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë nuk është kujdesur që procesi të zhvillohet në mënyrë të rregullt duke siguruar progresin e gjykimit me shpejtësi të mjaftueshme, të reflektuara më pas në praktikën e GJK. Sipas saj, çështja e iniciuar nuk është një çështje komplekse, pasi faktet dhe natyra e çështjes janë përcaktuar që në fillim të gjykimit nëpërmjet parashtrimit të bërë dhe provave të paraqitura. Sipas kërkueses, rrethanat e çështjes janë krejtësisht të qarta dhe nuk i japin rastit natyrë komplekse. Për sa i përket sjelljes së autoriteteve publike, kërkuesja pretendon se zgjatja në kohë e kësaj çështjeje ka ardhur si rezultat i shtyrjes së seancave, pa shkaqe ligjore, nga ana e të paditurit dhe nga ana e gjykatës.

Për sa i përket kompleksitetit, GJK konstatoi se gjykimi i iniciuar prej kërkueses, i cili konkretisht kishte për objekt njohjen e saj si trashëgimtare ligjore të radhës së parë dhe dorëzimin e pasurisë trashëgimore, ishte i natyrës civile. Ky gjykim rregullohet prej dispozitave të K.Pr.C, mbi gjykimet civile dhe dispozitat e K.C, mbi padinë e kërkimit të pasurisë trashëgimore (neni 349 e vijues). Gjykata konstatoi se, duke pasur parasysh natyrën e tij, gjykimi nuk paraqitej me natyrë komplekse edhe pse problemet juridike lidhur me juridiksionin dhe kompetencën, të pretenduara nga subjekti i interesuar, kishin kushtëzuar disa seanca. Megjithatë, ky fakt nuk justifikonte zgjatjen për më shumë se dy vjet të procesit.

Për sa i përket sjelljes së autoriteteve publike, rezulton se nga dita e paraqitjes së kërkesëpadisë, deri në momentin e shqyrtimit të kërkesës në GJK, ishin zhvilluar 21 seanca. Hapësira kohore e seancave nga njëra-tjetra është relativisht e gjatë, mesatarisht 5-6 javë. Pra një diferencë shumë e madhe kohore midis një séance nga tjetra. Gjykata vlerësoi se gjykimi i kësaj çështjeje ishte tejzgjatur për shkak të mosmarrjes së masave të nevojshme dhe të domosdoshme për gjykimin brënda një afati të arsyeshëm nga Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë, si dhe nga veprimet e të paditurit, i cili gjithashtu kishte ndikuar në zvarritjen e procesit gjyqësor.

Edhe praktika gjyqësore e GJEDNJ e sjell shqetësimin e afatit të paarsyeshëm kohor në shumë çështje gjyqësore. Në çështjen Rumasa kundër Spanjës, në të cilën pretendohej se nuk u përfundua brenda një afati të arsyeshëm kohor, procedura zgjati 8 vjet dhe koha që duhet të merrej në konsideratë fillonte më 27 maj 1983 e deri më 25 shkurt 1991, një tejzgjatje në kohë jo për shkak të sjelljeve të kërkuesve por për shkak të vonesave në përgjigje të GJ.K të Spanjës. Kujtojmë se kësaj të fundit, në dy momente iu drejtuan pyetje si nga gjykata civile ashtu edhe nga gjykata e apelit. Përveç kësaj, nuk kishte asnjë arsye tjetër përse të tejzgjatej procedura, e megjithatë çështja vijoi të trajtohej për një kohë shumë të gjatë, pa një shkak të arsyeshëm. Mund

67 Ibid. neni 171, shkronja a.

39

të themi se vonesat mund të jenë shkaktuar nga vështirësia e çështjes, përsa kohë ky vendim nuk do të influenconte vetëm mbi kërkuesit por mbi të gjithë ata individë që cenoheshin nga ligji mbi shpronësimet. Në fakt GJ.K në ato raste ku implikohet e drejta jo vetëm e një individi por e një grupi të madh njerëzish, ose të gjithë komunitetit, gjatë ushtrimit të kompetencave të saj duhet të jetë e matur. Ky detyrim ka një rëndësi të veçantë, pasi dhe jo vetëm ndjeshmëria ndaj vendimit të GJ.K do të ishte i lartë por edhe presioni politik gjithashtu. Nuk do të mund të pranohej se GJ.K e cila ka të veçantën e saj si në mënyrën e konstituimit dhe kompetencave të saj, të shqyrtonte një çështje me atë përgjegjshmëri si një gjykatë e shkallës së parë. Vetë eksperienca dhe profesionalizmi i anëtarëve të trupit gjykues nuk duhet t’a lejojnë një gjë të tillë.

Sipas GJEDNJ, për t’u shprehur përfundimisht nëse kemi patur një tejzgjatje të procesit jashtë afatit të arsyeshëm kohor, së pari duhet të analizojmë kompleksitetin e çështjes:

- Sipas kërkuesve, procedura për verifikimin e kushtetueshmërisë është shumë e thjeshtë, përderisa nuk nevojitet mbledhja e provave si në një gjykim normal përpara gjykatave të ulta. Në realitet bëhej fjalë për nenet 1 dhe 2 të ligjit nr.7/1983 që pretendohej se ishin në kundërshtim me Kushtetutën e Spanjës.

- Sipas qeverisë spanjolle, thjeshtësia e procedimit nuk duhet ngatërruar me thjeshtësinë e çështjes. Në fakt, sipas tyre, çështja ishte shumë komplekse, jo vetëm për shkak të volumit të faqeve në dosje (rreth tre mijë faqe), por edhe për shkak të rëndësisë së çështjeve gjyqësore të përfshira. Sipas qeverisë spanjolle, kohëzgjatja e procedimit civil, justifikohet me sjelljen e kërkuesve. Pikërisht kërkesa për t’u shprehur GJ.K mbi kushtetueshmërinë ose jo të ligjit mbi shpronësimet, kishte ngadalësuar procedimin meqenëse bëhej fjalë për një ligj që kërkonte kujdesin dhe analizën e duhur.

- Sipas GJEDNJ, çështja civile kryesore nuk ishte komplekse, por ajo ishte origjina e një çështjeje kushtetuese që ishte padiskutim e vështirë.

Sipas gjyqtarit Matscher, procedimet duhet të përmbushin kërkesat e nenit 6 të Konventës. Përsa i përket periudhës që duhej marrë në konsideratë, duhet të përfshiheshin dhe dy procedimet urgjente të realizuara para GJ.K, edhe pse Konventa nuk flet direkt për këto procedime. Sipas tij, shkaku kryesor për tejkalim të afateve kohore të arsyeshme ishte pezullimi i procedimit civil për shkak të kërkesave urgjente që i paraqiteshin GJ.K. Nga ana tjetër, një procedim me shumë kërkues rrit kompleksitetin e çështjes, duke krijuar një element të ri që duhet marrë në konsideratë për të përcaktuar gjatësinë në tërësi të çështjes kryesore. Po sipas këtij gjyqtari, ndodhemi përpara cenimit të të drejtës për një proces gjyqësor brenda afateve të arsyeshme kohore, dhe pikërisht të gjykimit civil përpara gjyqtarit civil spanjoll.

Ndërsa gjyqtarët Pettiti dhe Lopez e të tjerë u shprehën se neni 6 i Konventës mund të zbatohet, por vetëm në rastin e procedurës së rastit ose të procedurës lidhur me çështjen e fillimit, të cilat sipas së drejtës së vendit i përkasin juridiksionit të GJ.K. Periudha e kësaj procedure ndikon në kohëzgjatjen e shqyrtimit të çështjes. Gjithashtu, pasiviteti dhe mangësia e aktivitetit të mundshëm duhet të vlerësohen nga pikëpamja e dhënies së vendimit brenda afatit të arsyeshëm kohor.68

68 Novicki,M.A.,“Jurisprudenca e GJEDNJ”, qendra shqiptare për të drejtat e njeriut, fq 240, Tiranë 1999.

40

1.1.4 Gjykim nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme.

Koncepti “gjykatë” karakterizohet në sensin material nga funksioni i saj gjyqësor. Një organ që të quhet “gjykatë” duhet të plotesojë një sërë elementësh si: të jetë e pavarur, sidomos nga pushteti ekzekutiv, të jetë i paanshëm, të ketë një mandat relativisht të gjatë të anëtarëve të tij si dhe të japë garancitë e duhura procedurale. E rëndësishme gjithashtu është edhe mbrojtja nga presionet e natyrave të ndryshme.69 Një parim themelor dhe një parakusht për gjykim të drejtë është që gjykata e ngarkuar me përgjëgjësinë e dhënies së vendimit për një çështje, duhet të jetë e krijuar me ligj. Garancia parësore institucionale për një gjykim të paanshëm është që vendimet nuk do të merren nga institucionet politike por nga një gjykatë e pavarur e paanshme e krijuar me ligj. 70 Gjykatat normalisht konsiderohen si të pavarura dhe gjyqtarëve rrallë do t’u duhet të vendosin nëse një gjykatë është e pavarur përveç vendimeve të marra nga organet administrative. Kur organet që nuk janë gjykata ushtrojnë funksione të tilla që janë përcaktuese për të drejtat civile dhe akuzat penale, ato duhet të jenë të pavarura dhe të paanshme gjithashtu. Ato konsiderohen të pavarura dhe të paanshme përsa kohë nuk është vërtetuar e kundërta.

Pavarësia dhe paanshmëria e gjykatave është kërkuar që në nenin 10 të DUDNJ “kushdo ka të drejtë, në barazi të plotë, për gjykim të ndershëm, të drejtë dhe publik nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve te tij….” Pikërisht të gjitha këto garanci që parashikohen në nenin 10 të DUDNJ, kërkojnë të arrihet dhënia e drejtësisë de facto. Për këtë çështje është shprehur edhe GJ.K e Shqipërisë71: “Një tribunal karakterizohet në kuptimin thelbësor të shprehjes nga funksioni i tij gjyqësor, me të cilin duhet kuptuar të vendosurit mbi çështjet brenda kompetencave të tij, bazuar në rregullimet ligjore dhe sipas procedurave të zhvilluara në mënyrë të përcaktuar. Ai duhet gjithashtu të kënaqë një numër kërkesash të mëtejshme si pavarësia veçanërisht prej ekzekutivit; paanësia; qëndrueshmëria në detyrë e anëtarëve të tij; garancitë e ofruara nga procedura e tij – disa prej të cilave shfaqen edhe në vetë tekstin e nenit 6/1 të KEDNJ”.72

E drejta për gjykim nga një gjykatë e pavarur, e paanshme dhe e krijuar me ligj ka një rëndësi aq të madhe saqë Komiteti i të Drejtave të Njeriut ka deklaruar se ajo “është një e drejtë absolute që nuk mund të pësojë asnjë përjashtim”. Pra sipas këtij Komiteti, kjo e drejtë është e paderogueshme, duke mos lejuar mundësinë për shmagie të asnjë shteti kontraktues të Konventës në respektimin e kësaj të drejte.

GJEDNJ e ka përkufizuar gjykatën si një organizëm që ushtron funksione gjyqësore, e krijuar me ligj, për të përcaktuar çështjet brenda kompetencave të saj në përputhje me procedurat e kryera në mënyrë të paracaktuar.73 GJEDNJ shpeshherë të dy konceptet, “e pavarur” dhe “e paanshme” i trajton në lidhje me njëra tjetrën. Gjykatave u kërkohet normalisht të jenë të pavarura, megjithëse ato prezumohen se janë të tilla. Ka patur raste kur gjyqtarëve kombëtarë u është dashur të konstatojnë nëse një gjykatë është e pavarur apo jo. Pavarësia e gjykatës është një nga elementët e rëndësishëm të “fair trial” dhe prandaj ka qenë objekt gjykimi jo vetëm në gjykatat kombëtare si psh GJ.K, por edhe në çështjet jo të pakta që janë paraqitur para GJEDNJ. Në

69 Novicki, M. A.,“Rreth KEDNJ”, Botim i qendres shqiptare për te drejtat e njëriut, Tiranë 2003. 70 A.International “Fair Trial Manual” fq.75. 71 Vendim i GJK nr.31, datë 01.12.2005. 72 Belilos v. Zvicrës, vendim i datës .29 Prill 1988, GJEDNJ. 73 Sramek kundër Austrisë, gjykim i datës 22 Tetor 1984, paragrafi 36, GJEDNJ.

41

çështjen Driza kundër Shqipërisë74, u trajtua një nga ankesat e kërkuesit që kishte të bënte me pavarësinë dhe paanësinë e gjykatave. Në këtë çështje, kërkuesi pretendonte se gjatë gjykimit të çështjes së tij civile, kishte patur mungesë paanshmërie subjektive dhe objektive. Gjykata në fakt u shpreh se ka një rëndësi të madhe për demokracinë që shoqëria të ketë besim te to.75 Qëllimi i gjithë veprimtarisë së gjykatave dhe i vetë nenit 6 të Konventës është sigurimi i një gjykimi të pavarur dhe të paanshëm. Kjo nënkupton mungesë totale të paragjykimeve nga ana e trupit gjykues. Gjyqtari duhet të jetë i aftë të ndajë një gjykim subjektiv, ku ndikohet nga interesa personale nga një gjykim objektiv, i cili garanton shmangien e çdo dyshimi. Paanshmëria personale e gjyqtarit duhet të prezumohet përsa kohë nuk është vërtetuar e kundërta.76

Në themel, pavarësia e gjyqësorit ka dy komponentë real të saj që janë: paanshmëria77 dhe pavarësia e gjyqtarit dhe e gjykatës. Parimi i paanshmërisë nënkupton mungesën e paragjykimeve nga gjyqtarët në lidhje me çështjen e shtruar përpara tyre dhe që ata të mos veprojnë në mënyrë të tillë që të ndihmojnë interesat e njërës prej palëve. Një gjykatë duhet të jetë e paanshme jo vetëm formalisht, por edhe në mënyrë të shprehur. E drejta për t‘u gjykuar përpara një gjykate kompetente, të pavarur dhe të paanshme të caktuar me ligj, kërkon që drejtësia jo vetëm duhet të bëhet, por ajo gjithashtu duhet të shikohet që bëhet. 78 Po këtë përfundim gjejmë edhe në Raportin e Komitetit për të Drejtat e Njeriut të OKB për çështjen Karttunen v. Finlandës që parashikon se e drejta për t’u gjykuar përpara një gjykatë kompetente, të pavarur e të caktuar me ligj, kërkon gjithashtu që drejtësia jo vetëm të kryhet, por të shikohet që kryhet: “Parimi i paanësisë, i cili duhet të aplikohet përkatësisht tek çdo çështje, kërkon që secili nga vendimmarrësit, qofshin këta gjyqtarë profesionistë apo jo, ose juri, të jenë të paanshëm. Paanësia nënkupton që gjyqtarët nuk duhet të ushqejnë paragjykime në lidhje me çështjen e shtruar përpara tyre dhe që ata nuk duhet të veprojnë në mënyra të tilla që ndihmojnë interesat e vetëm njërës prej palëve”.79

Mbi çështjen e pavarësisë së gjyqësorit në Shqipëri është shprehur KE në Raportin e Komisionit për Këshillin dhe Parlamentin Evropian “Për Progresin e Shqipërisë në Luftën kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar si dhe në Reformën në Gjyqësor”, sipas së cilës Shqipëria ka treguar përkushtim ndaj reformës në gjyqësor, kryesisht duke ndërvepruar me Komisionin e Venecias për të përmirësuar pavarësinë, llogaridhënien dhe profesionalizmin e sistemit. Janë bërë përpjekje për të ulur numrin e çështjeve të prapambetura dhe ngarkesën e punës në përgjithësi, si edhe për rritjen e transparencës brenda gjyqësorit. Janë marrë masa për të nxitur llogaridhënien e gjyqtarëve dhe prokurorëve përmes miratimit të procedurave që disiplinojnë heqjen e imunitetit të tyre. Procedimet disiplinore janë pasuar me një numër sanksionesh. Në reformën e sistemit gjyqësor, për të avancuar me vendosmëri në rrugën e integrimit evropian,

74 Driza kundër Shqipërisë, vendim i datës 13 Nëntor 2007, GJEDNJ. 75 Padovani kundër Italise, vendim i datës 26 Shkurt 1993, GJEDNJ. 76 Hauschildt kundër Danimarkes, vendim i datës 24 Maj 1989, GJEDNJ. 77 Nocioni i paanësisë është kuptuar nga jurisprudenca e GJEDNJ edhe si barazi e armëve që përfshihet në nocionin e procesit të drejtë. Vetë ky parim kërkon që të dy palët të trajtohen në një mënyrë të tillë që ato të kenë të njëjtat pozita procedurale gjatë rrjedhës së gjykimit dhe të kenë të njëjtat mundësi e të drejta për të paraqitur çështjen e tyre. Si shembull, duke bërë vlerësime për provat, në kushtet kur kërkuesi nuk ka të drejtë të diskutojë për to në GJL dhe duke rrëzuar kërkesëpadinë për këtë vlerësim, pa patur të drejtë e mundësi kërkuesi të bëjë prapësime për këto prova e vlerësime, ai është vënë në pozitë të diferencuar në raport me palën kundërshtare duke u cenuar në të drejtën e tij për të qenë i barabartë në një seancë të drejtë e të ndershme. 78 Shih Vendimin nr.14, datë 22.05.2006; nr.38, datë 15.10.2007 të Gjykatës Kushtetuese të RSH. 79 Raporti i Komitetit për të Drejtat e Njëriut të OKB, për çështjen Karttunen v. Finlandës, dt.23.10.1992.

42

Shqipëria ka nevojë të zbatojë me rigorozitet reformën në gjyqësor, përmes bashkëpunimit të vazhdueshëm me Komisionin e Venecias, miratimit të dispozitave kyçe shtesë për forcimin e pavarësisë dhe llogaridhënies – në përputhje me udhërrëfyesin për reformën në sistemin gjyqësor, si edhe zbatimit adekuat të masave të miratuara.80 Për të gjykuar nëse një gjykatë është e pavarur apo jo, duhet të ndalemi në disa çështje kryesore, mosrespektimi i të cilave do të sillte anshmëri të gjykatës. Për të parë nëse një gjykatë është realisht e pavarur dhe e paanshme do na duhet të vlerësojmë këto elementë:

- Mënyra e emërimit të anëtarëve të saj;81 - Mënyra e transferimit dhe shkaqet e largimit nga detyra;82 - Kohëzgjatja e detyrës së tyre, në nenin 138 të Kushtetutës së RSH: “koha e qëndrimit të

gjyqtarëve në detyrë nuk mund të kufizohet...”;83 - Shpërblimi për punën kryer: në nenin 138 të Kushtetutës së RSH thuhet se:“.....paga dhe

përfitimet e tjera të tyre nuk mund të ulen.” - Garancitë ndaj presioneve të jashtme: në nenin 145 të Kushtetutës kemi “gjyqtarët janë

të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve.”84

80 KE në Raportin e Komisionit për Këshillin dhe Parlamentin Evropian “Për Progresin e Shqipërisë në Luftën kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar si dhe në Reformën në Gjyqësor”, 2014, fq 11. 81 Në Kushtetutën e RSH në nenin 136 të saj thuhet se anëtarët e GJ.L emërohen nga Presidenti i Republikës me pëlqimin e Kuvendit. Kjo do të thotë se në emërimin e tyre merr pjesë jo vetëm Presidenti si palë primus inter partes81, por edhe kuvendi si një organ kolegjial, në të cilin pakësohen influencimet politike për shkak të numrit të madh të deputetëve; në nenin 136 par.4 të saj thuhet se gjyqtarët e tjerë emërohen nga Presidenti i Republikës me propozim të KLD. Jo gjithmonë mënyra e emërimit të gjyqtarëve përbën shkelje të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës, pasi ne duhet të vërtetojmë se proçedura e ndjekur gjatë emërimit të tyre ishte jo në përputhje me ligjin dhe e pakënaqshme dhe se ekzistojnë disa shkaqe reale, të cilat do të ndikojnë në emërimin e tyre. Kjo sjell pasoja të dëmshme për shtetin dhe individin. Pasi për shtetin, një gjyqësor i tillë do të thotë se drejtësia nuk bëhet. Ndërsa për individin do të thotë mospërfitim të të drejtës kur të takon, mosmarrje dëmshpërblimi kur ty të është shkaktuar dëm etj. 82 Në nenin 147 par.5 të Kushtetutës së RSH thuhet se transferimi i gjyqtarëve nuk mund të bëhet pa pëlqimin e tyre, përveç kur e diktojnë nevojat e riorganizimit të sistemit gjyqësor; për sa i përket shkarkimit në nenin 147/6 jepen shkaqet konkrete me vërtetimin e të cilave KLD mund të vendosë shkarkimin e gjyqtarit. Por edhe në këtë rast për të ruajtur figurën e tij, gjyqtari mund të ankohet në GJ.L e cila vendos me kolegje të bashkuara; Komision i Posacëm Parlamentar për Reformën në Drejtësi, “Analizë e Sistemit gjyqësor në Shqipëri”, Qershor 2015, fq 67: Palëvizshmëria duhet konsideruar si rregulli bazë në karrierën gjyqësore. Natyrisht që ajo nuk mund të jetë absolute. Gjyqtari mund të lëvizë nga vendi i tij i punës si rezultat i proceseve të tilla si: komandimet, delegimet, promovimet apo uljet në detyrë në kuadrin e zbatimit të masave disiplinore. Lëvizjet e gjyqtarëve si rezultat i zbatimit të masave disiplinore janë veçanërisht delikate. Në lidhje me këtë, siç del edhe nga standardet e sipërpërmendura, është e rëndësishme që ligji të parashikojë qartë shkeljet disiplinore për të cilat mund të zbatohet transferimi ose ulja në detyrë e gjyqtarëve. Në legjislacionin shqiptar shkeljet disiplinore janë përkufizuar në nenin 32 të ligjit për organizimin e pushtetit gjyqësor dhe janë kategorizuar në: “shumë e rëndë”, “e rëndë” dhe “e lehtë”. Praktika e KLD-së në zbatimin e masave disiplinore ka treguar se kufijtë ndërmjet disa elementeve të ndryshme nuk janë gjithmonë të qartë. Po kështu duket se gama e sanksioneve disiplinore është relativisht e vogël dhe, si e tillë, nuk lejon gjithmonë përcaktimin e sanksioneve proporcionale 83 Kjo jo pa shkak është parashikuar në këtë formë, pasi nëse një gjyqtar do të qëndronte në detyrë me frikën se mandati i tij mund të kufizohet, në shumicën e rasteve reagimi do të jetë i tillë, që ai nuk do t’a kryeje detyrën e gjyqtarit ashtu siç duhet dhe do të kërkojë të marrë përfitime monetare meqënëse nuk do të jetë për një kohë të gjatë në detyrë. Gjithashtu po në nenin 139 të Kushtetutës kemi të parashikuar qartë rastet në të cilat mbaron mandati i gjyqtarit të GJ.L. 84 Në pikën 3 të saj, kjo dispozitë parashikon se “ndërhyrja në veprimtarinë e gjykatave ose gjyqtarëve passjell përgjegjësi sipas ligjit”. Për ta kuptuar më mirë, marrim rastin e një individi që kërkon të deformojë veprimtarinë e gjykatës përmes dhënies së ryshfeteve.

43

Mbi bazën e elementëve të mësipërm, për të gjykuar në lidhje me respektimin e parimit të zhvillimit të gjykimit nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, Kolegjet e Bashkuara të GJL në Shqipëri u referohen dispozitave të Kushtetutës së RSH, KEDNJ dhe legjislacionit në fuqi të RSH. Në nenin 33 të Kushtetutës së RSH sanksionohet se: “Kushdo ka të drejtë të dëgjohet para se të gjykohet”. Ne nenin 135 të Kushtetutës parashikohet se: “Pushteti gjyqësor ushtrohet nga Gjykata e Lartë, si dhe nga gjykatat e apelit e gjykatat e shkallës së parë, të cilat krijohen me ligj”. Në lidhje me konceptin “gjykatë e paanshme” e cila do të vendosë për mosmarrëveshjen, Kolegjet e Bashkuara të GJL çmojnë dhe përmbajtjen e dispozitave të Konventës. Kolegjet e Bashkuara të GJL të Shqipërisë vlerësojnë se parimi i gjykimit të çështjes nga një gjykatë e paanshme gjen zbatim dhe në nenin 72/6 të K.Pr.C. ku parashikohet se “Gjyqtari është i detyruar të heqë dorë nga gjykimi i një çështjeje konkrete kur: … 6. në çdo rast tjetër kur vërtetohet, sipas rrethanave konkrete, arsye serioze njëanshmërie”. Në vlerësimin e elementit të paanëshmërisë së gjykatës që zgjidh mosmarrëveshjen, Kolegjet e Bashkuara të GJL çmojnë dhe qëndrimin e mbajtur në jurisprudencën e GJEDNJ. Në çështjen Langborger kundër Suedisë85, GJEDNJ arsyeton se “Për të vlerësuar nëse një organ mund të konsiderohet “i pavarur”, duhet të shqyrtohet inter alia, mënyra e zgjedhjes së anëtarëve të tij dhe kohëzgjatja e mandatit, ekzistenca e garancive ndaj presioneve të jashtme dhe nëse organi paraqitet si i pavarur”. Përsa i takon parimit “gjykatë e paanshme” GJEDNJ, në po këtë çështje argumenton se “në lidhje me çështjen e paanshmërisë, duhet të bëhet një dallim mes një testi subjektiv, që ka të bëjë me bindjen e një gjykatësi të caktuar mbi një çështje të caktuar dhe një testi objektiv, që shërben për t’u siguruar nëse një gjykatës ofron garancitë e mjaftueshme për të përjashtuar cdo dyshim të ligjshëm në këtë drejtim”.86

Në Vendimin Unifikues nr 5, datë 22.01.2207, përsa i takon parimit “gjykatë e pavarur”, Kryetari i GJL në Shqipëri nuk ushtron asnjë pushtet a ndikim kushtetues/ligjor ndaj anëtarëve të GJL. Mënyra e emërimit të anëtarëve të kësaj gjykate, kohëzgjatja e mandatit dhe shkaqet e përfundimit të tij, parashikohen nga nenet 136-140 të Kushtetutës së RSH. Në funksionin e tij gjyqësor, Kryetari i GJL, substancialisht nuk ushtron asnjë të drejtë më tepër se gjyqtarët e tjerë të kësaj gjykate. Kryesimi nga Kryetari i trupit gjykues të Kolegjit përkatës kur ai merr pjesë në gjykim (Ligji nr.8588, datë 15.03.2000, neni 13/3 i), drejtimi dhe kryesimi i Kolegjeve të Bashkuara janë të drejta me karakter procedural. Këto dhe disa të drejta të tjera me karakter administrativ dhe organizativ të përcaktuara me ligj, nuk kanë asnjë ndikim në veprimtarinë dhe vendimmarrjen e gjyqtarëve të tjerë si dhe në funksionin e Kryetarit si gjyqtar, veçse formalisht i japin atij pozicionin e të parit ndërmjet të barabartëve (primus inter pares) në trupën gjyqësore kur e kryeson atë. Për Kryetarin si gjyqtar, për të siguruar dhe garantuar paanësinë e tij në gjykim, për heqjen dorë nga gjykimi dhe për përjashtimin e tij me kërkesë të palëve, zbatohen të njëjtat kritere dhe rregulla si për të gjithë gjyqtarët e tjerë. Kryetari e çmon vetë mospjesëmarrjen në gjykimin e kësaj çështjeje, ndërsa për gjyqtarët e tjerë nuk rezulton të ekzistojë ndonjë arsye për heqje dorë, apo për të kërkuar përjashtimin e tyre nga gjykimi.

85 Langbroger kundër Suedisë, datë 22 Qershor 1989, GJEDNJ. 86 Duke i’u referuar çështjes Hauschildt kundër Danimarkës, vërehet se GJEDNJ ka vlerësuar si vijon: “çdo gjykatës, për të cilin ekziston një arsye e ligjshme për të dyshuar mungesë të paanëshmërisë, duhet të dalë nga trupi gjykues”.

44

Në këtë çështje, veç Kryetarit të GJL, si punëdhënës i paditësit, i cili objektivisht është i përjashtuar nga gjykimi i kësaj çështjeje, për secilin nga të trembëdhjetë gjyqtarët e tjerë që përbëjnë trupën gjyqësore të shqyrtimit të kësaj çështjeje në Kolegjet e Bashkuara, GJL u shpreh se nuk ekziston asnjë arsye e përligjur që të krijojë dyshime për mungesë të paanshmërisë. Në këndvështrimin subjektiv, ashtu si parashtrohet edhe më lart, asnjë nga gjyqtarët nuk rezulton të ketë shfaqur paraprakisht mendimin për zgjidhjen e kësaj çështjeje, as të ketë interes të vetin për zgjidhjen e saj dhe as të ketë ndonjë lidhje personale, apo arsye personale që të vinte në dyshim paanësinë e tij. Në këndvështrimin objektiv e gjithë trupa gjyqësore në tërësi, ashtu si dhe çdo gjyqtar i veçantë përbërës i saj, zotëron integritetin dhe garancitë e mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim për mungesë paanësie në gjykim. Gjithashtu paditësi nuk parashtroi ndonjë arsye konkrete mungese paanësie për ndonjë gjyqtar të çështjes. Për më tepër, është e paarsyeshme, e papërligjur dhe e papranueshme të pretendosh në përgjithësi për mungesën e paanësisë së gjithë trupës gjyqësore, nisur vetëm nga fakti që ke qenë pjestar i administratës së gjykatës si institucion, por pa pasur lidhje pune të drejtpërdrejta dhe vartësie administrative me asnjërin gjyqtar që gjykon çështjen.

Si përfundim, gjykimi i mosmarrëveshjes për largimin nga detyra të ndihmësit ligjor të gjyqtarit të GJL prej një trupe gjyqësore të kësaj gjykate, në Kolegjin Civil apo në Kolegjet e Bashkuara, nuk cenon parimin e pavarësisë e të paanësisë në gjykim, të sanksionuar në nenin 6 Konventës, dhe nenin 42/2 të Kushtetutës së RSH. Në respekt të këtyre parimeve, në shqyrtimin e çështjes nuk mund të marrë pjesë Kryetari i GJL që ka të drejtën e vendimmarrjes për shkak të ushtrimit të detyrës si punëdhënës i ndihmësit ligjor, gjyqtari për të cilin ka punuar ndihmësi ligjor, si dhe çdo gjyqtar tjetër që për arsye të përligjura krijon dyshime për mungesë paanësie në gjykim. Veprimet procedurale për heqje dorë nga gjykimi i një çështjeje të caktuar apo për përjashtim nga pjesëmarrja në gjykimin e saj, për shkaqe të përligjura objektive apo subjektive, që vënë në dyshim mungesën e paanësisë në gjykim, nuk janë të drejta që ushtrohen në mënyrë kolektive për të gjithë trupën gjyqësore, por të drejta që ushtrohen në mënyrë individuale duke bërë vlerësimet përkatëse rast pas rasti.

1.1.5 Gjykim nga një gjykatë e caktuar me ligj

Në lidhje me përkufizimin referuar gjykatë kompetente apo gjykatë e caktuar me ligj, ky togfjalësh nënkupton që një çështje duhet të paraqitet dhe gjykohet nga ajo gjykatë që ligji ia njeh si kompetencë, duke u bazuar vetëm në ligje gjatë mbarëvajtjes së procedurave gjyqësore.87 Parimi që gjykimi duhet të bëhet nga një gjykatë e caktuar me ligj është detyrim ndërkombëtar i cili u kërkon shteteve të administrojnë vetë ndërtimin e sistemit të tyre gjyqësor. Nëse një trup gjykues është zgjedhur në mënyrë të paligjshme ose anëtarët e saj janë zgjedhur në mënyrë arbitrare, kjo nuk konsiderohet gjykatë e caktuar me ligj edhe nëse procedurat përpara saj garantojnë gjykim të drejtë.88

GJK e Shqipërisë vlerëson se një nga elementët e procesit të rregullt ligjor, sipas nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës është shqyrtimi i çështjes nga një “gjykatë e caktuar me ligj”. Ky element karakterizohet, në sensin material, nga funksioni i saj gjyqësor, që ka të bëjë me zgjidhjen e çështjeve nga organe të ngarkuara me ligj për të dhënë drejtësi. Përveç këtij

87 Stingen, J., “The relationship between the international criminal court and national jurisdictions”, 2008, fq 206. 88 Raimondo, F., “General principles of law in the decisions of international criminals courts and tribunals” 2008, fq 90.

45

kushti, këto organe duhet të shqyrtojnë dhe të vendosin mbi çështje që janë në kompetencë të tyre gjatë një procesi të zhvilluar mbi një procedurë ligjërisht të përcaktuar dhe në pajtim me rendin juridik. E drejta e çdo pale për t’u dëgjuar në seancë përpara një gjykate kompetente dhe të caktuar me ligj, nënkupton që gjykata të ketë juridiksion për të gjykuar çështjen dhe që kompetenca për të vendosur për të, t’i jetë njohur nëpërmjet ligjit.89

GJK e Shqipërisë sqaron, se çështjen e kompetencës ajo e ka parë të lidhur me standardin kushtetues të “gjykatës së krijuar me ligj”, element ky i procesit të rregullt ligjor dhe i parashikuar në nenin 42 të Kushtetutës dhe nenin 6 të Konventës. Përcaktimi i saktë i kompetencës është detyrim që rrjedh nga parimi i shtetit të së drejtës, sanksionuar në nenin 4 të Kushtetutës sipas të cilit, e drejta përbën bazën dhe kufijtë e veprimtarisë së shtetit. Megjithatë GJK thekson, se bazuar në nenin 7 të Kushtetutës që sanksionon jo vetëm ndarjen, por dhe balancimin e pushteteve dhe në aktet normative që kanë dalë në bazë dhe për zbatim të këtij parimi, pushteteve të tjera u është njohur e drejta/kompetenca për të zgjidhur çështjet ose mosmarrëveshjet që kanë lidhje me funksionet e tyre. Në vendimin e GJK të Shqipërisë nr.2, datë 22.01.2014, kjo Gjykatë vlerëson se në ndryshim nga sa pretendojnë kërkuesit, Kolegji Civil i GJL ka respektuar kufijtë e shqyrtimit të çështjes që i njihen atij, duke e përqendruar vlerësimin e tij në përcaktimin e regjimit juridik të tokës në kohën e hyrjes në fuqi të ligjit nr.7698, datë 15.04.1993. Ai nuk rezulton të ketë marrë prova të reja apo të ketë bërë një rivlerësim të provave në të kundërt me atë të gjykatave më të ulëta. Kjo gjykatë, duke pranuar të gjitha provat e administruara në gjykimin e faktit dhe pa i ndryshuar ato, i ka analizuar dhe vlerësuar në vështrim të dispozitave ligjore të zbatueshme si dhe jurisprudencës së vetë asaj gjykate, duke konkluduar se gjykatat kanë bërë një interpretim të gabuar të ligjit dhe për këto arsye edhe ka shfuqizuar vendimet e gjykatave më të ulëta.90 Sipas kërkuesve, GJL ka cenuar parimin e gjykimit nga një gjykatë e caktuar me ligj, pasi ajo ka bërë një interpretim të ndryshëm të fakteve të interpretuara nga gjykatat më të ulëta. Sipas tyre, pas zbatimit të detyrave të lëna nga GJL, GJA, në interpretim të fakteve dhe provave të administruara, ka arritur në konkluzionin se duhej pranuar kundërpadia, por Kolegji Civil i GJL, në kundërshtim me interpretimin e bërë nga GJA dhe duke anashkaluar argumentet juridike të përdorura nga ajo gjykatë, ka arritur në një konkluzion të ndryshëm. 91 Duke qenë se për zgjidhjen e konfliktit gjyqësor ka qenë thelbësor përcaktimi i regjimit juridik të sipërfaqes objekt konflikti gjyqësor, i cili është trajtuar nga njëra anë me vendime të KKKP dhe nga ana tjetër me akte të marrjes së tokës në pronësi, Kolegji Civil i GJL, bazuar në provat e administruara dhe të vlerësuara në gjykim, ka arritur në përfundimin se toka në fjalë është tokë truall dhe në këtë kuptim ajo i nënshtrohet rregullimeve të ligjit për kthimin dhe kompensimin e pronave dhe jo atyre të ligjit për tokën. Megjithatë, GJK i qëndroi vendimit të saj se në rastin konkret nuk kemi cenim të të drejtës për t’u gjykuar nga një gjykatë e caktuar me ligj.

Problemi i gjykatës së caktuar me ligj ka qenë objekt shqyrtimi edhe në GJEDNJ. Në çështjen Sramek kundër Austrisë 92, një nga pretendimet e kërkueses, ishte se Autoriteti Rajonal për

89 Vendim i GJK, nr.2, datë 22.01.2014, pika 17 e vendimit. 90 Ibid. pika 17. 91 Ibid. pika 16. 92 Sramek kundër Austrisë, gjykim i datës 22 Tetor 1984, GJEDNJ.

46

Transaksionet e Pasurive të Paluajtshme nuk ishte gjykatë sipas KEDNJ dhe si rrjedhojë pretendonte cenim të nenit 6 të Konventës, meqenëse çështja e saj nuk ishte gjykuar nga një gjykatë kompetente. Në fakt, në bazë të ligjit austriak, Autoriteti Rajonal nuk klasifikohej si një nga instancat e gjyqësorit. Megjithatë, në kuptim të nenit 6 të Konventës, Autoriteti Rajonal mund të quhet “gjykatë” 93 në kuptimin material. Fuksioni i saj ishte ajo e përcaktimit të çështjeve që janë kompetencë e saj në bazë të të drejtës dhe që gjykimi të zhvillohet sipas rregullave të përcaktuara. Ky Autoritet Rajonal që kishte gjykuar çështjen, kishte vetëm një gjyqtar si anëtar të sajin. Pas gjykimit të çështjes, dëgjimit të rezultateve të hetimit, Autoriteti Rajonal vendosi të refuzojë kërkesën e Znj.Sramek për të njohur si të vlefshme kontratën që ajo kishte lidhur dhe që kishte si objekt ndërtimin e një vile në Austri. Kërkuesja madje kishte pranuar se për të njohur vlefshmërinë e kontratës, ajo do të ishte e gatshme të pranonte shtetësinë austriake. Gjithë ky shqetësim vinte nga një ligj i miratuar në 1970, i modifikuar në 1973, sipas të cilit pronësia e të huajve, shtetas joaustriak, nuk duhet t’i kalonte 10%.

Në fakt, Znj.Sramek i kujtoi këtij autoriteti se shtetasit amerikan duhet të trajtoheshin në kushte të barabarta sipas një marrëveshje që datonte në 1928. Por, kundërpërgjigja e Autoritetit Rajonal konsistonte në bindjen e kësaj të fundit se ishte bazuar në rrethanat e faktit dhe të së drejtës në fuqi në momentin e marrjes së vendimit. Për të kundërshtuar vendimin e Autoritetit Rajonal, Znj.Sramek i’u drejtua GJK në Austri, duke pretenduar se jo vetëm e drejta e saj e pronësisë ishte cenuar por dhe e drejta për t’u gjykuar nga një gjykatë kompetente e krijuar me ligj. Ajo i kërkoi GJK të anullonte vendimin e Autoritetit Rajonal, ose t’ja dërgonte çështjen për gjykim një Gjykate Administrative. Ajo mori vendimin se Autoriteti Rajonal ishte me të vërtetë një "gjykatë" brenda kuptimit të nenit 6 të Konventës. Në lidhje me anëtarët e saj, ku në fakt kishim vetëm një gjyqtar, ata kishin një shkallë pavarësie të barabartë me atë të gjyqtarëve. Ata nuk ishin të detyruar nga ndonjë udhëzim në ushtrimin e funksioneve të tyre dhe ata nuk do të mund të lëvizeshin nga detyra gjatë mandatit të tyre tre vjeçar, përveç shkaqeve specifike. GJK në përputhje me rrethanat vendosi se neni 6 i Konventës nuk ishte shkelur. I të njëjti qëndrim dhe për të njëjtat arsye edhe GJEDNJ u shpreh se nuk kishim cenim të nenit 6, kur bëhet fjalë për pretendimin se nuk gjendemi përpara një gjykate të caktuar me ligj.

Në një çështje tjetër Benthem kundër Hollandës94, objekt ankimimi është një vendim i divizionit për çështjet administrative, për shkak se ky divizion sesa një vendim, me tepër kishte dhënë një këshillë pa fuqi detyruese. Kërkuesi pretendonte se nuk ishte respektuar neni 6 i Konventës që siguron të drejtën e një “gjykate”. Sipas qeverisë hollandeze, ky divizion kishte vepruar si “gjykatë” në kuptimin e nenit 6 të Konventës, përderisa kishte shqyrtuar të gjitha aspektet e çështjes, si të faktit ashtu edhe të ligjit. GJEDNJ nuk ishte dakort me këtë argument pasi është e vërtetë që për të vërtetuar nëse ka patur shkelje të neneve të Konventës duhet parë përtej aparencës dhe gjuhës së përdorur, duke vlerësuar rrethanat reale të çështjes, por e drejta për një vendim të formës së prerë mbetet brenda kuptimit të “gjykatës” sipas nenit 6 të Konventës.95 Nëse do të pranonim argumentin e qeverisë hollandeze, atëhere do t’i hapnim rrugën një sërë gjykimesh që realizohen pa pasur aspak për qëllim dhënien e vendimit të formës së prerë që të njeh të drejtën. Kjo sjell edhe një mosdetyrim për zbatimin e vendimit.

93 Një përfundim i tillë lexohej në ligjin 1970/1973 austriak: autoriteti rajonal është edhe gjykatë “e krijuar me ligj”; Shih me tej Reingeissen kundër Austrisë, datë 16 Korrik 1971, par.95. 94 Benthem kundër Vendeve të Ulta, gjykim i datës 23 Tetor 1985, GJEDNJ. 95 Droogenbroeck van kundër belgjikës, datë 24 Qershor 1982, para.38, GJEDNJ.

47

Në çështjen H kundër Belgjikës96, e drejta objekt shqyrtimi në rastin konkret kishte të bënte me profesionin e avokatit. Kërkuesi ishte avokat të cilit i ishte hequr e drejta për t’a ushtruar atë pavarësisht se ai kishte aplikuar dy herë për të ushtruar përsëri këtë profesion por pa sukses.

Për të parë nëse në këtë çështje duhet aplikuar neni 6 i Konventës, duhet të sigurohemi nëse kërkuesit i është njohur dhe dhënë e drejta për një proces të drejtë gjyqësor. Kështu duhet sqaruar fakti nëse Këshilli i Urdhërit të Avokatëve ka respektuar kërkesat e nenit 6 të Konventës dhe veçanërisht duhet të sqarojmë nëse ka qenë në të vërtetë “ e pavarur” dhe “e paanshme”. Nuk u kundërshtua nga kërkuesi të qenurit ose jo të një “institucioni të krijuar me ligj” dhe as të faktit nëse “çështja ka përfunduar brenda një afati të arsyeshëm ligjor”. Kërkuesi dhe Komisioni pretendonin se Këshilli i Urdhërit të Avokatëve nuk ka realizuar garancitë e parashikuara nga Konventa për të patur një “gjykatë”, ndërkohë që qeveria pretendonte se edhe pse institucioni në fjalë nuk kryente zakonisht funksione të “gjykatës”, në rastin konkret kishte vepruar si e tillë. Sipas jurisprudencës së GJEDNJ, një “gjykatë” karakterizohet në kuptimin substancial të konceptit për funksionin e saj gjyqësor, përderisa veprimtaria e saj bazohet te ligji dhe procesi zhvillohet sipas rregullave të përcaktuara.97 Në fakt Këshilli i Urdhërit të Avokatëve kryente një sërë funksionesh si ato administrative, normative, vendimarrëse, konsulence dhe disiplinore. Pikërisht e gjithë kjo larmi funksionesh kushtëzonte qëndrimin final të Komisionit se ky Këshill nuk ishte në fakt një “gjykatë”. Sipas mendimit tim jo domosdoshmërisht ky tip pluraliteti kompetencash, përjashton një ent të jetë “gjykatë” në disa raste. Kjo dhe për faktin se Këshilli i Urdhërit të Avokatëve gjatë marrjes së vendimit për kërkuesin, ushtronte një funksion gjykues.

Për këtë çështje ka dhënë opinionin e tij edhe gjyqtari Z.Bernhardt. Ai thotë se Këshilli i Urdhërit të Avokatëve nuk mund të njihet si “gjykatë” në kuptimin e nenit 6 të Konventës. Duke marrë në konsideratë pikat e mëposhtme, del qartë se Këshilli i Urdhërit të Avokatëve nuk u projektua për të vepruar si një gjykatë. Arsyet janë si më poshtë:

- Këshilli ka funksione administrative kryesisht. Duhet të ketë arsye shumë të forta (dispozita ligjore), që t’i lejojnë këtij Këshilli të veprojë edhe si gjykatë;

- Këshilli përbëhet ekskluzivisht nga avokatë dhe jo gjyqtarë profesionistë. Një strukturë e tillë vështirë se përputhet me nevojat e të qenurit një gjykatë e paanshme;

- Këshilli i vendos vetë rregullat procedurale. A mund një gjykatë, siç parashikohet në Konventë, të lihet pa rregulla procedurale dhe garanci?

- Nuk parashikohej publiku as për audiencat dhe as për vendimet finale. A mund një organizëm që vepron ekskluzivisht me dyer të mbyllura, të përshkruhet si gjykatë?

- Këshilli nuk ishte i detyruar të argumentonte dhe arsyetonte vendimet e tij. A mund që një organizëm i cili nuk arsyeton vendimet e tij, kur dihet se një nga detyrimet e gjykatave është arsyetimi i vendimeve, të njihet si gjykatë?”

Pra të gjitha këto arsye kërkojnë të n’a bindin se në rastin konkret nuk kemi të bëjmë me një “gjykatë” sipas kuptimit të nenit 6 të Konventës.

96 H kundër Belgjikes, vendim i datës 30 Nëntor 1987, GJEDNJ. 97 Shiko ketu fq 45.

48

1.2 Statusi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor në akte ndërkombëtare.

Traktatet ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut shpesh kuptohen si kufij të përgjithshëm dhe subjekte neutralë.98 Vlefshmëria e rendit juridik ndërkombëtar dhe baza e saj, mund të gjenden vetëm në rendin ligjor të brendshëm, që shërben si pikënisje në ndërtimin e lidhjes midis të drejtës ndërkombëtare dhe asaj kombëtare. E drejta ndërkombëtare është e vlefshme për një shtet për shkak se ajo njihet prej tij me anë të një akti që është në përputhje me rendin ligjor vendas, të themi, me Kushtetutën e atij shteti.99 Gjatë hulumtimit të moszbatimit të Konventave për të drejtat e njeriut në gjykatat gjermane, u vërejt se ‘nëse autoritetet shtetërore, legjislatori ose organet gjyqësore shkelin të drejtat ndërkombëtare të njeriut, ato zakonisht nuk e bëjnë ketë me vetëdije për të shpërfillur të drejtat ndërkombëtare të njeriut. Ato thjesht nuk janë mësuar që të kenë gjithmonë parasysh të drejtat ndërkombëtare të njeriut.’100 Në analizën e hollësishme të shkaqeve pse ndodh kjo në gjykatat gjermane, gjyqtari Bruno Simma në vitin 1997 theksoi se arsyet praktike që sqarojnë hezitimin e gjyqtarëve gjerman janë: normat e të drejtave ndërkombëtare të njeriut nuk janë pjesë e kurrikulës thelbësore në arsimin e së drejtës dhe në trajnimin praktik të juristëve dhe gjyqtarëve; disa gjykata mund të kenë vështirësi që të sigurojnë ... përkthimet…; qasja në tekstet e normave ndërkombëtare nganjëherë është dëshmuar të jetë e vështirë …” Të kuptuarit e sistemeve konvencionale dhe jurisprudencës ndërkombëtare është vetëm pikënisja për një gjyqësor vendor kompetent. Veçoritë e marrëdhënieve në mes të së drejtës kombëtare dhe ndërkombëtare kërkojnë që gjyqtarët të angazhohen jo vetëm në zbatimin mekanik të marrëveshjeve ndërkombëtare, por edhe të kërkojnë teknika të interpretimit dhe arsyetimit ligjor, që do të çonin drejt respektimit të ndërsjellë gjyqësor në adresimin e obligimeve të ndryshme ligjore, të cilat nganjëherë janë edhe kontradiktore. 1.2.1 Procesi i rregullt ligjor në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut.

Që nga proklamimi i DUDNJ, mbi 140 shtete i inkorporuan standardet e të drejtave të njeriut në sistemet e tyre të brendshme.101 DUDNJ është e pranuara më gjerësisht për të drejtat e njeriut. Mesazhi themelor i saj është vlera e trashëguar e qenieve njerëzore. Deklarata u miratua njëzëri më 10 dhjetor 1948 nga Kombet e Bashkuara (megjithëse 8 vende abstenuan). Ajo shpall listën e të drejtave themelore për çdo njeri në botë, pavarësisht nga rraca, ngjyra, seksi, gjuha, feja, bindja politike ose ndonjë bindje tjetër, origjina kombëtare apo shoqërore, prona, statusi i lindjes etj. Ajo thekson me të madhe se qeveritë premtojnë të mbrojnë të drejta të caktuara, jo vetëm të shtetasve të tyre, por edhe të shtetasve në vende të tjera. Pra, kufijtë kombëtarë nuk janë pengesë për të ndihmuar të tjerët që të gëzojnë këto të drejta. Që nga viti 1948, DUDNJ ka shërbyer si modeli ndërkombëtar për të drejtat e njeriut. Më 1993, Konferenca Botërore me pjesëmarrjen e

98 Craven, M., “Legal differentiation and the concept of the human rights Treaty in international law”, EJIL 2000, Vol 11, Nr 3, fq 492. 99 Kelsen, H., “The concept of the legal order”, The American Journal of Jurisprudence, 1982, 23(1). 100 Oeter, S., “International Human Rights and National Sovereignty in Federal Systems: The German Experience’, 47 WLR 871 (2001), fq 880. 101 Jayawickrama, N.,”The juridical application of human rights law. National, Regional and international jurisprudence”, Cambridge Press, 2002.

49

171 shteteve që përfaqësonin 99 % të popullsisë botërore, riafirmoi angazhimin e saj ndaj të drejtave të njeriut.102

Pavarësisht mungesës së mbrojtjes de jure të të drejtave të parashikuara nga kjo Deklaratë, ajo e ka kryer qëllimin e saj në zhvillimin progresiv të të drejtave të njeriut. Ajo në thelbin e saj ka ndikuar në hartimin e akteve të tjera ndërkombëtare në lëmin e të drejtave të njeriut, duke përcaktuar qëllimin dhe gjithëpërfshirjen e tye.103 Transformimi i DUDNJ, nga një dokument me karakter rekomandues, deri te instrumenti që ka karakter normativ, është ngritur si rrjedhojë e asaj që deri në miratimin e Pakteve mbi të Drejtat e Njeriut (Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Qytetare dhe Politike, edhe Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore-1966) kanë kaluar mbi dy dekada. Kur Organizata e Kombeve të Bashkuara, organizatat e tjera ndërkombëtare ose qeveri të ndryshme, dëshironin të thërrisnin normën për të drejtat e njeriut ose të dënonin shkeljen e tyre, do të drejtoheshin nga udhëzimet e Deklaratës si standard dhe simbol pozitiv për gjithë atë që bashkësia ndërkombëtare nënkuptonte me të drejtat e njeriut.104

DUDNJ proklamon dy kategori vëllimore të të drejtave, nga njëra anë të atyre qytetare dhe politike dhe nga ana tjetër të atyre ekonomike, sociale dhe kulturore. Katalogu i të drejtave qytetare dhe politike përfshin: të drejtën e jetës, lirisë dhe sigurimit personal, lirisë së të shprehurit, tubimit të qetë, shoqërimit, besimit dhe lëvizjes, si dhe mbrojtja nga robëria, privimi i vullnetshëm nga liria, ndalimi të dënimeve dhe dënimit me burg pa zbatim paraprak të procedurës ligjore dhe mbrojtjes së jetës private. DUDNJ po ashtu përmban dispozita për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore duke përfshirë: të drejtat e zgjedhjes së lirë të profesionit, pagesës së njëjtë për mundin e barabartë, të drejtën për standard jetësor që siguron jetë të shëndoshë dhe mirëqenie për secilin njeri, duke përfshirë ushqimin, veshjen, çështjen e banimit dhe kurimin mjekësor, si dhe sigurimin social. DUDNJ proklamon edhe të drejta të tjera, si p.sh. të drejtën e azilit, të drejtën e shtetësisë, të drejtën e posedimit pronësor, të drejtën e paanshmërisë dhe gjyqësorit të pavarur. Për natyrën juridike të DUDNJ ekzistojnë mendime të ndryshme. Sipas njërit mendim kjo Deklaratë është pjesë përbërëse e Kartës së Kombeve të Bashkuara dhe në sferën e të drejtave të njeriut bën interpretim autentik të dispozitave të saja, ku Deklaratës i jep karakter juridik. Sipas mendimit të dytë, duke pasur parasysh se Deklarata është e pranueshme në praktikën e shumë shteteve, ajo ka rëndësinë e së drejtës ndërkombëtare zakonore. Sipas mendimit të tretë, Deklarata është pjesë e strukturës kushtetuese të bashkësisë botërore (pasi llogaritet si interpretuese autentike e Kartës së Kombeve të Bashkuara), mirëpo, ajo njëkohësisht është edhe komponente e së drejtës ndërkombëtare zakonore, pasi i obligon të gjitha shtetet, jo vetëm anëtaret e Kombeve të Bashkuara.105

102 Roli i saj i padiskutueshëm pasqyrohet edhe në ndonjë Kushtetutë evropiane si rasti i Kushtetutës spanjolle, ku në seksionin 10 të saj, pika e parë, parashikon se në rast të kufizimeve mbi të drejtat dhe liritë e njeriut, të njohura dhe pranuara nga Kushtetuta, ato duhet të bëhen në përputhje me DUDNJ dhe traktateve apo marrëveshjeve të tjera ndërkombëtare të pranuara dhe ratifikuara nga Spanja. 103 Shih në: Sali, S., & Terzić, Z. (1996). MEĐUNARODN I dokumenti o ljudskim pravima. Sarajevo: Pravni centar Fonda otvoreno društvo BiH, fq. 32 104Vega, C&Weissbrodt, D., International Human Rights Law.University of Pennsylvania Press.Philadelphia. U.S. 2007, fq. 25. 105Musliu, A., “Zhvillimi i sistemit ndërkombëtar mbi të drejtat e njeriut” botuar në International Journal of Legal Sciences “Justicia”, Faculty of Law State University of Tetova, Nr.2/2013. www.academia.edu

50

E drejta për një proces të rregullt ligjor, ndër të drejtat e tjera që parashikohen në këtë Deklaratë, gjendet në dispozitën 10 të DUDNJ:106

“Gjithkush gëzon njëlloj të drejtën për një proces gjyqësor objektiv e publik para një gjykate të pavarur e të paanshme, në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve të veta dhe për vendimin mbi çfarëdo lloj akuze penale” Më pas kemi nenin 11 si garanci të lidhura ngushtësisht me nenin 10 dhe procesin e rregullt ligjor: 1. Kushdo që është i akuzuar për një vepër penale ka të drejtë të konsiderohet i pafajshëm derisa të vërtetohet fajsia në bazë të ligjit dhe në një proces publik në të cilin ka pasur të gjitha garancitë e duhura për mbrojtjen e vet. 2. Asnjeri nuk duhet të dënohet për veprime ose mosveprime të cilat nuk përbëjnë një vepër penale, sipas ligjeve kombëtare dhe ndërkombëtare, në kohën kur janë kryer. Gjithashtu nuk mund të vendoset një dënim më i rëndë nga ai që ka qenë zbatuar në kohën kur është kryer vepra penale. E drejta për një proces të rregullt ligjor parashikohet në DUDNJ, por dhe në të gjitha kushtetutat e sotme demokratike. 1.2.2 Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut.

Pranohet si fakt, se BE është e detyruar të respektojë të drejtat e njeriut kur ajo vepron në kompetencat e saj dhe pajtueshmëria me këtë monitorohet nga GJEDNJ. Ky detyrim është parë që të dalë fillimisht nëpërmjet "parimeve të përgjithshme" të zhvilluara nga GJEDNJ dhe më vonë në Nenin 6 të Traktatit të BE. Detyrimet e shteteve anëtare mbi të drejtat e njeriut e kanë burimin në ligjin e tyre të brendshëm dhe në traktate te të cilat ato janë palë, veçanërisht në KEDNJ. GJEDNJ vendosi të bazojë detyrimin e Komunitetit për të respektuar të drejtat e njeriut brenda rendit ligjor të Komunitetit. Të drejtat e veçanta të njeriut duhet të pranohen si “të drejta komunitare të njeriut” në mënyrë që të marrin mbrojtje nga gjykata. Ligji ndërkombëtar dhe ai vendas është i rëndësishëm vetëm në kuptimin që ai ofron udhëzime ose frymëzim për përmbajtjen thelbësore të parimeve të përgjithshme. KEDNJ është i pari instrument ndërkombëtar i të drejtave të njeriut që ka aspiruar të mbrojë një gamë të gjerë të drejtash civile e politike, si duke marrë formën e një traktati juridik detyrues për Palët e Larta Kontraktuese, ashtu edhe duke vendosur një sistem mbikqyrjeje për zbatimin e të drejtave brenda vendit. Ndihmesa e saj më revolucionare shprehet ndoshta në përfshirjen prej saj të një dispozite sipas të cilës një Palë e Lartë Kontraktuese mund të pranojë mbikqyrjen e GJEDNJ, në rastet kur ai që fillon procesin është një individ dhe jo një shtet. Një masë e suksesit të Konventës ka qenë pranimi i detyrueshëm dhe jo me zgjedhje i të drejtës për ankim individual: “të gjitha shtetet që kanë ratifikuar Konventën janë tashmë automatikisht të detyruara të pranojnë juridiksionin e Gjykatës për marrjen në shqyrtim të ankesave individuale”.107

106 Shih në tërësi përmbajtjen e Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Civile dhe Politike, www.ohchr.org. 107 Gomien, D.,“Udhëzues i shkurtër i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut”, botim i Këshiilit të Evropës, i përkthyer, Gent Grafik 2005.

51

Në rrjedhën e viteve te ekzistencës se saj, Konventa ka treguar se vlera e saj e veçantë në raport me instrumente të tjerë ndërkombëtarë të përfunduar në të njëjtin drejtim, qëndron së pari te një strukturë e plotë, solide dhe me terma të saktë dhe detyrues nga pikëpamja e teknikës konvencionale ndërkombëtare dhe së dyti, në pajisjen e saj me një mekanizëm të qëndrueshëm kontrolli i cili mund të shfrytëzohet, siç ka rezultuar shumë herë me mjaft sukses edhe nga individët kundër një shteti, palë në Konventë, qoftë ky apo jo shteti, shtetësinë e të cilit ata kanë. Mekanizmi i kontrollit të Konventës, siç u tha edhe më lart, që pas hyrjes në fuqi të Protokollit 11, shprehet në ekzistencën e një organi qendror të specializuar dhe me karakter gjyqësor, GJEDNJ.108

Në tërësinë e dispozitave të KEDNJ, neni 6 zë një vend të rëndësishëm në tërësinë e të drejtave që garanton kjo Konventë. Një gjykim i drejtë është një element bazë i parimit të shtetit të së drejtës dhe pjesë e trashëgimisë së përbashkët, sipas Preambulës së Konventës. Ankimi para GJEDNJ është një mjet juridik plotësues ose subsidiar. Për të ushtruar këtë mjet duhet që individi t’i ketë shterur të gjitha mjetet e brendshme juridike. Në këtë aspekt, por jo vetëm, ky ankim ngjan me ankimin individual para GJK në Shqipëri. Shterimi i mjeteve juridike të brendshme vlen vetëm për rastet kur ka mjete ankimi efikase me të cilat është i mundur riparimi i shkeljes. Për të vlerësuar nëse janë ezauruar apo jo të gjitha mjetet juridike të brendshme, është e rëndësishme të analizohet nëse individi ka patur mjete të tilla që t’i garantojnë atij një mbrojtje efektive dhe jo iluzore të të drejtës së shkelur.109 1.2.3 Statusi i KEDNJ në rendet juridike kombëtare.

Për implementimin dhe interpretimin e KEDNJ dhe ligjit evropian, shërbejnë tri faktorë për të kuptuar se pse shtete të ndryshme i konsiderojnë në mënyra specifike, pjesë të familjes së tyre kombëtare juridike, normat juridike evropiane. Ato janë:

1. Dispozita kushtetuese (Shqipëria, Spanja, Rumania). Shqipëria e ka të përfshirë klauzolën e respektimit të ligjit evropian në nenin 5 të saj, ku shprehimisht kemi “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të” dhe neni 21 i saj parashikon “Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. 2. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut.” Në literaturën tonë juridike ka mendime se ky nen nuk ekziston në mënyrë të pavarur, por mund të zbatohet i lidhur ngushtë vetëm me nenet e tjera përkatëse. Ky këndvështrim do t’i jepte nenit një karakter të thjeshtë deklarativ. Përkundrazi, mendimi tjetër që shpreh se neni 5 duhet t’i nënshtrohet një interpretimi më të gjerë, duket më i arsyeshëm. Sipas këtij, në nocionin e të “drejtës ndërkombëtare të detyrueshme” për një shtet, do të ishin jo vetëm normat e traktateve apo të marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara, por edhe

108 Botim i Qendrës Shqiptare e Rehabilitimit të Traumës dhe Torturës me mbështetjen e Bashkimit Evropian “Në mbrojtje të lirive themelore” Jurisprudencë dhe interpretime të rregullimit të jetës dhe aktivitetit të autoriteteve shtetërore në Evropë” Tiranë 2010. 109 Vorpsi, A., “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë” Botimet Maluka, Tiranë 2011, fq 56.

52

normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare zakonore, si dhe parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare.

2. Dispozita legjislative (Mbretëria e Bashkuar); 3. Jurisprudenca e GJK (Itali dhe Gjermani).

Sipas një studimi të kryer në lidhje me përqasjen e dispozitave kushtetuese kombëtare me ato të KEDNJ dhe se sa respektohet autoriteti i ligjeve evropiane, ka disa arsye:110

1 Së pari, disa kushtetuta i rezervojnë një status të veçantë ligjit të BE, duke e dalluar atë nga ligji 'normal' publik ndërkombëtar. Një shembull është Italia, ku neni 117 i Kushtetutës shpreh: “fuqia legjislative i takon shtetit dhe rajonet në pajtim me Kushtetutën dhe brenda kufijve të caktuar me ligj në BE dhe obligimet ndërkombëtare”. Prandaj, shumë analistë kanë theksuar dallimin që ekziston midis efekteve të obligimeve të BE dhe atyre ndërkombëtare.

2 Së dyti, disa Kushtetuta e pranojnë statusin special ndërkombëtar të traktateve të të drejtave të njeriut. Në Spanjë dhe Portugali, deklarata të tilla ofrojnë një mbështetje interpretuese për dispozitat e të drejtave të njeriut. 111

3. Së treti, disa Kushtetuta nuk duket se bëjnë dallimin në mes të drejtës ndërkombëtare dhe rendit juridik të BE.

Përkundër sa u tha më sipër, kohët e fundit vihet në dukje afrimi progresiv midis urdhrave të brendshëm evropian në lidhje me pozicionin e Konventës në hierarkinë kombëtare të burimeve. Kjo, pavarësisht nga pozita formale e përcaktuar në Kushtetutë, ose i sistemit dualist ose monist. Konventa është përgjithësisht e njohur që të ketë forcë supra-legjislative, por marrëdhënia e saj me supremacinë kushtetuese është shumë e diskutueshme.112

Shqipëria e ka nënshkruar KEDNJ më 3 Korrik 1996, datë në të cilën u bë pjesë edhe e KE. KEDNJ e vitit 1950 është një nga Konventat bazë të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. E veçanta e saj, në dallim nga DUDNJ e vitit 1948 është se nuk ndalet thjesht në deklarimin e tyre, por kujdeset për garantimin de facto. Kjo Konventë ka hyrë në fuqi për RSH me Ligjin Nr.8137, datë 31.7.1996 “Për ratifikimin e Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore”.

KEDNJ ka një rëndësi shumë të madhe, ngase është dokumenti i parë që rregullat deklarative i ka shndërruar në rregulla kontraktuese (u ka dhënë karakter të detyrueshëm), ka paraparë një mekanizëm, i cili ka për të siguruar zbatimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut ndërmjet shumë subjekteve të një regjioni, dhe në fund, se hyrja në KE kushtëzohet me respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut.113

Përveç faktit që detyrimin për të respektuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut shtetet anëtare në KE e kanë të përfshirë në ligjin e tyre të brendshëm dhe në traktatet në të cilat ato bëjnë pjesë, dukshëm KEDNJ e vitit 1950, GJEDNJ zgjodhi të bazojë detyrimin komunitar për të

110 H. Keller and A. Stone Sweet (eds)., “A Europe of Rights: The Impact of the ECHR on National Legal Systems”(2009). 111 Shih, respektivisht, neni 10 i Kushtetutës së Spanjës dhe neni 16 i Kushtetutës së Portugalisë 112 Martinico, G., “Is the European Convention Going to Be ‘Supreme’? A Comparative-Constitutional Overview of ECHR and EU Law before National Courts” The European Journal of International Law Vol. 23 no. 2 fq 404. 113 Gruda, Z., “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut”, Prishtinë 2000, fq 53.

53

respektuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut në rregullin ligjor komunitar. GJEDNJ është kujdesur të drejtohet nga dispozitat e Konventës, pavarësisht se dispozitat e traktateve të tjera nuk janë të përjashtuara nga aplikimi i tyre. BE në vazhdimësi kërkon që parimet e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut jashtë sistemit të komunitetit, të priren drejt sistemit brenda komunitetit.114

Përparimi dhe mbrojtja e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut konsiderohet si një ndër qëllimet kryesore të organizatës, prandaj hyrja e shteteve në KE kushtëzohet me sigurimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore për të gjithë njerëzit.115

Integrimi i Konventës në sistemet ligjore të brendshme të shteteve anëtare, veçanërisht përfshirja e kërkesës së gjykimit brenda një kohe të arsyeshme, sikurse parashikohet në nenin 6, ka fuqizuar dhe plotësuar kërkesat e legjislacionit kombëtar të këtyre shteteve.

Ka një sërë normash të së drejtës ndërkombëtare zakonore, të cilat, edhe pse janë të pranuara përgjithësisht, nuk gjejnë pasqyrim në traktatet apo në aktet e tjera formale të së drejtës ndërkombëtare. P.sh. detyrime të tilla ndërkombëtare si ndalimi i agresionit, ndalimi i gjenocidit, mbrojtja nga skllavëria, etj, kanë karakter superior në të drejtën ndërkombëtare, duke qëndruar mbi normat e tjera të saj. Kjo është arsyeja që na shtyn në konkluzionin se neni 5 i Kushtetutës shqiptare duhet të shihet nga gjykatat, jo vetëm i lidhur ngushtë me nenin 122 të Kushtetutës, por edhe si një dispozitë që gjen zbatim në mënyrë të pavarur. Këtë qëndrim ka mbajtur edhe GJK kur ka gjykuar rastin e pajtueshmërisë me Kushtetutën, të dispozitave të Statutit të Romës për Gjykatën Penale Ndërkombëtare. Ajo shprehet se: ... përderisa në bazë të Kushtetutës rregullat e gjithëpranuara të së drejtës ndërkombëtare janë pjesë e të drejtës së brendshme, atëherë edhe mungesa e imunitetit në proceset penale ndërkombëtare për krime të caktuara me rrezikshmëri të lartë, bëhet pjesë e sistemit juridik shqiptar.116

Thirrja e drejtpërdrejtë e KEDNJ nga neni 17 i Kushtetutës, i cili thekson se ligji që kufizon një të drejtë, në asnjë rast nuk mund të tejkalojë kufizimet e parashikuara në KEDNJ (neni 17/2) është një garanci karakteristike vetëm për Kushtetutën e Shqipërisë.117

Ligji ndërkombëtar nuk depërton në ligjin kombëtar përveç nëse tradita kushtetuese e atij shteti e parashikon një gjë të tillë.118 GJEDNJ ka vendosur që në mënyrë që të lejojë zbatimin uniform të ligjit të Komunitetit dhe në mënyrë që të lejojë Komunitetin për të përmbushur qëllimin e tij ku të përfitojnë individët, si dhe shtetet, ligji komunitar duhet të depërtojë drejtpërdrejt në të drejtën e brendshme dhe ka përparësi mbi ligjin kombëtar.119 Në mënyrë që të sigurojë pranimin nga gjykatat e brendshme të këtij interpretimi të ligjit të Komunitetit është parë e nevojshme të ulen

114 Tawhida A. and Israel de Jesús Butler, “The European Union and Human Rights: An International Law Perspective”, The European Journal of International Law Vol. 17 no.4 © EJIL 2006. 115 Statuti i Këshillit të Evropës: J.A.S Grenville, the Major International Treaties 1914-1973, London 1974. 116 Anastasi, A., “Internacionalizimi i së drejtës kushtetuese: Klauzolat kushtetuese të integrimit të Shqipërisë” Revista Polis, Nr. 4 2007, fq 4. 117 Ka shtete të tilla si Italia ku nuk përfshihet shprehimisht “ Klauzola Evropiane” por në dispozitën 10 të Kushtetutës Italiane parashikohet se “Rendi juridik italian u pershtatet normave te se drejtes nderkombetare pergjithesisht te pranuara ". Apo rasti i Kushtetutës Austriake që parashikon në nenin 9/1 të saj: “Rregullat e njohura gjerësisht të së drejtës ndërkombëtare konsiderohen si pjesë integrale e ligjit federal”. 118 ‘The General Principles of International Law Considered from the Standpoint of the Rule of Law’, 92 RdC (1957-II) 5, fq 70–80. 119 Çështja Van Gend en Loos [1963] GJEDNJ; Çështja Costa kundër ENEL [1964]GJEDNJ.

54

shqetësimet juridiksionale të caktuara dhe që ligji i Komunitetit nuk duhet të rrezikojë mbrojtjen e të drejtave të njeriut.120

1.2.4 Procesi rregullt ligjor, objekt i Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut.

Shoqëria civile, por jo vetëm, edhe shteti, gjatë zhvillimit historik të tyre kanë arritur të kuptojnë, vlerësojnë dhe të ndërgjegjësohen, për rëndësinë që kanë për ta, të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Individi gjithmonë priret drejt demokracisë, të jetuarit në komunitet dhe të kërkuarit të asaj që i takon. Pikërisht për këtë arsye nuk mund t’i lihet në zgjedhjen e vetëm individit sesi ai duhet të veprojë, kur dhe ku. Kjo përplasje midis rendit juridik dhe kërkesave personale, kanë sjellë nevojën e ndërtimit të shtetit, e rendit juridik kombëtar dhe ndërkombëtar.

