it Fikir ve Sanat Eserleri AlanındaTÜRKİYE'DE TOPLU HAK YÖNETİMİ

Bölünerek Zayıflama Süreci, Bütünleşerek DerinleşmeyeNasıl Dönüşür?

Doç. Dr. Ramazan ACUN *

ÖZETTürkiye'de toplu hak yönetimden sorumlu meslek birlikleri, gelişmiş ül-

kelerle karşılaştırıldığında oldukça geç bir tarihte, 1986' da kurulmaya başlan-mıştır. Aradan geçen 24 yıl içinde de beklenen gelişmeyi gösterememişlerdir.Aşırı artmış ve artmaya devam eden sayıları ve Internet teknolojilerindeki ge-lişmelere ayak uyduramamış olmaları, bu kuruluşların problemlerinin temeldeyapısalolduğuna işaret etmektedir.

Sayısal Haklar Yönetimi (DRM) olarak adlandırılan İnternete dayalı çev-rimiçi lisanslama sistemlerinin adayı olduğumuz Avrupa Birliği ülkelerinde vedünyanın diğer gelişmiş bölgelerinde yaygınlaşması, meslek birlikleri ve bağ-lantılı konuların yeniden ele alınmasını gerektiren bir gelişmedir. Bu makalede,ülkemizdeki toplu hak yönetimi konusuna, alanın kısa bir tarihi ışığında tek-noloji odaklı bir yeni yapılanma önerilmektedir.

Bu yeni yapılanmanın, kullanıcılar için tek bir noktadan lisanslama ya-pabilme, üyeler için de esnek, şeffaf ve denetlenebilir hak yönetimi avantajınısağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca bu sayede, uzun vadede korsan problemi-nin çözülmesi, bilişim ve iletişim teknolojileri ve kültürel miras gibi fikri hak-larla bağlantılı sektörlerde olumlu gelişmeler yaşanması umulmaktadır.

ABSTRACTThe only authorised collective management organisations in Turkey, the

collecting societies, have been established Iate compared with theircounterparts in the developed world. They so far failed to show the progressexpected from them: their number has risen to 23 even in this relatively shorthistory, and they largely side stepped the developments in the Internettechnologies which provided immense opportunities for collective management

if Hakem denetiminden geçmiştir .• Doç. Dr, Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi; TÜBiTAK Bilişim Müdür V E-maiL.

acun@J1Gcettepe.edu.tr,mmazan.acun@tubitak.gov.tr; Web:http.//yunus.hacettepe.edu.tr/-acun.

of rights. This can be taken as an indication that they have serious structuralproblems.

Rapid expansion of the online licensing systems or digital rightsmanagement (DRM) systems in the EV to which Turkey is candidate memberand other parts of the developed world is an important development whichrequires the collective management issue is given a fresh look. In the light of abrief history of the area, therefore, this artiele proposes a new structure whichputs the DRM on the centre.

For the users, this new structure would provide one-stop-shop. For theright holders, it would mean a flexible and accountable rights managemenLFurthermore, it is hoped that such a system would not only solve the problemof piracy in the long run but also trigger positive development s in the relatedareas such as information and communication technologies and culturalheritage managemenL

GİRİş: TEMEL KAVRAMLARFikri ve sınai haklar, fikri mülkiyet hakları veya kısaca fikri haklar ola-

rak ifade edilen kavramlar, ekonomik gelişmenin temeli olan yaratıcı, buluşçufaaliyetleri himaye eden, koruyan bir sistemin genel adıdır. Bu sistem, telifhakları (copyright), patent, ticari marka (trade marks) ve ticari sırlar (tradescrets) alt sistemlerini kapsar.

Bu yazıda sadece telif hakları üzerinde durulmaktadır. Peki nedir telifhakları? Telif hakları, kişinin yarattığı fikir eserlerinin her mülkten daha fazla okişiye ait oldukları düşüncesine dayanır. Bu haklar, gelişmiş dünyada 18. yüz-yıldan beri kanunlarla korunmaktadır. ı Telif hakları kanunları eserleri, ilim veedebiyat, musiki, sinema ve güzel sanat gibi türlere ayırır ve hangi türdenolursa olsun eser sahiplerine manevi ve mali olmak üzere iki grupta toplananhaklar sağlar. Manevi haklar, eser sahibinin eserinin sahipliğini üstlenme veeserinin özelliğine ve bütünlüğüne saygı gösterilmesini talep etme hakları ileilgilidir. Mali haklar ise eser sahibinin eserinden kazandığı para ile geçinebil-mesini sağlayan haklardır. Bunlar işleme, çoğaltma, yayma, temsil etme veiletme haklarıdır.

Ayrıca, eser sahiplerinin haklarına zarar vermemek kaydıyla, fikir ve sa-nat eserlerini özgün biçimde yorumlayan icracı sanatçılarla, bir icrayı ya dasesleri ilk defa tespit eden ses taşıyıcı (fonogram) yapımcıları ve radyo televiz-yon kuruluşlarının sahip olduğu haklar da "komşu (bağlantılı) haklar" adı al-tında korunmaktadır.

