Upload
others
View
12
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
TARiH ARA~T1RMAlAR INDA BilGiSAYAR
METOD VE BIR UYGU LA MA DENEMESi
Val{lflar Veri Tabam
Ramazan ACU N
Hacettepe Universitesi
Sosyal Bili i"':ller Enstitusu
L isans Ustu Egi tim -Og ret im ve 5lnav
Yo netme l igi'nin
Tarih Ana Bi lim Da ll i t;: in Ongordugi..i
YUK SEK L iS ANS T EZi
Olarak H azlrla n ml~tlr.
Ankara, Ocak 1988
Sosyal Bilimler EnstitUsU MUdUrlUgU ' ne ,
!$bu ~all$ma , jUrimiz taraflncan Tarih Anabilim
Dallnda YDKSEK L!SANS TEZ! olarak kabul edilmi$tir.
Ba$kan : . . 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • • 0 0 0 • 0 0 • •
Dye 0 0 0 • 0 0 0 0 • 0 0 • 0 •••• • 0 0 0 •
Uye
ONAY
Yukarldaki imzalarln, adlge~en ogre tim uyelerine ait 01
dugunu onaylarlm .
... 00/ ' 0 .. . /1988
Enstitii Miidiirii
•
lc;tND1'Kt 11'R
Sayfa
GiRi;; . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . • . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
I . BOLDH... .. .............. .. .. ... .. .. ........... 15
BiL GiSAYAR VE VERi TABANI YUNET1£1 S i STEHLERi ...... 1 5
1. 1 . BILG1SAYAR .. .............. ............... 1 5
1 . 1 . 1 . Tarin
Sayfa
III . BOLUn. ..... ..... ......................... .. ... 75
SOSYO-~KONOM1K TAR1H !M1ZiN D!~hR KAYNAKLARI VE rliL -
G~SAYAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
3 .1. Tapu Tallrir lJefterleri .. ... .. ............. 76
3 . 2 . $e r' iye Sic i lle r i. .............. .. ........ 79
:t;KL£R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . • . . . • • . . . . . . . . 94--11't
EK-l: Bir Form drne~i . .. .•....•. ..•..•...... ... .... q4
EK - 2 : Ylikle Programl . .. ... ........ .... .... .. ....... 9~
SONUC; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
131BL1YOGRAFYA . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . .. . . .. . . .. . . . . 88
BR - 3 : Ekrall Gbrlinliml eri. .. .... .... ..... ......... . . . 10~
£K - 4 : Kod 'l'aDlolarl . ............................... 11 3
E,K - 5 : Kodlar ... .... .... .........••...........• .... l i4
(,:IKJ:'ILAR LisTES1
Sayfa
1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik . .... 64
2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar .. . 65
3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1im
1eri ... ... .... . ... ..................... .. ....... 66
5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1im
7- "Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kur'an Ayet
8- "Vaklf Unvan1arl 'I'esci1 Tarilli ve Hadis1er" Ra
4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri . ....... 67
1eri ... .... ..................... .. . .. .... .. ..... 68
6- "Gorev1i Tipo1ojisi" Raporu.. ....... .. ...... .. .. 69
1eri" Raporu. ....... .. ... ... ... .. .... .. ......... 70
po r u .... ............... .. .... .......... ........................ .... ...... .... .... .. 71
,
9- "Yerad1arl inde ksi" Raporu ..... ......... ...... . . 72-73
ONSOZ
1970'li Ylllardan sonra, da ~arCl~lrnlZa iki yeni
kavrarn girrni$ bulunuyor. Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi top
lurnu.Enforrnatik,bilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dli
zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl,
bilgi toplurnu ise, Batl'da "sanayi toplurnu"ndan sonra ula
$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetle
rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatl
yor. Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li
bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli. Bu
da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor. Bilgisayar
glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kulla
nlllyor.
Bilindi~i gini tarih de insanln £aliyet gosterdi~i
en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir. Bilgisayarlar,
$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik
yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalarda
ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor. Bu
imkanln bo¥utlarl ozellikle A.B.D'li ve Avrupall tanih~i
lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor.
1$te, nu tez, bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin
ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de isti£ade etrneye yo
nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$
tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr. Bu adlrnln adl, Va
Kl£lar Veri Tabanl'dlr.
ii
Vak~flar Veri Tabanl , dolaYlslyla bu tez adeta birbirleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl, ilgisi olmayan pek
Tezin danl~manllglnl Prof.Dr. Rlfat Onsoy'un yap
maSl buyuk bir lutuftur.
Do~.Dr. Bahaeddin YediYlldlz'ln yaptlgl yerinde
ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda
~ok etkili oldu. Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf
konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl
~all~malarln temelinde yukseldi.
Vaklflar Veri Tabanl'nln teknik olarak ger~ekle~-
tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma
Gorevlisi Naci Ishakbeyoglu'nun ~all$malarl
yi allr.
Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk
Amerikan 11m! Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-
Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$la
rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik
etmediler.
Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken,
sistem Operatorleri, Kenan Bozkurt, Talha Ozturk ve Meh
met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm etti
ler.
iii
•
Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiye'de bulamadlg~lma
kaleleri yurt dl~lndan sagladllar.
Burada, tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl
da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum.
Son olarak, blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yan
ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim.
Ramazan AeUN
o
G1Rl;
Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk
katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunu
rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl ya
parak onu, bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha
bUyutrnu9 bulunuyor(l). lnsanln faaliyet gosterdigi hernen
hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnla
9an bilgisayar, bu alanlarda bilgi uretirni, yaYllrnasl, de
polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ,
dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl
yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor.
Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rne
si, 9uphesiz, donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sis
ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir. Donanlrndaki geli 9rne
ler, bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kulla
nllrnaslnl basitle9tirirken, veri i9lerne ve depolarna kapa
sitesini arttlrrnl9' diger yandan da rnaliyetini ucuzlata
rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indir
rni 9 tir. Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli ko
nudaki degi~ik tlirden verilerin, gene ~ok ~e~itli amaca
yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlr
larnl9tlr.
lAydln KBksa1, 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konu§maslndan.
2
-:>
Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayar
lar ~imdi , klsaca ge ~mi§ hakklnda bilgi uretimi diye ifa
de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da, bu i~i yapan taI
rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gel
mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor.
Peki nedir bu "sihirli" alet, naSll dogdu, geli~ti?
Yaplsl nedir? Nasll 9all~lr? 1§te daha 9all~mamlza ba~la-
madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flr
satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk
sorular bunlardl. Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi
verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca
slk slk gegecek olan £ rogram, ~tlik, bellek vs. gibi bil
gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi
hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl du
§uncesiyle hareket ettik.
Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a, okuduk
9a kimi zaman hayrete, ~a~klnllga du~mekten kendimizi ala
madlgIIDlz konu bilgisayar, tarih ve tarih9i ili~kisiydi.
Kantitatif tarih (quantitative history), tarihte mik
tar gosterme (tarihte nicelle~tirme: Quantification in
history), tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca
ifade edildigi §ekli ile (i1:iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne :
Quanti -He Q4 i a -{;1 1'. g ibi ter imler, genellikle diger sosyal bilimlerce-ekonomi, sosyolo ji, demografi, siyaset- oteden
beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tari
hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllma
3
~
slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve
bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2).
Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYl
lln ba$langlclDa kadar goti.rrUlmesirce ~agmen(3), saYlca ~ogallp
ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransa'da ortaya ~lkan
Annales ekolUyle olmu~tur. Bu ekole mensup tarih~iler, ge
leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)
karakterinin verdigi tatminsizlikle, se~kinler kadar , Sl
radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre
ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir. Top
luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~, ka~lnllmaz olarak,
onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ "tecrUbe
belgeleri"nin istatistik'i incelemesini de beraberinde ge
tirmi~tir. Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zo
rundaydl; ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4).
2istatistik!' teknik ve metod1ar~n tarihi ', ,\Lerinin i~lenrnesinde kullan~lmasly1a i1gi1i olarak, bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uygu1ama1ara daya1l ~ok geni§ teorik tartl§ma1ar yap~lml§tlr. ~u der1eme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir: Robert p.Swierenga, ed., Quantification in American History , New York 1971; Roderic F1oud,
ed., Essays in Quanti tative Econo~ic History, Oxford 1971j; Don Kra1
Rowney J'ame s Graham O.Jr. , ed. , Quantltatlve History, Home,,,ood 1969 ;
William 0.0 Aydelo tte-Allan G. Bdgue ve diger1eri, ed., The Dimensions
of ~uantitative Research in History, Princeton 1972.
3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1l§ma1arda oncu olarak, Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler, bkz, Swierenga, ~;..:$:_~., S.' XII; William 0, Aydelotte, Quantifiaction in History, Iova 1971, 5. 1 . Sovyet tarih~i1er, oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1l§ma1arln ba§lang~clnl Amerika1l1ardan daha eskiye, l870'li Yl1lara kadar goturmektedir1er; bkz. Ivan Kova1~enko, "Large Data Files and The Study of Agrarian History of Russia",Soviet Quantitative History, ed., Don Karl Rmmey, London 1984, s.47-48.
4David Herlihly, "Computation in History: Styles and Method s " Computer, 8(August 1978), s.lO; Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz. Bahaeddin YediYlldlz, "Fernand Braudel ve Annales Ekolu", Ataturk Kultur, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni, 2 (Ankara 1986), s.13-161 ~ynl yazar, "
4
1960 ortalarlndan itibaren, bilgisayarlarln ticaret
ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle, kantitatif ~all9-
malara ilgi duyan tarih~iler, bu yeni ara~ta kendilerine
gli~lli bir destek bulmu91ar, bununla ilgili duygularlnl bel
ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir. Mesela, Le Roy
Ladurie 1968'de "yarlnln tarih~isi ya§amak i~in bir bilgi
sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak " (5); George
Lefebre ise daha da ileri giderek "tarih yazmak i~in bil
gisayarl bilmek gerekir" demi§tir(6).
Ancak, ilk kantitatif ~all9malarln, gerek 0 zamana
kadar de§eri anla9l1madl§l, gerekse ~ okbGy~ k rakam
kolleksiyonlarlnl ihtiva etti§i i~in kimsenin kullanmaya
cesaret edemedi§i, se~im kaYltlarl, nufus saylm listeleri,
arazi tahrirleri gibi buylik beIge ki.Hliyatlnl kullanlp, i§
lemesine ragmen. a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanl
yor olmasl, ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin, bu
~ekilde ~all§tlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da
ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldu§unu iddia
5LeRoy Ladurie, The Territory of Historian, ~ev. Ben ve Sion Reynolds, Chicago 1979, s.6. Bu kitapta yer alan "The Historian and The Computer" adll rnakale Turk~e'ye de ~evrilerek yaYlnlanml§tlr: bkz. Ali Boratav, ed ., Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde, Ankara 1985, s.132-135.
6Richard C. Cobb, "Georges Lefebre", Past and Present, 18(1960), s.f;il.
7Miktar gosterme (Quantification) terimi, ol~me (measurement) ile e§anlamh olarak kullanlllyordu: Allan G.Bogue, "Ouantification in the 1980' s Numerical and Formal Analysis in united States History", Journal of Interdisciplinary Hi s tory, XII-I(Summer 1981), s .137.
5
etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9), bu ~all~malara
tepkiler ortaya ~lkml~tlr. Mesela me~hur bir Amerikall ta
rih~i "butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01
madlklarl i~in onemlidirler" (10) demi~tir. Sonradan Le Roy
Ladrue'nin kendisi de, bilgisayarla donatllml~ bile olsa
tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini
soylemi~tir (11).