Shteti shqiptar e konsideron KEDNJ pjesë integrale të sistemit të tij juridik. Kjo duket qartë në nenin 116 të Kushtetutës së RSH, ku njihen si akte normative edhe marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara. Nga sa më sipër, është mëse e qartë që juridiksioni i GJEDNJ që me krijimin e saj, më 1998, shtrihet edhe mbi territorin e RSH. Dhe në të vërtetë, deri në vitin 2014, në këtë Gjykatë figurojnë disa vendime me palë Shqipërinë, shumica e të cilave kanë të bëjnë me çështjen e pronave dhe mosekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë.121 Rëndësia që ka KEDNJ, për shtetin shqiptar, sipas Kushtetutës së RSH, shprehet qartë dhe në nenin 5 të saj “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të” dhe neni 21 i saj parashikon “Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. 2. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut.”

Duke u ndalur te procesi i rregullt ligjor, si objekt i KEDNJ, kjo e drejtë parashikohet në nenin 6 të saj:

“1. Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e krijuar me ligj, e cila do të vendosë si për mosmarrëveshjet në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile, ashtu edhe për bazueshmërinë e çdo akuze penale në ngarkim të tij. Vendimi duhet të jepet publikisht, por prania në sallën e gjykatës mund t’i ndalohet shtypit dhe publikut gjatë tërë procesit ose gjatë një pjese të tij, në interes të moralit, të rendit publik ose sigurisë kombëtare në një shoqëri demokratike, kur kjo kërkohet nga interesat e të miturve ose mbrojtja e jetës private të palëve në proces ose në shkallën që çmohet tepër e nevojshme nga gjykata, kur në rrethana të veçanta publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë. 2. Çdo person i akuzuar për një vepër penale prezumohet i pafajshëm, derisa fajësia e tij të provohet ligjërisht. 3. Çdo i akuzuar për një vepër penale ka të drejtat minimale të mëposhtme: a. të informohet brenda një afati sa më të shkurtër, në një gjuhë që ai e kupton dhe në mënyrë të hollësishme, për natyrën dhe për shkakun e akuzës që ngrihet ndaj tij; b. t’i jepet koha dhe lehtësitë e përshtatshme për përgatitjen e mbrojtjes;

120 Shqetësime të Gjermanisë dhe Italisë. Këto janë shprehur nga GJK gjermane në praktikën e saj. 947). 121 Shih www.gjk.gov.al

55

c. të mbrohet vetë ose të ndihmohet nga një mbrojtës i zgjedhur prej tij, ose në qoftë se ai nuk ka mjete të mjaftueshme për të shpërblyer mbrojtësin, t’i mundësohet ndihma ligjore falas kur këtë e kërkojnë interesat e drejtësisë; d. të pyesë ose të kërkojë që të merren në pyetje dëshmitarët e akuzës dhe të ketë të drejtën e thirrjes dhe të pyetjes të dëshmitarëve në favor të tij, në kushte të njëjta me dëshmitarët e akuzës; e. të ndihmohet falas nga një përkthyes në qoftë se nuk kupton ose nuk flet gjuhën e përdorur në gjyq.” Kjo e drejtë kërkon që shteti të veprojë me drejtësi dhe në bazë të Kushtetutës kur zbatojnë ligjin. Sipas kësaj dispozite, individi ka disa të drejta bazike që asnjë qeveri nuk mund të t’i marrë.122 Trajtesa e plotë juridike e të drejtës për një proces të rregullt ligjor nga ana e KEDNJ, bën të mundur plotësimin e mangësive apo paqartësive të kësaj të drejte në Kushtetutat e shteteve anëtare.

GJEDNJ ka zhvilluar më shumë gjykime në lidhje me të drejtën për një proces të rregullt ligjor, sa për asnjë të drejtë tjetër. Kjo për shkak të dështimit të shteteve anëtare për të organizuar sistemet e tyre të brendshme juridike, në atë mënyrë që të sigurohen garancitë minimale të nenit 6 të Konventës.123 Sa më sipër, del qartë statusi dhe autoriteti lartë juridik që KEDNJ zë ne rendin juridik të shtetit shqiptar.

Në lidhje me çështjen se cilat janë të drejtat që implikon KEDNJ, ajo shprehet se në rast të konfliktit midis individit dhe pushtetit publik, nuk është me rëndësi nëse një organ i caktuar vepron në cilësinë e subjektit civil apo në cilësinë e mbartësit të pushtetit publik, me rëndësi është karakteri i së drejtës që implikohet. Por në interpretimin e “të drejtave dhe të detyrimeve civile”, gjykata nuk mund të vendosë në mënyrë të pavarur mbi ekzistencën e të drejtave materiale, që nuk janë të bazuara në të drejtën e brendshme. Neni 6 par.1 i Konventës është i zbatueshëm nëse pretendimi është për nga natyra i vlerësueshëm në para, buron nga shkelja e të drejtave, që gjithashtu kanë të njëjtin karakter, pavarësisht burimit të konfliktit apo juridiksionit të gjykatave. Një përfundim i tillë është arritur nga GJEDNJ në çështjen Editions Periscope kundër Francës. 124 Në këtë çështje gjykata u shpreh se neni 6 i Konventës trajton dhe ka objekt të sajin të drejtat ose mosmarrëveshjet civile, pa marrë parasysh nëse ato janë të njohura si të tilla në të drejtën vendase.

122 Gitlin,M.,”Understanding your right to due process”, 2014, fq 59. 123 Mowbray, A.,”Case, materials and commentary on the European Convention on Human Rights”. 124 Editions Periscope kundër Francës, datë 26 Mars 1992, par.35-40 i vendimit, GJEDNJ.

56

1.2.5 Kuptimi i “Gjykimeve civile” sipas Konventës Evropiane të të drejtave të Njeriut.

Përpara se të studiojmë gjykimet civile, duhet të shpjegojmë kuptimin e “të drejta dhe detyrime civile”.125 Sipas KEDNJ, me qëllim që neni 6 i saj të zbatohet në kontekstin civil, duhet të kemi një konflikt midis dy ose më shumë palëve për të drejtat civile.126 Në kontekstin civil duhet të ekzistojë një “mosmarrëveshje” për një të drejtë civile. 127 Një e drejtë është civile për Konventën, jo thjesht nga cilësimi juridik që ajo merr në të drejtën e brendshme, por nga përmbajtja materiale dhe pasojat, me të cilat atë e lidh kjo e drejtë e brendshme. Kjo e drejtë ka të bëjë me aspektin pasuror dhe nuk ka rëndësi origjina e konfliktit dhe as kompetenca e organit që shqyrton mosmarrëveshjen.128 Pra sipas gjykatës, e rëndësishme është që për t’ju drejtuar GJEDNJ duhet të pretendojmë në ato raste kur kemi të bëjmë me të drejta civile sipas KEDNJ dhe jo domosdoshmërisht sipas të drejtës vendase.129 Pra, themi se nuk përjashtohet mundësia që një e drejtë publike sipas të drejtës vendase, të konsiderohet si e drejtë civile sipas nenit 6 të Konvetës apo anasjelltas.130

1.2.6 Gjykimi civil i rregullt versus gjykimit civil të drejtë, në kërkim të harmonisë.

Dispozitat në lidhje me gjykimin e drejtë janë ndër të drejtat më të shpeshta të kërkuara sipas KEDNJ. Duke hedhur poshtë një interpretim kufizues të kësaj dispozite, GJEDNJ jep udhëzime jo vetëm për vetë jurisprudencën e saj, por edhe autoriteteve kombëtare, të cilat duhet të zbatojnë parimet e një gjykimi të drejtë. Në të vërtetë, në jurisprudencën e saj, GJEDNJ tregon se ajo vetë e konsideron veten kompetente për të shqyrtuar në thellësi mënyrën në të cilën gjykimi i drejtë është interpretuar dhe zbatuar nga autoritetet kombëtare. Qëllimi i artikujve të gjykimit të drejtë është të sigurojë drejtësinë me anë të procedurave në gjykatë. 131

Gjykimi i drejtë ka të bëjë me administrimin e drejtësisë në të dy kontekste, gjykime civile dhe penale. Në RSH, gjykata ku individi mund t’i drejtohet nëse pretendon se i është cenuar e drejta për një proces të rregullt ligjor dhe ka ezaururar të gjitha shkallët e pushtetit gjyqësor është GJK. Në raport me këtë gjykatë, Kristaq Traja132 është shprehur se ndoshta arsyeja e mosrealizmit të një GJK që do të gjykonte të gjitha shkeljet e të drejtave dhe lirive të njeriut, të ketë qenë frika e fuqizimit të frikshëm të saj dhe rritjes në një masë shumë të madhe të kompetencave. Prandaj,

125 Koncepti i gjykimit civil në pikëpamjen time paraqitet: “gjykimi civil është një tërësi aktesh gjyqësore dhe veprimesh të kryera nga subjektet procedurale, me qëllim vërtetimin apo rrëzimin e pretendimeve të ngritura nga palët me anë të marrjes së vendimeve të ndërmjetme dhe atij të formës së prerë.” 126 GJEDNJ ka deklaruar në disa raste se neni 6 i KEDNJ zbatohet për procedura, rezultati i të cilave ka një ndikim te drejtpërdrejtë dhe/ose përmbajtjen substantive të një të drejte ose detyrimi privat si psh Koning kundër Gjermanisë (1978) (heqja e se drejtës për të mbajtur një klinikë mjeksore private dhe së drejtës për të ushtruar profesionin e mjekut); Le Compte , Van Leuven dhe De Meyere kundër Belgjikës (1981)process disiplinor në kuadër të një shoqate profesionale); De Moore kundër Belgjikës (1994) (përcaktimi i së drejtës për t’u pranuar në dhomën e avokatëve). 127 Edhe procedurat përpara GJK, administrohen gjithashtu nga neni 6, ku rezultatet e procedurave të tilla do të jenë vendimtare për një të drejtë civile të garantuar nga ky nen. 128 Traja, K.,“KEDNJ dhe proçesi i rregullt ligjor sipas Kushtetutës shqiptare”, buletin i posaçëm Tiranë 2003. 129 Neves dhe Silva kundër Portugalisë, datë 27 Prrill 1989, GJEDNJ. 130 Ky nen shtrihet edhe në ato procese, në të cilat nuk merren vendime direkt për të drejtat dhe detyrimet civile, por që kanë për to një rëndësi të madhe. 131 Një element i shtetit të së drejtës është roli i gjykatave të pavarura dhe të paanshme në sistemin ligjor. Ky rol është reflektuar në dispozitat ku e drejta për liri është e mbrojtur nga habeas corpus. 132 Një nga gjyqtarët e GJEDNJ për Shqipërinë.

57

GJK në Shqipëri u mendua si një gjykatë ku individi do të mund të drejtohet vetëm për shkelje të procesit të rregullt ligjor. Në atë kohë u shpreh dhe Kuvendi, sipas të cilit nëqoftëse ne sigurojmë në GJK të drejtën për një proces të rregullt ligjor, njëkohësisht kemi siguruar dhe liritë dhe të drejtat e tjera të individit. Mendoj se ky qëndrim i Kuvendit nuk ka qenë i drejtë, pasi nuk mund të vendosim NE se një e drejtë e individit, sado e rëndësishme të jetë, nuk mund të njihet si sinonim i të gjitha të drejtave të tjera. Për më tepër që një proces gjyqësor mund të jetë në fakt një proces i rregullt ligjor, por nuk do të thotë se është zgjidhur drejtë. Prandaj gjykata gjatë gjykimit të çështjeve, duhet të jetë e kujdesshme që t’i përmbahet “fair trial” të parashikuar nga KEDNJ. Pavarësisht nga formulimi që gjejnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, ato në thelbin e tyre duhet të interpretohen dhe zbatohen në përputhje me praktikën gjyqësore të Strasburgut.133 Të drejtave dhe lirive të parashikuara nga Konventë u është dhënë një status kushtetues.134

Ka dallime në përmbajtjen e konceptit të gjykimit të drejtë civil me gjykimin e rregullt civil, i cili mbështetet si koncept nga shtetet kontraktuese të KEDNJ. Pavarësisht pikave të përbashkëta që kanë këto dy koncepte, ato janë të pavarura nga njëra tjetra pasi rezultati final i tyre ndryshon:

- Së pari, në KEDNJ “proces i drejtë” është dhënë duke zbërthyer garancitë procedurale,

ndërkohë që konstitucionalisti shqiptar është mjaftuar me dy paragrafë, duke mos vënë në dukje garancitë procedurale të individit në kuadër të të drejtës për një proces të rregullt ligjor;

- Së dyti, nëse procesi i drejtë gjyqësor përdoret në kuptimin jo vetëm procedural por dhe substantiv dhe përfshin të drejta të tilla si aksesi në gjykatë, barazia në mjete, e drejta për t’u dëgjuar e për të thirrur dëshmitarë, e drejta për seanca gjyqësore me palë kundërshtare dhe një gjykim i arsyeshëm; përsa i përket procesit të rregullt gjyqësor, do të kuptojmë një proces që është në përputhje me Kushtetutën dhe ligjet e tjera por që jo domosdoshmërisht është i drejtë për palët;

- Së treti, në nenin 42 të Kushtetutës së Shqipërisë përdoret termi “gjykim i drejtë”, kurse në KEDNJ do të gjejmë togfjalëshin “proces i drejtë gjyqësor”. Termi i përdorur në Konventë është më gjithëpërfshirës se ai i përdorur në Kushtetutë. Gjykimi i drejtë është një nga elementët e procesit të rregullt ligjor;

- Së katërti, “një e drejtë është civile” për Konventën, jo thjesht nga cilësimi juridik që ajo merr në te drejtën e brendshme, por nga përmbajtja materiale dhe pasojat me të cilat atë e lidh kjo e drejtë e brendshme. Kjo e drejtë ka të bëjë me aspektin pasuror dhe nuk ka rëndësi origjina e konfliktit dhe as kompetenca e organit që shqyrton mosmarrëveshjen.135 Në kuadrin e mbrojtjes së garancive të individit, GJK e Shqipërisë ka shqyrtuar një sërë çështjesh, nga të cilat, ne mund të nxjerrim edhe ngjashmëri në interpretim përsa i përket nocioneve proces i drejtë dhe proces i rregullt;

- Së pesti, “Due process of law” interpretohet më së shumti si rregulla që administrohen përmes gjykatave të drejtësisë në përputhje me parimet dhe procedurat ligjore të përcaktuara dhe të parapara, me masat mbrojtëse për mbrojtjen e të drejtave individuale. Interpretimi i përbashkët i konceptit të procesit të drejtë është më i gjerë dhe mund të

133 Traja, K, “Kushtetuta dhe sistemi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut” botuar në “Kushtetuta e re shqiptare, sfida e së ardhmes euroatlantike të Shqipërisë”, LUARASI, Tiranë 2002. 134 Po aty. 135 Traja, K, “KEDNJ dhe proçesi i rregullt ligjor sipas Kushtetutës shqiptare”, buletin i posaçëm Tiranë 2003.

58

përfshijë rregullat e zbatueshme në rast të privimit të lirisë, rregullat që kanë të bëjnë me pronën dhe rregullat që lidhen me procedurat administrative.

Në të dyja rastet kemi të parashikuara disa nga garancitë procedurale si psh e drejta për një gjykim publik, e drejta për një gjykatë të pavarur dhe të paanshme dhe të caktuar me ligj, gjykimi i drejtë, gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor etj. Në vendimet e dhëna ndër vite nga GJK e Shqipërisë dhe GJEDNJ është vërejtur se nenit 6 të Konventës i është njohur një shtrirje më e gjerë, duke përfshirë dhe fazat e hetimit dhe zbatimit të vendimeve. Do të ishte iluzive nëse autoritetet ndaj të cilave janë marrë vendimet, të kishin në dorë mundësinë për të refuzuar zbatimin e tyre. Kjo do të sillte një mungesë mbrojtjeje në dëm të individit. Nuk mund të mendohet dhe të shfrytëzohet fakti, se neni 6 i Konventës ka të parashikuar aq mirë të gjitha garancitë procedurale të individit dhe të mos parashikojë dhe sigurojë zbatimin e vendimeve.

- Së gjashti, vihet re se nëse në Konventë flitet qartë për një gjykim penal ose civil, në

Kushtetutë flitet për të drejtën e individit për një proces të rregullt ligjor pa u ndalur konkretisht vetëm te proceset gjyqësore, duke përfshirë dhe ato me karakter administrativ apo disiplinor136.

Dallimet përmbledhtasi midis këtyre dy koncepteve ‘gjykim civil i rregullt’ dhe ‘gjykim civil i drejtë’ sipas gjyqtarit Kristaq Trajës përmblidhen në tri pika:

- Ndryshimet në nocionet materiale: çështjet civile, nocioni i gjykatës, e drejta për t’ju drejtuar gjykatës;

- Ndryshimet në nocionet procedurale: barazia e armëve, kontraditorialiteti, arsyetimi i vendimeve, fazat e procedurës etj;

- Ndryshimet në nocione të tjera: publiciteti, afati i arsyeshëm, pavarësia dhe paanësia e gjykatës dhe gjykata e caktuar me ligj (në të cilat do të ndalemi më tej)137.

KEDNJ në nenin 6 të saj flet për “fair rial”, kurse Kushtetuta shqiptare trajton procesin e rregullt ligjor ose ndryshe “due process law”138. Me miratimin e Kushtetutës shqiptare më 1998 u vu re se konstitucionalistët ishin kujdesur që jo vetëm e drejta për një proces të rregullt ligjor të parashikohej si një nga të drejtat themelore materiale dhe procedurale të individit por dhe si një e drejtë e ankimueshme në GJK në rast cenimi të saj. Mëse e vërtetë që, nëse një individ pretendon se i është cenuar e drejta e tij për shkak se procesi ka qenë i parregullt nga ana procedurale, t’i drejtohet GJK, neni 131 pika f e Kushtetutës: “GJ.K vendos për gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave”.

136 Van Orshoven kundër Belgjikës, gjykim i datës 25 qershor 1997, GJEDNJ. 137 Traja, K.,“KEDNJ dhe proçesi i rregullt gjyqësor sipas Kushtetutës shqiptare” botuar në revistën “Tribunë Juridike” nr.42, Tiranë 2003. 138 Shiko këtu Fq 9.

59

1.3 Procesi i rregullt ligjor në funksion të shtetit të së drejtës.

Shteti i së drejtës mbron interesat e të drejtat e një personi mbi interesat e shumicës.139 Është e njohur se vendimet gjyqësore janë më shumë sesa thjesht gjykime të konflikteve gjyqësore. Këto vendime kanë impakt të madh te faktorët politikë, që do të thotë se ndikojnë te të tri pushtetet, ai legjislativ, gjyqësor dhe ekzekutiv. Te pushteti legjislativ ndikon duke bërë që legjislativi të ketë kujdes gjatë hartimit të projektiligjeve; te pushteti gjyqësor duke dhënë efekt te gjykatat e instancave më të ulta në mënyrën sesi ato marrin vendime si dhe te pushteti ekzekutiv duke kërkuar zbatueshmëri të vendimeve gjyqësore.

1.3.1 Kuptimi i “Shtetit të drejtës” dhe statusi i tij në rendin juridik shqiptar. Të parët juristë që kanë konceptuar natyrën juridike të shtetit duke e lidhur atë ngushtë me të drejtën, ku shteti duhet dhe udhëhiqet vetëm nga e drejta, ishin ata romakë. E drejta romake luan një rol të rëndësishëm në mënyrën se si sot lexohet dhe kuptohet “shteti i së drejtës”. Ky koncept ka lindur, është zhvilluar me kalimin e kohës dhe ekziston edhe sot. Një dallim mes “ligjeve të drejta” dhe “ligjeve të padrejta”, duhet theksuar se e gjejmë te komponentët tradicionalë të teorisë së ligjit natyror. Ajo çka duhet arritur, është internimi i "ligjeve të padrejta" nga konsiderata e "shkencës së jurisprudencës" për t’i bërë ato, objekte të dëmshme të disa shkencave të tjera.140

Një konstatim të rëndësishëm pas të drejtës romake mbi shtetin e së drejtës, kanë sjellë edhe shumë filozofë e studjues francezë. Ndër ta mund të përmendim Xhon Lokun i cili përkrahte frymën liberale dhe trumbetonte me të madhe të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Loku niset nga e drejta natyrore e njeriut dhe nga kontrata fillestare, por ai jep një variant të ri të tyre, gjë që i lejon t’a shndërrojë në një rregull dallimin midis pushtetit ligjvënës dhe pushtetit ekzekutiv, për të arritur tek një kufizim i pushtetit, një kufizim terësisht tokësor e njerëzor, që në fund të fundit sanksionohet nga e drejta që kanë shtetasit për të ngritur krye. Nga ana tjetër kemi Monteskje i cili ndryshe nga Loku, ishte përfaqësues i rrymës radikale dhe sovranitetit popullor. 141

Shteti i së drejtës kërkon që në çdo rast interesi publik dhe interesat legjitime të personave privat, duhet të jenë të balancuar kundër njëri-tjetrit, që për më tepër është një nga konceptet themelore të ligjit administrativ dhe është pa dyshim arsyeja kryesore për ekzistencën e gjykatave administrative.142 Koncepti i shtetit të së drejtës është një koncept më i gjerë se ai i shtetit ligjor. Sepse nëse një shtet i së drejtës është edhe ligjor, një shtet ligjor nuk do të thotë se garanton shtetin e së drejtës.

139 Manweller, M., “People versus the courts” 2005, fq 7. 140 H.L.A. Hart., “The concept of law” Oxford University Press, 1961, fq 173. 141 Kryevepra e tij është shkrimi shtetëror dhe filozofiko-kulturor "De l'Esprit des lois", në të cilin zhvilloi doktrinën antropologjiko-socio-historike mbi ligjvënien në marrëdhëniet mes tri formave të rendit shtetëror: republikës (demokracisë), monarkisë dhe despotizmit. Republika dhe monarkia bazohen mbi të drejtën, despotizmi (tirania) mbijeton vetëm me ndihmën e frikësimit dhe varet nga zakonet (e jo nga ligjet). Monteskieja përcakton duke u nisur nga kjo edhe kërkesën mbi ndarjen e pushtetit si parim i ndërtimit të brendshëm shtetëror, e cila ka si qëllim mënjanimin e veprimeve arbitrare të individëve apo grupeve. Këtë ai e zhvilloi nën shembullin e kushtetutës angleze. Ky formulim u bë ide e bazave më të rëndësishme të kushtetutave të para në Amerikën e Veriut 1776–1787 dhe të kushtetutave të tjera të mëvonshme me ndarje të pushtetit. 142 Stuart, L. M.,“The European Communities and the rule of law”,1977, fq.13, vepër e cituar.

60

http://sq.wikipedia.org/wiki/1776

http://sq.wikipedia.org/wiki/1787

Shteti i së drejtës bën të mundur që demokracia të funksionojë, sepse bëhet fjalë për vullnetin e shoqërisë, të drejta të barabarta dhe rend social. Në RSH, shteti i së drejtës është kryefjala e saj. Në preambulën e Kushtetutës, kemi zotimin “Ne, Populli i Shqipërisë, krenarë dhe të vetëdijshëm për historinë tonë, me përgjegjësi për të ardhmen, me besim te Zoti dhe/ose te vlera të tjera universale, me vendosmërinë për të ndërtuar një shtet të së drejtës…”. Krahas kësaj, ka edhe nene të tjera ku nënkuptohet se shteti i së drejtës është themeli mbi të cilin ngrihet shteti shqiptar.143

Sidoqoftë, duhet vënë në dukje se ndër arritjet pozitive që evidentohen në zbatimin e parimit të shtetit të së drejtës në Shqipëri, përmendet me të drejtë kontributi i dhënë në këtë drejtim nga GJK. Në Raportet Analitike që Komisioni Evropian paraqet në vazhdimësi, vlerësohet pavarësia në rritje e këtij organi si dhe vendimmarrja e saj në funksion të forcimit të parimeve të demokracisë dhe shtetit të së drejtës.144 KE është shprehur se në nenin 4 si dhe në preambulën e Kushtetutës deklarohet parimi i shtetit të së drejtës. Ky parim është një nga parimet më themelore e më të rëndësishme në shtetin dhe shoqërinë demokratike. Si i tillë, ai është një normë e pavarur kushtetuese, prandaj shkelja e tij përbën në vetvete bazë të mjaftueshme për deklarimin e një ligji si antikushtetues. Ky parim nënkupton sundimin e ligjit dhe mënjanimin e arbitraritetit, me qëllim që të arrihet respektimi dhe garantimi i dinjitetit njerëzor, drejtësisë dhe sigurisë juridike. Disa nga elementët e shtetit të së drejtës, që lidhen me objektin e këtij shqyrtimi kushtetues, janë parimi i ndarjes së pushteteve dhe, i lidhur me këtë parim, ai i pavarësisë së gjyqësorit, miratimi i ligjeve në përputhje me Kushtetutën, garantimi i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, mbështetja e veprimtarisë së organeve ekzekutive vetëm në ligj, kontrolli i administratës dhe parimi i sigurisë juridike. Pavarësia e gjyqësorit është një nga shtyllat qendrore të shtetit të së drejtës për shkak të pozicionit që zë dhe rolit që luan gjyqësori në një shoqëri demokratike.145

Skepticizmi mbi dhënien ndaj gjykatave, të pushtetit për të forcuar të drejtat, rrjedh pikërisht nga dyshimet mbi gjyqtarët. Ky dyshim vjen nga të dhëna empirike dhe për shkak të shtypjes që ka ushtruar ndër vite pushteti gjyqësor në jetën shoqërore.146

Autoritetet gjyqësore kanë detyrimin parësor që të shpallin vendimet e tyre që pasqyrojnë një zgjidhje të drejtë, parimore dhe të barabartë. Duke përsëritur, ky parim paraqet aspektet e mëposhtme kryesore : - në lidhje me faktet dhe arsyet për të cilat palët kanë të drejtë që të thirren në mbështetje të mbrojtjes dhe pretendimeve e tyre, gjyqtari ka të drejtë të kërkojë që ata të shpjegojnë, me gojë ose me shkrim, si dhe për të vënë në debatin e tyre të gjitha rrethanat e faktit ose të së drejtës, edhe në qoftë se nuk janë të përmendura në formën e aplikimit; - detyrimi i gjykatës për të urdhëruar, sipas detyrës zyrtare, menaxhimin e provave që i konsideron të nevojshme, edhe në qoftë se palët rezistojnë. Pikërisht për shkak të këtij angazhimi të gjyqtarëve, veprimi nuk mund të hidhet poshtë si i paprovuar, por vetëm si i pabazë. Gjykata mund të hedhë në diskutim të palëve nevojën për të zgjeruar kuadrin procedural duke futur persona të tjerë në gjykim, por vetëm në përputhje me ligjin. Roli aktiv i gjyqtarit nuk duhet të çojë në ndërprerjen e

143 Neni 3 dhe 4 i Kushtetutës së RSH. 144 Zaganjori, Xh.Anastasi, A. (Methasani) Çani, E., “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”, Shtepia botuese Adelprint, Tirane 2011, fq 21. 145 Vendim i GJK, nr.20, datë 09.07.2009, III, B, pika 2 e vendimit. 146 Ewing, K., ‘The Futility of the Human Rights Act – A Long Footnote’ (2005) 37Bracton Law Journal 41.

61

iniciativës së palëve në proces. Kjo për shkak se roli aktiv i gjyqtarit nuk duhet të shkel parimin e disponueshmërisë.147

Në fakt një harmoni perfekte midis gjyqësorit dhe organizmave politikë, nuk është një sinjal i shëndetit të mirë për institucionet demokratike, por një rrezik për implementimin e parimeve të ligjshmërisë dhe barazisë. Është krejt nomale që ka konflikte dhe tensione që karakterizojnë marrëdhëniet midis pushteteve politike (Parlamenti, Qeveria) dhe gjyqësorit, përderisa politika udhëhiqet nga parimet e vlerësimit dhe dobishmërisë, ndërsa drejtësia vepron në pajtim me parimet e ligjshmërise dhe barazisë.148

1.3.2 Ndikimi i shtetit të së drejtës në konsolidimin e të drejtës për një “Proces të rregullt ligjor”. Demokracia nuk mund të ekzistojë pa respektimin e shtetit të së drejtës dhe ky i fundit nuk mund të mendohet pa demokracinë. Shteti i së drejtës është një prej tri elementëve që lidhen në mënyrë funksionale me njëri-tjetrin: shteti i së drejtës, demokracia dhe të drejtat e njeriut, të cilat janë tri vlerat që përbëjnë një të tërë. Shteti i së drejtës orientohet nga vlerat, çka do të thotë se të drejtat themelore dhe demokracia si e drejtë e individit për vetëvendosje, janë elemente përbërës të tij. Shteti i së drejtës bazohet kryesisht në respektimin e Kushtetutës. Tashmë vendin e ligjshmërisë së pastër e ka zënë kushtetutshmëria si karakteristika kryesore e shtetit të së drejtës.149

Për t’a kuptuar këtë koncept, studiuesit kanë evidentuar tri aspekte të shtetit të së drejtës, konkretisht, aspektin formal, jurisprudencial (doktrinar) dhe substancial, ndërkohë që analiza përqendrohet në kuptimin formal dhe atë material. Kuptimi formal përfshin të gjitha urdhërimet për njohjen dhe respektimin e formave dhe procedurave të caktuara, të domosdoshme këto për zbatimin e normës juridike. Si elementë formalë të shtetit të së drejtës, përmendim kërkesën për ndarjen e pushteteve, veprimtaria e pushtetit ekzekutiv në përputhje me ligjin, qartësia dhe sistemi i rregullt i normave juridike, mbrojtja gjyqësore përmes gjykatave të pavarura, siguria juridike, garancia juridike për heqjen e lirisë, etj. Kuptimi material përfshin të gjitha urdhërimet që synojnë garantimin dhe mbrojtjen konkrete të të drejtave të njeriut, si mbrojtja e jetës dhe lirisë së individit, respektimi i dinjitetit të njeriut, paprekshmëria e banesës, etj. Elementi material i shtetit të së drejtës bëhet evident edhe nga fakti që shumica e kushtetutave demokratike të miratuara pas L.II.B nga njëra anë deklarojnë pothuaj në mënyrë të plotë të gjitha të drejtat dhe liritë themelore të shtetasve, ashtu siç përcaktohen në dokumentet më të rëndësishëm ndërkombëtare që bëjnë fjalë për këtë çështje, ndërsa nga ana tjetër ushtrimin e pushtetit shtetëror në tërësi e kushtëzojnë gjithnjë në funksion të njohjes dhe respektimit të këtyre të drejtave. Dy format e shtetit të së drejtës nuk janë të shkëputura nga njëra-tjetra, por të lidhura shumë ngushtë midis tyre.150

147 Tataran,A.,“Consideration on the judge’s active role” Agora International Journal of Juridical Sciences, No 2 (2012) 148 Opinion lidhur me Kushtetutën Bullgare i z.Guido Neppi Modona, anëtar i Komisionit të Venecias- Itali. 149 Reiner, A.,“ Drejtësia kushtetuese dhe politika: ndarja e pushteteve versus shtetit të së drejtës?, botuar në “Ndarja dhe balancimi midis pushteteve: Roli i kontrollit kushtetues”, Konferencë ndërkombëtare me rastin e 20 vjetorit të GJK, Tiranë më 7-8 qershor 2012,fq 92. 150 Bala, V. Vepër e cituar, 2014.

62

1.4 Individi përballë procesit të rregullt ligjor. Në drejtim të edukimit dhe informimit të shoqërisë shqiptare, janë kryer një sërë aktivitetesh nga KE për lehtësimin e aksesit të qytetarëve pranë GJEDNJ. Për ndërgjegjësimin dhe njohjen e qytetarëve me GJEDNJ, janë botuar broshura dhe publikime të ndryshme me synim lehtësimin e shfrytëzimit të këtij instrumenti efektiv ndërkombëtar në kuadër të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Individi duhet të mundësojë aksesin e tij në hallkat e gjyqësorit në RSH dhe GJEDNJ për mbrojtjen e të drejtave të tij.

Aksesi i qytetarëve shqiptarë pasi ezaurojnë mjetet juridike të brendshme, në GJEDNJ, ka ardhur duke u rritur dhe sensibilizimi i tyre ka filluar të japë efektet në numrin e çështjeve të paraqitura për shqyrtim para saj. Një faktor lehtësues mund të jenë dhe organizatat jofitimprurëse që veprojnë në fushën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut.151 Rritjes së kapaciteteve profesionale të stafit të këtyre organizatave po i kushtohet një vëmendje e veçantë nga KE dhe donatorë të tjerë. Në këto kushte, krahas institucioneve përgjegjëse shtetërore dhe shoqëria civile ka filluar të jetë më e sensibilizuar për rolin e saj në këtë mekanizëm ndërkombëtar në favor të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Ndonëse inisiativat në këtë drejtim janë embrionale, ato janë premtime për të ardhmen e afërt. Në nivel krahasues me shoqërinë civile, në një nivel më të lartë përgatitje janë zyrat avokatore që kanë filluar të përfaqësojnë çështjet e individëve para GJEDNJ. Megjithatë, ato janë ende larg nivelit profesional që duhet të kenë për të prezantuar sa më shumë çështje pranë kësaj gjykate. Prezantimi i sa më shumë çështjeve pranë GJEDNJ nuk është tregues negativ. Përkundrazi, është një shtysë shumë e mirë për përmirësimin në përgjithësi të të drejtave të njeriut në vend. Megjithatë, nga ana tjetër çdo shteti dhe shoqërie i intereson që ankesat e individëve për shkelje të të drejtave të parashikuara në KEDNJ të mund të zgjidheshin brenda sistemit kombëtar.

Pavarësisht numrit të vendimeve të dhëna ndaj vendit tonë, ndikimi i tyre në sistemin e brendshëm shqiptar është i drejtpërdrejtë. Nga një analizë e disa prej vendimeve më kryesore të dhëna nga GJEDNJ ndaj Shqipërisë, vihet re se problemet e konstatuara në sistemin e brendshëm shqiptar si dhe rekomandimet për marrjen e masave me karakter të përgjithshëm, janë serioze, të rëndësishme dhe mjaft relevante. Disa prej këtyre vendimeve evidentojnë shqetësime thelbësore të sistemit të brendshëm shqiptar, të cilat kërkojnë ndërhyrjen e menjëhershme të institucioneve përgjegjëse shtetërore për reformimin e tij dhe përshtatjen me standardet e KEDNJ.152

1.4.1 Roli i Individit në realizimin e të drejtës për një “Proces të rregullt ligjor”. Ka shumë arsye pse individi shpeshherë e gjen veten si palë në një gjykim, ku pretendon një të drejtë që i është shkelur apo cenuar ose kur ai kërkon të shmangë pengesat që ai mund të hasë në të ardhmen në gëzimin qetësisht të të drejtës së tij. Proceset gjyqësore duke qenë se kanë një fushë të gjerë veprimi, është e rëndësishme por edhe e detyrueshme që të kryhen në përputhje me ligjin, pasi një individ nëse pretendon se i është cenuar një e drejtë, duhet të gjej zgjidhje të

151 Aktualisht, janë disa organizata jofitimprurëse që po e kryejnë një funksion të tillë. KShH ka mbi 2 vjet që po kontribuon në drejtim të informimit dhe edukimit të qytetarëve, organizatave të tjera lokale për rolin e GJEDNJ në mbrojtje të të drejtave të njeriut. 152 Sefa, E.,“Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut dhe impakti i saj në respektimin e të Drejtave të Njeriut në Shqipëri”, Tiranë,2008.

63

problemit të tij vetëm në gjykatë dhe jo në rrugë jashtëgjyqësore. Shtetet shpeshherë kanë hasur vështirësi në sigurimin e individëve, se ata do të jenë të qetë në gëzimin e të drejtave dhe lirive të tyre.

Mjetet e ofruara nga vetë shtetet nuk kanë dhënë gjithmonë rezultatin e kërkuar dhe një nga arsyet është se vetë individët nuk janë të mirëinformuar sesi duhet të veprojnë për arritjen e një kontrolli efikas mbi të drejtat dhe liritë e tyre. Për të patur besim te instancat gjyqësore, individit duhet t’i faktohet se ai do të ketë standardet minimale në proces dhe pikërisht një gjykatë e pavarur, e paanshme dhe e drejtë. Deri diku me anë të ndikimit të faktorëve kombëtarë dhe atyre ndërkombëtare, është bërë e mundur rritja e besueshmërisë ndaj gjykatave por jo në nivelet e duhura. Kjo ka ardhur për shumë arsye që do të trajtohen dhe në vazhdim, por më kryesorja është se individët në shumicën e tyre janë të bindur se për të marrë drejtësi nga gjykatat, të cilat e kanë për detyrë me ligj për t’a bërë një gjë të tillë, duhet të paguajnë. Ky konstatim nuk është i pabazuar pasi shpesh jemi njohur nëpërmjet mediave, por jo vetëm, të rasteve konkrete në të cilat drejtësia barazohet me ryshfetin dhe politikën.

Që një person të mund të japë kontributin e tij në respektimin de facto të të drejtës për “një proces të rregullt ligjor” duhet të marrë pjesë në gjykime, pra t’i drejtohet gjykatës kur ai ka bindjen se i është cenuar një e drejtë e njohur e tij. Pa diskutim se për t’ju drejtuar gjykatës, duhet që personi të jetë i legjitimuar.

Neni 42 (2) i Kushtetutës jep në vija të përgjithshme bazën që legjitimon personat e ndryshëm që t’i drejtohen gjykatës me padi. Kështu, sipas kësaj dispozite, padia mund të ngrihet në gjykatë për mbrojtjen e të: 1) drejtave, 2) lirive dhe 3) interesave kushtetuese e ligjore. Detajimi i këtij parashikimi kushtetues gjendet në dispozitat përkatëse të së drejtës materiale dhe procedurale, por megjithatë nëse nuk ka dispozita të tilla, çdo person ka të drejtën t’í drejtohet gjykatës për mbrojtjen e të drejtave apo interesave që pretendon se i garantohen nga Kushtetuta, aktet ndërkombëtare të detyrueshme për RSH apo parimet e përgjithshme të së drejtës që zbatohen nga gjykatat shqiptare.

Që një subjekt të mund të kërkojë njohjen e së drejtës së tij, moscenimin apo rivendosjen e saj, duhet që gjykatës t’i drejtohet vetëm ai person që ligji ia njeh këto të drejta, pra ai person që ka legjitimitet aktiv. Ky pretendim i legjitimuesit aktiv duhet të drejtohet vetëm ndaj atyre personave që ligji iu ngarkon legjitimitetin pasiv, duke justifikuar me këtë fakt ose veprim, ndërhyrjen e organit të gjykatës për të ndaluar ose për të zhdukur dëmin e rrjedhur nga ky fakt ose veprim i të tretit.153

Padia është mjeti me të cilin ne drejtohemi në gjykatë. Sipas nenit 31 të Kodit Francez, padia njihet si një e drejtë e hapur për të gjithë ata që kanë një interes legjitim në pranimin ose rrëzimin e pretendimeve, nën rezervën, që kur ligji kërkon që personat të kenë një cilësi të posacme, padia mund të ngrihet vetëm nga ata që e kanë këtë cilësi për të ngritur ose rrëzuar një pretendim, ose për të mbrojtur një interes të caktuar.154

153 Lamani, A., “Procedura Civile e Republikes Popullore te Shqiperise”, Tirane 1962, fq 34. 154 Xhelili, G., “Interesi pwr tw vepruar nw gjykim”, Periodike e pavarur Tribuna Juridike, Nr.76, 2009.

64

Pra legjislacioni francez kërkon, krahas interesit legjitim, që personi të ketë edhe të drejtën për të ngritur padi, pra për të kërkuar nga gjykata që gjatë shqyrtimit të cështjes, të analizohen pretendimet e kërkuesit në padi155.

Pozita e gjykatës në procesin gjyqësor civil normohet konkretisht nga K.Pr.C. të RSH 156 Gjykata, ka detyrimin të kujdeset për zhvillimin e rregullt të procesit gjyqësor. Për këtë qëllim, në bazë të kompetencave që i jepen nga K.Pr.C, vendos për afatet dhe urdhëron marrjen e masave të nevojshme.157 Sipas nenit 14 të K.Pr.C “gjykata ka për detyrë që të zhvillojë një proces të rregullt ligjor, nëpërmjet garantimit të zhvillimit të një hetimi të plotë dhe të gjithanshëm, në përputhje me ligjin”. Në këtë drejtim, konform nenit 15 të K.Pr.C “palët janë të detyruara të japin ndihmesën e tyre për zhvillimin normal të hetimit gjyqësor. Gjykata i ngarkon ato me përgjegjësi në rast mosveprimi ose pengimi me faj”. Duhet theksuar se legjislacioni ynë procedural e vendos barrën e përmbushjes së formaliteteve për fillimin e procesit gjyqësor tek paditësi, me qëllim garantimin e fillimit të një procesi të rregullt, si dhe për të mbrojtur edhe të drejtat e të paditurit, të cilat mund të cenohen në rastin e paraqitjes së padive abuzive. 1.4.2 Ezaurimi i mjeteve juridike kombëtare. Shqetësimi në rritje mbi aplikimin e shterimit të mjeteve kombëtare në të drejtën ndërkombëtare, kërkon një shqyrtim të kujdesshëm të origjinës dhe zhvillimit historik të saj.158 Është pranuar përgjithësisht sot se për t’i atribuar përgjegjësi ndërkombëtare një shteti, ndodh vetëm në nivel ndërkombëtar pas shterimit të mjeteve juridike kombëtare nga individi në fjalë, kjo pasi shteti me mjetet ligjore që ka në dispozicion është përpjekur t’i japë zgjidhje çështjes së kërkuesit. Megjithatë kuptimi i hershëm i këtij rregulli, nënkuptonte ndihmën e vetëvetes dhe solidaritetin dhe përgjegjësinë civile ndaj veprimeve të bashkëkombësave.159 Mjetet e brendshme nënkuptojnë mjetet ligjore, të cilat janë të hapura ndaj individit të dëmtuar përpara gjykatave ose organeve administrative të shtetit, i cili pretendohet se është përgjegjës për shkaktimin e dëmit. Mjetet e mundshme që një i huaj mund të ketë në dispozicion, ndryshojnë nga një shtet në tjetrin. Për këtë arsye nuk mund të ketë një rregull kodifikues që të rregullojë të gjitha situatat. Në radhë të parë shtetasi i huaj duhet të ezaurojë të gjitha mjetet e mundshme gjyqësore. Nëse ligji i brendshëm lejon apelimin në një gjykatë më të lartë, duhet të paraqitet ky apelim me qëllim që të arrihet në një vendim përfundimtar të çështjes. Të huajit i kërkohet të ezaurojë të gjitha ato mjete të cilat mund të rezultojnë në një vendim të detyrueshëm. Në tërësinë e mjeteve lokale nuk përfshihen vetëm mjetet që kanë për qëllim të ofrojnë një favor dhe jo të

155 Vincent. Jean, Guinchard. Serge, “Procedura Civile,” fq 100. 156 Neni 1 i K.Pr.Civile përcakton se: “Kodi i Procedurës Civile i Republikës së Shqipërisë cakton rregulla të detyrueshme, të njëjta e të barabarta, për gjykimin e mosmarrëveshjeve civile e të mosmarrëveshjeve të tjera të parashikuara në këtë Kod e në ligje të veçanta. Gjykata nuk mund të refuzojë të shqyrtojë dhe të japë vendime për çështjet që i paraqiten për shqyrtim, me arsyetim se ligji mungon, nuk është i plotë, ka kundërthënie ose është i paqartë”. 157 Nenit 4 të K.Pr.Civile të Republikë së Shqipërisë. 158 A.A.Cançado Trinidade“Origin and historical development of the rule of exhaustion of local remedies in international law” publikuar në http://rbdi.bruylant.be/. 159 Spiegel H .W, “Origin and Development of Déniai o f Justice”, American Journal o f International Law (1938) fq 64.

65

kërkojnë një të drejtë.160 Në plotësimin e rregullit të ezaurimit të mjeteve të brendshme ligjore, është e rëndësishme që të njihen ligjet dhe procedurat e brendshme me qëllim që të vlerësohet nëse të gjitha mjetet e mundshme janë ezauruar. Me qëllim që të plotësohet kërkesa e ezaurimit të mjeteve lokale, një shtet duhet të lejojë të huajt të kenë akses në gjykatat brenda territorit të tij, për qëllimet e riparimit të dëmeve që i janë shkaktuar. Dështimi për të realizuar këtë të drejtë, është në vetvete një shkelje e së drejtës ndërkombëtare e njohur me termin ‘mohim i drejtësisë’. Vetëm pasi të gjitha mjetet ligjore, përfshirë edhe apelimet të jenë ezauruar dhe të kemi res judicata për themelin e çështjes, mund të ngrihet kërkesa për mbrojtje diplomatike. Mjetet e bazuara në veprimet diskrecionare të organeve publike nuk përfshihen në këtë rregull.161

Rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme justifikohet nga parimi i mosndërhyrjes në punët e një shteti tjetër. Kjo do të thotë, që shtetet duhet të jenë të lira të organizojnë sistemet e tyre të brendshme sipas vlerësimit të tyre. Nëse një i huaj do të tejkalojë këto mekanizma dhe të paraqesë pretendime ndërkombëtare, e drejta ndërkombëtare mund ta gjejë veten të përfshirë në punët e brendshme të një shteti. Për më tepër, një mbështetje logjike e këtij rregulli, mund të gjendet në faktin se i huaji që zhvillon një aktivitet brenda territorit të shtetit pritës, gëzon mbrojtje por edhe ka përgjegjësi përpara ligjeve të vendit, kështu që duket e drejtë që ai të kërkojë riparim sipas këtyre ligjeve në gjykatat vendase.162

Parimi i subsidiaritetit do të thotë se përgjegjësia kryesore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut qëndron mbi shtetet: vetëm kur të gjitha mjetet e brendshme janë shteruar mund të bëhet një kërkesë në GJEDNJ. Kërkesa duhet gjithashtu të bëhet brenda gjashtë muajve nga dështimi i mjetit fundit. Objektivi kryesor është për të inkurajuar kërkuesit për të provuar drejtësi para autoriteteve kombëtare para se të vijnë në Gjykatë. Arsyetimi për të shteruar të gjitha mjetet juridike kombëtare, është një rregull që u jep mundësi autoriteteve kombëtare, sidomos gjykatave për të parandaluar ose korrigjuar shkeljet e supozuara të Konventës. Kjo bën që shtetet të mos mbajnë përgjegjësi për veprimet e tyre para një organi ndërkombëtar, nëqoftëse ka patur mundësi të ndreqë problemet e hasura nga aplikanti.163

GJEDNJ përsërit se rregulli i shterimit të mjeteve të brendshme i parashikuar në Konventë, detyron ankuesit të përdorin mjetet e brendshme që janë zakonisht në dispozicion dhe të mjaftueshme në sistemin e brendshëm ligjor për të mundësuar rivendosjen e së drejtës që pretendohet se është shkelur. Ekzistenca e këtyre mjeteve duhet të jetë e sigurt, si në praktikë edhe teori. Nëse këto kritere nuk përmbushen, këto mjete e humbasin disponueshmërinë dhe efektivitetin e tyre. Përgjegjësia për të provuar përmbushjen e këtyre kritereve, bie mbi shtetin ndaj të cilit është ngritur pretendimi.164

Në përcaktimin nëse ndonjë mjet i brendshëm juridik i plotëson kriteret e disponueshmërisë dhe efektshmërisë, duhet të mbahen parasysh rrethanat e veçanta të rastit individual. Parasysh duhet

160 Janina, S., “Mbrojtja diplomatike e tw drejtave tw njeriut” punim doktorature, Tiranë 2013. 161 Crawford, J.,”The ILC’s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect”, The American Journal of International Law, V. 96, 2002, f.44. 162 Po aty. Janina, S. 163 Simonsen,N.,“The Strasbourg Court, the ‘Exhaustion of Domestic Remedies’ Rule, and the Principle of Subsidiarity: Between a Rock and a Hard Place?” http://ohrh.law.ox.ac.uk/ 164 Shih Vernillo v. France, vendimi i 20 Shkurtit 1991, Series A no. 198, pp. 11-12, para. 27; Aksoy v. Turkey, no. 21987/93, para. 51-52, Reports of Judgments and Decisions 1996-VI; and Akdivar dhe të Tjerë v. Turkey, nr. 21893/93, para. 65-67, Reports 1996-IV)

66

të merren jo vetëm mjetet juridike formale në dispozicion, por edhe ato të kontekstit të përgjithshëm ligjor dhe politik në të cilin ata veprojnë, si dhe rrethanat personale të aplikantit. Mungesa e mjeteve financiare nuk e liron kërkuesin nga detyrimi për të bërë të paktën disa përpjekje për të marrë procedurat ligjore.165

Sipas GJEDNJ për efekt të nenit 13 të KEDNJ, një ankim efektiv vendas duhet të plotësojë këto kritere166:

a. Të jetë mjet mbrojtës ligjor; b. Të jetë mjet efektiv ligjor. Gjykata është shprehur se mjeti ligjor i kërkuar nga neni 13 i

Konventës duhet të jetë efektiv si në praktikë dhe në ligj, vecanërisht në kuptimin që ushtrimi i tij të mos pengohet në mënyrë të pajustifikuar nga veprimet ose mosveprimet e organeve të shtetit të paditur. Pra mjeti duhet të ofrojë mundësi të qarta dhe të sigurta për rivendosjen në vend të së drejtës së shkelur.

c. Organ i legjitimuar për individin që të ankohet. GJEDNJ është shprehur se GJK e RSH do të konsiderohet mjet ankimi efektiv i brendshëm ligjor, përsa i përket kërkesave me objekt shkelje të së drejtës për një proces të rregullt ligjor.

d. Autoritetet vendase duhet të japin zgjidhjen e duhur ligjore. GJEDNJ është shprehur se neni 13 lejon që jo vetëm autoritetet vendase kompetente të gjykojnë ankesat në bazë të konventës, por dhe të japin zgjidhjen e duhur ligjore. GJEDNJ shprehet se autoritetet e kërkuara në nenin 13 jo domosdoshmërisht duhet të jenë autoritete gjyqësore, por nëse nuk janë të tilla, fuqitë ligjore te tyre dhe garancitë që ato ofrojnë duhet të jenë efektive.

e. Organet vendase duhet të shprehen me vendim.

Po sipas GJEDNJ, ka dy arsye themelore që mjetet e brendshme të ankimit, të përmendura në nenin 13 të Konventës paraqesin rëndësi:

a) së pari, sepse GJEDNJ merr në shqyrtim një çështje vetëm pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike të parashikuara nga legjislacioni i brendshëm i vendit konkret;

b) së dyti, është bërë tashmë praktikë e kësaj Gjykate që gjatë hetimit, nëse janë ezauruar mjetet e brendshme, të zhvillojë dhe një linjë konkrete të përcaktimit të detyrimit për të pasur barrën e provës gjatë procesit. Ezaurimi i mjeteve të brendshme të ankimit dhe ekzistenca e një sistemi gjyqësor efektiv evropian janë esenciale për funksionimin normal të makinerisë së kontrollit nga kjo Gjykatë. Është absolutisht e nevojshme që individi të gjejë fillimisht mbrojtje nga sistemi i brendshëm juridik dhe pastaj, përjashtimisht të mund t’i drejtohet GJEDNJ. Për këtë arsye, shtetet palë në Konventë nuk kanë vetëm detyrimin për të vendosur rregulla, por dhe të marin përsipër detyrime konkrete për realizimin sa më të mirë të të drejtave të individit. Kjo të çon në diskutimin se si i kuptojnë dhe i zbatojnë gjykatat kombëtare mjetet e brendshme të ankimit.167

165 D’Ascoli, S. and others., “The Rule of Prior Exhaustion of Local Remedies in the International Law Doctrine and its Application in the Specific Context of Human Rights Protection”, Social Science Research Network, 2007. 166 Toska Dobjani, E., “Gjykata Kushtetuese shqiptare si një mjet ankimi efektiv në kuadër të KEDNJ në lidhje me mosekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë” botuar në Revistën Shqiptare për Studime ligjore, Volume I, 2011, fq 26. 167Zaganjori, Xh.,“Efektiviteti i mjeteve të brendshme të sistemit shqiptar në kuptimin e nenit 13 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut “ Konferenca e organizuar nga MPJ dhe Keshilli i Europes “Përmirësimi i cilësisë së zbatimit të KEDNJ nëpërmjet zgjerimit të bashkëpunimit ndërmjet institucioneve vendase 26-27 shtator 2007”.

67

Gjithashtu, kur flitet për shterim të mjeteve juridike kombëtare në nivel kombëtar, është me rëndësi të theksohet se “Autoriteti i brendshëm (ose instanca kombëtare) nuk është e nevojshme të jetë detyrimisht gjykatë. Ai mund të jetë organ administrativ (ministri ose drejtori i burgut në çështjen Sinver kundër Mbretërisë së Bashkuar), ose organ politik (një komision parlamentar në çështjen Klaes kundër RFGJ). E rëndësishme është që ky autoritet kombëtar të jetë në përputhje me kërkesën e efektivitetit të ankimit, garantuar nga neni 13, sidomos përsa i përket fuqisë detyruese të vendimit që merr. Nga ky këndvështrim duhet theksuar, se mjetet e ankimit duhet të jenë efektive në aspektin ligjor e praktik dhe se vendimi që merret nga organi përkatës duhet të prekë themelin e çështjes, apo të së drejtës së pretenduar dhe jo vetëm formën e tij.168

Në çështjen Marini kundër Shqipërisë, 169 Gjykata përsërit se mjetet ligjore të ankimit që i sigurohen palës ndërgjyqëse në nivel vendor për të bërë ankim për kohëzgjatjen e proceseve janë “efektive”, në kuptim të nenit 13 të Konventës, nëse ato parandalojnë shkeljen e pretenduar apo vazhdimin e saj, ose sigurojnë dëmshpërblimin e duhur për çdo shkelje që tashmë ka ndodhur. Ndaj, neni 13 ofron alternativën që, një mjet ankimi është “efektiv” nëse ai mund të përdoret si për të përshpejtuar dhënien e vendimit nga gjykata që shqyrton çështjen, ashtu edhe për t’i siguruar ndërgjyqësit dëmshpërblimin e duhur për vonesat që kanë ndodhur.

Në çështjen Ramadhi dhe të tjerë kundër Shqipërisë170, me qëllim për të asistuar në zbatimin e detyrimeve sipas nenit 46 nga shteti i paditur, Gjykata u përpoq të tregonte llojin e masave që shteti shqiptar mund të ndërmarrë për t’i dhënë fund natyrës dhe shkaqeve të shkeljeve të gjetura në çështjen në fjalë. Ajo vlerëson se shteti i paditur duhet para së gjithash të parashikojë një mjet juridik që të sigurojë një korrigjim të vërtetë dhe efektiv për shkeljet e identifikuara të Konventës në gjykimin në fjalë, si dhe lidhur me gjithë ankimet e ngjashme në pritje, në përputhje me parimet për mbrojtjen e të drejtave të parashikuara në nenin 6/1 dhe 13 të Konventës dhe nenit 1 të protokollit nr.1. Duke parashikuar mjetin e duhur, shteti duhet inter alia të caktojë organin kompetent, të përcaktojë rregullat procedurale, të sigurojë zbatimin e këtyre rregullave në praktikë dhe të evitojë të gjitha pengesat për dhënien e kompensimit sipas Aktit të Pronësisë. Këto objektiva mund të arrihen duke marrë masat e duhura ligjore, administrative dhe buxhetore. Këto masa duhet të përfshijnë hartimin e hartave për vlerësimin e pronës për ankuesit të cilëve u është dhënë e drejta të marrin kompensim në natyrë, si dhe përcaktimin e një fondi të përshtatshëm për ankuesit, të cilëve u është dhënë e drejta të marrin kompensim në vlerë, e gjithë kjo për t’u mundësuar të gjithë kërkuesve të kenë një vendim gjyqësor të suksesshëm në favor të tyre, i cili i kompenson ata sipas Aktit të Pronësisë, për të marrë sa më shpejt shumën ose tokën e caktuar. Këto masa duhet të trajtohen si çështje urgjente. Pra, që të jemi përpara mbrojtjes që na ofron neni 6 i KEDNJ, duhet të respektohen rregullat procedurale të sanksionuara. Mungesa e ketyre kushteve, nuk legjitimon askënd për të pretenduar për cenim të të drejtës për akses në gjykim.171

168 Shih për këtë qëllim edhe rekomandimin Rec (2004)6 të Komitetit të Ministrave “Mbi përmirësimin e mjeteve të brendshme të ankimit”, botuar në Fletoren Zyrtare nr.Ekstra, Korrik 2007. 169 Marini kunder Shqiperise, vendim i dates18 Dhjetor 2007, GJEDNJ. 170 Ramadhi dhe te tjere kunder Shqiperise, vendim 13 Nentor 2007, pika 94 e vendimit 171Si psh në çështjen Sotiris dhe Nikos Koutras Attee kundër Greqise171, gjykim i datës 11 shkurt 1992 të GJEDNJ, shoqëria e kërkuesit iu drejtua Ministrisë së Ekonomisë në bazë të ligjit 1892/1990, për subvencion për ndërtimin e një hoteli pas përmbushjes së disa kritereve të vendosura. Me 29 qershor 1992, kërkesa e shoqërisë u rrëzua dhe kërkuesi iu drejtua Gjykatës Supreme Administrative për kontrollin e ligjshmërise se ketij vendimi. Më 16 shkurt 1996, gjykata në fjalë e rrëzoi kërkesën e kërkuesit me arsyetimin se kërkuesi nuk kishte respektuar proçedurën që

68

1.5 Konkluzione

Koncepti bazë i mirëadministrimit të drejtësisë është procesi i rregullt ligjor. E drejta për një proces të rregullt ligjor është koncept i hershëm i të drejtës angleze. Nëse flasim për zhvillimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, padyshim përmendëm Magna Carta Libertatum, dokument i rëndësishëm që daton në 1215, produkt i mbretit John.

- Nga studimi i shkurtër që iu bë rolit që ka patur Gjykata e Diktimit (GJD) si gjykata që përbënte hallkën më të lartë të sistemit gjyqësor me qendër në Tiranë gjatë regjimit të Mbretit Zog, u pa se shumë procese të atyre viteve, në mënyrë të vazhdueshme në lidhje me mosrespektimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, i dërgoheshin kësaj gjykate. GJD në varësi të çështjeve, u drejtohej me shkrim institucioneve të tjera shtetërore për t’ju tërhequr vëmendjen. Ndërsa kur studiuam sistemin ligjor që mbikëqyrej nga Partia e Punës gjatë viteve 1944-1985, u konstatua se përpara ushtrimit të të drejtës për të ngritur padi, personat e përfshirë në mosmarrëveshje, duhet të përpiqeshin t’a zgjidhnin atë me anë të pajtimit dhe për këtë qëllim, shtetasit kishin të drejtë të kërkonin ndihmën e Këshillave të Popullit ose të organizatave shoqërore, të cilat përmes aktivizimit të personave të zgjedhur, bënin përpjekje për parandalimin e mosmarrëveshjeve civile. Në nenin 5 të K.Pr.C të vitit 1981, gjykata ishte organi që kishte për detyrë dhënien e drejtësisë dhe të merrte të gjitha masat për një gjykim të drejtë dhe të shpejtë të çështjeve civile. Gjykata duhet të luante rolin kryesor në zbulimin e së vërtetës duke ndihmuar edhe pjesëmarrësit në procesin civil.

- Në lidhje me konceptin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, dalim në përfundimin se ka dy aspekte të saj: e para ka të bëjë me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut, dhe së dyti, me detyrimin që kanë organet shtetërore që të tregohen të kujdesshme gjatë ushtrimit të veprimtarisë së tyre dhe të ndihmojnë në përmbushjen e të gjitha kërkesave ligjore për t’u respektuar e drejta për një proces të rregullt ligjor. Kuptimi që Kushtetuta i ka dhënë mbrojtjes së të drejtave nga organet publike nëpërmjet përmbushjes së procedurave ligjore, e bën këtë të drejtë të mos reduktohet thjesht në procesin e rregullt gjyqësor, por të marrë një kuptim më të gjerë, të procesit të rregullt ligjor që ushtrohet nga organe të tjera publike, të cilat ndjekin procedura jashtëgjyqësore (administrative, parlamentare, arbitrimi, ndërmjetësimi etj).

- Kur trajtojmë gjatë këtij kreu elementët e procesit të rregullt ligjor, ato janë parë në vështrim krahasues me KEDNJ. Kushtetuta e RSH dhe Konventa nuk përjashtojnë njëra tjetrën kur bëhet fjalë për faktorët përcaktues të të drejtës për një proces të rregullt ligjor.

- Një konkluzion tjetër që arrijmë në këtë kre ka të bëjë më implementimin dhe interpetimin e KEDNJ dhe ligjit evropian, ku në fakt shërbejnë tri faktorë për të kuptuar se pse shtete të ndryshme i konsiderojnë në mënyra specifike, pjesë të familjes së tyre

ekziston në paraqitjen e një ankimi171. Sipas këtij vendimi, numri i rregjistrimit dhe data duhet të nënshkruhen nga zyrtari pranues i aplikimit dhe nga vetë aplikanti. Si rrjedhim Gjykata Supreme Administrative u shpreh se nuk ndodhemi përpara cënimit të të drejtës për akses në gjykatë nëqoftëse nuk është respektuar forma e kërkuar për paraqitjen e aplikimit. Sipas GJEDNJ, kemi shkelje të nenit 6 par.1 të konventës përsa i përket aksesit në gjykatë, përderisa me të vërtetë duhet të respektohet proçedura, por përderisa aplikimi mund të identifikohej, atëherë aplikimi i tij duhet të konsierohej i rregjistruar rregullisht dhe të gjykohej. Pra sipas po kësaj gjykatë, e rendesishme është dhënia e mundësisë së individit për t’ju drejtuar gjykatës, kur një gjë e tillë është e mundshme, kur nuk cënohen të drejtat dhe liritë e të tjerëve dhe kur nuk cënohen parimet e organizimit dhe funksionimit të gjykatave.

69

kombëtare juridike, normat juridike evropiane. Ato janë: dispozita kushtetuese (Shqipëria, Spanja, Rumania); dispozita legjislative (Mbretëria e Bashkuar) dhe jurisprudenca e GJK (Itali dhe Gjermani). Sipas një studimi të kryer në lidhje me përqasjen e dispozitave kushtetuese kombëtare me ato të KEDNJ dhe se sa respektohet autoriteti i ligjeve evropiane, ka disa arsye: Së pari, disa kushtetuta i rezervojnë një status të veçantë ligjit të BE, duke e dalluar atë nga ligji 'normal' publik ndërkombëtar. Një shembull është Italia, ku neni 117 i Kushtetutës shpreh: “fuqia legjislative i takon shtetit dhe rajonet në pajtim me Kushtetutën dhe brenda kufijve të caktuar me ligj në BE dhe obligimet ndërkombëtare”. Prandaj, shumë analistë kanë theksuar dallimin që ekziston midis efekteve të obligimeve të BE dhe atyre ndërkombëtare. Së dyti, disa Kushtetuta e pranojnë statusin special ndërkombëtar të traktateve të të drejtave të njeriut. Në Spanjë dhe Portugali, deklarata të tilla ofrojnë një mbështetje interpretuese për dispozitat e të drejtave të njeriut. Së treti, disa Kushtetuta nuk duket se bëjnë dallimin në mes të drejtës ndërkombëtare dhe rendit juridik të BE. Shqipëria e ka të përfshirë klauzolën e respektimit të ligjit evropian në nenin 5 të Kushtetutës së saj, ku shprehimisht kemi “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”.

- Për të përcaktuar nëse ndonjë mjet i brendshëm juridik i plotëson kriteret e disponueshmërisë dhe efektshmërisë, gjatë studimit, n’a u nevojit të mbanim parasysh rrethanat e veçanta të çdo rasti individual. Sipas GJEDNJ për efekt të nenit 13 të Konventës, një ankim efektiv vendas duhet të jetë mjet mbrojtës ligjor, të jetë mjet efektiv ligjor, të kemi një organ të legjitimuar për individin që të ankohet, autoritetet vendase duhet të japin zgjidhjen e duhur ligjore dhe të shprehen me vendim.

- Në përfundim të kreut të parë, arrihet gjithashtu në përfundimin se sistemi i KEDNJ dhe, veçanërisht jurisprudenca e GJEDNJ kanë dhënë një kontribut të konsiderueshëm në forcimin e rendit kushtetues shqiptar, duke vënë në dispozicion të autoriteteve shtetërore shqiptare një sistem garancish efektive për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore. Funksioni plotësues i sistemit të Konventës ndaj sistemit vendas, ka shërbyer si një nxitje për përfshirjen në sistemin ligjor shqiptar të vlerave dhe parimeve më të mira evropiane, si mënyra e vetme për të ecur drejt një demokracie të konsoliduar, veçanërisht të bazuar mbi respektimin e të drejtave dhe lirive themelore.

70

KREU II

E DREJTA PËR AKSES NË DREJTËSI

Qëllimi kryesor i këtij kreu lidhet me studimin e doktrinës mbi kuptimin e aksesit në drejtësi si dhe elementëve të tij. Problematika kryesore që haset në lidhje me aksesin në drejtësi është kuptimi i ngushtë që personat i japin atij si dhe trajtimi i barabartë që i bëjnë aksesit në drejtësi me elementët e tjerë të procesit të rregullt ligjor. Në këtë kre evidentohen elementët që e përbëjnë në vetvete aksesin në drejtësi. Vlerësimi që i bëhet aksesit në drejtësi, nën dritën e këtyre elementëve, sjell te ne, një kuptim të gjerë dhe të plotë të tij. Në lidhje me faktorët e aksesit në drejtësi, objekt studimi janë: e drejta për t’iu drejtuar gjykatës; e drejta për ndihmë juridike falas; e drejta për të pasur një gjykim të drejtë dhe të hapur; e drejta për të marrë pjesë në gjykim; e drejta për t’u dëgjuar nga gjykata; e drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin; e drejta për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha procedurat; e drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për gjykim; e drejta për të pasur një vendim përfundimtar nga gjykata dhe e drejta për të ekzekutuar vendimin e formës së prerë të gjykatës. Në secilën nënçështje jepet kuptimi dhe pritshmëritë e individit ndaj tyre. Krahas kësaj, në këtë kre shtrojmë pyetjen se a kufizohet aksesi në drejtësi? Nëse po, cilat janë kushtet që duhet të plotësohen për t’a kufizuar? Përfundimet që arrihen në fund të kreut të dytë lidhen me të kuptuarit se çfarë është aksesi në drejtësi, cili është roli i tij në përmbushjen e procesit të rregullt ligjor dhe cilat janë hapat që duhen ndërmarrë për t’a shfrytëzuar këtë të drejtë. 2.1 E drejta për akses në drejtësi dhe zhvillimi i saj. Qasja me standardet ndërkombëtare

të KEDNJ.

Në çështjen Golder kundër Mbretërisë së Bashkuar, GJEDNJ njeh këtë parim: “Do të ishte e pakonceptueshme që neni 6 i Konventës të përshkruajë në detaje garancitë procedurale që i njihen palëve dhe të mos parashikojë si fillim atë që e bën të mundur përfitimin nga gjithë këto garanci procedurale, që është aksesi në gjykata”.172

Neni 6 par.1 i KEDNJ i garanton çdokujt të drejtën për t’i parashtruar gjykatës pretendimin e tij që ka të bëjë me të drejta dhe detyrime civile. E drejta e aksesit në gjykatë plotësohet nga garanci të tjera të parashikuara nga vetë neni 6 i Konventës, si psh.organizimi dhe përbërja e trupit gjykues si dhe mënyra e zhvillimit të procesit gjyqësor. Aksesi në gjykatë duhet të jetë efikas, duke mundësuar shqyrtimin e çështjes në kufijtë që kërkohen dhe në prizmin e rrethanave të saj.

E drejta e aksesit në gjykatë nuk nënkupton vetëm të drejtën e individit për t’iu drejtuar gjykatës kompetente për zgjidhjen e mosmarrëveshjes, por dhe detyrën e gjykatës për të dhënë një zgjidhje përfundimtare në lidhje me mosmarrëveshjen. Kufizimi i të drejtës për akses në gjykatë, duhet të përmbushë kriteret e parashikuara në Kushtetutë dhe ligje dhe ky kufizim nuk duhet të vijë në kundërshtim me ligjin e vullnetin e personit.

172 Golder kundër Mbretërisë së Bashkuar, 1975, paragrafi 35-36 i vendimit, GJEDNJ.

71

Neni 6 par.1 i Konventës i garanton çdokujt të drejtën për t’i parashtruar gjykatës pretendimin e tij që ka të bëj me “të drejta dhe detyrime civile”. Kriteri i aksesit në gjykatë është i përmbushur, nëqoftëse vendimet e autoriteteve administrative, i nënshtrohen kontrollit të organit gjyqësor të pajisur me juridiksion të plotë, i cili siguron garancitë që burojnë nga neni 6 i Konventës.

2.2 Kuptimi i të drejtës për akses në drejtësi. Aksesi në drejtësi shihet si aftësi e njerëzve për të arritur zgjidhje përmes institucioneve të drejtësisë. Nuk ka akses në drejtësi nëse qytetarët i tremben shtetit, nuk i drejtohen atij, ai është i pabesueshëm, kur individët nuk kanë avokat, kur ata nuk marrin informacionin dhe njohuritë e duhura mbi të drejtat ose kur ka një sistem të dobët të drejtësisë. Qasja në drejtësi përfshin mbrojtje normative ligjore, ndërgjegjësim ligjor, ndihmë ligjore, këshillim si dhe mbikëqyrje të shoqërisë civile.173 Aksesi në drejtësi gjen pasqyrim që te neni 10 i DUDNJ: “Gjithkush gëzon njëlloj të drejtën për një proces gjyqësor……”, si dhe neni 42 i Kushtetutës së Shqipërisë i cili parashikon se e drejta për një proces të rregullt garanton të drejtën e çdo personi që për mbrojtjen e interesave të tij të ligjshme, t’i drejtohet gjykatës ose organeve kompetente shtetërore. Ky nen shpreh qartë njohjen e kësaj të drejte për të gjithë qytetarët. Nuk mund të ketë asnjë arsye të ligjshme që të privojë ndonjë person apo ndonjë kategori personash nga kjo e drejtë e rëndësishme.174 Aksesi në gjykim është konsideruar si element thelbësor i të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Shteti i së drejtës nuk mund të konceptohet pa iu njohur individëve të drejtën dhe mundësinë për t’iu drejtuar gjykatës. Kjo e drejtë është e lidhur ngushtë me nenin 6 të KEDNJ. Kjo e drejtë nënkupton jo vetëm të drejtën e individit për t’iu drejtuar gjykatës, por edhe detyrimin e shtetit që t’ia garantojë atij këtë mundësi.175 Ajo që vërehet në dispozitat e mësipërme është aspirata e përbashkët për të krijuar një sistem universal të vlerave mbi të cilat ngrihet e drejta për një proces të rregullt ligjor. Një proces i rregullt ligjor do të duhet të përdoret në kuptimin procedural por dhe substantiv, duke përfshirë të drejta të tilla si aksesi në gjykatë, barazia në mjete, e drejta për t’u dëgjuar e për të thirrur dëshmitarë, e drejta për seanca gjyqësore me palë kundërshtare, një gjykim i arsyeshëm etj.

