AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

İQTİSADİYYAT VƏ SƏNAYE NAZİRLİYİ

“Dünya təcrübəsində xüsusi iqtisadi zonalar, mövcud vəziyyət, inkişaf

perspektivləri” mövzusunda

ARAYIŞI

Hazırladı:

Sənaye şöbəsinin Sənaye zonaları sektorunun

böyük məsləhətçisi Samirə Tağıyeva

BAKI – 2015

2

MÜNDƏRİCAT

Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında ümumi anlayış ........................................................ 3

Xüsusi iqtisadi zonaların anlayışı və mahiyyəti ............................................................ 3

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması məqsədləri və şərtləri ........................................ 7

Xüsusi iqtisadi zonaların təsnifatı .............................................................................. 12

Dünyadakı xüsusi iqtisadi zonaların ümumi vəziyyəti ............................................... 15

Dünyada xüsusi iqtisadi zonalar ................................................................................ 15

Azərbaycanın qonşu dövlətlərində və MDB ölkələrində xüsusi iqtisadi zonalar .......... 24

Türkiyə ...................................................................................................................... 24

İran ........................................................................................................................... 27

Rusiya ....................................................................................................................... 29

Belarus ...................................................................................................................... 31

Özbəkistan ................................................................................................................ 32

Qazaxıstan ................................................................................................................ 33

Qırğızıstan ................................................................................................................. 35

Tacikistan .................................................................................................................. 37

Moldova .................................................................................................................... 39

Türkmənistan ............................................................................................................ 41

Gürcüstan ................................................................................................................. 42

Ukrayna .................................................................................................................... 43

Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonalar ....................................................................... 45

Ədəbiyyat siyahısı .................................................................................................... 58

3

Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında ümumi anlayış

Xüsusi iqtisadi zonaların anlayışı və mahiyyəti

Məlum olduğu kimi, dünya təsərrüfat sisteminin formalaşması tarixi müxtəlif

iqtisadi islahatlar mərhələsindən keçmişdir və iqtisadi islahatların aparılmasında bu və

ya digər formada müxtəlif yeni iqtisadi vasitələrdən istifadə edilmişdir. Belə iqtisadi

vasitələrdən və fəal inteqrasiya proseslərindən biri kimi xüsusi iqtisadi zonalar diqqəti

cəlb edir.1Müasir dövrdə xüsusi iqtisadi zonalar xarici ticarət strategiyasının vacib

elementlərindən biridir. Belə ki xüsusi iqtisadi zonalar yerli və xarici kapitalın cəlb

olunmasına, ixracın genişlənməsinə, valyuta ehtiyyatlarının artmasına, yeni

texnologiyalara çıxma imkanına və nəticədə milli iqtisadiyyatın inkişafına və dünya

bazarına səmərəli inteqrasiya olunmasına gətirib çıxarmışdır. Xüsusi iqtisadi zonalar

təsərrüfatın ərazi təşkilinin yeni formalarından biri hesab olunmaqla dünya təsərrüfat

sistemində xüsusi çəkiyə malikdir.2 Xüsusi iqtisadi zonalar XX əsin ikinci yarısından

etibarən beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişlər.

Dünya iqtisadi əlaqələri üçün xüsusi iqtisadi zonalar əsasən beynəlxalq əmtəə

dövriyyəsinin fəallaşdırılması, investisiyaların cəlb edilməsi, iqtisadi inteqrasiya

proseslərinin dərinləşdirilməsi hesabına iqtisadi artımın sürətləndirilməsi faktoru kimi

və eyni zamanda inteqrasiya proseslərinin təşkilati formalarından biri kimi çıxış edir.

Bu mövzu son illər iqtisadçıların, alimlərin, sahibkarların, siyasətçilərin diqqətini

getdikcə daha çox özünə cəlb etməkdədir. Belə ki xüsusi iqtisadi zonalar dünya

təcrübəsinə ciddi nüfuz edərək müxtəlif dövlətlərdə uğurla fəaliyyət göstərirlər. Xüsusi

iqtisadi zonalar - yerli və xarici sahibkarlar üçün əlverişli iqtisadi şəraitə malik olan və

digər ərazilərə münasibətdə xüsusi hüquqi rejimli məhdud sahələrdir. Bir qayda olaraq

xüsusi iqtisadi zonalar bu və ya digər dərəcədə xüsusiləşmiş coğrafi ərazidir. Xüsusi

iqtisadi zona təkcə ayrılmış, xüsusi bir coğrafi ərazi deyil. Xüsusi iqtisadi zonalar

mahiyyət etibarilə milli iqtisadi məkanın, ölkənin digər ərazilərində tətbiq edilməyən

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonaların gerçəkləşdirilməsində Sumqayıt sənaye-istehsal

kompleksi amili”. Audit jurnalı 2011, № 4 (səhifə 46) 2 Rasim Abutalıbov - “Xüsusi iqtisadi zonaların sosial-iqtisadi inkişafa təsiri” Qafqaz Universitetinin jurnalı 2012, , № 34

(səhifə 33-34)

4

xüsusi güzəştlər və stimullar sisteminin istifadə edildiyi hissəsini bildirir. Bu zonalarda

tətbiq olunan müxtəlif (vergi, gömrük, inzibati və sair) güzəştlər həm daxili, həm də

xarici investisiyalar üçün əlverişlidir.

Xüsusi iqtisadi zonalar dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin qismən ixtisarı

üçün seçilmiş alət və ya dövlətlə özəl sektor arasında əməkdaşlığın bir formasıdır. Bu

zonalar iqtisadi vasitə kimi praktiki olaraq mümkün formalarda beynəlxalq iqtisadi

əməkdaşlığın inkişafına xidmət edir, zəruri infrastrukturun formalaşmasına yardım

etməklə yanaşı, yeni təsərrüfat münasibətlərini və idarəetmə metodlarını da reallaşdırır.

Xüsusi iqtisadi zonalar yüksək texnologiyalı istehsalı şərtləndirir, milli iqtisadiyyatın

dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasını sürətləndirir. Xüsusi iqtisadi zonaların mühüm

vəzifələri sənayenin modernləşməsi və ixrac potensialının artırılması ilə bağlıdır. Qeyd

etmək lazımdır ki, xüsusi iqtisadi zonalar dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf

proseslərində yeni iqtisadi alət rolunu oynamaqla yanaşı, bu ölkələrdə bir qrup strateji

iqtisadi hədəflərin gerçəkləşdirilməsində, iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarının inkişaf

etdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edirlər.1

XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq xüsusi iqtisadi zonaların təşkilində 2

müxtəlif konseptual yanaşmadan istifadə edilir:

1) Ərazi yanaşması - bu yanaşmaya görə zona bütün rezidentlərin güzəştli

rejimlərdən istifadə etdikləri xüsusiləşmiş ərazidir. Ərazi yanaşmasına inkişaf etməkdə

olan dövlətlərdəki ixrac-istehsal zonalarını misal göstərmək olar;

2) Funksional yanaşma - bu yanaşmaya əsasən zona ölkə ərazisində yerləşdiyi

yerdən asılı olmayaraq müəyyən növ sahibkarlıq fəaliyyətinə tətbiq edilən güzəşt

rejimidir. Funksional yanaşmaya nümunə kimi “nöqtəvi” zonaları (ofşor zonaları,

“duty-free” mağazaları) qeyd etmək olar.