Yine de, verileri kartlara delmek zorunda olmak, ya-
Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzluk
lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~,hat-
ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti
tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12),
bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-
ya ba~lanml~(13), Amerika ve Avrupa un iversitelerinin ta
rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde ¥antitatif
8 Ladurie , a.g.e., s.ll; Lee Benson, "Quantification, Scientific History and Scholarly Innovation", Quantification in American History, 8 . 25-29.
9 Sthepan 1'hrenstonn, "The Historian and the Computer ll , Quantification in American History, s. 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turk
6
:;..
teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek
artml~tlr (14). Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatis
tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki, blrakallm
kullanllan teknigi, belli bir matematik temeli olmadan ~a-
ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur.
Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de
yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi, bu ileri istatistikf
tekniklerin ha.z rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imk§n
veriyor. Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-
ret etmek istedigimiz, bize gore aSll onemli sonucu ise
bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek is
teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif ko
nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~
olmasldlr. Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilim
lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir . DolaYl
slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~, bolunmu9
disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir . Ameri
ka l J. tar ih~i Richard Jensen, 198 7 ' d e "bir ka~ Yll once, bu
kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~i'nin kendi bil
gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2,dim"
diyor(15). Bilgisayar kullanmaktan ote, kendi bilgisayarl
na sahip tarih~i saYlslndaki artl~, donanlm ve yazlllm
Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden ba§llcalarldlr.
14Bkz. Bogue, a.g.m., s. 155.
15. d " . . " . . 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen, Hlstorl ca Methods, 20: 1 (Winter 1987), s. 36.
7
alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp, avantaj ve dezavantaj,
kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek su
retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl
olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki, ozellikle
mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981'den sonra dergi
lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)
Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm
ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl, not
fi~i yerine bilgisayarda sakllyor, bu notlara kolayca ula
$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor,
bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl saye
sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk hali
ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar. Gerektiginde odaslndaki ya da
ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kul
lanarak kamplisteki ana bilgisayarla "konu~uyor", daha ka r
ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bil
gile r i ~ekebiliyorlar. Dahasl, bazl tarih~i ler, genellikle
mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore
gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinme
yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel
16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir. Ornek olarak bkz; Jensen, a.g.m., s. 35-45; (lynl yazar, liThe Micro Computer Revolution for Historians", Journal of Interdisciplinary History, XIV:l (Summer 1983), s.91-111; Don Karl Rowney, "The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future",~, 7 ; (July 1982), s.166176 ; Michael M. Finefrock, "Computers and the Historian Prt III: Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom", AHA Perspectives, 21:9(1983), s. 8-13.
8
C>
gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek
i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17).
Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-
tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir. Bilgi
sayarl, artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-
Ii ile, sadece rakamlarln analizinde kullanmak, ona bir
"elektronik abacus"un pasif rolunu vermek , ba9ka bir ifa
de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek
olarak kabul ediliyor(18) . $imdi "super bilgisayarlar" sa
yesinde tarih~iler, "metalanguage" adl verilen gok geli 9
tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb! metinlerdeki fikir
ve temalarl analiz edebiliyorlar. bunlar biyografik bilgi
ler uzerinde yaplldlglnda , ilgili ki9inin dU9unce suregle
rini ortaya koyabiliyorlar(19}. Bilgisayarla, onceden du
9unulemeyecek, dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz
ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor . Mesela, Utah Dniversi
tesi ' nde, bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$
kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde, ortalama omur,
evlilik suresi, evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln ne
sillere gore klyaslanmasl vs . gibi istatistiki hesaplamalar
17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74, Haziran 1987, 5 . 34) ~lkan, nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde, illinois Universitesi tarih profesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak, "sadece daha fazla bilgi tararnaya degil, eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren" bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor . Haberin devam~nda, Burton'un bu program bittiginde geleneksel tar i h anlay~iFna sahip tarih~il e rin(d8 "ge~mi~in tozlu raflarlIida" kalan Slrlar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor.
18 dd " . f . 1 11·InteGeorges Lee-Ru y Le louche ve ..d~gerler~, Art~ ~ca ~gence History and Knowledge Representation",Computers and Humanities,16 ( 198 2), s.25.
19Lee-Le1ouche, a . g.m., s.26.
9
yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de
ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20).
Yazlllmdaki ilerlemeler, veri i~leme alanlnda boyle
sine yeni ufuklar a~arken, donanlmdaki ilerlemeler de bilgi
sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlr
ml~ bulunuyor. Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~
ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor. Bu durum,
ilk kantitatif tarih~ilerin, biraz da lirkek bir ~ekilde
ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak "maki
naca okunabilir" versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen
~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir.
Buglin bu ~all$malar, bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesin
de, yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ pro
jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir. Mesela Fransa'da bu
lunan Institut de Recherche et d'Historie des Tex tes(I.R.H.T)
adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden
biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr. Bu veri tabanlna,
Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln
~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamam
lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan iste
digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmek
20James C. Staples, "Use of the Computer By the Family Historian: An Application to Genelogical Data", New England History and Gen. Register, 13(July 1979), s.202.
21 k ".. d h . 1 S . A h' .B ~ r Bogue, The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States", American Behavioral Scientist, XIX 1976), 8.419447; Koval~enko, a.g.m., s.47-73.
10
•
te, ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na
(TRANSPAC EURONET, THYMNET, BITNET) bagl1 olan diinyan1n
herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1gla'da
ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22). Bu tiir
den projeler, art1k her ara9t1rmac1n1n, ayn1 veriyi ayr1
ayr1 ~evirme, bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-
lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs. gibi her bi -
rine ayr1 zaman kaybettiren ve "zihni kapital" israf1na
yol a~an durumlail onluyor. Her ara9t1rmac1 ige bilgisaya
r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-
llyor, saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-
de yaparak , geriye kalan zaman1, du~unmeye, yoruma ve yeni
baglant1lar, ili~kiler bulmaya harc1yor (23). Gunumuzde
bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z
11; bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden.
Ancak Amerika ve Avrupa'da meydana gelen bu geli 9me
lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9
meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyle
yemiyoruz. Yapay zeka konusunun ulkemizde, Bilgisayar Bi
limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sis
tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik
bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz. Yine de, 1970'li
22Bu enstitli ve yaptlgl ~all§ma1arkonusunda bkz. Lucie Fossier Ma r ieJosephe Beaud, "Introducing the Instut de Recherche et d'Historie des Textes (C.N.R.S.): Mediav el Book and Computer", Computer and Humanities, 20(1986), s. 267-268. Medlum projesi hakklnda daha ayrlnh b dg'i"l~in bkz. Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel, "MEDIUM Realities and Projects, Computer and Humanities, 20(1986 ) ,s.269-271.
23Bogue, " Quantl' f"lcatlon ... . " , s. 154 .
11 .,
Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulu
nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistem
lerinin (Kutuk yonetimi, Veri tabanlarl) imk'anlarindan Ta
pu Tahrirleri, Vakfiyeler, ger'iye Sicilleri gibi temel
kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde
kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz. Oysa, bu kay
naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarih
• ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz, zaman
ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuz
den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek
i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kul
lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24).
Ancak, bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle
kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal
harekete ge~ilemedi(25). Biz bu hareketsizligin, bilgisa
yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgi
24Bkz . Bahaeddin YediYlld l z, "Vaklf Ara§tlrma Enstitusu Kurulmalldlr", .!. Vaklf §uras l 3-5 Arahk 1985. Konu§malar , Tebl igler J Tartq;malar ve Komisyon Raporlarl,Ankara 1985, s. 104-110; Aynl yazar , Ordu , KazaSl Sosya1 Tarihi, Ankara 1985, s. 147; Halil 1na1clk, " Osmanll Aqivleri'nin Turk ve Dunya tarihi 1c;in Cinemi (A. Konu§ma Metni) ", Osmanll Ar§~vleri ve Ara§tlrmalarl Sempozyumu, 1stanbul , 1985, s.36.
25Ger c;i daha yaklnlarda, Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnal'ln Tapu Tahrir Defterleri'ndeki saYlsal verilerin bilgisa
yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllml§ programlarl yaYlnlandlysa da, bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlll§lndan ba§ka bir §ey degildir. ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler c;oklu uygulamalar ic;in tamamen e lveri§sizdir. Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterleri'ndeki saYlsal olmayan verileri i§lemekten uzaktlr. Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aC;lslndan ovguye laYlk buluyoruz. Bkz. Mehmet Ali Unal, "Tapu Tabr ir Defterlerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Denemeleri", Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi, 2 (Samsun 1987), s. 145-163.
12
\ , "" "
• sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve . ~
bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji, en ba~ta ise boyle bir
~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl ko
nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz.
l~te bu tezirnizde, varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk
olsun kapatarak, onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl
ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~
olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyo
ruz.
Eu da ~liphesiz, bir uygulama yaparak, boyle bir ~a-
ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-
rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-
lirdi. l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl de
nedik. Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i ,
daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak
aktarllchrgl !,ormlarl kullandlk. Bu formla r , Vakl flar Genel
MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde, vaklf konus unda on -
de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ
onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~
dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir
proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26). Biz bu form l a rln
kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk. Form
lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise,
diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-
26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir .
1 3
,.,
tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn
tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~
tik. Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Ve
r i Tab a nl ortaya ~lktl. Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak
i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarl/bu veri tabanln~ k ayde t
t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgu
lama ornekleri, tezirnizin II. bollirnli "uygularna" Yl olu9 tu
ruyor. Bu bollirnlin tamamlaY!l:.C1Sl olarak , Vaklflar Veri Ta
banl1nln kurulu9una ge~rneden once, bu ~al19rnanln t a r ih rne
todundaki yerini belirlernek lizere, bilgisayar yardlrnlyla
yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve stra
te j ilere aglrl lk vererek, tarih, tarih~i ve bilgisay a r
i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada
kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl, y a plslnl v e bu y a
p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z.
I . BollirndE: ise bilgisayarln tarih~es i , yap lsl ve 9 a
ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak,
ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ili§ki li v er i t aban l y one
tim s i s ternlerini tanltlyoru z. Bunda d a ba911 c a u~ hedef i
miz vardl: 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya
koymak ; 2- II. Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e
3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olan
l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek.
~al19rnarnlZln III. ve son bollirnlinde, Vaklflar Veri
Tab anl' y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri , so s ya1 ve ekonornik
14
tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kay
nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP. ~er'iye Sici11eri i~in deger
1endiriyor, bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in
ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz.
Ve nihayet, i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha ge
1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program
ve kod1arl ek olarak veriyoruz.
"
15
Q
I. BOLUM
B!LG1SAYAR VE VER1 TABANI YON£ rrM S1STEMLER1
1. 1 . B!LG!SAYAR
1.1.1. Tarih~esi
Bugunku, saniyede 1.000.000 i~lem yapabilen
bilgisayarlarln tarihi genellikle M.O. 3000 Ylllarln
da Cin'de ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)
kadar g6turulmektedir. Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a
reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahta
larl kullanlyorlardl. Birinci oltik birler basamagln1, ikin
ci oluk onlar basamaglnl vb. g6steriyordu. Bugun hala k u l
lanllan, hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$
l em tahtalarl, uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l a
rak k aldl. 1642'de buyuk Fransl z matematik\=i Pas GoL':fn: ~ ~
geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ,~ arp
rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lkl
yordu. Pascal, bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna \~ .'i
hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl. 1850 ' 1erde ba
si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulama
da kullanllmaya ba~landl. 19. yuzYllln sonlarlna dogru d a
b61me yapabilen ilk makina icad edildi.
Asllnda bu makinalar, pratik olarak tamamen £aydaslz ,
90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor
o lmalarlna ragmen, mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turu
yor lardl.
