aoŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA •

ERMENILER - CİLT3 -

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ-NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİ

II. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR

SEMPOZYUMU [EUSAS-II]

22- 24 Mayıs 2008

YAYINA HAZIRLAYANLAR

Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Doç. Dr. Şakir BATMAZ

Yrd. Doç. Dr. Gülhadi ALAN

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENILER 1 CiU-3-

ERCiYES ÜNiVERSiTESI YAYINI-163

KiTAPADI

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENILER Cilt-3

YAYINA HAZlRLAYANLAR

Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ

Doç_ Dr. Şakir BATMAZ

Yrd. Doç_ Dr. Gülbadi ALAN

ISBN

Takım no : 978-9944-0664+9

Kitap no : 978-9944-0664-4-0

ILKBASlM

Ocak2009

KAPAKTASARIMI

DenizDoğan

MiZANPAJ VE BASKI ÖNCESi HAZIRLIK

Bilge Grafik (352) 232 29 OS

BASKI

Kardeşler Ofset (352) 331 61 00 www.kardeslerofsetmatbaa.com

2

Arş. Gör. Neşe TOZKOPARAN

ERMENi AYRlLlKÇI HAREKETLERİNDE AMERİKAN PROTESTAN MiSYONERLERİNİN EGİTİM VE SAGLIK FAALİYETLERİNİN ROLU

Arş. Gör. Neşe TOZKOPARAN Yüıüncii Yıl Ünivmittıi Fen- Edebiyat Fakülıtıi, Van· TÜRKiYE

nı.: O 505 7696912, e-posta: nl!le_ıozkoparan@hoımail.com

381

382

HOŞGÖRÜDEM YOl AYRIMINA ERMENi!JB_/ Ci lT 3

ÖZET Sömürgeci toplumlar Sanayi Devrimi sonrasında silahlı işgal yerine

yayılmak istedikleri coğrafyalarda sağlık, eğitim ve güvenlik hizmeti veri-yormuş görüntüsü çizerek gizli bir işgali tercih etmişlerdir. Bu harekatın en önemli aktörleri de mensubu oldukları milletierin çıkarlarını da göz önünde tutarak dünyanın her köşesinde kendi dini inançlarını yaymayı kutsal bir amaç olarak gören misyonerlerdir.

1871 Senesinde Van'da bir misyon istasyonu kuran ABCFM adlı teşkilata

mensup Amerikan Protestan misyonerler de bölge Ermenilerine verdikleri eğitim ve sağlık hizmetleriyle yaygınlaşmaya başlayan ayrılıkçı Ermeni hare-ketini hızlandırmışlardır. Van ABCFM misyonerleri bölgeye geldikten hemen sonra misyoner hareketin vazgeçilmez unsurları sayılan okullar açmışlar, Türk eşrafın çocukları için açılan anaokulu dışında diğer okullara sadece Ermeni öğrencileri kabul etmişlerdir. Eğitim materyalleri ülke dışından getirilmiş ve ABCFM vasıtasıyla toplanan bağışlarta okulların fınansmanı sağlanmıştır. Rus modeli olarak bilinen ve aynı zamanda bir üretim birimi gibi çalışan bu misyoner okullarında Ermeni çocukların sempatisini kazanmak amacıyla sigara ikramı gibi eğitimle bağdaşması mümkün olmayan uygula-malar yapılmıştır. Asıl amaçlarının Ermenilerin eğitim seviyesini ve kalitesini yükseltmek olmadığı ABCFM misyonerlerinin Bostan'da bulunan merkez-leriyle yaptıkları yazışmalarda çok açık olarak beyan edilmiştir. Okulların açılmasından hemen sonra Van misyoner hastanesi açılmış, bölgede yaşayan bütün halka ve Osmanlı Askeri Hastanesi'nde tedavi gören Osmanlı asker-lerine de hizmet verilmiştir. Tamamen insani amaçlarla hizmet veriyormuş izlenirni verilen hastanede çalışan misyonerierin II. Van İsyanı sırasında ve sonrasında yaptıkları çalışmalar asıl amaçlarını kuşkuya yer bırakmaksızın ortaya koymaktadır. Jeopolitik ve jeostratejik olarak son derece önemli olan Van'da bulunan yeraltı kaynaklarının nitelikleri ve niceliği, bölgede yaşayan Ermenilerle din ortaklığı söylemiyle or tak payda geliştiren misyonerierin gerçel-.'te dikkatlerini çeken tek unsurdur. ABD'nin misyonerlerle. bağlantısını ve onlara duyduğu sempatiyi asla gizlemeyen başkanı W. Wilson Van'da Ame-rikan etkinliği kurmak istemektedir. Bu amaca tepki çekmeden ulaşmanın en kolay ve etkili yolu da misyonerlerdir ..