Xüsusi iqtisadi zonalarda fəaliyyət göstərən müəssisələrin əksəriyyəti ciddi

kapital qoyuluşlarına ehtiyac duyan sahələri təmsil edən müəssisələrdir. Onlar əsasən

tekstil, paltar, məişət elektronikası, idman malları, plastik kütlə məmulatları, mebel,

ərzaq, içki istehsal edirlər. Lakin elə xüsusi iqtisadi zonalar da vardır ki, onların

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 151)

5

ərazilərində daha çox ağır sənaye müəssisələrinin inkişaf etdirilməsinə səy göstərilir.

Bir ölkənin xüsusi iqtisadi zonasında ağır sənaye müəssisələrinin yaradılması təbii ki,

ilk növbədə bu ölkələrin təbii ehiyyatları ilə əlaqədardı.

Aparılmış tədqiqat işləri və təhlillər xüsusi iqtisadi zonaların effektli bir iqtisadi

mexanizm kimi milli iqtisadiyyatların inkişafına verə biləcəkləri töfhələr, prioritet

istiqamətlər və bu kimi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri barədə bir qrup

təkliflərin irəli sürülməsinə və nəticələrin ümumiləşdirilməsinə imkan verir:

- Xüsusi iqtisadi zonalar effektiv və məhsuldar iqtisadi alət kimi milli

iqtisadiyyatların inkişafının sürətləndirilməsində, iqtisadi fəallığın artırılmasında

ölkənin dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının genişləndirilməsində, milli

iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsində hüquqi-təsərrüfat və iqtisadi

avtonom rejimə malik iqtisadi mexanizm kimi çıxış edirlər;

- Xüsusi iqtisadi zonalar xüsusi güzəştlər sisteminə, o cümlədən vergi

güzəştlərinə malik olmaqla, investorlar üçün cəlbediciliyi ilə fərqlənirlər, eyni zamanda,

sahibkarlığın inkişafına əlavə stimullar verməklə, biznes mühitinin yaxşılaşdırılmasına

şərait yaradırlar;

- Xüsusi iqtisadi zonalarda vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsinə həmin

zonalarda və əhatə etdiyi ərazilərdə iqtisadi fəallığın artırılması, maliyyə-təsərrüfat

subyektlərinin öz fəaliyyətlərinin gücləndirilməsinə əlavə stimullar verməsi son

nəticədə rəqabətqabiliyyətli istehsal sahələrinin yaradılmasına, yüksək standartlara

cavab verən məhsulların istehsalına və xidmətlərin təşkilinə, bunlarla əlaqədar olaraq

müxtəlif vergilər üzrə vergiqoyma bazalarının genişləndirilməsinə, mənfəətin əldə

edilməsinə, dolayı vergilərin həcminin artmasına imkan verir;

- Xüsusi iqtisadi zonalarda vergi güzəştlərinin tətbiqi, ilk növbədə, yüksək

standartlara cavab verən ixrac təyinatlı məhsulların çeşidinin genişləndirilməsinə şərait

yaradır, ölkəyə daxil olan valyuta vəsaitlərinin həcmini artırır, milli iqtisadiyyatın

modernləşdirilməsinə və innovasiya istiqamətində inkişafına yeni imkanlar açır;

- Vergi güzəştləri rəqabətqabiliyyətli müəssisələr şəbəkəsinin yaradılmasına,

xarici fəaliyyət iştirakçılarının sayının artırılmasına, xarici iqtisadi əlaqələrin

6

genişləndirilməsinə, xarici ticarət dövriyyəsinin diversifikasiyasına əlavə stimullar

verir.1

Xüsusi iqtisadi zonaların nəzəri əsasları və mahiyyəti onların adından bəllidir,

yəni bu kimi zonalar fəaliyyəti çərçivəsində xüsusi iqtisadi münasibətlərin

mövcudluğunu və iqtisadi tənzimləmə rejiminin xüsusiləşdirilməsini ifadə edir.

Tədqiqatçı alimlərin elmi əsərlərində xüsusi iqtisadi zonaların mahiyyəti və nəzəri

əsasları müxtəlifliyi ilə o qədər də fərqlənmirlər və bu mülahizələrin əsasında xüsusi

iqtisadi zonaların başlıca fəlsəfəsi onların azad, xüsusiləşdirilmiş və ya sərbəst avtonom

iqtisadi-hüquqi rejimlərin fəaliyyət göstərdiyi təsərrüfat rejimləri dayanır. T.P.Danko və

E.M.Okrut xüsusi iqtisadi zonaları dövlətin suveren bir ərazisi, təsərrüfat sisteminin

tərkib hissəsi hesab edirlər. Burada müəyyən edilmiş və konkret ümummilli

inteqrasiyalaşdırılmış korporativ məqsədlərə çatmaq üçün ictimai-iqtisadi

münasibətlərin xüsusi tənzimlənməsindən istifadə ilə istehsalın və ictimai məhsulun

bölgüsü həyata keçirilir.2

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri”. Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 157-158) 2 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Qloballaşma şəraitində xüsusi iqtisadi zonalar institutunun səmərəliliyini şərtləndirən mühüm

amillər”. Audit jurnalı 2014, № 1 (səhifə 46)

7

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması məqsədləri və şərtləri

Bazar iqtisadiyyatının reallaşdırılması prinsipləri içərisində ən vaciblərdən biri də

xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması hesab olunur. Onların fəaliyyət göstərməsi xarici

iqtisadi fəaliyyətin liberallaşması və fəallaşdırılması ilə sıx əlaqədardır. Məlumdur ki,

xüsusi iqtisadi zonalar birdən-birə yaranmamışdır. Onların meydana gəlməsində

iqtisadi, sosial, siyasi və bu kimi digər amillərin təsirləri olmuşdur.

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının tarixi zəruriliyi əsasən aşağıdakı

amillərlə izah olunur:

- ticarət dövriyyəsinin artırılması, alış-verişin sürətləndirilməsi, ticarət

tərəfdaşlarının maraqlarının təmin edilməsi;

- sərhəd və gömrük maneələrinin aradan qaldırılması, bürokratik nəzarət və

dövlət orqanlarının müdaxilələrinin məhdudlaşdırılması;

- investisiya və sərmayələrin yatırılmasına stimulların gücləndirilməsi, qoyulan

kapitalın rentabellik səviyyəsinin artırılması;

- ixrac yönümlü istehsalın həvəsləndirilməsi və xarici ticarət tərəfdaşlarının

maraqlarının qorunması;

- ölkənin istehlak bazarında defisit olan istehlak mallarının istehsalının

stimullaşdırılması;

- məşğulluğun gücləndirilməsi, iş yerlərinin açılması, ixtisaslı kadrların

hazırlanması;

- infrastrukturun maddi-texniki bazasının genişləndirilməsi, yeni layihələrin

gerçəkləşdirilməsi və sair.1

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasında başlıca məqsəd ölkələrin beynəlxalq

əmək bölgüsündə baş verən inkişaf proseslərinə fəal surətdə qoşulmaqdır. Söhbət ixrac

üçün rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının genişləndirilməsi və bu yolla da valyuta

daxilolmalarının artımının təmin edilməsindən gedir. Xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılmasında digər məqsəd bütövlükdə və ya ayrı-ayrı ərazilərdə dövlətin inkişafında

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonaların gerçəkləşdirilməsində Sumqayıt sənaye-istehsal

kompleksi amili”. Audit jurnalı 2011 (səhifə 46-47)

8

xarici ticarət, ümumi iqtisadiyyat, sosial, regional və elmi-texniki strateji tapşırıqların

həllidir. Bu zonaların yaradılma məqsədləri onları təşkil edən dövlətlərin sosial-iqtisadi

inkişaf səviyyəsindən, onların strateji-inkişaf prioritetlərindən və planlarından asılıdır.