16
•Mekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada
yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip
daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli !ngiliz
matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi. Babbage bu ma
kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komut
lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yap
maYl dli~lindli. Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irleri
ni uygulamaya irnkan vermedi. Onun geli~tirdi~i ~all~ma il
keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar ya
plldl (27). 1929 Ida ABD'de ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk
ayglt ger~ ekle~tirildi. Bunun i~leyi~i de mekanikti.
1944'de MARK I adll makinanln yaplmlyla, hareketler
artlk mekanik de~il, elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~i
yordu. MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u , 0 za
man i~in ola~anlistli bir hlZdl. 18 metre u zunluk v e 2,5 met
r e y likseklikle MARK I'in boyutlarl da ola~anlis tliydli. 1 947 '
de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl. !~lemler a r tlk
elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men , ~~ll ~masl
t amamen Babh~ge' in ilkelerine dayanlyordu (2 8 ).
Pratikte ilk programlama 1950'lere dogru ger~ekle9~
t i r ildi. Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komut
lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e
si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu. 1949
27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~ekle§tirmek i~in ~al ~§an Babbage'in ~al~§malar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz, Cfuarles Babbage, "The l if e of a Philosopher", The World':of t he Computer,ed. John Deiebold, New York 1973, s.26-34.
28jeremy Berstein, "The ·' AnalytiCal Engine", The World of The Computer, s.35-43.
17
•
Y1l1nda Cambridge Universitesinde M.V. Wilkes ve arkada$
lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage
Automotic Calculator) adl1 bilgisayar, ilk modern saY1sal
bilgisayardi.
Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bi
lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1 .
.Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan,
daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transis
t6rlere b1rakt1. Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimle§ik dev
reler blilundu. Tlimle§ik devreler bilgisayarlar1n veri i$
leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1. 1980
lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip
etmek bile mlimklin olmuyor. !lmi ara$t1rmalar yeni bulu§la~
ra yol a 9a rken yeni bulu§lar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1
r 1yor( 29 ) .
Temeline in i ldiginde, insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~
ala n ve uzun zaman alan, ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i ma
k inaya devredip, dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ih
tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a
tar i h
18 "",
devam ediyor. Geli$menin hlZl, artlk aylarla hatta gunler
le o19uluyor. Geli$meler, Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZ
manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki
alanda Slnlflanlyor. Donanlm (hardware) adl verilen ve
Merke zi !$lem Birimi (M!B; Cetral Proce ssing Unit: CPU) ,
Belek (Memory), Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output
Ports) ve disk, ekran, klavye, bilgiyazar (prlnter) gibi
tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$me
ler, bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$, maliyetini ucuz
latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir. Boyutlarln kugul
mesi, buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda, k U9uk (mikro)
ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr .
Maliyetin ucuzlaYlp, kullanlmln basitle$mesi de, meslekten
bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln
al l p kull anmaslnl saglaml$tlr.
Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i
i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degi
§ik alanlarla ilgili veriler i n, gene gok degi§ik amaca yo
nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30).
Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde
duzenlenip i§lenmesini ve yan bellek (peripheral, disk) te
s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e I
nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte veri
30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~h§~ i
19
~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)
adl verilmektedir. Bilgisayarlarln ticari olarak kullanll
maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim
sis
20
1. Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--:
rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)
bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r. Bu i9lem es
kiden, delikli kartlar, delikli kag1t geritler·arac111g1Y
la yap1l1yordu. Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termi
naller kullan1lmaktad1r.
2. Bellek Birimi: Programlar1 olu9turan komu tlar1n
2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin
2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur.
Bellekte bilginin saklanmas1, tlimle9ik devreler i~inden ge
9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak
olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJ.r. Bil
gisayar, kendisine verilen rakam, harf ve ozel i 9aretler
den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1
sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r. Bu
na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir. Mesel a bu say1
sisteminde, 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n kar
91l1g1 0011010'd1r. Bilgisayarlara "SaY1sal" (digital) ad1
i9te bu ylizden verilmektedir. Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-
11$maS1 bu gekilde olmaktad1r. 2 Tabanl1 say1 sistemindeki
bu Oyadal' degerinin herbiri bit, 8 bitlik bir grup ise by t e
ad1n1 al1r. 1ki yada dort "byte" ise bir kelime olu$turur.
Kelimeler "komut"lar1 komutlar da "program"lar1 meydana ge
tirir.
Bilgisayarda ana bellegin hacmi, yani depolayabile
cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir. An
21
cak, bu, en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll
dlr. Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak
it;;in "disk", "manyetek :;;erit" vs. gibi yan bellekler kul
lanlilr. Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat a:;;mak
tadlr. ~ift yogunluklu bir disk'e milyarlarca byte'llk
bilgi saklanabilmektedir. Yan belleklere bilgi depolanma
Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr.
3. Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden
olu:;;an bu birim bilgisayarln btittin ~all:;;malarlnl denetler.
Komutlarl yorumlar ve hangi Slra it;;inde i:;;lenecegini be
lirler. Verileri bellekten allp i:;;lem i~in, Aritmetik-Man
tlk birimine gonderir ve bu birim de i:;;lenmi$ olarak ge
len verileri (bilgileri) bellekte depo eder.
4. Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bi
riminden gelen sinyallere gore, bellek biriminden gelen
verilere dort aritmetik i:;;lemi ve kar$lla:;;tarma i:;;lemle
rini uygular. Bu birim, kontrol birimi ile birlikte Mer
kezi l$lem Birimi (MiB ; CPU) olarak adiandlrlllr.
5 . ~lktl Birimi Yapllan i:;;lemlerin sonucunu bel
lek biriminden allr ve kullanlclya verir. 1:;;lenen verile
rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl
llr. Ayrlca, . ~izici (plotter) ve i:;;aretleyiciler (di9 iti
~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr.
Bilgisayard.a, Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sag
layan programla~ programlama dilleriyle yazllan program
larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)
~eviren "derleyici" ya J~
22 '
s;evirici denen programlar, veri yonetim sistemi prog
ramlarl ve diger yardlmcl programlar, i9letim sistemini
(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~
1.2. VER! TABANI YUNET!M S!STEMLER!
Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sis
temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management),
SlradUzen (Hiyerar9ik), Ag (Network) ve !li~kili (Relati
anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri.
1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le
~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln
detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle, veri i$
leme teknolojisinde temel bir adlm oldu. Fakat1960'larln
ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle, aynl veri
kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl
dagurdu. Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-
di problemler ortaya 9lkardl
1. Verinin yapllandlrlldlgl tarz, ilk uygulama
programlarl i9in uygun olmakta, fakat daha sonrakiler i9in
bu uygunluk giderek azalmaktadlr.
2. Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllan
dlrlllrsa, bUtUn programlar degi~tirilmektedir.
31 Bilgisayarln, yaplsl ve i§leyi§i konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz . .!?i.lgisayar gagda§ Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 1/8.1-154
23
:>
3. Eger klitlikterlo degi;;ik uygulamalar ic;in kopyasl
allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl
saglamak problemi ortaya C;lkmaktadlr (32).
!;;te veri tabanl yonetim sistemleri, veri eri;;imde
klitlik yonetimi yakla;;lmlnln bu yetersizliklerini telafi
etmek lizere geli;;tirilmi;; ve tari h gibi, verilerin c;ok yon
lli i;;leme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l
mlna gore daha c;ok tercih edilir olmu9tur (33).0
Veri tabanl yonetim sistemleri, adlarlnl kullandlk
larl VERt MODEL!'nden allrlar. Veri Modeli, veriler ara
slndaki ili;;kinin tlirli ve niteligi goz online allnarak ku
rulan mantlRi bir yapldlr. Bu yapl gerc;ek hayatl yanslt
maYl amac;lar (34).
SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ili;;ki
ler bir agac; yaplsl ic;inde gosterilir. $oyle bir c o grafi
ornek bu modelle iyi biro analoj i olu;;turur Or tadogu,
Tlirkiye, Ankara, Beytepe. Slraduze n veri modeli gerc;ek
hayatta var olan yada olQu;; bir c;ok ili;;kiye benzer bir
yapl getirse de: 1- Bir veri birden c;ok ili;;kiye girdigin
• 1 "com32S.B. yaO-PrlL l' L • l p A.Bensteln.ve d'1ger erl,."Data-base S . ystems, puter, 11:9 (September 1978) S. 46-47.
33Mesela, A.B.D. 'de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan "Saints and sainthood in islam" konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~all§malarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartl§ma yapllacaglna
34dair bir ilan yer alml§tlr. Yada"ger~ek hayatta olmu§ olanl" §eklinde ifade ederek tarihe adapte edebiliriz. Veri modelleri konusunda daha geni§ bilgi i~in bkz. HUlya Polat "Veri Tabanlnln Zamanl" Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S.5-6.
I
http:A.Bensteln.ve
24
0)
de veri yine1emesi olmaktad1r ; 2- A1t duzeydeki veri1er
kendinden onceki1ere bag1m11 olduk1ar1ndan, bun1ara eri~
mek i9in bir kokten hareket etme mecburiyeti dogmaktad1r.
Bir te1efon sistemine benzeyen A~ veri bode1inde ise
Slraduzen veri mode1inde kar~llanamayan kimi i1i~ki1er ,
oze11ik1e bir verinin ayn1 anda girdigi birden 90k i1i~ki,
veri1er araS1nda kuru1an an1am11 bag1ar1a veri yine1emesi
olmadan gosteri1ebi1mektedir. Ancak bu mode1de, hem her
i1i~ki i9in ayr1 bir bagkuru1mas1 gerekmekte, hem de bag
1ar1n kuru1mas1/kopar11mas1nda yap11acak bir yan1l~11k bi1
gi kayb1na sebep 01maktad1r. Ayr1ca i1i~ki1i veri tutanak
1ar1na eri~ebi1mek i9in herhangi bir noktadan yo1a 91k11a
rak,tutanaktakibag1ardan istenen i1i~kiye ait a1an1 iz
1enerek diger tutanak1ara.ge9i1mekte ve boy1ece bag1ar bo
yunca "gezinti" yap11maktad1r.
!L!$K!L! Veri mode1i onceki iki mode1in karma~lk11
glna kar~lllk hem daha ya11nc1r, hem de bu mode1in degi~
ken1er (veri1er) aras1ndaki i1i~ki1eri kar~llama gucu da
ha yuksektir. Bu mode1de veri1er, i9indeki bir fuucrenin
diger1eriy1e i1i~ki1endiri1ebi1ecegi iki boyut1u tab101ar
1a gosteri1ir. Bun1ardan yeni i1i~ki1er uretmekse 90k ko
1ayd1r. Bunun i9in, sadece istenen (gerek1i) bir1e~tirme
ve se9imi yapmak yeter1idir (35).
35Polat a.g.m. 8.6.
25
..
Bu baklmdan, ili$kili veri modeline dayall olarak
kurulacak ili$kili bir veri tabanlnln, "kendi iginde kor
kun9 degi$iklik gosteren ve Gordion dliglimlindeki gibi bir
birine ge~mi$ nedensellik yumagl gorlintlisline sahip ~ok sa-
Ylda farkll tarihi olayla (event)" (36) ugra$mak, bunlar
araslndaki ili$kileri bularak genellemeler halinde ifade
etmek (37) durumunda olan tarih~i i~in bulunmaz nimet (37a)
oldugunu soyleyebiliriz.
1. 2. L Veri Tabanl TaSar~ml ·ve Kurulmas~
Veri tabani tasarlml ve kurulmaslnda ge~ilen safha
larda yapllacak i$lemler, kurulacak veri tabanlnln hangi
ama~la kullanllacaglna . gore degi$mekle birlikte, genel 0
zellikler baklmlndan aynldlr. Burada tabii olarak bir ta
rih ara$tlrmaslnl goz onlinde bulunduruyoruz.