E drejta e aksesit në drejtësi nuk duhet kuptuar si një e drejtë e cila i njihet individit vetëm për procedurat e ndjekura nga gjykata, por dhe për procedura që ndiqen nga organe të tjera shtetërore. Kjo tregon se Konventa është kujdesur që individi t’a gjej veten të mbrojtur në të gjitha ato raste ku objekt janë të drejtat e tij dhe ku nuk është realizuar një procedurë e drejtë. Për këtë, GJEDNJ është shprehur se kushdo ka të drejtë t’i drejtohet gjykatës kur pretendon një të drejtë të tij/saj civile. Në rast se mohohet një e drejtë e tillë, procesi konsiderohet jo i rregullt, sepse aksesi në gjykatë është kusht kryesor për të realizuar mbrojtjen e të drejtave të tjera.176 Detyra e gjyqtarit është që të sigurojë të gjitha palët se procesi do të zhvillohet në mënyrë të drejtë siç parashikon Kushtetuta dhe Konventa.

173 “Necessary Condition: Acess to Justice” www.usip.org. 174 Omari, L., Anastasi, A. “E drejta kushtetuese”, Tirane 2008, fq. 157. 175 Shih vendimet e Gjykatës Kushtetuese nr. 15, datë 17.04.2003; nr. 9, datë 02.04.2003; nr. 17, datë 18.07.2008; nr. 5, datë 06.03.2009, nr. 18, datë 08.07.2009 në http://www.gjk.gov.al/ 176 Zaganjori, XH, Anastasi, A.,. (Methasani) Çani, E., “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”, Shtepia botuese Adelprint, Tirane 2011, fq 88.

72

http://www.usip.org/

Në rast se Konventa në nenin 6 par.1 do të përfshinte vetëm procedimet gjyqësore, atëherë mund të ndodhte që shtetet palë, për t’ju shmangur këtij detyrimi, t’i zgjidhnin mosmarrëveshjet e tyre përpara ndonjë organi tjetër shtetëror, më i lehtë për t’u kontrolluar nga vetë shteti. Sikur të përjashtojmë këtë mundësi, mendoj se dy nga pasojat që do të vinin nga përfshirja në nenin 6 par.1 të Konventës vetëm të procedurave gjyqësore, janë: 1. Individët nuk do t’i drejtoheshin as gjykatave dhe as organeve të tjera shtetërore për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, gjë kjo që do të sillte një destabilitet në marrëdhëniet juridike midis subjekteve të së drejtës;

2. Individët do t’i zgjidhnin konfliktet në rrugë jashtëgjyqësore177.

Në të dyja rastet, do të kishim shkelje të lirive dhe të drejtave të individit dhe tërësi marrëdhëniesh juridike në kaos dhe të pazgjidhura.

Për t’u vënë në pah është edhe fakti se aksesi në drejtësi u njihet jo vetëm personave fizikë por edhe atyre juridikë. Për t’a ilustruar këtë, marrim çështjen Kisha Katolike Canea kundër Greqisë178, ku kërkuesi pretendonte para GJEDNJ se gjykata greke në gjykimin civil kishte refuzuar për të njohur Kishën Katolike me personalitet juridik, gjë që kishte theksuar akoma më tej trajtimin diskriminues në të drejtën e tyre për akses në gjykatë. Në fakt, asnjëherë nuk ishte vënë në diskutim as nga autoritetet administrative dhe as nga gjykatat personaliteti juridik i Kishës Katolike. Kjo u verifikua thjesht përmes fitimit apo transferimit të të drejtës së pronësisë, nënshkrimit të kontratave, marrjes pjesë në transaksione dhe përfitimeve, gjithashtu edhe nga përjashtimet në pagimin e taksave. Kjo parashikohej qartë dhe në K.C grek, neni 62, ku thuhet se “një person i cili ka aftësinë për të patur të drejta dhe të marrë përsipër detyrime, ka njëkohësisht të drejtën të marrë pjesë në procedime për mbrojtjen e tyre. Një grup personash të cilët kanë një qëllim të caktuar edhe pse mund të mos kenë personalitet juridik, mund t’i drejtohen gjykatës dhe të marrin pjesë në procedime”. Meqenëse personaliteti juridik ishte fituar më parë nga kjo Kishë, ajo nuk mund të hiqej apo kufizohej pa vendim gjykate. Kishës Katolike në rastin tonë i është mohuar e drejta e aksesit në gjykatë, pasi përderisa ajo më parë kishte kryer veprime juridike, nuk mund të pengohej më pas, pa patur një bazë ligjore. Nëse Kisha Katolike do të njihej si një grup njerëzish pa personalitet jurdik, atëherë ajo nuk do të ishte lejuar të kryente asnjë lloj veprimi juridik. Sipas GJEDNJ, pati shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës pasi Kishës Katolike i ishte mohuar e drejta për t’ju drejtuar gjykatës për mbrojtjen e tokës dhe ndërtesave që ata zotëronin. Gjykata u shpreh se të gjitha Kishat kanë të drejtën e personalitetit juridik, sui generis.179 Në harmoni me qasjen në drejtësi, efikasiteti i performancës së një gjykate ndahet në tre fusha: cilësia, aksesi dhe zbatueshmëria. Treguesi që mat cilësinë e një procesi të rregullt ligjor janë kënaqshmëria, shërbimet alternative dhe normat e ankesës. Treguesi që mat zbatueshmërinë e procesit të rregullt ligjor është përgjithësisht autorizimi për të ushtruar kontroll. Vetë aksesi në drejtësi ndahet në dy fusha: përballueshmëria dhe afati kohor. Përballueshmëria ka të bëjë me

177 Këtu nuk bëhet fjalë për procedurat e ndërmjetësimit. 178 Kisha Canea kundër Greqise, gjykim i datës 16 Dhjetor 1997, GJEDNJ. 179 Do të thotë unike në llojin e saj.

73

shpenzimet gjyqësore. Ndërsa afati matet me normat e përfundimit të çështjeve dhe sa është masa e tyre që janë shtyrë në kohë. Pas këtij trajtimi të përgjithshëm, konkludojmë se pesë standardet e aksesit në drejtësi janë:

- Procedura publike; - Akses, siguri dhe komoditet; - Pjesëmarrje efektive; - Mirësjellje dhe përgjegjshmëri - Shpenzime të përballueshmë për qasje në drejtësi180.

Në përputhje me këtë, i takon gjykatës të eleminojë pengesat e panevojshme në shërbimet e tij. Këto pengesa mund të jenë gjeografike, ekonomike, dhe procedurale. Ato mund të shkaktohen nga mangësitë në gjuhën dhe njohuritë e individëve që marrin pjesë në procedurat gjyqësore. Për më tepër, pengesat psikologjike mund të krijohen nga procedurat gjyqësore të panjohura, të paarritshme, padrejtësisht të komplikuara dhe që e bëjnë popullatën të tërhiqet.181 2.2.1 Si mund të kufizohet e drejta e aksesit? E drejta e aksesit në gjykatë, njihet si e drejtë kushtetuese dhe jo absolute. Vetë Kushtetuta e RSH parashikon se në rastet kur kemi kufizim të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, duhet të plotësohen disa kushte që të mund të kemi kufizim të ligjshëm.182 Gjithashtu, duhet theksuar epërsia që ka Konventa mbi Kushtetutën e RSH në lidhje me këtë parashikim.

Kjo e drejtë n’a paraqitet e kufizueshme.183 Gjatë vendosjes së kufizimeve, shteteve u është lënë një hapësirë lirie që shfrytëzohet nga to. Kjo nuk nënkupton që Konventa nuk do të kryejë punën e saj. As nuk mendohet që e drejta e aksesit në gjykatë të mund të kufizohet në atë masë dhe në atë formë sa do të cenohej thelbi i saj. Aksesi në gjykatë nuk është i kufizuar nëqoftëse pala e përfaqësuar nga avokati ka mundësi të ngrejë padi lirisht, të paraqesë argumenta në mbështëtje të saj si dhe të apelojë vendimet e dhëna.184

2.2.2 Shkaqet e mohimit të aksesit në gjykatë.

Nisur nga neni 4 i Kushtetutës së RSH, e drejta përbën bazën dhe kufijtë e veprimtarisë shtetërore. Nëse për kërkimin, njohjen apo mbrojtjen e një të drejte themelore, nuk do të ekzistojnë kufij kohorë dhe juridiksionalë në të drejtën për t’u drejtuar dhe në të drejtën për të vendosur nga ana e disa organeve shtetërore, atëherë do të cenohej haptazi parimi i sigurisë juridike, e drejta dhe besimi i individëve se mund të gëzojnë të pashqetësuar pronën e tyre, pasi

180 Trial Court Performance Standarts, fq 24-27. 181 “Studim-analizë mbi vlerësimin e situatës së ndihmës ligjore falas në shqipëri (Korrik 2006 – Mars 2007)” Ky studim eshte pergatitur nga Qendra e Shërbimeve dhe Praktikave Ligjore të Integruara mbeshtetur nga program i perbashket i Bashkimit Europian, UNICEF and Sida, fq 6. 182 Neni 17 i kushtetutës së RSH parashikon se: 1. Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. 2. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut. 183 Novicki, M. A.,“Rreth KEDNJ”, botim i qendrës shqiptare për të drejtat e njeriut, Tiranë 2003. 184 Mateos e Silva Lda dhe të tjerë kundër Portugalisë, gjykim i datës 16 Shtator 1996, GJEDNJ.

74

kjo e drejtë u është njohur më parë në mënyrë përfundimtare, sipas rastit, me një akt të organit shtetëror a një vendimi gjyqësor.

KEDNJ në nenin 34 të saj parashikon se në GJEDNJ mund të paraqiten kërkesa nga cdo person, organizëm joqeveritar ose grup individësh që pretendojnë se janë dëmtuar nga ndonjë shkelje. Fakti që një person mund të mos dalë dot si palë përpara gjykatave të brendshme, përgjithësisht nuk e cenon të drejtën e ankimit përpara Gjykatës, rregullorja e saj është mjaft fleksibël në këtë pikëpamje, si në rastin kur subjekte të interesuara janë fëmijët. Ka një jurisprudencë të konsoliduar në Strasburg sipas së cilës fëmijët mund të paraqesin kërkesa në Gjykatë, qoftë së bashku me të rritur që kanë të njëjtat ankesa, qoftë më vehte. Edhe prindërit mund të përfaqësojnë fëmijët e tyre dhe të paraqesin kërkesa në emër të tyre.185 Pikërisht për këtë gjë, GJEDNJ është shprehur “Nëse nuk do të lejohej në gjykatat kombëtare, që prindërit si përfaqësues ligjor të fëmijëve të tyre, të mos i përfaqësojnë ata në gjykime, kur këta të fundit e kanë të pamundur, do të konsiderohet nga GJEDNJ si cenim i nenit 6 të KEDNJ, pikërisht të elementit “akses në gjykim”.

Sipas GJEDNJ, disa nga shkaqet e mohimit të aksesit ne gjykatë janë:

a) Mungesa e juridiksionit, që do të thotë se individi nuk mund t’i drejtohet gjykatave pasi asnjëra prej tyre nuk shprehet se ka juridiksion të plotë për të gjykuar çështjen. Në fakt ka patur dhe ka mosmarrëveshje të shpeshta juridiksionale midis gjykatave të cilat shfaqen në dy forma:

- Dy gjykata janë në mosmarrëveshje me njëra tjetrën kur njëkohësisht kanë shprehur se kanë juridiksion mbi çështjen;

- Kur një gjykatë para së cilës është paraqitur çështja, shprehet se nuk ka juridiksion mbi atë dhe ia dërgon dosjen gjykatës që mendon se ka juridiksion të plotë. Në rast se edhe kjo gjykatë e dytë nuk e pranon juridiksionin e saj mbi çështjen, kemi mosmarrëveshje juridiksionale.

Sipas K.Pr.C shqiptar, mosmarrëveshtjet në raste të tilla zgjidhen nga GJ.L e Shqipërisë, vendimi i së cilës është i paankimueshem dhe i detyrueshëm për gjykatën ndaj së cilës është shprehur se ka juridiksion.

Në praktikën e saj, GJEDNJ ka vlerësuar, se një nga elementët e procesit të rregullt ligjor sipas nenit 42 të Kushtetutës së RSH dhe nenit 6 të Konventës është dhe shqyrtimi i çështjes nga një “gjykatë e caktuar me ligj”. Ky element përfshin formimin e gjykatës si dhe përcaktimin e karakteristikave të saj. Kjo bëhet me qëllim që organizimi i gjyqësorit të mos jetë i kushtëzuar nga vendimet e pushtetit ekzekutiv, por të jetë i përcaktuar nga parlamenti. Kjo e drejtë karakterizohet, në sensin material, nga funksioni i saj gjyqësor, që ka të bëjë me zgjidhjen e çështjeve nga organe të ngarkuara me ligj për të dhënë drejtësi. Përveç këtij kushti, këto organe duhet të shqyrtojnë dhe të vendosin mbi çështje që janë në kompetencë të tyre gjatë një procesi të zhvilluar mbi një procedurë ligjërisht të përcaktuar dhe në pajtim me rendin juridik. E drejta e çdo pale për t’u dëgjuar në seancë përpara një gjykatë kompetente dhe të caktuar me ligj

185 Vendim i GJEDNJ, 9 Mars 2004. Të drejtat e njeriut në Europë. Buletini Ligjor, Nr 4 Prril 2004.

75

nënkupton që gjykata të ketë juridiksion për të gjykuar çështjen dhe që kompetenca për të vendosur për të t’i jetë njohur nëpërmjet ligjit.

Për t’a ilustruar, analizojmë çështjen Vasilescu kundër Rumanisë186, ku kërkuesi pretendonte në gjykatë kthimin e pronës së konfiskuar gjatë regjimit komunist. GJ.L e Rumanisë vendosi se asnjë gjykatë nuk kishte juridiksion për gjykimin e asaj çështje dhe se procedurat e vetme të disponueshme ishin ato para Departamentit të Prokurorit të Përgjithshëm. GJEDNJ duke dashur të kishte një gjykim të pavarur dhe të paanshëm , u shpreh kundra zgjidhjes së gjetur nga GJ.L e Rumanisë. Kjo ishte e pritshme nga Gjykata, e cila pretendonte që gjykimi civil në rastin konkret duhet të realizohej para një organi të pavarur dhe të paanshëm pa as më të voglin dyshim. Nuk mund të gjykohej çështja përpara Departamentit të Prokurorit të Përgjithshëm, kur dihet pozita e organit të prokurorisë në procedim, atë të përfaqësimit të akuzës në gjykatë.

Ndërsa në çështjen Pfarrmeier kundër Austrisë 187, kërkuesi, një shtetas austriak, më 5 prill 1986 u dënua nga policia me gjobë sepse kishte parkuar makinën e tij mbi trotuar. Ai pretendonte se asnjë nga organet që kishte ndjekur procedurat në çështjen e tij nuk mund të quhej “gjykatë” sipas kuptimit të nenit 6 të Konventës. Këtu ai i referohej jo vetëm gjykatës administrative por edhe GJ.K. GJEDNJ vendosi se gjykata administrative mund t’i nënshtrohej kontrollit nëse kishte apo jo juridiksion të plotë për zgjidhjen e çështjes. Ky diskutim lindi pasi kërkuesi pretendonte se ndaj tij ishte ngritur një akuzë penale dhe se nuk ishte nën juridiksionin e gjykatës administrative të gjykonte çështjen. Në fakt, GJEDNJ vendosi në favor të kërkuesit, duke konstatuar shkelje të nenit 6 të Konventës për të drejtën e aksesit në gjykatë. Kjo sepse jurdiksioni adminsitrativ është i ndarë nga juridiksioni gjyqësor dhe se një çështje që është nën juridiksionin administrativ nuk mund t’i përkasë juridiksionit gjyqësor.

Mbi mungesën e juridiksionit, GJK e Shqipërisë, në Vendimin nr. 10/2006, shprehet se e drejta për akses në gjykatë të referon tek e drejta që ka çdo individ për t’u drejtuar me padi në një gjykatë që ka juridiksion të plotë për të zgjidhur çështjen, në bazë të nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës. Qëllimi është që ndaj veprimeve të pushtetit administrativ që prekin të drejtat e individit, duhet të ushtrohet një kontroll, i cili nuk mund të jetë tjetër veçse kontroll gjyqësor. Shteti ligjor presupozon ndër të tjera, që një ndërhyrje e autoriteteve ekzekutive në të drejtat e individit duhet të jetë objekt i një kontrolli efektiv që normalisht i përket gjyqësorit, i cili ofron garantimin më të mirë të pavarësisë, paanësisë dhe procesit të rregullt.188 GJK e Shqipërisë, jo vetëm nxjerrjen e çështjes jashtë juridiksionit, por edhe pushimin e çështjes e ka konsideruar si mohim të së drejtës për akses në gjykim, në rastet kur GJL nuk është shprehur në mënyrë përfundimtare për pretendimet e parashtruara në rekurs. Në Vendimin nr. 28/2008, GJK theksoi se: ...... mohimi i të drejtës së aksesit, d.m.th. i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare nga ajo lidhur me pretendimet e ngritura, përbën cenim të së drejtës themelore për një proces të rregullt ligjor, të parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës dhe neni 6/1 i Konventës.189

186 Vasilescu kundër Rumanisë, gjykim i datës 22 Maj 1998, GJEDNJ. 187 Pfarrmeier kundër Austrise, gjykim i datës 23 Tetor 1995, GJEDNJ. 188 Klass kundër Gjermanisë, datë 6.09.1978, Seria A. nr. 28, f. 25-26. 189 Madje në këtë vendim, GjK iu referua edhe një sere vendimesh të mëparshëm të saj, si: Vendimi i GjK nr. 8, datë 13.03.2008, nr. 7, datë 11.03.2008, nr. 10, datë 11.05.2006.

76

b) Mungesa e ndihmës juridike falas. Ka situata në të cilat kusht për përfitimin e së drejtës së aksesit në gjykatë është ndihma juridike falas. Në çështjet civile ajo mund të akordohet me kërkesën e plotësimit të disa kushteve dhe, madje, të përjashtohet për disa kategori procesesh. Në vlerësimin nëse refuzimi i një ndihme të tillë në çështjet civile, të mohon të drejtën e aksesit në gjykatë, kërkon marrjen në konsideratë të tërë procesit në fjalë. Rastet kur mund të lejohet mosdhënia e ndihmës juridike falas, janë kur dukshëm mungojnë mundësitë për të patur sukses.190

c) E drejta parashkruhet. Në praktikën e GJEDNJ, në pjesën më të madhe të çështjeve është

vërtetuar shkelja e nenit 6 par.1 të Konventës, megjithatë ka çështje që Gjykata nuk është shprehur për cenim të aksesit në drejtësi.

Pikërisht në çështjen Rasmussen kundër Danimarkës 191 , GJEDNJ është shprehur se të dyja pretendimet janë të pabazuara, por e rëndësishme është të analizojmë dhe të argumentojmë pabazueshmërinë e pretendimit të dytë, cenimit të të drejtës për një proces të drejtë gjyqësor dhe pikërisht mosrespektim të të drejtës për akses në gjykatë. Nga rrethanat e çështjes del qartë se kërkuesi ka patur si qëllim të kundërshtojë atësinë e fëmijëve shumë kohë përpara se bashkëshortja e tij t’i kërkonte zgjidhjen e martesës. E vetmja arsye se pse një gjykim i tillë nuk u krye ishte jo padijenia e Z.Rasmussen, por dëshira e tij për të mos kundërshtuar atësinë e fëmijëve. Në bazë të legjislacionit danez, GJA mund të vendosë që të nisin procedimet gjyqësore në rastet kur jemi jashtë afateve të parashikuara nga ligji, por gjithmonë duke studjuar arsyet se përse kjo e drejtë nuk është ushtruar brenda afateve të parashikuara nga ligji dhe nëse do t’i vijnë dëme ndonjë personi tjetër nga ky gjykim që do të realizohet. Në rastin e Z.Rasmussen, nisja e gjykimit civil, tej afateve të parashikuara nga ligji është i paligjshëm, pasi për të kërkuar rivendosje në afate, duhet vërtetuar se kërkuesi nuk kishte patur dijeni për të drejtën që ai do të mund të ushtronte, një gjë e tillë nuk vlen për Z.Rasmussen. Në këtë rast kemi të bëjmë me një të drejtë që nuk u realizua për zgjedhje të vetë kërkuesit dhe jo nga pengesat që mund të vinin nga gjykata. 2.3 Faktorët përcaktues të të drejtës për akses në drejtësi. Patjetër që ky studim i elementëve të aksesit në drejtësi, bazën e ka te Konventa, pasi më gjerësisht aty renditen një e nga një elementët, ndryshe nga Kushtetuta e RSH apo DUDNJ, të cilat janë më të ngurta në cilësimin e tyre por ndihmohen nga praktika gjyqësore për të na sjellë elementët e aksesit në drejtësi. Tërësia e vetë elementëve bashkërisht dalin nga Konventa, DUDNJ, Kushtetuta e RSH, veprimtaria gjyqësore e GJEDNJ dhe GJK të Shqipërisë. Nëse bëjmë një studim krahasues midis parashikimit të aksesit në drejtësi midis dokumentave të mësipërme, del qartë se ato i japin vlerë të njëjtë juridike aksesit në drejtësi por nëse Kushtetuta ndalet te parashikimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor në kuptimin e ngushtë dhe formal, KEDNJ në gjykimin tim jep kuptimin procedural dhe substantiv.

190Webb kundër Britanisë së Madhe, i datës 11.05.1983; Munro kundër Britanisë së Madhe i datës 14.07.1987 191 Rasmussen kundër Danimarkës, gjykim i datës 28 nëntor 1984, GJEDNJ.

77

Burimi kryesor i dhjetë elementëve të sjellë në këtë nënçështje është studimi i kryer nga Qendra për Nisma Ligjore dhe Qytetare.192 Studimi sjell këta dhjetë elementë:

o E drejta për t’iu drejtuar gjykatës; o E drejta për ndihmë juridike falas; o E drejta për të pasur një gjykim të drejtë dhe të hapur ; o E drejta për të marrë pjesë në gjykim; o E drejta për t’u dëgjuar nga gjykata; o E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin ; o E drejta për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha procedurat; o E drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për gjykim; o E drejta për të pasur një vendim përfundimtar nga gjykata; o E drejta për të ekzekutuar vendimin e formës së prerë të Gjykatës.193

2.3.1.1 E drejta për t’iu drejtuar gjykatës. E drejta e aksesit i garanton subjekteve të cenuar të drejtën t’i drejtohen një gjykate, e cila do t’i dëgjojë pretendimet e tyre dhe do të shpallë një vendim pas një gjykimi të drejtë dhe publik. Gjykata ka vlerësuar vazhdimisht se administrimi i mirë i drejtësisë fillon me garancinë që një individ të ketë akses në gjykatë, për t’i siguruar atij të gjitha aspektet e një forme gjyqësore të shqyrtimit të çështjes. Në këtë kuptim, ky standard përfshin të drejtën për gjykim, ku e drejta e aksesit që është e drejta për të vënë në lëvizje gjykatën, përbën një aspekt të saj. E drejta e aksesit në një organ gjyqësor duhet të jetë një e drejtë që lidhet me themelin dhe jo një e drejtë e pastër formale. Aksesi në gjykatë duhet të jetë substantiv ( që do të thotë se duhet të përfshihen të drejta të tilla si ndihmë juridike falas, e drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin etj.) dhe jo thjesht formal (që do të thotë të mos trajtohet aksesi në drejtësi thjesht si e drejtë për t’ju drejtuar gjykatës). Mohimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare prej saj për pretendimet e ngritura, përbën cenim të së drejtës themelore për një proces të rregullt ligjor.194 E drejta për t’iu drejtuar gjykatës nuk përfshin vetëm të drejtën për të hapur një proces, por edhe të drejtën për të patur nga ana e gjykatës, një zgjidhje përfundimtare në lidhje me mosmarrëveshjen. Në një shoqëri demokratike, e drejta për administrim të mirë të drejtësisë zë një vend të dallueshëm dhe asnjë interpretim i ngushtë i nenit 42 të Kushtetutës dhe i nenit 6 të Konventës nuk përputhet me qëllimet dhe objektin e tyre.195 E drejta për t’ju drejtuar gjykatës njihet dhe mbrohet nga Konventa196 dhe është konsoliduar në praktikën gjyqësore të GJEDNJ. Në çështjen Ryakbyh kundër Rusisë 197, GJEDNJ thekson se

192 Shih “Studim: çështje të rritjes së efektivitetit, transparencës dhe të besimit të publikut në gjyqësor “, Studim i Qendra për nisma Ligjore dhe Qytetare, Tiranë 2013, fq 35. 193 Ibid. fq 35. 194 Vendim i GJK, nr. 48, date 24.09.2014, pika 14 e vendimit. 195 Vendim i GJK, nr.14, datë 03.06.2009, pika III/2 e vendimit. 196 GJEDNJ, në gjykimet e saj në rastin Golder e 21 janar 1975 dhe rastin Ashingdane e 28 maj 1985, ka deklaruar se neni 6 para.1, u siguron të gjithëve të drejtën të kenë ndonjë pretendim në lidhje me të drejtat e tyre civile dhe detyrimet e sjella para një gjykate, në këtë mënyrë mishërohet e drejta "për një gjykatë", prej të cilave të drejtën e aksesit, që është e drejtë për të institucionalizuar procedurat para gjykatave. Kjo e drejtë e aksesit, megjithatë, nuk

78

neni 6 par.1 i siguron çdokujt të drejtën për të pasur ndonjë kërkesë në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij civile, sjellë përpara një gjykate apo tribunali. Në këtë mënyrë ajo mishëron "të drejtën për një gjyq", e cila e drejta për qasje, që është e drejta për të nisur procedura para gjykatave, përbën një aspekt. Megjithatë, kjo e drejtë do të ishte iluzionare nëse sistemi ligjor i brendshëm i një shteti do të lejonte një vendim gjyqësor përfundimtar detyrues të mbetej joveprues në dëm të njërës palë. Do të ishte e pakonceptueshme që neni 6 par.1 të përshkruajë në detaje garancitë procedurale të palëve në procesin gjyqësor, ku procedurat që janë të drejta dhe publike të mos kenë mbrojtjen e zbatimit të vendimeve gjyqësore. Edhe sipas Kushtetutës së RSH, neni 42, “ Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa një proces të rregullt ligjor. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjore, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj”. Kjo e drejtë e parashikuar në Kushtetutë garanton aksesin në të gjitha shkallët e pushtetit gjyqësor si dhe në GJK.198 Çështja e legjitimitetit të kërkuesit kur i drejtohet GJK, lidhet drejtpërdrejtë me fillimin e një procesi kushtetues. Në një vendim të saj të vitit 2006199, GJK e Shqipërisë, krahas shqyrtimit të cenimit të të drejtës për të patur akses në gjykim, është ndalur dhe ka sqaruar legjitimimin e personave juridikë për t’ju drejtuar kësaj gjykate. GJK shqyrtoi paraprakisht pretendimin e subjektit të interesuar sipas të cilit kërkuesi, duke qenë person juridik publik, nuk mund të pretendojë se mbron të drejta themelore, në kuptim të neneve 16, 131/f e 134 të Kushtetutës dhe si rrjedhojë nuk legjitimohet të verë në lëvizje këtë Gjykatë.

Në çështjen në shqyrtim kërkuesi është person juridik publik, i paditur në gjykim dhe pretendon cenimin e parimeve procedurale kushtetuese të ankimimit dhe të aksesit në gjykatë. Këto parime nuk mund të cenohen, sepse janë elementë të së drejtës në tërësi që rrjedhin nga thelbi i shtetit të së drejtës dhe garantojnë barazinë e palëve në një proces gjyqësor. Prandaj dhe ankimi në GJK për shkeljen e tyre, mund të paraqitet nga çdo subjekt duke përfshirë këtu edhe personat juridikë publikë.200 Parimet procedurale kushtetuese të ankimit dhe aksesit në gjykatë nuk përmbajnë të drejta individuale, por parime të së drejtës procedurale, të cilat duhet të respektohen në çdo proces dhe të shfrytëzohen nga çdo subjekt, që në bazë të normave procedurale mund të konsiderohet palë në proces ose preket në mënyrë të drejtpërdrejtë. Pra, në një proces gjyqësor, çdo subjekt pjesëmarrës në të i nënshtrohet njëlloj juridiksionit vendimmarrës të gjykatës. Të

është absolute, por mund të jetë objekt i kufizimeve të drejta, që nga natyra e saj kërkon rregullim nga ana e shtetit. Megjithatë nuk duhet të aplikohen kufizime që zvogëlojnë aksesin e individit në një mënyrë të tillë ose në një masë të tillë që cenon thelbin e të drejtës. 197 Ryakbyh kundër Rusisë, vendim i datës 03.12.2003, pika 55 e vendimit. 198 GJK mund të vihet në lëvizje nga këto subjekte: a) Presidenti i Republikës; b) Kryeministri; c) Jo më pak se një e pesta e deputetëve; c) Kryetari i Kontrollit të Lartë të Shtetit; d) Gjykatat; dh) Avokati i Popullit; e) Organet e qeverisjes vendore; e) Organet e bashkësive fetare; f) Partitë politike dhe organizatat e tjera; g) Individët. 199 Vendim i GJK nr. 22, datë 26.07.2006. 200 Këtë qëndrim ka mbajtur edhe GJK Gjermane, në çështje të ngjashme. Në vendimin e datës 02.05.1967, lidhur me të drejtën për t’iu drejtuar gjykatës dhe të drejtën për një proces të rregullt ligjor shprehet: “... këto dispozita procedurale nuk bëjnë pjesë në përmbajtjen e nenit 19 të Kushtetutës (e njëjtë me përmbajtjen e neneve 16 e 17 të Kushtetutës së RSH).

79

drejtat procedurale duhet t’u vihen në dispozicion pjesëmarrësve në proces, duke respektuar parimin e barazisë së armëve”.201

GJK arriti në përfundimin se në rastin në shqyrtim, kërkuesi, Drejtoria e Përgjithshme e Doganave legjitimohet të verë në lëvizje GJK, sepse ky legjitimim nuk kushtëzohet nga karakteri i personit juridik (publik apo privat), por nga natyra e pretendimeve që ai parashtron. Drejtoria e Përgjithshme e Doganave është person juridik publik që ka pretenduar shkeljen e të drejtave procedurale që rrjedhin nga Kushtetuta.

Në këtë drejtim, duhet bërë dallimi midis legjitimimit të personave juridikë publikë që pretendojnë cenime të të drejtave themelore substanciale, nga legjitimimi i subjekteve të së drejtës publike, që pretendojnë cenime të të drejtave themelore procedurale. Shteti ose organet përbërëse të tij, me disa përjashtime, nuk mund të konsiderohen subjekte përfitues të të drejtave e lirive themelore substanciale dhe si rrjedhojë nuk legjitimohen për të vënë në lëvizje GJK.

Në kuptim të nenit 131/f të Kushtetutës, që të legjitimohesh për t’ju drejtuar GJK kur pretendon se të është cenuar e drejta kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, duhet të kesh shteruar të gjitha mjetet juridike. GJK e Shqipërisë, në jurisprudencën e saj ka vlerësuar se shterimi i mjeteve juridike nënkupton që ankuesi duhet të shfrytëzojë në rrugë normale mjetet juridike, të cilat janë të përshtatshme, të disponueshme dhe efikase për një çështje konkrete.202 Shterimi i mjeteve të ankimit është trajtuar edhe nga jurisprudenca e GJEDNJ, e cila në çështjen Qufaj kundër Shqipërisë është shprehur se ankuesit duhet të përdorin të gjitha mjetet ligjore që sipas sistemit juridik të brendshëm janë zakonisht në dispozicion të palëve dhe të mjaftueshme për të vënë në vend të drejtat e shkelura. Shterimi i mjeteve përbën parakusht që duhet përmbushur nga ankuesi, i cili para se t’i drejtohet GJK, duhet të vërtetojë se ka përdorur të gjitha mjetet ligjore të njohura nga ligji dhe të mjaftueshme për të rivendosur të drejtat e shkelura.203 GJK e Shqipërisë ka patur parasysh se edhe pse jurisprudenca e saj deri në njëfarë periudhe mund të konsiderohej e tillë që vështirësonte aksesin e individit para kësaj gjykate në lidhje me procesin e rregullt ligjor në disa aspekte, ajo gjithsesi duhet të interpretonte në mënyrën më të zgjeruar legjitimimin e individit sipas nenit 131/f të Kushtetutës për t’iu drejtuar gjykatës. Ky akses i duhej dhënë individit për sa kohë që dispozitat kushtetuese nuk kishin asnjë pengesë dhe jurisprudenca duhet të ishte në përputhje me vendimmarrjen e GJEDNJ, sa i përket pozicionit të GJK si një mjet ankimi efektiv kombëtar.204 Në analizë të qëndrimit të mbajtur nga GJEDNJ dhe GJK mbi legjitimimin e personit për t’ju drejtuar GJK, duke marrë shkas dhe nga jurisprudenca e GJEDNJ (psh çështja Kisha Katolike Canea kundër Greqisë), 205 themi se GJK të Shqipërisë i është dashur të interpretojë në mënyrë

201 Vendim i GJK Federale Gjermane Bverf GE 21, 362 (373). 202 Vendimin nr.6, datë 31.03.2006; Vendimi nr.27, datë 20.06.2007. 203 Vendim i GJK, nr.1, datë 19.01.2009. 204 Dedja,B.,“Gjykata Kushtetuese-Mjet ankimi efektiv sipas KEDNJ-sw”, fjala e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese, 5 tetor 2012 publikuar nw www.gjk.gov.al/web/Tema_dhe_raporte_116_1.php 205 Kisha Canea kundër Greqise, gjykim i datës 16 Dhjetor 1997, GJEDNJ.

80

më të zgjeruar çështjen e legjitimimit. Vendimi i saj nr.22, datë 26.07.2006 është në harmoni të plotë me vendimet e GJEDNJ. 2.3.1.2 E drejta për ndihmë juridike falas. Një tjetër element që dëmton aksesin në drejtësi është pamundësia për të pajtuar një përfaqësues ligjor. Në qoftë se një person nuk mund të përballojë kostot e një avokati, atëherë atij duhet t’i sigurohet mundësia që të ketë akses në shërbimin gjyqësor pavarësisht nga mundësitë e tij financiare. Kushtetuta e RSH parashikon në nenin 31 të saj pika ç, se gjatë procesit penal kushdo ka të drejtë të mbrohet vetë ose me ndihmën e një mbrojtësi ligjor të zgjedhur prej tij; të komunikojë lirisht dhe privatisht me të, si dhe t’i sigurohet mbrojtja falas, kur nuk ka mjete të mjaftueshme. K.Pr.P parashikon në nenin 6 dhe 49 të tij të drejtën për ndihmën juridike falas.206 Ndihma ligjore përfaqëson një sistem mekanizmash207 të cilat synojnë të realizojnë aksesimin sa më të gjerë të sistemit të drejtësisë, si një shërbim që shteti ofron për çdo individ pavarësisht nga gjendja e tij pasurore. Rëndësia e një sistemi efikas të ndihmës ligjore ndikon drejtëpërdrejtë në mbrojtjen e të drejtave themelore të njeriut, në përmirësimin e sistemit demokratik të qeverisjes, në zhvillimin më të shpejtë të shoqërisë. Ofrimi i ndihmës ligjore për personat të cilët nuk mund të përballojnë ekonomikisht kostot e shërbimit avokator para gjykatës, përfaqëson detyrim kushtetues për shtetin shqiptar. Këtu janë trajtuar gjerësisht argumentat përse ku detyrim duhet konsideruar i tillë.

206 Neni 6 i K.Pr.P: 1. I pandehuri ka të drejtë të mbrohet vetë ose me ndihmën e mbrojtësit. Kur nuk ka mjete të mjaftueshme i sigurohet mbrojtja falas me avokat. 2. Mbrojtësi ndihmon të pandehurin që t’i garantohen të drejtat procedurale dhe t’i ruhen interesat e tij ligjore.; dhe neni 49: 1. I pandehuri që nuk ka zgjedhur mbrojtës ose që ka mbetur pa të, ndihmohet nga një mbrojtës i caktuar nga organi që procedon, në qoftë se e kërkon atë. 2. Kur i pandehuri është nën moshën tetëmbëdhjetë vjeç ose me të meta fizike a psikike që e pengojnë për të realizuar vetë të drejtën e mbrojtjes, ndihma nga një mbrojtës është e detyrueshme. 3. Këshilli drejtues i dhomës së avokatëve vë në dispozicion të autoriteteve proceduese listat e avokatëve dhe vendos kriteret për caktimin e tyre. 4. Gjykata, prokurori dhe policia gjyqësore, kur duhet të kryejnë një veprim për të cilin parashikohet ndihma e mbrojtësit dhe kur i pandehuri është pa mbrojtës, njoftojnë për këtë veprim mbrojtësin e caktuar. 5. Kur kërkohet prania e mbrojtësit dhe mbrojtësi i zgjedhur ose i caktuar nuk është siguruar, nuk është paraqitur ose e ka lënë mbrojtjen, gjykata ose prokurori cakton si zëvendësues një mbrojtës tjetër, i cili ushtron të drejtat dhe merr përsipër detyrimet e mbrojtësit. 6. Mbrojtësi i caktuar mund të zëvendësohet vetëm për shkaqe të përligjura. Ai i pushon funksionet kur i pandehuri zgjedh mbrojtësin e tij. 7. Kur i pandehuri nuk ka mjete të mjaftueshme, shpenzimet e bëra për mbrojtjen paguhen nga shteti. 207 Shih http://www.drejtesia.gov.al/al/ministria/njoftime/komisioni-shteteror-per-ndihmen-juridike. Format e ndihmës juridike falas janë: 1. Forma e Ndihmës Juridike parësore, që është dhënia e informacionit për sistemin ligjor , për të drejtat dhe detyrimet e subjekteve të ligjit, për aktet normative në fuqi, mënyrat e ushtrimit të të drejtave të individit, në proceset gjyqësore dhe jashtëgjyqësore, për hartimin e dokumenteve juridike apo në forma të tjera. 2. Forma e Ndihmës Juridike dytësore që është dhënia e shërbimeve të këshillimit, përfaqësimit apo mbrojtjes në proceset gjyqësore penale, proceset gjyqësore civile dhe administrative, si dhe përfaësimit para organeve administrative shtetërore. 3. Ndihma juridike jepet edhe nëpërmjet edukimit ligjor të publikut, përmes shërbimit ligjor falas ne komunitet me klinika lëvizëse, publikime, fushata televizive dhe në median e shkruar, duke u perqëndruar me vëmendje të veçantë në problemet e grupeve më në nevojë.

81

http://www.drejtesia.gov.al/al/ministria/njoftime/komisioni-shteteror-per-ndihmen-juridike

Komisioni Shtetëror për Ndihmën Juridike ka filluar funksionimin e tij në Shqipëri në vitin 2010, në mbështetje të ligjit nr. 10039/2008, “Për Ndihmën Juridike”, i ndryshuar. Në mbështetje të kuadrit ligjor të plotësuar me aktet nënligjore të nevojshme është përmirësuar ofrimi i ndihmës ligjore ku numri i subjekteve përfituese është rritur nga viti në vit.

Parakushti për përfitim nga ndihma ligjore është që çdokush, para se t’i ofrohet shërbimi i ndihmës ligjore, duhet që të jetë realisht në kushtet e nevojës për t’a përfituar atë. Kostot për një palë të përfshirë në një çështje gjyqësore përfshijnë pagesat e avokatëve, pagesat për ekspertë, humbjet financiare që rrjedhin nga koha dhe kostot e palës përkatëse si dhe dëshmitarët e kostot e vetë gjykatës (p.sh. taksat e depozitimit të padisë). Aksesimi kërkohet jo vetëm për ata që drejtohen nga avokati, por gjithashtu edhe për të gjithë palët në proceset gjyqësore, dëshmitarët, viktimat dhe të afërmit e palëve në proces. Aksesi në drejtësi kërkohet edhe nga shumë individë në çështjet gjyqësore me natyrë “shërbimi”, si dëshmitë e trashëgimisë, regjistrimet në regjistrat që mbahen nga gjykata si aktivitet tregëtar apo organizatat jofimprurëse, etj.208 Në çështjet civile ajo mund të akordohet me kërkesën e plotësimit të disa kushteve dhe, madje, të përjashtohet për disa kategori procesesh. Në vlerësimin nëse refuzimi i një ndihme të tillë në çështjet civile e kufizon të drejtën e aksesit në gjykatë, kërkon marrjen në konsideratë të procesit si një i tërë. Rastet kur mund të lejohet mosdhënia e ndihmës juridike falas, i kemi kur dukshëm mungojnë mundësitë për të patur sukses.209 Të drejtën për të përfituar ndihmë juridike e kanë personat, të cilët210:

- Kërkojnë të mbrohen me avokat në procesin penal në të gjitha fazat e tij dhe mund të zgjedhin një avokat për shkak të pamundësive financiare; - Kanë nevojë për ndihmë juridike në çështjet civile ose administrative dhe nuk kanë mjete të mjaftueshme për të paguar. Në këtë rast, që personi t’a përfitojë ndihmën juridike duhet të vërtetojë se përfshihet në programet e mbrojtjes sociale ose plotëson kushtet për t'u përfshirë në to; - Janë të mitur, për të cilët mbrojtja në procedimin penal dhe në gjykim është e detyrueshme me ligj; - Ndihma juridike mund të kërkohet para, gjatë dhe pas zhvillimit të procesit gjyqësor. Përsa më sipër, ndihma juridike jepet nëpërmjet: a) Sigurimit të informacionit, dhënies së këshillimeve dhe shpjegimeve të çështjeve juridike, intervistave të drejtpërdrejta apo komunikimit në distancë; b) Plotësimit të akteve juridike; c) Këshillimit në vazhdimësi të personave që paraqiten vetë në gjykatë; ç) Përfaqësimit para organeve administrative; d) Mbrojtjes dhe përfaqësimit të interesave të të dyshuarit, të të akuzuarit dhe të të dëmtuarit në procesin penal; dh) Mbrojtjes dhe përfaqësimit të interesave të personave në çështjet civile ose administrative.211

208 Qendra e Shërbimeve dhe Praktikave Ligjore të Integruara “Studim-analizë mbi vlerësimin e situatës së ndihmës ligjore falas në Shqipëri (korrik 2006 – mars 2007)”, fq 6. 209Webb kundër Britanisë së Madhe, i datës 11.05.1983; Munro kundër Britanisë së Madhe i datës 14.07.1987. 210 Publikim i Ministrisë së Drejtësisë dhe Komisionit për Ndihmë Juridike Falas, “Keni nevojë për ndihmë juridike falas?” 211 Ligji nr. 10039, datë 22.12.2008 “Për ndihmën juridike”, neni 12.

82

Një nga institucionet kryesore në Shqipëri për ndihmën juridike falas është Komisioni Shtetëror për Ndihmën Juridike pranë Minsitrisë së Drejtësisë, që ka për mision administrimin e shërbimit të ndihmës juridike të ofruar nga shteti për cështjet civile, penale dhe administrative ndaj qytetarëve në pamundësi financiare në përputhje me Kushtetutën, ligjin nr. 10 039 datë 22.12.2008 “Për Ndihmën Juridike” si dhe në zbatim të detyrimeve ndërkombëtare të RSH, Konventës dhe standardeve të BE. 212 Shërbimi i ndihmës juridike ofrohet falas. Në rast se përfituesi i ndihmës juridike, në përfundim të procesit gjyqësor, përfiton rimbursimin e shpenzimeve gjyqësore të parapaguara, ai detyrohet t’i kthejë Komisionit Shtetëror për Ndihmë Juridike shpenzimet e kryera.213

Vende të ndryshme kanë skema të ndryshme të ndihmës ligjore dhe për arsye ekonomike apo për arsye të tjera, jo çdo avokat që ushtron profesionin në fushën penale, do të ishte i gatshëm të merrte përsipër mbrojtje falas, prandaj mund të arsyetohet që një të pandehuri me mjete të pamjaftueshme duhet t’i sigurohet avokat mbrojtës sipas zgjedhjes së tij deri në një farë mase. Kjo do t’i shërbente dy qëllimeve: trajtimit të njëjtë të të gjithë të pandehurve dhe ndalimit të praktikës së gjykatave, prokurorive apo dhomave të avokatisë që të caktojnë avokatë mbrojtës që ata, për një arsye apo për një tjetër, duan t’i favorizojnë.214 Modeli Amerikan i Odës së Avokatëve që përcakton 50 orë punë në vit nga avokatët për dhënie të ndihmës juridike pa pagesë, është një model fisnik i dedikuar shtresave më të varfëra të shoqërisë që nuk kanë mundësi të paguajnë për shërbime të tilla. Në SHBA, mesa duket, vetëdija për të siguruar ndihmë juridike pa pagesë ose siç njihet edhe ndihma juridike “pro bono” është në nivel më të lartë se në shumë vende të tjera. Oda e Avokatëve Amerikanë ka qasje pragmatike dhe të zbatueshme në praktikë për dhënie të ndihmës juridike shtresave të varfëra që nuk kanë mundësi të paguajnë për një shërbim të tillë. Gjykata Supreme e SHBA, mbajti qëndrimin se Kushtetuta e SHBA u garanton të akuzuarve penalisht dhe që janë të varfër, të drejtën për avokat.

212 http://www.drejtesia.gov.al/al/ministria/njoftime/komisioni-shteteror-per-ndihmen-juridike. 213 Dy qendra të rëndësishme janë Qendra për Shërbime dhe Praktika Ligjore të Integruara, ka zyrën qendrore në Tiranë dhe është hapur në gusht të vitit 2000. Kjo qendër ka dy degë, në rrethet Korçë dhe Shkodër. Misioni i QSHPLI-së është promovimi dhe mbrojtja e të drejtave të fëmijëve në mënyrë më aktive duke u ofruar atyre ndihmë ligjore dhe psikologjike FALAS. QSHPLI, që nga koha e krjimit të saj ka ofruar ndihmë ligjore FALAS nëpërmjet implementimit të disa projekteve si: - Klinika Ligjore për të Miturit (KLM) - Klinika ligjore për Refugjatët (KLR) - Zyra e Avokatit të Qytetit (ZAQ) Ndihma ligjore (avokati) falas në secilin prej projekteve të sipër përmendura ka konsistuar në: 1. KLM23 - këshillim, ndihmë ligjore për të miturit, prindërit dhe kujdestarët e tyre; - përgatitjen e dokumentacionit përkatës; - përfaqësim i interesave të të miturve në organet e administratës shtetërore, të prokurorisë dhe gjykatës; Të gjitha këto shërbime i përfitojnë të gjithë ata të mitur (deri 18 vjeç) të cilët i janë drejtuar qendrës për ndihmë dhe kanë qenë: 1. Subjekt i një proçesi civil ose penal 2. I dëmtuar ose viktimë e një veprimi të kundraligjshëm; 3. Person i cili preket direkt nga mënyra e zgjidhjes së një konflikti civil apo administrativ; 4. Prindërit e fëmijëve për çështje civlie, kur përfaqësojnë fëmijët e tyre, ose kur nga çështja civile preken drejtëpërsëdrejti interesat e fëmijëve të tyre; Qendra për Nisma Ligjore Qytetare (QNL), është krijuar në vitin 1997, në Tiranë, fillimisht si, “Qendra Avokatore për Gratë”. Me rritjen e aktivitetit të saj, Qendra zgjeroi misionin dhe qëllimin duke u mbiquajtur “Qendra për nisma ligjore qytetare”. Gjatë gjithë ekzistencës, QNL ka ofruar shërbime ligjore e ndihmë psikosociale, falas, ndaj grave të dhunuara, si dhe grave të varfra të cilat nuk kanë pasur mundësi të kërkojnë ndihmën e një avokati. Në të njëjtën kohë, mbi bazën e problemeve të evidentuara, Qendra ka ndërmarrë nisma ligjore për rritjen e aksesit të qytetarëve në sistemin e drejtësisë, si dhe për përmirësimin e legjislacionit, informimin dhe edukimin ligjor të publikut, ndërgjegjësimin e tij për të drejtat dhe liritë e njohura nga Kushtetuta e ligjet, duke i ndihmuar qytetarët t’i përdorin ato me frytshmëri në interes të tyre. 214 OSBE, “Analizë e sistemit të drejtësisë penale në Shqipëri; Raport i programit për zhvillimin e një gjykimi të drejtë” 2006, fq 80.

83

Në rastin Gideon kundër Wainwright, e drejta e garantuar me Kushtetutë dhe e konstatuar nga gjykata më e lartë e vendit nuk është e përligjur përveç nëse kombi ofron fondin e nevojshëm për të garantuar atë të drejtë.215 Për zgjidhjen e këtij problemi shumë vende të botës caktojnë një pjesë të buxhetit të tyre kombëtar për ofrimin e ndihmës juridike pa pagesë. Shpesh buxhetet e dedikuara për këtë qëllim nuk janë të mjaftueshme për të plotësuar nevojat e të gjithë atyre që kanë nevojë për ndihmë juridike. Në këtë rast mund të përmendet shembulli i Ministrisë së Drejtësisë së Anglisë lidhur me dhënien e ndihmës juridike pa pagesë. Duke u bazuar në Ligjin për Ndihmë dhe Këshilla Juridike vetëm 29% e popullatës ka të drejtë për këshilla juridike të paguara nga fondet publike, edhe pse qeveria shpenzon £ 2 miliardë funta, para të taksapaguesve.216 Në sistemin tonë kundërshtues të sistemit penalo-ligjor, rezulton se avokatët e caktuar kryesisht nga gjykata dhe prokuroria, për shkak të pagesës së ulët që përfitojnë për punën e tyre, jo gjithmonë e kryejnë detyrën e mbrojtësit me profesionalizëm të lartë dhe efikasitet.217

Në vitin 2012, Komisionari për të Drejtat e Njeriut, Nils Muiznieks, i drejtohet ministrit Eduard Halimi me anë të një letre, duke nënvizuar këto problematika në lidhje me ndihmën juridike falas:

a. Në Shqipëri ndihma juridike dhe mbrojtja me avokat falas nga shteti për ata persona që nuk kanë mundësitë financiare, sociale e shëndetësore është e papërfillshme dhe shumë e ulët. Numri i kërkesave të aprovuara për këtë kategori nga Ministria e Drejtësisë dhe sistemi gjyqësor është shumë i ulët;

b. Numri i ulët i avokatëve të cilët janë përzgjedhur për të kontribuar falas për këtë kategori, një kusht i BE dhe në përputhje me parimet e Konventat e KE;

c. Tarifat marramendëse të cilat aplikojnë avokatët për mbrojtjen e përfaqësimin e një individi në sistemin gjyqësor në Shqipëri janë pengesa e vetme për besueshmërinë e qytetarit kundrejt Drejtësisë në vend;

Në përmbyllje të raportit të tij, Muiznieks, thekson se “Aksesi në drejtësi dhe një gjykim i drejtë janë elementët kryesorë të një shoqërie demokratike. Autoritetet shqiptare duhet të sigurojnë që sistemi drejtësisë në vend, me ndihma ligjore e mbështetje juridike efektive, të vihet në shërbim dhe të ndihmojë qytetarët që ndodhen në një situatë ekonomike jo të favorshme apo s`kanë mundësi për të përballuar këto procedura. Kjo me qëllim që kjo kategori shoqërore të gëzojë e barabartë me të tjerët të drejtat themeltare të njeriut”.218

Në interpretim të nenit 6 par.1 të KEDNJ, shikojmë se në mënyrë të shprehur nuk flitet për akses në gjykatë dhe aq më pak për sigurim të mbrojtjes ligjore falas në rastet kur vetë kërkuesi nuk ka një mundësi të tillë. Ajo që duhet të kuptojmë se pari është se nëqoftëse Konventa përmban në

215 Davis, M., “Ruajtja e të drejtave të njeriut në gjykatat e Shteteve të Bashkuara – Roli i avokatit mbrojtës dhe gjyqtarit”, botuar në Revitën E Drejta, Revistë për Çështje Juridike dhe Shoqërore, Nr.1, 2013, fq 159. 216 Zejneli, I., dhe Memeti, A., “Ndihma juridike pa pagesë obligim moral dhe Profesional i avokatëve”, Botuar në Revistën E Drejta, revistë për Cështje Juridike dhe Shoqërore, Nr.3-4, 2011. 217 Komiteti Shqiptar i Helsinkit, “Raport mbi situatën e respektimit të të Drejtave të njeriut në Shqipëri për vitin 2014”, 2014 fq 19. 218 Shehu,P.,KE: “Sigurojuni avokatë falas të varfërve në gjyqe”, artikull i botuar në Gazetën Shekulli, datë 07.11.2012, www.shekulli.com.al

84

vetevete të drejta dhe liri të njeriut, qëllimi final dhe kryesor i saj është zbatimi në praktikë i tyre, jo fiktiviteti. Ky qëllim arrihet përmes interpretimit të plotë të dispozitave. Në rastin e Airey kundër Irlandës219, GJEDNJ u shpreh se ajo vetë mund të detyrojë shtetet kontraktuese në bazë të nenit 6 par.1 që edhe nëqoftëse ato në legjislacionin kombëtar nuk e kanë të parashikuar ndihmën ligjore në gjykimet civile, t’a sigurojnë një të tillë. GJEDNJ nuk ka lejuar që shtetet kontraktuese të mund të devijojnë nga nenet e Konventës kur bëhet fjalë për kufizime të të drejtave dhe lirive të njeriut.220 Psh në çështjen tjetër, Kreuz kundër Polonisë, GJEDNJ u shpreh se në bazë të nenit 6 par.1 të Konventës, përmbushja e detyrimit për të siguruar një të drejtë efektive për akses në gjykatë nuk do të thotë vetëm mungesa e një ndërhyrje, por mund të kërkojë marrjen e formave të ndryshme të veprimit pozitiv nga ana e shtetit. Në rastin e Irlandës por dhe të Shqipërisë, nuk e kemi të parashikuar se në gjykimet civile, kur kërkuesi nuk ka mundësi ekonomike, gjykata t’i caktojë kryesisht një përfaqesues ligjor. E drejta për të patur një përfaqësues ligjor falas njihet shprehimisht në rastet e gjykimeve penale por jo civile.221 Megjithatë ne e dimë se vendimet e GJEDNJ janë të detyrueshme për t’u zbatuar ashtu sikurse dhe interpretimet rast pas rasti duhet të merren parasysh nga gjykatat kombëtare. Çfarë kuptimi do të kishte ky nen, nëse efektet e saj do shtriheshin vetëm në gjykimet penale? Nuk është e drejtë të pretendosh se e drejta e aksesit duhet t’i njihet perosnit vetëm në gjykimet penale, kur edhe në gjykimet civile si objekt i tyre n’a paraqiten të drejtat dhe liritë themelore. Nuk mund të interpretohet dispozita në fjalë se i jep peshë vetëm një kategorie të drejtash dhe lë mënjanë të tjerat. Në fakt po të analizosh dispozitën, në asnjë pikë të sajën nuk deklarohet se e drejta e aksesit në gjykatë lidhet vetëm me gjykimet penale. E rëndësishme është që në çfarëdolloj procesi, personit duhet t’i sigurohet e drejta e aksesit në gjykatë. Shtetet duhet të punojnë që t’ja lehtësojnë procedurat personit për t’ju drejtuar gjykatës dhe jo t’ja bëjnë të pamundur atë. Jo vetëm kaq, por ndihma juridike falas duhet të ofrohet madje edhe në procedura të veçanta gjyqësore si psh ato ushtarake. Psh, në çështjen Morris kundër Mbretërisë së Bashkuar 222, aplikanti argumentonte se ai kishte të drejtë për përfaqësim ligjor në procedurat gjyqësore ushtarake, por që kjo ishte refuzuar për shkak të padrejtësisë së sistemit të ndihmës ligjore të ushtrisë. Ai vuri në dukje dallimet e supozuara mes këtij sistemi dhe sistemit civil të ndihmës

219 Airey kundër Irlandes, gjykim i datës 9 Tetor 1979, GJEDNJ. Në këtë çështje kemi si objekt dështimin për realizimin e një procedure civile. Kërkuesja është një shtetase irlandeze e martuar me katër fëmijë. Në 20 janar 1972 ajo kërkon nga gjykata që bashkëshorti i saj të detyrohet të sillet mirë dhe të paguajë një gjobë të caktuar. Duke qenë se ajo nuk kishte mundësi ekonomike, për më tepër që pagoi dhe gjobën e bashkëshortit të saj, ajo nuk kishte mundësi të paguante një përfaqesues ligjor për të ndjekur procedime gjyqësore për t’u ndarë nga bashkëshorti. Kjo sepse nuk ekziston në Irlandë ndihma e lirë ligjore për rastet civile. GJEDNJ u shpreh se do të pranonte kërkesën e Airey për mohim të aksesit në gjykatë për ndarje gjyqësore për shkak të kostove të ndaluara, e bazuar kjo në nenin 6 par.1 të Konventës. Kërkuesja pretendonte se për shkak të shpenzimeve penguese ligjore, asaj nga ana e qeverisë i ishte cenuar e drejta për akses në gjykatë sipas nenit 6 par.1, siç interpretohet nga GJEDNJ për shkak të kostove që kanë procedurat martesore. U pretendua madje se kemi të bëjmë me një diskriminim për shkak të gjendjes ekonomike, pasi vetëm ata që kishin prona, mund të përballonin shpenzimet procedurale martesore. Në të vërtetë GJEDNJ në rastin konkret u bazua te neni 6 par.1 i Konventës, por e interpretoi atë si një e drejtë që individi e ka jo vetëm në një gjykim penal por edhe civil. 220 Neni 17 par.2 i Kushtetutës së RSH 1998. 221 Ibid. neni 31 par.1. 222 Morris kundër Mbretësisë së Bashkuar, gjykim i datës 26.02.2002, pika 80, GJEDNJ.

85

ligjore në Mbretërinë e Bashkuar. Një nga opsionet që ofrohen në këtë sistem ishte pagesa me këste. Ai mohoi se i ishte ofruar mundësia për të bërë pagesë me këste dhe tërhoqi vëmendjen për letrën e Autoritetit të Ndihmës Juridike të datës 21 prill 1997, i cili deklaronte se avokatët e ndihmës ligjore nuk do të udhëzohen deri në bërjen e pagesës. Ai tregoi se nuk ishte në gjendje të përballonte shumën e madhe dhe kështu i ishte mohuar në mënyrë efektive përfaqësimi ligjor. Sipas pretendimeve të Mbretësisë së Bashkuar, aplikanti kishte mundësi të bënte pagesa me këste duke u nisur nga të ardhurat e tij. Ata pretenduan se pagesa me dhjetë këste javore ishte një opsion dhe theksoi se aplikanti zgjodhi të mos pranojë ofertën përpara se të merrte një përgjigje nga Autoriteti për Ndihmë Juridike. Dhe në fakt sipas gjykatës, kushtet që i ishin ofruar kërkuesit ishin shumë të arsyeshme dhe të favorshme. Pra, sipas GJEDNJ, në këtë çështje dy janë rezultate kryesore, së pari kemi aplikim të Konventës edhe për procedurat gjyqësore ushtarake dhe së dyti, nuk kemi cenim të të drejtës për ndihmë juridike falas kur një person është në gjendje financiare për të paguar detyrimin për përfaqësimin ligjor me këste.223 2.3.1.3 E drejta për të patur një gjykim të drejtë dhe të hapur. Gjykimi i drejtë nuk është një e drejtë autonome por e lidhur ngushtësisht me të drejta të tjera si ajo e aksesit në gjykim dhe e drejta për t’u gjykuar nga një gjykatë e caktuar me ligj. Në harmoni me gjykimin e drejtë ecën edhe gjykimi i hapur. Gjykimet publike janë garanci për gjykimin e drejtë. Vetëm kur gjykimi është publik, është e mundur që të tregohet se të drejtat e çdo pale në gjykim nuk janë dhunuar, që të dyja palët kanë patur mundësinë të shprehin opinionin e tyre. Një gjykim me dyer të mbyllura do të krijonte kushte që gjykata të veprojë si një institucion burokratik duke sjellë rënie të besimit.224 Megjithatë, krahas proceseve publike, kemi edhe ato që realizohen me dyer të mbyllura. Jo vetëm gjykata mund të ndërmarrë një veprim për kryerjen e seancave me dyer të mbyllura, por dhe vetë njëra nga palët e procesit mund t’a kërkojë një gjë të tillë. Vendimi për të patur një proces jo publik, mund të parashikojë mospjesëmarrjen e publikut dhe medias në të gjithë procesin, ose edhe vetëm në një pjesë të tij. Megjithatë, pas përfundimit të të gjithë procesit, publikut të përjashtuar i duhet vënë në dispozicion informacioni se çfarë ka ndodhur gjatë realizmit të procesit.225

223 Praktika gjyqësore e GJEDNJ, tregon se jo gjithmonë ankesat drejtuar kësaj gjykate për cenim të të drejtës për t’u përfaqësuar janë të bazuara. Në çështjen Shekhov kundër Rusisë, rrethanat e ngjarjes janë të tilla ku ankuesi parashtron se gjatë seancës së apelit ai nuk kishte qenë i përfaqësuar nga avokat. Pavarësisht nga fakti se përfaqësimi ligjor në rastin e tij ishte i detyrueshëm sipas ligjit të brendshëm, kërkesa e tij për ndihmë juridike falas ishte refuzuar. Duke patur parasysh se rasti ka qenë i ndërlikuar dhe kishte të bënte me një dënim të gjatë me burg, dhe që nuk kishte asnjë trajnim ligjor, ai nuk kishte qenë në gjendje të mbronte veten në mënyrë efektive. Aplikanti gjithashtu pohoi se defekte të tjera procedurale kishin sjellë procedura penale të padrejta. Në veçanti, vlerësimi i provave nga gjykatat e brendshme ka qenë i pasaktë dhe ishte refuzuar kërkesa e tij për të thirrur dëshmitarë. Një artikull gazete që e përshkronte atë si një kriminel ishte publikuar në mediat vendore dhe gjykata kishte qenë e ndikuar nga ky publikim. Qeveria parashtroi se avokati i ankuesit, z A., ishte informuar nga data e dëgjimit të ankesës, por nuk kishte arritur të marrë pjesë dhe se aplikantit, i cili kishte qenë i pranishëm në seancën e apelit, nuk kishte kërkuar nga GJA të zëvendësojë avokatin. Pra sipas GJEDNJ nuk kemi shkelje të nenit 6 të Konventës. Në këtë rast kemi vetëm mosushtrim nga ana e vetë aplikantit e të drejtës për të patur përfaqësues ligjor. 224 Morris kundër Mbretësisë së Bashkuar, gjykim i datës 26.02.2002, pika 134. GJEDNJ. 225 Paul C. Reardon “ The fair Trial-Free Press Standarts”, ABA Journal, Volume 54, 1968, fq 350.

86

Konkretisht, që të gjendemi përpara një gjykimi të drejtë, nevojitet226 :

a. Një gjyqtar i pavarur dhe i paanshëm; b. Një gjykim publik; c. Prezumim të pafajsisë kur bëhet fjalë për gjykime penale; d. Barazi amësh midis mbrojtjes dhe prokurorit kur jemi në një gjykim penal, midis dy

palëve kur jemi në një gjykim civil; e. Gjyqtari duhet të bazohet vetëm te ligji dhe te provat e paraqitura në proces.

Cenimi i gjykimit të drejtë mund të shihet në disa mënyra227: - Palët nuk janë informuar mbi vendin dhe kohën e zhvillimit të procesit gjyqësor; - Gjyqtari është i përfshirë personalisht në çështje dhe nuk paraqet përjashtimin e tij; - Personit nuk i lejohet të japë argumentat e tij; - Është marrë një vendim kundër një personi kur ai nuk ka marrë pjesë në gjykim jo për

shkak të tij; - Gjykimet janë të mbyllura ndaj publikut.

Ndalemi në vijim tek elementët e gjykimit të drejtë:

a. Gjyqtar i pavarur dhe i paanshëm. Pavarësia e gjyqtarëve është një nga shtyllat e gjyqësisë së pavarur. Nëse gjyqtarët mund të shkarkohen në çdo moment nga qeveria ose autoritetet e tjera, atëherë nuk mund të sigurohet pavarësia e tyre institucionale. Për më tepër, nëse edhe vetë gjyqet ose gjyqtarët janë nën kontrollin ose influencën e entiteteve jogjyqësore, atëherë nuk mund të sigurohet kurrfarë gjykimi i drejtë. Shembuj të kontrolleve të tilla janë: kushtet e pagesës së gjyqtarëve, mundësia e degëve të tjera të pushtetit për t’u dhënë instruksione gjykatave, ose kërcënimet për transferim të gjyqtarëve në pozita të tjera nëse vendimet e tyre nuk janë në pajtim me instruksionet dhe të priturat e caktuara. Vendimet e gjykatës nuk mund të ndërrohen nga autoritetet jogjyqësore, përveç në rastet kur me Kushtetutë njihet e drejta e amnestisë, që zakonisht dhurohet nga kryetari i shtetit.228 Pavarësia e drejtësisë, si parim, reflektohet në pavarësinë dhe autonominë e saj nga organet e pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, por edhe nga partitë politike, shteti dhe të gjitha institucionet e tjera, qendrat e pushtetit, opinioni publik dhe nga të gjitha burimet e tjera të presioneve të mundshme. Gjendja e pavarësisë së drejtësisë në një vend nuk është e përcaktuar vetëm nga ligjet që kanë të bëjnë me të. Ajo është, gjithashtu, një prodhim i respektit që është paguar në praktikë për pavarësinë e gjykatave, për kushtet dhe për rrethanat në të cilat drejtësia është administruar. Gjykatësit janë të pavarur jo vetëm sepse ligji thotë ashtu. Ata mund të gjykojnë në bazë të ligjit dhe të fakteve të aplikueshme, vetëm në qoftë se ndjehen të sigurtë dhe të mbrojtur

226 Michelon, C. and others, “The public in law: representation of the political in legal discourse” 2012, fq 101. 227 Botimi i Këshillit të Evropës “The right to a fair trial” Collection Science and technique of democracy, No.28, fq 133. 228 Manual, “Sundimi i ligjit në shoqëritë demokratike gjykimi i drejtë – element themelor i sundimit të ligjit elementet e gjykimit të drejtë” www.etc-graz.at/typo3/fileadmin/user_upload/ETC.../fiar_trial.pdf.

87

mirë ndaj përpjekjeve për të ndikuar në mënyrë të paligjshme në vendimet e tyre.229 Shtetet duhet të sigurojnë pavarësinë dhe paanshmërinë e gjyqësorit në përputhje me parimin e ndarjes së pushteteve. Masat mbrojtëse duhet të vihen në vend për të siguruar që avokatët, prokurorët dhe gjyqtarët të mos kenë frikë nga hakmarrja për ushtrimin e funksioneve të tyre.230

Këshilli Konsultativ i Gjyqtarëve Evropianë (KKGJE) e thekson rëndësinë e pavarësisë së gjyqësorit si parakusht për ruajtjen e shtetit të së drejtës dhe si garanci themelore për procesin e rregullt. Për pasojë, KKGJE e identifikon pajtimin e pavarësisë së gjyqësorit me vlerësimin individual të gjyqtarëve si çështje vendimtare. Në fund, duhet të mbizotërojë pavarësia e gjyqësorit. KKGJE deklaron po ashtu nevojën që çdo shtet anëtar i KE të ofrojë një sistem drejtësie të cilësisë më të madhe të mundshme dhe të sigurojë llogaridhënien e gjyqësorit në një sistem demokratik dhe një lloj vlerësimi është i nevojshëm për t’i arritur këto objektiva.231 Normativa ndërkombëtare për pavarësinë e institucioneve që administrojnë dhënien e drejtësisë në një vend dhe jurisprudenca kushtetuese e pasur kanë detajuar se pavarësia e gjyqësorit duhet kuptuar si232:

o pavarësi substanciale, që do të thotë liri e gjykatave për të dhënë vendime, të cilat nuk bazohen në interesat e ndonjë dege tjetër të pushtetit;

o pavarësi strukturore, që lidhet me parashikimin në Kushtetutë apo në ligj të ekzistencës së institucionit, të mënyrës së formimit të përbërjes së tij;

o pavarësi organizative, që përfshin strukturimin e brendshëm administrativ të gjykatave; o pavarësi financiare, që nënkupton autonomi në hartimin e buxhetit nga vetë institucioni

dhe miratimin nga legjislativi, si një zë i veçantë i buxhetit të shtetit, fonde të përshtatshme e të mjaftueshme për të realizuar qëllimin dhe detyrat e institucionit e sovranitet në lidhje me administrimin e fondeve të akorduara si dhe

o pavarësi personale, që kërkon emërim, lëvizje në karrierë dhe një sistem disiplinor në bazë të kritereve objektive, garanci ekonomike e personale.

Për të përcaktuar nëse një organ gjyqësor është i pavarur apo jo, janë katër kritere themelore të cilat përgjithësisht vlerësohen233:

-Mënyra e emërimit të gjyqtarëve. Mënyra e emërimit të gjyqtarëve është një nga parimet themelore të pavarësisë së gjyqësorit.234 Në nenin 136/1 të Kushtetutës së RSH, parashikohet se anëtarët e GJL emërohen nga Presidenti i Republikës me pëlqimin e Kuvendit. Ndërsa në nenin

229 Publikim i OSCE, “Pavarësia e gjyqësisë, analizë juridike” Dhjetor 2009, fq.5. 230 Udhëzimet e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës “Eradicating impunity for serious human rights violations”, 2011, f.12. 231 Sannders, A., “Raport për vlersimin individual të gjyqtarëve në Shqipëri” Program i përbashkët i BE dhe KE, 2015, f.5. 232 Ministria e Drejtësisë, “Informacion i detajuar sipas sektorëve të sistemit të drejtësisë”, Janar 2015, f.52. 233 Sannders, A., “Raport për vlersimin individual të gjyqtarëve në Shqipëri” Program i përbashkët i BE dhe KE, 2015, f.6. 234 Parime themelore të Kombeve të Bashkuara për pavarësinë e drejtësisë, të miratuara nga Kongresi i shtatë i Kombeve të Bashkuara për parandalimin e kriminalitetit i mbajtur në Milano Gusht-Shtator 1985, të aprovuara me rezolutat e Asamblesë së Përgjithshme 40/32 nga 29.11.1985 dhe 40/46 të datës 13.12.1985, e cila parashikon në parimin 10 të saj se"çdo metodë e përzgjedhjes gjyqësore do të mbrojë kundër emërimeve gjyqësore për motive të pahijshme”.