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması məqsədləri 3 qrupa ayrılır:

1) İqtisadi məqsədlər .

- milli bazarın dünya iqtisadiyyatı sisteminə effektiv daxil olması;

- xarici və milli investisiyaların cəlb edilməsi;

- beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən istifadə edilməsi;

- ölkə büdcəsinə valyuta daxilolmalarının artırılması.

2) Sosial məqsədlər.

- iqtisadi cəhətdən geridə qalmış regionların kompleks inkişafı;

- iş yerlərinin sayının çoxaldılması və əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi;

- ixtisaslı kadrların təhsil və peşə təcrübələrinin artırılması.

3) Elmi-texniki məqsədlər.

- ən yeni yerli və xarici texnologiyaların istifadəsi;

- idarəetmənin yeni formalarının həyata keçirilməsi;

- texniki mərkəzlərin, elmi araşdırmaların istehsala cəlb edilməsi;

- istehsal gücünün və infrastrukturun keyfiyyətinin artırılması.

Ümumiyyətlə xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması məqsədləri bu və ya digər

ölkənin iqtisadi, sosial, hətta siyasi vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif cür olur. Belə ki,

inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusi iqtisadi zonalar bir qayda olaraq işsizlikdən əziyyət çəkən

və zəif infrastruktura malik olan geridə qalmış regionlarda yaradılır. Bu cür regionlara

xüsusi iqtisadi zona statusu verən ölkələr bu ərazilərə xarici investisiya cəlb

edilməsindən daha çox mövcud istehsalın inkişafını daha da stimullaşdırmaq və əlavə iş

yerlərinin təmin edilməsi kimi məqsədlər güdür. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə əsas

məqsəd xarici kapitalın, qabaqcıl texnologiyanın və idarəetmə təcrübəsinin ölkəyə cəlb

edilməsi, ixracın stimullaşdırılması, onun strukturunun yaxşılaşdırılması, məşğulluğun

artırılması və yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması, torpaq sahələrinin və digər

obyektlərin icarəyə verilməsi ilə əlavə mənfəətin əldə edilməsi, kommersiya və sair

xidmətlərin göstərilməsidir.

9

Xüsusi iqtisadi zonalar yaradılan zaman dövlətin və sahibkarların məqsədləri heç

də üst-üstə düşmür. Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması zamanı dövlətin məqsədləri

aşağıdakılardır:

- mal və xidmətlərin inkişafına birbaşa xarici sərmayə cəlb etmək;

- yüksək ixtisaslı kadrlar üçün yeni iş yerləri yaratmaq;

- ixrac bazasını inkişaf etdirmək;

- idxalı əvəzləmək.

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması zamanı sahibkarların məqsədləri isə

aşağıdakılardır:

- istehsalı istehlakçıya uyğunlaşdırmaq;

- idxal və ixrac gömrük rüsumlarını minimuma endirmək;

- infrastruktura daxil olmaq;

- daha ucuz əmək qüvvəsindən istifadə etmək;

- inzibati maneələri azaltmaq;

- ərazini inkişaf etdirmək.

Xüsusi iqtisadi zona yaradılarkən vaxt amili nəzərə alınmalıdır. Qərb

iqtisadçılarının araşdırmalarına əsasən xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması prosesi 4

mərhələyə bölünür:

1) İnvestisiyaya qədərki dövr;

2) İnvestisiya dövrü;

3) Əməliyyat dövrü;

4) İnkişaf dövrü.

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması o şərtlər daxilində əsaslıdır ki, bu zaman bu

və ya digər ərazinin artıq mövcud olan iqtisadi üstünlükləri, beynəlxalq iqtisadi

mərkəzlərə yaxınlığı, elmi-texniki potensialı, əmək resurslarının böyük ehtiyyatlarının

mərkəzləşməsi amilləri reallaşdırılsın.

Xüsusi iqtisadi zonaların təşkilati-funksional strukturu kifayət qədər

müxtəlifliklərə malikdir. Buna görə də bu zonaların normal fəaliyyətinin təmin edilməsi

üçün ən əsas şərtlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Ölkədə siyasi sabitlik;

10

2. Qanunvericilik bazasının mövcudluğu;

3. İnkişaf etmiş infrastruktur;

4. Əlverişli təbii-coğrafi mühit;

5. Əlverişli iqtisadi vəziyyət.

Xüsusi iqtisadi zonaların təşkil olunması zamanı yaranan vacib məsələlərdən biri

də onların yerləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Bu zaman müəyyən tələblər irəli sürülür:

1. Xarici və daxili bazarlara çıxmağa imkan verən əlverişli nəqliyyat-coğrafi

yerləşmə və inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkələrinin mövcudluğu;

2. İnkişaf etmiş istehsal potensialının, istehsal və sosial infrastruktur növlərinin

mövcudluğu;

3. Qiymətli təbii ehtiyyat potensialı.

Xüsusi iqtisadi zonalar yaradılarkən mütəxəssislər adətən aşağıdakı suallara

cavab tapmağa çalışırlar:

1) İnkişafa nail olmaq üçün konkret hansı işlər görülməlidir;

2) Fəaliyyətin sonu nə ilə nəticələnəcəkdir;

3) Öncə hansı layihələr həyata keçirilməlidir və bunun üçün hansı maliyyə

mənbələri cəlb edilməldir;

4) Taktiki və strateji addımlar nədən ibarət olmalıdır;

5) Zonanın inkişafı üçün tədbirlər necə təşkil olunmalıdır.

Dünya təcrübəsində xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının 2 variantı təklif

edilir:

1. Yuxarıdan aşağıya - bu variantda xüsusi iqtisadi zonaların təşkili mərkəzi

hakimiyyət orqanlarının təşəbbüsü və dövlət proqramları çərçivəsində nəzərdə tutulur.

2. Aşağıdan yuxarıya - bu variantda isə xüsusi iqtisadi zonalar bazar prinsipləri

əsasında öz-özünə təşkil edilir.