1.2.1.1. Sistem ~ozlimleme
Tarih ara$tlrmasl goz online allndlglnda, "veri ~o-
zlimleme u de diyebilecegimiz bu adlmda, kullanllaca k veri
lerin niteligi, aralar~ndaki ili$kiler, bunlar lizerinde ne
gibi bir i$lem yapllacagl ve i$lenmi$ verilerin nerelerde/
hangi ama~lar i~in kullanllacagl ve verinin miktarlna go
36Edward Shorter, The Histori an and the Computer, A.Pra~tica1 Gui de, New York 1971,S.5,.
37E.H. CarE, Tarih nedir ,(~ev.Misket Gizem GUrtUrk)t!stanbu1 1920yS.86
37a 1· 1 b 1 . .Somut 2n aroda lse artlk ko ay u unur nlmettlr.
http:1920yS.86
26
:>
re ne bliylikllikte bir bilgisayar kullanllmasl gerektigi in
celenir.
!nsan tecrlibesinin dokusunu yansltan tarihi veriler
~ozlimleme adlmlnda ozel muamele gerektirir. Slnlrslz ~e~it-
lige sahip ve bir nedensellik ~gl halinde birbirine ge~-
mi~ halde oldugunu soylemi$tik. Ba$ka bir $ekilde ifade e
dersek, tarihi veriler, hem zaman i¢inde biricik (unique)
hem de etkileri baklmlndan bir birlerine baglmlldlrlar.
oyleyse, yalnlzca telgesel (varllk) blitlinlliklerini koru
makla kallnmamall, aynl zamanda birbirlerine baglmllllk
larl (ili~kileri) da yansltllabilmelidir. Bunun i~in de
veriler, hem biricik olarak geri istenebilecekleri, hem
de ili~ki ve egilimlerin blitlinliyle sergilenebilecegi bir
yaplya oturtulmalldlr. Dahasl, bu verilerin tarihi anlaml
baklmlndan diger verilere baglmll oldugu, yani daha ge
ni~ veri yapllarlnln indeksini olu~turdugu da unutulmama-
I ldlr (38), Ara~tlrma yaptlgl konu ile ilgili verilere
muameleGe iyi egitiJmi$ birtarihyinin ara$tlrrnaslnda yapmak durumun
da oldugu diger bir i$lew. de verisinin slrclrslz ~e9itliligini azal
tlp onu ba$ ee,ilebilir hale getirecek olan standartla$tlrrna ve kate
gorile~tirmedir. Eg er tarih~i, tarihi verinin ~ok ~esitli-
ligi i~ince kaybolup gitmek istemiyorsa standartla$
tlrma ka~lnllmazdlr. !s;te bilgisayar
38 b " . " dRo ert L.Woods Jr.jHlstorlans , Programmers an Computer Language £ APL in Historical Research" Computers and Humanltles , 16 (19 8 2 ) S. 2 3 1.
27
la ~all~lrken bu standartla~tlrma ~ok daha kesnn tanlmla
malar ~eklinde yapllmalldlr (39).
1.2.1.2 Mantlki Veri Tabanl Tasarlml
Tarihi veri i~in, yukarda gostermeye ~all~tlglmlz
ozellikleri goz online allnarak mantlk1 bir model tas2rla
nlr, s,onu~ olarak ortaya ~lkan model tarihi olay ya da 0
laylarl, ger~ek hayatta olmu~ olanl temsil etmek amaclnda
dlr. Manklk1 model, se~ilen veri tabanl sisteminin kav
ram ve terimleri kullanllarak olu~turulur.
Tarih~i i~in verisinin yaplslna en uygun sistemi~ ili~-
kili veri tabanl oldugunu ve bu si:3temde verilerin iki bo
yutlu tablolarla gosterildigini soylemi~tik. Tab l o, belir-
Ii saYlda ili$kili "Slitun" ve belirli olmayan saYlda "sa
tlr ll dan olu$maktadlr. Tablonun slitunlarl nitelikleri (Att
39 h 1 . l' I . • 1 .It··Mars al Sme ser-Ih llam .Davlsson, Tarlh
28
ributes) olarak adlandlrllmaktadlr (kUtUk yaplslndaki veri
alanlarlna benzemektedir). Nitelikler yalln degerlerdir,
grup ya do y±nelenen alan olamazlar. Satlrlar veri sUtun
larlna yapllan "kay~t"lardan (record) olu9maktadlrve Siok
lu (tuple) olarak adlandlrllmak tadlr. (KU tUk yaplslndaki
tutanaga benzemektedir.) Tablolar aras~ ili9ki, her tablo
da aynl deger kUmesine sahip nitelik yada niteliklere, RE
FERENCE deyimiyle yapllan atlflarla kurulmaktadlr. Bu ili 9
kiye bag lntl (re lationship) adl verilmektedir. Diger bir
temel kavram ~nahtar (key) ise tablolardaki c;;:okluklarl bi
ricik olarak tanlmlayan nitelik ya ca niteliklerdir.Anahtar,
yukarlda, sistem c;;:5zUmleme klsmlnda s5zUnU ettigimiz, ve
rilerin II var11k bU tUnl UgUnU" (en ti ty integrity) hem de '.' il i 9
kisel bUtUnlUgU IT (referanti~l lntegrity) saglarl a r. Varllk
bUtUnlUgU, c;;:oklularln anahtar olarak tamlanan degerinin be
l i rsiz olamayacaglnl (bo 9 gec;;:ilemeyecegini) g5sterir. Bu,
tabloda NOT NWLdeyimiyle belirtilir. Boylel i kle, veri yi
nelemesinin de 5nUne gec;;:ilmi9 olmaktadlr. 1li9kisel bUtUn
l lik kurallnda ise veri giri9inde ya da silinmesinde OlU9a
bilecek yanl191ara meydan verilmemektedir.
Tabloda yer alan nitelikler de 5zel terimler yoluyla
tanlmlanlr. Bu terimler 9unlardlr
CHAR Sabit uzunlukta harf saYlsal karakter (1 Ka
rakte r = 1 harf yada 1 rakam) dizisi.
SMALLINT : Klic;;:Uk tamsaYl (16 bit) (40)
40 . L ' . k 10 Blt ve by u:: l
29
INTEGER Tam sayl (32 bit)
SMALLFLOAT Kayan noktall sayl (32 bit)
FLOAT ~ift duyarllkll kayan noktall sayl (64 bit)
DEC!r-.1AL Paketlenmi~ ondallk sayl (1 byte i~inde
2 rakam)
VARCHAR Degi~ken uzunlukta harf saYlsal karakter
dizisi.
Veri tabanln mantlki tasarlmlnda kullanllan blitlin
bu terim ve kavramlara Veri Tanlmlama Dilleri adl veril
mektedir t 41).
Bir tarih ara~tlrmaslnda, veri tabanlna verilecek
ad, ara~tlrmanln amaClnl kendisinde ozetleyen bir kelime
olmalldlL Eger ara~tlrma bir hipotezden hareketle yaplll
yorsa bu hipotezi ozetleyen bir kelime. Aynl ~ekilde tablo
adlarl ve tablolardaki niteliklere verilecek adlar da ih
tiva ettigi bilgileri yansltacak bi~imde klsa bir kelime
yada klsaltmalar ~eklinde se~ilmelidir (42). Adlarln klsa
olmasl he m bellekte yer kayblnl onleyecek hem de ilerde
sorgulama esnaslnda yazllacak komutlarda slirekli kullanl
lacagl i~in pratiklik saglanacaktlr.
1.~.1.3. Veri Tabanlnln Fiziki Olarak Kurulmasl.
Kaglt lizerinde hazlrlanan mantlki model, bilgisaya
rln bellegine aktarllarak bir klitlik olu~turulur. Daha son
411 . 1 K " 1" 1" . d " " srna~ orna~, l~§k~se b~r ver~ Taban~ yonet~rn ~ zg es~ yaz~l~m~ Bak~§ Bilgisayar Teknolojisi Dergis i, say~ 1 (Ocak Mart 1986)S.8-9-10.
42Richard W.Slatta, "Teaching Historical Research with a microcompute r, The History Teacher , 18 : 1 (Nowember 1984) S.56
30
•
ra bu model CREATE komutuyla bilgisayar taraflndan disk
lizerinde fiziki olarak "yaratlllr".
Boylece b0 9 bir veri tabanl elde edilmi9tir. B0 9
veri tabanlna eri 9 im "veri kaydl" f "ekleme" f "Silme". f
"glinleme" gibi i9lemler Veri 19leme Dilleri araclllglyla
yaplllr. Tek ba9larlna ya da genel ama~ll bir programlama
dili i~inde kullanllabilen komutlar ihtiva ederler. Tabii
dile yatkln olduklarl i~in kullanllmalarl basittir. Bliylik
ol~ekli ve yogun veri kaydl i~in veri i9leme dillerinin
bir programlama dili i~inde kullanllmaslnda zaman tasar
rufu ve pratiklik a~lslndan fayda vardlr. Boyle yogun bir
\ ~~ veri kaydl\ gerekli ekran dizaynl da aynl programlama dili
ile yaplllr.
Bu gekilde olu$turulmu9 bir veri tabanl i~in 9U
6zellikleri slralayabiliriz.
- Veri artlkllgl (y±nelemesi) Onlenerek tutars lzllk
giderilmi9f
- Aynl verilerin degi$ik uygulama yada kullanlcllar
ca payla$llmasl saglanml9f
- Yalnlzca ge~erli veri kaydedilmesini zorlayarak
veri blitlinlligli elde edilmi9f
Veriler yazllmasl kolay klsa komutlarla klsa s li
rede ve etkili olarak i$lenebilir h~le getirilmi9f
11
31
- Yetkr~ i ~ kullanlcllarln verilere ula$masl onle
nerek veri gizlilii}i ve guvenligi saglanml$tlr.
Burada, genel ama~ll bir programlama diliyle (BASIC
COBOL, FORTRAN vs.) ger~ekle$tirilen geleneksel kutuk du
zenleme (file management) yontemleriyle, veri tabanl ara
slndaki bir ~arplcl aYlrlm daha ortaya ~lkmaktadlr: KUtUk
ler, verilerin muhtevaSlndan habersizken, veri tabanl bir
veri uzerinde i$lem yapabilmek iyin verinin muhtevaslnl .
bilmek durumundadlr. Sonu~ta veri tabanlndan elde edilen
bilgi, sagllkll bilgidir (43)~
Veri tabanl·k~ i~in bilgisayar se~imini, kulla
nllacak verinin miktarl ve bu veriler uzerinde ne gibi bir
i$lem yapllacagl belirler. Vakflyelerin, Tapu Tahrir Defter
lerinin ya ca ge r r iye Sicillerinin iht~:va ettigi 90k fazl~
mi ktardaki veri i~in bUyUk bir bilgisayar gerekir. Ancak
isteyen tarih~i mesela bir ka~ yuz vak f iyeye ya ca 3-5 Ta
pu Tahrir Defterine dayall kendi kU~Uk ol~ekli ara$tlrma-
Sl i~in, ozel olarak sahip olabilecegi mikro bilgisayar
larda da boyle bir ver i tabanl : , k u·r abilir/kurdurabilir;
yada Universitelerin Bilgi !$lem Merkezlerinde (B!M) bu
lunan ve ~ok kullanlclya aynl anda hizmet veren buyuk (sis
tern) bilgisayarlardanda kendisine diskte ayrllacak yer ve
zaman slnlrlamasl i~inde faydalanabilir. BuyUk bilgisayar
lar, genellikle veri uzerinde ileri istatistiki teknikle
43 Polat a.g.m. S.4
32
rin uygulanmaslna imkan veren yazlllmlara sahip olmalarl
a~lslndan avantajlldlr. Ancak B!M'lerde bulunan bilgisa
yarlara, ~ok kullanlclnln aynl anda a9lrl yuk bindirmesi
M!B zamanlnl ~ok uzatmaktadlr. Bu yuzden bazen buralarda
~all9mak i9kence haline gelmektedir. Ozel olarak sahip
olanabilecek mikro bilgisayarlar(44) ~all9ma saatleri
a~lslndan bir slnlrlama getirmezler ama, bu bilgisayarlar
da ileri istatistikl teknikleri kullanma imkanl slnlrlldlr.