88

136/4 thuhet se gjyqtarët e tjerë emërohen nga Presidenti i Republikës me propozim të KLD.235 Në dallim nga mjaft kushtetuta të tjera të vendeve të Evropës Lindore, të cilat patën kaluar të njëjtën përvojë, Kushtetuta jonë është më e hollësishme dhe më këmbëngulëse në përcaktimin e organeve të emërtesës së gjyqtarëve, si dhe të rregullave më kryesore procedurale për emërimin e tyre. Më tej, ajo i referohet ligjit për të përcaktuar me hollësi cilësitë, kushtet dhe procedurën për përzgjedhjen dhe investiturën e gjyqtarëve. Krijohet një paketë parimesh që rrjedhin nga Kushtetuta, si dhe nga një sërë aktesh ndërkombëtare për emërimin e gjyqtarëve dhe statusin e tyre, të cilat vihen në jetë përmes ligjeve. OKB ka miratuar “Parimet themelore lidhur me pavarësinë e organeve gjyqësore” (1985) dhe u ka bërë thirrje qeverive “t’i kenë parasysh në legjislacionin e tyre edhe gjatë praktikës së brendshme kombëtare dhe t’i respektojnë ato”. Ky dokument, si moment mjaft i rëndësishëm për pavarësinë e organeve gjyqësore, ka përcaktuar cilësitë dhe procedurat për përzgjedhjen e gjyqtarëve. Një set parimesh i rëndësishëm për këtë çështje buron edhe nga Karta Evropiane “Për statusin e gjyqtarëve”, si dhe rekomandimi i Këshillit të Ministrave të KE (1994).236 Në emërimin e gjyqtarëve duhet të merren parasysh një tërësi standardesh konkrete. Sipas KKGJE, standardet objektive nuk kërkohen vetëm për të përjashtuar ndikimin politik, por edhe për të shmangur rrezikun e përshtypjes së mundshme për favorizim, e cila është e pranishme nëse emërimet/vlerësimet bëhen në mënyrë të pastrukturuar, ose mbështetur në rekomandimet personale. Këto standarde objektive duhet të mbështeten në merita, duke marrë parasysh kualifikimet, integritetin, aftësinë dhe eficencën dhe duke shqyrtuar të gjitha aspektet që përbëjnë performancë të mirë gjyqësore. Këto kritere duhet të testohen duke përdorur tregues cilësorë. Përveç tyre, mund të përdoren dhe tregues sasiorë, të tilla si përqindjet dhe shifrat. Dispozitat ligjore për emërimin dhe kriteret që duhet të përmbushin anëtarët e GJL në Shqipëri kanë qenë objekt i gjykimit kushtetues nga GJK e Shqipërisë. Në Vendimin nr. 2/2005, GJK arrin në përfundimin se sipas neneve 125/1 dhe 136/1, Kushtetuta parashikon dhënien e një pëlqimi të vërtetë nga Kuvendi i Shqipërisë. Kjo nënkupton se përfshirja e Kuvendit të Shqipërisë në këtë proces ka të bëjë jo vetëm me shqyrtimin e rregullshmërisë juridike, por dhe të meritës së zgjedhjes së bërë nga ana e Presidentit të Republikës...”. GJK e argumenton vendimin e saj si vijon: “…pjesëmarrja e Kuvendit të Shqipërisë në këtë proces ka për qëllim balancimin e kompetencës së Presidentit të Republikës në emërimin e gjyqtarëve, dhe kjo vjen në harmoni edhe me parimin e ndarjes dhe balancimit ndërmjet pushteteve, të parashikuar në nenin 7 të Kushtetutës. [...] Pas ndryshimeve që pësoi ligji organik i GJL në vitin 2013 dhe 2015, u krijua një organ këshillimor, Këshilli për Emërimet në GJL, i cili duhet të shqyrtojë CV-të e kandidatëve, të propozojë renditjet e tyre në bazë të përmbushjes së kritereve dhe të përgatisë një raport së

235 Ndryshe nga Gjyqtarët e GJA, në Ligjin nr. 49/2012 “Për organizimin dhe funksionimin e gjykatave administrative dhe gjykimin e mosmarrëveshjeve administrative”, i ndryshuar, parashikon rregulla specifike për kriteret dhe procedurën e emërimit të gjyqtarëve të Gjykatës Administrative të Apelit, të cilët duhet të kenë përvojë si gjyqtarë jo më pak se 9 vjet. Procedura e përzgjedhjes së kandidatëve për gjyqtarë në Gjykatën Administrative të Apelit është e organizuar në dy faza. Në fazën e parë lista e kandidatëve që plotësojnë kriteret i dërgohet Shkollës së Magjistraturës për t’iu nënshtruar një testimi seleksionues me shkrim të organizuar prej saj. Në fazën e dytë kandidatët që kalojnë me sukses testimin seleksionues, përzgjidhen nga KLD-ja, duke mbajtur parasysh rezultatet e testimit seleksionues. 236 Anastasi,A.,“Emërimi i gjyqtarëve, si çështje e rëndësishme kushtetuese” Botuar në Revistën “ Ligji mundësi zhvillimi për gratë” Nr. 15.

89

bashku me detyrimin për ta publikuar këtë raport. Ky raport duhet të merret në konsideratë nga Presidenti dhe Kuvendi.

Sesi është parë emërimi i gjyqtarëve nga GJEDNJ, shikojmë çështjen Belilos kundër Zvicrës.237 GJEDNJ u shpreh për këtë çështje se kemi patur shkelje të nenit 6 të Konventës, pas pretendimit të kërkuesit se çështja e tij nuk ishte gjykuar nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme dhe e tillë që të gëzonte një juridiksion të plotë. Këto pretendime të kërkuesit bëjnë fjalë për Komisionin e Policisë së Bashkisë së Lozanes e cila është cilësuar jo vetëm si autoritet lokal por edhe administrativ nga ana e Gjykatës Federale. Sipas kësaj gjykate, natyra e Komisionit të Policisë ishte e qartë. Ky Komision kishte rol gjykimor dhe para të cilit mund të zhvilloheshin procedura në të cilat gjendeshin elementët e gjykimit gjyqësor. Në fakt, pretendimet e kërkuesit për mungesë paanshmërie dhe pavarësie nga ky Komision, kishin të bënin me mënyrën e emërimit të anëtarit të vetëm të tij. Ky anëtar vinte nga rradhët e policisë, e cila të krijonte përshtypjen se ky i fundit do të ndikohej jo vetëm nga kolegët e tij. Kjo justifikonte deri diku dyshimet e kërkuesit edhe pse ky anëtar nuk kishte varësi hiearkike, bënte një betim të ndryshëm nga ai i policëve dhe nuk mund t’i nënshtrohej në parim largimit gjatë periudhës së mandatit të tij.

E veçanta në këtë çështje është përfshirja e një deklarate të qeverisë zvicerane të bërë në momentin e dorëzimit të dokumentave të ratifikimit të KEDNJ, si një provë në favor të pretendimit të autoriteteve zvicerane. Kjo deklaratë shprehte se:“ Për Këshillin Federal zviceran, garancia e një procesi të drejtë e cila figuron në nenin 6 par.1 të Konventës, qoftë në lidhje me pretendimet që kanë të bëjnë me të drejta dhe detyrime të karakterit civil, qoftë në lidhje me themeltësinë e çdo akuze me karakter penal të drejtuar kundër personit të akuzuar, ka të bëjë vetëm e vetëm me sigurimin e një kontrolli gjyqësor përfundimtar të akteve dhe të vendimeve të autoriteteve publike tëcilat i prekin këto të drejta ose detyrime, ose me shqyrtimin e themeltësisë të një akuze të tillë”. Me anë të kësaj deklarate, qeveria zvicerane kërkonte të shmangte pasojat e një konceptimi në mënyrë të gjerë të së drejtës për t’ju drejtuar gjykatave në lidhje me organizimin administrativ dhe gjyqësor të kantoneve; duke patur parasysh pikërisht këtë shkak, ajo ka paraqitur tekstin e deklaratës si një prej kushteve për të patur pëlqimin e Zvicrës për të qenë të lidhur nga Konventa. Kjo tregon se qeveria zvicerane ka patur si qëllim të kontrollojë në një farë mënyre pozitën e saj, si një shtet aderues në Konventë. Kjo dëshirë e shtetit zviceran jo më kot u kundërshtua nga GJEDNJ, pasi do të përbënte precedent që do të vinte në rrezik seriozitetin dhe bazat e Konventës dhe do të nxiste shtetet e tjera aderuese të mund t’u shmangen detyrimeve të Konventës përmes një deklarate, si në rastin konkret.

Për të nxjerrë në pah kuptimin e kësaj deklarate, duhet të përqendrohemi te përmbajtja e saj dhe jo te titulli i vendosur nga qeveria zvicerane. Ajo çka kërkonte të arrinte kjo e fundit, është shmangia e saj nga një kuptim i gjerë i Konventës, kuptojmë këtu shmagien nga një numër i madh mosmarrëveshjesh që përfshiheshin në nenin 6 të Konventës. Në rastin tonë, deklarata nënkupton se nuk arrihet të dalë qartë angazhimi i Zvicrës sidomos përsa i përket mosmarrëveshjeve që ajo mbulon dhe çështjes nëse “kontrolli gjyqësor përfundimtar” ushtrohet apo jo duke marrë parasysh dhe faktet e një çështjeje të caktuar. Si pasojë, ndodhemi përpara një mospërqasje midis interpretimeve.

237 Vendimi i GJEDNJ, datë 29 prrill 1988.

90

GJEDNJ, gjykoi dhe vendosi se, deklarata objekt shqyrtimi është e pavlefshme. Ky vendim vlen jo vetëm për Zvicrën në rastin tonë, por edhe për shtetet e tjera të cilat kanë aderuar në Konventë, që janë të lidhura me të, pavarësisht deklaratave dhe vlefshmërisë së tyre.

- Kohëzgjatja e mandatit dhe parimi i përgjithshëm i mos largimit nga detyra. Në nenin 138 të Kushtetutës parashikohet: “Koha e qëndrimit të gjyqtarëve në detyrë nuk mund të kufizohet; paga dhe përfitimet e tjera të tyre nuk mund të ulen”. Në lidhje me kohëzgjatjen e mandatit të gjyqtarit kushtetues, Kryetari i GJK të Shqipërisë, Z. Dedja, është shprehur se garancia e kohëzgjatjes dhe paprekshmëria e mandatit, e mbron gjyqtarin nga ndikimet e ndryshme, të dëmshme për ushtrimin e detyrës së tij238. Vetëm një gjykatë e pavarur, të cilës i garantohet paprekshmëria e mandatit të anëtarëve të saj, mund të konsiderohet si një gjykatë që administron drejtësinë kushtetuese në përputhje me parimet kushtetuese. Edhe pse mandati i gjyqtarit kushtetues ka kuptimin e një mandati të dhënë (jo të fituar nëpërmjet votës së zgjedhësve aktivë), parimi i pavarësisë nënkupton gjithashtu se gjyqtari në momentin e emërimit, duhet të dijë kohëzgjatjen e këtij mandati, bazuar në rregullimet ligjore përkatëse dhe kjo kohëzgjatje nuk mund të lihet në diskrecion të organeve që e kanë emëruar/zgjedhur atë. Mandati i një gjyqtari mund të mbarojë apo ndërpritet vetëm për shkaqe të parashikuara në Kushtetutë.239

-Ekzistenca e mbrojtjes adekuate të gjyqësorit dhe anëtarëve të saj nga presionet e jashtme. Neni 145/3 i Kushtetutës parashikon: “Ndërhyrja në veprimtarinë e gjykatave ose të gjyqtarëve passjell përgjegjësi sipas ligjit”. Termi “veprimtari” është i lidhur me funksionin e drejtësi-dhënies nga gjykatat. Kështu, kjo normë e Kushtetutës ngarkon institucionet dhe pushtetet e tjera me detyrën kushtetuese që të respektojnë pavarësinë e gjyqtarëve dhe të gjykatave, duke vendosur një detyrim negativ mbi to në kuptim të mosndërhyrjes lidhur me kompetencën ekskluzive të gjyqtarëve dhe gjykatave për dhënien e drejtësisë, nëpërmjet zgjidhjes së çështjeve konkrete.

Sipas Raport-Progresit të BE për Shqipërinë, të Tetorit 2014, “…funksionimi i sistemit gjyqësor në Shqipëri vazhdon të jetë i ndikuar nga politika, sistemi ka llogaridhënie të kufizuar, bashkëpunim të varfër ndër-institucional, ndërkohë që pretendimet për korrupsion brenda sistemit të drejtësisë mbeten një shqetësim serioz.”240 Presionet e jashtme ndaj gjykatave kanë qenë gjithmonë një nga pikat kryesore të diskutimeve që zhvillohen në takimet midis pushtetit gjyqësor dhe dy pushteteve të tjera, atij ekzekutiv dhe legjislativ. Shpeshherë është trajtuar si ndërhyrje indirekte procedura për zgjedhjen e anëtarëve të gjykatave. Megjithatë përsa kohë në zgjedhjen e gjyqtarëve Kushtetuta e Shqipërisë parashikon pëlqimin e disa aktorëve, si Presidenti dhe Parlamenti, mendoj se kjo procedurë është e pranueshme dhe sjell disi një garanci për të patur një gjyqësor larg presioneve politike. Në

238 Dedja,B.,“Gjykata Kushtetuese sipas sistemit juridik shqiptar” Kumtesë e mbajtur në Konferencën e mbajtur në Venezuelë, 21-23 Shtator 2011. 239 Neni 139 i Kushtetutës parashikon: Mandati i gjyqtarit të Gjykatës së Lartë mbaron kur: a) dënohet me vendim gjyqësor të formës së prerë për kryerjen e një krimi; b) nuk paraqitet në detyrë pa arsye për më shumë se 6 muaj; c) mbush moshën 65 vjeç; ç) jep dorëheqjen; d) deklarohet i paaftë për të vepruar me vendim gjyqësor të formës së prerë. 2. Mbarimi i mandatit të gjyqtarit deklarohet me vendim të Gjykatës së Lartë. 240 Komiteti Shqiptar i Helsinkit., “Raport mbi situatën e respektimit të të Drejtave të njeriut në Shqipëri për vitin 2014”, 2014 fq 18.

91

çështjen Dauti kundër Shqipërisë 241, vlerësimi nëse një gjykatë mund të konsiderohet e pavarur për qëllimet e nenit 6 par.1 të Konventës, solli domosdoshmërinë për të marrë parasysh, mes të tjerave, mënyrën e përzgjedhjes se anëtarëve, mandatet e tyre, ekzistencën e mekanizmave mbrojtës ndaj presioneve nga jashtë, si dhe faktin nëse ajo duket e pavarur, duke pasur parasysh besimin që gjykatat duhet të frymëzojnë tek publiku në një shoqëri demokratike.242

Pikërisht për t’i ardhur në ndihmë gjyqtarëve të cilët nën ndikimin e faktorëve të jashtëm, rrezikojnë veten dhe familjen e tyre, Ligji nr.9877, datë 18.02.2008 i përditësuar “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë” në nenin 24 parashikon “Gjyqtari ka të drejtë të ketë mbrojtje të veçantë nga shteti për vete, familjen dhe pronën, kur një gjë të tillë e kërkon ai vetë, për rrethana serioze, që i kërcënojnë jetën, familjen dhe pronën, sipas kritereve dhe procedurave të përcaktuara me vendim të Këshillit të Ministrave”.

-Paraqitja e jashtme e gjykatës si e pavarur. Neni 145/1 i Kushtetutës: “Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve”. Në interpretim të këtij neni kushtetues, kuptohet qartë rëndësia e pavarësisë te një gjyqtar dhe nënshtrimi që ai ka ndaj Kushtetutës dhe ligjeve. Më pas ka edhe elementë të tjerë që derogojnë në pavarësi si psh. paga e tyre, stimulimi në rritje profesionale, mbrojtja kushtetuese etj. I njëjti parim jepet edhe në nenin 15 të Ligjit nr.9877, datë 18.02.2008 i përditësuar “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë”: 1. Para fillimit të detyrës, gjyqtarët bëjnë betimin si më poshtë: “Betohem solemnisht se gjatë kryerjes së detyrës do t'i qëndroj kurdoherë besnik Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, ligjeve në fuqi dhe do të respektoj rregullat e etikës profesionale”.

GJK e Shqipërisë, në Vendimin e saj nr.8, datë 27.02.2014243 është shprehur se në demokraci, ligjshmëria e rolit të gjyqtarit varet jo vetëm nga qenia e tij, por dhe nga shfaqja e tij i paanshëm dhe i pavarur, duke qenë roli i tij në mënyrë esenciale pasiv dhe super partes. Për rrjedhojë, kur vlerësohet nëse në një çështje konkrete ka një arsye të përligjur që rrezikon paanshmërinë e një trupi gjykues, këndvështrimi i atyre që paraqesin këtë pretendim ka rëndësi, për t’u përcaktur nëse ky dyshim është objektivisht i justifikueshëm. Gjykata ka theksuar se paragjykimi eventual për paanshmërinë e gjyqtarit mund të ngrihet edhe në hipotezën se gjyqtari është shprehur në një procedim tjetër me një vlerësim që ka të bëjë me përmbajtjen e të njëjtit fakt, në lidhje me të njëjtin subjekt. Në rastin konkret, kërkuesi ka vënë në dyshim paanshmërinë e gjykatës, duke pretenduar se pjesëmarrja në shqyrtimin e kërkesës për rivendosjen në afat, e të njëjtëve gjyqtarë që kanë gjykuar çështjen në themel, përbën cenim të këtij parimi.

Dinamika e proceseve gjyqësore kërkon dhe një gjyqtar të paanshëm. Paanësia e gjykatës shfaqet në dy forma:

Paanësi subjektive: Trupi gjykues duhet të ushtroj funksionin e tij pa marrë parasysh ndonjë pikëpamje personale apo bindje rreth palëve ose natyrës së procedurave. GJEDNJ vazhdimisht ka riafirmuar parimin se një gjykatë prezumohet e lirë nga paragjykimet personale apo anësi, derisa nuk provohet e kundërta. Psh. në çështjen Lavents kundër Letonisë, GJEDNJ konstatoi se

241 Dauti kundër Shqipërisë, vendim i GJEDNJ, 3 Shkurt 2009, pika 51 e vendimit: Me qëllim që të përcaktohet nëse një gjykatë konsiderohet e pavarur, duhet t’i kushtohet vëmendje, ndër të tjera, mënyrës së emërimit të anëtarëve të saj dhe mandatit në detyrë, ushtrimit të garancive ndaj presioneve të jashtme dhe çështjes nëse organi ka shprehjen e pavarësisë (shih, ndër të tjerash Morris v. Mbretërisë së Bashkuar nr 38784/97, § 58, KEDNJ 2002-I). 242 Ministria e Drejtësisë, “Informacion i detajuar sipas sektorëve të sistemit të drejtësisë”, Janar 2015, f.51. 243 Pika 18 dhe 19 e vendimit.

92

paanshmëria subjektive mungonte pasi gjyqtari i procedurave paraprake, bëri komente për mediat, para gjyqit, në të cilën foli për mundësinë e pafajsisë së pjesshme, pa përmendur pafajsinë e plotë. Kjo u vlerësua nga Gjykata si paragjykim personal ose paracaktim të rastit dhe në këtë mënyrë ishte në kundërshtim me kërkesat e paanshmërisë. 244

Paanësi objektive: Trupi gjykues duhet të ushtrojë funksionet e tij në mënyrë të tillë që ofrojë garanci të mjaftueshme për të përjashtuar ndonjë dyshim të ligjshëm mbi panshmërinë e tyre. Rastet kur paanshmëria objektive sjell shqetësim, e kemi në rastin kur një gjyqtar luan role të ndryshme apo funksione të ndryshme në rrjedhën e procedurave ose ka marrë pjesë në faza të ndryshme të procedurave ( si gjyqtar i shkallës së parë dhe më pas si gjyqtar i GJA).245 GJEDNJ në çështjen Meznaric kundër Kroacisë 246 konstatoi cenim të parimit të paanësisë, pasi një gjyqtar kushtetues, i cili më parë kishte përfaqësuar palën kundërshtare, gjendej i ulur në panel për të vendosur për ankesën kushtetuese të ankuesit. Ky rol i dyfishtë, patjetër që ngrinte dyshime të arsyeshme legjitime për mungesë paanshmërie të gjyqtarit. GJEDNJ ka vlerësuar se gjykatat duhet të shihen si të pavarura nga ekzekutivi dhe legjislativi në fazat e procedimeve gjyqësore duke përfshirë seancat dëgjimore dhe vendimin gjithashtu.247

Mbi vlerën dhe rolin kyç që elementi i paanshmërisë ka në një proces, është shprehur edhe GJK e Shqipërisë. Ajo thekson qartë se ka rëndësi të veçantë të analizohet pretendimi për cenimin e parimit të paanësisë, si një nga garancitë e “gjykimit të drejtë” që mundëson krijimin e besimit që gjykatat duhet të gëzojnë në një shoqëri demokratike. Paanësia vlerësohet si raport midis përpjekjes për të përcaktuar atë që gjyqtari mendon në ndërgjegjen e tij të brendshme në rrethanat e ndërhyrjeve e presionit, dhe përpjekjes objektive për të ballafaquar veprimet e gjyqtarit me funksionin e tij dhe madje me dukjen e tij, me qëllim që të ofrojë garancitë e mjaftueshme duke përjashtuar çdo dyshim të ligjshëm. Në një vendim të sajin, GJK e Shqipërisë, në kuptim të nenit 42/2 të Kushtetutës, shprehet respektimi i parimit të paanësisë duhet të verifikohet duke zbatuar dy teste, testin subjektiv, i cili në thelb kërkon të provuarit e faktit që bindja personale ose interesi i një gjyqtari kanë ndikuar në vendimin e gjykatës dhe, gjithashtu, testin objektiv, i cili kërkon të provuarit nëse gjyqtari ka ofruar garanci të mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim të arsyeshëm në këtë drejtim. Në kuptim të testit subjektiv, paanshmëria e gjyqtarëve duhet të prezumohet derisa të provohet e kundërta. Për sa i përket testit objektiv, ai nënkupton se veç sjelljes personale të çdo anëtari të trupit gjykues, duhet të provohet nëse ka fakte bindëse, të cilat vënë në dyshim paanshmërinë.248 Në këtë kuadër edhe dukja e jashtme mund të ketë një farë rëndësie.249 Pra mbi paanësinë në të njëjtin përfundim kanë arritur GJK dhe GJEDNJ.250

244 OSCE/ODIHR., “Legal Digest of International Fair Trial Rights”, 2012, fq 63. 245 Ibid. fq 63. 246 Meznaric kundër Kroacisë, date 06.10.2005, GJEDNJ. 247 Raporti “E drejta për gjykim të drejtë” Lëvizja Fol, 2013, fq 11. 248 Shih “Studim: çështje të rritjes së efektivitetit, transparencës dhe të besimit të publikut në gjyqësor “, Studim i Qendra për nisma Ligjore dhe Qytetare, Tiranë 2013, fq 14. 249 Vendim i GJK, nr.2, datë 22.01.2014, pika 25 e vendimit. 250 Në vlerësimin e elementit të paanëshmërisë së gjykatës që zgjidh mosmarrëveshjen, çmohet qendrimi i mbajtur në jurisprudencën e GJEDNJ. Në çështjen Langborger kundër Suedisë, përsa i takon parimit “gjykatë e paanëshme” GJEDNJ arsyeton se “në lidhje me çështjen e paanëshmërisë, duhet të bëhet një dallim mes një testi subjektiv, që ka të bëjë me bindjen e një gjykatësi të caktuar mbi një çështje të caktuar dhe një testi objektiv, që shërben për t’u

93

Në një nga çështjet ndaj Shqipërisë, ku GJEDNJ është shprehur mbi paanshmërinë e një gjykate, është Driza kundër Shqipërisë251, ku Gjykata pohoi se ka rëndësi themelore që në një shoqëri demokratike gjykata të përcjellë besim tek qytetarët. Sipas saj, neni 6 kërkon që një gjykatë brenda juridiksionit të saj të jetë e paanshme. Paanshmëri do të thotë mungesë paragjykimi apo anësie dhe ekzistenca e saj mund të provohet në mënyra të ndryshme. Veç sjelljes personale të çdo anëtari të trupit gjykues, duhet të provohet nëse ka fakte bindëse të cilat vënë në dyshim paanshmërinë.252 Në përcaktimin nëse në një çështje konkrete ka arsye logjike për të dyshuar që një gjyqtar nuk është i paanshëm, këndvështrimi i atyre që ankohen për diçka të tillë është i rëndësishëm, por jo vendimtar. Në fakt, vendimtare është nëse objektiviteti i këtyre dyshimeve është mjaftueshmërisht i bazuar.253 Pas konstatimit të mësipërm, GJEDNJ argumenton se në lidhje me paanësinë personale të gjyqtarëve P.Z. dhe V.K, nuk u konstatua ndonjë provë për të konfirmuar pretendimet e ankuesit. Ndërsa për Th.., kryetarin e GJL, Gjykata vëreu se në përputhje me legjislacionin shqiptar të kohës kur është gjykuar çështja, procedurat e rekursit në interes të ligjit kishin filluar me kërkesë të kryetarit të GJL, i cili kishte vendosur tashmë në disfavor të ankuesit. GJL, kryetari i së cilës ishte anëtar, së bashku me 14 gjyqtarë shqyrtuan kërkesën dhe vendosën prishjen e vendimit të formës së prerë, i cili ishte në favor të ankuesit. GJEDNJ është e mendimit, se kjo praktikë e GJL shqiptare nuk ishte e pajtueshme me kriterin e “paanësisë subjektive” të një gjyqtari që shqyrton një çështje, përderisa askush nuk mund të jetë në të njëjtën çështje paditës dhe gjyqtar. Për sa i përket paanshmërisë objektive, shqetësimet në lidhje me paanshmërinë e Kolegjeve të Bashkuara të GJL, burojnë prej faktit, se trupi gjykues përbëhej prej pesëmbëdhjetë gjyqtarësh, gjashtë prej të cilëve kishin gjykuar çështjen në themel më përpara. Gjykata pranoi, që situata mund të kishte ngjallur dyshime tek ankuesi. Megjithatë, duhet shqyrtuar nëse objektiviteti i këtyre dyshimeve është mjaftueshmërisht i provueshëm. Përfundimi varet prej rrethanave të çështjes. Lidhur me këtë, Gjykata vëreu se në përputhje me legjislacionin e brendshëm lidhur me rekursin në interes të ligjit, GJL duhet të shqyrtonte çështjen me të gjithë anëtarët e saj. Tre prej gjyqtarëve, të cilët kishin dalë me një vendim për çështjen, ishin pjesë e Kolegjeve të Bashkuara që do të vendosnin nëse do ta pranonin kërkesën për rekurs në interes të ligjit dhe rrjedhimisht për themelin e çështjes. Si pasojë, të tre gjyqtarët do të vendosnin nëse kishin gabuar në vendimin e tyre të mëparshëm apo jo. Për më tepër, tre gjyqtarë të tjerë të trupit gjykues duhet të vendosnin në lidhje me çështjen për të cilën ata e kishin dhënë njëherë sentencën e tyre. Në këto kushte, GJEDNJ konstatoi se paanshmëria objektive e Kolegjeve të Bashkuara të GJL lë shkas për dyshime. Kështu që dyshimi i ankuesit në lidhje më këtë problem u konsiderua mjaftueshmërisht i bazuar. b.Një gjykim publik. Funksioni i gjykimit publik është që të parandalojë njëanshmërinë apo padrejtësinë në një procedurë gjykimi. Gjykimet publike janë menduar si mënyra për të mbajtur gjyqtarët në rrugën

siguruar nëse një gjykatës ofron garancitë e mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim të ligjshëm në këtë drejtim”. 251 Driza kundër Shqipërisë, vendim i datës13 Nëntor 2007, pika 74 e vendimit, GJEDNJ. 252 Vendim i GJK, nr.22 datë 22.01.2014. pika 25 e Vendimit. 253 Ibid. pika 76 e vendimit.

94

e ndershmërisë. 254 Kuadri ligjor në fushën e të drejtës për gjykim publik është më shumë i përqendruar në përcaktimin e rrethanave për mbyllje sesa në sigurimin e hapjes sa më shumë ndaj publikut, të proceseve ligjore. Një seancë publike kërkon që seancat për dëgjimin e fakteve të çështjes të bëhen në publik, përfshirë edhe median. Gjykatat duhet të informojnë publikun rreth kohës, vendit të seancave dhe të sigurojnë lehtësi të përshtatshme brenda kufijve të arsyeshëm për pjesëmarrjen e të interesuarve nga publiku. Personat e thirrur si subjekte procedurale në gjykim, ose personat e tjerë që asistojnë në seancat gjyqësore (publiku, përfaqësuesit e medias, etj.) duhet të njoftojnë paraprakisht pjesëmarrjen e tyre dhe të paraqiten në ambientet e Gjykatës gjysmë ore përpara fillimit të seancës gjyqësore.

Një gjykim publik apo i hapur është me shumë kuptim për personin që merr pjesë në një proces, duke i dhënë mundësinë e kontrollit mbi të. 255 E drejta për një gjykim publik është një mbrojtje e rëndësishme kundër rrezikut që dikush mund të ndëshkohet padrejtësisht në procese sekrete. Kur gjykimet janë të hapura ndaj publikut dhe medias, një shtet demokratik do të ndjehet i plotësuar duke ndjekur procedurat përkatëse.256

E drejta për gjykim publik është e justifikuar nga GJK e Shqipërisë, nisur nga e drejta për informim që gjithashtu njihet nga gjykata dhe nga nevoja për transparencë të mjaftueshme duke i dhënë shoqërisë mundësinë e besimit në sistemin gjyqësor.

Katër shkaqe që justifikojnë domosdoshmërinë për të patur gjykim publik janë257:

a. Një gjykim publik është një masë efektive shtrënguese ndaj ndonjë mundësie për abuzim;

b. Një gjykim publik sjell besim te thëniet e dëshmitarëve duke i ngarkuar me frikë nëse japin dëshmi të rreme;

c. Një gjykim publik i bën të njohura procedurat për palët dhe të interesuarit duke u dhënë mundësi atyre të përgatisin mbrojtjen e tyre, të parashtrojnë argumentat dhe të ndërhyjnë kur konstatojnë cenim të ligjit e drejtësisë;

d. Një gjykim publik i lejon publikut të marrë informacion rreth mirëfunksionimit të pushtetit gjyqësor.

Në praktikën gjyqësore të GJEDNJ ka shumë çështje ku objekt, është cenimi i të drejtës për një gjykim publik. Në çështjen Cani kundër Shqipërisë258, GJEDNJ shprehet se në interes të një procesi të drejtë dhe të ndershëm penal, është e një rëndësie themelore që i pandehuri të paraqitet në gjykimin e tij. Në sistemet ligjore ku një GJA vepron jo thjesht si gjykatë rishikuese, por kur duhet të shqyrtojë një çështje në lidhje me faktet e ligjin dhe të kryejë një rivlerësim të çështjes së fajësisë ose pafajësisë, ajo nuk mund të përcaktojë çështjen pa një vlerësim të drejtpërdrejtë të provave të dhëna personalisht nga i pandehuri me qëllim që të provojë se ai nuk ka kryer veprën që dyshohej të përbënte vepër penale. Gjykata vërejti se sipas dispozitave përkatëse të K.Pr.P të RSH, juridiksioni i një GJA shtrihet në çështje si të fakteve dhe ato ligjore.

254 Herman,S.: “The right to a speedy and public trial” 2006, fq 12. 255 Duff,A. and others.,“ The trial on trial: Truth and due process” Volume one. Fq 22. 256 Smith, E. Ch.,“Courts and trials”2003, fq 18. 257 L.Koontz, L., “Juris prudent” Volume I, 2011, fq 140. 258 Cani kundër Shqipërisë, 6 Mars 2012, GJEDNJ.

95

Në këtë çështje, ankuesi pretendon cenim të nenit 6 par.1 të KEDNJ, pasi i është mohuar e drejta për t’u mbrojtur në një gjykim publik. Ankuesi në vazhdimësi kishte shprehur dëshirën e tij për të marrë pjesë në seancat gjyqësore që u mbajtën në GJA, por në burg atij nuk i ishte dërguar asnjë njoftim gjykate. Ai deklaroi se autoritetet e burgjeve e kishin penguar të merrte pjesë në seancat gjyqësore, duke vepruar në kundërshtim të hapur me urdhrat e gjykatës. Në arsyetimin për vendimin e saj, GJA nxori përfundime që lidheshin me fajësinë e ankuesit. Në procedimet e apelit, siç u vërtetua dhe dokumentua nga vetë GJA, ankuesi përsëriti dëshirën e tij për të marrë pjesë në seancën e apelit. GJA reagoi duke e shtyrë seancën tre herë, me qëllim që të garantonte praninë e ankuesit, por shërbimi penitenciar nuk arriti të zbatonte urdhrat e GJA. Më 18 qershor 2004, avokati i ankuesit i kërkoi gjykatës të vazhdonte me procedimet. Në atë rast dhe duke marrë parasysh rrethanat e veçanta të çështjes, Gjykata nuk çmoi se deklarata e avokatit të ankuesit përbënte heqje dorë nga dëshira e përsëritur dhe përfundimtare e ankuesit për të marrë pjesë në gjykim. Gjykata vërejti më tej, se në asnjë fazë të procedimeve të apelit, qoftë në procedimet para GJA ose para GJL, ankuesi nuk kishte mundësi të argumentonte personalisht se ekzistonin faktorë lehtësues259, si për shembull pendimi i tij pas krimit, mospasja e dënimeve penale të mëparshme, formimi i tij dhe vështirësitë ekonomike të familjes së tij, të cilat do të kishin favorizuar caktimin e një dënimi më të ulët sesa ai i dhënë nga Gjykata e Rrethit. Për Gjykatën, të gjitha këto ishin çështje mbi të cilat për arsye të drejtësisë, ai duhet të ishte dëgjuar personalisht. Rrjedhimisht, ka patur një shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës. Në vijëmësi të rastit të mësipërm, nëse bëjmë pyetjen a nevojitet apo jo prania e personit në proces, marrim në konsideratë legjislacionin italian që është i vetmi që pranon procedimin në mungesë për çdo lloj vepre penale. Në disa vende evropiane ndodh e kundërta, gjykimi në mungesë zbatohet vetëm për disa vepra penale (si psh. Britania e Madhe), ndërsa në disa vende të tjera ai thuajse nuk pranohet (si në rastin e legjislacionit gjerman, ku mosparaqitja e të pandehurit përbën shkak për pezullimin e gjykimit)260 . Në Itali, pjesëmarja e të pandehurit në debat përbën një të drejtë të këtij të fundit. I pandehuri “mund” por jo “duhet” të paraqitet në gjykim, ndërkohë që në vende të tjera ai ka detyrimin të paraqitet. Pavarësisht nga garancitë e parashikuara, sistemi procedural italian është dënuar disa herë nga GJEDNJ për shkelje të nenit 6 të Konventës në fushën e gjykimit në mungesë. Sipas GJEDNJ, sistemi italian nuk është i aftë t’i ofrojë garanci të mjaftueshme të dënuarit në mungesë, se ai, pasi të paraqitet, do të rivendoset në afat për të bërë ankim dhe se do t’i nënshtrohej një rigjykimi ku do t’i jepet mundësia që të marrë pjesë në diskutim dhe të dëgjohet në lidhje me pretendimet e tij. Sistemi ynë procedural penal është thuajse i njëjtë me atë italian dhe këtu nuk bën përjashtim as instituti i gjykimit në mungesë të të pandehurit.

Në Francë, për veprat penale më pak të rënda, siç janë deliktet, vendimi mund të shpallet në mungesë, por bëhet i ekzekutueshëm vetëm pasi t’i jetë njoftuar të pandehurit dhe gjithmonë

259 Në çështjen në fjalë, si në Kremzow kundër Austrisë259, Gjykata e Lartë kishte vendosur në favor të apelit të prokurorit dhe kishte rënduar pozicionin e ankuesit duke rivendosur dënimin me burgim të përjetshëm. Ky konkluzion, argumentoi ankuesi, nuk mund të ishte arritur vetëm mbi bazën e dosjes së çështjes. Gjykata e Lartë duhet t’i kishte dhënë atij mundësinë të dëgjohej personalisht, me qëllim që të vendoste në lidhje me nivelin e përfshirjes së tij në krimet për të cilat ishte akuzuar. Më tej ankuesi parashtroi se as ai, as avokati i tij nuk i kishin paraqitur parashtrime Gjykatës së Lartë. 260 D’Ambrosio, I.,“Il procedimento in contumacia nel confronto con gli ordinamenti di Francia, Portogallo e Germania”, www.sioi.org.

96

nëse ky nuk bën ankim brenda afateve të parashikuara. Një ankimim i tillë e shuan vendimin e dhënë dhe gjykimi kalon në fazën fillestare. Në sistemin francez del në pah parimi sipas të cilit askush nuk mund të dënohet pa u dëgjuar më parë nga gjykata, e lidhur ngushtë me të drejtën e të pandehurit për t’u mbrojtur, për më tepër edhe parimi sipas të cilit i pandehuri ka detyrimin të paraqitet në gjykim. Për disa vepra penale më pak të rrezikshme (që dënohen me gjobë ose me burgim deri në dy vjet), legjislacioni francez i njeh të pandehurit të drejtën për të kërkuar që të gjykohet në mungesë të tij. Në një rast të tillë, nëse gjykata e lejon, i pandehuri duhet të përfaqësohet nga mbrojtësi i tij, por kur të konsiderohet e nevojshme, mund të urdhërohet paraqitja e tij. I pandehuri i cili është në gjendje të rëndë shëndetësore mund të pyetet në banesën e tij nga një gjykatës i deleguar posaçërisht, kur lind nevoja për të përshpejtuar procesin.261

E drejta për gjykim publik sa mbrohet aq edhe kufizohet kur bëhet fjalë për të garantuar privatësinë e personave ose për të siguruar sukses në veprimet hetimore.262

c. Prezumim të pafajësisë kur bëhet fjalë për gjykime penale. Vetë GJK e Shqipërisë ka theksuar në praktikën e saj, se parimi i prezumimit të pafajësisë përbëhet nga disa aspekte, njëri prej të cilëve është in dubio pro reo, pra çdo dyshim shkon në favor të të pandehurit dhe barra e provës bie kryesisht mbi organin e akuzës. Po ashtu edhe GJEDNJ, kur i është kërkuar që të shprehet mbi parimin e prezumimit të pafajësisë, ka theksuar se ky parim jo vetëm ndalon shprehjen e parakohshme nga vetë gjykata të vlerësimit se personi i akuzuar për një vepër penale është fajtor përpara se kjo të provohet në përputhje me ligjin, por përfshin edhe deklarimet e bëra nga zyrtarë të tjerë publikë. Gjykata ka specifikuar më tej se neni 6 par.2 i KEDNJ mund të zbatohet kur një vendim gjykate, i dhënë në procedime që nuk janë drejtuar kundër aplikantit në cilësinë e tij si “i akuzuar”, por që megjithatë kanë të bëjnë me procedimet penale që në të njëjtën kohë janë duke u kryer ndaj tij, përfshin një vlerësim paraprak të fajësisë së tij.263

Sipas GJEDNJ, një dallim themelor duhet të bëhet midis një deklarate që dikush dyshohet thjesht se ka kryer një krim dhe një deklarate të qartë, në mungesë të një bindje të formës së prerë, që një individ ka kryer krimin në fjalë. Në lidhje me këtë, Gjykata ka theksuar rëndësinë e zgjedhjes së fjalëve nga ana e zyrtarëve publikë në deklaratat e tyre, përpara se një person të gjykohet dhe shpallet fajtor për një vepër të caktuar penale. Përdorimi i gjuhës është me rëndësi kritike në këtë drejtim. Gjykata ka theksuar më tej se nëse një deklaratë e një zyrtari publik është në kundërshtim me parimin e prezumimit të pafajësisë, duhet të përcaktohet konteksti i rrethanave të veçanta në të cilat deklarata është bërë. 264

Prezumimi i pafajësisë është trajtuar si thelbësore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe kërkon plotësimin e disa kushteve për zbatimin e tij në praktikë265:

261 Nesturi, M..,“Gjykimi i të pandehurit në mungesë, e drejta e rivendosjes në afat të ankimit dhe pozita procedurale e mbrojtësit të tij. Problemet që dalin nga praktika gjyqësore dhe çështje që lidhen me ligjin” Vlorë, 2010, fq 18. 262 Botimi KE., “The right to a fair trial” Collection Science and technique of democracy, No.28, fq 64, 263 Vendim i GJK, nr.8, datë 26.02.2015, pika 11 e vendimit. 264 Ibid. pika 63. 265 OSCE/ODIHR., “Legal Digest of International Fair Trial Rights”, 2012, fq 91.

97

a. Trupi gjykues nuk duhet të përcaktojë fatin e çështjes përpara se të gjykohet; b. Faji përtej dyshimit të arsyeshëm duhet të provohet nga prokuroria; c. Mënyra sesi një person i akuzuar trajtohet, nuk duhet të jetë i tillë aq sa për të treguar se i

akuzuari është fajtor; d. Mediat duhet të shmangin mbulimin e lajmeve që minojnë prezumimin e pafajësisë dhe

autoritetet publike duhet të përmbahen kur japin deklarata publike.

Këto kushte, GJEDNJ i ka trajtuar në çështjen Mulosmani kundër Shqipërisë266. Në këtë çështje vlerësohet statusi i një agjenti të shtetit shqiptar dhe nëse përfshihet edhe përgjegjësia e shtetit sipas Konventës për të minuar parimin e prezumimit të pafajësisë. Akuzat e vrasjes ishin bërë nga lideri i një partie opozitare kundër një individi, i cili u arrestua një vit më vonë. Gjykata pa, së pari, se edhe nëse deklarata kishte qenë bërë më shumë se një vit më parë, ankuesi u akuzua, në bazë të asaj deklarate të bërë nga partia opozitare. Gjykata deklaroi se dhe pse akuzat ishin bërë nga një figurë e lartë e jetës politike shqiptare, i cili kishte mbajtur detyra të rëndësishme në kohën e bërjes së akuzës, ai nuk kishte vepruar si zyrtar publik dhe në bazë të kompetencave që i njihen nga ligji. Deklarata kishte karakter personal. Edhe pse këto deklarata ishin thirrje për funksionim të duhur të sistemit gjyqësor dhe vënies së drejtësisë, ato nuk e shndërruan atë në një figurë publike që vepron në interes të publikut.267

Pra prezumimi i pafajësisë nënkupton se kualifikimi moral dhe ligjor i akteve ndaj një të akuzuari mund të jepen vetëm nga një gjykatë dhe vetëm në kuadër të procedurave gjyqësore kundërshtuese.

Lidhur ngushtë më parimim e prezumimit të pafajësisë është edhe ai i kompensimit në rast të një vendimi pafajësie. Në këtë kontekst, prezumim i pafajësisë do të thotë se në qoftë se një akuzë penale ështe bërë dhe procedura ka rezultuar në një shfajësim, personi i cili ka qenë subjekt i këtyre procedurave konsiderohet i pafajshëm sipas ligjit dhe duhet të trajtohet si i tillë. Personi që lirohet do të jetë në gjendje të mbështetet te e drejta për t'u prezumuar i pafajshëm në procedurat vijuese për kompensim ku një "lidhje" ekziston me procesin penal i cili kishte përfunduar me lirimin e tij ose të saj. Një lidhje e tillë ka të ngjarë të jetë e pranishme, për shembull, kur është e nevojshme që procedura pasuese të shqyrtoj rezultatin e procesit penal të mëparshëm.268

d. Barazi armësh midis mbrojtjes dhe prokurorit kur jemi në një gjykim penal, midis palëve kur jemi në një gjykim civil. Në terminologjinë e ligjit evropian, barazia e armëve përfshin dhënien ndaj çdo pale të mundësive të arsyeshme për të paraqitur çështjen e tyre, në ato kushte që nuk do të vënë në pozita të disfavorshme palën tjetër. Parimi i barazisë së armëve lejon penalizimin e të gjitha pabarazive. Edhe pse togfjalëshi “barazi armësh” nuk gjendet shprehimisht në tekstin e Konventës, ajo del nga interpretimi që i bëhet asaj dhe jurisprudencës së GJEDNJ. Me anë të parimit të barazisë së armëve, rritet besimi te pavarësia, paanshmëria dhe procesi i rregullt ligjor. Kur kërkohet të vërtetohet se parimi i barazisë së armëve është respektuar apo jo nga gjykatat

266 Mulosmani kundër Shqipërisë, 8 tetor 2013, GJEDNJ. 267 GJEDNJ, “Raport vjetor”, 2013, fq 103. 268 Ibid fq.102.

98

kombëtare gjatë një procedure konkrete, GJEDNJ nuk ka qëllim të vendosë mbi rastin, pavarësisht objektit.269 Në çështjen Bulut kundër Austrisë, GJEDNJ është shprehur se: në të dyja rastet, çështje penale ose jo, “Çdokush i cili është pjesë e procedurave të tilla, do të ketë mundësi të arsyeshme për të përfaqësuar çështjen e tij në gjykatë, në ato kushte, që nuk e vënë atë në pozita të disfavorshme me kundërshtarin e tij”.270 Ky parim është afirmuar edhe në rendin juridik kombëtar. Duke qenë element përbërës i së drejtës për një gjykim të drejtë, parimi i barazisë së armëve “është një lente me anë të së cilës drejtësia e nevojshme procedurale në çdo procedurë penale , mund të konstatohet” Ky parim ka dy nocione:

a. Si një koncept i zhvilluar në praktikën gjyqësore të GJEDNJ; b. Si element thelbësor i strukturës së procedurave kundërshtuese.

Barazia e armëve ka dy shtrirje:

- Barazia formale - sigurimin e barazisë ndërmjet dy palëve në mënyrë të barabartë. Kjo përkon me një fushë loje të barabartë, ku avantazhi i njërës pale, çon në një rezultat të padrejtë;

- Barazia materiale - ideja që në një shtet duhet të sigurojë një nivel të mesëm të barazisë, midis palës së fortë dhe asaj të dobët. Barazia e armëve është një element i domosdoshëm, por jo shterues i kërkesës për gjykim të drejtë, që nënkupton se një shqyrtim i pavarur i një procedure të pabarabartë, do të duhet të vlerësohet në dritën e drejtësisë së procedurave në tërësi. Ky parim vlen për fazën paragjyqësore dhe gjykimit në themel të çështjes.271

Mbi këtë parim veprojnë edhe kufizimet si psh. barazia e armëve nuk sjell të drejtën e njërës pale për të zbuluar apo marrë dijeni përpara seancës, mbi të dhëna që nuk i janë bërë me dije palës tjetër dhe barazia e armëve nuk ka lidhje me njohjen e një të drejte që nuk ka substancë ose një qëllim real.272

Cenime të një procesi gjyqësor të drejtë gjejmë shumë në praktikën gjyqësore të GJEDNJ, si psh rasti Rumasa kundër Spanjës, ku ndër tiparet e shkelura të gjykimit të drejtë është ai i barazisë së armëve. Sipas GJEDNJ, në këtë çështje kemi shkelje të nenit 6 të Konventës meqenëse kërkuesve nuk u është siguruar një “proces i drejtë gjyqësor”, më saktë përpara GJ.K. Autoritetet spanjolle u shprehën se detyrimi për të realizuar “një gjykim të drejtë” nuk vlen për GJ.K përderisa kjo gjykatë edhe pse quhet e tillë, nuk njihet si instancë e katërt e pushtetit gjyqësor. 273 Kjo nuk është e saktë, pasi në rast se do të n’a duhej të bënim një interpretim të neneve të Konventës, duhet t’i drejtohemi GJEDNJ, e cila jep kuptimin e gjerë të dispozitave të

269Toma,E.,“The principle of quality of arms- part of the right to a fair trial”, www.internationalawreview.eu 270 Osasona,T.,“ Equality of arms and its affect on the quality of justice at the ICC”, www.acontrarioicl.com 271 Fedorova, M., “The principle of equality of arms in international criminal proceedings” School of Human Rights Research Seies, 2012, Volum 55, fq 11. 272 KE., “Guide on Article 6, Right to a fair trial”, 2013, fq 43. 273 Një konstatim i tillë vlen edhe për shtetin shqiptar.

99

http://www.acontrarioicl.com/

saj në ato raste kur është e nevojshme. GJEDNJ është shprehur se gjatë interpretimit që i bëhet Konventës, qoftë nga gjykatat kombëtare dhe qoftë nga GJEDNJ, duhet të mbahet parasysh respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut dhe jo analiza e ngushtë e togfjalëshave që përmban Konventa. Në rastin tonë ajo u shpreh indirekt se nëqoftëse ne do të kemi si detyrë sigurimin dhe mbrojtjen e të drejtave të individëve, atëherë nuk do të n’a duhej të mendoheshim shumë se në cilat raste do të nevojitej kjo mbrojtje.

Në çështjen në studim, autoritetet spanjolle shpronësuan dhe morën në zotërim tërësinë e aksioneve të kompanive që përbënin grupin RUMASA, duke përfshirë edhe aksionet e kompanisë mëmë. Kërkuesit iu drejtuan gjykatës civile të Madridit me pretendimin se u ishte cenuar e drejta e tyre e pronësisë. Gjatë gjykimit të çështjes në gjykatën civile, kërkuesit i propozuan kësaj të fundit për t’i drejtuar pyetje GJ.K në lidhje me përputhshmërinë me Kushtetutën të ligjit të shpronësimeve, meqenëse është në kompetencë të GJ.K shqyrtimi i ligjeve 274 . GJK nuk u shpreh në favor të kërkuesve, duke konstatuar se sipas saj nuk ka argumenta të mjaftueshme për t’a shpallur ligjin mbi shpronësimet, në kundërshtim me Kushtetutën. Si rrjedhim, duke qenë se procesi në gjykatën civile ishte pezulluar, pas dhënies së përgjigjes nga GJK, gjykata civile u detyrua të rrëzonte padinë e kërkuesve. Për të kundërshtuar vendimin e gjykatës civile, kërkuesit iu drejtuan GJA, e cila u shpreh se do të vazhdonte gjykimin e çështjes dhe se do t’i parashtronte pyetje të tjera GJK në lidhje me përputhjen e ligjit mbi shpronësimet me parimin kushtetues të barazisë ndaj së drejtës dhe mbrojtjes së pronësisë. Përsëri GJ.K u shpreh kundër kërkuesve. GJA u detyrua të refuzonte kërkesën për apelim meqenëse vendimet e GJK kanë epërsi përsa i takon interpretimeve. Sipas autoriteteve spanjolle, në interpretimin e tyre bërë nenit 6 të Konventës, ata kuptonin se kjo dispozitë vlente vetëm për proceset e zhvilluara pranë tri instancave të gjyqësorit, duke përjashtuar GJ.K. Sipas gjyqtarit Z. Bernhardt, në opinionin e tij, ai u shpreh se nëse vendimi final në një çështje civile përfshin dhe procedurën e ndjekur para GJ.K, koha e këtij procedimi nuk mund të llogaritet pa përfshirë dhe procedimin para GJ.K. Sipas tij, rrethanat e çështjes mund të paraqiten të pakënaqshme kur palët në procedimin përpara gjyqtarit civil spanjoll ishin kërkuesit dhe shteti. Kur kërkesa për verifikimin e përputhshmërisë së ligjit kombëtar me Kushtetutën u paraqit në GJ.K, vetëm shteti kishte të drejtë të paraqiste qëndrime të mëvonshme, ndërsa kërkuesit nuk kishin patur të drejtë të kundërshtonin dhe argumentonin qëndrimin e qeverisë spanjolle. Edhe pse kjo pabarazi ishte justifikuar me faktin se argumentat e kërkuesit ishin paraqitur gjatë procedimit para gjyqtarit civil dhe që ishin në dispozicion të GJ.K, përsëri kemi përshtypjen se palët aspak nuk kanë patur mundësi të barabarta. Ajo që mbetet është se neni 6 i Konventës është i aplikueshëm edhe gjatë procedimeve para GJ.K.

Këtu, GJEDNJ, nënvizoi lidhjen e ngushtë midis procesit civil me padinë e ankuesve dhe pyetjeve që iu drejtuan GJ.K. Kështu ligji mbi shpronësimet, për shkak se ishte në kundërshtim me Kushtetutën, nëqoftëse do të tërhiqej, atëherë do të merrej parasysh padia civile. Duke ju rikthyer përsëri çështjes nëse neni 6 i Konventës, shtrihet ose jo edhe në procedurat që ndiqen

274 Kjo parashikohet në nenin 161 paragrafi i parë: "Gjykata Kushtetuese ka juridiksion mbi gjithë territorin spanjoll dhe është kopetente për të vendosur në lidhje: - kërkesat për antikushtetueshmërinë e dispozitave legjislative dhe akteve që kanë fuqinë e lgjit; - kërkesat indivduale të mbrojtjes kundër dhunimit të të drejtave dhe lirive me përjashtim të kufizimeve sipas nenit 53, paragrafi 2 i Kushtetutës, në ato raste dhe mënyra të vendosura nga ligji; - mosmarrveshjet mbi kopetencën midis shtetit dhe organeve të pavarura ose dhe midis këtyre të fundit.

100

para GJ.K, Gjykata u shpreh se ajo kërkon të garantojë individët nga çdo e drejtë e parashikuar nga neni 6 i Konventës.

Duke dashur të shpreh pikëpamjen time, po ndalem në këto gjetje të rëndësishme:

- Së pari, theksoj rolin e GJ.K në këtë çështje dhe në fakt kjo Gjykatë e ka përmbushur detyrën e saj, duke iu dhënë përgjigje pyetjeve të parashtruara nga kërkuesit. Nuk është e njëjta situatë, nëse kjo gjykatë nuk do të ishte shprehur aspak për përputhshmërinë e ligjit mbi shpronësimet me Kushtetutën. Jo domosdoshmërisht parashtrimi i pyetjeve GJ.K presupozon se kjo e fundit do të marrë një vendim në favorin tonë, ashtu siç ndodhi në rastin konkret ku vendimi i GJ.K nuk ishte në favor të kërkuesve;

- Së dyti, për të sqaruar dyshimin nëse neni 6 i Konventës përfshin dhe gjykimet që realizohen në GJ.K, jam e mendimit se jo medoemos Konventës i duhet të përfshijë brenda saj çdo çështje të mundshme për të ndodhur. Ajo që duhet kuptuar, është se ky problem gjithmonë është zgjidhur përmes interpretimeve që u bën GJEDNJ dispozitave të Konventës, duke mos lënë hapësirë boshe. Por, duke qenë se fryma e Konventës është ajo e sigurimit në çdo kohë dhe në çdo vend të të drejtave të individëve, diskutimi në fjalë kalon në plan të dytë.

e. Gjyqtari duhet të bazohet vetëm te ligji dhe provat e paraqitura në proces.

Në një shoqëri ku zhvillohen konflike, personat me pushtet dhe popullsia e marxhinalizuar, mund të marrin një trajtim jo të barabartë. Kjo mosbalancë shkakton rritje të mosbesimit në sistem. Aplikimi i njëjtë i ligjit nga gjyqtari, pavarësisht identitetit të palëve, është e nevojshme për të krijuar një pamje të qartë të drejtësisë dhe legjitimitetit. Gjyqtari duhet të udhëhiqet vetëm nga ligji. Zbatimi i ligjit në mënyrë jodiskriminues, sjell trajtim të njëjtë të palëve në sallë dhe vendime që janë në përputhje me ligjin, pavarësisht identitetit të palëve.

Vendimi, si produkt i gjykatës, duhet të mbështetet vetëm mbi faktet që janë paraqitur gjatë procesit gjyqësor dhe duhet të përmbajë bazën ligjore mbi të cilën mbështetet zgjidhja e mosmarrëveshjes. Vendimi gjyqësor na ndihmon të vlerësojmë nëse gjyqatri është mbështetur apo jo te ligji dhe provat e paraqitura në proces. 275 Në nenin 145 të Kushtetutës së RSH deklarohet se gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve (neni 145, pika 1 i Kushtetutës). Roli i gjyqtarit dhe gjykatave është që ndërsa ushtrojnë funksionin e drejtësisë, ata duhet të sigurojnë zbatimin e normave të shprehura në Kushtetutë, të ligjeve dhe të akteve të tjera ligjore, të garantojnë shtetin e së drejtës dhe të mbrojnë të drejtat dhe liritë e njeriut. Në kuadrin e parimit të kontrollit dhe balancës ndërmjet pushteteve, varësia absolute e gjyqtarit ndaj ligjit është kushti dhe legjitimimi i kësaj pavarësie. Pavarësia e gjyqësorit e presupozon vetëqeverisjen e tij. Kjo vetëqeverisje përfshin edhe organizimin e punës në gjykatë dhe aktivitetet e trupave gjyqësorë. Për këtë qëllim, gjykatat kanë dhe buxhet të veçantë, të cilin e administrojnë vetë (neni 144 i Kushtetutës), duke parashikuar në këtë mënyrë një autonomi në administrimin e financave nga vetë ato. 276

Sipas legjislacionit shqiptar, vlerësimi i fakteve dhe rrethanave të çështjes është në kompetencë të gjykatave të sistemit gjyqësor dhe nuk mund të jetë objekt i gjykimit kushtetues. GJK e

275 Vendim i GJK, date 22.05.2015, pika 10 e vendimit. 276 Vendim i GJK, nr.20, date 09.07.2009, III, B, pika 5 e vendimit.

101

Shqipërisë ka në kompetencën e saj vlerësimin nëse gjykatat e sistemit gjyqësor kanë respektuar të drejtat e palëve në gjykim për një proces të rregullt ligjor dhe nëse ato u kanë dhënë kuptimin e duhur të drejtave kushtetuese që duhen respektuar në procesin e shqyrtimit të çështjes. Gjykata nuk mund të bëjë vlerësim të provave dhe as të përcaktojë mënyrën e zgjidhjes së çështjes, sepse këto të fundit hyjnë në sferën e kompetencave të gjykatave të sistemit gjyqësor. Vetë GJK, në jurisprudencën e saj, është shprehur në mënyrë të vazhdueshme, se interpretimi i ligjit material e procedural, si dhe zbatimi i tij në çështjet konkrete, si dhe vlerësimi i fakteve dhe rrethanave, janë çështje që ndajnë juridiksionin e gjykatave të zakonshme nga juridiksioni kushtetues.277 Po ashtu, GJK, referuar qëndrimeve konstante të saj278, shprehet se mënyra e vlerësimit dhe çmuarjes së provave, si edhe interpretimi dhe zbatimi i ligjit është atribut i gjykatave të zakonshme, që zgjidhin çështjen konkrete, dhe nuk i nënshtrohet kontrollit të GJK. Kontrolli kushtetues nuk mund të zëvendësojë prerogativat kushtetuese e ligjore të vetë hallkave të sistemit gjyqësor dhe, aq më tepër, të vlerësojë bindjen e brendshme të gjykatave për çështje konkrete. Kontrolli kushtetues që kjo Gjykatë ushtron ndaj vendimeve gjyqësore, është i kufizuar vetëm në funksion të mbrojtjes së të drejtave kushtetuese të individit për një proces të rregullt ligjor. Problemet e interpretimit dhe të zbatimit të ligjit për zgjidhjen e çështjeve konkrete nuk përbëjnë juridiksion kushtetues, nëse ato nuk shoqërohen me cenimin e këtyre të drejtave. GJK dhe GJEDNJ kanë konkluduar në të njëjtin përfundim, se kur bëhet fjalë për mënyrën e vlerësimit dhe çmuarjen e provave si dhe intrepretimin e tyre në zbatim të ligjit, kjo është atribut i gjykatave të zakonshme.

“Gjyqtari duhet të bazohet vetëm te ligji dhe provat e paraqitura në proces” ka qenë objekt gjykimi për shumë çështje para GJEDNJ, ku kësaj të fundit i është kërkuar të shprehet mbi të. Si psh në çështjen Laska dhe Lika kundër Shqipërisë, vendim i GJEDNJ i datës 20 prill 2010, ku kjo Gjykatë, shprehet se si rregull i përgjithshëm, i takon gjykatave vendase të vlerësojnë provat para tyre, si dhe lidhjen e provave që i akuzuari kërkon të paraqesë. Në këtë çështje, ankuesit pretendonin se procedurat e ndjekura nga gjykatat vendase përbënin një mohim të së drejtës së tyre për gjykim të drejtë. Ata deklaruan se refuzimi nga ana e gjykatave për të paraqitur prova, mbi bazën e të cilave ishin dënuar, përbënte shkelje të dispozitave vendase. Pra GJEDNJ duhet të përcaktonte nëse procedimet gjyqësore, të konsideruara si një e tërë, duke përfshirë dhe mënyrën si janë marrë provat, kanë qenë të drejta sipas nenit 6 par.1 të Konventës. Në rastin konkret, GJEDNJ u shpreh se kemi cenim të gjykimit të drejtë, pikërisht në lidhje me marrjen dhe administrimin e e provave nga ana e gjykatave vendase. Që padyshim i gjithë procesi duhet të mbështetet te provat e paraqitura, kjo është e pranuar si nga legjislacioni vendas, ashtu edhe ai ndërkombëtar. Megjithatë shtrohet pyetja, se çfarë ndodh kur vendimi mbështetet në prova të paraqitura në proces, por këto prova janë të marra në mënyrë të paligjshme? Pikërisht për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje, kërkesës që gjyqtari duhet të mbështetet në provat e paraqitura në proces, i bashkëngjitet kërkesa që gjyqtari duhet të udhëhiqet vetëm nga ligji. Pra bazë për një vendim gjyqësor, janë vetëm provat e marra në përputhje me ligjin. Psh në çështjen Erkapić kundër Kroacisë279, kërkuesi u ankua se ai ishte dënuar në bazë të deklaratave paragjyqësore inkriminuese të cilat i kishin bërë katër të bashkë-

277 Vendim i GJK, nr. 31, datë 05.07.2011. 278 Vendim i GJK, nr.8, datë 27.02.2014. 279 Erkapic kundër Kroacisë, vendim i datës 25 Prill 2013, GJEDNJ.

102

akuzuarit e tjerë nën presion, në një kohë kur tre prej tyre kishin qenë nën efektin e lëndëve narkotike. Edhe pse të bashkëakuzuarit e kërkuesit, i tërhoqën deklaratat e bëra, gjykata e brendshme pranoi deklaratat e tyre si provë dhe mbështetur në to mori vendim fajësie për kërkuesin. Gjykata konstatoi një shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës. Si një çështje e drejtësisë, gjykata duhet të kishte ndërmarrë hapa për të shqyrtuar besueshmërinë e akuzave, duke pyetur policinë, oficerët të cilët kishin kryer intervista me bashkë-të akuzuarit ose nga komisionet një raport mjekësor mbi gjendjen mendore, i cili pohonte se ata vuanin nga varësia ndaj heroinës. Gjykata theksoi se që të kemi një gjykim të drejtë, duhet në parim një gjykatë që t’i kushtojë më shumë peshë deklaratës së një dëshmitari të bërë në gjykatë se sa marrjes në pyetje të tij sipas procedurës paraprake nga prokuroria. 2.3.1.4 E drejta për të marrë pjesë në gjykim. E drejta e palëve për të qenë të pranishme dhe e drejta për t’u mbrojtur në procesin gjyqësor janë aspekte të rëndësishme të procesit të rregullt ligjor, në kuptimin kushtetues. Kjo e drejtë i ngarkon autoritetet me detyrat që të njoftojnë, në kohë të mjaftueshme, palët dhe mbrojtësit e tyre për datën dhe vendin e mbajtjes së procedurave gjyqësore, për të kërkuar praninë e tyre dhe për të mos i përjashtuar ata padrejtësisht nga gjykimi. Kjo është tashmë një praktikë e njohur dhe e konsoliduar e GJK dhe e GJEDNJ, sipas së cilës do të ishte pavlerë përshkrimi në detaje i garancive procedurale të palëve në proces në rast se atyre nuk do t’u sigurohej ajo që në fakt bën të mundur respektimin e këtyre të drejtave dhe që është pjesëmarrja në gjykim.280 Asgjë nuk mund t’a ndalojë një person të heq dorë vullnetarisht, drejtpërdrejtë ose të tërthortë, nga garancitë që ofron e drejta për një proces të rregullt ligjor.281 E kundërta ndodhi psh në çështjen Sejdovic kundër Italisë,282 ku GJEDNJ gjeti cenim të të drejtës për të marrë pjesë në gjykim, pasi ankuesi as nuk ishte informuar për procedurat dhe as nuk kishte hequr dorë vullnetarisht nga prezenca. GJEDNJ ka pranuar se edhe pse e drejta për të qenë i pranishëm në gjykim, nuk jepet shprehimisht në nenin 6 të Konventës, objekti dhe qëllimi i këtij neni, si një e tërë, tregon se një person ndaj të cilit është ngritur një akuzë penale, ka të drejtë të marrë pjesë në gjykim, për t’u mbrojtur vetë personalisht, të thërrasë dhe pyesë dëshmitarë etj. Sipas GJEDNJ është e vështirë të mendosh sesi mund të ushtrohen gjithë këto të drejta pa qenë i pranishëm.283

Në çështjen Zahirovic kundër Kroacisë284, GJEDNJ rithekson se një person i akuzuar për një vepër penale duhet si parim i përgjithshëm, bazuar në nocionin e një gjykimi të drejtë, të jetë i pranishëm në seancën e shkallës së parë. Megjithatë, pjesëmarrja personale e të pandehurit nuk

280 Vendim i GJK, nr.16, date 19.04.2013, pika 38 e vendimit. 281 Kushtet që duhen plotësuar për të patur gjykim në mungesë janë: të akuzuarit t’i jepet një thirrje për presence dhe përgatitje të mbrojtjes së tij; pasojat e mosprezencës janë të dhëna shprehimisht në fletëthirrje; sigurohet shtyrje séance nëse vërtetohet se i akuzuari është privuar nga prezenca në gjykim; gjykimet nuk kryhen në mungesë dhe kur është e mundur dhe e dëshirueshme, mund të transferohen procedurat në një shtet tjetër ose mund të aplikohet për ekstardim të të akuzuarit; gjykimet e bëra në mungesë, njoftohen dhe afati për apelim nuk fillon derisa personit nuk i është dhënë njoftimi mbi gjykimin në mënyrë efektive, përveç personave që i shmangen drejtësisë; një personi të cilit nuk i është dhënë fletëthirrja në formën e duhur, mund të kërkojë pavlefshmëri procedurash; personi, i cili e ka marrë fletëthirrjen në mënyrën e duhur, ka të drejtën e rigjykimit, kur vërtetohet se mosprezenca e tij dhe mosnjoftimi nga gjykata ishte objektivisht e pamundur për t’u bërë. 282 Sejdovic kundër Italisë, vendim i 2006, paragrafi 109, GJEDNJ. 283 Colozze kundër Italisë, 1985, paragrafi 27, GJEDNJ. 284 Zahirovic kundër Kroacisë, gjykim i datës25 Prill 2013, GJEDNJ.

103

ka marrë të njëjtën rëndësi vendimtare për një seancë dëgjimore të apelit si ajo e seancës dëgjimore të gjykimit. Mënyra në të cilën neni 6 i Konventës zbatohet për procedurat para gjykatave të apelit varet nga karakteristikat e veçanta të procedurave të përfshira; duhet të merren parasysh tërësia e procedurës në rendin e brendshëm ligjor dhe rolit të gjykatës së apelit.285

Qeveria argumentoi se sipas ligjit përkatës të brendshëm, GJL kishte liri për të vendosur nëse ishte e leverdishme për të lejuar një të akuzuar, i cili ishte në paraburgim dhe përfaqësohej nga një avokat, për të marrë pjesë në një seancë dëgjimore të apelit. Qeveria vuri në dukje se gjatë gjithë procedurës së shkallës së parë, në të cilën ai kishte marrë pjesë në mënyrë të rregullt, aplikanti ishte përfaqësuar nga një avokat dhe se në ankesën e tij kundër aktgjykimit të shkallës së parë ai kishte përsëritur thjesht argumentet e ngritura në mbrojtjen e tij para gjykatës së shkallës së parë, ndërsa ai nuk i ishte përgjigjur ankesës së ushtruar nga Zyra e Prokurorit të Shtetit Zagrebit. Për më tepër, avokati i ankuesit nuk kishte paraqitur argumente të tjera në seancën e apelit, por kishte përsëritur thjesht argumentat tashmë të ngritura në ankim. Prandaj, qeveria parashtroi se në rrethana të tilla, Gjykata Supreme kishte menduar se nuk kishte pasur asnjë arsye që aplikuesi të merrte pjesë në dëgjimin e ankesës. Sipas mendimit të qeverisë, kjo kishte qenë në harmoni me jurisprudencën e Gjykatës dhe me kërkesat e drejtësisë së përgjithshme të procedurës.

Sipas ankuesit, ai nuk ishte lejuar të merrte pjesë në dëgjimin e ankesës para Gjykatës Supreme përkundër faktit se gjykata kishte shqyrtuar meritat e çështjes për sa i përket dy çështjeve, faktit dhe asaj të ligjit dhe e kishte rritur edhe dënimin, përkatësisht 6-8 vjet burgim. Ai vuri në dukje se gjykatat e brendshme nuk e kishin definuar termin "e domosdoshme" brenda kuptimit të nenit 374/22 të K.Pr.P, në lidhje me praninë e të akuzuarit në seancën e apelit. Prandaj, duke pasur parasysh faktin se Gjykata Supreme në rastin e tij kishte vepruar si një gjykatë me juridiksion të plotë, ai kishte pasur të drejtë, në bazë të nenit 6 par.1 dhe 3 (c) të Konventës, që të ishte i pranishëm në seancën e apelit.

Në vlerësimin e pyetjes nëse prania e ankuesit ishte kërkuar në seancën dëgjimore në gjykatën e apelit, vëmendje duhet të kishte, në mesin e faktorëve të tjerë, për karakteristikat specifike të procedurës në fjalë dhe për mënyrën në të cilën interesat e ankuesit ishin në fakt paraqitur dhe mbrojtur përpara gjykatës së apelit, veçanërisht në dritën e natyrës së çështjeve që do të vendoset nga ajo. Megjithatë, kur një gjykatë e apelit duhet të shqyrtojë një rast si me faktet dhe ligjin dhe të bëjë një vlerësim të plotë të çështjes së fajësisë apo pafajësisë, ajo nuk mund të përcaktojë çështjen pa një vlerësim të drejtpërdrejtë të provave të dhënë personalisht nga i akuzuari, me qëllim për të provuar se ai nuk ka kryer aktin që përbën vepër penale.

Në sfondin e mësipërm, duke pasur parasysh faktin se Gjykata Supreme, si gjykatë e shkallës së dytë, kishte juridiksion për të shqyrtuar çështjen dhe në dritën e natyrës së çështjeve, GJEDNJ

285 Në çështjen Idalou kundër Rusisë, datë 22 Maj 2012, sipas vlerësimit të GJEDNJ, të gjitha provat, duke përfshirë dëshmitë e dëshmitarëve, ishin shqyrtuar në mungesë të të akuzuarit, të cilin e kishin larguar nga salla e gjyqit për sjellje të pahijshme. Heqja e një të akuzuari nga salla e gjyqit gjatë gjykimit të tij penal dhe përjashtimin e tij në të gjithë marrjen e provave , është shkelje e nenit 6, nëse nuk është faktuar që ai ka hequr dorë pa mëdyshje në të drejtën e tij për të qenë i pranishëm në gjyqin e tij. Për këtë arsye, përjashtimi për sjellje të pahijshme duhej të shoqërohej me garanci të caktuara. Pra, i akuzuari në mënyrë të arsyeshme, mund të kishte parashikuar se cilat do të ishin pasojat e sjelljes së tij të vazhdueshme, dhe atij duhej t'i jepej një mundësi. . Nëse kjo nuk arrihet, dhe pavarësisht sjelljes së tij shkatërruese, nuk mund të deklarohet - se ankuesi ka hequr dorë nga e drejta e tij për të qenë i pranishëm në gjyqin e tij.