Arş. Gör. Neşe TOZKOPARAN

Misyonerlik hareketleri basit anlamda din yayma davranışı olarak düşünüise de gerçekte farklı amaçlara hizmet etmiştir. Üretim ilişkilerinin farklılaşmaya başladığı 18. yüzyılın sonunda1 misyonerlik yani din tebliğ çalışmaları insani yardımlarla güçlendirilmiş din yayma davranışı olmaktan çıkmaya başlamıştır. Özellikle 19. yüzyılda sömürge ve pazar arayan batılı emperyalistler2 ve ABD için din; sınırları savaşmadan genişletmenin yolu haline gelınişt:ir. Osmanlı ülkesine elçi olaı:ak da gelen Prof. Dr. Arminius Vambery'in; Önce kaşif/.er, sonra misyonerler, sonra tacirler ve nihayet bayrak ... 4 sözü varolan durumu özetle:r niteliktedir.

Yayılınacı amaçlarla ve mensubu bulunduklan milletierin ulusal çıkarlarını gerçekleştirme kaygısındaki misyonerierin hedeflerini ger-çekleştirebilmelerinin e·n kolayyolu çalıştıkları coğrafyalarda ortaklıklar

1 Henry Prienne, Ortaçağ Avrupasının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev. Uygur Koca-başoğlu, İletişimYayınlan, I. Baskı, İstanbul2005, s.37.

2 Yüksel Ülken, 20. Yüzyılda Dünya Ekonomisi, İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayınlan No:1909, 3. Baskı, Çağlayan Basımevi, İstş.nbul 1974, s.12.

3 Berger, age, s.169. 4 Mim Kemal Öke, İngiliz Casusu Prof Amıinius Vambery'in Gizli Raporlannda II.

Abdülhamid ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1983, s.27.

383

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRlMI NA. ERMJNiLER 1 d LT 3

sağlayabilecekleri etnik gruplar bulmak ya da yaratmaktır. Bu şekilde tepki almadan çalışabilmeleri ve hedef kitleye mesajlarını daha usta-lıklı olarak iletmeleri mümkündür. Osmanlı topraklanndaki misyoner faaliyetleri bu gerçeğin somut bir yansıması haline gelmiştir.

Osmanlı toprağında çalışan misyoner gruplan kendilerine hedef kitle olarak gayri-müslirn grupları seçmişlerdir. 1800'lerin başından itibaren bahsi geçen coğrafyada çalışan Protestan Amerikan misyoner-leri de Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgeleri kendilerine çalışma alanı olarak belirlemişlerdir. Bu misyon~rler ABCFM (American Board Of Commissionaries For Foreign Missioris-Aınerikan Yabana Misyonlar Masası) adında bir kuruma mensupturlar. Özellikle Doğu ve Güney Doğu Anadolu'da çalışmayı tercih eden misyonerler açmış olduklan pek çok eğitim ve sağlık kurumuyla Ermenilerle yakınlaşma şansı bulım~şlardır. Bu yakınlaşma sadece insani ya da dini amaçlarla olmamıştır. ABCFM misyonerleri verdikleri her hizmette kendi hükümetlerinirı politikala-nyla uyum halindedirler. İsa Kilisesi Ulusal Konseyi temsilcisi Waldo Chamberlin misyoner faaliyetlerinin devlet politikalannın sonucu oldu-ğunu hiçbir şüpheye yer bırakmaksızın beyan etmiştir:

Yapılanlardan duyulan hoşnutluk, kişisel çalışma değil, grup aktivi-tesi sonuclffi:dadır. Bu hükümet politikasıyla örtüştUS.