Klsaca, bilgisayar se~iminide aSll belirleyici faktor, i 9
lenecek verinin m~farl ve yapllacak i9lemin niteli~idir.
44 Ulkemizde , bir universite ogretim eleman~n yaln~zca maa9~yla bir mikro bilgisayara sahip olabilmesi maalesef henu z bir hayaldir.
33
•
II.BOLDM
UYGULAMA VAKIFLAR VERt TABANI
tli~kili Vaklflar Veri Tabanl'nln fii11 olarak ku
rulup, ornek olarak elC'.e ettigimiz sonu
34
~ "
. Bic irnleme (Formal Editing), ya ca asllndan olarak belir
li bir :::~.:l p::.:ya sahip tarihi kaYl tlarln (belgelerin) daha
ileri bir i~leme i~in haZlrlanmasl (46),
2.1.1. $ekli Argliman
Genellikle kendilerine "Kiliometrikler" (cliomet
ricians) ya da "yen i" adlnl veren ekonomi tarih~ilerinin
kullandlgl bu yakla~lmln en belirgin ozelligi, tarihte
neler oldugunun belirlenmesinde, ba~ka bir ifadeyle de
ge~mi~te ya~aml~ slradan insanlarln davranl~larlnln ar
kaslnda yatan . 8aiklere ve bu insanlarln ya~adlgl ~artla-
ra nufuz edebilmede, matematik yada matematik mantlglnln,
netle~tirilmi~ teori ve hipotezlerin kullanllmasldl r (47).
Bu teori ve hipotezler, diger sosyal bilimler-ekonomi,
sosyoloji, siyaset _ modelinde tarihi veriye clayall
olarak ortaya konuyor,geli~tiriliyor ve slnanlyor (test
edi liyor). Burada, yeni ekonomi tarih~ileri, kar ~l ~lktlk-
larl geleneksel tarih~iligin imall teorik faraziyeleri ve
46 Herl'hly, "Q 'f"lcatlon S.ll -120 Bogueuantl ••• .."9 Allan G. 'l lse kantitatif ~all§malarl degil de, bu ~all§malarl yapan tarih~ileri baz alarak yaptlgl slnlflamada bu tarih~ileri once ikiye, sonra da her birim kendi arasanda "u~e aYlrmak~adlr: l-Miktar belirleyiciler (Nicelle§tiriciler:Quantifiers)- ba§langl~, orta ve ileri duzeyde kiler 2- Teori kullananlar- belirsiz, a~lklama ve geli§tirme duze . yindekiler : Bogue, "Quantification ..... " s.400
47 Herlihly, "Quantification .... " S. 120; William 0 .Aydolette, ~ S.39-40; Swierenga, a.g.e.S.XIX-XX; Jerome M.Clubb-Allon G.B o g!-le: "History, quantification and the social sciences" American Behavioral Sicientist, 26:2 (November-October 1977) S.170 174; Ayrlca §u ~ah§mamlza da bkz. "Bilgisayar ve Vaklf Ara§tlrmalarl" (Bu makale Vakflar Dergisi'nde ~lkmak uzere baskldadlr.)
35
~
gev$ek kantitatif tahminleri yerine, btitlin olarak teorinin
kesin(net) bi~imde sunUlmaSl, argGman~aki blitlin terimlerin
kesin olarak ozelle~tirilmesi ve biib;n ni teliklerin tanlm
lanmaSl: - gerel,,: tig ini saVUnmU$larC.lr. Or.lara gore, a.yr lCa.,
tarih~iler, sozel ifadeler yerine, biltilD ilil?kileri fonksiyonel e~itIeme-
ler $eklinde gostermelidirler. Bu e$itlemeler, analizoe i9 goren
blitlin terimleri gereken aglrllklarlyla ortaya qlkarmalldlr.
E9itlemeler yada formliller sonuq olarak, teorinin yada hi
potezin ima ettiklerinin teJmOITloilln ke9fini saglayacaklardlr.
Duyarll bir analiz yoluyla hangi faktorlerin sonuq aqlsln
dan onemli, hangilerinin onemsiz oldugu ortaya qlkarllacak,
boylece tarihi inceleme darmadaglnlkllktan kurtulacaktlr.
Ara~tlrmada e9itlemeler kullanllmasl, bugline kalm19 tar i-
hi verinin analize uygun olup olmadl~l ya aa analizin daha
da inceltilmesinin gerekip gerekmedigi konusunda karar ve
r ilmesinde yardlmcl oll)ca k-+ lr (4& )~
Ara9tlrmada teori kullanllmasl, bu teoriye dayall
olarak geli9tirilecek hipotezlerin SlnanmaSl i~in ~ok ge
ni9 dokliman Ylglnlarlndan ~ok miktarda veri derlenmesini ve
bu verinin miktar gosteren (kantitatif) bir form i~inde
sunulmaSlnl, ba9ka bir deyi91e saYlsal ozetinin yapllmasl
hl (klsaltllmaslnl reduction)-tablolar, grafikler, ylizde
ler, ortalamalar VS. geklinde, ilk defaslnda istenensonu~
al lnmadlgl. takdirde, bunlarln yeni bir tasarlma gore tek
48Herlih1y) "Quantification., s.120.
http:saVUnmU$larC.lr
36
• rarlanmaslnl serektirmektedir. Bunu elde yapmak ise c;ogu
kere imkanslzdlr ve i$te bilgisayar tarihc;inin hizmetine
burada girmektedir(49) .
Fakat ara$tlrmada bu $ekilde kesin teori ve hipotez
kullanllarak yapllan c;all$malara yoneltilen ele$tiriler
neredeyse bu c;all9malarln saYlsl kadar c;oktur. Ele$tirici
ler, yeni ekonomi tarihc;ilerinin ~arihi verinin hakimiye
tine c;ok az itibar etmekte ve onun karakteri hakklnda yan
ll$ bilgiye sahip olduklarl intibalnl uyandlrdlklarlnl soy
lernektedirler. Ele$tiricilere gore,klliometrikler, tarihte
olrnaml$ bir $ey sanki olmu$caslna "kar9l olgusal" (counterfac
tual) hipotezler formule etmektedirler. Kar$l olgusal ta
rih kurgu ya da hayali bir tarih, yeni bir efsanele9tirme
dir. Ve yeni efsane yaplcllarl, eskilerden daha dikkate 9a
yan degildirler. " Romus ve Romulus hik~yesi dogruymu9 gibi
davranmakla insanln sezgi gucune yeni boyutlar kazandlrl
l ab ilir , fakat bu t ur bir davranl9 tarihi gerc;ekligi ileri
ye g6turme z" (50) .
Dahasl, kiliometriklerin fonksiyonel formulleri, eger
test e d ilecekse genellikle gec;mi$in eksik gedik kaynakla
larlnln saglayamayacagl kesin bilgiler gerektirir(5l). Yeni
49Aydelotte, ~., s.7-:8. Acun, ~.,
SOHerlihly, "Computation .. . " s.103; Aynl yazar. "Quantification' s.123.
SlHerlihly, "Quantification .. " s .123, bizde de Osmanh Sosyal yaplslnl a~lklamak i~in Marksist teoriden hareketle (ATUT Kavraml ~er~evesinde) bir taklm hipotezler formlile edilmi§tir. Ancak bu hipotezler ortaya atlll§larlndan bu yana olduk~a uzun bir zaman ge~mesine ragmen henuz test bile edilememi§tir ya da edilmemi§tir. ornekler i~in bkz. Sencer Divitcioglu,Asya Uretim TarZl ve Osmanll Toplumu, istanbul
37
• ekonomi tarihinin degerini en ~ok azaltan ~ey ise, temsil
cilerinin tekrarlanabilir sonu~lar elde etmede, ba~ka bir
deyi~le~matematik yonelimli olsun olmasln ~ogunluk tarih
~ileri elde ettikleri sonu~larln dogru olduguna inandlrmak
ta dli~tlikleri slk ba~arlslzllktlr". ~ekli argliman yoluyla
yapllan ~all~malar, soyut akla-vurmada meslekta§larln ve
rnes~ege yeni girenlerin online, ele~tiri gli~lerini geli~ti-
rip, analitik hunerlerini keskinle~tirebilecekleri ~ok par
1ak denemeler ortaya koymaktadlrlar. Fakat kiliometrikle
rin ula~tlklarl ka~ sonu~ ilmi olarak zorlaYlcl saYllabi
1ir? " (52). Yeni ekonomi tarih
38
oldugu gibi, e$ler araslnda gorUlebilecek bazl farkllllk
lar ve gerilimlere ragmen istikrarll ve meyveli olmasl da
mlimkUndUr (54).
2.1.2. $ekll Yorum
Tarihi verinin $ekli yorumu , tarihi kaYltlardaki
birbirinden farkll ama ili$kili bilgilerin ilgili veri ev
reni(55) i~inde kalarak ortak karakterlerini tesbit etmek,
egiliffileri ya da orUntUleri (pattern) istatistik diliyle
ortaya koymak i~in slnlflandlrmak, ~ogunlukla da saymaktlr.
BugUn tarih kitaplarlnda katlanarak ~ogalan ~ogu tablo ve
grafikler $ekli yorum ornekleridir.
Bu yorum metodunu tarihi veriye uygularken ara$tlr
maCl, ilk once bilgilerin toplanacagl bir taklm kategori
ler tanlmlamaktadlr. Eger ara$tlrmacl bilgisayar kullanl
yorsa bir kodlama sistemi, yani bu bilg ileri temsil edecek
uygun -sembeller taklml geli$tirmektedir. BugUn tarih~iler
54Helihly, "Computation ... " , s.l1. Genellikle tarihe diger sosyal bilimlerin etkisi olarak de~erlendirilen bu tur ~all~malara ornekler ve bunlarln de~erlendirilmeleri konusunda tarih metoduyla ilgili ~u kitaplara da bkz; Geoffery Barraclough, Main Trends in Hi s tory , New York 1979, s. 84-95. Bu kitabln Salih Ozbaran taraflndan tanltlml i~in bkz. Belleten, CYLI~, saYl 195 (Arallk 1965), s.693-696; John Tosh, The Pursuit of History. Aims, Method and New Directions in the Study of Modern History, London 1984, s.152-171; Francois Furet, In the Workshop of History, (~ev. Jonathon Mondelbaum), Chicago 1984, s.40-53.
55Buradaki evren (kitle, population) belirli bir ozelligi gosteren verilerin tamamlnln olu~turdugu gurup manaSlna gelen istatistiki bir terimdir. Evreni temsil eden guruba ise Orneklem adl verilmektedir. Alaattin Kutsal- F. Zehra Muluk, Uygulamall Temel istatistik,Ankara
1975, s.3.
39
bilgilere uygun ~ekli kirnlik verrnedelki onernli strateji
kullanlyorlar. Bu stratejilere yaygln bi~irnde analitik ve
arnpirik slnlflarna adl veriliyor (56).