104

çmoi se kërkuesi duhet të kishte qenë në gjendje "të mbrohej vetë", siç kërkohet nga neni 6 par.3 (c) të Konventës. Prandaj, në rrethana të tilla, GJL ishte nën një detyrë për të siguruar praninë e aplikantit në seancën e apelit. Prandaj, GJEDNJ konstaton se ka pasur shkelje të nenit 6 par.1 dhe 3 (c) të Konventës.

Edhe GJK e Shqipërisë ka tashmë jurisprudencë të konsoliduar sipas së cilës, procesi i parregullt gjyqësor duhet kërkuar para së gjithash në veprimet e gjykatave, në faktin se sa dhe si ato kanë respektuar detyrimet kushtetuese dhe ligjore për të garantuar të drejtat e qytetarëve në një proces gjyqësor. Në Vendimin nr. 11, datë 18.05.2005 me objekt “Shfuqizimin si antikushtetues i vendimit nr.454, datë 27.02.2003 të Kolegjit Civil të Gjykatës së Lartë”, nga shqyrtimi në procesin kushtetues i çështjes konkrete, rezulton se gjykimi në GJL është zhvilluar në mungesë të kërkuesve. Çështja në GJA Tiranë është zgjidhur në favor të tyre dhe mbi këtë bazë rekursi i paraqitur nga pala kundërshtare duhej t’u komunikohej, me qëllim realizimin e të drejtave të tyre kushtetuese. Nga dosja gjyqësore nuk rezultoi që kërkuesit dhe avokatët e tyre të ishin vënë në dijeni për rekursin e paraqitur nga subjektet e interesuara në GJL. Në këto kushte u vërtetua se procesi gjyqësor në GJL është zhvilluar pa patur dijeni kërkuesit si dhe avokatët e tyre. GJK vendosi se kërkesa e paraqitur nga kërkuesit është e drejtë, për arsye se ka cenuar të drejtën për një proces të rregullt ligjor.

Mohimi i të drejtës së aksesit, d.m.th. i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare nga ajo, lidhur me pretendimet e ngritura, përbën cenim të së drejtës themelore për një proces të rregullt ligjor, të parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës dhe neni 6 par.1 i KEDNJ. 2.3.1.5 E drejta për t’u dëgjuar nga gjykata. Rëndësia e të drejtës së mbrojtjes është e njëjtë me të drejtën për të patur mjete ligjore efektive për t’u përdorur në të gjitha rrethanat. Kjo e drejtë lidhet kryesisht me të drejtën për të bërë kërkime, parashtrime dhe për të marrë përgjigje për to. E drejta e mbrojtjes dhe për t’u dëgjuar, në unitet me të drejta të tjera, kanë qëllim garantimin e një procesi gjyqësor ku individit i krijohen mundësitë që para marrjes së vendimit gjyqësor, të dëgjohet realisht mbi thelbin e çështjes. Përmes pjesëmarrjes dhe krijimit të kushteve për t’u dëgjuar, individëve u krijohen mundësi të barabarta për deklarimet e tyre, për parashtrimin e fakteve, provave e vlerësimet ligjore. 286 Një element shumë i rëndësishëm i të drejtës për t’u dëgjuar nga gjykata është arsyetimi i vendimeve gjyqësore, penale apo civile, si një garanci për procesin ligjor. Funksioni i një vendimi të arsyetuar është t’u tregojë palëve që ato janë dëgjuar, si dhe u jep mundësinë atyre t’a kundërshtojnë atë.287 Gjithashtu, e drejta për t’u dëgjuar nga gjykata kërkon respektim të barazisë së armëve në gjykim midis palëve, qofshin gjykime civile, penale, administrative. Kjo e drejtë përfshin garancitë e mëposhtme:

a. Mundësitë e nevojshme për të përgatitur mbrojtjen;

286 Vorpsi, A.,“Procesi i rregullt ligjor në praktikën e GJK të Shqipërisë”, 2011, fq 139. 287 Vendim i GJK, nr.29, date 22.05.2015, pika 9 e vendimit.

105

b. Paraqitja e provave dhe argumentave si dhe e drejta për të marrë në posedim provat dhe argumentat e palës kundërshtare, qofshin me shkrim ose jo;

c. Konsultimi dhe përfaqësimi nga një person i zgjedhur prej vetë atij; d. E drejta për t’u dëgjuar publikisht; e. E drejta për t’u ankuar në një autoritet më të lartë administrativ, gjyqësor etj.288

GJK e Shqipërisë në një vendim të sajin289 rikonfirmon qëndrimin se të informosh dikë për procedurat që kanë nisur ndaj tij është e një rëndësie të veçantë. Pasi kështu realizohet jo vetëm prezenca e tij fizike, por edhe për të dëgjuar dhe ndjekur procedimet, për të kuptuar provat dhe argumentet, për të orientuar përfaqësuesit ligjorë dhe për të dhënë fakte. Në këtë mënyrë ai realizon dhe të drejtën e tij për t’u dëgjuar, pasi ai ka nevojë t’i verifikojë gjykatës vërtetësinë e thënieve të tij dhe t’i krahasojë ato me palën tjetër ose dëshmitarët. Duhet pranuar se jo në çdo rast kur kemi shkelje të rregullave procedurale, i kemi proceset të parregullta në aspektin kushtetues dhe se ndikim të drejtpërdrejtë në një proces ligjor, kanë ato shkelje thelbësore, vërtetimi i të cilave do të cenonte të drejtat dhe liritë themelore të individit. Në Vendimin e saj nr.49, date 29.09.2014, GJK e Shqipërisë shprehet se nuk kemi cenim të të drejtës për t’u dëgjuar nga gjykata, kur gjykata e shkallës më të lartë ka plotësuar apo korrigjuar mangësitë e gjykatave të shkallëve më të ulta, në garantimin e këtyre standardeve.290 2.3.1.6 E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin. E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin janë plotësuese të asaj që konsiderohet e drejtë e aksesit në drejtësi. E drejta për të patur një mbrojtës, avokat gjatë procesit gjyqësor, duhet t’i bëhet më dije personit i cili më pas vendos se kë do të zgjedhë si përfaqësues. Nëse ai nuk ka mundësi financiare të mjaftueshme për të patur avokat mbrojtës, kur bëhet fjalë për proceset gjyqësore penale, i caktohet nga gjykata pa pagesë. E drejta për të kontaktuar gjykatën dhe avokatin përfshin të gjitha fazat e një procesi, duke filluar që nga hetimi për mbledhjen e provave, faza e hetimit administrativ, ai gjyqësor dhe procedura e apelimit.291 Kur jemi në një gjykim penal, individi ka të drejtë të kontaktojë me avokatin e tij gjatë gjithë fazave të hetimit dhe shqyrtimit të provave dhe nuk mund të procedohet pa marrë dijeni për kohën, pasi ai ka të drejtë të ketë të gjitha lehtësirat për të përgatitur mbrojtjen e tij. Lehtësitë për të përgatitur mbrojtjen konsistojnë në të drejtën për të kontaktuar me gjykatën (administratën e saj) dhe avokatin sa herë që është e nevojshme, pa përcaktuar kohën që u nevojitet për të biseduar, në fshehtësi të plotë si dhe për t’u konsultuar me materialet përkatëse që i shërbejnë mbrojtjes. Në një analizë të kryer nga OSBE në vitin 2013, për procesin civil në gjykatat e rretheve gjyqësore në Shqipëri, u konstatua se në gjykatat e vëzhguara numrat e telefonit nuk bëhen të ditur në shkallë të mjaftueshme. Asnjë prej gjykatave të vëzhguara nuk kishte vendosur numër telefoni në faqen e internetit. Disa prej tyre kanë vendosur një formular elektronik për të

288 Lawson,E., “Encyklopedia of human rights” second Edition, fq 504 289 Vendim i GJK, nr.31, date 22.05.2015. 290 Vendim i GJK, nr.49, date 29.09.2014, pika 16 e vendimit. 291 Lawson, E., “Encyklopedia of human rights” second Edition, fq 507.

106

kontaktuar me kryetarin ose kancelarin. Ky mjet duhet përkrahur, por nuk është shumë i dobishëm për ata qytetarë që nuk e përdorin internetin. Aktualisht, e vetmja mënyrë praktike për të kontaktuar me gjykatën mbetet shkuarja fizikisht në gjykatë. Kjo alternativë nuk duket shumë e dobishme për qytetarët nga zona të largëta apo personat me aftësi të kufizuara.292 Gjykatat duhet të publikojnë gjerësisht numrat zyrtarë të telefonave. Numri i telefonit duhet publikuar minimalisht në faqen e internetit dhe në mjediset e gjykatës, në të gjithë korrespondencën dhe në numëratorin telefonik. Gjatë orarit zyrtar të gjykatës duhet të ketë gjithmonë një punonjës që I’u përgjigjet telefonatave dhe që mund të japë informacion në lidhje me orarin e seancave gjyqësore.293 Organizmat mbrojtjës së të drejtave të njeriut kanë konstatuar pengesa të ndryshme praktike që cenojnë të drejtën e aksesit në drejtësi. Në çështjen Golder kundër Britanisë së Madhe 294, GJEDNJ doli në përfundimin se pengimi i një të burgosuri për të kontaktuar një avokat, duke mos e lejuar atë praktikisht të nisë një çështje civile, cenonte të drejtën e tij të aksesit në gjykatë. Megjithatë, edhe lejimi në mënyrë pasive i një personi për të kontaktuar një avokat mund të mos jetë gjithmonë i mjaftueshëm për t’i garantuar atij aksesin në drejtësi. Për t’u dhënë palëve ndërgjyqëse akses efikas në gjykatë, shtetit i kërkohet në disa raste të ofrojë ndihmë ligjore.295 Çështja e vështirësive për të kontaktuar gjykatën apo avokatin, e gjejmë në shumë çështje gjyqësore të GJEDNJ, si psh në çështjen Trepeshkin kundër Rusisë.296 Kërkuesi pretendonte se kishte patur vështirësi për të kontaktuar me avokatin e tij, pasi dhoma ku ata takoheshin ishte e papërshtatshme, gjë që e bënte të vështirë studimin e dosjes dhe ishin të detyruar të bërtisnin me zë të lartë për t’u dëgjuar. Ata nuk mund të shkëmbenin dokumenta me njëri tjetrin. Ankuesi kishte dy avokatë mbrojtës, por nuk mund t’i takonte të dy njëherësh pasi dhoma ishte vetëm për dy persona. Gjithashtu kërkuesi pretendonte se gjatë transferimit të tij në sallën e gjyqit, në një nga seancat e realizuara, ishte aq ftohtë saqë e kishte patur të pamundur të lexonte shënimet e tij, të mbante shënime etj. Sipas GJEDNJ, kjo ka penguar kërkuesin për realizimin e mbrojtjes së tij. Shpesh GJEDNJ, i është kërkuar të vlerësojë masat e marra nga ana e shtetit për të lehtësuar përgatitjen e mbrojtjes nga ana e të pandehurit. Në çështjen Sakhnovskiy kundër Rusisë297, u vërtetua se masat e marra nuk ishin të mjaftueshme dhe nuk i kishin siguruar të pandehurit të drejtën për të patur mjete efektive ligjore.298I pandehuri qëndronte i burgosur rreth 3000 km larg vendit ku do të mbahej procesi gjyqësor. Ai komunikoi me avokatin e tij të sapo caktuar me video konferencë, vetëm për 15 minuta para hapjes së seancës gjyqësore. Ai u detyrua ose të pranonte mbrojtësin që i ishte caktuar, ose duhej të vazhdonte procesi gjyqësor pa praninë e asnjë avokati.

292 Ibid. fq.46. 293 Ibid. fq 88. 294 Golder kundër Britanisë së Madhe, 21 Shkurt 1975, GJEDNJ. 295 Botim i OSBE,“Drejt drejtësisë: Anazilsë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”,2013, fq.100. 296 Trepeshkin kundër rusisë, vendim i datës 16 Dhjetor 2012, GJEDNJ. 297 Sakhnovskiy kundër Rusisë, datë 2 Nëntor 2010, GJEDNJ. 298 GJEDNJ, “Raport vjetor” 2010, fq 87.

107

2.3.1.7 E drejta për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha procedurat. GJK e Shqipërisë dhe GJEDNJ në praktikën e tyre gjyqësore kanë mbajtur qëndrimin se të informosh dikë për të gjitha procedurat ndaj tij është e domosdoshme. Infomimi dhe marrja e njoftimit për të gjitha procedurat duhet bërë në përputhje me kërkesat procedurale dhe substanciale, të cilat duhet të garantojnë ushtrimin efektiv të të drejtave të personit. Marrja dijeni jo e plotë dhe në rrugë informale nuk mund të jetë e mjaftueshme. Fakte të ndodhura ose të njohura mund të përbëjnë tregues të padiskutueshëm për gjykatën, se i akuzuari ka dijeni për ekzistencën e procedimeve penale ndaj tij, për natyrën dhe shkakun e akuzës, siç janë rastet kur i akuzuari i deklaron publikisht ose me shkrim se ai nuk do t’i përgjigjet thirrjeve për gjyq për të cilat ka marrë dijeni permes burimeve të ndryshme dhe jo nga autoritetet, ose kur ai i shpëton një tentative arresti. Rregullat e ndjekura për njoftimin dhe efektiviteti i njoftimit të kërkuesit nga ana e autoriteteve, vlerësohen nga gjykata në funksion të realizimit të së drejtës së mbrojtjes.299

Kërkesat e nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës të marra në tërësi, kanë për qëllim që t'i garantojnë kujtdo që pretendon se i janë shkelur të drejtat e njohura në Kushtetutë, në radhë të parë ndjekjen e çështjes në gjykate dhe pjesëmarrjen në gjykim. Kjo e drejtë shihet si përforcim në aplikim e të gjithë procedurave të siguruara. Kjo përfshin edhe të drejtën e ankimimit në një gjykatë më të lartë.300 Një konstatim me rëndësi është parë në çështjen Deweer kundër Belgjikës, në paragrafin 44 të vendimit, GJEDNJ shprehet: “Megjithatë, në një shoqëri që njihet si demokratike, në të drejtën për një gjykim të drejtë gjykata preferon një gjykim të drejtë në thelb sesa në përmbajtje", konceptim i parashikuar nga neni 6 par. 1. i Konventës. Gjykata detyrohet të shikojë përtej paraqitjes se çështjes dhe të hetojë realitetin e procedurës në fjalë.

Nëse do të pretendojmë se nga gjykatat e zakonshme është cenuar e drejta për t’u informuar dhe marrë dijeni për procedura të mëtejshme, ne i drejtohemi GJK të Shqipërisë. Në Vendimin nr. 34, datë 03.10.2007, GJK e Shqipërisë vlerëson se nga tërësia e pretendimeve dhe shkaqeve të ngritura në kërkesë, kontrolli kushtetues duhet të përqendrohet në shkeljet që cenojnë standardet e procesit të rregullt ligjor. Në rastin në shqyrtim, moskomunikimi i rekursit i ka mohuar kërkuesit të drejtën e pjesëmarrjes në gjykim dhe të mbrojtjes, gjë që e bëri procesin të parregullt në kuptimin kushtetues. Privimi i palës në proces nga mundësia, që nëpërmjet përfaqësimit të mbrojë interesat e veta në gjykim, është konsideruar shkelje e standardeve të procesit të rregullt në shumë vendime të GJK.301Kërkuesi V.L, që në fillim të procesit në shkallë të parë, mbi kërkesën e paditësve, i është bashkuar çështjes si person i tretë dhe si i tillë është trajtuar dhe ka marrë pjesë në të dy shkallët e gjykimit, duke patur të gjitha të drejtat e palëve në gjykim, sipas nenit 195 të K.Pr.C. Me vendimin e GJA, të dhënë në favor të tij, u krijua një stabilitet në zgjidhjen e konfliktit dhe njëkohësisht një garanci juridike, e cila mund të cenohet vetëm në kushtet e parashikuara në ligj. GJK konstatoi se kërkuesit V.L nuk i është komunikuar kopja e rekursit të ushtruar nga pala tjetër ndaj vendimit të GJA Tiranë. Rekursi që ushtrohet ndaj

299 Vendim i GJK, nr.5, date 25.02.2013, pika 12 dhe 14 e vendimit. 300 Botimi i Këshillit të Evropës “The right to a fair trial” Collection Science and technique of democracy, No.28, fq 64. 301 Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë nr.6, datë 16.02.2007; nr.13, datë 13.04.2007; nr.8, datë 02.06.2006 fq.76; nr.16, datë 08.06.2006 fq.153. Pëmbledhje e vendimeve, viti 2006; nr.11, datë 18.05.2005. Pëmbledhje e vendimeve, viti 2005, fq.167; etj.

108

vendimit të GJA, i duhet njoftuar palës së interesuar, për t’i dhënë asaj mundësi për të marrë pjesë në gjykimin e çështjes në GJL dhe për t’u mbrojtuar.

GJK e Shqipërisë, në një Vendim tjetër të saj302 u shpreh se duke vazhduar hetimet për një periudhë rreth 6 muaj, pa patur vendim për zgjatje të afatit nga prokurori, ka sjellë shkelje të të drejtave të të pandehurit, të garantuara nga Kushtetuta dhe ligji. Pra GJK, konstatoi cenim të të drejtës për t’u informuar dhe për të marrë njoftim për të gjitha procedurat. Sipas kësaj Gjykate, në bazë të nenit 323 të K.Pr.P, brenda 3 muajve nga data në të cilën emri i personit që i atribuohet vepra penale është shënuar në regjistrin e njoftimeve, prokurori duhet të vendosë dërgimin e çështjes në gjyq, pushimin ose pezullimin e saj. Në bazë të nenit 325/1 të K.Pr.P, i pandehuri ka të drejtë të bëjë ankim në gjykatë ndaj vendimit të prokurorit për zgjatje e afatit të hetimeve. Megjithatë, jo gjithmonë mos prania e palëve në proces e bën të parregullt procesin gjyqësor. GJK e Shqipërisë çmon se në një çështje, me objekt rishikim vendimi, mosthirrja e kërkuesve për të marrë pjesë në gjykim nuk e bën procesin gjyqësor të parregullt në kuptimin kushtetues. Sipas nenit 494 e vijues të K.Pr.C, e drejta për të paraqitur kërkesë në GJL për rishikimin e një vendimi të formës së prerë, i përket në mënyrë të pavarur çdo personi që ka qenë palë në gjykimin e çështjes, për të cilën është dhënë vendimi dhe që ka interes të ligjshëm për rishikimin e tij. Kjo do të thotë se është në vullnetin e personit të mësipërm që të paraqesë ose jo kërkesën për rishikim, ose ta paraqesë atë së bashku me persona të tjerë që janë palë në të njëjtën çështje.303 Gjithashtu GJK ka pranuar në vendimet e saj304 se dhe “mungesa e komunikimit të kërkesës për rishikim të cështjes në dhomën e këshillimit pa pjesëmarrjen e palëve” dhe “ padijenia mbi faktet dhe argumentat e palës kundërshtare, janë shkaqe të justifikuara për të pretenduar shkelje të të drejtës për një proces të rregullt ligjor”.305 2.3.1.8 E drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për

gjykim. Neni 6 par.3, pika a dhe b, i Konventës “Çdo i akuzuar për një vepër penale ka të drejtat minimale të mëposhtme: a. të informohet brenda një afati sa më të shkurtër, në një gjuhë që ai e kupton dhe në mënyrë të hollësishme, për natyrën dhe për shkakun e akuzës që ngrihet ndaj tij;

302 Vendim i GJK, nr. 20, datë 10.07.2005 303 Vendim i GJK, nr. 2, datë 05. 02.2008 . 304 Vendim i GJK, nr 17, datë 18.07.2005. 305 "Shkaqet e parashtruara nga kërkuesi për proces të parregullt kanë të bëjnë me mungesën e komunikimit të kërkesës për rishikim të çështjes në dhomën e këshillimit pa pjesëmarrjen e palëve. Këto dy shkelje të pretenduara janë të lindhura e të ndërvarura nga njëra tjetra dhe kanë të bëjnë me standardet e caktuara për një proces të rregullt në drejtim të drejtës së mbrojtjes së pjesëmarrjes në gjykim dhe parimit të kontradiktoritetit. Në kushtet normale të shqyrtimit të çështjes në seancë gjyqësore, sipas përmbajtjes së nenit 447 te K.Pr.C, është e detyrueshme që palës së interesuar t'i njoftohet më parë kërkesa e paraqitur nga pala tjetër. Kërkesa për rishikim është një mjet ankimi dhe duhet t'i njoftohet palës tjetër sipas rregullave të përgjithshme. E drejta për një proces tëe rregullt përfshin gjithashtu nocionin se të dy palët në proces kanë të drejtë të kenë informacion mbi faktet dhe argumentat e palës kundershtare të kenë njohuri edhe për komentet mbi provat e nxjerra. Nga ana tjetër duke marrë parasysh natyrën e shqyrtimit të çështjes në rastet e rishikimit e cila ka të bëjë jo vetëm me konstatimin e fakteve apo edhe me vlerësimin e tyre (shkronja a, b, e, neni 494 te K.Pr.C), atëhere ky vlerësim duhet të bëhet nga gjykata, pasi të ketë zbatuar parimin e kontradiktorialitetit. Ky rast ka rëndësi, pasi nuk mund të prishen vendimet në dhomën e këshillimit duke prekur standardet e procesit të rregullt ligjor".

109

10 11 b. t’i jepet koha dhe lehtësitë e përshtatshme për përgatitjen e mbrojtjes” janë të lidhura me të drejtën për t’u informuar mbi natyrën dhe akuzën e çështjes dhe të drejtën e të akuzuarit për të përgatitur mbrojtjen e tij. Të akuzuarit, pa diskutim, duke marrë parasysh dhe rrethanat e çështjes, duhet minimalisht t’i jepet infomacioni për të kuptuar akuzat që rëndojnë mbi të. Ky informacion ndihmon të akuzuarin që të ketë kohë të mjaftueshme dhe lehtësirat e duhura për përgatitjen e mbrojtjes.306 Një element i rëndësishëm është e drejta e avokatit për t’u përgatitur. Që në momentin e fillimit të cështjes, avokati duhet të njohë dhe kuptojë mirë ligjin, faktet, çështjet dhe rrethanat e disponueshme. Avokati duhet të dijë se çfarë mund të pranohet dhe cilat janë pretendimet e palës tjetër. Për shembull, në rastin e dëmtimit të një personi, ku raporti mjeksor është i qartë dhe kategorik dhe nuk ka asgjë për të kundërshtuar mbi këtë fakt, atëherë e vetmja armë në dorë që i mbetet avokatit është sasia e çdëmtimit, duke kërkuar masë sa më të ulët të saj. Gjithashtu avokati ka për detyrë të mbajë të informuar klientin e tij për progresin e çështjes. Kjo bëhet për të shmangur çdo pengesë që mund të dalë nga mungesa e komunikimit midis avokatit dhe klientit.307 Avokatët për të qënë të besueshëm në profesionin e tyre, duhet të jenë të kujdesshëm në të vepruarit sipas udhëzimeve të klientit dhe të mos influencojnë te klienti. Një avokat profesionist duhet të dijë se kur është momenti i duhur për të ndërhyrë, për t’i drejtuar pyetje të qarta, për të përmbledhur informacionin apo edhe për t’a çuar klientin në rrjedhën e duhur të çështjes.308

Nga ana tjetër, klientit duhet t’i jepet koha e përshtatshme për të treguar versionin e tij të ngjarjes, në mënyrën e tij. Kjo nuk është vetëm një metodë e mirë komunikimi por edhe nevojë etike. Të kuptuarit dhe analiza e çështjes, i lejon avokatit dhe klientit të tij të fokusohen në thelbin e cështjes, duke i ndihmuar ata të kuptojnë se cila pjesë duhet theksuar dhe çfarë të ndihmon t’i paraprish pretendimeve të palës tjetër. Gjithashtu kjo analizë ndihmon deri në përgatitjen e konkluzioneve përfundimtare, përpara se gjykata të shprehet me vendim.

E drejta për t’u konsultuar dhe për të patur të gjitha lehtësitë për t’u përgatitur për gjykim, njihet në të gjitha natyrat e çështjeve. Mundësia e një pale për t’u konsultuar me proceverbalet në një çështje civile përbën një shprehje themelore të të drejtës për të pasur “lehtësitë e duhura” për përgatitjen e mbrojtjes. Në çështjen Lobo Machado kundër Portugalisë, GJEDNJ theksoi se e drejta për një gjykim ku respektohet parimi i kontradiktoritetit do të thotë, në parim, që palëve në një çështje penale apo civile u është dhënë mundësia “për t’u njohur dhe për të komentuar mbi të gjitha provat e sjella apo parashtrimet e paraqitura, qoftë edhe prej një anëtari të pavarur të shërbimit ligjor kombëtar, të cilat synonin të ndikonin vendimmarrjen e gjykatës”. Në çështjen Nideröst-Huber kundër Zvicrës, e njëjta gjykatë u shpreh se “…besimi i palëve në dhënien e drejtësisë … bazohet, ndërmjet të tjerave, në dijeninë se ato e kanë pasur mundësinë për të shprehur pikëpamjet e tyre mbi çdo dokument të dosjes”. Në këtë çështje, Gjykata konstatoi shkelje të të drejtës për një gjykim të drejtë. Gjykata Kantonale e Zvicrës I’a kishte përcjellë Gjykatës Federale ankimin së bashku me dosjen e çështjes, në të cilën ndodhej një faqe me parashtrime të cilat nuk i ishin komunikuar kërkuesit. Gjykata theksoi se u takon palëve të thonë nëse një dokument kërkon apo jo komentet e tyre.309

306 KE., “Guide on Article 6, Right to a fair trial”, 2014, fq 40. 307 Boodoosingh, R.K., “The complete advocate” 2013, fq 91. 308 Ibid. Fq 54. 309 Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë:Anazilsë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”,2013, fq.102.

110

Ose në çështjen Borisova kundër Bullgarisë, ku GJEDNJ është shprehur se në çështjet penale, dhënia e informacionit të plotë dhe të detajuar të akuzuarit dhe rrjedhimisht masat ligjore që gjykata duhet të marrë në rastin konkret, është një parakusht për të siguruar procedura të drejta. Në këtë çështje, Gjykata konstatoi se kërkuesi ishte informuar mbi akuzat ndaj saj vetëm pak para daljes së saj në Gjykatën e Disktrikit Pazardzhik dhe se nuk kishte patur kohë për të lexuar paraprakisht dokumentat. Edhe pse në dosje nuk jepet koha në të cilën i është dhënë njoftimi të akuzuarës dhe se as e akuzuara nuk e mban mend një gjë të tillë, Gjykata pa se koha që ka patur në dispozicion e akuzuara për të përgatitur mbrojtjen e saj, nuk mund të ketë qenë më shumë se disa orë. Madje gjatë këtyre orëve, e akuzuara ose ka qenë duke u transporuar në gjykatë ose ka qenë akoma duke u mbajtur në rajonin e policisë. Pra, Gjykata u shpreh se ankuesja nuk ka patur kohën e pamjaftueshme për të kontaktuar avokatin e saj dhe për t’u konsultuar me të. Po kur gjendemi ne përpara “kohës së mjaftueshme për të përgatitur mbrojtjen”? Pikërisht kur:

- Flasim për lehtësirat në përgatitje për të dalë para gjyqit, ku i akuzuari dhe pala akuzuese kanë të drejtë të bëjnë parashtrimet e tyre pa shumë lodhje;

- Nuk është e nevojshme që të akuzuarit t’i jepet akses mbi dosjen, por për të është e nevojshme të informohet përfaqësuesi i tij;

- Për të lehtësuar mbrojtjen, të akuzuarit nuk duhet t’i fshihen kopje të dokumentave në dosje, mbajtja e shënimeve apo edhe përdorimi i tyre.310

Pikërisht për të kuptuar sesa duhet të jetë kjo kohë e mjaftueshme që nevojitet për të përgatitur mbrojtjen, GJEDNJ shprehet se veçanërisht duhet të merret parasysh natyra e procedurave, kompleksiteti i çështjes dhe faza në të cilën ndodhen procedurat. Pa dyshim që rrethana që mund të sjellin logaritje të kohës së nevojshme lidhen me ndryshime në akuzë, leximi i provave të reja të sjella nga prokurori ose ndryshimi i papritur dhe drastik në opinionin e një eksperti gjatë gjyqit. 2.3.1.9 E drejta për të patur një vendim përfundimtar nga gjykata. Gjykatat janë institucione që prodhojnë vendime të rëndësishme. Organizimi, proceset dhe pushteti i këtyre institucioneve varion nga një shtet në tjetrin. Vendimet gjyqësore ndryshe nga aktet e institucioneve të tjera shtetërore (që udhëhiqen nga ligji dhe politika), udhëhiqen vetëm nga ligji. Gjykatat kultivojnë një imazh institucional që prodhojnë vendime bazuar në parime neutrale të drejtësisë dhe që vendosin rregulla në shoqëri dhe institucione.311 Vetë procedurat gjyqësore shërbejnë për të njehsuar statusin e palëve pjesëmarrëse dhe për të bindur secilën prej tyre që atyre do t’u rezervohet në mënyrë të barabartë e drejta për t’u dëgjuar nga gjykata. Për të arritur këto rezultate pozitive, gjykatat duhet të zotërojnë pushtet të mjaftueshëm dhe pavarësi për të marrë vendime që do të zbatohen njësoj nga qytetarët dhe zyrtarët.312

310 Ibid, fq 42. 311 Smith, E. Christopher “Courts and trials” 2003, fq 2-3. 312 Ibid, fq 6.

111

GJEDNJ në çështjen Xheraj kundër Shqipërisë313 është shprehur se në kuadrin e preambulës së Konventës, shteti i së drejtës është pjesë e trashëgimisë së përbashkët të Shteteve Kontraktuese, një ndër aspektet themelore të të cilit është parimi i sigurisë juridike për të patur një vendim gjyqësor përfundimtar, i cili nuk do të vihet në pikëpyetje. GJEDNJ ka promovuar gjykimin e drejtë duke dhënë disa kërkesa në favor të saj që nuk është parashikuar shprehimisht nga Konventa. Një e tillë, është detyrimi i gjykatave për të marrë vendime të arsyetuara. Më së shumti ato duhet të sqarojnë në vendimin e marrë, se cila është baza ligjore e përdorur. Vendimet gjyqësore që japin gjykatat e të gjitha niveleve në përfundim të gjykimit, përbëjnë aktin procedural kryesor të të gjithë procesit gjyqësor. Ato përmbledhin dhe finalizojnë përfundimisht qëndrimet që mban gjykata lidhur me çështjen në gjykim. Në vlerësimin e GJK të Shqipërisë nuk mjafton që arsyetimi të jetë formalisht i pranishëm në kuptimin grafik dhe strukturor, pasi kjo do ta bënte atë thjesht fiktiv. Arsyetimi duhet domosdoshmërisht të plotësojë kriteret minimale ligjore të përcaktuara dhe të mos ketë të meta të tilla serioze që cenojnë standardin e vendimit gjyqësor të arsyetuar.314Arsyetimi i vendimeve gjyqësore jo vetëm përbën detyrim ligjor për gjykatën por edhe garanci për personin pretendues, për të aksesuar në një gjykatë më të lartë. Dijenia mbi përmbajtjen dhe arsyetimin e gjykatës, të jep mundësinë e përgatitjes së ankimit në formën e duhur, duke patur dijeni mbi atë çka kërkon të rrëzosh me ankim. Nga neni 142 dhe 146 i Kushtetutës së RSH kemi: “Vendimet e gjykatave duhet të jenë të arsyetuara. Gjykatat i japin vendimet në emër të RSH dhe vendimet gjyqësore shpallen publikisht në çdo rast”. Psh, nëse flasim për GJK, në fund të çdo shqyrtimi gjyqësor ajo shprehet me vendim. Vendimet e GJK të Shqipërisë merren me shumicën e votave të të gjithë gjyqtarëve të saj. Seanca është e vlefshme kur marrin pjesë të paktën 6 anëtarë dhe vendimi është i vlefshëm kur për të votojnë “pro” 5 anëtarë. Pesha e votës është e barabartë. Kryetari është në pozicionin primus inter pares (i pari mes të barabartëve). Vendimi nënshkruhet nga të gjithë gjyqtarët e pranishëm në shqyrtimin e çështjes. Vendimet e GJK arsyetohen me shkrim dhe hyjnë në fuqi ditën e botimit të tyre në Fletoren Zyrtare, përveç rasteve kur ajo vendos ndryshe. Vendimet e GJK janë përfundimtare dhe të formës së prerë. Kjo Gjykatë ka theksuar në lidhje me efektet e vendimeve të saj, se ato janë të detyrueshme mbi të gjitha organet kushtetuese, autoritetet publike dhe gjykatat. Ato përbëjnë jurisprudencë kushtetuese dhe, për rrjedhojë, kanë efektet e forcës së ligjit. Ky efekt detyrues ka të bëjë si me pjesën urdhëruese, ashtu edhe me pjesën arsyetuese të vendimit. Në respekt të doktrinës dhe të jurisprudencës kushtetuese, Gjykata ka theksuar se efekti detyrues që pasqyrohet mbi argumentet thelbësore të vendimit të saj përbëjnë edhe një ratio decidendi, eliminimi i të cilave do t’a bënte vendimin, në tërësinë e tij, të pakuptimtë. Nga kjo pikëpamje, Gjykata ka theksuar se nga standardi i detyrueshmërisë së zbatimit të vendimmarrjes kushtetuese nuk mund të bëj përjashtim as vet GJK. Në një numër vendimesh te saj, si Vendimi Nr. 8/2011; Nr. 23/2008; Nr. 11/ 2008 dhe Nr. 7/2009, GJK e Shqipërisë ka theksuar domosdoshmërinë e arsyetimit të vendimeve gjyqësore,

313 Xheraj kundër Shipqërisë, 29 Korrik 2008, GJEDNJ. 314 Vendim i GJK, nr. 55, datë 18.12.2012.

112

penale apo civile, si një garanci për procesin ligjor.315 Vendimi duhet të mbështetet vetëm mbi faktet që janë paraqitur gjatë procesit gjyqësor dhe duhet të përmbajë bazën ligjore mbi të cilën bazohet zgjidhja e mosmarrëveshjes, analizën e provave dhe mënyrën e zgjidhjes së mosmarrëveshjes. Arsyetimi i vendimeve është element thelbësor i një vendimi të drejtë. Vendimi mund të kontrollohet nga një gjykatë më e lartë sipas procedurave përkatëse dhe, që kjo të jetë e mundur, duhet bërë arsyetimi i vendimit, në të cilin gjyqtari tregon me qartësi faktet dhe ligjin e zbatueshëm, të cilat e kanë çuar në bërjen e një zgjedhjeje ndërmjet disa mundësive. 2.3.1.10 E drejta për të ekzekutuar vendimin e formës së prerë të Gjykatës.

Në Rezolutën Nr.3 të Konferencës së 24-t të Ministrave Evropianë të Drejtësisë, mbi një "Trajtim të Përgjithshëm dhe mbi Mënyrat e Arritjes së Ekzekutimit Efektiv të Vendimeve, Gjyqësore", të mbajtur në Moskë në Tetor 2001, u ra dakord se "ekzekutimi i duhur, efektiv dhe eficient i vendimeve gjyqësore është i një rëndësie të veçantë për shtetet, në mënyrë që të krijohet, të fuqizohet dhe të zhvillohet një sistem gjyqësor i fortë dhe i respektuar".

Edhe shteti shqiptar ka detyrim kryesor të sigurojë mjetet e nevojshme juridike për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe është po shteti shqiptar që duhet të përcaktojë qartë, se ekzekutimi i vendimeve nga zyrat përmbarimore të jetë pjesë e të drejtës për t’u gjykuar “brenda një afati të arsyeshëm kohor”. Nuk mund t’i kërkohet palës që ka një vendim gjyqësor të formës së prerë në favor të saj, që të jetë po ajo që duhet të vërë në lëvizje ekzekutimin e vendimeve dhe zyrat përmbarimore.316

Përsa i përket legjislacionit shqiptar, ekzekutimi i vendimit të gjykatave prej organeve shtetërore, si tregues i funksionimit dhe realizimit të drejtësisë së një vendi, për vetë rëndësinë e jashtëzakonshme që mbart, është sanksionuar shprehimisht në nenin 142, pika 3, të Kushtetutës së RSH, ku përcaktohet se: "Organet e shtetit janë të detyruara të ekzekutojnë vendimet gjyqësore". Pra, të detyruara! Justifikimet çfarëdo dikasteriale, ministrore etj., në pozicionin e debitorit (gjyq-humbësve) se, "nuk kemi fonde", "nuk jemi pjesë e vendimit", "nuk është në kompetencën tonë", krahas tingëllimit si joserioze për një shtet të së drejtës, mos koordinimit të organeve të administratës dhe bashkëpunimit mes pushteteve, dëshmojnë për një nënvleftësim shokues ndaj vendimmarrjes vetëm të zbatueshme të pushtetit gjyqësor dhe cenim haptazi të të drejtave të kreditorëve. Në këtë mënyrë shkelen edhe dispozitat e K.P të RSH, konkretisht neni 320 i tij, "Pengime për ekzekutimin e vendimeve të gjykatës", ku përcaktohet se: "...kryerja e veprimeve të tjera të bëra me qëllim që të mos ekzekutohet ose të pengohet ekzekutimi i vendimit gjyqësor, përbën kundërvajtje penale dhe dënohet me gjobë ose me burgim gjer në dy vjet".

Jam e mendimit se Z.Kristaq Traja ka dhënë një konstatim të saktë për sa më sipër duke u shprehur: “nëse bëhet fjalë për të drejtën e pronës, e cila do të kufizohej, nuk do të kthehej prona sipas ligjit ose do të shpronësohej me një kundërshpërblim të pamjaftueshëm, nuk mund të bëjmë kërkesë në GJ.K nëse procesi ka qenë i drejtë sipas sensit procedural, por i zgjidhur gabim për shkak të mohimit të së drejtës së pronës”. Kjo tregon qartë se nëse do të duhet të zgjidhnim midis të drejtës së parashikuar në nenin 6 të Konventës dhe të drejtës së parashikuar në

315 Shih me gjere Vendimet Nr. 8, datë 16.03.2011; Nr. 23, datё 04.11.2008; Nr. 11, datë 02.04.2008 dhe Nr. 7, datë 09.03.2009 te Gjykates Kushtetuese ne www.gjk.gov.al. 316 Beshiri Etj kundër Shqipërisë, datë 22 Gusht 2006, GJEDNJ.

113

http://www.gjk.gov.al/

Kushtetutë, për të qenë në lartësinë e duhur të mbrojtjes, do të duhet të zgjidhnim një gjykim të drejtë, pasi përfshin jo vetëm rregullsitë procedurale por dhe realizimin material të së drejtës subjektive të çdo individi.

Sistemi i drejtësisë dhe shteti i së drejtës nuk mund të avancojnë me vonesa të ekzekutimit të vendimeve gjyqësore, që çojnë në dobësimin e rolit të gjykatave dhe të besimit në to. Vetëm duke u ekzekutuar vendimet e gjykatave brenda afateve ligjore, në përputhje me Kushtetutën dhe Konventës, do arrihej respektimi i të drejtave të shtetasve dhe zhvillimi real i shtetit ligjor dhe të së drejtës, duke e bërë më të prekshëm integrimin evropian të vendit. Në çdo rast eventual që organi shtetëror nuk është dakord me ekzekutimin e vendimit gjyqësor, si alternativë e vetme ligjore paraqitet kundërshtimi i veprimeve përmbarimore në gjykatë, brenda një afati 5 ditor, në të kundërt, zbatimi pa ekuivok i tyre. Ndërsa përmbaruesi gjyqësor, pas kalimit të një afati 10 ditor të lajmërimit të debitorit, është i detyruar që të vendosë në zbatim plotësisht vendimin gjyqësor, përmes sekuestrimit të llogarisë bankare rrjedhëse të organit shtetëror konkret, në rastin kur debitori shtetëror nuk e shlyen vullnetarisht detyrimin dhe nuk zbaton vendimin e gjykatës. Pikërisht, në momentin në të cilin zbatohet tërësisht vendimi i gjykatës, e drejta bëhet e efektshme, duke u arritur zgjidhja përfundimtare e konfliktit konkret. Në vendet demokratike mund të themi se është e pranueshme teza se gjykimi i drejtë nënkupton njëkohësisht dhe gjykim të rregullt civil, ndërsa në vendet jodemokratike ose në vendet në tranzicion, shteti kujdeset që të respektohet gjykimi i rregullt. Megjithatë kjo çështje mbetet e hapur për diskutim. Kështu themi se, nëse gjykimi i rregullt ka në qendër të vëmendjes Normat juridike, gjykimi i drejtë ka në qendër të tij Palët.

Mbi detyrimin që kanë shtetet për të garantuar një proces të rregullt ligjor, GJEDNJ përsërit se neni 6 par.1 i Konventës i garanton çdo personi të drejtën që të dëgjohet nga një gjykatë çdo pretendim në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile. Kjo e drejtë do të ishte iluzionare nëse sistemi i brendshëm ligjor i Shteteve Kontraktuese do të lejonte që një vendim gjyqësor i formës së prerë dhe i detyrueshëm të mbetej i paekzekutuar në dëm të njërës palë. Do të ishte e pakonceptueshme që neni 6 par.1 t’i parashikonte në detaje garancitë procedurale që i sigurohen ndërgjyqësit, proces gjyqësor të drejtë, publik dhe të shpejtë, pa realizuar mbrojtjen e ekzekutimit të vendimeve gjyqësore. Të interpretosh nenin 6 të Konventës sikur ka të bëjë vetëm me të drejtën për t’u dëgjuar nga një gjykatë dhe zhvillimin e procesit, ka shumë të ngjarë të çojë në situata që nuk përputhen me parimin e shtetit të së drejtës, të cilin Shtetet Kontraktuese u zotuan të respektojnë kur ratifikuan Konventën. Ndaj, ekzekutimi i vendimeve të dhëna nga cilado gjykatë duhet konsideruar pjesë përbërëse e procesit gjyqësor në kuptimin e nenit 6. Vonesa në ekzekutimin e vendimit mund të justifikohet në rrethana të caktuara, por kjo vonesë nuk duhet të jetë e tillë sa të cenojë thelbin e së drejtës të garantuar nga neni 6 par.1.317

Garancitë e parashikuara në nenin 6 të Konventës zbatohen jo vetëm gjatë gjykimeve civile dhe penale, por dhe në fazat që paraprijnë dhe pasojnë ato. Këto të drejta autonome janë i vetmi mjet kontrolli jo vetëm i GJ.K 318 por dhe i GJEDNJ për të verifikuar respektimin e të drejtave të individëve. Vendimet e GJ.K dhe GJEDNJ janë të detyrueshme për t’u zbatuar. Arsyet e zbatimit

317 Milo,O.,“Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut: një mundësi ankimi më shumë për individët dhe shoqëritë” me tej vizitoni http://www.bogalaw.com/library/gjykata.html 318 Nuk njihet si instancë e katërt e gjyqësorit, por objekt të veprimatarisë së saj ka dhe gjykimin e pretendimeve të individëve për shkelje të të drejtës për një proçes të rregullt gjyqësor.

114

të këtyre vendimeve gjenden te politika ndërkombëtare, përgjegjesia politiko-ndërkombëtare si dhe financiare.

Ekzekutimi i një vendimi të dhënë nga ndonjë gjykatë duhet të konsiderohet si një pjesë integrale e gjykimit për qëllime të nenit 6.319 Kjo nuk nënkupton që një autoritet shtetëror të justifikohet me mungesën e fondeve për të mos përmbushur një detyrim që rrjedh nga një vendim civil i formës së prerë. Komisioni dhe më vonë GJEDNJ konstatuan se faza e ekzekutimit duhet konsideruar si vazhdim normal i procesit. Do të ishte jo efektive lënia e saj jashtë kufijve të nenit 6 të Konventës. GJEDNJ rikonfirmon qëndrimin se në një çështje që përfshin përcaktimin e një të drejte civile, kohëzgjatja e procedurave normalisht llogaritet nga momenti i fillimit të procedurës gjyqësore, deri në momentin kur jepet vendimi dhe ekzekutohet ai. Faza ekzekutive konsiderohet si fazë e mëtejshme e të njëjtit proces. Kohëzgjatja e arsyeshme e procedimeve, në kuptim edhe të nenit 42 të Kushtetutës, duhet të vlerësohet nën dritën e rrethanave të çështjes dhe duke marrë në konsideratë kompleksitetin e çështjes, sjelljen dhe interesin e kërkuesit, si dhe sjelljen e autoriteteve përkatëse. 320

GJEDNJ ka ritheksuar se ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë përbën një element të rëndësishëm të së drejtës për proces të rregullt ligjor, në kuptim të nenit 42 të Kushtetutës së RSH dhe nenit 6 të Konventës.321 Në vlerësimin e GJEDNJ, gjykimi nuk duhet konceptuar ngushtë, vetëm me sigurimin e një vendimi gjyqësor, por me përfundimin e gjithë këtij procesi, sepse një e drejtë e fituar mbetet pa asnjë vlerë nëse nuk realizohet nëpërmjet ekzekutimit të vendimit. Ekzekutimi i vendimit të formës së prerë të gjykatës konsiderohet si faza përfundimtare e realizimit të një të drejte të fituar gjyqësisht. Vetëm pas realizimit të kësaj faze mund të konsiderohet se individi e ka vendosur plotësisht në vend të drejtën e tij të fituar. Në këtë fazë duhet të marrin pjesë aktivisht jo vetëm palët, pra debitori dhe kreditori, por edhe organet kompetente të ngarkuara me ekzekutimin e vendimit gjyqësor të formës së prerë. Roli i këtyre organeve bëhet vendimtar kur debitori refuzon të ekzekutojë vullnetarisht detyrimin e tij karshi kreditorit. Në raste të tilla mund të thuhet se procesi i vendosjes në vend të një të drejte të shkelur përfshin jo vetëm vendimmarrjen e gjykatave për rastin konkret, por edhe veprimet konkrete të organeve përgjegjëse të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë.

Për të treguar sesa e domosdoshme është respektimi i vendimeve të GJEDNJ, po sjell një nga çështjet të GJEDNJ, në raport me Shqipërinë, Qufaj Co sh.p.k kundër Shqipërisë 322 . Kjo kompani vepronte në fushën e ndërtimeve dhe kishte marrë nga Bashkia e Tiranës të drejtën për të ndërtuar në një shesh ndërtimi, leje kjo që ishte refuzuar më pas. Për të kundërshtuar vendimin e bashkisë, kompania i drejtohet Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, i cili vendos në favor të kompanisë një dëmshpërblim të caktuar. Bashkia në atë kohë nuk pranoi të përmbushë detyrimin e saj dhe e kundërshtoi një gjë të tillë. Duke hasur në rezistencën e Bashkisë Tiranë për

319 Immobiliare Saffi kundër Italise, gjykim i datës 28 Korrik 1999 par.63, GJEDNJ. 320 Vendim i GJK, nr. 49 datë 26.07.2012. 321 Në mbështetje të nenit 6 të Konventës, duke qenë burim i drejtpërdrejtë dhe i detyrueshëm i së drejtës, GJEDNJ, në vendimin e saj Ruianu vs. Rumanisë thekson se: "Nëse një vendim gjyqësor me fuqi detyruese nuk do të ekzekutohej, atëherë i gjithë proçesi i rregullt ligjor sipas kuptimit të nenit 6 të Konventës, do të mbetej pa vlerë... është përgjegjësi e shtetit, që ka për të detyrë të ndërhyjë me masat që i vlerëson të përshtatshme për ekzekutimin e një vendimi gjyqësor të detyrueshëm...". 322 Qufaj&Co sh.p.k kundër Shqipërisë, gjykim i datës 27 tetor 1996, GJEDNJ.

115

mospërmbushje të detyrimit, kompania i drejtohet GJA, e cila vlerësoi gjykimin e shkallës së parë dhe detyroi bashkinë t’i paguajë kompanisë dëmshpërblimin në vlerë monetare. Duke qenë se nuk pati ankime nga bashkia, vendimi i GJA u bë përfundimtar. Më 16 korrik të vitit 1996 Kryetari i Gjykatës së Kasacionit323, deklaroi se pas hyrjes në fuqi të K.Pr.C, ai nuk kishte të drejtë të inicionte një rishikim mbikëqyrës të ligjshmërisë së vendimeve të gjykatës më të ulët. Më 16 korrik 1997 kompania kërkoi nga Gjykata e Rrethit të Tiranës për të nxjerrë një urdhër për ekzekutimin e çmimit të kompensimit. Më 23 korrik 1997, Zyra e Përmbarimit njoftoi komunën se ajo duhet të ekzekutojë vendimin e GJA duke i paguar kompanisë aplikuese 60.000.000 lekë. Megjithatë, bashkia në mënyrë të përsëritur refuzoi të pajtohet, duke argumentuar se nuk kishte buxhet për ekzekutimin e vendimeve gjyqësore. Meqë vendimi nuk u ekzekutua, kompania solli procedurë në GJ.K, duke pretenduar se institucionet lokale qeveritare ishin të detyruara për të garantuar zbatimin e vendimeve gjyqësore përfundimtare dhe të mos i pengonin ato. GJ.K hodhi poshtë ankesën e kompanisë, duke deklaruar se "ankesa nuk mund të merrej në konsideratë për shkak se zbatimi i vendimeve të gjykatave është jashtë juridiksionit të GJ.K". GJEDNJ u shpreh se “Asgjë, as mungesa e fondeve nga ana e autoriteteve nuk e justifikon mosekzekutimin e vendimit”. “Detyrimet që rrjedhin nga zbatimi i vendimeve gjyqësore përballohen nga vetë institucioni brenda fondeve të miratuara për vitin buxhetor, sipas kritereve të përcaktuara me udhëzim të përbashkët midis Ministrisë së Financave dhe asaj të Drejtësisë.”324 Ministria e Financave me fondin që i vihet në dispozicion në buxhetin e çdo viti, zbaton vendimet gjyqësore që lidhen drejtpërdrejt me detyrimet e Buxhetit të Shtetit dhe jo me detyrimet e institucioneve buxhetore. Natyrisht në fund vjen penalizimi i shtetit shqiptar me një gjobë të konsiderueshme, krijimi i një imazhi jo të mirë të sistemit të drejtësisë dhe shkallën e seriozitetit të shtetit shqiptar në zbatimin e vendimeve të GJEDNJ, por akoma më shumë u pa me dyshim respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut. Si rrjedhim Avokati i Popullit në vitin 2003, i dërgoi një rekomandim tjetër Ministrit të Drejtësisë dhe Ministrit të Rendit, për marrjen e masave për të bërë të mundur njohjen dhe zbatimin e akteve ligjore nga ana e shërbimit të përmbarimit gjyqësor si dhe strukturat që janë në varësi të Ministrisë së Rendit. Në një çështje tjetër të GJEDNJ, Ramadhi dhe të tjerët kundër Shqipërisë,325 u vlerësua se ka shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës në lidhje me mungesën e efektshmërisë së mjeteve në dispozicion të aplikantit. Pala paditëse u ankua për dështimin e autoriteteve për të zbatuar në mënyrë efektive tre vendime të formës së prerë të dhënë në favor të tyre. Për më tepër, ata u ankuan për mungesën e mjeteve për të zbatuar vendimet e Komisionit të Kthimit dhe Kompensimit te pronave per dhënien e kompensimit ndaj tyre. Ata u mbështetën në nenin 6 par.1 te KEDNJ, e cila, në lidhje me këtë çështje sqaron: "Në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve civile ..., çdokush ka të drejtë për një proces... të rregullt brenda një afati të arsyeshëm …" Ata thirrën gjithashtu për sqarim edhe nenin 13 të Konventës, i cili, parashikon si më poshtë:"Çdokush, të cilit të drejtat dhe liritë e njohura në…. ka të drejtë të paraqesë një ankim efektiv përpara një instance kombëtare, edhe kur kjo shkelje ka qenë kryer nga persona që veprojnë brenda ushtrimit të funksioneve të tyre zyrtare". Qeveria shqiptare e kundërshtoi këtë argument. Garancitë e parashikuara në nenin 6 nuk duhet të ishin të zbatueshme për ekzekutimin e vendimeve të cilat sipas ligjit të brendshëm nuk janë përfundimtare dhe detyruese, siç ishte

323 Gjykatat e Kasacionit njihet sot me emrin Gjykatë e Lartë. 324 VKM nr.335, datë 28 Dhjetor 1998 “Për procedurat për zbatimin e vendimeve gjyqësore për detyrimet që prekin Buxhetin e Shtetit”. 325 Ramadhi dhe te tjere kunder Shqiperise, date 2.06.2008, GJEDNJ.

116

rasti me vendimet e Komisionit. Rrjedhimisht, ankesa duhej të shpallej e papranueshme. Për më tepër, qeveria shqiptare pohoi se në rast se GJEDNJ e ka gjetur nenin 6 si të zbatueshme në këtë drejtim, ankesa duhet të shpallej e papranueshme për aq kohë sa ankuesit nuk kishin arritur të shfrytëzonin mjetet e brendshme juridike të ofruara nga Akti i Pronësisë i vitit 2004 326 për zhdëmtim për mosdhënien e kompensimit për pronën e tyre. 327 Ankuesit kundërshtuan pretendimin e qeverisë shqiptare, duke parashtruar se vendimet e Komisionit, si vendimet e Gjykatës së Rrethit, ishin tituj ekzekutivë të zbatueshëm. Për më tepër, paditësit paraqitën prova që pas më shumë se dymbëdhjetë vjet, se vendimet në fjalë nuk ishin kundërshtuar para gjykatave kombëtare. Për më tepër, ata ishin të kënaqur me këto vendime dhe mjetet e përmendura nga qeveria ishin të pamjaftueshme për t'u ofruar atyre dëmshpërblim, duke qenë se atyre u ofrohej vetëm një ankimim kundër vendimeve të Komisionit dhe jo një mjet për zbatimin e tyre.

Mund të vërehet se Shërbimi i Përmbarimit në Shqipëri ka probleme në funksionimin e tij. Në bazë të studimeve të kryera nga Organizata e Juristëve Amerikanë, i cili vepron në varësi të Ministrisë së Drejtësisë, është institucioni i ngarkuar me mbikëqyrjen e zbatimit të vendimeve civile dhe dënimit penal me gjobë. Shërbimi ka zyra në të gjithë vendin. Në mënyrë që të ekzekutohet një vendim, një kreditor regjistron vendimin në Shërbimin e Përmbarimit dhe paguan taksën, e cila është një përqindje e objektit të vendimit dhe varet nga natyra e debisë. Më pas, përmbaruesi duhet t’i dërgojë një njoftim për ekzekutim vullnetar, i cili pasohet nga një paralajmërim për ekzekutim të detyrueshëm të vendimit. Si mjet i fundit, vendimi ekzekutohet me forcë me mbështetjen e autoriteteve vendore. Pavarësisht se palët fajësojnë njëra tjetrën për pengesat që has procesi i ekzekutimit të vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ajo që pranohet gjerësisht është që sistemi ka nevojë për t’u ndrequr. Për këtë qëllim, në janar të vitit 2009, hyri në fuqi një ligj që krijon një shërbim privat përmbarimi.328 Ligji bën të mundur krijimin e një sistemi të dyfishtë, shërbim përmbarimi privat dhe publik. Përmbaruesit privat janë persona juridikë të liçencuar për të ushtruar të njëjtin funksion si përmbaruesit publikë. Qëllimi është ulja e presionit mbi përmbaruesit publikë dhe krijimi i një sektori industrie private për ekzekutimin e vendimeve gjyqësore. Përmbaruesi gjyqësor, si subjekt procedural në fushën e ekzekutimit, është i pajisur me të gjitha mjetet procedurale që mundësojnë ekzekutimin e titullit ekzekutiv. Përballë detyrimit për zbatim të vendimeve gjyqësore të formës së prerë, të gjitha subjektet, qofshin këto private apo publike, duhet të përgjigjen njëlloj.329 Përmbaruesit gjyqësorë duhet që me profesionalizmin dhe përkushtimin e tyre të arrijnë të përmbushin detyrimet e tyre ligjore për realizimin e të drejtës së individit. Por përmbaruesi gjyqësor, pothuajse në çdo çështje konkrete ndodhet para disa pengesave dhe presioneve.

326 Vendim i Komisionit lokal mund te apelohej ne Komisionin Shteteror dhe në gjykatë brenda tridhjete diteve nga marrja e vendimit te Komisionit. 327 Po aty, paragrafi 33. 328 Shiko përgjithësisht Ligjin për Shërbimin Privat të Përmbarimit (ligji nr. 10031,datë 11.12.2008) 329 Vendim i GJK, nr. 21 datë 03.06.2011.

117

Avokati i Popullit në Konferencën Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut” 330, ka identifikuar disa nga këto pengesa dhe presione, ndër të cilat vihen në dukje: trysnia e parë është ajo që transmeton kreditori me paraqitjen e kërkesës për ekzekutim, i cili pas një stresi dhe kalvari të gjatë seancash gjyqësore për disa vite, shpesh gjykimesh e rigjykimesh në të tre shkallët e gjyqësorit, gjatë të cilave ka konsumuar pjesën më të madhe të durimit, pret ekzekutim sa më të shpejtë të së drejtës së fituar. Por nga ana tjetër, përmbaruesi ndeshet me mungesën e vullnetit të debitorit për ekzekutimin vullnetar të detyrimit të tij. Shpesh ka presione dhe kërcënime, ndërhyrje të personave të ndryshëm, me veprime ose mosveprime që mundohen ta pengojnë atë, duke mos pranuar e njohur vendimin e gjykatës. Për fat te keq, kjo ndodh edhe me funksionarë të organeve të administratës publike, si për mungesë të formimit të tyre juridik, ashtu dhe mos marrjes së mendimit të juristëve të tyre që punojnë pranë tyre. Këta kundërshtojnë veprimet e përmbaruesit, duke patur në shumë raste edhe “ndihmën” e gjykatës që pezullon ekzekutimin, me apo pa të drejtë, atë ditë që ka caktuar përmbaruesi për veprim. Pengesa janë edhe largimi nga vendbanimi i debitorit, fshehja e pasurisë së luajtshme e të palujtshme me lloj lloj marifetesh që çojnë në pamundësinë financiare të shlyerjes së detyrimit, etj. Një shmangie sado e vogël e përmbaruesit në fazën e ekzekutimit, çon në zgjatjen disa mujore të veprimeve të mëtejshme.331Vështirësi të tjera që dalin gjatë procesit të ekzekutimit, kemi psh. difektet që përmban vetë dispozitivi i vendimit gjyqësor të formës së prerë, duke qenë në kontraditë llogjike me përmbajtjen e vendimit. Transparenca gjatë ekzekutimit të vendimit gjyqësor dhe informimi i personave ndaj të cilave është dhënë një vendim, si elementë shumë të rëndësishëm që ndikojnë në funksionimin dhe vlerësimet e zyrave të përmbarimit, nuk janë në nivelin e duhur. Situatë e vështirë që është krijuar prej kohësh është ajo e mosekzekutimit të vendimeve gjyqësore të formës së prerë nga entet, organet dhe institucionet buxhetore, me argumentin se mungojnë fondet e duhura332. Prej vitesh nuk po gjen zgjidhje ky problem i mprehtë jo vetëm ligjor, por edhe social, i shoqëruar edhe me rënien e besimit ndaj organeve përmbarimore dhe që shpesh sjell edhe situata konfliktuale me të. Debiti i krijuar ndaj kreditorëve buxhetorë është në shuma jo të vogla.333 Për këtë shkelje të të drejtave dhe interesave të ligjshme të gjyq-fituesve, shumë struktura shtetërore kanë përgjegjësitë e tyre ligjore.

Të dhënat tregojnë se, në dosjet përmbarimore për ekzekutimin e vendimeve gjyqësore, rezultojnë shtyrje pafundësisht të afateve të ekzekutimit vullnetar të detyrimit. Ka mosveprime edhe kur detyrimet janë në vlera të vogla, sidomos në rastet e detyrimeve për ushqim. Më flagrante janë rastet kur nga kqyrja e dosjeve përmbarimore gjatë procesit të verifikimit të ankesave, del se është vendosur pushimi i ekzekutimit për pamundësi pagimi ose të mos gjetjes

330Konferenca Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut” , 2003. Kjo konference ishte nje bashkëpunim midis institucionit të Avokatit të Popullit dhe Komitetit Shqipëtar të Helsinkit (OJF) 331 Per pergatitjen e Konferencës Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut”, u punua gjatë vitit 2003 dhe u intervistuan rreth 100 përmbarues në të gjithë vendin. 332 Avokati i Popullit, Konferenca Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut”, përfundimi nr.5 333 Problematika e konstatuar në raport analizat e paraqitura nga Zyrat Përmbarimore, konsiston kryesisht në çështjet ku: Agjensia e Trajtimit të Kredive është në cilësinë e palës kreditore, Institucionet e Administratës Shtetërore janë në cilësinë e palës debitore, C. Detyrimeve në të Holla dhe Kontraktuale ndaj personave fizikë apo juridikë.

118

të pasurive të debitorit, pa bërë verifikime dhe pa patur asnjë konfirmim zyrtar, nga Zyrat e Taksë-Tatimeve, nga Bankat e nivelit të dytë, apo organe të tjera nga ku mund të merren të dhëna të sakta për pasurinë e luajtshme e të paluajtshme që mund të ketë debitori. 334 Problematike paraqitet edhe situata lidhur me ekzekutimin e vendimeve gjyqësore ndaj personave juridikë e fizikë privatë. Vështirësitë në më të shumtën e rasteve kanë qenë për shkak të mungesës së të ardhurave dhe pasurive të këtyre të fundit, ndërkohë që dhe mungesa e të dhënave rreth adresës së saktë të debitorëve është mjaft problem gjatë ekzekutimit të vendimeve gjyqësore. Kjo e fundit përbën një detyrim për gjykatën që në vendimin e dhënë prej saj të jepen saktë gjeneralitetet dhe adresa e saktë e debitorit apo të dënuarit.

Sa më sipër kuptojmë se, ekzekutimi i një vendimi të dhënë nga ndonjë gjykatë duhet të konsiderohet si një pjesë integrale e gjykimit për qëllime të nenit 6 të Konventës.335 Në fakt do të ishte e pakuptimtë dhe e kotë përpjekja për t’i njohur psh.të drejtën e pronës personit, nëse ajo realisht nuk do të kalonte përfundimisht te ai. Dhe mendoj se procesi gjyqësor nuk mund të konsiderohet i mbyllur vetëm me shpalljen e vendimit në seancë gjyqësore, por do të konsiderohet i konkluduar vetëm nëse ky titull ekzekutiv do të vihet në zbatim, detyrë kjo që duhet të kryhet me ligj nga përmbaruesit gjyqësorë. Qëllimi final i çdo procesi është zbatimi i vendimit të formës së prerë. Ajo çfarë duhet kuptuar në këtë çështje, është fakti se shteti shqiptar që të mund të shmangë qënien si palë e paditur në një gjykim përpara GJEDNJ (me këtë kuptoj sidomos masën ndëshkuese në vlerë monetare), duhet që të gjithë legjislacionin që zotëron për shërbimin përmbarimor shqiptar t’a vërë në zbatim. Po të studiosh ligjin me nr.8730, datë 18.01.2001 në nenin 2/1 të tij thekson se “Shërbimi i Përmbarimit Gjyqësor ka për mision ekzekutimin e detyrueshëm të titujve ekzekutivë, në rastet e përcaktuara në Kodin e Procedurës Civile”. Pra është shumë e qartë për çdo përmbarues gjyqësor dhe për çdo person shqiptar se përmbaruesi e ka për detyrë dhe nuk lihet në vlerësimin subjektiv të tij, apo të eprorit, nëse do të ekzekutohet nje titull ekzekutiv apo jo. Termi i përdorur në këtë paragraf “mision” kërkon që t’i japë këtij shërbimi dhe karakter njerëzor përsa kohë këta tituj ekzekutivë kanë si objekt të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Garancitë për funksionimin e shërbimit përmbarimor nga ana formale gjenden edhe në nenin 31 “Përmbaruesi gjyqësor, që shkel rregullat e parashikuara në aktet ligjore dhe nënligjore që lidhen me detyrën e tij ose nuk i zbaton ato, kur nuk ka vend për përgjegjësi penale, ndëshkohet me njërën nga këto masa disiplinore:

a) Vërejtje me shkrim b) Vërejtje me paralajmërim për shkarkim nga detyra c) Shkarkim nga detyra.” Apo edhe ne nenin 35/dh “kur nuk përmbush veprimet përmbarimore të parashikuara në ligj” shkarkohet nga detyra. Kur trajtuam më sipër faktorët që ndikojnë në tejzgjatjen e afateve të gjykimeve, ndër ta përmendëm mosekzekutimin e vendimeve gjyësore të formës së prerë. GJK ka vlerësuar se ekzekutimi i vendimit të formës së prerë të gjykatës konsiderohet si faza përfundimtare e realizimit të një të drejte të fituar gjyqësisht. Procesi i vendosjes në vend të një të drejte të

334 Avokati i Popullit, Konferenca Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut”, përfundimi nr.6 335 Immobiliare Saffi kundër Italise, datë 28 Korrik 1999, par.63, GJEDNJ.

119

shkelur përfshin jo vetëm vendimmarrjen e gjykatave, por edhe veprimet konkrete të organeve përgjegjëse të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë. 2.4 Konkluzione

E drejta e aksesit në gjykatë nuk nënkupton vetëm të drejtën e individit për t’iu drejtuar gjykatës kompetente për zgjidhjen e mosmarrëveshjes, por dhe detyrën e gjykatës për të dhënë një zgjidhje përfundimtare në lidhje me mosmarrëveshjen. E drejta për akses në gjykatë të referon tek e drejta që ka çdo individ për t’u drejtuar me padi në një gjykatë që ka juridiksion të plotë për të zgjidhur çështjen, në bazë të nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të KEDNJ.

- Në analizë të qëndrimit të mbajtur nga GJEDNJ dhe GJK e Shqipërisë mbi legjitimimin e personit për t’ju drejtuar GJK, duke marrë shkas dhe nga jurisprudenca e GJEDNJ (psh çështja Kisha Katolike Canea kundër Greqisë), GJK i është dashur të interpretojë në mënyrë më të zgjeruar çështjen e legjitimimit. GJK e Shqipërisë ka patur parasysh se edhe pse jurisprudenca e saj deri në njëfarë periudhe mund të konsiderohej e tillë që vështirësonte aksesin e individit para kësaj gjykate në lidhje me procesin e rregullt ligjor në disa aspekte, ajo gjithsesi duhet të interpretonte në mënyrën më të zgjeruar, legjitimimin e individit sipas nenit 131/f të Kushtetutës për t’iu drejtuar gjykatës. Ky akses i duhej dhënë individit për sa kohë që dispozitat kushtetuese nuk kishin asnjë pengesë dhe jurisprudenca duhet të ishte në përputhje me vendimmarrjen e GJEDNJ, sa i përket pozicionit të GJK si një mjet ankimi efektiv kombëtar.

- Nga studimi krahasues midis parashikimit të aksesit në drejtësi midis Kushtetutës së RSH dhe Konventës, doli qartë se ato i japin vlerë të njëjtë juridike aksesit në drejtësi por nëse Kushtetuta ndalet te parashikimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor në kuptimin e ngushtë dhe formal, KEDNJ në gjykimin tim jep kuptimin procedural dhe substantiv. Aksesi në gjykatë njihet si e drejtë kushtetuese dhe duhet garantuar, por për arsye legjitime dhe në përputhje me ligjin mund të kemi kufizim të aksesit në gjykatë, pa patur cenim të saj. Kufizimi i të drejtës për akses në gjykatë duhet të përmbushë kriteret e parashikuara në Kushtetutë dhe ligje dhe ky kufizim nuk duhet të vijë në kundërshtim me ligjin e vullnetin e personit. Në interes të një sitemi të rregullt drejtësie është mosapelimi i tij si dhe pamundësia e hapjes së procesit pas kalimit të një periudhe pas procesit, madje edhe në rast të shfaqjes së mëvonshme të fakteve të reja.

- Në lidhje me kërkimin, njohjen apo mbrojtjen e një të drejte themelore, u vërtetua se është e nevojshme të ekzistojnë kufij kohorë dhe juridiksionalë në të drejtën për t’u drejtuar dhe në të drejtën për të vendosur nga ana e disa organeve shtetërore. Kjo pasi në të kundërt do të cenohej haptazi parimi i sigurisë juridike. Aksesi në drejtësi është i lidhur ngushtësisht me institutin e parashkrimit të të drejtës. Nëse personi nuk e ushtron të drejtën e tij brenda afateve kohorë të përcaktuar, e drejta e tij për t’ju drejtuar gjykatës, parashkruhet. a. Shkaqet legjitime që çojnë në mohim të aksesit në drejtësi janë: mungesa e

juridiksionit - e cila argumentohet me të drejtën e çdo pale për t’u dëgjuar në seancë përpara një gjykatë kompetente dhe të caktuar me ligj. Pra, gjykata duhet të ketë juridiksion për të gjykuar çështjen dhe që kompetenca për të vendosur për të t’i jetë njohur nëpërmjet ligjit. Çështja që përgjithësisht është ngritur përpara GJK të Shqipërisë është ajo e juridiksionit të gjykatave dhe që në RSH mosmarrëveshjet mbi juridiksionin zgjidhen nga GJL e Shqipërisë. Megjithatë GJK edhe pushimin e

120

çështjes që rrjedh nga mungesa e juridiksionit, e ka njeh si mohim të të drejtës për akses në drejtësi.

b. Mungesa e ndihmës juridike falas u gjet si një shkak i dytë që mohon aksesin në drejtësi. Ndihma juridike falas njihet në çdo rast në çështjet penale, ndërsa në çështjet civile ajo duhet të shoqërohet me plotësimin e disa kushteve objektive, që mund të ndryshojnë nga një legjislacion në tjetrin. Ajo që mbetet për t’u theksuar është risia që sjell GJEDNJ kur shprehet se mund t’i mohohet ndihma juridike falas një personi, nëse ekziston një bindje e arsyeshme që çështja nuk do të ketë sukses. Në jurisprudencën e GJK të Shqipërisë nuk ka një shembull të tillë.

c. Vende të ndryshme kanë skema të ndryshme të ndihmës ligjore dhe për arsye ekonomike apo për arsye të tjera, jo çdo avokat që ushtron profesionin në fushën penale, do të ishte i gatshëm të marrë përsipër mbrojtje falas, prandaj mund të arsyetohet që një të pandehuri me mjete të pamjaftueshme duhet t’i sigurohet avokat mbrojtës sipas zgjedhjes së tij deri në një farë mase. Kjo do t’i shërbente dy qëllimeve: trajtimit të njëjtë të të gjithë të pandehurve dhe ndalimit të praktikës së gjykatave, prokurorive apo dhomave të avokatisë që të caktojnë avokatë mbrojtës që ata, për një arsye apo për një tjetër, duan t’i favorizojnë.