Xüsusi iqtisadi zonaların səmərəliliyini və onların praktiki proseslərdə məhsuldar

nəticələr verəcəyini şərtlərdirən amillərə aşağıdakılar daxildir:

- ölkədə iqtisadi inkişaf surətinin aşağı olması və bu sahədə pozitiv inkişaf

dinamikasının vacibliyi;

11

- milli iqtisadiyyatın innovasiyalaşdırılması üçün külli miqdarda

investisiyaların zəruri olması və yüksək texnologiyalara ehtiyacın durmadan artması;

- ixrac potensialından istifadənin yüksəldilməsi zərurəti və ümumilikdə ixracın

artım dinamikasının problemli olması, arzu olunan səviyədə olmaması və yaxud əsasən

ixracın mineral resurslar hesabına olması;

- investisiya mühitinin sahibkarlığın stimullaşdırılması baxımından əlverişli

olmaması və investorlar üçün daha cəlbedici iqtisadi-hüquqi və təsərrüfat rejimlərinin

formalaşdırılmasına zərurətin yaranması;

- ölkədə sahibkarlığın və biznesin inkişafına əlavə stimulların verilməsinin

vacibliyi, iqtisadi inkişaf proseslərinin sürətləndirilməsi üçün qeyri-ənənəvi, yəni daha

mütərəqqi yeni iqtisadi mexanizmlərin milli iqtisadi sistemə daxil edilməsi zərurəti;

- infrastrukturun inkişaf etdirilməsi və bu sahəyə iri həcmli dövlət

investisiyalarının yatırılması, onlardan səmərəli istifadəyə iqtisadi zəminin yaradılması,

iqtisadi mexanizmlərin formalaşdırılmasının vacibliyi;

- istehsal sahələrinin genişləndirilməsi, müasir texnologiyaların tətbiqinin

sürətləndirilməsi, elmi-texniki inkişafa dəstək verilməsi, texnoparkların yaradılmasının

zəruriliyi;

- əlverişli güzəştlər və üstünlüklər hesabına xüsusi iqtisadi zonalar vasitəsilə

ixrac təyinatlı və yüksək standartlara malik məhsulların istehsalının və xidmətlərin

təşkilinin stimullaşdırılması və sair.1

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Qloballaşma şəraitində xüsusi iqtisadi zonalar institutunun səmərəliliyini şərtləndirən mühüm

amillər” Audit jurnalı 2014, № 1 (səhifə 48)

12

Xüsusi iqtisadi zonaların təsnifatı

Xüsusi iqtisadi zonalar müxtəlif meyarlara görə müxtəlif cür təsnif olunur. Xüsusi

iqtisadi zonaların təsnifat meyarları aşağıdakılardan ibarətdir:

I. İqtisadi fəaliyyət növünə görə;

II. Təşkilatlanma dərəcəsinə görə;

III. Milli iqtisadiyyatda inteqrasiyaya görə;

IV. Vətəndaşlıq prinsipinə görə;

V. Güzəşt sistemlərinə görə.

İlkin meyar olan iqtisadi fəaliyyət növünə görə xüsusi iqtisadi zonalar 5 qrupa

ayrılır:

1. Ticarət zonaları - milli gömrük ərazisindən kənarda, hansı ki daxildə malların

satışa hazırlanması həyata keçirilən sahələrdir. Bu zonaların 5 növü var:

- Azad limanlar;

- Azad şəhərlər;

- Azad ticarət zonaları;

- Azad gömrük zonaları;

- “Duty Free” (rüsumsuz) mağazalar.

2. Sənaye-istehsal zonaları - milli gömrük ərazisinin bir hissəsi daxilində müəyyən

sənaye məhsullarının istehsalına əsaslanan sahələrdir. Bu zonaların 3 növü var:

- İxrac-istehsal zonaları;

- İdxal əvəzedici zonalar;

- İdxal-ixrac zonaları.

3. Texnologiyanı təşviq edən zonalar - milli gömrük ərazisindən kənarda, hansı ki

daxildə elmi-tədqiqat kimi fəaliyyətlər həyata keçirilən sahələrdi. Bu zonaların 2 növü

var:

- Texnoparklar;

- Texnopolislər.

4. Xidmət zonaları - maliyyə və qeyri-maliyyə xidmətlərini təmin edən firma üçün

güzəştli rejim olan sahələrdir. Bu zonaların 5 növü var:

13

- Azad bank xidmətləri zonaları;

- Azad maliyyə xidmətləri zonaları;

- Azad sığorta xidmətləri zonaları;

- Azad turizm-istirahət zonaları;

- Ofşor zonalar.

5. Kompleks zonalar - ayrı bir inzibati rayonun ərazisində təsərrüfat fəaliyyətini

güzəştli rejimlə təmin edən sahələrdir. Bu zonaların 3 növü var:

- Azad sahibkarlıq zonaları;

- Azad iqtisadi zonalar;

- Xüsusi rejimli zonalar.

İkinci meyar olan təşkilatlanma dərəcəsinə görə xüsusi iqtisadi zonalar 3 qrupa

bölünür:

1. Coğrafi zonalar - müəyyən bir sahədə adətən yaxşı inkişaf etmiş infrastruktur və

güzəştlərlə təmin olunur. Bu zonaların 2 növü var:

- Anklav zonalar. Bu zonalarda liberal siyasət ölkənin yalnız bir regionunda

olur, hansı ki bu da onun digər reigonlarla əlaqəsini azaldır.

- Açıq zonalar. Bu zonalarda gömrük nəzarəti mövcuddur, lakin heç bir xüsusi

məhdudiyyət yoxdur, hansı ki bu da onu digər regionlarla əlaqəli edir.

2. Funksional zonalar - güzəştlər müəyyən bir fəaliyyət altında verilir. Burada

yerləşdirmə ölkənin istənilən hissəsində ola bilər. Bu zonalarda əsas məqsəd daha çox

ixrac yönümlü şirkətlər cəlb etməkdən ibarətdir.

3. Coğrafi-funksional zonalar - adından da göründüyü kimi bu zonalar digər iki

zonanın (sahəvi zonaların və funksional zonaların) qarışığından ibarət olur.

Üçüncü meyar olan milli iqtisadiyyatda inteqrasiyaya görə xüsusi iqtisadi zonalar

2 qrupa ayrılır:

1. Ölkə iqtisadiyyatına inteqrasiya zonaları - əsas məqsəd zonanın xaricində milli

iqtisadiyyatın sektorları ilə əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, ixrac istehsalı probleminin

həllində kömək göstərməsi, istehsalın texnoloji səviyyənin artırılması, məhsul

keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, daxili ehtiyacların ödənilməsindən ibarətdir.

14

2. İxrac yönümlü zonalar - ölkə iqtisadiyyatının ixrac yönümlü istehsalına əsaslanır

və daxili iqtisadiyyatla əlaqəsi aşağıdır.

Dördüncü meyar olan vətəndaşlıq prinsipinə görə xüsusi iqtisadi zonalar 2 qrupa

ayrılır:

1. Milli zonalar - bir dövlətin əhatəsində olan sahələrdir.

2. Transsərhəd zonalar - iki və daha çox dövlətin əhatəsində olan sahələrdir.

Beşinci meyar olan güzəşt sistemlərinə görə xüsusi iqtisadi zonalar 5 qrupa

bölünür:

1. Vergi güzəştli zonalar - bu zonalarda sahibkarlar tam və ya qismən vergi

ödməkdən azaddırlar.