Telif hakları sistemleri, eser sahibinin hakları ve bağlantılı hakları kamuyararı ve bireylerin eğitim ve öğrenmeye olan ihtiyaçları gözetilerek sınırlan-dırmaktadır. Bu sınırlama eser türüne göre farklılık göstermektedir.

Avrupa' da özellikle 19. yüzyıldan sonra eser sayısı, çeşidi ve kullanımalanlarının artması bireysel hak takibini imldinsız hale getirmiştir. Böylecemeslek birlikleri (collecting societies) adı verilen kuruluşlar ve onların faali-

i Fikri hakların tanımı ve tarihsel gelişim konusunda bkz: ..Alkan Soyak. "F!~Ti ve SınaiHaklar: Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Gelişmekte olan Ulkeler Açısında Onemi ", Le-gol Fikri ve Sınai Haklar Dergisi, 1/1 (2005), s. 11-30.

yetlerini ifade etmek için de "toplu hak yönetimi" veya "toplu hak takibi" kav-ramı ortaya çıkmıştır. Toplu hak yönetimi her ülkenin kendi kanunlarıyla dü-zenlenmektedir. Bu düzenleme meslek birliklerinin kuruluşu ve faaliyetlerinide kapsar.

Meslek birlikleri yetki sahibi oldukları eserlerin kullanım tarifelerini be-lirlerler, kullanıcılarla, kullanım şartları konusunda üyeleri adına pazarlık ya-parlar ve lisans sözleşmesi imzalarlar. Bu sözleşmelerden doğan telif ücretleri-nin toplanması ve dağıtımı işini yaparlar. Bireysel hak sahipleri bu adımlarınhiç biriyle doğrudan ilgilenmezler. Meslek birlikleri, müzik, ilim ve edebiyat,sinema, güzel sanatlar veya bağlantılı haklar alanlarının birinde veya tama-mında eserlerin işleme, çoğaltma, yayma, temsil etme ve iletme haklarını yö-netirler.

Toplu hak yönetimi kullanıcılar için de uygundur. Çünkü kullanıcılar busayede çok sayıdaki eser sahipleriyle tek tek uğraşmak yerine tek bir noktadanlisanslama yapabilmektedir. Toplu hak yönetiminin açıkça görünen bu avan-tajlarını göz önüne alan bazı ülkeler, toplu hak yönetimini zorunlu hale getir-miştir.

Günümüzde özellikle bilgisayar teknolojisi ve İntemetin etkisiyle eserçeşitlerinin ve kullanım alanlarının 19. ve 20. yüzyıllarla kıyaslanamayacakşekilde artmış olması toplu hak yönetimine yeni yaklaşımlar gerektirmiştir.

Bu çerçevede, Avrupa Birliği ülkelerindeki bazı meslek birlikleri karşı-lıklı anlaşmalar yoluy'~a oluşturdukları ağlar sayesinde çapraz lisanslama yap-maya başlamışlardır. Ote yandan, lisanslama merkezleri (copyright clearancecenters) ve tek nokta alışveriş dükkanlan (one-stop-shops) adlı oluşumlarortaya çıkmıştır. Lisanslama Merkezleri meslek birliklerinde olduğu gibi, kul-lanıcılarla eserlerin kullanım şartlarını ve telif ücretlerini belirleyen lisans söz-leşmeleri yaparlar. Bu kuruluşların meslek birliklerinden farkı, lisanslamayıhak sahiplerinin doğrudan kendilerinin belirlediği şartlar çerçevesinde yapma-larıdır.2

Tek nokta alışveriş dükkanıarı, farklı alanlarda faaliyet gösteren topluhak yönetim kuruluşlarının bir çeşit koalisyonu olarak ortaya çıkmıştır. Kulla-nıcıların birden çok alanı ilgilendiren yetkilendinne taleplerine hızlı cevapverilebilen yerlerdir. Birden çok eser türünün birleşiminden yaratılan Multi-medya ürünlerinin giderek yaygınlaşması bu tür alışveriş noktalarının doğrna-sına yol açmıştır. Multi-medya eserler, yapıları gereği eser türlerinin birçoğunu,hatta bazen tamamını kapsadıkları için çok geniş bir yetkilendinne gerektir-mektedirler. 3

Teknolojideki gelişmeler sonucunda, lisanslama merkezlerinin de teknokta alışveriş dükkanıarına dönüştüğü anlaşılmaktadır.4

2Copyright Clem'ance Center buna iyi bir örnektir: http://www.copyright.com/23.05.200S.

3 Bu bilgiler, WıPo. Collective Management of Copyright and Related Rights, başlıklıelektronik dokümandan alınmıştır: http://www.wipo.int/wipoyub_1450cm.pdf .

./ United States Copyright Office. Promotion of Distance Education Through Digita/Technologies Written Comments Of Copyright Clearance Center, Inc. Februmy 5,1999, s.l. http://ww\V.copyright.gov/disted/comments/init026.pdf

TÜRKİYE'DE TOPLU HAK YÖNETİMİNİN KISA TARİHİToplu hak yönetimi alanında Türkiye'de, mevzuatın izin verdiği tek ya-

pılanma, geleneksel toplu hak yönetim kuruluşları olarak kabul edilen meslekbirlikleridir. Tarihleri de 20-25 yıldan daha eskiye gitmez.