- Mbi aksesin në drejtësi, arrihet në përfundimin se gjykatat duhet të jenë të hapura dhe të aksesueshme. Vendndodhja, struktura fizike, procedurat, si dhe gatishmëria e personelit, ndikojnë në aksesueshmëri. Shoqëria civile dhe organizata të tjera joqeveritare kanë mundësinë të promovojnë një gjyqësor të matshëm dhe transparent. Duke patur gjykim publik, pra duke marrë informacion nga veprimtaria e pushtetit gjyqësor, shoqëria civile dhe OJF janë në gjendje të marrin pjesë në politikat reformuese në drejtësi dhe përmirësimin e qeverisjes demokratike.

- Nga analiza e funksionimit të Zyrës së Përmbarimit në Shqipëri, e cila shpesh cenohet, arrihet në përfundimin se disa nga faktorët janë: trysnia e parë është ajo që transmeton kreditori me paraqitjen e kërkesës për ekzekutim, i cili pas një stresi dhe kalvari të gjatë seancash gjyqësore për disa vite, pret ekzekutim sa më të shpejtë të së drejtës së fituar; shpesh ka presione dhe kërcënime, ndërhyrje të personave të ndryshëm, me veprime ose mosveprime që mundohen t’a pengojnë atë, duke mos pranuar e njohur vendimin e gjykatës; largimi nga vendbanimi i debitorit, fshehja e pasurisë së luajtshme e të palujtshme me lloj lloj marifetesh që çojnë në pamundësine financiare të shlyerjes së detyrimit; difektet që përmban vetë dispozitivi i vendimit gjyqësor të formës së prerë, duke qenë në kontraditë llogjike me përmbajtjen e vendimit apo mungesa e transparencës gjatë ekzekutimit të vendimit gjyqësor dhe informimit të personave ndaj të cilave është dhënë një vendim.

- Një përfundim tjetër që arrihet nga studimi është edhe niveli jo gjithmonë i kënaqshëm i cilësisë së veprimeve të përmbaruesve gjyqësore, bazuar në kërkesat ligjore të K.Pr.C. Në shumë raste, gjatë verifikimeve të ankesave me dosjet përmbarimore, rezulton se ka veprime ose mosveprime, që janë tregues të mangësive të formimit profesional, pavarësisht shkakut apo motivit konkret, si mungesë e njohjes së legjislacionit civil dhe atij procedural civil, keqinterpretim të dispozitivit të vendimit gjyqësor, nënvleftësim, harresë, ngutje, etj.

121

Kreu III

GJYKIMI BRENDA NJË AFATI TË ARSYESHËM KOHOR DHE ASPEKTET E TIJ E drejta për një proces të regullt ligjor brenda një afati të arsyeshëm kohor parashikohet shprehimisht në Kushtetutën e RSH dhe në KEDNJ. Në këtë kre trajtohen problemet të cilat vështirësojnë veprimtarinë e gjykatave apo organeve të tjera administrative për të patur një menaxhim aktiv të çështjes, në raport me elementin kohë. Qëllimi është të trajtohet forma juridike që ka afati i arsyeshëm kohor, duke sjellë jurisprudencën e GJK të Shqipërisë, në vështrim krahasues me standardet evropiane. Krahasimi i çështjeve gjyqësore para GJK dhe atyre të GJEDNJ nxjerr në pah nëse midis këtyre dy institucioneve ka gjithmonë koherencë apo edhe mospërputhje në zgjidhjet që ato i japin çështjeve. Ajo çka kërkohet të arrihet në fund të kreut është dhënia e përfundimeve mbi statusin e afatit të arsyeshëm kohor në praktikën gjyqësore shqiptare, si paraqitet ajo në raport me jurisprudencën e GJEDNJ si dhe arritja në konkluzionin se kryesisht gjyqtarët duhet të udhëzohen në lidhje me elementin “kohë” në proceset gjyqësore. Ata duhet të jenë të aftë të arrijnë marrëveshje midis palëve në një proces për planifikimin e procesit në bazë të një kalendari paraprak, të monitorojnë afatin kohor nga të gjithë të ftuarit apo të angazhuarit nga gjykatat, të ndëshkojnë shkeljet procedurale dhe t’a konkludojnë punën e tyre me marrjen e një vendimi përfundimtar të arsyetuar, i cili do të ekzekutohet. 3.1 Kuptimi i të drejtës për t’u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm kohor dhe standardet e

GJEDNJ Tradicionalisht e drejta për gjykim brenda “afatit të arsyeshëm” ose e drejta në “gjykim të shpejtë”, siç quhet akoma, shihet si garanci për mbrojtjen e palëve. Kërkesa për gjykim brenda afatit të arsyeshëm garanton se brenda një afati të arsyeshëm me anë të vendimit gjyqësor do të përfundojë pasiguria e subjekteve të së drejtës. Kjo kërkesë shtrohet në interes të dyfishtë, të personave me të cilët ka të bëjë drejtpërdrejtë, si dhe në interes të sigurisë së përgjithshme juridike. Gjykimi brenda afatit të arsyeshëm nuk është kategori fikse e përcaktuar në mënyrë strikte, por është fjala për një standard të cilin gjykata e vlerëson në mënyrë të veçantë për çdo rast konkret. Koha e cila llogaritet si afat i arsyeshëm fillon të rrjedhë nga momenti i inicimit të procedurës përkatëse, e deri në momentin e përfundimit të saj në instancën më të lartë të mundshme.336 Me anë të rregullave që kanë të bëjnë me të drejtën e gjykimit brenda afatit të arsyeshëm kohor, nga gjyqtari kërkohet drejtësi ligjore dhe efikase. Drejtësia ligjore ka kuptimin e verifikimit të fakteve relevante dhe zbatimit të drejtë të normave procedurale dhe materiale, ndërkohë që

336 Zendeli. E., “E drejta e gjykimit Brenda afatit te arsyeshem”, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009, fq.3.

122

drejtësia efikase synon që këto qëllime të ligjshmërisë të arrihen në afat sa më të shkurtër, në mënyrë që subjekti që kërkon të drejtën dhe mbrojtjen juridike, t’a fitojë atë sa më parë.337

Pra, e drejta për gjykim brenda një afati të arsyeshëm, nënkupton se janë marrë disa masa për qëllim zvogëlimin e kohëzgjatjes së procedurave. Nuk nevojitet vetëm parimi i "drejtësia e vonuar, është drejtësi e mohuar", por duhet gjithashtu të shmanget një situatë ku "drejtësia e nxituar, është drejtësi e groposur". Me fjalë të tjera, e nevojshme për procedurat gjyqësore është të ekzistojë një ekuilibër midis "efikasitetit"dhe "cilësisë". Qëllimi kryesor i këtij sistemi është që t’u sigurojë gjykatave masat/instrumentet e duhura për të vlerësuar dhe përmirësuar cilësinë e tyre të shërbimeve.338 Zhvillimi i gjykimit brenda një afati të arsyeshëm kohor është trajtuar si një element thelbësor për një proces të rregullt ligjor. Ky kusht bëhet shumë i ndjeshëm sidomos në çështjet penale. Afati kohor ndryshon nga fakti nëse kemi të bëjmë me një çështje civile apo penale. Këtu merret parasysh kompleksiteti i çështjes, interesi i palëve etj.339

Efiçenca në drejtësi është një kriter i rëndësishëm për zhvillimin dhe konsolidimin e një procesi të rregullt ligjor si dhe për rivendosjen e të drejtave të palëve që pretendohen se janë cenuar. Prandaj këto vonesa ndikojnë dhe kanë efekt të drejtpërdrejtë tek palët në proces pasi u cenohen këtyre të fundit, të drejtat e tyre kushtetuese dhe përfundimisht procesi gjyqësor degradon në një proces joefektiv.340 Gjykata në fakt njihet si subjekti i vetëm që mund të japë drejtësi dhe ndaj të cilit i kthejnë sytë të gjithë personat që pretendojnë se i është cenuar një e drejtë. Kjo nuk nënkupton atë që gjykata mund të veprojë me gjykimin si të dëshirojë. Gjykatës i janë vendosur kufizime të tilla si mbrojtja e palëve ndaj vonesave procedurale. Kjo arrihet së pari duke vendosur afate procedurale për çdo veprim hetimor si dhe për çdo veprim qe kryhet para gjykatës. Sa më sipër, kjo garanci procedurale kushtetuese e gjykimit brenda një afati të arsyeshëm kohor, parashikohet shprehimisht në nenin 42/2 të Kushtetutës Së RSH: “Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj.” Si dhe në nenin 6 të KEDNJ “Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm…..” E drejta për gjykim brenda "kohës së arsyeshme" është një e drejtë e personit apo më shumë një detyrim për shtetin? Opinioni i shumicës është se kjo e drejtë nuk është një e drejtë e natyrshme, sepse të drejtat e natyrshme kanë një strukturë absolute, që do të thotë se ato duhet të respektohen nga të gjithë, të gjithë duhet të mos i cenojnë ato. Ndërsa kërkesa për të përfunduar gjykimin brenda një afati të arsyeshëm, imponon detyrime mbi gjykatat dhe palët, dhe të drejtën

337 Zendeli,E.,“E Drejta e Gjykimit Brenda Afatit të Arsyeshëm”, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009 fq.5 338Albers, P., “The experiences of the Netherlands” kumtesë në tryezën e rrumbullakët të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës me titull “The right to trial within a reasonable time and short-term reform of the European Court of Human Rights”, 2009, fq 6. 339 Omari, L; Anastasi, A., “E drejta Kushtetuese” Tiranë, 2008, fq 159. 340 Ibid. pika 13.

123

për të vepruar e kanë vetëm palët pjesëmarrëse në procedurë.341 Shteti është i detyruar të marrë çdo masë të nevojshme për të siguruar procese brenda një kohe të arsyeshme, nëpërmjet legjislacionit të duhur dhe mbajtjes së një sistemi efektiv gjyqësor. Ajo çka kuptohet qartë në të dyja dispozitat e mësipërme është se procedurat duhet të përmbyllen brenda një kohe të arsyeshme. Periudhë e arsyeshme kohore nuk do të thotë "afatshkurtër", pra, nëse periudha e arsyeshme është tejkaluar apo jo, varet nga një ekzaminim i kujdesshëm dhe i plotë i të gjitha rrethanave të rastit, shkaqet e vonesave etj.342 Shtetet duhet të sigurojnë që mjetet e nevojshme janë në dispozicion të autoriteteve gjyqësore dhe hetimore. Personat, të cilët akuzohen se kanë kryer cenime të të drejtave dhe lirive të njeriut, kanë të drejtën e një gjykimi të drejtë, publik, brenda një afati të arsyeshëm kohor, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme.343 Proceset gjyqësore duhet të fillojnë në orarin e caktuar, të vendosur edhe në listën e gjykimeve, listë e cila afishohet në ndërtesën e gjykatës me përjashtim të rasteve kur ka një arsye të justifikuar. Fatkeqësisht, mungon një përcaktim i termit “arsye e justifikuar”. Edhe pse vonesa në një proces shpesh mund të jetë e pranueshme, ajo shfaq probleme kur mund të klasifikohet si 'e panevojshme'. Për të bërë dallimin midis vonesës së “nevojshme” nga ajo “e panevojshme” nuk është e lehtë. Ndryshe vonesa procedurale në përgjithësi, e cila mund të definohet si kohë e shpenzuar mes hapave të ndryshme proceduralë apo një seri hapash të tilla të cilat mund të maten relativisht lehtë, është e vështirë për të vendosur se kur vonesa mund të klasifikohet si e panevojshme. “Vonesa të panevojshme" kemi kur ka kaluar shumë kohë ndërmjet paraqitjes së një veprimi dhe vendimit përfundimtar në gjykatë. Ky përkufizim është, natyrisht, jo shumë i saktë, edhe pse vonesat e shkaktuara nga parregullsitë procedurale definitivisht mund të vihen nën këtë përkufizim.344 Gjatë studimit, do të shikojmë se “arsyeja e justifikuar” lidhet me veçoritë dhe specifikat që ka secili rast i paraqitur para gjyqtarit, si psh. nëse në një çështje gjyqësore penale, avokati mbrojtës apo prokurori paraqesin një raport mjekësor për mungesën e tyre në seancë gjyqësore, kjo përbën një arsye të justifikuar për të shtyrë seancën gjyqësore dhe si rrjedhim do të kemi vonesa në proces. Po përpara arsyes së justifikuar jemi edhe në rastet kur për shkak të gabimeve të administratës së gjykatës, palët në një proces janë njoftuar për një orar të ndryshëm të zhvillimit të seancës gjyqësore nga orari i afishuar në ambientet e gjykatës. Faktorët që mund të sjellin vonesa të panevojshme janë dy llojesh, procedural dhe joproceduralë. Te faktorët proceduralë përmendim nevojën për një shpërndarje të pushtetit midis gjyqtarit dhe palëve; përdorimi i procedurave gojore etj. Ndërsa faktorët joproceduralë janë të lidhura ose jo me gjykatat, stafin, organizimin gjyqësor, legjislacionin e paqartë etj. Një shembull është një cilësi e dobët e gjyqtarëve, stafit gjyqësor dhe mënyra se si ata shpërblehen mund të jenë një burim potencial i vonesës.345

341Zsuzsanna Lőcsey-Illés, Eszter Tamási, Áron László Tóth “How to execute the "reasonable time" decisions of the ECHR – Reactions of the Hungarian legislation”, artikull fq 16. 342 Patroni, P., “Durata irragionevole dell processo e equa riparazione ai sensi della “legge Pinto” alla luce della recente giurisprudenza” Dirirtto&Diritti, 2007. 343 K., “Eradicating impunityfor serious human rights violations”, 2011, fq.14. 344 C.H. van Rhee., “In within a Reasonable Time: The History of due and undue delay in Civil Litigation” artikull shkencor.fq 3. 345 Ibid fq 9.

124

Në aspekt të kohëzgjatjes së procedurës gjyqësore para gjykatave, duhen dalluar tri situata të mundshme. Situata e parë ka të bëjë me grupin e procedurave të filluara dhe të përfunduara para ratifikimit të Konventës. Lidhur me këtë grup, GJEDNJ nuk mund të veprojë, sepse bëhet fjalë për procedura që kanë zgjatur para ratifikimit të Konventës. Situata e dytë ka të bëjë me procedurat e filluara pas ratifikimit të Konventës. Ky është grup i rëndësishëm i procedurave, të cilave duhet kushtuar kujdes i veçantë, në mënyrë që vendi ynë mos të ndëshkohet nga ana e GJEDNJ për shkelje të obligimeve të marra me Konventë. Situata e tretë është më komplekse sepse ka të bëjë me procedurat shumëvjeçare të filluara para ratifikimit të Konventës, të cilat zgjasin edhe pas ratifikimit të saj, të ashtuquajturat “lëndë të tranzicionit”. Lidhur me këto lëndë ekziston përgjegjësia e shtetit për kohëzgjatjen e procedurës pas ratifikimit të Konventës.346 Për të parë sesi studiues të së drejtës e kanë kuptuar afatin e arsyeshëm kohor, duhet të shohim brenda kontrollit të mekanizmit evropian, ku gjithmonë ka patur një pozitë dominuese që çështja e mjeteve efektive juridike për mbrojtjen e kësaj të drejte procedurale është e përfshirë në nenin 6 par.1, i cili kërkon një gjykim brenda një kohë të arsyeshme dhe madje parashikon masa më të rrepta sesa neni 13 i Konventës. Neni 13 i KEDNJ garanton një zgjidhje efikase përpara autoriteteve vendase për shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës. Mjetet efektive në dispozicion të palëve ndërgjyqëse në një sistem vendas për ngritjen e pretendimeve rreth tejzgjatjes së procedurave, do të konsiderohen si efektive, në kuptim të nenit 13, nëse ato parandalojnë shkeljen e pretenduar ose vazhdimin e saj, ose sigurojnë një adresim të përshtatshëm për çdo shkelje të mundshme që tashmë ka ndodhur. Prandaj neni 13 ofron një alternativë: një mjet ankimi është efektiv, nëse mund të përdoret ose për të përshpejtuar marrjen e një vendimi nga gjykatat që shqyrtojnë çështjen ose për t’u siguruar palëve ndërgjyqëse ushtrimin e një mjeti të përshtatshëm për vonesat e ardhura deri në këtë moment. Gjithsesi, GJEDNJ ka theksuar se zgjidhja më e mirë në terma absolute është pa dyshim, parandalimi i shkeljes. Aty ku sistemi gjyqësor ka mangësi në lidhje me kërkesën mbi kohëzgjatjen e procedurave sipas nenit 6 par.1, krijimi i një mjeti ankimi për të përshpejtuar procedurat me qëllim parandalimin e tejzgjatjes së tyre është zgjidhja më e mirë. Ky mjet ankimi do të ofronte pa diskutim një avantazh mbi një mjet ankimi që rregullon vetëm kompensimin, meqenëse ai parandalon shkelje të mëtejshme në lidhje me të njëjtat procedura, pra nuk riparon shkeljet a posteriori, siç ndodh me një mjet ankimi me qëllim kompensimin.347 Pikërisht në çështjen Kudla kundër Polonisë348 është shënuar një pikë kthese në praktikën e mekanizmit të kontrollit evropian, sepse GJEDNJ për herë të parë gjeti në të njëjtën kohë shkelje të nenit 6, si dhe të nenit 13 të Konventës, duke marrë qëndrimin e përgjithshëm që neni 13 garanton të drejtën për mjete efektive juridike para një autoriteti kombëtar për një shkelje të ndonjë të drejte në bazë të nenit 6 të Konventës, duke përfshirë këtu të drejtën për gjykim brenda një kohe të arsyeshme.349 Aplikimi i përbashkët i nenit 6 dhe 13 të Konventës, sjell detyrimin e shtetit për t’i dhënë dëmshpërblim të gjithëve, të drejtat e të cilëve nën Konventë janë prekur.

346Zendeli,E.,“E Drejta e Gjykimit Brenda Afatit të Arsyeshëm”, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009 fq.13 347 Vorpsi,A.,“Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë”, Botime Maluka, Tiranë 2011, fq.248 348 Kudla kundër Polonisë, datë 26 Tetor 2010, GJEDNJ. 349 Zoroska Kamilovska,T., “Legal Remedies For The Protection Of The Right To A Trial Within A Reasonable Time – Macedonian Perspective” Iustinianus Primus Law Review, Vol.3.1, fq 3.

125

Obligimet procedurale janë dhënë edhe nga të tjera nene, të tilla si neni 8, e drejta për një jetë private dhe familjare. Për shembull, një autoritet lokal do të duhet të konsultohet me prindërit nëse kërkojnë të vendosin një fëmijë të tyren në birësim.350 Krahas lidhjes që neni 6 i Konventës ka me neni 13 të saj, e drejta për të patur një gjykim publik dhe brenda një kohe të arsyeshme mund të krahasohet edhe me të drejtën nën dispozitën 5 par.3 të Konventës. Nëse e drejta e garantuar në dispozitën 5 par.3 është e aplikueshme vetëm për personat e paraburgosur për dyshim të shkeljeve penale, neni 6 aplikohet kundrejt çështjeve penale dhe civile gjithashtu, aplikohet për personat e paraburgosur dhe ata në liri. Qëllimi kryesor i këtij neni është që të mbrojë individin nga të jetuarit nën stres dhe pasiguri për një kohë të gjatë dhe për më tepër të sigurojë administrimin e drejtësisë pa vonesa të cilat mund të ndikojnë në administrimin efektiv të saj.

Në respektim të nenit 6 dhe 13 të Konventës, dhe jo vetëm, Konventa i ngarkon shtetet me detyrimin e organizimit të sistemeve juridike në mënyrë të tillë që t’i mundësojë gjykatave të realizojnë të gjitha kushtet që burojnë prej saj, duke përfshirë shqyrtimin e çështjes brenda një afati të arsyeshëm. “Kohë e arsyeshme e përfundimit të gjykimit” është kushti i tretë që duhet të plotësojë një gjykim që, në tërësinë e vetë të quhet i drejtë. Ajo i detyron autoritetet që të sigurojnë të gjitha procedurat, nga fazat paraprake deri tek apeli përfundimtar, të përfundojnë dhe të jepen gjykimet brënda një kohe të arsyeshme. Sistemi i drejtësisë nuk mund të zhvillohet me vonesa që çojnë në dobësimin e rolit të gjykatave dhe të besimit në to.351 Mbi organizimin e sistemeve juridike të brendshme, GJEDNJ është shprehur në çështjen Anagnastopoulos dhe të tjerë kundër Greqisë se: “shtetet kontraktuese kanë detyrimin të organizojnë sistemet e tyre ligjore në mënyrë tëtillë që t’i garantojnë kujtdo arritjen e një vendimi final në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tyre civile brenda një afati të aryseshëm.”352 Dilema që has një shtet në organizimin e sistemit juridik të tij është se të respektuarit të të “drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor”, vetiu të con në pyetjen nëse do të kërkojmë drejtësi të bazuar në ligje apo do të tolerojmë “të drejtën për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor” dhe të pranojmë një tejzgjatje të afateve kohore duke “fituar” drejtësinë efektive? Si n’a paraqitet Shqipëria kur bëhet fjalë për organizimin e sistemit të saj juridik, pra cila është baza ligjore ku ajo mbështetet nëse flasim për afatin e arsyeshëm kohor në një proces? Që e drejta për një proces të rregullt ligjor është një e drejtë kushtetuese, kjo u pa më sipër kur folëm për nenin 42 të Kushtetutës së RSH. Por nëse Kushtetuta është dokumenti themelor, ligjet dhe aktet e tjera nënligjore, apo edhe vendimet e gjykatave janë ato që e zbërthejnë të drejtën për një afat të arsyeshëm kohor.

350 Human Rights Review “Article 6: Right to a fair trial” 2012, fq 223.

351Novicki, M.A.,”Rreth Konventës Evropiane e të Drejtave të Njeriut”, 2003. 352 Shih më tej Anagnostopoulos dhe te tjere kundër Greqise, gjykim i datës 4 prrill 2000, para.27, GJEDNJ.

126

Gjykatat e juridiksionit të zakonshëm kanë për detyrë të sigurojnë që të gjitha subjektet që marrin pjesë në proces, të sillen në mënyrë të tillë që të evitojnë çdo vonesë të panevojshme.353 Kjo detyrë e gjykatave gjen artikulimin e saj edhe në dispozitat e K.Pr.C, sipas të cilave: “gjykata kujdeset për zhvillimin e rregullt të procesit gjyqësor......”354 dhe “gjykata ushtron të gjitha të drejtat e përcaktuara në këtë Kod, që janë të nevojshme për zhvillimin sa më të mirë të procesit gjyqësor. Gjykata cakton seancat dhe afatet brenda të cilave palët dhe personat e tjerë të thirrur prej saj duhet të kryejnë aktet procedurale dhe veprimet e tjera të kërkuara prej saj”.355 Si gjyqtarët ashtu edhe stafi i një gjykate kanë përgjegjësi që të sigurohen se të gjithë ata që luajnë rol në procese, të bëjnë maksimumin për të shmangur çdo shtyrje të panevojshme. Gjykata është ajo që vendos kohën e zhvillimit të seancave si dhe afatet kohore për kryerjen e veprimeve procedurale apo veprimeve të tjera të kërkuara prej saj. Përpara kalimit të afateve, këto mund të shtyhen. Shtyrja nuk mund të kalojë kohëzgjatjen e afateve fillestare, përveçse në situata “veçanërisht të rënda”. Palët ndërgjyqëse që nuk u binden urdhrave të gjykatës ose që mungojnë në mënyrë të jashtëligjshme nga seancat, mund të gjobiten deri në shumën e përcaktuar. Sidoqoftë, përfaqësuesit ligjorë janë të përjashtuar nga qëllimi i këtyre rregullave.356 Ndërkohë, nëse afati nuk respektohet, palët humbasin mundësinë e përcaktimit të fakteve dhe provave të tjera. Në harmoni me K.Pr.C kemi Ligjin“Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë” 357 ku si rregull, parashikohet se transferimi i gjyqtarëve nuk mund të bëhet pa pëlqimin e tyre, përveçse kur këtë e diktojnë nevojat e riorganizimit të sistemit gjyqësor. Në rastet kur një gjykatë nuk ka mundësi të shqyrtojë një ose disa çështje brenda afateve të arsyeshme kohore, KLD, me kërkesën e motivuar të kryetarit të gjykatës përkatëse, mund të delegojë gjyqtarë nga gjykata të tjera. KLD në Vendimin nr.199/3, datë 15.09.2006 të saj “Mbi kriteret matëse të veprimtarisë gjyqësore” është përcaktuar standardi kohor i punës, që nënkupton realizimin nga gjyqtari të gjykimeve brenda një afati kohor maksimal nga dita e regjistrimit të çështjes në gjykatë.358 KLD

353 Vendim i GJK, nr.35, date 17.07.2013, parag.17. 354 Neni 4 i Kodit të Procedurës Civile. 355 Neni 171, shkronja “a”, i Kodit të Procedurës Civile. 356 Komisioni i Venecias, në opinionin e saj 754/2014, mbështet propozimin për prezantimin e amendamenteve të reja në Kodin e Procedurës Civile dhe atë Penale në lidhje me mundësinë e gjyqtarëve për të vendosur gjoba për avokatët apo prokurorët që i shmangen detyrës, duke ndëshkuar ata që shkaktojnë vonesa të qëllimshme në gjykim dhe zvarritje të procesit, me argumentin se në parim gjobitja e avokatëve për shkaktimin e vonesave të qëllimshme të procesit gjyqësor është e pranueshme për sa kohë respektohen standardet e gjykimit të drejtë. 357 Ligj Nr.9877, datë 18.2.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë”, neni 21. 358 Vendimi Nr.199/3, datë 15.09.2006, tëKëshillit të Lartë të Drejtësisë,”Mbi kriteret matëse të veprimtarisë gjyqësore”, pika 5 përcakton: a. Gjykimet penale në gjykatën e shkallës së parë, jo më tej se 2 muaj kur procedohet për kundërvajtje penale, jo më tej se 9 muaj kur procedohet për krime që dënohen në maksimum deri në 10 vjet burgim dhe jo më tej se 12 muaj kur procedohet për krime që dënohen në minimum jo më pak se 10 vjet burgim ose me burgim të përjetshëm. b. Gjykimet e mosmarrëveshjeve tregtare në gjykatën e shkallës së parë, jo më tej se 6 muaj. c. Gjykimet e mosmarrëveshjeve administrative në gjykatën e shkallës së parë, jo më tej se 1 muaj. d. Gjykimet e mosmarrëveshjeve familjare në gjykatën e shkallës së parë, jo më tej se 3 muaj. e. Gjykimet e mosmarrëveshjeve civile të karakterit të përgjithshëm, jo më tej se 6 muaj. f. Gjykimet penale në gjykatën e shkallës së parë për krimet e rënda, jo më tej se 12 muaj.

127

vlerëson se respektimi i dispozitave procedurale të cilat lidhen me dorëzimin e vendimeve brenda një afati te arsyeshëm, në mënyrë që të mos cenohen të drejtat kushtetuese të palëve në proces dhe të mos pengohet dhënia e drejtësisë, është e lidhur drejtpërsëdrejti me respektimin e parimit të zhvillimit dhe përfundimit të një procesi brenda një afati të arsyeshëm. Me afat të arsyeshëm ligjor kuptohet jo vetëm koha që merr shqyrtimi i çështjes deri në shpalljen e vendimit përfundimtar nga ana e gjykatës, por edhe koha që i nevojitet gjykatës të dorëzojë vendimin përfundimtar të arsyetuar. Gjithashtu, KLD është e vetëdijshme se respektimi i afatit të arsyeshëm ligjor varet nga shumë faktorë të procesit të gjykimit të cilët janë të lidhur dhe ndikojnë drejtpërsëdrejti në zhvillimin e këtij procesi, siç mund të jenë: sjelljet e palëve në proces, kompleksiteti i çështjes, përkushtimi dhe aftësia e gjykatës dhe administratës gjyqësore për përfundimin në kohë të procesit dhe ushtrimin e detyrës në përputhje me ligjin, etj.359 Në RSH, një nga kontrollet që ushtrohet ndaj veprimtarisë së pushtetit gjyqësor mbi zvarritjet e proceseve gjyqësore, është ai i kryer nga Inspektorati i KLD. Në bazë të raporteve vjetore për vitin 2013, 2014 dhe 2015, shkelja kryesore e konstatuar në këto raste ka qenë organizimi i dobët i punës me pasojë zvarritjen e gjykimit, shkelja e afateve procedurale të caktuara nga ligji apo shkelja e dispozitave të tjera urdhëruese për herë të parë nga gjyqtari. Psh, në vitin 2014, nga 207 ankesa të paraqitura në KLD, 122 kanë të bëjnë me zvarritje të proceseve gjyqësore. Në disa raste, gjyqtarët paraqesin të dhëna individuale mbi vonesat në arsyetimin e vendimeve gjyqësore apo të gjykimeve, duke i’a atribuuar vonesat stafit administrativ në gjykata. Në disa raste të tjera, gjyqtarët paraqesin të dhëna mbi kushtet e veçanta familjare dhe shëndetësore të tyre. Këto të dhëna japin impakt në dy grupkriteret: aftësitë profesionale të përgjithshme dhe aftësitë organizuese e zbatuese”.360 Nga sa më sipër, meqenëse në rolin kryesor si subjekte për organizimin e duhur të sistemit të brendshëm juridik të një shteti, paraqiten gjykatat, ato duhet t’i shqyrtojnë rastet individuale në një mënyrë që është e drejtë dhe proporcionale, mes palëve të caktuara dhe të marrin parasysh interesat e palëve të tjera ndërgjyqëse dhe publikut në përgjithësi; që do të thotë kryerje e procesit gjyqësor në një mënyrë të tillë që u mundëson palëve të saj të marrin drejtësi me një kosto të krahasueshme me çështjet e përfshira, shumat në fjalë dhe (pa paragjykim ndaj detyrës së shtetit për të siguruar burimet e duhura) burimet e veta të gjykatës dhe që u mundëson palëve të tjera të marrin kohën e arsyeshme të gjykatës për kundërshtimet e tyre. Çelësi për zhvillimin e procesit gjyqësor në mënyrë proporcionale është menaxhimi i lëndëve aktive nga gjyqtarët, parimet thelbësore të cilat janë paraqitur në Rekomandimin Nr. R (84) 5. Pika më e rëndësishme është që gjyqtarët duhet që në fillim dhe gjatë procedurave ligjore të kontrollojnë orarin dhe

g. Gjykimet penale në gjykatën e apelit, jo më tej se 2 muaj kur procedohet për kundërvajtje penale, jo më tej se 6 muaj kur procedohet për krime që dënohen në maksimum deri në 10 vjet burgim dhe jo më tej se 9 muaj kur procedohet për krime që dënohen në minimum jo më pak se 10 vjet burgim ose me burgim të përjetshëm. h. Gjykimet civile në gjykatën e apelit, jo më tej se 6 muaj. i. Gjykimet penale në gjykatën e apelit për krimet e rënda, jo më tej se 9 muaj. 359 Vendim i KLD, Nr. 44, datë 15.04.2014, pika 12. 360 Raport vjetor “Mbi veprimtarinë e Inspektoratit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë për vitin kalendarik” 2013”, fq 13.

128

kohëzgjatjen e procedurave, vendosjen e datave fikse dhe që të kenë fuqinë të refuzojnë shtyrje, madje edhe në kundërshtim me dëshirën e palëve.361 Por kur fillon të llogaritet afati kohor dhe kur përfundon ai? Nëse deri më tani pamë sesi e sheh Kushtetuta e RSH dhe Konventa afatin kohor dhe që ai duhet të jetë i arsyeshëm, lind pyetja se kur fillon të llogaritet afati kohor dhe kur përfundon ai? Momenti në të cilin fillon të llogaritet afati i arsyeshëm kohor është ai i veprimit të institucionalizuar përpara gjykatës, me përjashtim të rastit kur për të paraqitur një ankesë në GJEDNJ, parakërkohet një procedurë administrative, ku patjetër do të llogaritet edhe kjo periudhë. Neni 6 i Konventës aplikohet edhe në rastet kur kemi procedura jo plotësisht gjyqësore, por që mbikëqyren nga një trup gjyqësor (psh rasti i një procedure për ndarje pasurie, e cila zhvillohet përpara dy noterëve, por të urdhëruar dhe miratuar nga një gjykatë). Kohëzgjatja e procedurës përpara noterëve, merret parasysh për të llogaritur afatin e arsyeshëm kohor.362 Ndërsa nëse flasim për momentin e përfundimit të këtij afati, ai përfshin të gjitha procedurat, edhe atë të apelimit, deri në marrjen e një vendimi të formës së prerë. Gjithashtu përfshihet edhe procedura e ekzekutimit të vendimit gjyqësor të formës së prerë. Ky afat kohor nuk mbaron së llogarituri nëqoftëse e drejta e cila është marrë në shqyrtim, nuk është bërë efektive. Në legjislacionin e tyre kombëtar, shumë shtete anëtare kanë parashikuar nëpërmjet mënyrave të ndryshme (kohëzgjatje maksimale, mundësinë për të kërkuar përshpejtimin e procedurave) që procedimet të mbesin brenda një kohëzgjatje të arsyeshme. Në disa shtete anëtare është parashikuar kohëzgjatja maksimale për çdo fazë të procedurave penale, civile dhe administrative. Integrimi i Konventës në sistemet ligjore të brendshme të shteteve anëtare, veçanërisht përfshirja e kërkesës së gjykimit brenda një kohe të arsyeshme, sikurse parashikohet në nenin 6, ka fuqizuar dhe plotësuar kërkesat e legjislacionit kombëtar të këtyre shteteve.

Nëse afatet kohore në procedimet gjyqësore, në veçanti në procedimet penale, nuk janë respektuar ose nëse zgjatja e procedimeve është konsideruar e paarsyeshme, ligji kombëtar i shumë shteteve anëtare parashikon që personi i interesuar mund të bëjë një kërkesë për përshpejtimin e procedurave. Pranimi i kësaj kërkese do të sillte për pasojë marrjen e një vendimi për caktimin e një afati kohor, brenda të cilit gjykata ose prokurori, varet sipas rastit, duhet të marrin masa specifike procedurale, të tilla si mbyllja e hetimit ose caktimi i një date për gjykimin. Në disa shtete anëtare, gjykatat mund të vendosin që procedimi duhet të mbarojë brenda një date të caktuar. Kur ekziston një mjet ankimi i përgjithshëm përpara GJK, ankesa mund të paraqitet në rrethana të caktuara edhe përpara shterimit të mjeteve të tjera të ankimit të brendshëm.363

Në disa vende, rregullat apo kultura e udhëheqjes së çështjeve gjyqësore, lejon palët që të korrigjojnë dhe plotësojnë rastet dhe dëshmitë e tyre pothuajse pa kufizim, madje edhe në nivel të apelit. Komisioni Evropian për Efiçencën e Drejtësisë konsideron se kjo nuk është më e pranueshme dhe se ka ardhur koha që të rishqyrtohen rregulla të tilla. Palët kanë të drejtë në

361 KKGJE, Opinioni nr. 6 (2004) i Këshillit Konsultativ të Gjykatësve Evropian (KKGJE) për vëmendjen e Komitetit të Ministrave të Këshillit të eEvropës “Për gjykim të drejtë brënda një afati të arsyeshëm kohorë dhe roli i gjykatësit në gjykime duke marr parasysh mjetet alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve”, 2004, fq 31. 362KE, “Guide on Article 6, Right to a fair trial”, 2013, fq 51. 363 Shtojcë e Rekomandimit të Komitetit të Ministrave të BE (2004)6, par.21,22.

129

"seancë dëgjimore të drejtë ... brenda një kohe të arsyeshme" të pretendimit të tyre apo të mbrojtjes, jo për mundësi të pafundme për të paraqitur më tej dhe raste të ndryshme dhe sidomos jo me anë të një seance të shkallës së dytë mbi ankesën.364 Në jurisprudencën e saj, GJEDNJ, ka përcaktuar metoda për të llogaritur kohëzgjatjen e procedurave. Për fillimin, pika e llogaritjes është e ndryshme në rastet civile, penale dhe administrative. Në çështjet civile është normalisht data në të cilën çështja është referuar në gjykatë; në rastet penale, dita e fillimit mundet gjithashtu të jetë data në të cilën i dyshuari është arrestuar apo i akuzuar, ose që në të cilën kanë nisur hetimet paraprake. Në çështjet administrative, pika e llogaritjes është data në të cilën aplikanti i parë e referon çështjen tek autoritetet administrative. Fundi i periudhës së vlerësuar nga gjykata është: në rastet penale, data në të cilën është dhënë vendimi përfundimtar mbi dosjen materiale, ose vendimi nga prokuroria apo gjykata për të pushuar çështjen. Në çështjet civile, afati korrespondon me datën në të cilën vendim merr formën e prerë.365

Në rastin e vlerësimit të momentit të fillimit të afatit të arsyeshëm kohor, në çështjen Scopelliti kundër Italisë366, Znj.Scopelliti më 6 prill 1989, paraqiti përpara GJEDNJ ankesën e saj për tejzgjatje të gjykimit civil përpara gjykatës së Catanzaros. Në fakt gjykimi civil në shtetin italian kishte si objekt kundërshtimin e Znj.Scopelliti ndaj dhënies për shfrytëzim pa autorizim të 1000 m² që Ministria e Punëve Publike kishte bërë ndaj A.N.A.S. GJEDNJ u shpreh se periudha që do të merrej në konsideratë, për të vlerësuar nëse ka patur tejkalim të afateve, fillon më 19 dhjetor 1980 e deri më 1 mars 1989, ku vendimi i gjykatës mori formë të prerë. Nga shqyrtimi i fakteve, Gjykata vendosi se kemi shkelje të nenit 6 të Konventës, pasi gjykimi kishte zgjatur nëntë vjet e tre muaj. Kohëzgjatja e procedimeve duhet të llogaritet që nga data në të cilën një shtet kontraktues ka njohur të drejtën për ankim individual.

Ndonëse GJEDNJ nuk përcakton limite kohore specifike dhe merr në konsideratë rrethanat e çdo çështjeje për të vlerësuar vonesat, një studim i vitit 2006 i kryer nga KKGJE, ka treguar se një kohëzgjatje deri në dy vjet e një çështjeje jo komplekse, zakonisht konsiderohet nga Gjykata si e arsyeshme. Përsa i përket çështjeve komplekse, studimi i përmendur më sipër vuri në dukje se për çështjet që kishin zgjatur më shumë se 8 vjet kishte shkelje, ndërkohë që çështjet që kanë zgjatur më shumë se pesë vjet rrallë kanë marrë miratimin e Gjykatës. Sa i përket “çështjeve me përparësi”, ku bëjnë pjesë edhe ato të lidhura me gjendjen shëndetësore, kujdestarinë e fëmijëve dhe punësimin, gjykata ka gjetur shkelje edhe kur këto çështje kanë qenë komplekse dhe kanë zgjatur vetëm dy vjet e shtatë muaj. Supozohet që çështjet që kanë përparësi, jo komplekse, të kenë afate edhe më të ngurta.367 Rast të përcaktimit të saktë të afateve kemi në të drejtën gjermane.368 Kështu është përcaktuar kohëzgjatja prej 4.4 muaj për gjykim në shkallë të parë dhe 7.1. muaj për gjykim në shkallë të

364 KKGJ., “Opinioni nr. 6 (2004) i Këshillit Konsultativ të Gjykatësve Evropian (KKGJE) për vëmendjen e komitetit të ministrave të Këshillit të Evropës për gjykim të drejtë brenda një afati të arsyeshëm kohorë dhe roli i gjykatësit në gjykime duke marr parasysh mjetet alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve”, 2004, fq 18. 365 European Commission For the Efficiency Of Justice (Cepej) Length of court proceedings in the member states of the Council of Europe based on the case law of the European Court of Human Rights(31 July 2011) 2nd Edition,fq4. 366 Scopelliti kundër Italisë, gjykim i datës 23 nentor 1993, GJEDNJ. 367 OSCE, “Drejt drejtesise”, fq 27. 368 Urdhër i Ministrisë së Drejtësisë Gjermane, datë 26.08.2005.

130

dytë. Ekzistojnë mendime se gjykimi brenda afatit të arsyeshëm, respektivisht përcaktimi i afateve strikte, mund të ndikojë negativisht në pavarësinë e gjyqtarit i cili planifikon kohën e gjykimit. Megjithatë, duket më i pranueshëm mendimi sipas të cilit gjyqtari vazhdon të jetë krejtësisht i pavarur në marrjen e vendimit, edhe pse atë duhet t’a marrë brenda një afati të caktuar. Kohët e fundit, neni 6 par.1 i Konventës, e cila përdor termin "kohë e arsyeshme", edhe pse konsiderohet një"kufi minimal" duke ndarë respektimin dhe jo respektimin nga Konventa, mund të zëvendësohet lehtësisht me një koncept tjetër, përkatësisht "afat optimal dhe i parashikueshëm", i cili do të jetë qëllimi i ri i sistemeve gjyqësore, pavarësisht nga fakti se kjo do të thotë ligji përbashkët për gjykatat ose gjykata të specializuara369. Ky rend identifikon më mirë periudhën kohore kur e gjithë procedura gjyqësore duhet të zhvillohet, sepse një procedurë shumë e shpejtë do të ndikojë edhe te e drejta e kërkuesit për një gjykim të drejtë, që do të thotë se termi që mund të përdoret është “i paarsyeshëm”, për shkak të nxitimit me të cilin ajo zhvillohet nga organet gjyqësore.370 Disa nga metodat më të mira për të ndihmuar në zgjidhjen sa më të shpejtë të mosmarrëveshjeve apo vënies në vend të të drejtave, i ka prodhuar KE. Ato janë metodat alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve. Duke qenë të vetëdijshëm për efektet shumë pozitive të AZM, ndër të cilat është potenciali i saj për të çuar në zgjidhjen e shpejtë të mosmarrëveshjeve, KKGJE propozoi që AZM të jetë një nga pikat që do të trajtoheshin në Konferencën e Parë Evropiane të Gjyqtarëve. Konferenca e Parë Evropiane e Gjyqtarëve ka demonstruar rëndësinë e AZM në zgjidhjen e hershme të mosmarrëveshjeve. Është e qartë se ndërsa AZM nuk duhet të konsiderohet si një mënyrë perfekte për zbutjen e ngarkesës së tepërt të gjykatave, kjo është padyshim e dobishme dhe efektive për shkak se ajo e vë theksin në një marrëveshje midis palëve, e cila është gjithmonë e preferueshme për një gjykim të imponuar.371 KE ka prodhuar disa Rekomandime lidhur me alternativat e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve. Rekomandimi Nr. R (98) 1 mbi ndërmjetësimin familjar ka si qëllim jo vetëm zvogëlimin e ngarkesës së punës së gjykatave, por edhe krijimin e një zgjidhjeje më të pranueshme për palët dhe (në rastin e fëmijëve) mbrojtja më e mirë e mirëqenies së fëmijëve. Rekomandimi Nr. R (99) 19 i Komitetit të Ministrave të Shteteve Anëtare mbi ndërmjetësimin e çështjeve penale. Ky Rekomandim ka për qëllim rritjen e të drejtës legjitime të viktimave për t’u trajtuar të drejtat e tyre dhe rritjen e ndërgjegjësimit te shkelësit mbi pasojat e veprimeve apo mosveprimeve të tyre, mbi mundësinë për t’u rehabilituar. Rekomandimi Rec (2001) 9 mbi alternativat e çështjeve gjyqësore në mes autoriteteve administrative dhe palëve private. Së fundi, kemi Rekomandimin Rec (2002) 10 mbi ndërmjetësimin në çështjet civile.372

369 European Union Program for the Efficiency of Justice (EUPEJ), entitled "A new goal for judicial systems: processing each case in an optimum and quantifiable time-frame", reminded by M. Tabarca, The principle of Law in a fair trial, in optimum and predictable time, in the light of the new Code of civil procedure, in Law magazine, no. 12/2010, pp. 42-56. 370 Sabău,G, V.,“The Right To A Trial Within A Reasonable Time: A General Guarantee Of The Right To A Penal Equity Trial” AGORA International Journal of Juridical Sciences, Nr.4, 2013, fq 202. 371 KKGJE, “Për vëmendjen e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës për gjykim të drejtë brenda një afati të arsyeshëm kohorë dhe roli i gjykatësit në gjykime duke marr parasysh mjetet alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve”, 2004, fq 24. 372 Jacques Bühler dhe Jon Johnsen, “Raporti i vlerësimitnë thellësi të sistemit të drejtësisë në Shqipëri”,2015,fq 22.

131

Krahas Rekomandimeve të KE për reduktimin e riskut që sjell një proces i paarsyeshëm në kohë, shërbejnë udhëzimet dhe parimet e përgjithshme të Saturnit në lidhje me menaxhimin e kohës së proceseve. Ato janë373:

a. Transparenca dhe parashikueshmëria, me të cilën kërkohet që afati kohor i një procedimi të mund të llogaritet aq sa është e mundur dhe të gjithë përdoruesit e sistemit të drejtësisë duhet të përfshihen në menaxhimin e kohës së procedurave gjyqësore

b. Gjatësia e arsyeshme e proceseve, ku vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet përshtatshmërisë së gjatësisë së përgjithshme të procedurës, nga inicimi i procedurës e deri te qëllimi përfundimtar që kërkohet të merret nga procesi gjyqësor.

c. Planifikimi dhe mbledhja e të dhënave, sipas të cilës kohëzgjatja e procedurave gjyqësore duhet të monitorohet nëpërmjet një sistemi integral dhe të mirëpërcaktuar të mbledhjes së informacionit. Një sistem i tillë duhet të jetë në gjendje të sigurojë shpejt të dhëna të hollësishme statistikore për kohëzgjatjen e procedurave në nivel të përgjithshëm dhe për të identifikuar raste individuale që kanë patur kohëzgjatje të tepruar dhe të paarsyeshme.

d. Fleksibiliteti, me anë të së cilës menaxhimi i kohës së procesit gjyqësor duhet të përshtatet me nevojat e procedurës konkrete

e. Bashkëpunimi i të gjitha palëve të interesuara, thelbi i të cilës është që gjatësia optimale dhe e parashikueshme e procedurave, duhet të jetë në përgjegjësinë e të gjitha institucioneve dhe personave që marrin pjesë në projektimin, rregullimin, planifikimin dhe kryerjen e procedurave gjyqësore, në veçanti duke marrë parasysh rregullat etike;

Pas tablosë së përgjithshme, do të ishte me interes paraqitja e një studimi krahasues, duke dhënë formulën përkatëse për proceset penale dhe ato civile. Bazuar në të drejtën, kërkesat e përgjithshme të procesit penal dhe atij civil në lidhje me afatin e arsyeshëm kohor janë pothuajse të njëjtja. Afati i arsyeshëm trajtohet nga Komiteti për të Drejtat e Njeriut dhe GJEDNJ si e zbatueshme për të dyja procedimet, penale dhe civile, edhe pse është vetëm kjo Gjykatë që i referohet në mënyrë eksplicite këtij parimi për të dyja procedimet.374 Megjithatë duhet të saktësojmë se afati i arsyeshëm kohor nuk përfshin vetëm proceset gjyqësore, por edhe proceset ankimore ndaj institucioneve shtetërore dhe para tyre. 375 Kjo kërkesë do të thotë që të vëna përballë të drejtës së të akuzuarit për kohë dhe lehtësi të mjaftueshme për të përgatitur mbrojtjen, procedurat duhen filluar dhe gjykimi përfundimtar duhet dhënë pas gjithë apeleve pa vonesa të panevojshme.

Çështjet zakonisht kërkojnë aplikimin e standardeve më rigoroze në respektimin e afatit të arsyeshëm, sidomos kur i pandehuri ndodhet i arrestuar në pritje të përfundimit të çështjes së tij.376Të gjykuarit në një kohëzgjatje të pajustifikuar në raport me faktorët përbërës të çështjes, passjell pasiguri dhe humbje të interesit të palëve në gjykim për të pritur përfundimin e gjykimit dhe marrjen e një vendimi të formës së prerë.

373 CEPEJ.,“Revised saturn guidelinesfor judicial time management”, 2014. 374 Katte Klitsche de la Grange kundër Italisë, parag. 61 i vendimit. 375 KE., “The right to a fair trial” Collection Science and technique of democracy, No.28, fq 80. 376 Kattë Klitsche de la Grande kunder Italise , datë 25.09.1987,A.119, par.20

132

Nga ana tjetër, është e nevojshme të respektohen afatet kohore pasi nëqoftëse do të lejojmë tejzgjatjen e gjykimeve civile, mund të ndodhë që të humbasë interesi i palëve për të vazhduar procesin gjyqësor, të humbasë efikasiteti, besueshmëria, rrezikohet humbja e provave, humbja e dëshmive, vetëgjyqësia etj. Sipas KEED, vonesat e përbashkëta për të gjitha llojet e procedurave janë377: Vonesa që kanë si origjinë procedurën që kryesisht kanë të bëjnë me problem gjeografike, transferime gjyqtarësh, koha që shpenzojnë gjyqtarët në aktivitete jashtëgjyqësore, vështirësitë që lindin nga ekzistenca e procesit administrativ dhe gjyqësor: njëkohësisht këto gjykata ekzistojnë në disa shtete si Greqi, Francë, Belgjikë dhe Austri; Vonesat që ndodhin në fillim dhe gjatë procedurës që lidhet me refuzimin ndaj një kërkese për ndihmë juridike falas, kundërshtimi në lidhje me juridiksionin, transferim dosje gjyqësore nga një gjykatë në tjetrën, dispozita mbi rregullat procedurale civile apo penale që mund të përdoren për të penguar ose vonuar procedimin, pa masa mbrojtëse: si psh në rastin e sistemit të mëparshëm Italian, në të cilin procedura lejon palët në çështjet penale të paraqesin prova të freskëta gjatë gjithë procedurës, me asnjë kufizim të afateve etj.; Vonesat që ndodhin pas procedurës si psh hapësira e madhe kohore midis mbylljes së gjykimit dhe dorëzimit të dosjes gjyqësore nga ana e gjyqtarit dhe njoftimi në regjistrin e gjykatës ose njoftimi i palëve. Sipas Konventës, vonesa në procedurat civile, në ndryshim nga ato penale, nuk mund të arsyetohet me ndërlikueshmërinë e rastit apo sjelljen e palëve. Afati i arsyeshëm në procedurat civile lidhet me kohën nga e cila procedura ka nisur, kur gjykata merr vendim të formës së prerë dhe vendimi ekzekutohet. Në çështjet penale, ky parim është parashikuar si garanci që shmang situatën kur një person i akuzuar qëndron për një kohë të gjatë i pasigurt për fatin e tij.378 Në të tilla raste, efekti që krijon gjendja e të qenit nën akuzë ndikon në cenimin e personalitetit të personit dhe dëmton rëndë prezumimin e pafajësisë.379 Po në çështjet penale, personat e privuar nga liria kanë të drejtë të kenë procedurë gjyqësore me të cilën do të vendoset shpejt ligjshmëria e ndalimit të tyre dhe të urdhërohet lirimi i tyre nëse paraburgimi nuk është i ligjshëm. Personave të arrestuar ose të paraburgosur në lidhje me kryerjen e një vepre penale, duhet t’u sigurohet menjëherë dërgimi përpara një gjykatësi dhe ata kanë të drejtë të marrin një gjykim brenda një afati të arsyeshëm ose të lirohen në pritje të gjykimit.380 Hetimi duhet të fillojë me shpejtësi në mënyrë që të merret sasia dhe cilësia më e madhe e mundshme e provave, ndërsa kur ka pengesa apo vështirësi që pengojnë përparimin në një hetim në një situatë të veçantë, një përgjigje e shpejtë nga autoritetet mund të konsiderohet si thelbësore në ruajtjen e besimit të publikut në mirëmbajtjen e sundimin e ligjit. Hetimi duhet të përfundojë brënda një kohe të arsyeshme dhe në të gjitha rastet të bëhet me gjithë kujdesin e nevojshëm.381

377 CEPEJ., “Length of court proceedings in the member states of the Council of Europe based on the case law of the European Court of Human Rights”, 2011, fq 37-53. 378 Abdoella kunder Hollandes A 248 para 24 , 1992 379 Stogmuller kundër Austrisë, A9, par.40. 1969 GJEDNJ. 380 KE, “Eradicating impunity for serious human rights violations”, 2011, fq 10. 381 Ibid. fq 12.

133

Në çështjen Wemhoff kundër Gjermanisë382, Gjykata është e mendimit se qëllimi i saktë i kësaj dispozite në çështjet penale, është të sigurojë që personat e akuzuar nuk duhet të qëndrojnë nën akuzë për një kohë të gjatë dhe se akuza është e vendosur. Prandaj, nuk ka dyshim që periudha që do të merret parasysh në zbatimin e kësaj dispozite, zgjat të paktën deri në marrjen e vendimit në apel. Nuk ka asnjë arsye pse mbrojtja e dhënë ndaj personave kundër vonesave të gjykatës, duhet të përfundojë në seancën e parë të gjykimit. Shtyrjet e pajustifikuara apo vonesat e tepruara nga ana e gjykatave duhet gjithashtu të merren parasysh.383 Në të gjitha procedimet është e nevojshme që gjyqtarët t’i planifikojnë veprimtaritë e tyre në mënyrën më të mirë të mundshme. Rregullat e procedurës civile, ndryshe nga procedura penale, nuk përcaktojnë afate maksimale kohore ndërmjet seancave. Nga ana tjetër, në vazhdimësi gjykatat janë orientuar lidhur me afatet kohore procedurale për disa lloj çështjesh. Këto afate kohore përdoren kur vlerësohet puna e gjyqtarëve. Afatet kohore fillojnë që nga regjistrimi i çështjes në gjykatë.384

Lidhja e ngushtë midis procesit civil, shpejtësisë në gjykim dhe procedurave të sakta dhe të drejta është nënvizuar në Rekomandimin Nr. R(84)5385 i Komitetit të Ministrave të KE, që ka identifikuar nëntë "parimet e procedurës civile të krijuara për të përmirësuar funksionimin e drejtësisë civile". Sipas këtyre parimeve sugjerohet një staf administartiv dhe mjete më moderrne teknike në dispozicion të gjykatave, një numër i caktuar seancash; trupa gjyqësore të ketë aftësinë të konstatojë cenimet e procedurës, cilët janë cenuesit dhe t’i ndëshkojë ata; të lehtësojë sa të mundet parashtrimin e fakteve dhe provave gjatë gjykimit dhe në fund të gjykimit të japë një vendim përfundimtar, të arsyetuar dhe konçiz.

Vonesat në shqyrtimin e çështjeve civile dhe zvarritjet e çështjeve gjyqësore shkaktojnë një sërë problemesh për palët. Me kalimin e kohës, të drejtat ligjore mund të komprometohen në mënyrë të pandreqshme (për shembull, kur pala paditëse falimenton përpara se të ekzekutohen pretendimet e saj ose kur gjendja e sendit objekt gjykimi mund të përkeqësohet), provat mund të zhduken dhe vërtetimi i fakteve mund të vështirësohet. Gjykimet e shtrira shumë në kohë, i lënë palët në pasiguri për periudha të gjata kohore dhe mund të shkaktojnë edhe rritje të kostove procedurale. Procedurat gjyqësore duhet të jenë arsyeshme, të shkurtra, me qëllim që të sigurojnë efektivitetin e të drejtave ligjore të palëve. Ashtu siç u përshkrua edhe më sipër, shpejtësia e gjykimeve duhet balancuar me kujdes me kërkesën po aq të rëndësishme për procedura të sakta dhe të drejta gjyqësore, duke përfshirë këtu edhe nevojën e palëve për të pasur kohë të mjaftueshme për të përgatitur çështjen.386 Në raport me shkaqet, për të gjitha procedurat, përpara fillimit të procedurave, shkaku i vonesave lidhet me shpërndarjen territoriale të gjykatave; transferimin e gjyqtarëve; numri i pamjaftueshëm i gjyqtarëve; numri i çështjeve; pasiviteti i plotë i autoriteteve gjyqësore; mangësi sistematike në rregullat procedurale etj.

382 Wemhoff kundër Gjermanisë, GJEDNJ, datë 27 Qershor 1968. 383 Ibid. pika 18. 384 Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë: Anazilsë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”, 2013, fq.31 385 Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës, Rekomandimi nr. R (84) 5 ndaj Shteteve Anëtare “Për parimet e procedurës civile hartuar për të përmirësuar funksionimin e drejtësisë” 386 Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë: Analizë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”,2013, fq.21.

134

Që nga nisja e deri në mbylljen e seancave, shkaqet që sjellin vonesa janë: dështimi për të thirrur palët ose dëshmitarët; hyrja me vonesë në fuqi e legjislacionit; mosmarrëveshje mbi kompetencën midis organeve administrative dhe gjyqësore; dërgimi me vonesa e dosjes gjyqësore në GJA; vonesa që u ngarkohen përfaqësuesve ligjorë; përfshirja e ekspertëve dëshmitarë; shtyrja e shpeshtë e seancave; hapësirë kohore e tepërt midis seancave etj.

Pas mbylljes së seancave, vonesat në çështjet civile rrjedhin nga: dështimi për të përdorur kompetencat nga gjykatat; mungesa ose pamjaftueshmëria e rregullave të procedurës civile etj.

Pas mbylljes së seancave, vonesat në çështjet penale rrjedhin nga: problemet strukturore që lidhen me organizimin e shërbimit të prokurorisë; vendimet për t'u bashkuar ose jo me çështjet e tjera penale; dështimi i dëshmitarëve për të ndjekur seancat; roli i procedurave civile në rezultatin e procedimeve penale etj.

Pas mbylljes së seancave, vonesat në çështjet administrative rrjedhin nga: vonesat që i atribuohen organeve jo-gjyqësore.387

3.2 E drejta për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë

Në shumicën e demokracive perëndimore evropiane, ku parimi i vendim-marrjes së shpejtë është pothuaj universal, mosrespektimi i të drejtës për gjykim brenda afatit të arsyeshëm, shumë shpesh paraqitet si shkak për inicimin e padisë kushtetuese.388 Kështu, në rastet kur ekziston dyshimi i bazuar se gjykata e rregullt nuk do të respektojë parimin e gjykimit brenda afatit të arsyeshëm, dhe me këtë do të cenojë të drejtat kushtetuese të qytetarit, në disponim të qytetarit është padia kushtetuese. Nëse GJK, duke vepruar sipas padisë kushtetuese, konstaton se kemi shkelje të parimit për gjykim në afat të arsyeshëm, ka mundësi që me anë të vendimit të caktojë një afat të caktuar për zgjedhjen meritore të çështjes nga ana e gjykatës së rregullt. Ky afat do të fillojë të rrjedhë nga dita e shpalljes së vendimit të GJK. Shembull të mundësisë për parashtrim të padisë, me anë të së cilës pala kërkon mbrojtjen e të drejtës për gjykim brenda afatit të arsyeshëm, kemi në disa Kushtetuta, si psh në Kushtetutën gjermane, ku në (nenet 20, 33, 38, 101,103 dhe 104), thuhet se: “…çdo qytetar i cili pretendon se me akt të ndonjë organi shtetëror, qoftë federal ose krahinor (ligjdhënës, ekzekutiv ose gjyqësor) i është shkelur ndonjë nga të drejtat e tij themelore të garantuara me Kushtetutën Federale, ka të drejtë të parashtrojë padi drejtuar Gjykatës federale”. Gjermania nuk ka ligj të veçantë për rregullimin e të drejtës së gjykimit brenda afatit të arsyeshëm, por instituti i gjykimit brenda afatit të arsyeshëm nxirret nga (art. 4. neni 19) i Kushtetutës. Edhe në Kushtetutën kroate (neni 128.parag 3.) thuhet se “….qytetarët kanë të drejtë të parashtrojnë padi kushtetuese për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të përcaktuara me kushtetutë”. Kjo dispozitë kushtetuese, ashtu si edhe në Kushtetutat e tjera evropiane, aludon për të gjitha të drejtat e përcaktuara me Kushtetutë. Çështja e gjykimit brenda afatit të arsyeshëm është rregulluar konkretisht me (nenin

387 European Commission For the Efficiency Of Justice (Cepej) Length of court proceedings in the member states of the Council of Europe based on the case law of the European Court of Human Rights(31 July 2011)2nd Edition, fq4. 388 Mark W. Janis- Richard S. Kay-Anthony W. Bradley, “E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut” Prishtinë 2002, fq. 522.

135

29) të Kushtetutës, ku thuhet se “çdokush ka të drejtë që gjykata e pavarur dhe e paanshme, në gjykim të drejtë dhe brenda afatit të arsyeshëm të vendosë për të drejtat dhe obligimet, ose për përgjegjësinë penale të tij”. E drejta e parashtrimit të padisë kushtetuese parashihet edhe në Kushtetutën sllovene”.389 GJK e Shqipërisë, në jurisprudencën e saj ka vlerësuar se në bazë të neneve 131, shkronja “f”, dhe 134, pika 1, shkronja “g”, të Kushtetutës së RSH, individi legjitimohet për të vënë në lëvizje GJK, me pretendimin e cenimit të së drejtës për t’u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm gjatë zhvillimit të procesit të gjykimit nga gjykata e zakonshme. Gjykata ka pranuar se kërkesat e individëve për cenimin e të drejtës për një gjykim brenda një afati të arsyeshëm, mund të merren në shqyrtim pavarësisht se gjykimi për mbrojtjen e të drejtave, lirive dhe interesave kushtetuese dhe ligjore të tyre ende nuk ka përfunduar në të gjitha shkallët e gjykimit prej gjykatave të juridiksionit të zakonshëm.390

GJK e Shqipërisë thekson se lidhur me tejzgjatjen e procesit gjyqësor ajo mbështetet në kriteret e përcaktuara nga GJEDNJ, të reflektuara më pas dhe në praktikën e saj. Sipas këtyre kritereve, arsyeshmëria e kohëzgjatjes së procesit gjyqësor duhet të vlerësohet në dritën e rrethanave të veçanta të çështjes, duke pasur parasysh sidomos kompleksitetin e çështjes, sjelljen e kërkuesit, sjelljen e autoriteteve si dhe rrezikun që sjell për kërkuesin kjo tejzgjatje e afateve të gjykimit.391

Psh, GJK në vendimin e saj392, trajton pretendimin e kërkueses për moshqyrtim të çështjes brenda një afati të arsyeshëm kohor mepretendimin se Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë nuk është kujdesur që procesi të zhvillohet në mënyrë të rregullt duke siguruar progresin e gjykimit me shpejtësi të mjaftueshme. Kërkuesja i mbështet pretendimet e saj në kriteret e përcaktuara nga jurisprudenca e GJEDNJ, të reflektuara më pas në praktikën e GJK. Lidhur me periudhën e kohës që duhet marrë në konsideratë, rezultoi gjatë gjykimit, se pas më shumë se dy vjetësh dhe ende nuk kishte një vendim themeli në lidhje me pretendimin e kërkueses. Pas vlerësimit të kompleksitetit të çështjes, sjelljes së kërkueses e cila nuk kishte shfaqur vonesa të pajustifikueshme (përkundrazi ajo kishte qenë prezente në mënyrë të vazhdueshme) dhe sjelljes së autoriteteve, të cilat i kishin zhvilluar seancat gjyqësore me hapësirë kohore 5-6 javë, GJK e Shqipërisë arriti në përfundimin se kërkueses i ishte cenuar e drejta për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor. 3.3 Faktorët përcaktues të të drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor sipas

juripsrudencës së GJK të Shqipërisë dhe GJEDNJ Që prej gjykimit të çështjes Neumesiter kundër Austrisë 393 , tri kritere janë aplikuar në vazhdimësi nga GJEDNJ, në të dyja rastet, si në çështjet civile ashtu edhe ato penale. Ato kanë të

389 Zendeli.E.,“E drejta e gjykimit Brenda afatit te arsyeshem”, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009, fq.10. 390 Vendim i GJK nr.35, date 17.07.2013, pika 8 e vendimit. 391 Ibid, pika 10. 392 Vendim i GJK, nr.35, datë 17.07.2013. 393 Pika 21 është jashtë çdo dyshimi se rasti Neumeister ishte i kompleksitetit të jashtëzakonshëm për shkak të rrethanave të përmendura më lart (deklaratë të fakteve, para. 20). Kjo është, për shembull, nuk është e mundur për të mbajtur autoritetet austriake gjyqësore përgjegjëse për vështirësitë që ata hasen jashtë vendit në marrjen ekzekutimin e letrat e tyre të shumta porosive (argumenteve të Qeverisë, para. 24). Nevoja për të pritur për përgjigje ndoshta shpjegon vonesa në mbylljen e hetimit, pavarësisht nga fakti se nuk ka masa të tjera të hetimit mbetur të kryhet në

136

bëjnë me kompleksitetin e çështjes, sjelljene aplikantit dhe sjelljen e autoriteteve gjyqësore ose jogjyqësore. Në çështjen Koning kundër Gjermanisë394, GJEDNJ shtoi edhe një kriter tjetër që kishte të bënte me sjelljen e aplikantit. Bazuar në këto kritere, vepron edhe në raport me jurisprudencën e saj.Ky kriter paraqet një veçanti, pasi është i vetmi kriter që mund të sjellë një raport moscenimi, edhe pse mund të bëhet fjalë për një tejzgjatje procedurash. Nëse sjellja e aplikantit do të jetë shkaku kryesor i vonesave, GJEDNJ do të shprehet që nuk ka cenim të nenit 6 të Konventës.395 Në morinë e çështjeve të GJEDNJ dhe GJK shqiptare, dalin në pah disa faktorë përcaktues të afatit të arsyeshëm kohor të një procesi. Më thelbësorët janë:

a. Kompleksiteti dhe natyra e çështjes (numri i palëve pjesëmarrëse, numri i dëshmitarëve, lidhja e çështjes më çështje të tjera, etj);

b. Numri i palëve pjesëmarrëse; c. Numri i dëshmitarëve; d. Lidhja e çështjes me çështje të tjera; e. Sjellja e ankimuesve dhe e autoriteteve gjyqësore e administrative.

3.3.1 Kompleksiteti dhe natyra e çështjes

Mbi kompleksitetin dhe natyrën e çështjes, GJK e Shqipërisë është shprehur në disa prej vendimeve të saj. GJK ka theksuar se për vlerësimin e kompleksitetit të procedimeve duhet të kenë rëndësi të gjitha aspektet e çështjes, përfshirë objektin e çështjes, faktet e kundërshtuara dhe volumin e provave shkresore.396 Në Vendimin nr.35, datë 17.07.2013, GJK konstatoi se gjykimi i iniciuar prej kërkueses, i cili konkretisht kishte për objekt njohjen e saj si trashëgimtare ligjore të radhës së parë dhe dorëzimin e pasurisë trashëgimore, është i natyrës civile. Ky gjykim rregullohet prej dispozitave të K.Pr.C dhe dispozitat e K.C, mbi padinë e kërkimit të pasurisë trashëgimore (neni 349 e vijues).Gjykata konstaton se, duke pasur parasysh natyrën e tij, gjykimi nuk paraqitet me natyrë komplekse, edhe pse problemet juridike lidhur me juridiksionin dhe kompetencën, të pretenduara nga subjekti i interesuar, kanë kushtëzuar disa seanca. Megjithatë, ky fakt nuk justifikon zgjatjen për më shumë se dy vjet të procesit.

Referuar kronologjisë së seancave, kërkuesja nuk ka shkaktuar vonesa të pajustifikuara për zhvillimin gjykimit. Përkundrazi, prania e saj e vazhdueshme, në të gjitha seancat e zhvilluara, tregon qartazi përpjekjet për të shpejtuar procesin gjyqësor. Nga materialet e dosjes rezultonte se seancat edatave 01.06.2011, 12.02.2012, 23.04.2013, ishin shtyrë për shkaqe që i ngarkoheshin kërkueses. Në vlerësim të Gjykatës, këto shkaqe lidhen me përmbushjen dhe ushtrimin e të drejtave të saj procedurale, të parashikuara nga K.Pr.C, si parashtrimi i provave mbi të cilat mbështetej kërkimi i ngritur, apo edhe me pamundësinë objektive për të ndjekur seancën

Austri. Pika 16 duke pasur parasysh madhësinë dhe kompleksitetin e çështjes, hetimi dhe procedurat e mëvonshme do të duket të jetë me gjatësi të konsiderueshme me pasojën që gjatësia e paraburgimit, tashmë më i madh se katërmbëdhjetë muaj, ishte në rrezik të tejkalimit atë të dënimit të mundshëm , në qoftë se masa korrigjuese nuk janë marrë shpejt; 394 Koning kundër Gjermanisë , date 28 Qershor 1978, GJEDNJ. 395 CEPEJ, “Length of court proceedings in the member states of the Council of Europe based on the case law of the European Court of Human Rights “(31 July 2011) 2 nd Edition, fq 20. 396 Vendimi i GJK. Nr.24, datë 27.04.2015.

137

gjyqësore, për shkak se përfaqësuesit e saj ligjorë, në të njëjtën ditë dhe orë, ndodheshin në procese të tjera. Në këtë drejtim, GJK përsërit se, përsa i përket sjelljes së kërkueses, përdorimi nga ana e saj i të gjitha procedurave të parashikuara nga e drejta e brendshme, me qëllim sigurimin e mbrojtjes, nuk mund të përdoret si argument kundër saj.

Po në këtë çështje, përsa i përket sjelljes së autoriteteve publike, nga materialet e ndodhura në dosje rezultonte se nga dita e paraqitjes së kërkesëpadisë, deri në momentin e shqyrtimit të kërkesës në GJK, ishin zhvilluar 21 seanca. Hapësira kohore e seancave nga njëra-tjetra ishte relativisht e gjatë, mesatarisht 5-6 javë. Po të shikoheshin shkaqet që kishin çuar në shtyrje të seancave gjyqësore, ato vinin për shkak të kërkesave të përsëritura të palës së paditur për përjashtim të gjyqtarëve, mosparaqitjes së saj në gjykim për arsye shëndetësore, mosformimit të trupit gjykues etj.

Gjykata ka theksuar se përsa i përket sjelljes së autoriteteve, edhe pse kuadri procedural civil ka parashikuar parimin se iniciativat procedurale u takojnë palëve397, kjo nuk i shkarkon gjykatat nga detyrimi për të siguruar një gjykim të shpejtë, siç kërkon neni 42 i Kushtetutës dhe neni 6 par.1 të Konventës.398

GJK, referuar sa më sipër, vlerësoi se gjykimi i kësaj çështjeje është tejzgjatur për shkak të mosmarrjes së masave të nevojshme dhe të domosdoshme për gjykimin brenda një afati të arsyeshëm nga Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë, si dhe nga veprimet e të paditurit, i cili gjithashtu ka ndikuar në zvarritjen e procesit gjyqësor. GJK arrin në përfundimin se, bazuar në llojin dhe natyrën e mosmarrëveshjes në gjykim, kërkueses i është cenuar e drejta për një proces të rregullt ligjor, si pasojë e moszhvillimit të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm.