2. Gömrük (idxal) güzəştli zonalar - burada istifadə edilən mallar tam və ya qismən

gömrük rüsumundan azaddırlar.

3. Gömrük (ixrac) güzəştli zonalar - daxildə istehsal olunan məhsullar ixrac zamanı

tam və ya qismən gömrük rüsumundan azaddırlar.

4. Maliyyə güzəştli zonalar - buraya investisiya subsidiyaları, dövlətin güzəştli

kreditləri, kommunal xərclərin və mövcud sahənin icarə haqqının azaldılması daxildir.

5. İnzibati güzəştli zonalar - bu zonalarda xarici vətəndaşların ölkəyə gəlişi və

gedişinin, tədbirlərin qeydiyyatının, xarici vətəndaşların xaricdən gəlirlərinin əldə

olunmasının sadələşdirilmiş qaydaları mövcuddur.

15

Dünyadakı xüsusi iqtisadi zonaların ümumi vəziyyəti

Dünyada xüsusi iqtisadi zonalar

Tarixən xüsusi iqtisadi zonaların ilk forması azad limanlar (portlar) olmuşdur. Bu

ərazilər kimi ilk növbədə iri dəniz portu və ona yaxın ərazilər istifadə edilirdi. Azad

limanlara xarici malların rüsumsuz gətirilməsinə və çıxarılmasına icazə verilirdi. Azad

liman statusuna müxtəlif dövrlərdə müxtəlif dövlətlərin liman şəhərləri malik olmuşlar.

Məsələn: İtaliyada 1547-ci ildə Livorno, 1595-ci ildə Genuya, 1661-ci ildə Venesiya,

Fransada 1669-cu ildə Marsel, Rusiyada 1817-ci ildə Odessa və sair. Hazırda azad

liman statusuna sahib olan Rumıniyanın Sulina şəhərini misal gətirmək olar.

Gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi üçün 18 may 1973-cü ildə qəbul olunan

Kioto Konvensiyasında göstərilib ki, azad zona (franko zona) dedikdə, ölkə ərazisinin

hər hansı bir hissəsi başa düşülür ki, burada məhsullara milli gömrük ərazisindən

kənarda olan bir obyekt kimi baxılır və buna görə də onlar gömrük nəzarətindən

keçirilmirlər və vergiyə cəlb edilmirlər. Başqa sözlə desək azad zona xüsusi rejim

altında fəaliyyət göstərən ölkə ərazisinin bir hissəsidir. Bu zonalarda təsərrüfat

subyektləri xüsusi rejim altında fəaliyyət göstərirlər. Bu fəaliyyətin tənzimlənməsi

gömrük tənzimlənməsini, vergiyə cəlbetməni, lisenziyalaşdırmanı, viza

rəsmiləşdirilməsini və digər məsələləri əhatə edir. Kioto Konvensiyasında azad

zonaların 2 ümumi tipi qeyd olunub:

1. Azad ticarət zonaları - malların yalnız sonrakı satışı üçün idxal edildiyi və bu

malların yenidən emalı və istehsalda istifadəsinin qadağan olunduğu zonalardır;

2. Azad sənaye zonaları - burada idxalına icazə verilən mallar icazə verilmiş

yenidən emal proseslərinə məzur qala bilərlər.

Xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyəti ilə bağlı beynəlxalq təcrübə göstərir ki,

müxtəlif inkişaf səviyyələrinə malik olan dövlətlərdə azad iqtisadi zonaların müxtəlif

formaları tətbiq edilir. İnkişaf etmiş iqtisadiyyata malik olan dövlətlərdə (məsələn:

Qərbi-Avropa dövlətləri, ABŞ, Yaponiya) üçün azad ticarət zonaları, azad hava

16

limanları, maliyyə-bank mərkəzləri, texniki zonalar xarakterikdir. İqtisadi cəhətdən

inkişaf etmiş ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa kimi dövlətlərdə ilkin olaraq xüsusi iqtisadi

zonalar sırf beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin fəallaşdırılması məqsədi ilə yaradılmağa

başlanılmışdır. Keçid iqtisadiyyatlı və inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə isə (Asiya və

Latın Amerikası dövlətləri) ixrac-istehsal zonaları daha intensiv fəaliyyət göstərir.

Xüsusi iqtisadi zonaların ən sadə növlərindən biri azad gömrük zonalarıdır. Bu

zonalar XVII-XVIII əsrlərdən mövcuddur və xarici iqtisadi fəaliyyətin

stimullaşdırılmasına xidmət edir.

Xüsusi iqtisadi zonaların dünyada ən geniş yayılmış növü azad ticarət zonalarıdır.

Tarixi baxımdan ən qədim azad ticarət zonaları XIX əsrdə Almaniyanın Hamburq və

Bremen şəhərlərində yaradılmış zonalar hesab olunur.

Azad ticarət zonaları ABŞ-da daha geniş yayılmışdır. 1930-cu illərdə ABŞ-da

xarici ticarət zonaları (Foreign Trade Zones) yaradıldı. Xarici ticarət zonaları milli

ərazinin bir hissəsi olmaqla gömrük, vergi, maliyyə rejimli ticarət və sənaye zonalarıdır.

ABŞ-da xarici ticarət zonalarının yaradılması prezident Ruzveltin “Yeni kurs” adlanan

siyasəti ilə birbaşa bağlıdır. Bu siyasətlə əlaqədar olaraq 1934-cü ildə Konqres

tərəfindən “Xarici ticarət zonaları haqqında” Akt qəbul olundu. Bu Aktla müəyyən

edildi ki, hər bir rəsmi sərhəd limanında bir və ya bir neçə xarici ticarət zonası yaradıla

bilər. Həmin Aktda xarici ticarət zonalarının 2 növü qeyd olunub:

1. Ümumi təyinatlı;

2. İxtisaslaşdırılmış.

ABŞ-da xarici ticarət zonalarının fəaliyyəti qeyd olunan Aktla bərabər “Gömrük

xidməti və sərhəd mühafizəsi” Qaydaları ilə də tənzimlənir. 2013-cü ilədək ABŞ-da 174

xüsusi iqtisadi zona yaradılmışdır.

ABŞ-ın xüsusi iqtisadi zonalarında kompleks güzəştlər mövcuddur. 20 illik

müddətinə yaradılan xüsusi iqtisadi zonalarda təmir və tikinti işlərinə 5 %-lik vergi

güzəşti tətbiq edilməklə yanaşı, kapitalın artan dəyəri vergidən azad edilir, yeni iş

yerləri açan sahibkarlara vergi güzəştləri artırılır və mənfəət gəlirindən ayırmalar

azaldılır. ABŞ-ın texnoparklarında iri layihələrə dövlət tərəfindən ciddi dəstək göstərilir

və bu kimi texnoparkların sayı ölkədə 200-dən çoxdur. Kaliforniya ştatında yerləşən

17

“Silikonlu vadi” texnoparkının payına dünyada istehsal olunan kompüter və kompüter

texnikasının 20 %-dən çoxu düşür.1

ABŞ-dan başqa Hindistanda da azad ticarət zonaları fəaliyyət göstərir.