Bu ilişkinirı beyanı sadece Chamberlin tarafından yapılmamıştır. 1821'de Amerikan Dışişleri Bakanı John Q. Adariıs; Her nerede özgürlük ve bağımsızlık bayrağı açılmışsa Amerikanın kalbi ve iyi niyetleri oradadırG demiştir. Burada ifade edilen ulusal devletlerin kurulması amacıyla ABD'nirı diğer milletiere yardımcı olması değildir. Amaç Ermenilerle ortaklıklar kurularak onların adeta Amerikan ulusal çıkarlannın ger- . çekleş tirilmesinde piyon olarak kullanılınasıdır. Nitekim yaklaşık bir asır sonra ABD başkanı Woodrow Wilson Ermenilerin bağıms~lık kazanması gereken zavallı ·Hıristiyaıilar7 olduğunu ifade etmiştir~ Geçen bir asır boyunca Amerikalı misyonerler genelde Hırisdyan azınlıklar la özelde de Ermenilerle çalışmışlardır: Çünkü Amerikan misyonerlerine

S Chamberlin, agm, s.46. 6 Henry Kissinger, Diplomasi, Çev. İbrahim H. Kurt, Türkiye İş Bankası Kültür

Yayınları, Ankara 2000, s.19. 7 Kuran, a .g.m., s.620.

384

A~. G!ir. Neşe TOZKOPARAN

göre kitleler ulusal kimliklerini sadece bu me~heple sağlayabilirlerdi8 • Bu ise Ermeniler için çok önemliydi. Misyoneriere göre yıllarca Osmanlı tebaası olarak yaşayan ve ulusal bilinç geliştiremeyen Ermeniler; sadelik fikrini esas alan9 ve bir başkaldınyla başlayan10 Protestanlıkla kendilerini ifade edebilirlerdi. Çünkü toplumlan harekete geçiren en önemli güç11

kitle psikolojisi yaratan12 inançtı ve Protestan inana kitle psikolojisi yaratmak için iyi bir araçtı.

Ermeni halkı yabancı boyunduruktan kurtularak kurtuluşa13 sadece inanan yarattığı birliktelik düşüncesiyle erişebilirdi. Ermeniler çok uzun yıllardır Osmanlı idari yapısında çok önemli görevler üstlenmekteôir. Ermeni halkının geneli ticaret yaptığı için diğer azınlıklara göre daha iyi biryaşam standardına sahiptir. Bu nedenle var olan şartlardan duyulan hoşnutluğu ortadan kaldırmak gerekliydi. Bu ise sadece inançla sağlanabilecek ve tari.hill akışı değiştirilebilecekti14• Çünkü riıisyonerlere göre; bir ulus yaratma sürecinde yani benim özgürlüğüm yerine bizim özgürlüğümüz diyebilmek için15 kilise yapılanması, din referanstı16 ve insan haklan inançtan ve dinden doğardı17• Ayrıca dini azınlıkların devletin resmi dininin gölgesinden kurtarılmasının18 yani Osmanlı

8 Anderson, a.g.e., s.467-468. 9 Pazarlı, a.g.e., s.l29. ıo Pazarlı, a.g.e., s.125. ll Lev Nikolayeviç Tolstoy, Din Nedir?, Çev. Murat Çift:kaya, Kalaıüs Yayınlan, 4.

Basla, İstanbul 1998, s.ı7. ı2 Pazarlı, a.g.e., s.118 ı3 Marx, a.g.e., s.23. ı4 Eileen Barker, 'The Protection of Minority In Eastem Europe", Protecting The

Human Rigths ofReligious Minorities in Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin &Elizabeth A. Cole, Columbia University Press, New York, 2002, s.Gı

ıs Barker, a.g.m., s.GO ıG Peter G. Danchin, "Religion, Religious Minorities And Hwnan Rights: An Intro-

duction" Protecting'Ihe Human Rigths ofReligious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G. Danchin &Elizabeth A. Cole, Columbia University Press, New York 2002, s.3.

ı 7 Danchin, a.g.m, s.3. 18 David Little, "Religious Minorities And Religious Freedom: An Overwiew", Pro-

tecting The Hwnan Rights Of Religious Minorities In Eastem Europe", Editör Peter G. Danchin &Elizabeth A. Cole, Columbia University Press, New York 2002, s.39; Ted S tankbe "Equality And Religious Preferences: Theorethical, Intematıonal &Religious Perspectives",Protecting TheHuman Rigthts of Religious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G. Danchin &Elizabeth A. Cole, Columbia University Press, New York 2002, s.96.