Studimi i kësaj çështjeje nuk është një çështje komplekse, pasi faktet dhe natyra e çështjes janë përcaktuar që në fillim të gjykimit, nëpërmjet parashtrimit të bërë dhe provave të paraqitura. Rrethanat e çështjes ishin të qarta dhe nuk i japin rastit natyrë komplekse. Lidhur me sjelljen e saj, referuar kronologjisë së seancave, kërkuesja nuk kishte shkaktuar vonesa të pajustifikuara për zhvillimin e gjykimit. Përkundrazi, prania e saj e vazhdueshme në të gjitha seancat tregonte qartazi përpjekjet e saj për të shpejtuar procesin gjyqësor. 399

Nëse flasim për kompleksitet dhe natyrë të çështjes, ndikimi i tyre te afati i arsyeshëm kohor, varet nga garancitë e përfshira në nenin 6 të Konventës. Ndër të tjera, në çështjen H kundër Francës,400 GJEDNJ është shprehur mbi ndikimin që kanë kompleksiteti dhe natyra e çështjes, në afatin e arsyeshëm kohor. Ajo shprehet se natyra e vetë çështjes ka ndikuar në tejzgjatjen e afateve kohore në një gjykim penal, psh Triggiani kundër Italisë.401 Kjo çështje e ka burimin nga arrestimi që ju bë aplikantit, Z Triggiani, në Romë. Në momentin e arrestimit, ai ishte punonjës banke. Veprat për të cilat akuzohej Z.Triggiani kishin të bënin me mashtrim, falsifikim dhe përdorim të dokumentave të falsifikuara. Në ankimin e tij para GJEDNJ, ai parashtronte disa kërkesa, por ne do të ndalemi te tejzgjatja e gjykimit. Periudha që duhet të merret në konsideratë sipas GJEDNJ, fillon në 1975,

397 Neni 2 i Kodit të Procedurës Civile. 398 Vendim i GJK, nr.12, datë 05.03.2012, pika 3. 399 Vendim i GJK. Nr 35, date 17.07.2013, pika 6 e vendimit. 400 H kundër Francës, 24 tetor 1989, paragrafi 50 i vendimit, GJEDNJ. 401 Triggiani kundër Italisë, gjykim i datës 19 Shkurt 1991 paragrafi 17, GJEDNJ.

138

vit kur ai u arrestua dhe përfundon në 1987. Në këtë rast, gjykata, theksoi edhe njëherë se neni 6 par.1 i Konventës, i siguron kujtdo ndaj të cilit është ngritur një akuzë penale, të drejtën për të patur një vendim përfundimtar brenda një afati të arsyeshëm kohor. Sipas gjykatës, është e vërtetë që kjo çështje kishte disa kompleksitete në lidhje me natyrën e fakteve që do të mblidheshin, por sipas saj, në asnjë rast nuk kishte patur pengesa nga ana e aplikantit. U vërtetua që në fakt tejzgjatja e procesit gjyqësor në shkallën e parë, kishte ardhur si rezultat i mosorganizimit të Gjykatës së Qarkut të Romës.

Nëse në çështjen Triggiani kundër Italisë, shkak për tejzgjatjen e procedurave kishte qenë natyra e çështjes, po në praktikën e GJEDNJ kemi shembuj ku kompleksiteti i çështjes sjell një afat jo të arsyeshëm kohor të procesit. Psh, në çështjen Balliu kundër Shqipërisë402 , ankuesi pretendon se bazuar në nenin 6 par.1 dhe 3 (c) dhe (d) të Konventës i është mohuar e drejta për një proces te rregullt ligjor, duke qenë se nuk është mbrojtur si duhet me ndihmë ligjore dhe nuk ka qenë në gjendje të pyesë disa dëshmitarë ose të kërkojë paraqitjen e dëshmitarëve në mbrojtje të tij. Sipas pretendimeve të ankuesit, në procedimin penal kundër tij, ai nuk është përfaqësuar në mënyrën e duhur nga një avokat, siç kërkohet nga Neni 6 par.1 dhe 3 (c) i Konventës. Kjo do të kishte qenë mjaft e rëndësishme në lidhje me kompleksitetin e çështjes dhe shkallën e ashpërsisë së dënimit.403 Duke pasur parasysh qëllimin e Konventës, për mbrojtjen e të drejtave që janë praktike dhe efektive, Gjykata ka konstatuar në mënyrë të vazhdueshme që, ndërsa Shtetet nuk mund të jenë përgjegjëse për çdo të metë, të avokatëve të caktuar për ndihmë ligjore, në rrethana të veçanta të çështjes, autoritetet kompetente duhet të marrin masa për të siguruar që, ankuesit të gëzojnë efektivisht të drejtën që iu njihet.404 Një gjetje të tillë si në çështjen e mësipërme, e kemi edhe në një çështje tjetër të GJEDNJ, Bock kundër Gjermanisë405, ku ankimi që bëhej kishte lidhje me afatin e zgjatur të procedurave të shkurorëzimit. Sipas GJEDNJ, periudha që duhet të merret në konsideratë, fillon më 18 mars 1974 dhe përfundon 7 qershor 1983. Procedurat e shkurorëzimit kishin nisur para Gjykatës së Rrethit të Duseldorfit dhe kishin zgjatur përafërsisht 3 vjet. Më pas procedurat para Gjykatës Familjare dhe Gjykatës së Apelit të Duseldorfit zgjatën rreth 2 vjet. Procesi i dytë para Gjykatës Familjare dhe Gjykatës së Apelit të Duseldorfit zgjati 6 muaj. Procedura e tretë para Gjykatës Familjare nga 15 tetor 1980 deri në 24 shkurt 1982. Procedura e tretë e në Gjykatën e Apelit, nga 25 shkurt 1982 deri në 7 qershor 1983. Ndërsa procedurat përpara GJK, filluan më 11 mars 1983 deri më 11 janar 1984. Komplesiteti i kësaj çështje, krahas numrit të madh të proceseve të kryera, krahas të tjerave, qëndron edhe në pretendimin e qeverisë gjermane, për të mos përfshirë në periudhën kohore të matshme, edhe procedurat para GJK vendase. Sipas GJEDNJ, pyetjes nëse prosedurat para GJK i përfshin neni 6 par.1 i Konventës, kur trajton periudhën e arsyeshme kohore, ajo i përgjigjet se, kjo varet nga secila çështje dhe rrethanat përkatëse. 406 Çështja konkrete paraqiste kompleksitete, pasi në këtë proces të gjatë gjyqësor para Gjykatës së rrethit të Duseldorfit, u pa e nevojshme ekspertiza e gjendjes mendore të Z. Bock. Në mbarëvajtjen e procesit gjyqësor dhe zgjatjen e tij në kohë, ka ndikuar sjellja e Gjykatës së Rrethit të

402 Vendim i GJEDNJ, datë 30 Nëntor 2005. 403 Ibid. pika 26 e vendimit. 404 Ibid. pika 33. 405 Bock kundër Gjermanisë, vendim i GJEDNJ, date 29 Mars 1989. 406 Ibid. pika 37 e vendimit.

139

Duseldorfit, por pa lënë mënjanë sjelljen e palëve, ku bëhej fjalë për ndërrimet e shpeshta të avokatëve dhe kërkesave për përjashtim të trupës gjyqësore. Këtu nuk kishim të bënim me mungesë të aktiviteti gjyqësor, por një sasi të tepruar të kontrollit mjekësor që iu bë Z. Bock.407 Pra këtu kemi sjelljen e autoriteteve gjyqësore dhe ankimuesit, që ka sjellë një afat kohor tej atyre normale dhe të pranueshme. Pra ekspertiza mjeksore e Z. Bock kërkonte kohë dhe paraqiste një situatë shumë delikate, si rrjedhim në tërësinë e tyre, natyra komplekse dhe nevoja për të kryer vlerësimin e gjendjes mendore të Z. Bock, sollën rreth 9 vite procedurë të gjatë shkurorëzimi.

Megjithatë, veçmas përfundimeve mbi lidhjen e ngushtë që ekziston midis kompleksitetit dhe natyrës së çështjes me afatin kohor që ka arritur GJK e Shqipërisë dhe GJEDNJ, jo gjithmonë jemi kundër zgjatjes në kohë të procedimeve. Ka raste kur është e domosdoshme një gjë e tillë. Kompleksiteti i çështjes, në balancë me parimin e sigurimit të administrimit të përshtatshëm të drejtësisë, mund të justifikojë kohëzgjatje kohore të konsiderueshme408. Pa dyshim që duhet të kihet parasysh, sesa e arsyeshme është kjo zgjatje në kohë e procedimeve. GJK e Shqipërisë në Vendimin nr.24/2015, vëren se çështja në shqyrtim ka për objekt mosekzekutimin e vendimit të formës së prerë brenda një afati të arsyeshëm, për sa i përket kthimit të vlerës në bono privatizimi dhe letra me vlerë. Mungesa e fondit përkatës në bono privatizimi dhe letra me vlerë, si edhe mungesa e një baze ligjore për përcaktimin e vlerës së tregut dhe kursit të këmbimit për konvertimin e tyre në lekë, është një çështje që ka ndikuar në kohëzgjatjen e ekzekutimit të vendimit. GJEDNJ në çështjen Katte Klische de la Grahge kundër Italise 409 ka dhënë një përcaktim të kompleksitetit të çështjeve ligjore., ku përfshihen ndryshimet në legjislacion, periudhat tranzitore drejt një ekonomie tregu dhe ndërveprimi midis procedurave administrative dhe gjyqësore. Nëse gjatë gjykimit dalin në pah çështje të cilat mund të kenë pasoja në legjislacionin vendas, si p.sh.çështje që sugjeron ndryshime të parimeve të përcaktuara më parë në kuadrin ligjor për urbanistikën, atëherë një proces më i gjatë gjyqësor do të ishte i pranueshëm. Në çështjen e mësipërme, Katte Klische de la Grahge kundër Italisë, kërkuesi iu drejtua GJEDNJ së pari për cenim të të drejtës së pronësisë, pasi ai nuk ishte lejuar të ndërtonte në pronën e tij për të cilin kërkonte dëmshpërblim dhe së dyti për cenim të të drejtës për një proces të drejtë gjyqësor dhe për tejzgjatje të afateve përpara gjykatës administrative por dhe asaj civile. Gjykata vendosi se koha që do të merrej në konsideratë do të fillonte nga 9 maj 1978 deri më 13 maj 1986, me vendimin e Gjykatës së Kasacionit. Në paragrafin 82 të vendimit mbi çështjen në gjykim, thuhet se tejzgjatja e gjykimit civil vinte si rezultat i kompleksitetit të çështjes. Në fakt kompleksiteti i çështjes kishte të bënte jo vetëm me faktet por dhe me çështjet ligjore410. Si rrjedhim Gjykata u shpreh se nuk kemi shkelje të nenit 6 të Konventës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor.

Në një çështje tjetër të GJEDNJ, ku justifikohej sipas saj afati i tejzgjatur i procedurave gjyqësore, ishte Papachelas kundër Greqisë411. Qeveria greke parashtroi se kohëzgjatja e procedurave kishte rezultuar pjesërisht nga vështirësitë teknike lidhur me numrin e madh të pronave që ishin

407 Ibid. pika 47 e vendimit. 408 Shih vendimet nr. 14, datë 15.04.2010 dhe nr. 9, datë 14.02.2014 të GJK. 409 Katte Klische de la Grahge kundër Italise, gjykim i datës 27 tetor 1994 paragrafi 62, GJEDNJ. 410 Çështja pati vështirësi për ato rrethana që kishin të bënin me ligjin vendas dhe atë të mjedisit. 411 Papachelas kundër Greqisë, GJEDNJ, datë 25 Mars 1999.

140

shpronësuar, si dhe nga sjellja e aplikantit, i cili nuk kishte shprehur vullnetin e duhur për të ndjekur procedurat. Në lidhje me këtë, qeveria greke vuri në dukje faktin se ankuesit i ishte dashur gati gjashtë muaj për të prodhuar një kopje të vendimit të GJA para Gjykatës së Kasacioni. Gjykata pranoi se rasti ishte relativisht kompleks, për shkak të numrit të pronave që janë shpronësuar. Sipas saj, kohëzgjatja e procedurave para gjykatës së shkallës së parë (pesë muaj e pesëmbëdhjetë ditë) dhe GJA Athinë (pesëmbëdhjetë muaj dhe nëntëmbëdhjetë ditë) nuk ishte e paarsyeshme. Procedura në Gjykatën e Kasacionit zgjati një vit e gjysmë, e cila nuk ishte e tepruar, duke pasur parasysh në mënyrë të veçantë faktin se ankuesi apeloi vendimin e gjykatës së shkallës së parë, përafërsisht gjashtë muaj pas njoftimit mbi të drejtën e apelimit.412 3.3.2 Numri i palëve pjesëmarrëse GJEDNJ është shprehur në disa vendime, se numri i palëve pjesëmarrëse mund të ndikojë në varësi të çështjes, në kohëzgjatjen e një procesi. Në çështjen Milasi kundër Italisë413, objekt ankimi ishte kohëzgjatja e procedurave penale ndaj Z. Milasi. Ky i fundit u akuzua zyrtarisht për pjesëmarrje në shoqëri kriminale më 18 qershor 1983. Më 1981 nisi gjykimi dhe më 1983 u dha vendimi. Sipas qeverisë italiane, rasti ishte i ndërlikuar për disa arsye, ku ndër to edhe numri i të pandehurve. Faktet që hetohen dhe procedura që duhej ndjekur ishin të komplikuara disi, për shkak të numrit të madh të personave të përfshirë, tridhjetë e pesë. Megjithë përpjekjet e bëra për përmirësimin e funksionimit të Gjykatës së Qarkut të Reggio Calabria414, kërkuesi duhej të priste gati dhjetë vjet, deri në në një vendim përfundimtar mbi akuzën që i ishte ngritur. Edhe pse sipas Gjykatës numri i madh i pjesëmarrësve kishte sjellë një numër më të madh të seancave gjyqësore, kjo nuk mjaftonte për të zgjatur në kohë afatin brenda të cilit duhej të përfundonte çështja me një vendim gjyqësor përfundimtar dhe të mos kishim cenim të nenit 6 të Konventës..

Situatë analoge e gjejmë edhe në çështjet e GJEDNJ, ku shtet i paditur është RSH. Nisur nga problematika e theksuar në çështjet e mësipërme, GJEDNJ është detyruar të dalë me një konkluzion shumë të rëndësishëm dhe serioz edhe për shtetin shqiptar. Kjo Gjykatë ka tërhequr vëmendjen e shtetit shqiptar për nevojën e modifikimit të sistemit të brendshëm gjyqësor shqiptar në dritën e garancive të parashikuara në nenin 6 par.1 të Konventës ku afirmohet se: “Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme.....”. Një përfundim të tillë GJEDNJ i është dashur t’a japë në çështjen Gjonboçari dhe të tjerë kundër Shqipërisë415. Këtu, kërkuesit pretendonin para gjykatës, se gjatë shumë seancave të gjykimit, nuk ishin respektuar afatet e arsyeshme kohore të kërkuara nga neni 6 i Konventës.Vendimi i Agjensisë Kombëtare të Kthimit dhe Kompesimit të Pronave, e hodhi poshtë pretendimin e Komisionit të Vlorës për shkak të mungesës së dokumentacionit. Ai gjithashtu, pezulloi të drejtën e ekzekutimit të vendimit të GJ.L të vitit 2003 deri në rregullimin e çështjes së pronësisë nga ana e qeverisë shqiptare. Ndërkohë që qeveria shqiptare u mbrojt duke thënë se një pjesë të mirë të fajit për vonesat e gjykimit vinin nga vetë palët për shkak se ata nuk kishin bashkëpunuar me autoritetet dhe nuk kishin përgatitur sa më shpejt dokumentacionin e nevojshëm për ankimim.

412 Ibid. pika 39-40 e vendimit. 413 Milasi kundër Italisë, GJEDNJ, 25 Qershor 1987. 414 Autoritetet kishin marrë masa për t’u dhënë përparësi proceseve gjyqësore që kishin të bënin me të paraburgosur. Gjithashtu u shtua numri i gjyqtarëve, duke rritur dhe numrin e çështjeve që gjykoheshin. 415 Gjonbocari dhe të tjerë kundër Shqipërisë, GJEDNJ, datë 23 Tetor 2007.

141

Një nga arsyet që kërkonte të shfrytëzonte Shqipëria, ishte dhe numri i madh i palëve pjesëmarrëse që pretendonin të drejtën e pronësisë mbi objektin e kërkesës para gjykatës shqiptare. Nga viti 2003 e deri në vitin 2007, kohë në të cilën ankesa shqyrtohej para GJEDNJ, vendimi i mësipërm nuk kishte gjetur ende zbatim. Sipas GJEDNJ, kjo situatë i mohonte ankuesve të drejtën për një proces të rregullt ligjor dhe për të patur mjete të brendshme efektive ankimi për ndreqjen e situatës dhe rivendosjen në vend të së drejtës së shkelur.

Në këtë çështje, GJEDNJ konkludoi se autoritetet gjyqësore shqiptare nuk kishin përmbushur detyrimin për të dhënë një vendim të formës së prerë. Ankuesit janë shtatë vëllezër dhe motra të familjes Gjonboçari. Çështja ka të bëjë me tre procedura me anë të të cilave ankuesit kanë kërkuar kthimin e një toke që i përket prindërve të tyre dhe që është konfiskuar pa kompensim nga autoritetet nën regjimin komunist. Më 6 mars të vitit 2003, GJ.L shqiptare urdhëroi Komisionin e Kthimit dhe Kompensimit të Pronave të shqyrtojë kërkesat për kthim dhe si kompensim të marrë një vendim për pretendimet e ankuesve. Ky vendim i Komisionit të Kthimit të Pronave nuk u mor. Mbi bazën e nenit 6/1 të Konventës dhe nenit 13, kërkuesit janë ankuar në GJEDNJ për mosekzekutimin e vendimit të GJ.L të 6 marsit 2003 dhe për kohëzgjatje të procedurës dhe kanë fituar. Gjykata i dha të drejtë Gjonboçarit dhe të tjerëve dhe në mënyrë unanime dënoi Shqipërinë për dhunim të nenit 6/1 të KEDNJ dhe në kombinim për dhunim të nenit 13. GJEDNJ, bazuar në nenin 44/2, i akordoi të shtatë ankuesve nga 7 000 euro secilit si dëmshpërblim moral. Gjykata urdhëroi Shqipërinë të zbatonte sa më parë vendimin e GJ.L të 6 marsit 2003, pra urdhëroi shtetin shqiptar të merrte sa më parë një vendim për rastin Gjonboçari. Në të kundërt, Shqipëria do të penalizohej rëndë nga Komiteti i Ministrave të Jashtëm të KE.

3.3.3 Numri i dëshmitarëve416 Kompleksiteti i fakteve të çështjes mund të lindi nga nevoja për të menaxhuar një numër të madh dëshmitarësh, probleme me gjetjen e dëshmitarëve, procesi i zgjatur i rindërtimit të fakteve dhe mbledhjes së provave, mungesa e dëshmitarëve në një rast penal etj. Për shkak të numrit të madh të dëshmitarëve, qoftë të kërkuesit, qoftë të shtetit përgjegjës, shkaktohen tejzgjatje të afateve të procedimeve. Jo gjithmonë ka cenim të nenit 6 të Konventës në rast se thirrja e një numri sa më të madh të dëshmitarëve do të jepte një zgjidhje më të drejtë çështjes. Në rastet kur gjykatat kombëtare kanë pranuar marrjen në pyetje të një numri të madh dëshmitarësh, duke qenë të vetëdijshëm se çështja mund të ishte zgjidhur në kushtet në të cilat ndodhej, mund të themi se rasti konkret mund të klasifikohet si tejkalim të afateve të arsyeshme jo vetëm për shkak të numrit të madh të dëshmitarëve por edhe të sjelljes së autoriteteve. Për ilustrim, në çështjen Svinarenko dhe Slyadnev kundër Rusisë417, ankuesit pretendonin se në procedurat e ndjekura nga gjykatat vendase, kishte patur cenim të nenit 6 të Konventës, për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor. Periudha që duhet marrë në konsideratë për t’u shqyrtuar nëse ka patur apo jo afat të paarsyeshëm kohor të procesit, fillon më datë 24 shtator 2002 për ankuesin e parë dhe 20 janar 2003 për ankuesin e dytë, data në të cilën ata u pyetën sit ë

416 Angelucci kundër Italise, gjykim i datës 19 shkurt 1991 paragrafi 15 dhe Angelucci kundër Italise, gjykim i datës 27 shkurt 1992, paragrafi 17, GJEDNJ. 417 Svinarenko dhe Slyadnev kundër Rusisë, date 17 Korrik 2014, GJEDNJ.

142

dyshuar. I gjithë procesi, derisa u dha vendimi i GJA, zgjati 6 vjet e 10 muaj. Vendimi i gjykatës së shkallës së parë, u la në fuqi nga GJA më 23 korrik 2009. GJEDNJ në këtë çështje, rithekson se kohëzgjatja e procedurës duhet të vlerësohet në dritën e rrethanave të çështjes dhe duke iu referuar kritereve të mëposhtme: kompleksiteti i çështjes, sjellja e aplikantit dhe sjellja e autoriteteve përkatëse.

Sipas Gjykatës, çështja Svinarenko dhe Slyadnev kundër Rusisë ishte komplekse, pasi bëhej fjalë për më shumë se dhjetë akuza për krime të rënda dhe katër të akuzuar. Ajo përfshinte më shumë se shtatëdhjetë viktima dhe dëshmitarë. Në proces u thirrën shumë ekspertë dhe shumë raporte të tyre u shqyrtuan. Edhe pse pati disa vonesa për të cilat ankuesit ishin përgjegjës, pati vonesa të konsiderueshme që i atribuohen shtetit Rus. Gjatë gjithë kësaj periudhe, ankuesit qëndruan të paraburgosur. Duke marrë parasysh kompleksitetin e çështjes dhe vështirësitë që Gjykata Rajonale Magadan u përball, GJEDNJ rithekson se shteti mbetet përgjegjës për efikasitetin e sistemit të saj, si dhe mënyrën në të cilën ajo ofron mekanizmat në përputhje me kërkesën për "kohë të arsyeshme". Nëse një shtet i lejon procedurat të vazhdojnë përtej afatit të arsyeshëm të parashikuar nga neni 6 i Konventës, pa bërë asgjë për t’i çuar përpara ato, ai do të jetë përgjegjës për vonesën e shkaktuar.

Paaftësia e autoriteteve vendase për të siguruar praninë e dëshmitarëve, marrja në pyetje e tyre disa herë gjatë fazës së hetimit, për shkak të mospërputhjeve të aktakuzës dhe materialit të përgatitur nga hetuesit dhe prokurori, u konstatua edhe në një çështje tjetër të gjykuar nga GJEDNJ ndaj shtetit bullgar. Në çështjen Mitev kundër Bullgarisë418, ngjarjet nisin me hetimet e kryera, në mes të 1993 dhe 1996, ku dyzet e katër dëshmitarë u morën në pyetje, u ndërmorën nëntë kërkime dhe raporte të shumta të ekspertëve u morën dhe u shqyrtuan. Më 14 korrik 1998 seanca nisi me marrjen në pyetje të tre personave të akuzuar. Disa ekspertë dhe dëshmitarë u dëgjuan gjithashtu. Meqenëse disa nga dëshmitarët nuk u paraqitën, çështja u shty. Në seancën e radhës, të mbajtur më 12 tetor 1998, u dëgjuan disa dëshmitarë të tjerë. Për ata që nuk u paraqitën, qe e nevojshme shtyrja e seancës. Kur seanca rifilloi më 7 dhjetor 1998, u dëgjuan disa dëshmitarë, por një shtyrje ishte përsëri e nevojshme pasi disa dëshmitarë të tjerë nuk u paraqitën. Seanca e ardhshme u mbajt më 11 shkurt 1999. Gjykata e Rrethit të Sofjes kërkoi ndihmën e policisë për gjetjen e adresave të dëshmitarëve.419

Sipas qeverisë bullgare, sjellja e ankuesit ishte shkaku kryesor i vonesave. Ai ishte shpallur fajtor vetëm për disa nga akuzat. Për më tepër, kishte mangësi të shumta procedurale gjatë hetimit. Në disa raste autoritetet kanë dështuar të veprojnë në përputhje me udhëzimet e gjykatës gjatë hetimit dhe ndjekjes penale. Dështimi i autoriteteve për të thirrur dëshmitarë dhe për të siguruar paraqitjen e tyre, kishte shkaktuar vonesa të gjata. Një numër i gabimeve procedurale iu ngarkuan gjykatës bullgare. Në të njëjtën kohë, kërkuesi nuk kishte qenë përgjegjës për çdo vonesë. Qeveria deklaroi se proceset kishin qenë proceduralisht dhe faktikisht komplekse. Akuzat kishin të bënin me vjedhje të shumta, të kryera nga disa persona në vende, kohë dhe rrethana të ndryshme. Kjo kishte sjellë nevojën për pyetjen e shumë dëshmitarëve, kërkime dhe raporte ekspertësh. Disa dëshmitarë nuk mund të gjendeshin dhe ishin thirrur në mënyrë të

418 Mitev kundër Bullgarisë, date 22 Mars 2005, vendim perfundimtar, GJEDNJ. 419 Ibid pika 13,26,27,29,30 dhe 31 e vendimit.

143

përsëritur. Gjykatat vendase kishin bërë çdo përpjeke për të gjetur adresat e tyre. Disa vonesa ishin shkaktuar nga personat e tjerë të akuzuar dhe avokatët e tyre420.

Gjykata pajtohet me qeverinë bullgare që çështja faktikisht ishte komplekse. Megjithatë, në më shumë se dy vjet mund të ishin marrë masa nga ana e autoriteteve bullgare për të shmangur këtë mori seancash gjyqësore ku njëherë pyeteshin disa dëshmitarë dhe njëherë të tjerë. Do të kishte qenë me vend, që të gjithë dëshmitarët të mund të gjendeshin dhe pyeteshin të organizuar në dy apo tri seanca gjyqësore. 3.3.4 Lidhja e çështjes me çështjet e tjera Në çështjen Gjonboçari, GJEDNJ rikujton sipas nenit 6 të Konventës se çdo njeri ka të drejtën e një vendimi gjyqësor përfundimtar, brenda një kohe të arsyeshme, për gjykimin e çështjeve mbi të drejtat dhe detyrimet civile. Shtetet palë janë të detyruara të modifikojnë sistemet e tyre ligjore në mënyrë që të lejojnë gjykatat të përshtasin praktikën e tyre sipas kësaj kërkese të. GJEDNJ thekson se është detyrë e gjykatave vendase identifikimi i procedimeve relevante dhe, kur është e nevojshme, bashkimi i tyre, pezullimi ose refuzimi për të iniciuar procedura të reja të mëvonshme mbi të njëjtën çështje. Duke pasur në vëmendje kohëzgjatjen e të gjitha procedimeve në tërësi, vendimin e Agjencisë për t’i pezulluar procedurat dhe dështimin e autoriteteve gjyqësore për bashkimin e procedurave me të njëjtin objekt, gjykata vlerësoi në këtë çështje se kohëzgjatja e setit të tretë të procedurave nuk ishte konform kërkesave të nenit 6 të Konventës. Seti i parë i procedurave filluoi më 29 dhjetor 1997 dhe përfundoi me vendimin e GJL të datës 17 janar 2001, pra zgjatën tre vjet në pesë instanca të ndryshme. Seti i dytë filloi më 13 dhjetor 1999 dhe përfundoi më 17 janar 2001, pra zgjati së paku një vit në tri instanca të ndryshme. Seti i tretë i procedurave filloi më 18 prill 2000 dhe procedurat e ekzekutimit zgjatën mbi shtatë vjet dhe pesë muaj deri tani. GJEDNJ nuk vlerësoi se kohëzgjatja e setit të parë, ashtu dhe setit të dytë të procedurave, përbënte shkelje të kërkesave për kohëzgjatje të arsyeshme sipas nenit 6 par.1 të Konventës. Ajo nuk vlerësoi se seti i tretë i procedurave ishte kompleks. Ai kishte lidhje me heqjen e efekteve ligjore të titullit të pronësisë në fjalë, për shkak se vendimi i Komisionit nuk ishte firmosur siç duhej, një qëndrim ky i përsëritur tri herë në instanca të ndryshme dhe në procedura të ndryshme. Gjykata vëreu në lidhje me sjelljen e autoriteteve, nuk mund të besohej se kishin qenë joaktive. Megjithatë, pavarësisht nga kjo, u deshën shtatë vjet për të vendosur mbi titullin e ankuesve në lidhje me pronën. Një situatë e tillë e çoi gjykatën në vlerësimin se ka shkelje të nenit 6 par.1 në lidhje me mosekzekutimin e vendimit të datës 6 Mars 2003. Të tri setet e procedurave lidhen me çështjen e vlefshmërisë së titullit të ankuesve mbi pronën respektivisht. Autoritetet ia dhanë këtë pronë fillimisht ankuesve, më pas A.L. nëpërmjet një kontrate qiraje dhe në fund nënës së A.L. Për më tej, duket sikur inicimi i procedurave të ndara kishte për qëllim shmangien nga përfundimet e mëparshme të gjykatave. Gjykatat vendase ishin të vetëdijshme për procedurat paralele, përderisa ato i referoheshin shpeshherë. Ajo çfarë është më e rëndësishme është se do të kishte qenë ligjërisht korrekte nëse do të bashkoheshin të gjitha procedurat. GJEDNJ vlerësoi se një menaxhim më i mirë i të gjitha procedurave paralelisht të ndërlidhura, mund të kishte kontribuar pozitivisht në përshpejtimin e zgjidhjes së titullit të ankuesve. Për GJEDNJ,

420 Ibid. pika 98 dhe 99.

144

ekzistenca e procedurave të mëparshme që ngrenë të njëjtat çështje ligjore duhet të merret parasysh në vlerësimin nëse kohëzgjatja e setit të tretë të procedurave ishte e arsyeshme. Një shembull tjetër ilustraiv është çështja Boddaert kundër Belgjikës421, ku një nga arsyet e tejzgjatjes në kohë të procedurave, kishte të bënte me lidhjen e çështjes në fjalë me çështje të tjera. Më 1 korrik 1980 u krye një vrasje jashtë lokalit të quajtur "LeTroquet ". Më 18 korrik 1980 xhandarmëria zbuloi në një nga bodrumet e ndërtesës me qira të kërkuesit, trupin e një personi, vdekja e të cilit kishte ndodhur më 17 korrik. Dyshimi ra menjëherë në Z. Boddaert dhe në z Piron, ky i fundit u arrestua në 19 korrik. Në të njëjtën ditë u lëshua një urdhër për arrestimin e Z. Boddaert, i cili kishte ikur në Spanjë një ditë më parë, për shkak të frikës i të qënit i akuzuar për vrasje. Megjithatë, më 22 korrik Z. Boddaert kontaktoi policinë belge për të dhënë versionin e tij të ngjarjeve dhe për të "negociuar" për kthimin e tij në Belgjikë. Ai iu dorëzua autoriteteve belge më 30 korrik. Hetimi ishte hapur më 18 korrik 1980. Hetimi, i cili u krye pa ndërprerje deri më 2 shkurt 1982, nuk arriti të hedhë dritë mbi motivet e vrasjes dhe për të krijuar personalitetin e të akuzuarit. Megjithatë u zbulua ekzistenca e lidhjeve të mundshme të vrasjes në fjalë, me vepra të tjera penale. Duhej të merrej në shqyrtim edhe sjellja e Z.Piron. Në gusht të vitit 1982 dhe prillit të vitit 1983, ky i fundit kreu një numër veprash penale, të paktën njëri prej tyre i lidhur me rastin tonë. Më 1 qershor 1983 Z. Piron u akuzua për vrasjen e Thérèse Hemeleers. Autoritetet ishin të bindura se kjo vrasje dhe krimi i 17 Korrikut 1980 ishin të lidhura ngushtë. Ata vendosën për të pritur rezultatin e hetimit të "rastit të dytë", në mënyrë që të kompletonin dosjen e parë dhe të kishin një gjykim të përbashkët për të gjitha akuzat kundër z Piron.422 Bashkimi i çështjeve në këtë rast, ndihmoi në gjykimin dhe dënimin e Z. Piron, duke vendosur në fund, drejtësi. 3.3.5 Ndërhyrja e personave të tjerë në gjykim Për sa i përket ndërhyrjes së palëve të treta në gjykim dhe rolit që ajo ka në kohëzgjatjen e një procesi gjyqësor, sjell nevojën për të bërë dallimin si vijon: kur aplikanti ka ndërhyrë në proceset e brendshme në emër të tij/, periudha që do të merret në konsideratë fillon të ecë nga ajo datë, ndërsa nëse kërkuesi ka deklaruar se qëllimi i tij/saj është që të vazhdojë procedurën si trashëgimtar, ai ose ajo mund të ankohen gjatë gjithë vazhdimësisë së procedurës.423 Pikërisht, në çështjen Manieri kundër Italise,424 kërkuesja iu drejtua Gjykatës së Terramos më 23 mars 1983 duke kërkuar në emër të vetë asaj dhe të vëllezërve dhe të motrave, pronat që kishin trashëguar nga nëna e tyre dhe më pas nga babai dhe që ishin administruar nga agjenti Z. P. Më 12 mars 1985 ndërkohë gjatë investigimit, bashkëshortja e dytë e babait të kërkuesit, bëri kërkesë për të ndërhyrë në procedim duke pretenduar të drejtën e pronësisë në bazë të ligjit amerikan. Pas gjykimit të çështjes nga gjykata e Terramos, më 21 shtator 1990, Antonio Manieri Junior, bëri kërkesë për të ndërhyrë si palë në gjykimin civil që po zhvillohej dhe kërkoi kohë për t’u

421 Boddaert kundër blegjikës, GJEDNJ, datë 12 Tetor 1992. 422 Ibid. pika 38. 423 KE, “Guide on Article 6, Right to a fair trial”, 2013, fq 51. 424 Manieri kundër Italisë, gjykim i datës 27 shkurt 1992 paragrafi 18, GJEDNJ.

145

përgatitur. GJEDNJ në arsyetimin e saj u shpreh, se çështja ishte e komplikuar për vetë faktin e ndërhyrjes së bashkëshortes së dytë të babait të kërkueses dhe të z.Antonio Manieri Junior dhe si rrjedhim pati tri periudha gjykimi: 16 korrik 1985 deri më 4 prill 1989, nga 4 prill 1989 deri në 6 prill 1990 dhe nga 19 tetor 1990 deri më 18 korrik. Kjo tregoi qartë se ndërhyrja në gjykimin civil të personave të tjerë, solli tejzgjatje të afateve të procedimit. Nëse procesi gjyqësor do të kishte vazhduar vetëm mes personave të paraqitur në fillim si palë në çështje, gjykimi do të kishte ecur më shpejt dhe vendimi përfundimtar do të ishte marrë në një kohë më të afërt. Përfshirja e dy personave të tjerë gjatë ecurisë së procesit, sjell pretendime të reja, nevojën për kohë që të shqyrtohen këto kërkesa, vendime mbi to dhe si pasojë numër më të madh seancash gjyqësore. 3.3.6 Sjella e ankimuesve dhe e autoriteteve gjyqësore e administrative425

Për të siguruar gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor, është thelbësore që gjyqtarët të marrin kontrollin e plotë mbi procedurën dhe të ndërhyjnë në një mosmarrëveshje sa më shpejt të jetë e mundur. Menaxhimi efektiv i çdo çështjeje, nuk është e mjaftueshme në qoftë se ajo nuk mbështetet nga koncepti i zgjidhjes së mosmarrëveshjeve në një mënyrë të tillë që padia të jetë mundësia e fundit dhe të përdoret kur çdo gjë tjetër dështon. Palët vijnë në një gjykatë dhe ata mund të zgjedhin, në bazë të këshillave të ekspertëve, një procedurë alternative të tilla si ndërmjetësimi apo arbitrazhi. Në disa shtete anëtare të KE, këto procedura janë integruar relativisht në funksion të rregullt të gjykatave.426

Në mungesë të ndonjë kontrolli efektiv nga vetë gjykata, mungesa e mbikëqyrjes së rreptë u jep mundësi palëve t’i shfrytëzojnë rregullat në interes të tyre duke e ngritur çështjen sipas disa pikave teknike dhe procedurale, të cilat janë periferike, në vend që të fokusohen në thelbin e vërtetë të çështjes. Shumë shpesh këto taktika përdoren për të trembur palën më të dobët dhe çojnë në zgjidhje të padrejta të çështjeve ose në zgjidhje më të kushtueshme sesa duhet, ose në vonesa të paarsyeshme.427 Kur duan të justifikohen shtetet pretendojnë se gjykata po përballet me një numër të madh çështjesh. GJEDNJ thekson në përgjithësi se "Neni 6/1 i Konventës vendos mbi shtetet kontraktuese detyrimin për të organizuar sistemet e tyre gjyqësore në një mënyrë të tillë që ata të mund të plotësojnë kërkesat e kësaj dispozite ". Kërkesa ende qëndron, edhe pse vonesat janë shkaktuar nga struktura e sistemit gjyqësor kombëtar. Kufizimet shtetërore buxhetore nuk mund t’i heqin shtetit detyrimet e tij. Shtetet kontraktuese mund të zgjedhin se çfarë masash të marrin për të rregulluar sistemet e tyre gjyqësore, për të përmbushur kërkesën e kohës së arsyeshme, por kur autoritetet nuk arrijnë të marrin masat e duhura, shtetet duhet të pranojnë përgjegjësinë, se mbingarkesa kronike e çështjeve para një gjykate, nuk është një arsyetim i vlefshëm për kohëzgjatjen e procedurës..428

425 Brigandi kundër Italisë, gjykim i datës 15 nëntor 1996, GJEDNJ. 426 Mr.Ales Zalar, “The right to trial within a reasonable time and short-term reform of the European Court of Human Rights” fjalim i mbajtur në tryezën e rrumbullakët të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës, 2009, fq 6. 427 Woolf, L., “Access to Justice”, 1995, pjesa II, kapitulli 5 428 Ibid fq 23.

146

Mosparaqitja e pjesëmarrësve në gjykim, qëndrimi ngurrues i gjykatave shqiptare për të ushtruar kompetenca sanksionuese si dhe kompetencat e pamjaftueshme për vendosjen e sanksioneve janë disa nga shkaqet/ sjelljet nga të cilat buron vonesa në afate e procedimeve. Sipas një analize të kryer nga prezenca e OSBE në Shqipëri për vitin 2013, problemet që i shkaktojnë ato janë:

- Pjesëmarrësve nuk u kërkohet të njoftojnë gjykatën nëse nuk mund të jenë të pranishëm; - Gjykatat në disa raste mbajnë qëndrim joaktiv kur njoftohen se një pjesëmarrës në gjykim

apo një gjyqtar nuk mund të marrë pjesë; - Kodi nuk përcakton procedurën për hetimin e shkaqeve të mungesës; - Kriteret për të sanksionuar pjesëmarrësit në gjykim që janë në mungesë janë tepër të

mjegullta; - Sanksionet aktuale ndaj palëve që mungojnë janë shumë të buta; - Gjykatat nuk zbatojnë sanksionet më të larta që parashikohen për palët që mungojnë për

shkaqe të paligjshme.429

Në Vendimin nr. 24, datë 27.04.2015, GJK430 vlerëson se sjellja dhe interesi i kërkuesit, është një element tjetër përcaktues i kohëzgjatjes së arsyeshme të procedimeve. Gjykata ka theksuar se përdorimi nga ana e kërkuesit i të gjitha procedurave të parashikuara nga e drejta e brendshme, me qëllim sigurimin e mbrojtjes, nuk mund të përdoret si argument kundër tij. Në raport me sjelljen e aplikantit, ajo duhet parë në dy aspekte: së pari nëse aplikanti ka vonuar procedurën me veprimet ose me mosveprimet e tij, dhe së dyti nëse ai ka bërë më të mirën e tij në emër të përshpejtimit të procedurave.431 Në lidhje me sjelljen e autoriteteve, Gjykata ka theksuar se në fazën e ekzekutimit marrin pjesë jo vetëm palët, pra debitori dhe kreditori, por edhe organet kompetente të ngarkuara me ekzekutimin e vendimit gjyqësor të formës së prerë. Roli i këtyre organeve bëhet vendimtar, kur debitori nuk pranon të ekzekutojë vullnetarisht detyrimin e tij karshi kreditorit. Në raste të tilla procesi i vendosjes në vend i një të drejte të shkelur përfshin jo vetëm vendimmarrjen e gjykatave, por edhe mënyrën e kryerjes së veprimeve konkrete të organeve përgjegjëse të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë.

Parimi i përgjithshëm është se nëse kërkuesi ka shkaktuar një vonesë, kjo qartësisht dobëson ankimin e tij. Megjithatë një aplikant nuk ka pse të ndihet keq nëse janë përdorur plotësisht procedurat e ndryshme të disponueshme në ndjekjen e mbrojtjes së tij/saj. Një aplikant nuk është i detyruar, por mund të kontribuojë në përshpejtimin e procedurave, gjë që do të sillte dhe një favorizim të tij. Ndërsa në rastin e mosbashkëpunimit për përshpejtim procedure, ky fakt nuk do të ishte domosdoshmërisht vendimtar.

Duke qëndruar te sjellja e subjektit të interesuar, në një Vendim tjetër të GJK nr.25, datë 22.05.2015432, kërkuesi i është drejtuar kësaj Gjykate duke pretenduar cenim të së drejtës për një proces të rregullt ligjor, si pasojë e mosekzekutimit të vendimit gjyqësor të formës së prerë të Komisionit të Shërbimit Civil. Kërkuesi pretendonte se si shkak i cenimit të së drejtës ishte

429 Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë: Anazilsë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”,2013, fq.52 430 Vendimin nr/24, datë 27.04.2015, të GJK, pika 22-23 e vendimit. 431Zsuzsanna Lőcsey-Illés, Eszter Tamási, Áron László Tóth “How to execute the "reasonable time" decisions of the ECHR – Reactions of the Hungarian legislation”, artikull fq 5. 432 Vendimi i GJK, nr.25, datë 22.05.2015, pika 13 dhe 14 e vendimit.

147

sjellja e subjektit të interesuar, Ministrisë së Brendshme, lidhur me mosekzekutimin e detyrimit për rikthimin në punë në vendin që kishte mbajtur deri në momentin e largimit padrejtësisht nga puna. Gjithashtu, ai kërkonte pagimin e diferencave të pagave të papaguara. Në çështjen konkrete sjellja e kërkuesit përcaktohej nga qëndrimi i tij gjatë fazës së ekzekutimit të vendimit. Rezultoi që kërkuesi jo vetëm nuk ishte bërë pengesë për realizimin e procesit të ekzekutimit të vendimit gjyqësor të formës së prerë, por ai kishte shfaqur interes të vazhdueshëm për ekzekutimin e tij të plotë. Kërkuesi, në datën 17.12.2013, kishte paraqitur kërkesë për ekzekutimin e vendimit pranë zyrës së përmbaruesit gjyqësor privat, mbi bazë të së cilës është bërë lajmërimi i debitorit për ekzekutim vullnetar. Në datën 13.1.2014 përmbaruesi bëri lajmërimin e debitorit për ekzekutim të detyrueshëm. Kërkesat e përmbaruesit për ekzekutim të vendimit nga pala debitore janë përsëritur në datat: 13.2.2014, 10.3.2014, 10.4.2014, 2.6.2014, 20.8.2014. Nga këto fakte, rezulton se sjellja e kërkuesit nuk kishte shkaktuar vonesa, përkundrazi ekzistonte interesi i ligjshëm i tij i shoqëruar me veprimet përkatëse, me qëllim realizimin e detyrimit që rrjedh nga një vendim i formës së prerë. Gjykata në jurisprudencën e saj është shprehur se i takon debitorit të gjejë një mundësi zgjidhjeje sa më të përshtatshme për këtë rast, me qëllim vënien në vend të së drejtës së kreditorit. Gjykata ka theksuar se shteti duhet të marrë përsipër vazhdimisht detyrimin për të siguruar palët pjesëmarrëse në proces se do të kenë mundësi reale të ekzekutojnë vendimin gjyqësor të formës së prerë dhe se e drejta për të pasur akses në gjykatë do të ishte iluzion, nëse sistemi ligjor ose zbatimi i tij në praktikë do të bëhej shkak që një vendim gjyqësor i formës së prerë të mbetej inefektiv dhe i pazbatueshëm për një kohë tepër të gjatë. Një vonesë në ekzekutimin e një vendimi mund të justifikohet në rrethana të veçanta, por vonesa nuk mund të jetë në atë shkallë sa të dëmtojë thelbin e së drejtës. Në Vendimin nr.3, datë 26.01.2015, Në këtë drejtim, Gjykata ripohon se, për sa i përket sjelljes së kërkuesve, përdorimi nga ana e tyre i të gjitha procedurave të parashikuara nga e drejta e brendshme, me qëllim sigurimin e mbrojtjes, nuk mund të përdoret si argument kundër tyre. Referuar kronologjisë së proceseve gjyqësore, GJK vlerësoi se paraqitja njëkohësisht e të dyja kërkesëpadive nuk kishte shkaktuar vonesa të pajustifikuara për zhvillimin e gjykimit. Përkundrazi, paraqitja e kërkesës për bashkimin e procedimeve dhe prania e vazhdueshme në të gjitha seancat e zhvilluara tregon qartazi përpjekjet për të përshpejtuar procesin gjyqësor.

Nga materialet e administruara në dosjen gjyqësore rezultonte se nga dita e paraqitjes së kërkesëpadisë (2008), deri në momentin e dhënies së vendimit të GJL (2012) kishin kaluar gati katër vjet. Gjykata, referuar sa më sipër, vlerësoi se gjykatat e dy shkallëve të para, për shkak të mosmarrjes së masave të nevojshme dhe të domosdoshme për gjykimin brenda afatit ligjor 45 ditësh, nuk e kanë respektuar kërkesën për gjykimin e kësaj çështjeje në përputhje me standardin e procesit të rregullt ligjor të shqyrtimit të çështjes brenda afatit të arsyeshëm. Ndonëse cenimi i këtij standardi është pretenduar edhe në rekursin e paraqitur në GJL, kjo mangësi e procesit nuk u konstatua dhe as u korrigjua nga GJL. Në vështrim sa më sipër, Gjykata arriti në përfundimin se bazuar në llojin dhe natyrën e mosmarrëveshjes në gjykim, kërkuesve iu është cenuar e drejta për një proces të rregullt ligjor, si pasojë e moszhvillimit të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës së Republikës të Shqipërisë. 433

433 Vendim i GJK, nr.3, date 26.01.2015, pika 37-39.

148

Përfundimit, se sjellja e aplikantit apo e autoriteteve gjyqësore ndikon drejtpërsëdrejti në shtrirjen kohore të një procesi, i bashkohet jurisprudenca e GJEDNJ434. Në çështjen Ceteroni kundër Italise435 , GJEDNJ theksonte se parimi i autonomisë së palëve nuk e zhvesh gjykatën nga përgjegjësia për t’iu përmbajtur kërkesës së parashikuar nga neni 6, paragrafi 1, i KEDNJ mbi afatin e arsyeshëm. Në përgjithësi, gjykatat mund të luajnë një rol pro-aktiv për të siguruar një mbarëvajtje të shpejtë të proceseve. Në këtë vijëmësi, KE rekomandon që gjykatat të ushtrojnë kompetencat e tyre, ndër të tjera, edhe për t’i urdhëruar palët të paraqiten personalisht, të ngrenë çështje të ligjit, të kërkojnë prova, të kontrollojnë marrjen e provave, si dhe të heqin dorë nga një numër panevojshëm apo i tepërt dëshmitarësh.436 Në çështjen Ceteroni kundër Italise, kërkuesi u ankimua për tejkalim të kohës së arsyeshme që parashikon neni 6 i Konventës, pasi pas falimentimit të shpallur me vendim gjykate të firmës së Z.Umberto Ceteroni, firma LM pretendoi se ishte kreditore e firmës së falimentuar. Fimra LM iu drejtua gjykatës për të kërkuar likuidimin e saj. Gjatë gjithë periudhës së gjykimit, Z.Umberto Ceteroni nuk kishte ndihmuar aspak në përshpejtimin e proçedurave. Po të shikosh rrethanat e çështjes del qartë se kërkuesi kishte bërë kërkesa të njëpasnjëshme në adresë të gjykatës duke tejzgjatur afatet. Nuk mbetet mbrapa dhe sjellja e autoriteteve gjyqësore qe kishin shkaktuar vonesa për shkak të lëvizjeve të gjyqtarëve.

Një çështje në të cilën u vu në dukje sjellja e autoriteteve gjyqësore ishte ajo e Beaumartin kundër Frances437 ku kërkuesit e kishin dërguar çështjen në gjykatën e gabuar dhe se gjykatës vendase iu deshën 5 vjet për të mbajtur seancën e parë dhe ministrisë përgjegjëse 20 muaj për të paraqitur kërkesat e saj. Duhet të kuptohet që shteti është përgjegjës vetëm nëse vonesat shkaktohen nga vetë ai. Shteti është përgjegjës për vonesat e shkaktuara nga të gjitha autoritetet e veta administrative dhe gjyqësore.438

Ndërsa e veçanta që solli çështja DiMauro kundër Italisë,439 është fakti se ajo përfundoi më 1997, jo për shkak të një vendimi të formës së prerë, por sepse asnjëra nga palët nuk u paraqit më para gjykatës. Kjo tregon dhe një nga pasojat që sjell mosrespektimi i afateve, pasi një tejzgjatje në kohë sjell humbje të interesit për të drejtën e pretenduar. Ajo që u vu re ishte se kishte cenime të shumta në numër, cenime identike. Gjithashtu në këtë çështje kemi qëndrimin që mbajti një nga anëtarët e trupit gjykues, gjyqtari Ferrari Bravo, i cili u shpreh se: “nuk mund të jemi dakort

434 Në çështjen Anagnastopoulos dhe të tjerë kundër Greqisë, kërkuesi gjatë kohës në të cilën kishte aplikuar para GJEDNJ, ishte një avokat dhe gjeneral i lartë i ushtrisë greke i dalë në pension. Për shkak se shteti do i jepte atij një shpërblim për punën e kryer, kërkuesi pretendoi për rritje të pensionit. Duke qenë se kërkesa e tij u refuzua, ai e paraqiti atë në gjykatën e auditit, si gjykata me juridiksion të plotë për çështjen. Kjo gjykatë e rrëzoi përfundimisht kërkesën e kërkuesit. Ky i fundit iu drejtua GJEDNJ me pretendimin se ai kishte patur një tejzgjatje të afateve të gjykimit të paarsyeshme (mbi 5 vjet gjykim). Sipas GJEDNJ neni 6 par.1 zbatohet “në raport me një kategori personash nëse shkelja që ata pretendojnë ose që përflitet është një e drejtë e pastër ekonomike: si psh pagimi i shpërblimit…..” Arsyet e tejzgjatjes sipas GJEDNJ duhet të studioheshin në raport me rrethanat e rastit dhe me kompleksitetin e çështjes434. Në fakt çështja në fjalë nuk ishte shumë e vështirë për t’u gjykuar dhe nuk mund të pranohej se sjellja e aplikantëve kishte ndikuar në vonesën e shkaktuar. Madje GJEDNJ u shpreh se shkaktare për tejzgjatjen e afateve ishte sjellja e autoriteteve gjyqësore. 435 Ceteroni kundër Italise, gjykim i datës 15 nentor 1996, GJEDNJ. 436 Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë: Anazilsë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”, 2013, fq.24. 437 Beaumartin kundër Frances, gjykim i datës 24 nentor 1994, GJEDNJ. 438 Ewing kundër Mbreterise se Bashkuar. 439 Di Mauro kundër Italise, gjykim i datës 28 Korrik 1999, GJEDNJ.

149

me faktin se ndaj z.Mauro ka patur cenim të të drejtës së tij për një gjykim brenda afateve të arsyeshme dhe të rrëzojmë pretendimin e drejtë të Znj.V, pronare e shtëpisë. Ne duhet të mendojmë se pas një rasti të tillë, kushdo me dinakëri, edhe pse nuk ka të drejtë, do të bej çmos që të shtyjë seancat gjyqësore, që në fund të gjykimit civil të dalë ai i fituar.” Konstatimi i gjyqtarit Ferrari bravo qëndron por pikërisht është aftësia e gjykatës që të kuptojë qëllimet e secilës pale dhe a janë ato të predispozuara të ndihmojnë në ecurinë e procesit. GJEDNJ u shpreh se kishim patur shkelje të nenit 6 të Konventës, pasi u vërtetua se gjykimi civil i tejkaloi të 13 vitet. Gjatë kësaj periudhe çështja ishte gjykuar nga të tri shkallët e gjyqësorit, gjykata e Kasacionit vendosi anullimin e vendimit të GJA dhe e riktheu çështjen për rigjykim. Duke qëndruar te çështja e kushtit të afatit kohor të arsyeshëm të nenit 6 të Konventës në lidhje me gjykimet civile, ato mund të kërkojnë përshpejtimin nga ana e autoriteteve, veçanërisht kur procedimet janë kritike për kërkuesin.440 Sipas GJEDNJ, në çështjet civile, të dyja palët kanë detyrimin të sillen në atë mënyrë që nuk shkakton probleme në mbarëvajtjen e procesit dhe që vetëm vonesat e shkaktuara nga ana e shtetit, mund të justifikojnë kërkesën për dështim të realizimit të të drejtës për një proces të rregullt ligjor brenda një afati të arsyeshëm kohor.441

Nëse objektivi kryesor i nenit 6 të Konventës është vendosja në vend e një të drejte të cenuar dhe mbi këtë të drejtë bie interesi i subjektit të interesuar, atëherë ka rënë dhe qëllimi i nenit 6 të Konventës. Kur flasim për mbrojtje dhe rivendosje të një të drejte, nuk flasim për një afat kohor që nuk mbaron asnjëherë. Person i i interesuar kërkon kurdoherë që e drejta e tij të njihet sa më parë, frytet t’i mbledhë sa më shpejt dhe të mos ketë pasoja negative nga njohja jo në kohë e të drejtës së tij. Pyetjes se për çfarë jemi më shumë të interesuar, për një zgjidhje të shpejtë të çështjes apo një zgjidhjeje të drejtë me kosto kohore, nuk kemi pse t’i përgjigjemi pozitivisht vetëm njërës prej alternativave. Do të ishte efektive, balanca midis faktorit ‘kohë’ dhe drejtësisë.

Por ka raste nga prakita gjyqësore, që as sjellja e aplikantit dhe as sjellja e autoriteteve nuk ka ndikuar në cenimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Në çështjen Briganndi kundër Italise, GJEDNJ në vendimin e saj u shpreh se nuk kishte patur shkelje të nenit 6 të Konventës, pasi as sjellja e ankimuesit dhe as e autoriteteve gjyqësore nuk kishte ndikuar në dhënien e vendimit. Kërkuesi parashtroi se gjykimi i tij civil nuk u gjykua brenda një afati të arsyeshëm kohor siç kërkohet nga neni 6 i Konventës. Kjo sepse realisht gjykimi kishte zgjatur për 17 vjet. Sipas GJEDNJ përiudha që duhet të merret në konsideratë fillonte më 1 gusht 1973 deri më 29 korrik 1990, me vendimin e formës së prerë të GJA. Me qëllim për të përcaktuar kohëzgjatjen e arsyeshme të gjykimit civil, duhet të merrej parasysh gjendja në të cilën ndodhej çështja në atë moment. Shteti Italian pretendonte se shkaku kryesor për tejzgjatjen e afateve kohore kishte qenë sjellja e ankimuesit dhe sjellja e autoriteteve gjyqësore. Ashtu dhe në çështjen Fotti dhe të tjerë kundër Italisë442, para shqyrtimit veçmas, GJEDNJ do të kujtojë shkallën e problemeve që ndodhën në Reggio Calabria nga 1970 deri në vitin 1973. Më 11 maj 1978, Komisioni shpalli katër anksesat e aplikantëve, të pranueshme vetëm për aq kohë

440 Hokkanen kundër Finlandes 23 shtator 1994, parag.72; Obermeier kundër Austrise 28 qershor 1990 para.72; X kundër Frances 23 mars 1991 para.17-49 441 H kundër Francës, 24 tetor 1989, paragrafët 53-55 të vendimit, GJEDNJ.

442 Fotti dhe të tjerë kundër Italisë, GJEDNJ, datë 10 Dhjetor 1982.

150

sa ato lidheshin me kohëzgjatjen e procedurës penale.443 Në kërkesat e aplikantëve, faji për vonesat e të cilave ata u ankuan i atribuohet autoriteteve italiane.

Problemet që sollën zhvillimet në Reggio Calabria, patën dy pasoja të rëndësishme për rastin në fjalë. Së pari, ata shkaktuan një klimë të pazakontë politike dhe sociale. Së dyti, problemet nuk ishin pa efekte në punët e drejtësisë penale. Efektet e tilla u ndjenë kryesisht në Gjykatën Rajonale Reggio, por edhe në gjykatat në Potenza, në të cilën rastet në fjalë ishin transferuar. Këto rrethana duhet të mbaheshin parasysh dhe, në veçanti, humbja normale e kohës që rrjedh nga transferimi i rasteve nga një gjykatë në tjetrën, nuk duhet të konsiderohet si e pajustifikuar.444 GJEDNJ, pas shqyrtimit të çështjeve, është shprehur “se asnjë veprim i shtetit nuk kishte ndikuar në vonesat e gjykimit civil”, si psh në çështjen Guicho kundër Portugalise445.

Kohëzgjatja e proceseve civile dhe penale ka pësuar përmirësim në gjykatat e zakonshme, por vërehet mosrespektim i afateve ligjore nga Gjykatat Administrative, të cilat rezultojnë tepër të mbingarkuara. Zvarritja e proceseve, tej afateve të arsyeshme, vazhdon të jetë karakteristikë e gjykatave shqiptare, çka sjell reduktim të ndjeshëm të efektivitetit të sistemit, sepse drejtësia e vonuar është drejtësi e munguar, shprehet GJEDNJ. Në kujtesë të opinionit ka mbetur procesi gjyqësor ndaj të pandehurit X, ku shtyrjet e shumta të seancave gjyqësore, të shkaktuara nga mungesa e avokatëve mbrojtës, bllokuan gjykimin, duke treguar paaftësinë e sistemit për t’u përballur me deformime të tilla. Gjykimi përfundoi, në Gjykatën e Shkallës së Parë të Krimeve të Rënda, pas 276 seancash gjyqësore, me dënimin me burgim të përjetshëm për të pandehurin.Raste të tjera flagrante janë ai i një shtetasi amerikan, të cilit i është dashur të ndjekë 65 seanca gjyqësore për pjesëtimin e pasurisë, ose rasti tjetër ku për shqyrtimin e një konflikti për legalizimin e një objekti janë nevojitur pesë vite.446 Në menaxhimin e kohës së procesit, vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet interesave të pjesëmarrësve. Ata kanë të drejtë të përfshihen në planifikimin e procesit në një fazë të hershme. Kur është e mundur, gjyqtari duhet të përpiqet të arrijë marrëveshje me të gjithë pjesëmarrësit në lidhje me kalendarin procedural. Për këtë qëllim, ai duhet të ndihmohet nga personeli i duhur i gjykatave (nëpunësit) dhe stafi i teknologjisë së informacionit. Në parim, zgjerimi i afateve kohore të përcaktuara duhet të jetë i mundur vetëm me pëlqimin e të gjitha palëve, ose nëse interesat e drejtësisë e kërkojnë një gjë të tillë. Të gjithë pjesëmarrësit në proces e kanë për detyrë të bashkëpunojnë me gjykatën në respektimin e objektivave të caktuara dhe afatet kohore. Në proces, gjyqtari ka të drejtë të monitorojë respektimin e afateve kohore nga të gjithë

443 Ata u ndoqën penalisht për aktet e kryera gjatë demonstratave që u zhvillua në Reggio Calabria midis 1970 dhe 1973. 444 Fotti dhe të tjerë kundër Italisë, GJEDNJ, datë 10 Dhjetor 1982, pika 57-61 e vendimit. 445 Guicho kundër Portugalise, gjykim i datës 10 korrik 1984, GJEDNJ. Kërkuesi ankohej për zgjatje të afateve të arsyeshme kohore të gjykimit të tij civil që kishin nisur që më 7 dhjetor 1978 kundër Z.Dinix të firmës Canalux të Sigurimeve. Sipas K.Pr.C portugeze, çështjet e përgjegjësisë civile gjatë aksidenteve rrugore duhet të trajtohen nga ky kod dhe të karakterizohen nga një afat i arsyeshëm kohor. Qeveria portugeze pretendoi se vonesat kishin ardhur për shkak të sjelljes së paleve (më 17 nëntor 1981 avokati i njërës prej palëve njoftoi se nuk do të paraqitej në gjykim për shkak sëmundje), sidomos të firmës së sigurimeve. Sipas GJEDNJ, sjellja e palëve në rastin tonë, më saktë sjellja e përfaqësuesve të palëve, kishte shkaktuar vonesa të pajustifikueshme gjatë gjykimit të çështjes civile. Autoritetet nuk kishin kontribuar aspak në cenimin e afatit të arsyeshëm kohor. 446 KSHH, “Raport mbi situatën e respektimit të të drejtave të njeriut në shqipëri për vitin 2014”, Dhjetor 2014, fq 18

151

pjesëmarrësit, në veçanti për të ftuarit apo të angazhuarit nga gjykata, të tillë si dëshmitarë ose ekspertë. 447 Mëse e vërtetë që në Kushtetutën shqiptare sigurohet e drejta për një gjykim (ku padyshim bëhet fjalë për gjykimet civile dhe penale) të shpejtë, por burimet e kufizuara materiale, mungesa e hapësirës si dhe ngarkesa e çështjeve në shumë raste e pengojnë sistemin e gjykatave të trajtojnë çështjet në kohën e duhur.448 “Gabimet” në gjykimin e konflikteve gjyqësore po i kushtojnë shtrenjtë Shqipërisë, për shkak të vendimit të marrë nga GJEDNJ në çështjen në fjalë pasi konstatoi mohim të të drejtës pronësore dhe të parregullsive gjatë proceseve gjyqësore.

3.4 Konkluzione

Shpeshtësia me të cilën cenimet janë gjetur gjatë veprimtarisë së GJK dhe GJEDNJ, tregoi se ka një akumulim të shkeljeve identike të cilat janë të shumta duke mos qenë raste të izoluara. Shkelje të tilla pasqyrojnë një situatë të vazhdueshme që ende nuk korrigjohet dhe në lidhje me këtë, palët ndërgjyqëse nuk kanë asnjë mjet të brendshëm. Ky akumulim i shkeljeve përbën një praktikë që është e papajtueshme me Konventën. GJEDNJ shqyrton faktet e çdo çështjeje, në dritën e informacionit të dhënë nga palët dhe praktika e saj.

- Nga analiza e çështjeve gjyqësore, u arrit në përfundimin se janë çështjet gjyqësore, ato administrative apo edhe ato jo plotësisht gjyqësore, por që mbikëqyren nga një trup gjyqësor si psh.një procedurë për ndarje pasurie, e cila zhvillohet përpara dy noterëve, pro të urdhëruar dhe miratuar nga gjykata, për të cilat nevojitet ose shprehet neni 42 i Kushtetutës së RSH dhe neni 6 i Konventës, mbi afatin e arsyeshëm kohor.

- Në lidhje me kohëzgjatjen e procedurave, GJEDNJ, ka përcaktuar metoda për të llogaritur kohëzgjatjen e procedurave. Për fillimin, pika e llogaritjes është e ndryshme në rastet civile, penale dhe administrative. Në çështjet civile është normalisht data në të cilën çështja është referuar në gjykatë; në rastet penale, dita e fillimit mundet gjithashtu të jetë data në të cilën i dyshuari është arrestuar apo i akuzuar, ose që në të cilën kanë nisur hetimet paraprake. Në çështjet administrative, pika e llogaritjes është data në të cilën aplikanti i parë e referon çështjen tek autoritetet administrative. Fundi i periudhës së vlerësuar nga gjykata është: në rastet penale, data në të cilën është dhënë vendimi përfundimtar mbi dosjen materiale, ose vendimi nga prokuroria apo gjykata për të pushuar çështjen. Në çështjet civile, afati korrespondon me datën në të cilën vendim merr formën e prerë.

- Një studim i vitit 2006 i kryer nga KKGJE, ka treguar se një kohëzgjatje deri në dy vjet e një çështjeje jo komplekse, zakonisht konsiderohet nga Gjykata si e arsyeshme. Përsa i përket çështjeve komplekse, studimi i përmendur më sipër vuri në dukje se për çështjet që kishin zgjatur më shumë se 8 vjet kishte shkelje, ndërkohë që çështjet që kanë zgjatur më shumë se pesë vjet rrallë kanë marrë miratimin e Gjykatës. Sa i përket “çështjeve me

447 CEPEJ, “Revised saturn guidelinesfor judicial time management”, 2014. 448 Në çështjen Vrioni kundër Shqipërisë448, kërkuesit pretendonin ndër të tjera shkelje të nenit 6 par.1 të Konventës për një gjykim civil tej afateve të arsyeshme kohore duke u mbështetur në përmbajtjen e nenit 6 të Konventës.448 Kërkuesit u shprehën para GJEDNJ se gjykimi civil i tyre në të tri instancat e gjyqësorit i kishte kaluar 8 vjet, me të njëjtin objekt dhe me të njëjtët palë. Sipas GJEDNJ vonesat ishin shkaktuar nga nisja e dy procedimeve paralele me të njëjtin objekt dhe me të njëjtët palë, pavarësisht se ato ishin konkluduar në të njëjtën kohë. Si shkak të dytë gjykata njohu rishikimin e vendimeve.448 Si rrjedhim gjykata konstatoi shkelje të nenit 6 të Konventës, në lidhje me një gjykim civil tej afateve të arsyeshme kohore.

152

përparësi”, ku bëjnë pjesë edhe ato të lidhura me gjendjen shëndetësore, kujdestarinë e fëmijëve dhe punësimin, gjykata ka gjetur shkelje edhe kur këto çështje kanë qenë komplekse dhe kanë zgjatur vetëm dy vjet e shtatë muaj. Supozohet që çështjet që kanë përparësi, jo komplekse, të kenë afate edhe më të ngurta. Gjatë studimit, u pa se “arsyeja e justifikuar” lidhet me veçoritë dhe specifikat që ka secili rast i paraqitur para gjyqtarit, si psh. nëse në një çështje gjyqësore penale, avokati mbrojtës apo prokurori paraqesin një raport mjekësor për mungesën e tyre në seancë gjyqësore, kjo përbën një arsye të justifikuar për të shtyrë seancën gjyqësore dhe si rrjedhim do të kemi vonesa në proces. Po përpara arsyes së justifikuar jemi edhe në rastet kur për shkak të gabimeve të administratës së gjykatës, palët në një proces janë njoftuar për një orar të ndryshëm të zhvillimit të seancës gjyqësore nga orari i afishuar në ambientet e gjykatës.

- Pyetjes se për çfarë jemi më shumë të interesuar, për një zgjidhje të shpejtë të çështjes apo një zgjidhjeje të drejtë me kosto kohore, nuk kemi pse t’i përgjigjemi pozitivisht vetëm njërës prej alternativave. Do të ishte efektive, balanca midis faktorit ‘kohë’ dhe drejtësisë. Në Shqipëri, burimet e kufizuara materiale, mungesa e hapësirës si dhe ngarkesa e çështjeve në shumë raste e pengojnë sistemin e gjykatave të trajtojnë çështjet në kohën e duhur. “Gabimet” në gjykimin e konflikteve gjyqësore po i kushtojnë shtrenjtë Shqipërisë, për shkak të vendimit të marrë nga GJEDNJ në çështjen në fjalë pasi konstatoi mohim të të drejtës pronësore dhe të parregullsive gjatë proceseve gjyqësore.

- Arrihet gjithashtu në përfundimin se në menaxhimin e kohës së procesit, vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet interesave të pjesëmarrësve. Ata kanë të drejtë të përfshihen në planifikimin e procesit në një fazë të hershme. Kur është e mundur, gjyqtari duhet të përpiqet të arrijë marrëveshje me të gjithë pjesëmarrësit në lidhje me kalendarin procedural. Për këtë qëllim, ai duhet të ndihmohet nga personeli i duhur i gjykatave (nëpunësit) dhe stafi i teknologjisë së informacionit. Në parim, zgjerimi i afateve kohore të përcaktuara duhet të jetë i mundur vetëm me pëlqimin e të gjitha palëve, ose nëse interesat e drejtësisë e kërkojnë një gjë të tillë. Të gjithë pjesëmarrësit në proces e kanë për detyrë të bashkëpunojnë me gjykatën në respektimin e objektivave të caktuara dhe afatet kohore. Në proces, gjyqtari ka të drejtë të monitorojë respektimin e afateve kohore nga të gjithë pjesëmarrësit, në veçanti për të ftuarit apo të angazhuarit nga gjykata, të tillë si dëshmitarë ose ekspertë.

- Në lidhje me zhvillimin e një gjykimi brenda një afati të arsyeshëm kohor, u konstatua se ndryshon nga fakti nëse ndodhemi në një çështje penale apo civile, pasi në secilin rast do të merren parasysh kompleksiteti dhe natyra e çështjes, numri i palëve pjesëmarrëse, numri i dëshmitarëve, lidhja e çështjes me çështjet e tjera etj. Gjatë studimit, saktësuam se afati i arsyeshëm kohor në proceset civile lidhet me kohën kur ka nisur proceudra, koha kur gjykata merr vendim përfundimtar dhe koha në të cilën ekzekutohet vendimi. Ndërsa në proceset penale, vonesat në kohë justifikohen me ndërlikueshmërinë e cështjes apo sjelljen e palëve.

- Megjithatë, në shtrirjen në kohë të proceseve civile dhe penale vërehet një përmirësim. Ato që paraqesin më shumë vështirësi në menaxhimin e kohës për proceset gjyqësore, janë Gjykatat Administrative. Kjo si rrjedhim e numrit të madh të çështjeve gjyqësore dhe kapacitetit të ulët administrativ.

153

KREU IV

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME 4.1 Përfundime Menaxhimi i duhur i drejtësisë nuk mund të mendohet pa procesin e rregullt ligjor. E drejta për një proces të rregullt ligjor paraqitet i hershëm si koncept, që në të drejtën angleze, ku patjetër na është dashur të flasim edhe për Magna Carta Libertatum, si një nga dokumentet bazë ku na shfaqet “due process of law”.

Respektimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor, pavarësisht sistemit demokratik apo totalitar të një shteti, del si nevojë për të shpjeguar kushtet dhe rrethanat në të cilat kjo e drejtë ëzhtë zhvilluar në rendin juridik kushtetues të shteteve. Në Shqipëri, gjatë regjimit të Mbretit Zog, gjykata më e lartë e sistemit të drejtësisë ishte Gjykata e Diktimit ku dhe shqyrtoheshin ankesat për cenime të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Cenimet më të shpeshta që haste kjo gjykatë kishin të bënin me pamundësinë për të patur përfaqësues ligjor, afati i paarsyeshëm kohor dhe mungesa e aksesit në drejtësi. Kjo gjykatë mund të krahasohet me Gjykatën Kushtetuese të ditëve të sotme. Nëse kjo gjykatë vendoste në një çështje gjyqësore që kemi patur cenime të procesit të rregullt ligjor, atëherë ajo u drejtohej kurdoherë institucioneve përkatëse për t’u bërë me dije vendimet e saj, për t’u kërkuar riparim të dëmeve të ardhura dhe që të kishin kujdes në të ardhmen. Sot, e drejta për një proces të rregullt ligjor parashikohet në nenin 42 të Kushtetutës së Shqipërisë dhe nenin 6 të KEDNJ. Këto dy dispozita udhëheqin të gjithë disertacionin. Pyetja kryesore që kërkojmë t’i japim përgjigje eshtë: për çfarë jemi më shumë të interesuar dhe cila është më efektive, një zgjidhje e shpejtë e çështjes apo një zgjidhje e drejtë me kosto kohore? Në kreun e parë, çështjet kryesore të trajtuara lidhen me zhvillimin e të drejtës për një proces të rregullt ligjor, elementët e saj dhe krahasimi i kësaj të drejte midis rendit kushtetues shqiptar dhe atij të KEDNJ. Në këtë kre u evidentua se Shqipëria e ka të përfshirë klauzolën e respektimit të ligjit evropian në nenin 5 të Kushtetutës së saj. Kushtetuta e RSH dhe Konventa nuk përjashtojnë njëra tjetrën kur bëhet fjalë për listimin e faktorëve përcaktues të të drejtës për një proces të rregullt ligjor. Kjo e drejtë ka dy aspekte të saj, e para ka të bëjë me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut, dhe së dyti, me detyrimin që kanë organet shtetërore të mos jenë pasive dhe të ndihmojnë në përmbushjen e të gjitha kërkesave ligjore për t’u respektuar e drejta për një proces të rregullt ligjor. Kuptimi që Kushtetuta i ka dhënë mbrojtjes së të drejtave nga organet publike nëpërmjet përmbushjes së procedurave ligjore, e bën këtë të drejtë të mos reduktohet thjesht në procesin e rregullt gjyqësor, por të marrë një kuptim më të gjerë, të procesit të rregullt ligjor që ushtrohet nga organe të tjera publike, të cilat ndjekin procedura jashtëgjyqësore (administrative, arbitrimi, ndërmjetësimi etj).

154

E drejta për një proces të rregullt ligjor lidhet me çështjet penale dhe civile gjithashtu, fakt ky që zbulohet jo vetëm nga formulimi që ka kjo e drejtë në Kushtetutën e RSH, nenin 6 të Konventës, por edhe nga jurisprudenca e GJK të Shqipërisë dhe GJEDNJ. Si rrjedhojë e analizës së kreut të parë, arrijmë në përfundimet që:

1. Në lidhje me nenin 5 të Kushtetutës së RSH, që parashikon “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”, teoria e dytë e trajtuar është ajo që përfaqësohet në këtë kre. Sipas kësaj teorie, në nocionin e të “drejtës ndërkombëtare të detyrueshme” për një shtet, do të jenë jo vetëm normat e traktateve apo të marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara, por edhe normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare zakonore, si dhe parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare.

2. Në lidhje me përqasjen e dispozitave kushtetuese kombëtare me ato të Konventës, u arrit në përfundimin që evidentohen tri situata: së pari, disa kushtetuta i rezervojnë një status të veçantë ligjit të BE, duke e dalluar atë nga ligji 'normal' publik ndërkombëtar. Një shembull është Italia, ku neni 117 i Kushtetutës shpreh: “fuqia legjislative i takon shtetit dhe rajonet në pajtim me Kushtetutën dhe brenda kufijve të caktuar me ligj në BE dhe obligimet ndërkombëtare”. Prandaj, shumë analistë kanë theksuar dallimin që ekziston midis efekteve të obligimeve të BE dhe atyre ndërkombëtare; së dyti, disa Kushtetuta e pranojnë statusin special ndërkombëtar të traktateve të të drejtave të njeriut. Në Spanjë dhe Portugali, deklarata të tilla ofrojnë një mbështetje interpretuese për dispozitat e të drejtave të njeriut; së treti, disa Kushtetuta nuk duket se bëjnë dallimin në mes të drejtës ndërkombëtare dhe rendit juridik të BE.

3. Gjatë analizës së përmbajtjes së konceptit të gjykimit të drejtë civil me gjykimin e rregullt civil, dolëm në përfundimin që këto dy koncepte janë të pavarura nga njëra tjetra edhe pse kanë disa të përbashkëta. Nëse procesi i drejtë gjyqësor përdoret në kuptimin jo vetëm procedural por dhe substantiv dhe përfshin të drejta të tilla si aksesi në gjykatë, barazia në mjete, e drejta për t’u dëgjuar e për të thirrur dëshmitarë, e drejta për seanca gjyqësore me palë kundërshtare dhe një gjykim i arsyeshëm; përsa i përket procesit të rregullt gjyqësor, do të kuptojmë një proces që është në përputhje me Kushtetutën dhe ligjet e tjera por që jo domosdoshmërisht është i drejtë për palët. Gjithashtu në nenin 42 të Kushtetutës përdoret termi “gjykim i drejtë”, kurse në KEDNJ do të gjejmë togfjalëshin “proces i drejtë gjyqësor”. Termi i përdorur në Konventë është më gjithëpërfshirës se ai i përdorur në Kushtetutë. Gjykimi i drejtë është një nga elementët e procesit të rregullt ligjor. Një ndryshim tjetër midis këtyrë dy koncepteve kemi edhe për faktin se “një e drejtë është civile” për Konventën, jo thjesht nga cilësimi juridik që ajo merr në te drejtën e brendshme, por nga përmbajtja materiale dhe pasojat me të cilat atë e lidh kjo e drejtë e brendshme. Kjo e drejtë ka të bëjë me aspektin pasuror dhe nuk ka rëndësi origjina e konfliktit dhe as kompetenca e organit që shqyrton mosmarrëveshjen. Së fundi “Due process of law” interpretohet më së shumti si rregulla që administrohen përmes gjykatave të drejtësisë në përputhje me parimet dhe procedurat ligjore të përcaktuara dhe të parapara, me masat mbrojtëse për mbrojtjen e të drejtave individuale. Interpretimi i përbashkët i konceptit të procesit të drejtë është më i gjerë dhe mund të përfshijë rregullat e zbatueshme në rast të privimit të lirisë, rregullat që kanë të bëjnë me pronën dhe rregullat që lidhen me procedurat administrative.

155

Përmbledhtasi dallimet midis këtyre dy koncepteve ‘gjykim civil i rregullt’ dhe ‘gjykim civil i drejtë’ jepen në tri pika:

- Ndryshimet në nocionet materiale: çështjet civile, nocioni i gjykatës, e drejta për t’ju drejtuar gjykatës;

- Ndryshimet në nocionet procedurale: barazia e armëve, kontraditorialiteti, arsyetimi i vendimeve, fazat e procedurës etj;

- Ndryshimet në nocione të tjera: publiciteti, afati i arsyeshëm, pavarësia dhe paanësia e gjykatës dhe gjykata e caktuar me ligj (në të cilat do të ndalemi më tej).

4. Më tej sanksionimi që i bëhet të drejtës për një proces të rregullt ligjor në Kushtetutën e RSH dhe KEDNJ, nuk na sjell element kundërshtues por plotësim në rastet kur ka patur dyshime nga ana e institucioneve të shtetit shqiptar mbi aplikimin ose jo të nenit 6 të Konventës, apo dyshime në lidhje me ekzistencën ose jo të një shkeljeje të saj.

5. Në lidhje me përfshirjen e procesit të rregullt ligjor në funksion të shtetit të së drejtës, arrihet në përfundimin se një harmoni perfekte midis gjyqësorit dhe organizmave politikë jo me doemos është një sinjal i shëndetit të mirë për institucionet demokratike, por është një rrezik për implementimin e parimeve të ligjshmërisë dhe barazisë.

6. Në përfundim të kreut të parë, arrihet gjithashtu në përfundimin se sistemi i KEDNJ dhe, veçanërisht GJEDNJ, kanë dhënë një kontribut të konsiderueshëm në forcimin e rendit kushtetues shqiptar, duke vënë në dispozicion të autoriteteve shtetërore shqiptare një sistem garancish efektive për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore. Funksioni plotësues i sistemit të Konventës ndaj sistemit vendas, ka shërbyer si një nxitje për përfshirjen në sistemin ligjor shqiptar të vlerave dhe parimeve më të mira evropiane, si mënyra e vetme për të ecur drejt një demokracie të konsoliduar, veçanërisht të bazuar mbi respektimin e të drejtave dhe lirive themelore.

Në kreun e dytë, çështjet kryesore të trajtuara kanë të bëjnë me qasjen që i bëhet të drejtës së aksesit në gjykatë me standardet ndërkombëtare, elementët e të drejtës për akses si dhe lidhja që ekziston midis aksesit në drejtësi dhe institutit të parashkrimit të të drejtës. E drejta për akses në gjykatë të referon tek e drejta që ka çdo individ për t’u drejtuar me padi në një gjykatë që ka juridiksion të plotë për të zgjidhur çështjen, në bazë të nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës. Jurisprudenca e GJEDNJ ka treguar se legjitimimin për t’ju drejtuar gjykatës e ka jo vetëm personi fizik por edhe ai juridik.

Nëse aksesi në drejtësi është studiuar si një nga elementët e procesit të rregullt ligjor, tiplogjia e veçantë e ndërtimit të nenit 6 të Konventës dhe studimi që i bëhet praktikës gjyqësore të GJEDNJ, na tregon se vetë aksesi në drejtësi përbëhet nga disa nënelementë, analiza e të cilave gjatë gjithë kreut të dytë, jep tablonë e plotë të kësaj të drejte.

Si rrjedhojë e analizës së kreut të dytë, arrijmë në përfundimet që:

1. Në analizë të qëndrimit të mbajtur nga GJEDNJ dhe GJK e Shqipërisë mbi legjitimimin e personit për t’ju drejtuar GJK, duke marrë shkas dhe nga jurisprudenca e GJEDNJ (psh çështja Kisha Katolike Canea kundër Greqisë), GJK i është dashur të interpretojë në mënyrë më të zgjeruar çështjen e legjitimimit. GJK e Shqipërisë ka patur parasysh se edhe pse jurisprudenca e saj deri në njëfarë periudhe mund të konsiderohej e tillë që

156

vështirësonte aksesin e individit para kësaj gjykate në lidhje me procesin e rregullt ligjor në disa aspekte, ajo gjithsesi duhet të interpretonte në mënyrën më të zgjeruar, legjitimimin e individit sipas nenit 131/f të Kushtetutës për t’iu drejtuar gjykatës. Ky akses i duhej dhënë individit për sa kohë që dispozitat kushtetuese nuk kishin asnjë pengesë dhe jurisprudenca duhet të ishte në përputhje me vendimmarrjen e GJEDNJ, sa i përket pozicionit të GJK si një mjet ankimi efektiv kombëtar.

2. Mbi aksesin në drejtësi, arrihet në përfundimin se gjykatat duhet të jenë të hapura dhe të aksesueshme. Vendndodhja, struktura fizike, procedurat, si dhe gatishmëria e personelit, ndikojnë në aksesueshmëri. Shoqëria civile dhe organizata të tjera joqeveritare kanë mundësinë të promovojnë një gjyqësor të matshëm dhe transparent. Duke patur gjykim publik, pra duke marrë informacion nga veprimtaria e pushtetit gjyqësor, shoqëria civile dhe OJF janë në gjendje të marrin pjesë në politikat reformuese në drejtësi dhe përmirësimin e qeverisjes demokratike.

3. Kushtetuta e RSH dhe KEDNJ i japin vlerë të njëjtë juridike aksesit në drejtësi por nëse Kushtetuta ndalet te parashikimi i të drejtës për një proces të rregullt ligjor në kuptimin e ngushtë dhe formal, KEDNJ në gjykimin tim jep kuptimin procedural dhe substantiv. Arrihet në përfundimin se aksesi në gjykatë duhet të jetë substantiv dhe jo thjesht formal. Në lidhje me formulën që parashikon neni 42 i Kushtetutës së RSH mbi elementët e aksesit në drejtësi, kjo e fundit është e tillë që sjell vështirësi në përcaktimin konkret të tyre.

4. Një përfundim tjetër lidhet me funksionimin e Zyrës së Përmbarimit në Shqipëri, e cila shpesh cenohet si rrjedhojë e disa faktorëve, si: trysnia e parë është ajo që transmeton kreditori me paraqitjen e kërkesës për ekzekutim, i cili pas një stresi dhe kalvari të gjatë seancash gjyqësore për disa vite, pret ekzekutim sa më të shpejtë të së drejtës së fituar; shpesh ka presione dhe kërcënime, ndërhyrje të personave të ndryshëm, me veprime ose mosveprime që mundohen ta pengojnë atë, duke mos pranuar e njohur vendimin e gjykatës; largimi nga vendbanimi i debitorit, fshehja e pasurisë së luajtshme e të paluajtshme me lloj lloj marifetesh që çojnë në pamundësine financiare të shlyerjes së detyrimit; difektet që përmban vetë dispozitivi i vendimit gjyqësor të formës së prerë, duke qenë në kontraditë llogjike me përmbajtjen e vendimit apo mungesa e transparencës gjatë ekzekutimit të vendimit gjyqësor dhe informimit të personave ndaj të cilave është dhënë një vendim.

5. Një përfundim tjetër që arrihet nga studimi është edhe niveli jo gjithmonë i kënaqshëm i cilësisë së veprimeve të përmbaruesve gjyqësore, bazuar në kërkesat ligjore të K.Pr.C. Në shumë raste, gjatë verifikimeve të ankesave me dosjet përmbarimore, rezulton se ka veprime ose mosveprime, që janë tregues të mangësive të formimit profesional, pavarësisht shkakut apo motivit konkret, si mungesë e njohjes së legjislacionit civil dhe atij procedural civil, keqinterpretim të dispozitivit të vendimit gjyqësor, nënvleftësim, harresë, ngutje, etj.

Në kreun e tretë, pyetjet kryesore që kërkohet t’u jepet përgjigje janë: cilat janë kriteret mbi të cilat mbështeten GJK e Shqipërisë dhe GJEDNJ, për të vlerësuar kohën gjatë së cilës zhvillohet një proces gjyqësor?; kur fillon të llogaritet afati kohor dhe kur përfundon ai?; cili është kuptimi i “arsyes së justifikuar” për të zgjatur në kohë procedurat?; cilat janë cenimet apo shkeljet identike që hasen në praktikën gjyqësore të GJK të Shqipërisë dhe GJEDNJ në lidhje me afatin e

157

arsyeshëm kohor?; si dhe cilat janë llojet e vonesave në të gjitha procedurat si dhe shkaqet që i sjellin ato? Në aspekt të kohëzgjatjes së procedurave gjyqësore para gjykatave, evidentohen tri situata të mundshme: situata e parë ka të bëjë me grupin e procedurave të filluara dhe të përfunduara para ratifikimit të Konventës. Lidhur me këtë grup, GJEDNJ nuk mund të veprojë, sepse bëhet fjalë për procedura që kanë zgjatur para ratifikimit të Konventës; situata e dytë ka të bëjë me procedurat e filluara pas ratifikimit të Konventës. Ky është grup i rëndësishëm i procedurave, të cilave duhet kushtuar kujdes i veçantë, në mënyrë që vendi ynë mos të sanksionohet nga ana e GJEDNJ për shkelje të obligimeve të mara me Konventë dhe situata e tretë është më komplekse sepse ka të bëjë me procedurat shumëvjeçare të filluara para ratifikimit të Konventës, të cilat zgjasin edhe pas ratifikimit të saj, të ashtuquajturat “lëndë të tranzicionit”. Lidhur me këto lëndë ekziston përgjegjësia e shtetit për kohëzgjatjen e procedurës pas ratifikimit të Konventës. Qëllimi kryesor në këtë kre i renditjes së shkaqeve përcaktuese të afatit të arsyeshëm kohor nga njëra çështje në tjetrën, nuk ka të bëjë vetëm me zbatimin e drejtë të rregullave procedurale por edhe uljen e rrezikut të degradimit të procesit dhe një ligjshmërie që arrihet në një kohë të gjatë të pajustifikuar. Si rrjedhojë e analizës së kreut të tretë, arrijmë në përfundimet që:

1. Në lidhje me kohëzgjatjen e procedurave, GJEDNJ, ka përcaktuar metoda për të llogaritur kohëzgjatjen e procedurave. Për fillimin, pika e llogaritjes është e ndryshme në rastet civile, penale dhe administrative. Në çështjet civile është normalisht data në të cilën çështja është referuar në gjykatë; në rastet penale, dita e fillimit mundet gjithashtu të jetë data në të cilën i dyshuari është arrestuar apo i akuzuar, ose që në të cilën kanë nisur hetimet paraprake. Në çështjet administrative, pika e llogaritjes është data në të cilën aplikanti i parë e referon çështjen tek autoritetet administrative. Fundi i periudhës së vlerësuar nga gjykata është: në rastet penale, data në të cilën është dhënë vendimi përfundimtar mbi dosjen materiale, ose vendimi nga prokuroria apo gjykata për të pushuar çështjen. Në çështjet civile, afati korrespondon me datën në të cilën vendim merr formën e prerë.

2. Një studim i vitit 2006 i kryer nga KKGJE, ka treguar se një kohëzgjatje deri në dy vjet e një çështjeje jo komplekse, zakonisht konsiderohet nga GJEDNJ si e arsyeshme. Përsa i përket çështjeve komplekse, studimi i përmendur më sipër vuri në dukje se për çështjet që kishin zgjatur më shumë se 8 vjet kishte shkelje, ndërkohë që çështjet që kanë zgjatur më shumë se pesë vjet rrallë kanë marrë miratimin e Gjykatës. Sa i përket “çështjeve me përparësi”, ku bëjnë pjesë edhe ato të lidhura me gjendjen shëndetësore, kujdestarinë e fëmijëve dhe punësimin, gjykata ka gjetur shkelje edhe kur këto çështje kanë qenë komplekse dhe kanë zgjatur vetëm dy vjet e shtatë muaj. Supozohet që çështjet që kanë përparësi, jo komplekse, të kenë afate edhe më të ngurta. Gjatë studimit, u pa se “arsyeja e justifikuar” lidhet me veçoritë dhe specifikat që ka secili rast i paraqitur para gjyqtarit, si psh.nëse në një çështje gjyqësore penale, avokati mbrojtës apo prokurori paraqesin një raport mjekësor për mungesën e tyre në seancë gjyqësore, kjo përbën një arsye të justifikuar për të shtyrë seancën gjyqësore dhe si rrjedhim do të kemi vonesa në proces. Po përpara arsyes së justifikuar jemi edhe në rastet kur për shkak të gabimeve të administratës së gjykatës, palët në një proces janë njoftuar

158

për një orar të ndryshëm të zhvillimit të seancës gjyqësore nga orari i afishuar në ambientet e gjykatës.

3. Pyetjes se për çfarë jemi më shumë të interesuar, për një zgjidhje të shpejtë të çështjes apo një zgjidhjeje të drejtë me kosto kohore, nuk kemi pse t’i përgjigjemi pozitivisht vetëm njërës prej alternativave. Do të ishte efektive, balanca midis faktorit ‘kohë’ dhe drejtësisë. Në Shqipëri, burimet e kufizuara materiale, mungesa e hapësirës si dhe ngarkesa e çështjeve në shumë raste e pengojnë sistemin e gjykatave të trajtojnë çështjet në kohën e duhur. “Gabimet” në gjykimin e konflikteve gjyqësore po i kushtojnë shtrenjtë Shqipërisë, për shkak të vendimit të marrë nga GJEDNJ në çështjen në fjalë pasi konstatoi mohim të të drejtës pronësore dhe të parregullsive gjatë proceseve gjyqësore.

4. Arrihet gjithashtu në përfundimin se në menaxhimin e kohës së procesit, vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet interesave të pjesëmarrësve. Ata kanë të drejtë të përfshihen në planifikimin e procesit në një fazë të hershme. Kur është e mundur, gjyqtari duhet të përpiqet të arrijë marrëveshje me të gjithë pjesëmarrësit në lidhje me kalendarin procedural. Për këtë qëllim, ai duhet të ndihmohet nga personeli i duhur i gjykatave (nëpunësit) dhe stafi i teknologjisë së informacionit. Në parim, zgjerimi i afateve kohore të përcaktuara duhet të jetë i mundur vetëm me pëlqimin e të gjitha palëve, ose nëse interesat e drejtësisë e kërkojnë një gjë të tillë. Të gjithë pjesëmarrësit në proces e kanë për detyrë të bashkëpunojnë me gjykatën në respektimin e objektivave të caktuara dhe afatet kohore. Në proces, gjyqtari ka të drejtë të monitorojë respektimin e afateve kohore nga të gjithë pjesëmarrësit, në veçanti për të ftuarit apo të angazhuarit nga gjykata, të tillë si dëshmitarë ose ekspertë.

5. Përmirësim ka pësuar kohëzgjatja e proceseve civile dhe penale në gjykatat e zakonshme, por akoma vërehet mosrespektim i afateve ligjore nga Gjykatat Administrative, të cilat rezultojnë tepër të mbingarkuara. Zvarritja e proceseve, tej afateve të arsyeshme, vazhdon të jetë karakteristikë e gjykatave shqiptare, çka sjell reduktim të ndjeshëm të efektivitetit të sistemit.

6. GJEDNJ ka ritheksuar disa herë nevojën urgjente për modifikimin e sistemit të brendshëm ligjor me synim marrjen e masave të duhura për zgjidhjen përfundimtare të këtij shqetësimi. GJEDNJ është shprehur se rievidentimi i këtij vakumi në sistemin e brendshëm ligjor rëndon përgjegjësinë e shtetit shqiptar në arenën ndërkombëtare ndaj angazhimeve të marra me ratifikimin e Konventës. Kjo situatë ka cenuar efikasitetin e mekanizmit mbrojtës të Konventës që realizohet përmes GJEDNJ. Mosrespektimi i masave të përgjithshme të deklaruara në mënyrë të përsëritur për përmirësimin e sistemit të brendshëm cenon efikasitetin e punës së GJEDNJ.

159

4.2 Rekomandime

Duke i’u referuar problematikave të hasura në praktikën e GJK të Shqipërisë dhe GJEDNJ, që këto dy institucione të kryejnë detyrën e tyre në përputhje të plotë me parashikimet ligjore dhe në respektim të Kushtetutës së RSH dhe KEDNJ, paraqitet e nevojshme që të jepen disa rekomandime:

1. I rekomandohet ligjvënësit që në hartimin apo ndryshimin që i bën ligjit penal apo civil, të ketë në vëmendje vendimet e GJEDNJ dhe kryesisht shkaqet se pse shteti shqiptar është ndëshkuar. Në këtë mënyrë arrihet që ligji t’i përshtatet nevojave konkrete nga praktika gjyqësore.

2. Ligjvënësi të pranojë se të kuptuarit e sistemeve kombëtare dhe jurisprudencës ndërkombëtare janë vetëm pikënisja për një gjyqësor vendor kompetent. Veçoritë e marrëdhënieve në mes të drejtës kombëtare dhe ndërkombëtare kërkojnë që gjyqtarët të angazhohen jo vetëm në zbatimin mekanik të marrëveshjeve ndërkombëtare, por edhe të kërkojnë teknika të interpretimit dhe arsyetimit ligjor, që do të çonin drejt respektimit të ndërsjellë gjyqësor në adresimin e obligimeve të ndryshme ligjore, të cilat nganjëherë janë edhe kontradiktore.

3. Rekomandojmë që emërimet e gjyqtarëve të mbështeten në merita, duke marrë parasysh kualifikimet, integritetin, aftësinë dhe eficencën dhe duke shqyrtuar të gjitha aspektet që përbëjnë performancë të mirë gjyqësore. Këto kritere duhet të testohen duke përdorur tregues cilësorë. Përveç tyre, mund të përdoren dhe tregues sasiorë, të tilla si përqindjet dhe shifrat. Treguesit sasiorë bëjnë të mundur një shpërndarje në proporcion të drejtë midis numrit të çështjeve gjyqësore me numrin e gjyqtarëve që emërohen për çdo gjykatë. Pra të ketë një shpërndarje të barabartë të gjykatave që t’u përgjigjen ndryshimeve demografike dhe ekonomike

4. Ngërçe të çështjeve në gjykata janë të shkaktuara nga rritja e numrit të tyre, në raport të zhdrejtë me burimet njerëzore. Duhet të merren masa dhe të ndryshojnë strukturat dhe numri i stafit ndihmës pranë gjykatave të të gjitha shkallëve të gjyqësorit.

5. Përsa kohë vazhdojmë të konstatojmë mosekzekutime të titujve ekzekutive, duhet të mendohet për gjetjen e mënyrave më efikase se ato ekzistuese për vënien në jetë të këtyre titujve. Një zgjidhje do të ishte që Këshilli i Përmbarimit i cili zhvillon konkurset për përmbaruesit gjyqësor të mos kishte si shumicë anëtarë që vijnë nga Ministria e Drejtësisë, që në thelb është post politik, pasi mund të rrezikohet marrja në detyrë si përmbarues të personave të paaftë, kjo vetëm për shkak të militantizmit dhe kontributit që ata mund të kenë dhënë në partinë apo koalicionin e partive që formojnë qeverinë.

6. U rekomandojmë gjykatave të jenë të kujdesshme dhe të marrin parasysh veçanërisht problemin e përbërjes së trupit gjykues, në mënyrë që të mënjanohen nga gjykimi i çështjes, gjyqtarët që nuk kanë garancitë e kërkuara për paanshmëri në kuptimin objektiv.

7. Për të qenë sa më të aksesueshme, gjykatat duhet të publikojnë gjerësisht numrat zyrtarë të telefonave. Numri i telefonit duhet publikuar minimalisht në faqen e internetit dhe në mjediset e gjykatës, në të gjithë korrespondencën dhe në numëratorin telefonik. Gjatë orarit zyrtar të gjykatës duhet të ketë gjithmonë një punonjës që i’u përgjigjet telefonatave dhe që mund të japë informacion në lidhje me orarin e seancave gjyqësore.

8. Qëllimi final i çdo procesi është zbatimi i vendimit të formës së prerë. Ajo çfarë duhet kuptuar është fakti se shteti shqiptar që të mund të shmangë qënien si palë e paditur në një gjykim përpara GJEDNJ (me këtë kuptoj sidomos masën ndëshkuese në vlerë

160

monetare), duhet që të gjithë legjislacionin që zotëron për shërbimin përmbarimor shqiptar t’a vërë në zbatim. Po të studiosh ligjin me nr.8730, datë 18.01.2001 në nenin 2/1 të tij thekson se “Shërbimi i Përmbarimit Gjyqësor ka për mision ekzekutimin e detyrueshëm të titujve ekzekutivë, në rastet e përcaktuara në Kodin e Procedurës Civile”. Pra është shumë e qartë për çdo përmbarues gjyqësor dhe për çdo person shqiptar se përmbaruesi e ka për detyrë dhe nuk lihet në vlerësimin subjektiv të tij, apo të eprorit nëse do të ekzekutohet nje titull ekzekutiv apo jo. Termi i përdorur në këtë paragraf “mision” kërkon që t’i japë këtij shërbimi dhe karakter njerëzor përsa kohë këta tituj ekzekutivë kanë si objekt të drejtat dhe liritë themelore të njeriut.

9. Vendosja normative e afateve kohore nga legjislacioni apo akte të tjera të përgjithshme, duhet të përdoret me kujdes, duke pasur parasysh dallimet e mundshme në raste konkrete. Në qoftë se afatet janë përcaktuar nga ligji, respektimi dhe përshtatshmëria e tyre duhet të monitorohet vazhdimisht dhe të vlerësohet (psh. ligji nuk përcakton procedurën për hetimin e shkaqeve të mungesës së palëve). Nëse ligji parashikon se llojet e veçanta të rasteve duhet të kenë përparësi ose të zgjidhen me proritet, ky rregull i përgjithshëm duhet të interpretohet në mënyrë të arsyeshme, në dritën e qëllimit për të cilin është parashikuar urgjenca apo prioritet.

10. Kohëzgjatja e procedurave gjyqësore duhet të monitorohet nëpërmjet një sistemi integral dhe të mirëpërcaktuar të mbledhjes së informacionit. Një sistem i tillë duhet të jetë në gjendje të sigurojë shpejt të dhëna të hollësishme statistikore për kohëzgjatjen e procedurave në nivel të përgjithshëm, dhe për të identifikuar raste individuale që kanë patur kohëzgjatje të tepruar dhe të paarsyeshme.

11. Organet qendrore përgjegjëse për administrimin e drejtësisë, kanë për detyrë të sigurojnë që mjetet dhe kushtet e nevojshme për menaxhimin e duhur të kohës të jenë në dispozicion, dhe të ndërmarrin veprime kur është e përshtatshme. Organet e administrimit të gjykatave duhet të ndihmojnë në menaxhimin e kohës duke mbledhur informacione dhe lehtësuar organizimin e procedurave gjyqësore. Organet që kryejnë punimet duhet të angazhohen në mënyrë aktive në planifikimin dhe organizimin e procedurave.

12. Marrëveshjet kuadër me përfaqësuesit ligjorë, në lidhje me afatet kohore, do të ishin shumë efektive në të gjitha juridiksionet ku bashkëpunimi i tyre është i rëndësishëm për të vendosur afate kohore të përshtatshme për çdo rast.

13. Rekomandojmë që gjyqtari të ketë të drejtë të vendosë kufizime kohore dhe të rregullojë menaxhimin e kohës me objektivat e përgjithshme dhe të veçanta, si dhe me të dhënat e secilit rast individual. Kjo pasi është gjyqatri ai që prezumohet se e njeh më mire çështjen se kushdo tjetër.

14. Në menaxhimin e kohës së procesit, vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet interesave të pjesëmarrësve. Ata kanë të drejtë të përfshihen në planifikimin e procesit në një fazë të hershme. Kur është e mundur, gjyqtari duhet të përpiqet të arrijë marrëveshje me të gjithë pjesëmarrësit në lidhje me kalendarin procedural. Për këtë qëllim, ai duhet të ndihmohet nga personeli i duhur i gjykatave (nëpunësit) dhe stafi i teknologjisë së informacionit. Në parim, zgjerimi i afateve kohore të përcaktuara duhet të jetë i mundur vetëm me pëlqimin e të gjitha palëve, ose nëse interesat e drejtësisë e kërkojnë një gjë të tillë.

15. Duhet të ketë sanksione procedurale për ata që shkaktojnë vonesa apo kanë sjellje joetike. Këto sanksione mund të aplikohen ndaj palëve ose përfaqësuesve të tyre. Nëse një përfaqësues ligjor abuzon rëndë me të drejtat procedurale, ky fakt duhet të raportohet në

161

organizatën përkatëse profesionale për pasojat e mëtejshme. Sanksionet aktuale janë shumë të buta dhe prandaj nevojitet një ashpërsim i tyre.

162

BIBLIOGRAFI Libra

1. Mark W. Janis- Richard S. Kay-Anthony W. Bradley, “E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut”.

2. A.International “Fair Trial Manual”. 3. Boodoosingh, R.K., “The complete advocate” 2013. 4. Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë: Analizë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve

gjyqësore”, 2013. 5. Gitlin, M.,”Understanding your right to due process”, 2014. 6. Gomien, D., “Udhëzues i shkurtër i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut”, botim

i Këshiilit të Evropës, i përkthyer, Gent Grafik 2005. 7. Gruda, Z., “Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut”, Prishtinë 2000. 8. H.L.A. Hart., “The concept of law” Oxford University Press, 1961. 9. Herman, S.: “The right to a speedy and public trial” 2006. 10. Janina, S., “Mbrojtja diplomatike e tw drejtave tw njeriut” punim doktorature, Tiranë

2013. 11. Jayawickrama, N.,”The juridical application of human rights law. National, Regional and

international jurisprudence”, Cambridge Press, 2002. 12. KE, “Guide on Article 6, Right to a fair trial”, 2013. 13. Lamani, A., “Procedura Civile e Republikes Popullore te Shqiperise”, Tirane 1962. 14. Lawson, E., “Encyklopedia of human rights” second Edition. 15. Manweller, M., “People versus the courts” 2005. 16. May, L., “Global Justice and Due Process” University press Cambridge, 2011. 17. Michelon, C. and others, “The public in law: representation of the political in legal

discourse” 2012. 18. Milo, O., “Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut: një mundësi ankimi më shumë për

individët dhe shoqëritë”. 19. Mowbray, A.,”Case, materials and commentary on the European Convention on Human

Rights”. 20. Novicki, M. A., “Jurisprudenca e GJEDNJ”, qendra shqiptare për të drejtat e njeriut,

Tiranë 1999. 21. Novicki, M. A., “Rreth KEDNJ”, Botim i qendres shqiptare për te drejtat e njëriut, Tiranë

2003. 22. Omari, L. ,Anastasi,A.,“E drejta Kushtetuese” Tiranë, 2008. 23. OSCE, “Pavarësia e gjyqësisë, analizë juridike” Dhjetor 2009. 24. Qendra Shqiptare e Rehabilitimit të Traumës dhe Torturës me mbështetjen e Bashkimit

Evropian “Në mbrojtje të lirive themelore” Jurisprudencë dhe interpretime të rregullimit të jetës dhe aktivitetit të autoriteteve shtetërore në Evropë” Tiranë 2010.

163

25. Radoloviç Aldo, Zashtita prava na suđenje u razumnom roku, Zbornik pravnog fakulteta Sveuçilishte u Rijeci, br.1 2008.

26. Raimondo, F., “General principles of law in the decisions of international criminals courts and tribunals” 2008.

27. Sali, S., & Terzić, Z. MEĐUNARODN I dokumenti o ljudskim pravima. Sarajevo: Pravni centar Fonda otvoreno društvo BiH, 1996.

28. Sefa, E., “Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut dhe impakti i saj në respektimin e të Drejtave të Njeriut në Shqipëri”, Tiranë, 2008.

29. Smith, E. Christopher “Courts and trials”2003. 30. Spiegel, W,H., “O rigin and Development of Déniai o f Justice», American Journal o f

International Law (1938) p. 64 ; de la B r ie r e Yves, « Evolution de la doctrine et de la pratique en matière de représailles”, Recueil des Cours de l’A cadémie de Droit International ( 1928).

31. Stingen, J., “The relationship between the international criminal court and national jurisdictions”, 2008.

32. Traja, K., “KEDNJ dhe proçesi i rregullt ligjor sipas Kushtetutës shqiptare”, buletin i posaçëm Tiranë 2003.

33. Traja, K., “Kushtetuta dhe sistemi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut” botuar në “Kushtetuta e re shqiptare, sfida e së ardhmes euroatlantike të Shqipërisë”, LUARASI, Tiranë 2002.

34. Vega, C&Weissbrodt, D., International Human Rights Law.University of Pennsylvania Press.Philadelphia. U.S. 2007.

35. Vincent. Jean, Guinchard. Serge, “Procedura Civile”, 1994. 36. Vorpsi, A., “Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë”

Botimet Maluka, Tiranë 2011. 37. Woolf, L., “Access to Justice , 1995. 38. Zaganjor, Xh. Anastasi, A. (Methasani) Çani, E., “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e

Republikës së Shqipërisë”, Shtepia botuese Adelprint, Tiranë 2011. Artikuj shkencorë

1. (Methasani)Çani, E., “Procesi i rregullt ligjor në procesin administrativ”, www.academia.edu.

2. A.A.Cançado Trinidade “Origin and historical development of the rule of exhaustion of local remedies in international law” publikuar nw http://rbdi.bruylant.be/.

3. Aall, J., “Waiver of Human Rights: Waiver of Procedural Rights According to ECHR Article 6”, Nordic Journal of Human Rights Vol. 29 No. 2, 2011.

4. Albers, P., “The experiences of the Netherlands” kumtesë në tryezën e rrumbullakët të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës me titull “The right to trial within a reasonable time and short-term reform of the European Court of Human Rights”, 2009.

164

http://www.academia.edu/

5. Anastasi, A., “Emërimi i gjyqtarëve, si çështje e rëndësishme kushtetuese” Botuar në Revistën “Ligji mundësi zhvillimi për gratë” Nr. 15.

6. Anastasi, A., “Internacionalizimi i së drejtës kushtetuese: Klauzolat kushtetuese të integrimit të Shqipërisë” Revista Polis, Nr. 4 2007.

7. Benvenisti, E., “Reclaiming Democracy: The Strategic Uses of Foreign and International Law by National Courts”, American Journal of International Law, Vol. 102, 2008.

8. C.H. van Rhee., “In within a Reasonable Time: The History of Due and Undue Delay in Civil Litigation”.

9. Craven, M., “Legal differentiation and the concept of the human rights Treaty in international law”, EJIL 2000, Vol 11, Nr 3.

10. Crawford, J.,”The ILC’s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect,” The American Journal of International Law, V. 96, 2002.

11. D’Ambrosio, I., “Il procedimento in contumacia nel confronto con gli ordinamenti di Francia, Portogallo e Germania”, www.sioi.org.

12. D’Ascoli, S. and others, “The Rule of Prior Exhaustion of Local Remedies in the International Law Doctrine and its Application in the Specific Context of Human Rights Protection”, Social Science Research Network, 2007.

13. Davis, M., “Ruajtja e të drejtave të njeriut në gjykatat e Shteteve të Bashkuara – Roli i avokatit mbrojtës dhe gjyqtarit”, botuar në Revitën E Drejta, Revistë për Çështje Juridike dhe Shoqërore, Nr.1, 2013.

14. Dedja, B., “Disa elementë të kontrollit kushtetues sipas jurisprudencës shqiptare” referat në Konferencën “Kontrolli kushtetues: doktrina dhe praktika” zhvilluar në Moskë Rusi, 28-30 Tetor 2011.

15. Dedja, B., “Gjykata Kushtetuese sipas sistemit juridik shqiptar” Kumtesë e mbajtur në Konferencën e mbajtur në Venezuelë, 21-23 Shtator 2011.

16. Duff, A. and others, “The trial on trial: Truth and due process” Volume one. Fq 22. 17. European Union Program for the Efficiency of Justice (EUPEJ), entitled "A new goal for

judicial systems: processing each case in an optimum and quantifiable time-frame", reminded by M. Tabarca, The principle of Law in a fair trial, in optimum and predictable time, in the light of the new Code of civil procedure, in Law magazine, no. 12/2010.

18. Ewing, K., ‘The Futility of the Human Rights Act – A Long Footnote’ (2005) 37Bracton Law Journal 41.

19. Fedorova, M., “The principle of equality of arms in international criminal proceedings” School of Human Rights Research Seies, 2012, Volum 55.

20. G. Loucaides, L., “European Convention human Rights” Collected Essays, 2007. 21. Garret, B., “Habeus Corpus and Due Process” Revistë Shkencore e Cornell Unievrsity

Law School, 2012, Vol 98. 22. H. Keller and A. Stone Sweet (eds)., “A Europe of Rights: The Impact of the ECHR on

National Legal Systems”(2009). 23. Human Rights Review 2012 “Article 6: Right to a fair trial”.

165

24. Ibrahimi, G.,“Transparenca e gjykatave dhe vlerësimi i gjyqtarëve si instrumente për garantimin e besueshmërisë dhe pavarësisë së gjyqësorit”, kumtesë në Konferencën me titull “Reforma gjyqësore si një ndër 12 prioritetet e sfidës së integrimit të shqipërisë në BE” Tiranë 2012.

25. Kelsen, H., “The concept of the legal order”, The American Journal of Jurisprudence, 1982, 23(1).

26. Kessler, D.A., “Our inquisitorial tradition: equity procedure, due process, and the search for an alternative to the adversarial” Cornell Unievrsity Law School, 2005, Vol.90 Issue 5.

27. L.Koontz, L., “Juris prudent” Volume I, 2011. 28. Martinico, G., “Is the European Convention Going to Be ‘Supreme’? A Comparative-

Constitutional Overview of ECHR and EU Law before National Courts” The European Journal of International Law Vol. 23 no. 2.

29. Michelon, C. and others, “The public in law: representation of the political in legal discourse” 2012.

30. Musaraj, J, Jonuzi, E.,“E drejta e pronës, titujt ekzekutivë dhe roli i shërbimit përmbarimor shqiptar” Tribuna Juridike, nr 83 Shtepia Botuese Luarasi.

31. Musliu, A., “Zhvillimi i sistemit ndërkombëtar mbi të drejtat e njeriut” botuar në International Journal of Legal Sciences “Justicia”, Faculty of Law State University of Tetova, Nr.2/2013. www.academia.edu.

32. Oeter, S., ‘International Human Rights and National Sovereignty in Federal Systems: The German Experience’, 47 WLR 871 (2001).

33. Osasona, T., “Equality of arms and its affect on the quality of justice at the ICC”, www.acontrarioicl.com.

34. Patroni, P., “Durata irragionevole dell processo e equa riparazione ai sensi della “legge Pinto” alla luce della recente giurisprudenza” Dirirtto&Diritti, 2007.

35. Paul C. Reardon “ The fair Trial-Free Press Standarts”, ABA Journal, Volume 54, 1968. 36. Reiner, A., “Drejtësia kushtetuese dhe politika: ndarja e pushteteve versus shtetit të së

drejtës”, botuar në Konferencën Ndërkombëtare me rastin e 20 vjetorit të Gjykatës Kushtetuese “Ndarja dhe balancimi midis pushteteve: Roli i kontrollit kushtetues”, Tiranë 7-8 Qershor 2012.

37. Sabău, G, V., “The Right To A Trial Within A Reasonable Time: A General Guarantee Of The Right To A Penal Equity Trial” AGORA International Journal of Juridical Sciences, Nr.4, 2013.

38. Shehu, P., KE: “Sigurojuni avokatë falas të varfërve në gjyqe”, artikull i botuar në Gazetën Shekulli, datë 07.11.2012.

39. Simonsen, N., “The Strasbourg Court, the ‘Exhaustion of Domestic Remedies’ Rule, and the Principle of Subsidiarity: Between a Rock and a Hard Place?” http://ohrh.law.ox.ac.uk/.

166

http://www.academia.edu/

http://www.acontrarioicl.com/

40. Spiegel H .W, “Origin and Development of Déniai o f Justice”, American Journal o f International Law (1938).

41. Tataran, A., “Consideration on the judge’s active role” Agora International Journal of Juridical Sciences, No 2 (2012).

42. Tawhida A. and Israel de Jesús Butler, “The European Union and Human Rights: An International Law Perspective”, The European Journal of International Law Vol. 17 no.4 © EJIL 2006.

43. Toma,E.,“The principle of quality of arms- part of the right to a fair trial”, www.internationalawreview.eu

44. Toska Dobjani, E., “Gjykata Kushtetuese shqiptare si një mjet ankimi efektiv në kuadër të KEDNJ në lidhje me mosekzekutimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë” botuar në Revistën Shqiptare për Studime ligjore, Volume I, 2011.

45. Toska, E., “Hapsira mes të drejtës së individit “Për një proçes të rregullt ligjor” dhe asaj “Për një proçes të drejtë gjyqësor” Korelacione Nr 51 (6) 2004.

46. Traja, K., “KEDNJ dhe proçesi i rregullt gjyqësor sipas Kushtetutës shqiptare” botuar në revistën “Tribunë Juridike” nr.42, Tiranë 2003.

47. Xhelili, G., “Interesi për të vepruar në gjykim”, Periodike e pavarur Tribuna Juridike, Nr.76, 2009.

48. Zaganjori, X., “Efektiviteti i mjeteve të brendshme të sistemit shqiptar në kuptimin e nenit 13 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut “Konferenca e organizuar nga MPJ dhe Keshilli i Europes “Përmirësimi i cilësisë së zbatimit të KEDNJ nëpërmjet zgjerimit të bashkëpunimit ndërmjet institucioneve vendase 26-27 shtator 2007”.

49. Zejneli, I., dhe Memeti, A, “Ndihma juridike pa pagesë obligim moral dhe Profesional i avokatëve”, Botuar në Revistën E Drejta, revistë për Cështje Juridike dhe Shoqërore, Nr.3-4, 2011.

50. Zendeli,E.,“E Drejta e Gjykimit Brenda Afatit të Arsyeshëm”, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009 .

51. Zoroska Kamilovska, T., “Legal Remedies for the Protection of the Right to A Trial Ëithin A Reasonable Time – Macedonian Perspective” Iustinianus Primus Laë Revieë, Vol.3.

52. Zsuzsanna Lőcsey-Illés, Eszter Tamási, Áron László Tóth “Hoë to execute the "reasonable time" decisions of the ECHR – Reactions of the Hungarian legislation”.

Legjislacioni kombëtar

1. Kodi i Procedurës Civile, miratuar me Ligjin nr.8116, datë 29.03.1996. 2. Kodi i Procedurës Penale, miratuar me Ligjin nr.7905, datë 21.03.1995. 3. Kushtetuta amerikane e 1787.

167

4. Kushtetuta austriake e 1920. 5. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, 1998. 6. Kushtetuta Italiane e 1947. 7. Kushtetuta portugeze e 1976. 8. Kushtetuta spanjolle e 1978. 9. Ligj nr.9877, datë 18.2.2008 “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e

Shqipërisë”. 10. Ligji nr. 10039, datë 22.12.2008 “Për ndihmën juridike”. 11. Ligji nr. 6341, datë 27.06.1981, Kodi i Procedurës Civile, gazeta zyrtare Korrik 1981,

Nr.4. 12. Ligji nr. 10031, datë 11.12.2008 “Për Shërbimin Privat të Përmbarimit”. 13. Ligji nr. 152, 2013 “Për nëpunësin civil” (ndryshuar me ligjin nr.178/2014). 14. VKM nr.335, datë 28 Dhjetor 1998 “Për procedurat për zbatimin e vendimeve gjyqësore

për detyrimet që prekin Buxhetin e Shtetit”. Dokumenta nga Arkivi i Shtetit 1. Gjyqi i Diktimit, Dosja 301, Fondi 256, viti 1923. Legjislacion ndërkombëtar

1. Deklarata Universale mbi të Drejtat dhe Liritë e Njeriut e 1948. 2. Konveta Europiane e të Drejtave të Njeriut e 1953. 3. Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike e 1976. 4. Statuti i Këshillit të Evropës: J.A.S Grenville, the Major International Treaties 1914-

1973, London 1974.

Vendime Unifikuese të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë 1. Vendim Unifikues i GJL, nr. 5, datë 22.01.2007. 2. Vendim Unifikues i GJL, nr 168, date 27.1.2005. Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë

1. Vendim i GJK, nr. 9, datë 02.04.2003. 2. Vendim i GJK, nr. 15, datë 17.04.2003. 3. Vendim i GJK, nr.9, datë 28.04.2004. 4. Vendim i GJK nr.31, datë 01.12.2005. 5. Vendim i GJK, nr 17, datë 18.07.2005. 6. Vendim i GJK, nr 36 datë 29.12.2005. 7. Vendim i GJK, nr.41, datë 29.12.2005. 8. Vendim i GJK, nr.8, datë 02.06.2006. 9. Vendimin i GJK, nr.6, datë 31.03.2006.

168

10. Vendim i GJK, nr.14, datë 22.05.2006. 11. Vendim i GJK nr. 22, datë 26.07.2006. 12. Vendim i GJK, nr.16, datë 08.06.2006 . 13. Vendim i GJK, nr.6, datë 16.02.2007. 14. Vendim i GJK, nr.13, datë 13.04.2007. 15. Vendimi i GJK, nr.27, datë 20.06.2007. 16. Vendim i GJK, nr.38, datë 15.10.2007. 17. Vendim i GJK, nr. 11, datë 02.04.2008. 18. Vendim i GJK, nr. 23, datё 04.11.2008. 19. Vendim i GJK, nr. 2, datë 05.02.2008 . 20. Vendim i GJK, nr. 17, datë 18.07.2008. 21. Vendim i GJK, nr.1, datë 19.01.2009. 22. Vendim i GJK, nr.14, datë 03.06.2009. 23. Vendim i GJK, nr. 5, datë 06.03.2009. 24. Vendim i GJK, nr. 18, datë 08.07.2009. 25. Vendim i GJK, nr. 7, datë 09.03.2009. 26. Vendim i GJK, nr.20, datë 09.07.2009. 27. Vendimi i GJK, nr. 14, datë 15.04.2010. 28. Vendim i GJK, nr. 21 datë 03.06.2011. 29. Vendim i GJK, nr. 8, datë 16.03.2011. 30. Vendim i GJK, nr. 31, datë 05.07.2011. 31. Vendim i GJK, nr.12, datë 05.03.2012. 32. Vendim i GJK, nr. 49 datë 26.07.2012. 33. Vendim i GJK, nr. 55, datë 18.12.2012. 34. Vendim i GJK, nr.5, date 25.02.2013. 35. Vendim i GJK, nr.16, date 19.04.2013. 36. Vendim i GJK nr. 18, datë 23.04.2013. 37. Vendim i GJK, nr.35, datë 17.07.2013. 38. Vendim i GJK nr.53, datë 01.12.2014. 39. Vendim i GJK, nr.2, datë 22.01.2014. 40. Vendimi i GJK nr. 9, datë 14.02.2014. 41. Vendim i GJK, nr.8, datë 27.02.2014. 42. Vendim i GJK, nr. 17, datë 24.03.2014. 43. Vendim i GJK, nr.37, datë 30.06.2014. 44. Vendim i GJK, nr. 48, date 24.09.2014. 45. Vendim i GJK nr. 49, datë 29.09.2014. 46. Vendim i GJK, nr.7, datë 10.02.2014. 47. Vendim i GJK, nr. 6, datë 10.02.2014. 48. Vendim i GJK, nr.3, datë 26.01.2015. 49. Vendim i GJK, nr.6, datë 16.02.2015.

169

50. Vendim i GJK, nr.8, datë 26.02.2015. 51. Vendim i GJK, nr.9, datë 26.02.2015. 52. Vendim i GJK, nr.8, datë 26.02.2015. 53. Vendim i GJK, nr.13, datë 19.03.2015. 54. Vendim i GJK, nr.21, datë 16.04.2015. 55. Vendim i GJK, nr 24, datë 27.04.2015. 56. Vendim i GJK, nr.29, date 22.05.2015. 57. Vendim i GJK, nr.31, date 22.05.2015. 58. Vendim i GJK, nr. 56 datë 21.07.2015.

Vendime të Këshillit të Lartë të Drejtësisë 1. Vendimi Nr.199/3, datë 15.09.2006, Mbi kriteret matëse të veprimtarisë gjyqësore”. Vendime dhe gjykime të Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut

1. Ëemhoff kundër Gjermanisë, GJEDNJ, datë 27 Qershor 1968. 2. Kattë Klitsche de la grande kunder Italise, datë 25 Gusht 1987. 3. Abdoella kunder Hollandes 1992. 4. Stogmuller kunder Austrise, 1969. 5. Sakhnovskiy kundër Rusisë, datë 2 Nëntor 2010 6. Golder kundër Britanisë së Madhe, 21 Shkurt 1975 7. Trepeshkin kundër rusisë, vendim i datës 16 Dhjetor 2012 8. Mateos e Silva Lda dhe të tjerë kundër Portugalisë, gjykim i datës 16 Shtator 1996. 9. Ëebb kundër Britanisë së Madhe, i datës 11.05.1983. 10. Munro kundër Britanisë së Madhe i datës 14.07.1987. 11. Airey kundër Irlandes, gjykim i datës 9 Tetor 1979. 12. Allen kundër Mbretësisë së Bashkuar, datë 12.07.2013. 13. Anagnostopoulos dhe te tjere kundër Greqise, gjykim i datës 4 Prrill 2000. 14. Angelucci kundër Italise, gjykim i datës 19 Shkurt 1991. 15. Angelucci kundër Italise, gjykim i datës 27 Shkurt 1992. 16. B. dhe P. kundër Mbretësisë së Bashkuar, datë 05 Shtator 2001. 17. Balliu kundër Shqipërisë, 16 Qershor 2005. 18. Beaumartin kundër Frances, gjykim i datës 24 Nentor 1994. 19. Belilos v. Zvicrës, vendim i datës .29 Prill 1988. 20. Benthem kundër Vendeve të Ulta, gjykim i datës 23 Tetor 1985. 21. Beshiri Etj kundër Shqipërisë, datë 22 Gusht 2006 22. Bock kundër Gjermanisë, vendim i dates 29 Mars 1989. 23. Boddaert kundër Belgjikës, datë 12 Tetor 1992. 24. Bottazzi kundër Italisë, datë 22 Korrik 1999.

170

25. Brigandi kundër Italisë, gjykim i datës 15 Nëntor 1996. 26. Cani kundër Shqipërisë, 6 Mars 2012 27. Ceteroni kundër Italise, gjykim i datës 15 Nentor 1996. 28. Colozze kundër Italisë, 1985, paragrafi 27 29. Dauti kundër Shqipërisë, vendim i 3 Shkurt 2009. 30. Delcourt kundër Belgjikës, 17 Janar 1970. 31. Di Mauro kundër Italise, gjykim i datës 28 Korrik 1999. 32. Diana kundër Italisë, gjykim i datës 27 shkurt 1992. 33. Driza kundër Shqipërisë, vendim i datës 13 Nëntor 2007. 34. Droogenbroeck van kundër belgjikës, datë 24 Qershor 1982. 35. Editions Periscope kundër Francës, datë 26 Mars 1992. 36. Erkapic kundër Kroacisë, vendim i datës 25 Prill 2013. 37. Fotti dhe të tjerë kundër Italisë, datë 10 Dhjetor 1982. 38. Gjonbocari dhe të tjerë kundër Shqipërisë, datë 23 Tetor 2007. 39. Gjonbocari dhe të tjerë kundër Shqipërisë, datë 31 Mars 2008 40. Golder kundër Mbretërisë së Bashkuar, vendim i 1975. 41. Guicho kundër Portugalise, gjykim i datës 10 Korrik 1984. 42. H kundër Belgjikes, vendim i datës 30 Nëntor 1987. 43. H kundër Francës, vendim datë 24 Tetor 1989. 44. Hauschildt kundër Danimarkes, vendim i datës 24 Maj 1989. 45. Hokkanen kundër Finlandes 23 Shtator 1994. 46. Immobiliare Saffi kundër Italise, gjykim i datës 28 Korrik 1999 47. Katte Klische de la Grahge kundër Italisë, gjykim i datës 27 Tetor 1994. 48. Kisha Canea kundër Greqise, gjykim i datës 16 Dhjetor 1997. 49. Klass kundër Gjermanisë, datë 6 Gusht 1978. 50. Kudla kundër Polonisë, date 26 Tetor 2010 51. Kuzmin kundër Rusisë, vendim i dates 18 Mars 2010. 52. Langbroger kundër Suedisë, datë 22 Qershor 1989. 53. Le Compte, Van Leuven dhe De Meyere, vendim i 23 Qershor 1981. 54. Lechner dhe Hess kundër Austrisë, datë 28 Prill 1987. 55. Manieri kundër Italisë, gjykim i datës 27 Shkurt 1992. 56. Marini kundër Shqipërisë, 18 Dhjetor 2007. 57. Mateos e Silva Lda dhe të tjerë kundër Portugalisë, gjykim i datës 16 Shtator 1996. 58. Meznaric kundër Kroacisë, date 06.10.2005. 59. Milasi kundër Italisë, GJEDNJ, 25 Qershor 1987. 60. Mitev kundër Bullgarisë, vendim datë 22 Mars 2005. 61. Monnet kundër Francës, datë 27 Tetor 1993. 62. Morris kundër Mbretësisë së Bashkuar, gjykim i datës 26 Shkurt 2002. 63. Mulosmani kundër Shqipërisë, 8 Tetor 2013. 64. Munro kundër Britanisë së Madhe, datë 14 Korrik 1987.

171

65. Idalou kundër Rusisë, datë 22 Maj 2012. 66. Neves dhe Silva kundër Portugalisë, datë 27 Prrill 1989. 67. Nikolova dhe Vandova kundër Bullgarisë, 17 Dhjetor 2013. 68. Obermeier kundër Austrise 28 Qershor 1990. 69. Oleksander kundër Ukrainës, gjykim i datës 9 Janar 2013. 70. Padovani kundër Italise, vendim i datës 26 Shkurt 1993. 71. Palaoro kundër Austrisë, gjykim i datës 23 Tetor 1995. 72. Papachelas kundër Greqisë, datë 25 Mars 1999. 73. Pfarrmeier kundër Austrise, gjykim i datës 23 Tetor 1995. 74. Pretto e të tjerë kundër Italisë, 8 Dhjetor 1983. 75. Qufaj&Co sh.p.k kundër Shqipërisë, gjykim i datës 27 tetor 1996 76. Ramadhi dhe te tjere kunder Shqiperise, date 2.06.2008 77. Ramadhi dhe te tjere kunder Shqiperise, vendim 13 Nentor 2007. 78. Rasmussen kundër Danimarkës, gjykim i datës 28 Nëntor 1984. 79. Reingeisen kundër Austrise, gjykim i datës 23 Qershor 1978. 80. Riepan kundër Austrisë, 14 Nëntor 2000. 81. Schuler- Zgraggen kundër Zvicrës, datë 24 Qershor 1993. 82. Scopelliti kundër Italisë, gjykim i datës 23 Nentor 1993. 83. Scordino kundër Italisë, gjykim i dates 29 Mars 2006. 84. Sejdovic kundër Italisë, vendim i 2006. 85. Shkalla kundër Shqipërisë, vendim i Maj 2011. 86. Sotiris dhe Nikos Koutras Attee kundër Greqise, gjykim i datës 11 Shkurt 1992. 87. Sporrong dhe Lönnroth, vendim i 23 Shtator 1982. 88. Sramek kundër Austrisë, gjykim i datës 22 Tetor 1984. 89. Stubbings dhe të tjerë kundër Britanisë së Madhe, gjykim i datës 22 Tetor 1996 90. Svinarenko dhe Slyadnev kundër Rusisë, datë 17 Korrik 2014. 91. Triggiani kundër Italisë, gjykim i datës 19 Shkurt 1991. 92. Tripon kundër Rumanisë, vendim i datës 7 Shkurt 2012. 93. Van Orshoven kundër Belgjikës, gjykim i datës 25 Qershor 1997. 94. Vasilescu kundër Rumanisë, gjykim i datës 22 Maj 1998 95. Vrioni kundër Shqipërise, gjykim i datës 24 Mars 2009. 96. Ëebb kundër Britanisë së Madhe, datë 11 Maj1983. 97. X kundër Frances 23 Mars 1991. 98. Xheraj kundër Shqipërisë, vendim i datës 29 Korrik 2008. 99. Zahirovic kundër Kroacisë, gjykim i datës 25 Prill 2013.

Studime dhe Raporte

1. Botim i OSBE, “Drejt drejtësisë: Anazilsë e çështjeve civile në gjykatat e rretheve gjyqësore”, 2013.

172

2. Botimi i Këshillit të Evropës “The right to a fair trial” Collection Science and technique of democracy, No.28.

3. GJEDNJ, “Raport vjetor” 2010. 4. GJEDNJ, “Raport vjetor”, 2013. 5. GJEDNJ, “Raport vjetor”, 2012. 6. KE në Raportin e Komisionit për Këshillin dhe Parlamentin Evropian “Për Progresin e

Shqipërisë në Luftën kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar si dhe në Reformën në Gjyqësor”, 2014.

7. KE, “The right to a fair trial” Collection Science and technique of democracy, No.28. 8. KE, “Eradicating impunity for serious human rights violations”, 2011. 9. KE, “Guide on Article 6, Right to a fair trial”, 2013. 10. Komiteti Shqiptar i Helsinkit, “Raport mbi situatën e respektimit të të Drejtave të njeriut

në Shqipëripër vitin 2014”, 2014. 11. Manual “Sundimi i ligjit në shoqëritë demokratike gjykimi i drejtë – element themelor i

sundimit të ligjit, elementët e gjykimit të drejtë” ëëë.etc-graz.at/typo3/fileadmin/user_upload/ETC.../fiar_trial.pdf.

12. Ministria e Drejtësisë, “Informacion i detajuar sipas sektorëve të sistemit të drejtësisë”, Janar 2015.

13. OSBE, “Analizë e sistemit të drejtësisë penale në Shqipëri; Raport i programit për zhvillimin e një gjykimi të Drejtë” 2006.

14. OSCE/ODIHR., “Legal Digest of International Fair Trial Rights”, 2012. 15. Publikim i Ministrisë së Drejtësisë dhe Komisionit për Ndihmë Juridike Falas, “Keni

nevojë për ndihmë juridike falas?”. 16. Publikim i OSCE, “Pavarësia e gjyqësisë, analizë juridike” Dhjetor 2009. 17. Qendra e Shërbimeve dhe Praktikave Ligjore të Integruara “Studim-analizë mbi

vlerësimin e situatës së ndihmës ligjore falas në Shqipëri (korrik 2006 – mars 2007)”. 18. Raport i Civil Rigths Defenders “E drejta për gjykim të drejtë” Raporti është përkrahur

nga Civil Rights Defenders - CRD dhe Open Society Foundation – OSF, Dhjetor 2013 19. Raport i OSCE për Shqipërinë, “Drejt Drejtësisë”, 2013. 20. Raport vjetor “Mbi veprimtarinë e Inspektoratit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë për vitin

kalendarik” 2013”. 21. Raporti i Komitetit për të Drejtat e Njëriut të OKB, për çështjen Karttunen v. Finlandës,

dt.23.10.1992. 22. Raporti vjetor i Avokatit te Popullit perpara Kuvendit te Republikes se Shqiperise mbi

respektimin e te Drejtave te Njeriut per vitin 2007, date 15.03.2008. 23. Sannders, A., “Raport për vlersimin individual të gjyqtarëve në Shqipëri” Program i

përbashkët i BE dhe KE, 2015. 24. Studim i Qendra për nisma Ligjore dhe Qytetare “Studim: çështje të rritjes së efektivitetit,

transparencës dhe të besimit të publikut në gjyqësor “, Tiranë 2013.

173

25. Studim-analizë mbi vlerësimin e situatës së ndihmës ligjore falas në shqipëri (Korrik 2006 – Mars 2007)” Ky studim eshte pergatitur nga Qendra e Shërbimeve dhe Praktikave Ligjore të Integruara mbeshtetur nga program i perbashket i Bashkimit Europian, UNICEF and Sida.

26. Udhëzimet e Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës “Eradicating impunity for serious human rights violations”, 2011.

Opinione dhe Rezoluta

1. KKGJE, Opinioni nr. 6 (2004) i Këshillit Konsultativ të Gjykatësve Evropian (KKGJE) “Për vëmendjen e Komitetit të Ministrave të Këshillit të e Evropës “Për gjykim të drejtë brenda një afati të arsyeshëm kohorë dhe roli i gjykatësit në gjykime duke marr parasysh mjetet alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve”, 2004.

2. Mr.Ales Zalar, “The right to trial within a reasonable time and short-term reform of the European Court of Human Rights” fjalim i mbajtur në tryezën e rrumbullakët të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës, 2009.

3. Opinion lidhur me Kushtetutën Bullgare i z.Guido Neppi Modona, anëtar i Komisionit të Venecias- Itali.

4. Opinioni nr 1 (2001) i Këshillit Konsultativ të Gjyqtarëve Evropianë (KKGJE) mbi standardet lidhur me pavarësinë e gjyqësorit dhe pandërrueshmërinë e gjyqtarëve.

5. Opinioni nr 2 (2001) i Këshillit Konsultativ të Gjyqtarëve Europianë (KKGJE) mbi financimin dhe menaxhimin e gjykatave në lidhje me efikasitetin e gjyqësisë dhe me nenin 6 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

6. Opinioni nr 3 (2002) i Këshillit Konsultativ të Gjyqtarëve Evropianë (KKGJE) mbi parimet dhe rregullat që rregullojnë sjelljen e gjyqtarëve profesionale, në veçanti etikën, sjelljen e papajtueshme dhe paanësinë.

7. Rezoluta (97) 336 e 11 Korrik 1997 “Mbi kohëzgjatjen e procedurave civile në Itali: masat plotësuese me karakter të përgjithshëm”.

8. Rezoluta 49/184 e Asamblesë së Përgjithshme të OKB, e 23 Dhjetorit 1994, Deklarata e Dekadës së OKB-së për Arsimim për të Drejtat e Njeriut (1995-2004), e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara.

Rekomandime

1. Avokati i Popullit, Konferenca Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut”, përfundimi nr.5

2. Avokati i Popullit, Konferenca Kombëtare “Ekzekutimi i vendimeve gjyqësore të formës së prerë, ne mbrojtje të të drejtave të njeriut”, përfundimi nr.6

174

1. CEPEJ, “Length of court proceedings in the member states of the Council of Europe based on the case laë of the European Court of Human Rights “(31 July 2011) 2 nd Edition.

2. Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës, Rekomandimi nr. R (84) 5 ndaj Shteteve Anëtare “Për parimet e procedurës civile hartuar për të përmirësuar funksionimin e drejtësisë”.

3. Rekomandimi Nr R (84) 5 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare mbi parimet e procedurës civile të dizajnuara për të përmirësuar funksionimin e drejtësisë.

4. Rekomandimi Nr R (86) 12 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare lidhur me masat për parandalimin dhe reduktimin e ngarkesës së punës së tepërt në gjykata.

5. Rekomandimi Nr R (87) 18 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare lidhur me thjeshtimin e drejtësisë penale.

6. Rekomandimi Nr R (94) 12 i Komitetit të Ministrave i Shtetet Anëtare mbi pavarësinë, efikasitetin dhe rolin e gjyqtarëve.

7. Rekomandimi Nr R (95) 12 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare mbi menaxhimin e drejtësisë penale.

8. Rekomandimi Nr R (98) 1 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare mbi ndërmjetësimin familjar.

9. Rekomandimi Nr R (99) 19 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare lidhur me ndërmjetësimin në çështjet penale.

10. Rekomandimi Nr. (2000)2 e Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare lidhur me rishqyrtimin ose rihapjen e çështjeve gjyqësore të caktuara në nivel të brendshëm, mbështetur në vendimet e GJEDNJ.

11. Rekomandimi Rec (2001) 9 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare mbi alternative ndaj kontestit midis autoriteteve administrative dhe palëve private.

12. Rekomandimi Rec (2002) 10 i Komitetit të Ministrave i Shteteve Anëtare për ndërmjetësimin në çështjet civile.

13. Rekomandimi Rec (2004)5 i Komitetit të Ministrave për shtet anëtare mbi kontrollin e pajtueshmërisë së projekt-ligjeve, akteve ligjore ekzistuese dhe praktikës administrative me standartet e përcaktuara në KEDNJ.

14. Rekomandimit të Komitetit të Ministrave të BE “Mbi përmirësimin e mjeteve të brendshme të ankimit” (2004)6., botuar në Fletoren Zyrtare nr.Ekstra, Korrik 2007.

15. Rezoluta (78) 8 Mbi ndihmën juridike dhe këshillim. 16. Shtojcë e Rekomandimit të Komitetit të Ministrave të BE (2004)6.

175

Abstrakt

Punimi synon të japë përfundime mbi të drejtën për një proces të rregullt ligjor, elementët e tij dhe kryesisht do të ndalet te aksesi në drejtësi dhe gjykimit brenda një afati të arsyeshëm kohor. Një nga pyetjet që shtrojmë është: a kufizohet aksesi në drejtësi? Nëse po, cilat janë kushtet që duhet të plotësohen për t’a kufizuar? Përfundimet që arrihen lidhen me të kuptuarit se çfarë është aksesi në drejtësi, cili është roli i tij në përmbushjen e procesit të rregullt ligjor dhe cilat janë hapat që duhen ndërmarrë për t’a shfrytëzuar këtë të drejtë. Në lidhje me afatin e arsyeshëm kohor, qëllimi i studimit është të trajtohet forma juridike që ka afati i arsyeshëm kohor, duke sjellë jurisprudencën e GJK të Shqipërisë, në vështrim krahasues me standardet evropiane. Krahasimi i çështjeve gjyqësore para GJK dhe atyre të GJEDNJ do të paraqiten në një tabelë, ku do të dalë në pah nëse midis këtyre dy institucioneve ka gjithmonë coherence apo edhe mospërputhje në zgjidhjet që ato i japin çështjeve. Ajo çka kërkohet të arrihet është dhënia e përfundimeve mbi statusin e afatit të arsyeshëm kohor në praktikën gjyqësore shqiptare, si paraqitet ajo në raport me jurisprudencën e GJEDNJ si dhe arritja në konkluzionin se kryesisht gjyqtarët duhet të udhëzohen në lidhje me elementin “kohë” në proceset gjyqësore. Funksioni plotësues i sistemit të Konventës ndaj sistemit vendas, ka shërbyer si një nxitje për përfshirjen në sistemin ligjor shqiptar të vlerave dhe parimeve më të mira evropiane, si mënyra e vetme për të ecur drejt një demokracie të konsoliduar, veçanërisht të bazuar mbi respektimin e të drejtave dhe lirive themelore. GJEDNJ ka ritheksuar disa herë nevojën urgjente për modifikimin e sistemit të brendshëm ligjor me synim marrjen e masave të duhura për zgjidhjen përfundimtare të këtij shqetësimi. GJEDNJ është shprehur se rievidentimi i këtij vakumi në sistemin e brendshëm ligjor rëndon përgjegjësinë e shtetit shqiptar në arenën ndërkombëtare ndaj angazhimeve të marra me ratifikimin e Konventës. Keywords: Proces, Afat, Akses, Konventë, Elementë .

Abstract

This paper aims to provide conclusions on the right to a fair hearing, its elements and mainly about the access to justice and trial within a reasonable time. One of the questions to make is: can we limit the access to justice? If so, what are the conditions that must be met to restrict? Conclusions drawn related to understanding what is access to justice, what is its role in meeting the legal process and what are the steps to be taken to use this right.

In connection with the reasonable time, the purpose of the study is the legal form that has treated a reasonable time frame, bringing the MC Albania jurisprudence, in comparison with European standards. Comparison of litigation before the ECtHR MC and those will appear in a table, which will come out if between the two bodies has always coherence or inconsistencies in the solutions they provide issues. What is required to achieve is to provide conclusions on the status of a reasonable time in judicial practice Albanian, as presented it in relation to the jurisprudence of the ECtHR and reaching the conclusion that mainly judges should be instructed about the element "time" processes court.

Function supplementary of Convention system to the domestic system, has served as an incentive for involvement in the Albanian legal system of values and principles of the best European, as the only way to move toward a consolidated democracy, especially based on the respect of rights and fundamental freedoms. ECHR has reiterated several times the urgent need for modification of the domestic legal system with a view to taking appropriate measures for the final solution of this concern. ECHR said that this vacuum in the domestic legal system burdens the responsibility of the Albanian state in the international arena to the commitments undertaken in the Convention.

Keywords: Process, Timeline, Access, Convention elements.

176

Documents

“Çështje të aksesit në drejtësi dhe të gjykimit brenda …...prindërve të mi dhe të bashkëshortit tim Edit. Joniada Musaraj . ii Lista e shkurtimeve GJD ... 2.3.1.8 E drejta