Hindistanda azad ticarət zonalarından əlavə xüsusi iqtisadi zonaların digər növləri olan

azad ticarət zonalarına, ixrac emalı zonalarına, azad limanlara da rast gəlmək olar.

Ümumiyyətlə, Hindistan Asiyada xüsusi iqtisadi zonaları yaradan ilk ölkələrdən

biri hesab olunur. Hindistandakı ilk zona 1965-ci ildə təşkil olunan Kandla adlı ixrac

emalı zonasıdır. Hazırda bu dövlətdə mövcud olan bir neçə xüsusi iqtisadi zonanı qeyd

etmək olar. Məsələn: Andxra Pradeşdə “Kanikada” və “Apaçe” xüsusi iqtisadi zonaları,

Çandiqarxda “Raciv Qandi” Texnoloji Parkı, Qucaratda “Essar Hazira” xüsusi iqtisadi

zonası, Keralada “Kiber” Park, Madxya Pradeşdə “İndoze” xüsusi iqtisadi zonası və

sair. 2000-ci ilin aprel ayında Hindistanda xüsusi iqtisadi zonalar siyasəti elan edildi. Bu

siyasət xüsusi iqtisadi zonaların effektivliyinə görə təqdirə layiq hesab olunur.

Xüsusi iqtisadi zonaların növlərindən biri olan açıq zonalar daha çox Çində

inkişaf etmişdir və demək olar ki, ölkənin bütün sahilboyu ərazilərini əhatə etməklə,

Çinin daxilinə doğru genişlənirlər. Belə zonalar əsasən xarici kapitalın cəlb edilməsi

məqsədi ilə güzəştli investisiya rejiminin yaradıldığı əraziləri əhatə edir. 1979-cu ildə

Çin Hökuməti təcrübə olaraq Şençjendə, Çjuxaedə, Şantouda, Şyamendə xüsusi ixrac

rayonlarının yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. 1980-ci ildə Çin Hökuməti “xüsusi

ixrac rayonu” terminini ləğv etdi və rəsmi olaraq “xüsusi iqtsadi zona” terminini daxil

etdi. Çində ilk illər, siyasi reformasiyadan sonra xüsusi iqtisadi rayonların yaradılması

ölkə iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynamağa başladı. Xüsusi iqtisadi zonalar

ilə əlaqədar yeni qanunların və qaydaların nəşri iqtisadiyyatın inkişafına və daxili

iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinə töhvə verdi. İqtisadçılardan biri qeyd edirdi ki,

çinlilərin ən böyük uğurlarından biri xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması hesab olunur.

Hazırda Çinin ərazisində çoxlu sayda xüsusi iqtisadi zonalar var. Bunlardan 90-nı

dövlət səviyyəsində texniki-iqtisadi inkişaf zonalarıdır. Bu zonalar Pekin, Şanxay,

Quançjou, Tyantszin, Dalyan, Xarbin, Urumçi, Uxan, Çuntsin, Xançujou və digər

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 153)

18

şəhərlərdə və rayonlardadırlar. Çinin zonalarından 114-ü yüksək texnologiya

zonalarıdır. Bunlara Pekin şəhərində Çjunquntsun texnoparkı, Şanxayın Pudun

rayonunda yerləşən Çjantzyan və Tyanszindəki yüksək texnologiyalar parkları, Nankin,

Çendu və Quançjou şəhərlərindəki yüksək texnologiyalı açıq zonalar aiddir. Çindəki

xüsusi iqtisadi zonaların 13-ü azad gömrük zonaları (Fuçjou, Syamen, Şindao, Ninbo,

Santoa və sair), 14-ü isə dövlət səviyyəsində sərhədlənmiş iqtisadi əməkdaşlıq

zonalarıdır (İnin, Taçen, Pincyan, Vantin, Xekou, Xeyxe, Dandun və sair).

Çinin xüsusi iqtisadi zonalarında 5 milyon dollardan yuxarı xarici investisiyalı iri

müəssisələr gəlir vergisindən azaddırlar və ya müəyyən müddətə vergilər tamamilə ləğv

olunurlar. Öz məhsullarının 70 %-dən çoxunu ixrac edən xüsusi iqtisadi zonaların

rezidentlərinin gəlirlərindən tutulmalar 10 % azaldılır. Hindistanlı tədqiqatçı-alim

S.K.Singhin fikrincə idxal rüsumlarının zəiflədilməsi və ixrac rüsumlarının aradan

qaldırılması, dolayı vergilərin aşağı salınması, çoxlu xüsusi vergi tətilləri və köməkçi,

yardımçı, tənzimləyici şərait Çinin xüsusi iqtisadi zonalarının sənaye istehsalı və

ixracda katalizator rolu oynamasını şərtləndirmişdir. Çində yüksək texnologiya təyinatlı

xüsusi iqtisadi zonalarda yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən torpaq, su, elektrik

enerjisindən istifadə üzrə əlavə güzəştlər verilib. Torpaqların icarə müddəti 50 il

müəyyənləşdirilmişdir. Xüsusi iqtisadi zonanın rezidnetləri daşınmaz əmlakları almaq

və özəlləşdirmək hüququna malikdirlər.1

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada ilk ixrac-istehsal zonasının

yaradılmasına İrlandiya nail olmuşdur. Bu ölkəni “Avropa pələngi” adlandırırdılar.

İrlandiyada yaradılmış ilk ixrac-istehsal zonası Şennon zonasıdır. Bu zona 1959-cu ildə

yaradılmışdır. Əvvəllər Transatlantik uçuşları həyata keçirən avialaynerlər üçün aralıq

yanacaqdoldurma məntəqəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Şennon zonası İrlandiyanın

cənub-qərb hissəsində dəniz sahilində yerləşir. Dünyada ilk dəfə olaraq “duty-free”

mağazası da məhz Şennon hava limanında yaradılmışdır. Hazırda bu təcrübədən demək

olar ki, bütün hava limanlarında istifadə edilir.

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 154)

19

XX əsrin 70-ci illərin sonunda ixrac-istehsal zonaları Tayland, Banqladeş, Şri-

lanka, Pakistanda yaradılmağa başlanıldı. Pakistan Çinin uğurunu özünə nümunə

götürərək, elə məhz həmin dövlətin köməyi ilə öz ərazisində xüsusi iqtisadi zonalar

təşkil etməyə başladı. Pakistandakı xüsusi iqtisadi zonalara Sindxdə “Xairpur” xüsusi

iqtisadi zonası və “Karaçi” ixrac-emalı zonası, Pəncabda “Sialkot” ixrac-emalı zonası

və “Qujranvala” ixrac-istehsal zonası, Risalpurda isə “Risalpur” ixrac-emalı zonasını

misal göstərmək olar.