HOŞGÖRÜDEN YOl AYRIMINA ERME~ilER 1 CilT 3

Devleti'nin uygulamadığı politik otorite dinf özgürlükleri sağlar ilkesinin19

hayata geçirilmesinin tek yolu mümkün olduğu kadar çok insanı kiliseye çekmektir. Bu şekilde özgürleşen insanlar kabul ya da red etmek hürri-yeti ve politik olarak kontrol ~dilebilir grup bilinci20 kazanacaJctır21. Bu ise ulusallaşma sürecini hızlandıracaktır. Daha sonra ise misyonerlik teorisyeni Rufus Anderson'ın da beyan ettiği üzere Ermenilerin ulusal kimliklerini Protestanlzkla kazanmalan22 söz konusu olacaktır.

Amerikan misyonerlerinin Ermenileri değiştirme süreçleri başarıyla sonuçlanmış, Ermeniler üzerinde beklenen etki yaratilmıştır. ABCFM Boston merkezi genel selaeteri )udson Smith durumu şöyle özetlemektedir:

Bizim bu asil hizmetlerimiz Ermeni milletini bize karşı sonsuz sevgi ve şükran duygulanna gark etti ve Ermenilerin yüreklerini çelik bir çengelle misyoneriere bağladı. Artık Ermeni milleti bu koruyucula-nnın ve velinimetlerinin ellerinde bir ba.lmumu parçası gibicfu-23.

Amerikan hükümetinin maddi desteğini de alan ABCFM'nin24 kurum politikası da devlet siyasetiyle aynı eksendecii.r25. Misyonerler kimi zaman ABD başkanına mektuplar yazarak gelişmelerden haberdar etmişlerrur6. Devlet destekli misyonerler ABD'de Ermenilere dağltılmak üzere

19 Peter G. Danchin, "Extemal MonitoringAnd The International Protection of Fre-edam o{Religion or Belief': ProtectingThe Human Rigths of Religious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin &ElizabethA.Cole, Columbia University Pres, New York 2002, s.131.

20 Johan Van Der V yer, "Self-Determination and the Ri gbt to Secession of Religious Minorities U nder International Law", Protecting The Human Rigths of Religious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin &ElizabethA.Cole, Columbia University Press, New York 2002, s.251.

21 Peter G. Danchin&Lisa Forman, "The Evolving Jurisprudence of The European Court of Human Rigbts And The Protection of Religious Minorities", Protecting The Human Rigths ofReligious Minorities Iı:ı Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin &Elizabeth A. Cole, Columbia University Press, New York 2002, s.205.

22 Anderson, a.g.e., s.467-468. · 23 http://www.maltepe.edu.tr/GunaydınMarmara/ermenilu_rolü.asp. Erişim Tarihi

21.02.2006. 24 Kılıç, a.g.e., s.106. 25 Barr, a.g.e., s.310. 26 ABCFM Arch. ABC:161he Near East, 16.9.9., Eastern Turkey Reel 715/599.

386

Arş. Gör. Neşe TOZKOPARAN

para toplamışlar ve paraya ihtiyaç duyduklannda da başkanı haberdar etmişlerdir27 •

Misyonerierin ABD hükümeti destekli çalışmal~ özellikle sağlık ve eğitim alanında yoğunlaşmıştJ.r. Sağlık hizmetleri alanında çalışmalannın yegane sebebini misyonerlik teorisyeni Anna Milligan açıklamıştır:

İnsanın olduğu yerde acılar da vardır. Acılann olduğu yerde de mis-

yonerlik için uygun bir ortam ... 28•

Başka bir ifadeyle insanlar için en fazla önem arz eden alanlar en çok muzdarip oldukları alanlardır. Bu nedenle özellikle sağlık alanı boş bırakılmamalıdır. Öte yandan eğitim alanı da misyonerlik çalışmalannın mutlak başansı için vazgeçilmezdir. Çünkü misyonerlik teorisyeni Henry Jessup'un da ifade ettiği gibi misyonerliğin başansı için temel şart okullardzr. Haddizatında bu da gaye olmayıp vasıtadır. Şu da bir haki-kattir ki misyonerierin yahut İncil'in başka yollarla sokulmaya imkan bulamadığı birçok yerlere İncil okul vasıtası ile sokulabilmiştir29 • Ayrıca tıbbf misyonlar İncil öğretiminin öncüleridir. Bunlar, başka bir evanjelizm ağacı dikilmesi imkansız olan yerlerde fidan yetiştirebilirler. Doktor, diğer rnisyonerlerle ne bir münasebeti olan ne de münasebeti isteyen birçok insanı doğrudan doğruya kabul edebilir. Bir hekim nerede olursa olsun bir dispanser açtığı zaman şifa verici mahareti yüzünden kendisine başvuranlarla kuşatılır. Bu yobaz bir İslam mollası veya bir fakir onun elini öpecek; kör, topal, mefluç insanların, can çekişen ana babaların İsa'ya hazin yakanşlannı andıran bir sesle ona yalvaracaklardı.f3°.