Aslına bakılırsa, Türkiye'de fikri haklar sistemin oluşumunun tarihi deçok eski değildir. Osmanlı dönemine kadar geriye götürmek mümkünse de, butarihi 1951 tarih ve 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) ilebaşlatmak yanlış 0lmaz.5 Bilindiği üzere, bu kanun ilim ve edebiyat eserleri,musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserlerini konu almakta ve bualanlardaki eser sahiplerine diğer ülkelerdeki telif hakları kanunlarında olduğugibi manevi ve mali olmak üzere iki grupta ele alınan haklar tanımaktadır. Buhakların toplu yönetimini yapmak üzere de sadece hak sahiplerinin üye olacağımeslek birliklerinin kurulması öngörülmüştür.

FSEK, iletişim, basım ve dağıtım teknolojilerinde ve bunlara bağlı olarakuluslararası hukukta meydana gelen gelişmeler göz önüne alınarak oldukça sıksayılabilecek bir aralıkta güncelleştirmiştir: 1983, 1995, 2001, 2004, 2006 vesonuncusu da bu yıl (2008) başlarında olmak üzere altı defa değiştirilmiştir. Budeğişikliklerin çoğunda meslek birlikleriyle ilgili düzenlemeyi yapan 42 ncimadde de yeniden düzenlenmiştir.

Toplu hak yönetimi alanında, 1951 den 1983'e kadar geçen 30 yıl içindeherhangi bir gelişme sağlanamamış, Kanunda öngörülen meslek birlikleri, hemeser sahipleri hem de hükümetlerin ilgisizliği nedeniyle kurulamamıştı.61983 'te yapılan kapsamlı bir düzenleme ile Kanundaki "ilim ve edebiyat","güzel sanat", "musiki" ve "sinema" şeklindeki eser sınıflamasına uygun ola-rak, her bir sınıf için bi~ meslek birliği olmak üzere, dört adet meslek birliğikurulmuştur: Türkiye Ilim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği(İLESAM), Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliği (MESAM), TürkiyeGüzel Sanat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (GESAM) ve Türkiye Sinema EseriSahipleri Meslek Birliği (SESAM). Bu meslek birlikleri, ancak üç yıl sonra,1986 yılında faaliyete geçebilmiştir.

Bu dört meslek birliği hakkında, sonradan "devlet eliyle" kuruldukları veeser sahipleri ve kullanıcılar açısından gerekli rekabetçi ortamı yaratamadıklarışeklinde eleştiriler yapılmıştır. Bunun üzerine, 1995 'te yapılan kapsamlı deği-şiklikle, meslek birlikleriyle ilgili düzenlemeyi yapan 42 nci maddeye aynıalanda birden çok meslek birliği kurulabileceği hükmü konulmuştur.7 Ayrıca,

5 5846 sayılı Kanun öncesi durum için bkz. Akın Beşiroğlu, Düşünce Ürünleri ÜzerineHaklar. Fikir Huku/..:u,1. Cilt, Ankara: Ankara Patent Bürosu Yayınlan, 2002, s. 3-23.

6 Türkekul, Erdem, Murat Turhan, M. Fatih Güçlü. 2004 Değişiklikleriyle 5846 SayılıFikir ve Sanat Eserleri Kanunu ve Fikir Haklarının Korunması ili ilgili TemelBilgiler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2004, s. 66.

7Bu değişikliğin gerekçesi olarak, "devlet eliyle" kurulmuş olmak ve eser sahipleri vekullanıcılar açısından gerekli rekabetçi ortamı yaratamamak gösteriIse de, arkaplandaki asıl gerekçenin 45. Hükümetin "sağcı" Kültür Bakanı tarafından "sağcılarakurdurulan" meslek birliklerinin karşısına, 52. Hükümetin "solcu" Kültür Bakanınmsolcular tarafından kurulacak meslek birliklerini koymak istemesinden kaynak-landığll1l, o tarihlerde bu faaliyetlerin içinde yer almış olanlar bilmekte ve anlat-

eser sahiplerinin mali ve manevi haklarına zarar vermemek kaydıyla, fikir vesanat eserlerini özgün biçimde yorumlayan icracı sanatçılarla, bir icrayı ya dasesleri ilk defa tespit eden ses taşıyıcı (fonogram) yapımcıları ve radyo televiz-yon kuruluşlarının sahip olduğu haklar "komşu (bağlantılı) haklar" adı altındailk defa tanımlanmıştır. Bu tanımlamaya uygun olarak da bu grup hak sahiple-rinin de meslek birliği kurabilmelerine imkan tanınmıştır.