Vətəndaşlıq prinsipinə görə xüsusi iqtisadi zonalar 1950-ci illərdə “İqtisadi artım

üçlüyü”, “İqtisadi artım zonaları” çərçivələrində hazırda hətta Rusiyanın da iştirak

etdiyi Avropa Birliyi təcrübəsində yaradılmışdır. Sonalar bu zonaları Afrikada da

yaratmağa başladılar.

Xüsusi iqtisadi zonaların ən yeni növləri texnologiyanı təşviq edən zonalardır.

Onların inkişafı XX əsrdə baş vermiş elmi-texniki inqilabla bağlıdır. Texnologiyanı

təşviq edən zonalar texnoparklar və texnopolislər növündə olur. Bu zonalar ABŞ,

Yaponiya və Çində mövcuddur. Dünyada ilk elmi-texnopark 1950-ci ildə ABŞ-da

Stenford Universitetində yaradılmışdır. Texnoparklar Avropada 1970-ci illərin sonunda

əvvəlcə Böyük Britaniyada, sonra isə Belçika və Fransada, 1980-ci illərdə isə

Almaniyada yaradılmağa başlanılmışdır.

Xüsusi iqtisadi zonaların növlərindən biri olan ofşor zonalar 1970-ci illərdən

etibarən fəaliyyət göstərirlər. Ofşor zonalar ölkə ərazisinin və ya onun bir hissəsinin elə

sahəsidir ki, qeyri-rezident şirkətlər üçün qeydiyyat, lisenziyalaşdırma və vergilərin

güzəştli rejimi fəaliyyət göstərir, o şərtlə ki, onlar sahibkarlıq fəaliyyətini bu dövlətin

xaricində həyata keçirir. Ofşor zona “vergi sığınacağı”, “vergi limanı” və “vergi

cənnəti” adlandırılır. Bu zonalar xüsusi iqtisadi zonaların alt xidmət sahəsi hesab

olunur. Ofşor zonalar Böyük Britaniyanın keçmiş müstəmləkələri sayılan ölkələrdə

geniş yayılmışdır.

2003-cü ildə Rusiya Federasiyası Şurası gəlir vergisi üzrə investisiya

subsidiyalarını ləğv etdi, hansı ki, o vaxta qədər bunları yerli hakimiyyət orqanlarının

yaratmaq hüququ var idi. Bununla da Rusiyada daxili ofşorlar (Kalmıkıya, Çıkotka və

sair) ləğv edildi. Ofşorlardan yalnız Kalininqrad vilayəti qalıb. Burada Rusiya

20

Federasiyasının Vergi Məcəlləsi ilə xüsusi iqtisadi zonaların rezidentləri üçün

üstünlüklər müəyyən olunub. Ofşor zonaları olan hər bir dövlətdə onların siyahısı

müvafiq sənədlə təsdiq edilir. Ofşor zonaların siyahısı Ukraynada Nazirlər Kabinetinin

2003-cü il 24 fevral tarixli, 77 nömrəli Sərəncamı ilə, Belarusiyada Prezidentin 2006-cı

il 25 may tarixli, 353 nömrəli Fərmanı ilə, Rusiyada Maliyyə Nazirliyinin 2007-ci il 13

noyabr tarixli, 108 nömrəli Əmri ilə, Qazaxıstanda Maliyyə Nazirliyinin 2010-cu il 10

fevral tarixli, 52 nömrəli Əmri ilə təsdiq olunub.

Qeyd olunanlardan başqa ofşor zonalara Panama, Norman adaları, İrlandiya,

İsveçrəni də misal göstərmək olar. Panamada ilk xüsusi iqtisadi zona olan 2004-cü ildə

Panama kanalının yaxınlığında “Kolon” iqtisadi ticarət zonası yaradıldı. 2-ci zona isə

2007-ci ildə Verakruzda təşkil olunan “Panama Pasifiko” xüsusi iqtisadi zonasıdır.

Ofşor zonalar son zamanlarda Malta, Malayziyada da yaradılmağa başlanılmışdır.

Malayziyada ilk xüsusi iqtisadi zona 2009-cu ilin avqust ayında “şərq sahili iqtisadi

rayonu” adı ilə təşkil olunmuşdur.

Çin, Kanada, Argentina və Braziliyada xüsusi iqtisadi zonaların növlərindən biri

olan kompleks zonalara rast gəlmək olar.

Amerika qitəsində vergi güzəştləri hesabına öz ölkəsinin milli iqtisadi inkişafında

əhəmiyyətli rol oynamış xüsusi iqtisadi zonalardan biri kimi Braziliyadakı “Manaus”u

göstərmək olar. 1957-ci ildə yaradılan və 1967-ci ildən fəaliyyət göstərən Manaus

xüsusi iqtisadi zonasında 30 illik xüsusi ticarət və vergi güzəştləri

müəyyənləşdirilmişdir. Bu zonada rezidentlər 10 il müddətinə gəlir vergisindən

azaddırlar, burada işlədilən idxal mallarından vergilər tutulmur, zonada istehsal olunan

sənaye məhsulları və sənaye mallarında vergilər tətbiq olunmur, dövlət tərəfindən

xüsusi vacib layihələr üçün maliyyə resursları ayrılır. Federal güzəştlərdən başqa

Amazoniya ştatının və Manaus bələdiyyəsinin vergi güzəştləri müəyyənləşdirilmişdir.1

Xüsusi iqtisadi zona yaradan dövlətlərin məqsədləri müxtəlif ola bilər. Bəzi

dövlətlər xüsusi iqtisadi zonalardan iqtisadi inteqrasiya mexanizmi kimi, digərləri isə

xarici texnologiyaların cəlb edilməsi vasitəsi kimi istifadə edirlər. Böyük Britaniya

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 153)

21

1981-ci ildən başlayaraq məşğulluğun artırılması və iqtisadi vəziyyətin

yaxşılaşdırılması məqsədi ilə Liverpul, Birmingem, Kardif kimi azad hava limanları

yaratmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə Böyük Britaniyada xüsusi iqtisadi zonalar 2 qrupa

ayrılır:

1. Azad zonalar (Free zones);

2. Müəssisə zonaları (Enterprise zones).

Azad zonalar xüsusi ayrılmış ərazidir, hansı ki idxal olunan mallar gömrük

ərazisindən kənarda yerləşir. Hazırda Böyük Britaniyada mövcud olan azad zonalar

bunlardır:

1) “Liverpul” (Liverpul, İngiltərə);

2) “Prestvik” (Erşir, Şotlandiya);

3) “Şirnes” (Kont, İngiltərə);

4) “Sauttempton” (Hempşir, İngiltərə);

5) “Tilberi” (Esseks, İngiltərə);

6) “Men” adası.

Müəssisə zonaları isə dövlət tərəfindən iqtisadi fəallığın artılması məqsədi ilə

məhdudlaşdırılmış ərazidir. Böyük Britaniyada hazırda 35 müəssisə zonalar var ki,

bunlardan 24-ü İngiltərədə, 7-si Uelsdə, 4-ü Şotlandiyada yerləşir.