ABCFM misyonerleri asil savaşçılar olarak gördükleri Ermenilere31

rahat ulaşabilmek için okullarda ve okul dışı eğitim faaliyetlerinde çok özenli ve yoğun çalışmışlardı.f32 • Bu faaliyetin temel amaa Ermenilere ulus bilincini eğitimle kazandırmaktı33• Başka bir ifadeyle misyon okul-lan ayrılıkçı milliyetçilik düşünceleriyle donanmış bir Ermeni gençliği

27 ABCFM Arch. ABC:16 The Near East, 16.9.9., Eastern Turkey Reel 715/599. 28 T. Günay, a.g.e., s.155. 29 http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/misy.htm Erişim Tarihi

06.02.2006. 30 Erol Güngör, "Türkiye'de Yabana Kültürü II", Türk Yurt Yurdu, 5.2, C.1, s.34. 31 ABCFM Arch. ABC:16 The Near East, 16.9.9., EastemTurkey Reel714/498. 32 Vadakumpadan, a.g.m., s.9 33 Anderson, a.g.e., s.461.

~R?

HOŞGÖRÜGEN YOLAYRIMINA ERME~ILER 1 CilT 3

oluşmasını sağlamıştır. ABCFM misyonerleri tarafından öğrencilerin seçiminde devrimd olmamak şartının arandığı beyan edilm.işt::i.J:34• Ancak okullar Ermeni ulusal kimliğinin ortaya çıkmasında anahtar bir rol oynadığı açıkı:ır35 • Misyoner okulları zaman içinde birer ayrılıkçı Ermeni üssü haline gelmişt::i.J:36• Ermeni din adamları ile birlikte çalışan Amerikalı misyonerler Türk ve Müslüman düşmam Ermeniler yetiştirmişlercfu37. Başka bir deyişle misyonerler eliyle verilen eğitimle aynlıkçı fikirleri benimseyen genç bir nesil yaratılmasıABCFM misyonerlerinin Ermeni ulusalcılığına önemli bir katkısıdır. Bunu yapabilmek için daha önce benzeri olmayan uygulamalara ıznza attılar. Örneğin Ermenileri okula çekebilmek için alışılmış uygulamalarının dışında davramşlar, örneğin sigara ve kahve ikramı38 ya da görkemli okul açılışları39 söz konusu olmuştlır"0.

ABCFM misyonerleri Ermenilere sadece okullarda verilen eğitimle değil aynı zamanda kadın çalışmalarıyla da ulusal bilinç kazandırmıştır. Kadın çalışmaları kadınlar arasında muhalefet ruhunun ve ayrılıkçı Ermeni milliyetçiliğinin doğmasını sağlamıştır41•

ABCFM Misyonerlerinin ayrılıkçı Ermeni hareketine oluşum ve gelişim aşamalarında sunduğu katkıların karotlarını özel.l.ilPe 1915 II. Van isyam süresince görmek mümkündür. isyan başladığında ABCFM misyon istasyonundaki okul binası, misyoner lojmanları ve kilise Erme-nilere ikametgah42 haline dönüştürülmüştür"3 • Misyonerlerden Elizabeth Borrows-Ussher Bayan Rogers ve Bayan Silliman her gün Ermeni üre-ticilerden süt ve yumurta toplanmasından sorumludur44• Misyonerler tarafından kız okullarında eğitilen kızlar ise s ütün kaynatılarak pastö-rize edilmesi ve şişelenerek, pişirilmiş yumurtalar la birlikte, liderliğini