1995 değişiklikleri kapsamında çıkartılması öngörülen "Fikir ve SanatEseri Sahipleri Meslek Birlikleri ve Federasyonu Tüzüğü" ancak 1999 yılındayayınlanabilmiştir. Bu tüzük, meslek birliklerinin ve en az iki veya daha fazlameslek birliğinin oluşturacağı federasyonların kuruluşu ve tüzel kişiliklerininsona ermesi ne ilişkin usul ve esasları, zorunlu organlarının kuruluşu ve görev-leri, gelirleri, yurt dışındaki kurum ve kuruluşlarla ilişkileri, denetlenmeleri,birliklerin şube açabilecekleri bölgeler, ilk genel kurullarını toplayabilmeleriiçin gerekli en az üye sayısı, meslek birliklerine üye olma, üyelikten çıkma veçıkarılma koşulları, tazminat ve telif ücretlerinin dağıtım usulleri, birliklerin veFederasyonun çalışmalarına ilişkin diğer hususları belirlemektedir. Tüzüğünyayınlanmasından sonra, meslek birliklerinin sayısı hızla artmaya başlamıştır.

Bunun üzerine, 200 i yılında 4630 sayılı Kanunla yapılan değişikliklerleilk kez veya aynı alanda yeni bir meslek birliği kurulabilmesi için bazı yenişartlar getirilmiştir. Buna göre, bir alanda ilk kez bir meslek birliği kurulabil-mesi için, "eser sahipleri veya icracı sanatçılar bakımından zorunlu organları-nın asıl üye sayısının dört katı kadar gerçek kişiler; yapımcılar veya radyo-tele-vizyon kuruluşları bakımından bu organların iki katı kadar gerçek veya tüzelkişiler" bir alanda ilk kez meslek birliği kurabileceklerdir.

Aynı alanda başka bir meslek birliğinin kurulabilmesi için ise, o alandakien büyük meslek birliğinin üye tam sayısının üçte biri oranında eser sahibininkurucu üye olarak bir araya gelmeleri gerekmektedir. Kanund?ki ifadeyle," ....yukarıda zikredilen kurucu üye sayılarından az olamamak kaydıyla o alandakurulmuş en fazla üyesi olan meslek birliğinin üye tam sayısının 1/3'ü kadarüye olma niteliklerini taşıya"n gerçek veya tüzel kişiler faaliyet izni almak üzereBakanlığa başvururlar."

2001 yılında yapılan önemli değişikliklerden biri de, "eser sahipleri ilebağlantılı hak sahiplerinin bu Kanunla tanınmış hakları, ülke içinde bu mad-deye göre kurulan meslek birlikleri dışında; başka birlik, demek ve benzerikuruluşlar tarafından takip edilemez" hükmünün getirilmesidir. Bu hüküm,yukarıdaki paragrafta verilen aynı alanda yeni bir meslek birliği kurulmasınızorlaştırılan hükümle beraber, meslek birliklerini güçlendirmek için düşünül-müştür.

Son olarak, 2004 yılında 5101 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle, ya-yıncılar da hak sahibi grup olarak tanımlanmış ve onlara da meslek birliğikurma hakkı tanınmıştır.

Özetlemek gerekirse, 1983 yılından beri toplu hak yönetimi alanında ge-rek mevcut hak alanlarında yeni ideolojik ve/veya yerel grupların meslek birliğişeklinde örgütlenmesine izin vermek, gerekse yeni hak alanları/grupları tanım-

maktadlrlar. Tamamen farkli bir nedenle ama yine Bakanın rolüne işaret eden biryazı için bkz. Beşiroğlu, age s. 261, 312 nolu dipnot.

lamak suretiyle sahaya sürekli yeni oyuncuların dahilolmasının önünü açan,deyim yerindeyse, bir serbestleşme süreci yaşanmıştır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı, Sinema ve Telif Hakları Genel Müdürlüğüweb sitesinde8 yer alan bilgilere göre şu anda Türkiye'de bulunan meslekbirlikleri ve faaliyet alanlan ile ilgili son durum şöyledir.

ESER SAHİPLERİ• İlim ve Edebiyat1. İLESAM. Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği2. BESAM. Bilim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği3. EDİSAM. Edebiyat ve İlim Eseri Sahipleri Meslek Birliği4. BİYEM. Bilişim ve Yazılım Meslek Birliği5. YESAM. Yazılım Üreticileri ve Eser Sahipleri Meslek Birliği• Müzik6. MESAM. Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliği7. MSG. Müzik Eseri Sahipleri Grubu Meslek Birliği• Sinema8. SESAM. Türkiye Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği9. SETEM. Sinema ve Televizyon Eseri Sahipleri Meslek Birliğiıo. SİNEBİR. Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği11. BSB. Belgesel Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği• Güzel Sanat12. GESAM. Türkiye Güzel Sanat Eserleri Sahipleri Meslek Birliği• İşleme-Derleme13. ÇEVBİR. Kitap Çevirmenieri Meslek Birliği

BAGLANTILI HAK SAHİPLERİ• Müzik Yapımcıları14. MÜY AP. Bağlantılı Hak Sahibi Fonagram Yapımcı1an Meslek Birliği15. MÜYA-BİR. Bağlantılı Hak Sahibi ve Fonagram Yapımcılan Mes-

lek Birliği• İcracı Sanatçılar16. MÜYORBİR. Müzik Yorumcuları Meslek Birliği17. SESBİR. Seslendirme Sanatçıları Meslek Birliği18. OYUNCUBİR. Oyuncular Meslek Birliği.19. TOM EB. Tiyatro Oyuncuları Meslek Birliği.• Radyo - Televizyon Yayıncıları20. RATEM. Radyo Televizyon Yayıncılan Meslek Birliği