Analitik kategorilerden faydalanan tarih~iler, hali
hazlrda kendisini dogrudan ilgilendiren sorular soruyor,
deyirn yerindeyse, konuyla (problernle) ilgili bir anket for
rnu olu~turuyor ve ge~rni~ten kalan belgelerle bu sorular
lizerinde rnlilakata ba~llyor. Diyelimki , bir ara~tlrrnacl rne
sela Osrnanll ulernasl lizerine bir kollektif biyografi (grup
biyograf isi) (57) ~all~rnasl yaprnak istedi. Once saYllarl
ylizleri belki de binleri bulan ulernanln herbiri i~in, ne
rede, ne zarnan dogdu? Egitirnini nerelerde yaptl? Hangi go
revlerde bulundu? Bu gorevlerde gelir kaynagl v e rniktarl
neydi? Nasll bir dlinya gorli~line sahipti? !rnparatorlukta
rneydana gelen geni~ ~apll sosyal ve siyasi olaylara tepki
si ne oldu? vs. gibi onlarca soru sorup, sonra bu sorulara
cevap bulunabilecek ~ok degi ~ ik kaynaktan -rnesela, genel
biyofraf i kitaplarlndan, :;mara tezkirelerinden, vakfi¥elerden
varsa ulBmanln kenei yazdlklarlndan vs.-bilgi toplar. Son
ra bu bilgilerdeki farkllllk ve benzerlikleri ortaya koy
rnak i~in i~lerneye koyulur. Eger ~artlar rnlisaitse bunun i~in
56 l' 1Her lh y , 'f"" 125Quantl lcatlon . . , ,s. .
57 Gurup ' f"blyogra lSl (f')pro s opogra l , ' ~a1l§ma1arln teknlgl ve bu teknigin tarih ara§tlrma1arl a~lslndan onemi ve Osman1l tarihine Uyguiama Ornek1eri i~in bkz. 1brahim Metin Kunt, Sancaktan Eya1ete. 1550-1650 Araslnda Osmanh Umerasl ve 11 1daresi, 1stanbu1 1978 ; Suraiya Faroqhi , "Civilian Soci e t y cond Political Power in the Ott omon Empire; A Rep ort on Research in Collective Biography (1480-1830)" 1ntematona1 journal of the ~idd1e East Studies, 17(1985), s.109-117.
40 .
bilgisayar kullanlr. Bilgisayar mesela, degi§ik gorevler
deki ulemanln ucretlerinde zaman i~inde gorulen artl$ ve
ya dU$u§leri gosteren grafigi birbirleriyle kar$lla§tlr
mall olarak kolayca hesaplar ve ~izer.
Aynl §ekilce, belirli sosyal olaylarla da ilgili
-Mesela isyanlarla- bu gekilde sorular hazlrlanarak gekli
yorurn ~all9rnasl yapllabilir. Boyle ~all9rnalarda e1de edi
len sonu~larln ilrni zorlaYlclllgl (kuvveti), keyfi bir se9
me ve incelemeden degil, butu n veri evreninin sistematik
sorgulama ve degerlendirilrnesinden kaynaklanlr(58).
Fakat gekli yorurnun bu tarzl da ele9tirilere rnuha
tap olmu§tur. 11k olarak, hazlrlanan sorular, zorunlu ola
rak ara§tlrmaclPln halihazlrdaki ara$tlrma amaClnl yansl tmak
tadlr. Bu yuzden de, bilgisayar kullanlllyorsa derlenmi$,
yapllandlrllrnl$ ve rnakinaca okunabilir hale getirilmi$ ve
ri de aynl dururndadlr. Tarih~ilerin ~ogunlugu muhternelen
analizin sonu~larlyla ilgilenrnesine ragmen belk i de 90k
aZl kullanllan kaynaklarl yeniden incelerneye ya da yeniden
kullanmaya cesaret edebilecektir. Ba9ka bir deyi$le veri
nin bilgisayara yuklenmesinin kazancl rnaliyeti kurtarrnaya
caktlr(59). 1kinci olarak, ara$tlrlcl anket forrnuna, ilgi
58Celali lsyanlarl konusunda boyle bir ~all§ma hemen hatlrlanacaktlr: Mustafa Akdag, Turkiye'nin, Dirlik Duzenlik Kavgasl Celali lsyanla
-ET, Ankara 1975.
59Herl'hl"y, Quontl lcatlon' ... s. .l 'f' "126
41
::>
~ekici de olsa, kendi deger hUkUm1erini ta9lyan soru1ar
koyacaktlr. Ulemanln her biri i~in sorulan herhangi bir
sosyal-siyasi olaya tepkisi ne olmu9tur derken ara9tlrlcl
tarihin dogru, objektif verisini degil, fakat tarihi olay
1arln kendi yorumunu topluyor, gUnUmUz gozlemcilerinin
kanaatlerini i91eme koyuyordur. Bir metnin ne demek iste
digini dU 9UnUrken, ~ok farkll olabilecek yorumlardan biri
ni digerine tercih etmek veri kUtUklerine ba9kalarlnln ya
da makinanln tashih etme gUcUnU a 9an tarafll1lk riskini
sokmaktlr. Titizlikle objektif olmaya ~aba gosterilebi
1ir, ancak daha ba91angl~ta yapllan se~mei91emin kendisin
de var olan yorumlama zarureti, analizin kesinligini azal
tlP, sonu~larln gUvenirligine golge dU 9Urmektedir (60).
Bununla birlikte, tarihi verinin gekli yorumunun tek
ve en iyi metodu bu degildir. Tarih~iler, kriter olanak ,
kullandlklarl kaynaklardaki zaten mevcud kategori ve ol ~U-
1eri se~ip kullanabilirler. Mesel~ demografi tarih~ i si be1
Ii bir zamanda belirli bir bolgenin Tahriri ' ndeki k i9ile
rin saYlslnl toplar(61) , p iyatlarla ilgilenen bir tarih~i
60 l'hly, "Q 'f'lcatlon. .. " 127. Se~me i§lemindeki yorumlamanlnHer l uontl s.
bugunde ya§ayan tarih~i i~in normal old~gu yolundaki goru§ i~in bk z .
Carr, a.g.e., s.31-41.
61Mesela, YediYlldlz . Yukarda adlge~en eserinde, Ordu ve yoresiyle ilgili olarak 14 55-1613 Ylllarl araslnda yapllml§ 5 tarrirdeki , tamamen defterlerin kendi orijinal kategori ve ol~ulerirc j . kul ldn arak, idar' sistem, yer adlarl, ictimai zilmreler, nufus, vergiler, uretim ve vaklflar konularlndaki verilerin dokumunu yapml§, bu konulardaki bilgilerde zaman i~inde gorulen degi§meleri gozlemi§, gozlemlerini Osmanll sosyo-ekonomik yaplsl konusunda §imdiye kadar bilinenlerle kar§lla§tlrarak yorumlaml~'+ Jr, . ,
42
j)
Narh Defterlerinden : lizerinde
43
"
.J
Osmanll Ar~ivlerinde bu tlirden seri kaYltlara goste
rilebilecek pek
44
Vakfiyelerdeki bilgiler 0 kadar ~ok ~e~itli ve 0 ka
dar detaylldlr ki, kendini tamamen anlarl i~lemeye adaml~
bir ara~tlrmaclnln bu belgelerden yalnlzca birka~ yuztane
si - bile, enerjisini tliketmekte, sabrlnl zorlamakta ve uzun
Ylllarlna mal olabilmektedir (66) .
Peki bu boyutta bir d6kliman Yl~lnlna tarihQil1er) na
sll hlikmedecektir? Hemen iki yol dli~linlilebilir. Birinci ola
rak, Orneklem ya da sondaj metodu kullanllarak, ~e~itli
d6nem ve b61geler i~in, 0 d6nem ve b61gelere ait belgele
rin tamamlnl temsil edebilece~i dli~linlilen saYlda bir gurup
se~ilecerek, bunlar i~lenir. Fakat bu yolun iki saklncasln
dan s6z edebiliriz. Oncelikle, bu metod 9ahsi etkilenmele
re ~ok a~lktlr. Ve ayrlca bu yolla se~ilen belgelerin i~
lenmesiyle elde edilen sonu~lar ~o~unlukla, aynl metodu
kullanan di~er bilim adamlarlnca tekrarlanabilir olma 6zel
li~ine sahip de~ildir. Yani ilmi incelemenin bu en nazik
imtihanlnl ge~mekte zorlanlr. lkinci olarak, ge~mi~te ya
~anan hayatl yansltan belgelerip, bu arada vakfiyelerin ta
..... .........
66Mesela, 330 vakfiyenin analizine dayall olarak, XVIILaSlrda Turkiye'
de Vaklf muessesesinin sosyolojlk ve tarihi tetkikine dair bir ~all~rna, YediYlldlZ taraflndan 1975 Ylllnda Institution ' d u Vaqf au XVIII'e Sieele en Turguie-etude Soeio-historique adlyla Paris'te doktora tezi olarak verilmi§tir. Qall§ma 5 Yllda tamamlanml§tlr. Bu ~all§ma 1985 Ylllnda Ankara'da aynl adla yaYlnlanml§ bulunuyor. Eu eser halen Turkiye'de Vaklf Muessesesi uzerine yapllml§ en yetkin ve geni§ ~apllanalizini te§kil~ediyor~all§manln bazl b5lumleri yazar taraflndan Turk~ele§tirilip makaleler haiinde ~e§itli yerlerde yaYlnlanml§tlr. bkz. Aeun, a.g.m., 6 nolu dipnot.
45
,~
mamL bize ula~maml~tlr. Zaman bunlarl elemi~tir. Geriye
kalan ancak bir orneklemdir- tabii bir orneklem.Tarihte ise
orneklemin orneklemesini yapmakla dogru sonu~lar elde edi
lemez. Bu yuzden belgelerin tamaml i$lenmelidir (67).
lkinci yolda ise, saYllarl binleri bulan bu belgele
ri, ~ok saylda ki$iden olu$an ara~tlrma ekipleri kurarak
elde i~lemeye ~all~llabilir. Bu yol, bize kalml~ belgele
rin tamaml hakklnda bilgi verecegi i~in oncekine gore daha
tercilie laYlktlr. c;:unku seri kaYl tlar soz konusu oldugunda,
butun, her zaman par~alarln toplamlndan daha bfiyuktur(68).
Fakat elde hesaplama, slnlflama, klsaca i~leme- bunu yapa
bilecek yeteri kadar nitelikli eleman bulunsa bile- ~ok ya
va~ ve slklcldlr. Yava~llk maliyeti, slklclllk da hatalarl
katlayarak ~ogaltlr.
Oysa eger, belge uygun ~ekilde hazlrlanlrsa, bu bil
gisayarln ~ok iyi yapacagl bir i~tir. $ekli bi~imleme, ya
ni belgelerdeki verileri tamamen belgenin kendi orijinal
yapl} kategori, ol~u ve degerleri kullanllarak yeniden ya
pllandlrllmasl ile ve bu yaplyl belle~inde temsrl edebile
cek ~ekilde programlanml$ bir bilgisayarla tarihqi gelenekv
sel fonksiyon~ yerine- getirmede gu~lli hlzll, slkllmaz ve
yorulmaz bir yardlmclya kavu$mu$ olacaktlr.
67 600 0 • 0 0t-. IfSme1ser-Davlsson, a.g.m., s. ; Davld Hackett Flsuer, Hlstorlans Fallacies, Toward a Logic of Historical Thought, Tronto 1970, s .104.
If105, 110. Kq. YediYlldLz, "Turk VakLf1arl Ara~ tlrma ... s. Acun a.g .m.,
068Her 1lh1y, "Quantification .. ,If s.131; Aynl yazar, "Computation ____ • s.9.