34 Lukas-Kieser, a.g.e., s.315 35 H. Nazım Paşa, a.g.e., s.252. 36 Duran, a.g.m., s.423. 37 Kodaman, "Üç Ermeni Şarkısı Ve Ermenilerin ... ı", s.115. 38 Lynch, a.g.e., s.98. 39 ABCFM Arch. ABC:161he Near East, 1Q.9.9., EastemTurkey Reel 717/316. 40 ABCFM Arch. ABC:16 The Near East, 16.9.9., Eastem Turkey Reel 712/525-

532. 41 Lukas-Kieser, a.g.e., s.316 42 http:/ /www.lib.byu.edu/ -rdh/wwi/1915/bryce/a02.htm#2 Erişim Tarihi

30.03.2005. 43 Ussher&Knapp, a.g.e., s.251-252; Lukas-Kieser, a.g.e., s.313. 44 Bryce&Toynbee, a.g.e .• s.l91.

388

A~. Gör. Neşe TOZJ

390

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMIHA ERMENiLER 1 Ci LT 3

BİBLİYOGRAFYA BARKER, Eileen, "The Protection OfMinority In Eastem Europe", ProtectingThe Human Rigtlıs Of Religious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin-Elizabeth A.Cole, Colurnbla University Press, New York 2002.

DANCHIN, Peter G., "Extemal Monitoring and the International Protection of Freedam of Religion or Belief", Protecting The Human Rigtlıs of Religious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G. Danchin-Elizabeth A.Cole, Colurnbia University Press, New York2002.

DANCHIN, Peter G., "Religion, Religious Minorities And Human Rights: An lntroduction", Protecting The Human Rigths Of Religious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin-Elizabeth A.Cole, Columbia University Press, New York 2002.

DANCHIN, Peter G., -Lisa Forman, "The Evolving Jurisprudence of The European Court of Human Rights And The Protection of Religious Minorities", Protecting The Human Rigtlıs of Religious Minorities In Eastem Euro pe, Editör Peter G .Danchin-Elizabeth A.Cole, Colurnbia University Press, New York 2002.

GÜNGÖR, Erol, "Türkiye'de YabanoKUltürü ll", Türk Yurt Yurdu, S.2, C.l.

JOHAN VAN DER VYER,"Self-Deterrnination and the Right to Secession of Religious Minorities Under International Law", Protecting The Human Rigtlıs o{Religious MinDrities In Eastem Europe, Editör Peter G. Danchin-Elizabeth A. Cole, Colurnbia University Press, New York 2002.

KISSINGER, Henry, Diplomasi, Çev. İbrahim H. Kurt, İş Bankası Yayınlan, Ankara 2000.

LITTLE, David, "Religious Minorities and Religious Freedorn: An Overwiew", Protecting The Human Rigths of Religious Minorities in Eastem Europe, Editör Peter G.Danchin-Eli2abeth A.Cole, Colurnbia University Press, New York 2002.

ÖKE, Mim Kemal, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery'in Gizli Raporlannda II. Abdülhamid ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1!;183.

PRIENNE, Henry, Ortaçağ Avrupasının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev. Uygur Kocabaşoğlu, İletişirnYayınlan, I. Baskı, İstanbul2005.

STANKHE, Ted, "Equality And Religious Preferences: Theorethical, International &Religious Perspectives", ProtectingThe Human Rigtlıs ofReligious Minorities In Eastem Europe, Editör Peter G. Danchin-Elizabeth A. Cole, Colurnbia University Press, New York2002.

TOLSTOY, Lev Nikolayeviç, Din Nedir?, Çev. Murat Çiftkaya, Kaknüs Yayınlan, 4. Baskı, İstanbul 1998.

ÜLKEN, Yüksel, 20. Yüzyılda Dünya Ekonomisi, İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayınlan No:1909, 3. Baskı, Çağlayan Basımevi, İstanbul 1974.

ABCFM ARCH. ABC:16 THE NEAR EAST,16.9.9., Eastem Turkey Reel 712, 714, 715, 717,.

http:/ /www.lib.byu.edu/ -rdh/Wwi/1915/bryce/a02.htm#2, Erişim Tarihi 30.03.2005. .

http://www.cilicia.com/armo10nc-nyt19150731.htrn, Erişim Tarihil5.03.2006

http:/ /www.maltepe.edu. tr/GunaydınMarrnara/ errneni/urolü.asp., Erişim Tarihi 21.02.2006.

http:/ /www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/misy.htm Erişim Tarihi 06.02.2006.