• Filmlerin ilk Tespitini Gerçekleştiren Yapımcılar21. TESİY AP. Televizyon ve Sinema Eseri Yapımcıları Meslek Birliği22. FİY AB. Film Yapımcıları Meslek Birliği23. SE-YAP. Sinema Eseri Yapımcıları Meslek BirliğiBu listede görüldüğü üzere, şu anda Türkiye'de faal meslek birliklerinin

sayısı 23 'tür. Meslek birliği sayısındaki değişime yıllar içinde baktığımızdaaşağıdaki grafik elde edilmektedir: 9

Halen kuruluş için izin bekleyen meslek birlikleri de göz önüne alındı-ğında 2008 için sayının daha da artacağını söylemek yanlış olmaz. Bu durumunalandaki bütün oyuncuların beklentisinin ötesine geçtiğini tahmin etmek zordeğildir.

Buradan çıkarılacak sonuç şudur: 1995 yılında şu veya bu sebeple başla-tılan serbestleşme süreci, sonradan süreci başlatanlar tarafından bile kontroledilemez olmuştur. Gerçekten de, 2001 yılında yapılan değişikliklerle aynıalanda birden çok meslek birliği kurulmasının zorlaştırılması da meslek birliğisayısında hızlı artışa engelolamamıştır.

Özetle, yapılan bunca düzenlemeye rağmen, meslek birlikleri ile ilgilihala çok ciddi problemler bulunmaktadır. Bu durumundan hak sahipleri kadarkullanıcılar da zarar görmektedir. Peki ne yapmak gerekir? Bu sorunun ceva-bına geçmeden önce meslek birliklerinin problemlerine daha yakından bak-makta fayda vardır.

MESLEK BİRLİKLERİYLE İLGİLİ TEMEL PROBLEMLERTürkiye'deki meslek birlikleri ile ilgili temel problemler özet olarak

şöylece sıralanabilir:1. Meslek birliği enflasyonu. Dünyadaki örnekleriyle karşılaştırıldı-

ğında, meslek birliklerinin sayısı oldukça yüksektir ve yükselmeye devam et-mektedir. Çoğalan sayı, toplu hak yönetimi alanında, başta yetişmiş insan kay-

9 Bu grafikteki rakamlar şu kaynaklardan derlenmiştir: http://www.telifhak(~ıri.gov.tr/;DPT Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Fif...TiMülkiyet Hakları Ozel IhtisasRaporu. Ankara, 2006, s 14; Türkekul ve diğerleri, 2004 Değişiklikleriyle ..., s. 66-73,134-137; Beşiroğlu, age s. 261; DPT VIII Beş Yıllık Kalkınma Planı Fikri HaklarÖzel ihtisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT, 2000, s. 74.

nağı olmak üzere, zaten kıt olan kaynakların bölünerek daha da zayıflamasıanlamına gelmektedirlo.

2. Yetersiz temsil gücü. Bazı alanlarda meslek birliklerinin üye sayılarıeser sahiplerinin veya bağlantılı hak sahiplerinin tamamını veya en azındanbüyük bölümünü temsil etmekten uzaktır.

3. Şeffaf olmayan, katı yapı. Tarifeler ve işletim masrafları konusundaşeffaflık ve esneklik bulunmamaktadır. Aynı şekilde, anlaşmazlık durumundauzlaşma mekanizmaları mevcut değil veya işletilememektedirll .

4. İçe dönük yapı. Uluslar arası işbirlikleri istenilen düzeydegeliştirilememiştirl2

.

5. Yetersiz teknolojik alt yapı. Birçok meslek birliğinin modem üyeve eser kayıt sistemleri bulunmamaktadır; Dijital Haklar Yönetim (DRM) sis-temleri geliştirilernemiştir.

Bu liste yakından incelenirse görülecektir ki, 2. 3. 4. ve 5. maddelerdeifade edilen problemler aslında ya 1. maddede ifade edilen problemden kay-naklanıyor ya da onunla doğrudan alakalıdır. Başka bir ifade ile meslek birlik-lerinin problemi temelde yapısaldır. Bu probleme çözüm olarak, meslek birlik-lerinin gönüllü birlikteliği, yani Tüzükte öngörülen federasyonların kurulması,eser sahiplerinin en uygun meslek birliğini tercih etmesi13 ve Tüzükte hiçbahsedilmemiş olmasına rağmen, farklı alanlardaki meslek birliklerinin konfe-derasyon şeklinde örgütlenmeleri'4 gibi çözümler önerilmiştir.

Bunlar olumlu önerilerdir. Ancak, bu alanın yukarıda kısaca özetlenentarihi, bu önerilerin yakın zamanda gerçekleşebileceğine dair bir ipucu verme-mektedir. Halbuki gelişen uluslar ar~.sı şartlar, Türkiye'deki mevcut durumusürdürülebilir olmaktan çıkarmıştır. Oyleyse ne yapmalıdır? Bundan sonrakibölümünde bu sorunun cevabı teknoloji odaklı bir yaklaşımla ele alınmaktadır.