46
:0
Orijinal yapl, kategori, 51~G ve de~er]ere Sad1k kal
manlD 6nemini bir kere daha vurgulamak istiyoruz. CUnkU an
cak b5ylelikle veri blitlinlU~ii, yani veriler araslndaki
ili~kinin niteligi de tamamen orijinal haliyle korunmu9
olacakt1r. Ba$ka bir deyi$le, verilerin g5sterdi~i olay ya
da olaylar1 tamamen kendi kontekstinde kalarak, d1$ardan
se~me i$leminin yol a~t1~1 herhangi bir yorum katma tehli
kesi olmadan 5grenebilme imk~n1na kaVU$mU9 oluyoruz ki, bu
§liphesiz, tarih ara$t1rmalar1 i~in en ideal olan1, sa~lana-
bilecek en yliksek objektiflik dlizeyidir.
Belgelerin yeniden bi~imlencirilmesi ve verilerin
bilgisayara kayd~ eger veriler ~ok fazla degi$ken ve detay
11 degilse gelis;tirile:rt ek bir kodlama sisteminin de yard1
rn1yla ~ok kolayc1r. Ancak tersi aurum s5z konusu olursa,
hem kodlama sistemi ~ok karmasakla$makta, hem de baz1 bil
gilerin sistematik olmak kayd1yla -rastgele de~il- ihmali
(at1lmas1) ka91n1lmaz olmaktad1r. !~te,standartla$t1rman1n
Cizli de budur.
Bu $ekilde haz1rlan1p makinaca okunabilir hale geti
r ilen (makinaya kaydedilen) belgeler7n(veriler) her tUrlli
maniplilasyon~ --~afikle$tirme, tablola$t1rma, alfabetik lis
teleme vs- artlk hayal bile edilemeyecek kadar bliylik bir
h1Z ve esneklikte, hem de binlerce onbinlerce beIge lizerin
den tekrar tekrar ve hi~ hatas1Z olarak yapllabilir(69) .
69 Bu s5ylediklerirniz fantazi de gildir. Avrupa ve Arnerika'da belli ba §h t emel k aYltlan.n kilise kaYltlan.,arazi ve niifus tahrirleri, ser,;:irn listeleri Ws . tarnarnr., bu §ekilde bilgisayara aktanlarak i § lenrni§
47
Gall$ma konumuz vakfiyeler , yukarda da s5yledi~imiz
gibi, tipik seri kaYlt 5rne~i~ir. Yani i~indeki bilgiler,
uzunluklarl de~i$mekle birlikte, hepsinde aynl dlizen i~in-
de, belirli kategoriler halindedirler(70). Bu yuzden vak
fiyeler, daha ileri bir duzeyde i$lemek i~in hazlrlanmaya
ya da $ekli bi~imlemeye (yeniden yapllandlrllmaya) musait
tj . Elde edilen yaplyl bilgisayar belle~inde en iyi tem
sil edip i$lenmesini saqlayacak yazlllm ise ili§kili veri
tabanl y5netimi sistemiydi. l$te bizim yaptlglmlz da bu
ikisini bir araya getirmek olmu$tur.
2.2. ILisKiLi vAK IJ:1.AR VE Ri TABAN1N 1N ·_1
48
dan fikrl a1t yaplsl olu~turu1an bir proje(71) ~er~evesin
de, Vakfiye1erdeki veri1erin, be1genin orijina1 yaplslna
uygun, yani veri1er araslncaki i1i~ki1eri temsi1 edip,gos
terecek -Veri biitlin1li§UnU koruyacak- bir form gene YediYl1
dlZ taraflndan tasar1anml~ ve bu form Vaklf1ar Ar9ivi Ara$
tlrma Birimince basl1lp ~o§a1tl1ml9' Vakfiye1erin okunup
Veri1erin form1ara aktarl1masl i$lemi de soz konusu birim
bUnyesinde ~a1l~an 12 ki~i1ik bir ar$ivist1er gurubunca
ger~ek1e9tiri1mi9' lOOOkadar vakfiyenin form1ara aktarl1ma
Sl tamam1anml9tl (bir form orne§i i~in bkz. Ek-I
19te biz vaklf1ar veri tabanlnl kurarken bu form1arl
ku11andlk. Bu form1arln yaplslnl -do1aYlsly1a veri1er ara
slndaki i1i9kiyi- bi1gisayar be11e§inde temsi1 edecek bir
veri tabanlnln tasarlmlna ge~meden once, form1ardaki veriler, V'H1Iei-it'l tlirU (saYlsa1, harf saYlsa1) ve bu veri1er lizerinde
bi1gisayara ne gibi i$lem1er yaptlraca§lmlzl -matematik he
sap1ama, grafik ~izimi, tab101a$tlrma, a1fabetik 1iste1eme,
71 Bu proje Vaklflar Genel Mlidlirlligli Ar§ivinde bulunan toplam 26.000 civarlndaki vakfiyedeki verilerin bilgisayara yliklenip i§lenmesini hem de Vaklflar Genel Mlidlirlligli'nli~ vaklf mallarlyla ilgili anla§mazIlk durumlarlnda ihtiya~ duyulan bilgilere anlnda ula§maYl ongoruyorduo Bu durumda bizim yaptlglmlz ~all§ma, Tlirkiye tarih ara§tlrmalarr.nda bilgisayarln kul1anllabilecegini/kullanllmasl gerektigini gostermek yanlnda, bu projenin ger~ekle§ip ger~ekle§emeyecegi konusunda bir Slnama, deneme oluyor. Bu projenin geli§me safhalarlnl izlemek i~in bkz. Yediyr.ldLZ "Turk Vaklflarl. .. " 592-104; Acun, a.g.m ., s
; Yediyr.ldr.z- Nazif Ozturk, "I. Vaklf §urasl hakklnda birka~ soz" I. Vakr.f ~urasr." s. V-XIV; YediYlldr.z; "Vakfiyeler ~er~evesinde Turkiye 'nin Kultur Hayatl" 1300-1453" IV . Vaklf Haftasl (1-7 AraIlk 1986) s. 18-25.
49
guruplandlrma vs- g6z 6nline alarak ikinci bir g6zlimlemeye
daha tabi tutulmu? ve bir kodlama sistemi geli?tirilmi~tir.
Kodlama sistemi haZlrlanlrken formlardaki veriler yanlnda,
Vaklf konusunda Tlirkiye'de 6nde gelen uzmanlardan biri olan
hocam YediYllchz'ln yukarda adl gec;;en eserince (72) kullan
dlgl kategori ve slnlflamalardan istifade edilmi?, ayrlca
kendisiyle sFrekli isti 9arede bulunulmu~tur (bu kodlar ic;;in
veri tabanlna eklenen tablolar ve kodlarln kendileri igin bkz. EK , tV; V ') •
Verileri bilgisayarda i~le rken, 6nce~en 6ng6rlileme
yen degi$ik tlirden verileri de kapsayacak ?ekilde esnek
bir kodlama sistemi hazlrlanmaslnln $U be~ faydasl vardlr:
1- Veriler lizerinde ne gibi i?lemler yapllacaglnl ortaya
koydugu igin veri tabanl tasarlml yapacak ki9iye kolayllk
saglar ; 2 - Verilerin bilgisayara kaydlnda pratikligi sa~
layarak zaman kazandlrlr ,-mesela, vaklfla ilgili bilgile
rin kaydedilecegi tabloda, vaklfln cinsiyetini yazarken
"erkek " yazmak yerine, ona kod olarak verilmL;;"1 " rakaml
nl, aynl gekilde \\kachn" yerine" 2 " kodunu yazma k daha kolay
dlr; 3-Bu $ekilde bellekte daha az yer tutularak aynl yere
daha gok bilgi kaydedilmi9 olur; 4- B6ylelikle i91em esna
slnda, bilgisayar uzunluk baklmlndan daha az bilgiyi oku
yacagl ic;;in i?lem zamanl klsallr; ve nihayet kodlama sis
temiyle kodlama olmadan yapllamayacak bir klslm istatisti
kl i$lemler miimklin olur.
72Bkz . Yukarlda 5.35, dipnot 66.
50
()
Vaklflar i~in haZlrladl~lmlZ kodlama sistemi i~inde
kullanllan kategorilerin, bu sisteme kaYlt esnaslnda normal
yetenekte herhangi bir ki$inin hakim olabilece~i bir 5l~li
de olmaslna dikkat edilmi~tir. BaZl bilgiler, onlarl kay
detmekteki a~a~ zaten ne kadar de~i$ken olduklarlnl g5rmek, , lM~(j'"
bazllarlnda ise ne \ de~i$ken olabileceklerini g5rlip, daha
sonral bunlar i~in' ce bir kodlama tablosu geli$tirmek 01
du~u i~in kodlanmaYlp aynen blrakllml$tlr.
Formlarda bulunan, ilerde bunlarln ne i$e yarayaca
9 1,bunlarla ne gibi bir i$lem yapllaca~l konusunda a~lk bir
fikre ula$amadl~lmlz bazl -aynl zamanda belirsiz- bilgiler
ise bUtUnUyle ihmal edilmi$tir. Glinkli, bilgisayara ne ~lka
ca~lnl g5rmek meraklyla veri kaydetmek ekonomik de~ildir,
ne ~lkaca~lnl 5nceden bilmek gerekir (73).
Vakfiyelerin bu iki a$amada ger~ekle~en ~5zlimlemesin
\den sonra, veri tabanlnln tasarlmlna ge~ilmi$tir. Tasarlml,
teknik olarak Hacettepe Universitesi Bilgisayar Bilimleri
Mlihendisli~i Ara$tlrma g5revlilerinden arkada~lm Naci
!shakbeyo~lu ger~ekle~tirmi$tir. Kar$lllkil g5reli olarak
uzun (74) bir "tarih~i- bilgisayarcl" diyalogundan sonra
a§a~ldaki veri tabanl tanlml (tasla~l) ( database definition)
elde edilmi$tir. "Mantlkl veri tabanl kurulmasl" ba~ll~l
73Shorter, a .g. e ., 5.122.
74Diyalogun uzun 5urme5lnln sebebi, Turkiye'de boyle bir 9all~manln ilk kez yapllmaslndan yani bu konuda bir tecrube birikimi olmamaslndandlr.