TEKNOLOJİ ODAKLı BİR YAKLAŞıM ?Teknoloji odaklı yaklaşıma geçmeden önce, fikir ve sanat eserleri ilgili

geleneksel yaklaşımı kısaca tekrarlamakta fayda vardır. Buna göre, eserler, ilimve edebiyat eserleri, musiki eserleri, sinema eserleri ve güzel sanat eserleri gibitürlere ayrılır. Eser türüne göre de çeşitli kurallar ve istisnalar uygulanır. Esertürleri arasında kesin çizgiler olmamasına rağmen genelde eser türlerini birbi-rinden ayırmak çok zor değildir. Toplu hak takibi eser türüne ve o türle bağlan-tılı hak alanlarına göre kurulan meslek birlikleri aracığıyla gerçekleştirilir.

LO Meslek birliği sayısındaki artışın "enflasyon" şeklinde nitelendirilmesi yeni değildir,bkz. Beşiroğlu, age, s. 262.

11Benzeri problemler AB üyesi ülkelerdeki meslek birlikleri için de ifade edilmiştir:Commission of the European Commımities, Commission StafJ Working Document:Study on a Community Initiative on the Cross-Border Collective Management ofCopyright, Brussels, 7 July. 2005, s. 37.

12 CfSAC'a üye müzik alanındaki meslek birlikleri (MESAM ve MSG) hariç tutulmasıgerekir.

13 DPT Dokuzuncu .... , s. 15.J.I Lütfiye Akgül ve Kaan Koça/i. "Meslek Birliklerinin Tek çatı Altında Toplanmasma

Pragmatik Bir Bakış ", Legal Fikrı ve Smaı Haklar Dergisi, 3/11 (2007), s. 676.

Ancak, son 20-30 yıl içinde gelişen ve yaygınlaşan dijital teknolojilerdurumu tamamen değiştim1iştir. Dijitalortamdaki bütün eserler teknik bakım-dan birbirinin aynıdır: Bilgisayar ortamında bütün bilgiler "bit" adı verilen O veı'lerin kombinasyonlarıyla temsil edilir. Bu kombinasyonlar, bilgisayar yazı-lımları (program) tarafından okunup işlenirIs. Ortaya çıkan sonuç herhangi birtürden eser olarak görülebilir; bir sinema eseri, bir ilim veya edebiyat eseri, birmüzik eseri ... 16

Dijital teknolojinin son ıo-15 yılda gelişmesi yeni eser türleri de ortayaçıkarmıştır. Bilgisayar oyunları popüler olarak kullanılan yazılımların en öndegelenlerindendir. Bunlar ses, hareketli görüntü (animasyon, film) ve metin(text) gibi birden çok türden veriyi (multi-medya) etkileşimli bir formda birleş-tirmektedir. Aynı şekilde, sanal gerçeklik (virtual reality) de eğlence, eğitim vebilimsel amaçlı olarak kullanılmaktadır.

Bir İntemet servisi olan Web bütün diğer basın, yayın, dağıtım teknolo-jilerini bünyesinde bütünleştiren ama onlardan tamamen farklı bir teknolojiolarak ortaya çıkmıştır:!7 Web teknolojisi, bilgisayar oyunlarının ve sanalgerçeklik uygulamalarının İntemet üzerinden mekandan bağımsız olarak kulla-nılmasına imkan vermektedir. Web kullanarak elektronik dergi ve kitaplar oku-nabilmekte, müzik dinlenebilmekte, canlı video ve televizyon yayınları izlene-bilmekte, bilgisayar oyunları oynanabilmekte, multi medya ders içeriklerinesahip eğitim programları takip edilebilmektedir.

Web teknolojisindeki gelişmelere paralelolarak, İntemet erişiminde bantgenişliğinin artması, mobil araçların ve servis sağlayıcıların çoğalması, haktakibine Dijital Haklar Yönetimi (Digital Rights Management (DRM» kavramıile ifade edilen yeni bir boyut kazanmıştır: DRM sistemleri ile fikri haklarıntanımlanması (identification) ve kullanım kısıtlamalarının uygulanması(restriction) mümkün olmaktadır!8. Tek bir DRM sistemi ile hemen bütünalanlardaki haklar yönetilebilmektedir. Denebilir ki, DRM sistemleri, tarihisüreçte bölünerek (ayrılarak) derinleşen hak alanlarını, derinleşmeden hiçbirkayıp olmasızin bütünleştirmiştir.

DRM sistemleri sayesinde, fikir ve sanat eserleri alanındaki bütün e.şertürlerini kapsayan istenilen sayıda lisanslama işlemleri yapılabilmektedir. Us-teli k bu işlemler herkese açık, kolay ve rahat kullanılabilir ve denetlenebilir bir

15 Bu arada, Kanundaki eser tanımında "ilim ve edebiyat eseri" kategorisinde sayılanbilgisayar programlarının kendileri de bilgisayarda "bit" kombinasyonları halindesaklanır.

16 Ramazan Acun. "internet ve Telif Hakları ", Bilgi Dünyası, 1(2000), s. 14.17Acun, age, s.14.iii DRM konusunda ayrıntılı bilgili için bkz. Sayısal Haklar Yönetimi. Raprırtörler:

Leyla Keser Berber, Erdem Türkekul, ,Tuğrul Sevim, Yasİn Beceni, Nurdan Çavdaro-ğlu ve Gonca Kara, istanbul: Bilgi .Univ. 2006; DPT Dokuzuncu Kalkınma Planı(2007-2013) Fikri Mülkiyet Haklan Ozel Ihıisas Raporuhttp.//ekutup.dpl.gov.tr/hukuk/oik680.pdf 18 022008. s. 21.

ortamda yapılabilmektedir. Bir DRM sistemi diğer DRM sistemleri ile olduğugibi, elektronik imza i

9 gibi bilgi güvenliği araçlan ile de entegre olabilmekted~.İşte bu yüzden, bu makalede önerilen çözüm bu teknolojileri merkeze

alan yeni bir yapılanmadır. Daha açık ifadeyle, önerilen çözüm, tamamen bilgiteknolojisine dayalı faaliyet gösterecek, gelişmiş ülkelerdekine benzerlisanslama merkezlerinin (copyright clearence centers) kurulmasıdır. Bu mer-kezlerin temel amacı, DRM sistemleri kurup işletmek olacaktır. Lisanslamamerkezlerine hem meslek birlikleri hem de herhangi bir meslek birliğine üyeolmayan bireysel hak sahipleri doğrudan üye olabilecektir. Bu şekilde üye olanbireysel hak sahipleri lisans şartlarını doğrudan kendileri belirleyebilecektir.Birden çok Lisanslama Merkezi kurulabilecektir. Ancak kurulacak her yenilisanslama merkezinin DRM sistemi kendinden önce kurulan merkezlerin sis-temleri ile birlikte çalışmaya mecbur olacaktır. Yani kullanıcılar, kaç taneDRM sitemi olursa olsun, sanki tek bir sistem varmış gibi işlem yapabilecek-lerdir.

Bu yeni yapılanma için gerekli yasal dayanak, tabii, FSEK 42 nci mad-denin bir kere daha değiştirilmesi ile sağlanabilir. Maddedeki, "eser sahipleriile bağlantılı hak sahiplerinin bu Kanunla tanınmış hakları, ülke içinde bu mad-deye göre kurulan meslek birlikleri dışında başka birlik, dernek ve benzeri ku-ruluşlar tarafından takip edilemez" hükmü aşağıdakine benzer bir hükümledeğiştirilebilir:

"Eser sahipleri ile bağlantılı hak sahiplerinin bu Kanunla tanınmış hakla-rının takibi, ülke içinde bu maddeye göre kurulan meslek birlikleri ile hak taki-bini tesis edecekleri Dijital Hak Yönetim sistemleri aracılığıyla yapmak üzerekurulan Lisans/ama Merkez/eri tarafından yapılır. Lisanslama merkezlerininDRM sistemleri, varsa, kendinden önce aynı amaçla kurulan merkezlerininsistemleri ile birlikte çalışmak zorundadır."

Dikkat edilirse, böyle bir düzenlemenin, mevcut serbestleşme eğilimineuygun bir gelişme olacağı görülecektir. Bir önemli farkla: Bu sefer sahaya gire-cek "teknoloji ile barışık" oyuncular, teknolojinin bütünleştirici potansiyeliniaçığa çıkaran sistemler meydana getireceklerdir. Bu makalenin temel öngörüsüde budur.

SONUÇGelişen web teknolojisi, İnternet erişim imkanlarının artması ve servis

sağlayıcıların çoğalması DRM uygulamalarının maliyetini düşürmüş ve geliş-tirme süresini kısaltmıştır. Buna rağmen Türkiye'de henüz başarılı bir DRMuygulaması bulunmamaktadır. Bu durum, ülkemizdeki toplu hak yönetimindensorumlu meslek birliklerinin ciddi yapısal problemlerinin olması ile yakındanalakalıdır. Bu durumundan hak sahipleri kadar kullanıcılar da zarar görmektedir.

Meslek birliklerinin problemlerine, bu kuruluşların federasyonlar vehatta konfederasyon halinde örgütlenmeleri ve eser sahiplerinin en uygun

19 Elektronik imza konusunda kısa bilgi ve eser sahipliğinin ispatı bakımından önemikonusunda bkz. Ramazan Acun. "Elektronik İmza, Elektronik Zaman Damgası ve EserSahipliği". Legal Fikri ve Sınai Haklar Dergisi, 12 (Aralık 2007), s. 937-947.

meslek birliğini tercih etmesi gibi çözümler önerilmiştir. Ancak, bu alanın bumakalede özetlenen kısa tarihi, bu önerilerin yakın zamanda gerçekleşebilece-ğine dair bir ipucu vermemektedir. Tam tersine, mevcut eğilim bölünerek za-yıflama yönündedir ve bu eğilim çok güçlüdür. Ancak, teknolojideki ilerleme-ler ve buna dayalı gelişen uluslar arası şartlar, bu gidişi Türkiye açısından sür-dürülemez hale getirmiştir. Kısaca, Türkiye'de DRM uygulamalarını hayatageçirecek, yasal dayanağa sahip kurumsal yapılara ihtiyaç vardır.