5J.-l' AT i\ !' ;'r' _ l/ rr i:t l.' I',, ; ••
TptJ\cex,;lEP,E UNIVE~,S.ll~Slr iJ flT :', 11LL ; Bi LGi V" f' j,SL EM :M'PR,KE' Z'i)
1.1 V I I ~i\I (I ', ,',I' (/' 'I) " ..1 1 ;'0} f F 1 ~ ,t ;\ L L 1 "7
1 1 ; \r~L~ :, (11~ ~ ( 1U
\1CJ i\ ;; J y t T Sf' 1'- L I I, T
Kr n VI.:I,' , i " ;
EN:; T A" L I V l," , l r ;
TA ',' L F 1 ,r. L " ~;
' I Ii I
52 r----------------------.: ,; Y ' I J i [ ':. .: 'O • . ,\ j I. ! . '.T ;
HAf.=.~l(l~~~:·:l)N.'~ER~~~£Sf ; . B I L G ! ~ F[i: 1.$11: E M" K (' ,·;M FRtI} I E'~~". T:! V\ K r r ~ Y
, V 1\ ~, ' '. 'J ) ,
[ !' LJ n L' L': .2 , ' ,. ~ Ii L I ;
TJ\ 'J L r: ~ ,;. i' ~ 'IL 1 ,,, t) I ;
G V /, n J 1 ~~ !: f', L L I "T , ~! 0 T ' I U L L ;
\.;d ' r' .I,I :.'·.l r il,(, L Ll" t , ' lOT ',ULL ;
r:; 1\ 1) I : C H ~ < ( .) ,', ) ;
f' L Y ( G'J /I !. 'I U 1 , ~ II I .HI " f, 1 ) ; l ~lFc()l-.':C:· > !,:,. , (~:'J.1Kt!Jl,';;' t ll; ,\ . (."\' l) TO G0rtreVLI BY (GV .ilKNO,GNUNARA) ;
E.~ J D T i\ '~ Ll' ~ ~ C;:'':''\.j LIAr)I;
Til G L:: J (J (I iU '):;~" L I; ! Vr. .< : ! j , ~ .n L i. ;, T , U T '" L'L L
! :; II. ' .'. ,\ S ~ , \ L L I '! 1 , .~ T 'J i.J L L
ieW III ': S !.I·"Ll.U · l , 'JT "!lILL
I '~ ~ .) Tel it> 'Hi ' , ) ;
I , I ~ :; L " ~ C H \ ,; ( 1 I ) ;
I C' 7. i'. :; ,I .: T CIi A ~, ( c . i) ;
I ..', n ;.J :. ,< S ~ , . \ L L I ;' r ;
I A v :~ s Il~. Ll. F L 0 .\ T ;
I ~ l :I ' I . , S ,~ ,\ L l. F L e) :, T ;
I Y:J ~ [1 S ;~ n. L L 1 :., T ;
:\ Y >. i I' ;, :' ~: ~. U. 1 ' : ',' ;
Ti"Y·; T'I K " ' i"' L LFL :,>T;
J t, y;,r J:! 'j ,! ~ Lt. l ' T ;
I \ Y . ~ f ; .~ ;, I .f, Lt 1 :' i ;
I ~ Y (I V \ ' .'e) , r : Ij'· · ~- .', ); r. ri ' ~,~'1 - ('," "; ( i\j!. I~ :'~) T U V,;~~lf r.y (VflK~~O) ;
, /I ~ T " L :- \ : T :, f; i VL l;
Ti, :1 L r: ': [' '/ .', 1 ;
Ii (', 1 :' ~ . I . I " r, 'I) T : I uL I.
f. [' ., '[ :' ~ II L I ~ > l' , IJ T " UI. L
.' " ': L' I' : iI .; (., .', ), 'J T '.; '.! L L
f. ' Y i './ , I : 1 , :: ', !. J 'i'," 1 , "[ : r :. (' L '- H) ;
r r " ,, " )' 1 ? I " \ "' ,' ..... , '; , , " ,' " ,.. '1) . " . ' o· .' ,"\ T ., 0 \,.,., " r\ I , . I . . " ....... V \ " I 'L , _ r, l.. V L I
I ' Y I \J \ I ~ ~ 1:' ~ r h \ I '. 1 Ai~ fl. ) ;
': 'ID T I, ~ L c '~ i : !, :: If .., '.' 1 ;
Tt\ :l L': f~ i'~ ~ ~~v '\ . ;.~ ;
J V ~ ~. :) :: ~ r I ' I L I. I' r, "0 T ? I U L L
~ .J II . ~ ,', L ,\ ;~ :' ;': (~ L 1_ 1f T , J T :.1 U L L
: ! , ! : C' I. ~ ,: : .: Ii ~. " ( ) .' ) , () T :t Ul. L
f~ f Y ( 1 V :\ < , "i ,' , i!:: J' i ,~r: \ ~ , r ', ! T L I K ) ;
"~Fr., ~. ,< ~ ~ ... I ' ! (:'.' ·\!~·I(·>l U:l ,I;' / .? ) TI' IDI\ ~ I GJREVLI
r' 'i ( I \I ;\ V. nI ' / I [, f'l II R '\) ;
? ; J') T A ::1 L 1.: ~; ~ -", : V I~ " 2 ;
"
T.\ '~ Li: ,(~ K t ~~ J . ~ ;
:.Vt:: "~ ~i~I\ L.Ll : :I , OT 'J lILL
v t , T " 'j S n . 1.1 . If: T , 0 T "I U L L
., L T ', ~ L L F I. J (\, 1 ;
~,l;li(l i " S:/·;,L LFt 'JI\T ;
I, r. Y ( h '} . \ '~ ,.\ , ". I'. r-. G / ,', L T (.: ,\ T :: (1 , iI 'I U :; rl R A) ;
r.: r r ~ : '.' ' I C 1'1' I) ( (J. V \!< T ' ) TO> V iI v rr ~ '( ( V A '< NO) ;
r ' I ,) T I, '1 L~: .~. ,', ; ~ ~ , I
T A '"\ L ': f, t< ~, f):= \j ... ' . ~ ;
,'\\'AKt: I.l l 01,HLUL 'lO T :'UL L;
I~ /, H :~ 1 r'. A. i.I.I~ , '1/ '1U T ' l ULL;
'\.LT:( .I\ T~.:j1 ;I I1LL n ' T, ~jll T ~IUlL;
: 1~U'1 '\ , ~ ,\ 1 IL\ Ll . H'I , 'luT ;.lULL ;
1\ -:; I :...r, 1 1I/\; U :: ) , '~ n '! U L L;
I:. '. Y ( ..,V !\I ~ ;~ ' ) · 1, I;. T (,1, ~ L T y, ;, 1 :: G1 /\. : , 'J '1.~ f'A 1, A!l IlGI) ; ,: ,: Fi' :1 [ :, C L r I' ,) i\ \1. \ .< ~H 1 / U H G1 / ;, !... T KAT :: ~ 1 / AN Ui'lll, R ~ 1) T a A K A R I N 8 Y
( 1\ '.I t',!(, ~., / K /1 T [C / A L T KAT'c G/ IHIU :·1AR A ) ;
' II~ TII:1 L: ~e: ' )J;: V/\"'I;
T ,\ r L: :I. i i ,\ ( ITt, ; ;
A ~ ~ V ,\;< :J '.1 ~. I" ~ L LI T, "~ I 0 T '! U L L
~ 'nu" U Cll f, ,;(2 ) , IIO T :!li l.L
c,l L \; J 1 CHA,«6 ) , 'lOT IW LL
"' 1/ (.T :: •• ; r.HU:.UC) .; HAC~~lE,P,~" Ui')ll\(~,~~O:~~J 11 ) ; B i L G i i ~';:'t $" t:E M ; ~: ,! M E'R'f( ie: Z. j) TO IJ I\KIF ~Y (VAI~ ,\JO) ;
• ,/1 r 1\ " L:::- A· ~ .', i IT:; R ;
l:· r. ,i,T;., I, i, S I, ":- r T !I J Tle,} ~' ;
http:r.HU:.UChttp:i~I\L.Ll
53
Q
altlnda verdigimiz bilgilerden, bu tanlmdaki tablo yaplla
rl, bu tablolar araslndaki ili~kinin nasll kuruldugu, han
gi niteliklerin anahtar olarak belirlendigi, tablo yaplla
rlnda yer alan niteliklerin (slitun) tlirii (saYlsal, harf
saYlsal) ve bunlarln uzunluklarlnln ne oldugunun kolayca
anla$llaca~lnl umuyoruz. Bununla birlikte, tablolar hakkln
da baZl a9lklamalar yapmak yerinde olabilir.
Gorlildligu lizere tamamen formlara ve formlardaki veri
lerin 90zumlenip kodlanmaslna dayall olarak hazlrlanan ve
ri tabanl tasla~l birbiriyle ili$kili 13 tablodan olu$uyor.
1. Tablo VAKIF, Vaklfln (vaklf kurucusu) adl, unvanl,
slnlfl, mesle~i, cinsiyeti ile ilgili bilgileri,
2. Tablo BELGE, belgenin tlirti (Yakfiye, vakfiye zeyli,
hliccet vs.), tescil yeri, tescil tarihi ile ilgili bilgile
ri,
3. Tablo AR$IVYERI, belgenin ar$ivde bulundugu yer,
belge~in buluncu~u eski ve yeni defter numaralarl ve sayfa
larl ile ilgili bilgiler~
4. Tablo l-lAYRAT ,.t'esis edilen hayratln hizmet verdigi
alan (Din, E~itim-O~retim, sosyal hizmet vs.), hizmet tilrli
(cami, medrese, imaret vs.), hayratln adl, bulu~dugu $eh ir,
mevkii, kimlere veya ne i9in tahsis edildigi (me$rutun lehi)
bunun i9in ~kge, d irhem veya aynl olarak harcanan miktar ve
bu miktarln periyodlarl (giinllik, ayllk, Yllllk) ile ilgili
bilgileri ,
54
5. Tablo HYRDEVl'.1"., Tesis edilen hayratln mij~temilatl
ile ilgili (mesel§ diyelim bu bir kiitUphane ise burada bu
lunan kitaplarln adlarl) bilgileri,
6. Tablo GOREVLI, Gorevlilerin hangi hizmet alanl
tUrUnde ~all~tl~l, bu gorevlinin Unvanl (tmam, miiderris,
a$Cl vs.), ak~e, dirhem veya ayn1 olarak (bugday, arpa vs.)
aldl~l Ucret, bunlarl periyodlarl, vaklf taraflndan sozko
nusu gorevlide olmasl gerekti~ini $art kO$tugu nitelik ve
yapaca~l i$ ile ilgili bilgileri,
7. Tablo GOREVLIADT ,Gorevlilerin adlarl ile ilgili
bilgileri,
8. Tablo IDARI G'Dl
55
12. Tablo AKARDEVAl1, a karln mij~temilatl ile ()
ilgili
bilgileri,
13. Tablo ANAHTAR, ise belge~e adl ge~en ~ahlslarln
adlarl, (BILGI 1) bunlarln linvanlarl (BILGI2) ve ne mlina
sebetle adlarlnln ge9tigi (BILGI3) , ya da belgler~e ge
gen yer adlarl, bu yerin bulundu~u ~ehir ve mevkii ve bu
yer adlnln ne mlinasebetle vakfiyede ge~tigi, ya da belgede
vaklf taraflndan zikredilen Kur'an ayetleri ve Hadislerle
ilgili bilgileri kaydetmek ve i~lemek i9in tasarlanml~tlr.
Burada, 5. tablo HYRDEVAM'ln HAYRP"T, 7. Tablo GOREV-
LIADI'nln GOREVLI, 9. ve 10 Tablolar GRDEVAMl ve GRDEVAM2
nin IDARIGGREVLI, 12. Tablo AKARDEVAl1'ln AKARIN Tablolarln
da slitunlar (nitelikler) olarak yer almasl ilk bakl~ta man
tlkll gorlinmesine ragmen, ayrl tablolar olarak tasarlanmasl
nln sebebi, bu tablolarln satlrlarlnl olu~turacak verilerin
formlarda nadiren bulunmasldlr. Boylelikle, 0 tablolara
sonradan slirekli olarak bo~ satlrlar eklenmesine meydan ve
rilmeyerek bellek savurganllgl daha ba~langl~ta onlenmi9f
veri tabanlnln etkili kullanlml saglanml~ olmaktadlr.
Tablolar hakklnda bu klsa a9lklama, vakfiyelerin ve
bunlar i9in tanLmladlglmlz veri tabanlnln olduk9a geni~ bir
bilgi alanlna sahip oldugunu a9lk9a gosteriyor.
Kaglt lizerinde hazlrladlglmlz bu vaklflar ver i taba
nl taslagl daha s.onra bilgisayara aktarllarak "TANIM" adll
bir klitlik (file) meydana getirilmi§tir. Bu i9 i~in kullan
dlglmlz bilgisayar, iinivers i temizin
56
Bilgi 1~lem Merkezinde bulunan Data General/MV 10000 sis
tern bilgisayarldlr. Bu bilgisayarda ili~kili veri tabanl
kurulmaslnl saglayan veri tabanl yonetim sisteminin adl
DG/SQL (Structured Query Language) dir (75). (YukarlC~a
ili~kili veri tabanl yonetim sistemi ile ilgili verdigi
miz