Bu makalede önerilen yapı, temel amacı DRM sistemleri kurup işletmekolan lisanslama merkezleridir. Bu merkezlere yerli ve yabancı meslek birlikleriile her hangi bir meslek birliği ile bağlantısı olmayan bireysel hak sahiplerininüye olabilmelerinin önünün açılması, bunun için de FSEK 42. maddenin birkere daha değiştirilmesi gerekmektedir.

Bu yeni yapılanmanın, kullanıcılar için tek bir noktadan lisanslama ya-pabilme, üyeler için de esnek, şeffaf ve denetlenebilir hak yönetimi avantajınısağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca bu sayede, uzun vadede korsan problemi-nin çözülmesi ve uluslar arası işbirliklerinin istenen seviyede geliştirilmesininmümkün olacağı öngörülmektedir. Hatta belki de, halen üzerinde çalışılanstandart geliştirme çalışmaları yeterince olgunlaştığında, bu alanda uluslar arasıişbirliklerinin rutin bir iş haline dönüşmesi bile söz konusudur. 20

DRM sistemlerinin yaygınlaşması ile sağlanacak fayda sadece fikri hak-lar alanı ile sınırlı olmayacaktır. Bağlantılı alanlar olan, bilişim, iletişim vekültürel miras sektörlerinde de önemli gelişmeler yaşanabilecektir: 21 DRMuygulamalarının yaygınlaşması, fikir ve sanat ürünlerinin bilimsel, öğrenme veeğlence amaçlı yaygın kullanımına yol açacak, bu ise buna aracı olacak bilişimve iletişim sektörlerinde olumlu gelişmeleri tetikleyecektir. Dahası, DRM uy-gulamaları kapsamında oluşturulacak depolama (arşivleme) sistemleri saye-sinde, fikir ve sanat eserlerinin gelecek nesillere onların kullanabileceği birformatta aktarılması mümkün olacaktır.

KAYNAKÇA1. Acun, Ramazan. "Elektronik İmza, Elektronik Zaman Damgası ve Eser

Sahipliği". Legal Fikri ve Sınai Haklar Dergisi, 12 (Aralık 2007).937-947.2.Acun, Ramazan. "İnternet ve TelifHakları", Bilgi Dünyası, 1(2000),2-25.3. Akgül, Lütfiye ve Kaan Koçali. "Meslek Birliklerinin Tek çatı Al-

tında Toplanmasına Pragmatik Bir Bakış". Legal Fikrı ve Sınaı Haklar Dergisi,3/1 1 (2007), 673-676.

4. Akın Beşiroğlu, Düşünce Ürünleri Üzerine Haklar. Fikir Hukuku,I.Cilt, Ankara, Ankara Patent Bürosu Yayınları, 2002.

5. DPT. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Fikri Mülkiyet Hak-ları Özel İhtisas Raporu. http://ekutup.dpt.gov.tr/hukuk/oik680.pdf 18.02.2008

2/JDRM konusunda standart geliştirme çalışmaları için bkz.http://www.drmwatch.com/standards/article.php/345 52 31. 26.05.2008.

21 Sayısal Haklar Yönetimi, s 81-85.

6. DPT. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Fikri Haklar Özel ihtisasKomisyonu Raporu, Ankara: DPT, 2000.

7. World Intellectual Property Organization, Collective ManagementofCopyright And Related Rights, WIPO Publication No. L4S0CM/E.www.wipo.inL

8. Ateş, M. "Avrupa Birliği'nde Fikri Haklara İlişkin Düzenlemeler veTürkiye", Legal Fikrı ve Sınaı Haklar Dergisi, 1/4 (2005), 1044-ı061.

9. Soyak, Alkan. "Fikri ve Şınai Haklar: Tanımı, Tarihsel Gelişimi veGelişmekte olan Ulkeler Açısında Onemi", Legal Fikrı ve Sınaı Haklar Der-gisi, 1/1 (2005), ı1-30.

ıo. Commission of the European Communities, Commission StafJWorking Document: Study on a Community Initiative on the Cross-BorderCollective Management of Copyright, Brussels, 7 July. 2005. http://ec.europa.eu/intemal_market/copyright/docs/management/study-collectivemgmt_ en.pdf.

ll. Sayısal Haklar Yönetimi. Raportörler: Leyla Keser Berber, ErdemTürkekul, Tuğrut Sevim, Yasin Beceni, Nurdan Çavdaroğlu ve Gonca Kara,Istanbul: Bilgi Univ. 2006. http://bthukuku.bilgi.edu.tr/documents/DRM%20rapor%20son _temiz%20versiyon. pdf

Türkekul, Erdem, Murat Turhan, M. Fatih Güçlü. 2004 Değişiklikleriyle5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ve Fikir Haklarının Korunması ileilgili Temel Bilgiler. Ankara: Kültür ve Turİzm Bakanlığı, 2004.