Digər bir Avropa dövləti olan Polşanın xüsusi iqtisadi zonalarında mənfəət

verigisindən azad edilməsi üzrə güzəştlərdə investisiya xərclərinin həcmi və yeni

yaradılan iş yerlərinin prioritetliyi əsas meyarlar kimi çıxış edirlər. Hazırda Polşada 14

xüsusi iqtisadi zona (“Legnika”, “Pomeranian”, “Slupsk”, “Suvalki”, “Katoviçka”,

“Tarnobrezq” və sair) mövcuddur.

Avropadan fərqli olaraq Asiyada xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının

məqsədləri fərqlidir. Misal üçün Filippində xüsusi iqtisadi zonalar ölkənin iqtisadi

inkişafına kömək məqsədi ilə yaradılmışdır. 1995-ci ildə Filippində “Xüsusi iqtisadi

zonalar” Aktı qəbul olundu. Bu aktın qəbulundan sonra ölkədə xüsusi iqtisadi zonalar

təşkil olunmağa başlanıldı. Hazırda Filippində 200-dən çox xüsusi iqtisadi zona

(“Klark”, “Caqayan”, “Valensiya”, “Sankarlos”, “Katite” və sair) var. Filippində xüsusi

22

iqtisadi zonaların aqrar-sənaye zonaları, emal sənaye zonaları, azad limanlar, turizm

zonaları kimi növləri fəaliyyət göstərir.

Digər bir Asiya dövləti olan Cənubi Koreyada xüsusi iqtisadi zonalar azad

iqtisadi zonalar adlanır. Bu dövlətdə ilk zona 2003-cü ildə yaradılıb. Hazırda Cənubi

Koreyada 8 azad iqtisadi zona var:

1) “İnçeon” (2003);

2) “Busan-Cinhey” (2004);

3) “Qvanqyanq” (2004);

4) “Seymanqum” (2008);

5) “Sarı dəniz” (2008);

6) “Deyqu-Gyeonbuk” (2008);

7) “Şərq sahili” (2013);

8) “Çungbak” (2013).

Xüsusi iqtisadi zonaların çoxluq təşkil etdiyi Asiya ölkələrindən biri də Birləşmiş

Ərəb Əmirlikləridir (BƏƏ). Yeddi əmirlikdən ibarət olan BƏƏ dünyanın ən zəngin

ölkələrindən biri hesab olunur. BƏƏ-də bir şirkətin qeydiyyatı zamanı xüsusi iqtisadi

zonanın standart nizamnamə kapitalı təqdim olunur. Qeydiyyat yekunlaşdıqdan sonra

kapital geri qaytarılır. Qeydiyyatın növbəti mərhələsi lisenziyanın rəsmiləşdirilməsidir.

Şirkətlər üçün 4 növ lisenziya növü mövcuddur:

1. Sənaye lisenziyası;

2. Məhdud biznes lisenziyası;

3. Xidmətlər göstərilməsi üçün lisenziya;

4. Azad ticarət lisenziyası.

BƏƏ-də azad iqtisadi zonaların əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:

- şirkətin nizamnamə kapitalının 100 % xarici mülkiyyət olması (BƏƏ-nin

vətəndaşlarından birinin təsisçi olmasına ehtiyac yoxdur);

- 100 % idxal və ixrac vergilərindən azad olma;

- kapitalın və gəlirin tam repatriasiyası, yəni geri qaytarılması;

- 15 il ərzində heç bir koorporativ verginin olmaması;

- gəlir vergisindən azad olma (bir qayda olaraq 50 il müddətinə);

23

- gömrük rüsumlarının olmaması;

- işə qəbul zamanı köməklik və əlavə dəstək xidmətləri.

BƏƏ-də 30-dan çox azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərir. Nümunə kimi

aşağıdakıları qeyd etmək olar:

1) “Cəbəl-Əli” azad zonası (1985);

2) “Həmriyə” azad zonası (1995);

3) “Dubay hava limanı” azad zonası (1996);

4) “Dubay texnologiya və informasiya” azad zonası (2000);

5) “Ras-əl Şeyma” azad ticarət zonası (2000);

6) “Dubay sağlamlığın qorunması şəhəri” azad iqtisadi zonası (2002);

7) “Dubay sənaye şəhəri” iqtisadi zonası (2004);

8) “Dubay beynəlxalq maliyyə mərkəzi” azad iqtisadi zonası (2004);

9) “Dubay biotexnologiya və tədqiqat” parkı (2005) və sair.

Yamaykada isə xüsusi iqtisadi zonalar daha çox xarici investisiyalar cəlb etmək

məqsədi ilə yaradılmışdır. Burada ilk xüsusi iqtisadi zona 1976-cı ildə Kingstonda

yaradılıb. İkinci xüsusi iqtisadi zona 1988-ci ildə Monteqo Beydə təşkil olunub.

Yamaykada sonuncu xüsusi iqtisadi zona 2013-cü ildə Kayman adalarında yaradılıb.

Dünya təcrübəsində xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının uğursuz cəhdləri də

olmuşdur. Ölkə iqtisadiyyatını daha da inkişaf etdirmək istəyən bir neçə dövlətdə xüsusi

iqtisadi zonaların yaradılması uğursuzluqla nəticələnmişdir ki, həmin dövlətlərə nümunə

kimi Şri-Lanka, Liberia, Seneqal, Qvatemalanı qeyd etmək olar.

Xüsusi iqtisadi zonalara dair dünyanın ilk birliyi WEPZA (World Export

Processing Zones Association) hesab olunur. WEPZA dünyada xüsusi iqtisadi zonalara

dair aparıcı təcrübəçilərin, hökümət rəsmilərinin, məsləhətçilərin, zonaların inkişafı,

təşviqi və təkmilləşdirilməsi ilə məşğul olan alimlərin birliyidir. Birlik 4 fevral 1978-ci

ildə yaradılmışdır. 1970-ci illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ixrac-emalı zonaları

vasitəsi ilə ixrac istehsalını artırmaq üçün WEPZA yaradılmışdır. WEPZA xüsusi

iqtisadi zonalar haqqında bilik mübadiləsi və əməkdaşlıq üçün dünyanın əsas

platforması oldu. Birlik Beynəlxalq Ticarət Mərkəzinin ticarət dəstəkləmə təşkilatıdır.

O, həmçinin Ticarət və İnkişaf üzrə Birləşmiş Millətlər Konfransı çərçivəsində bir neçə

24

təşkilatların, o cümlədən QHT-lərin (qeyri-hökümət təşkilatlarının) üzvüdür. WEPZA

Flaqstaf (Flagstaff) adlı xüsusi iqtisadi zonalar haqqında jurnal vasitəsi ilə müxtəlif

zamanlarda öz səylərini irəlilədirdi. Bu jurnal WEPZA-nın razılığı ilə öz üzvləri üçün

1989-2005-ci illərdə nəşr olunub. Bundan başqa 1978-1985-ci illərdə WEPZA UNİDO

üçün zona rəsmilərinə görə mühüm təlim proqramlarını təmin etdi. WEPZA yaradılan

zaman xüsusi iqtisadi zonalar termininin əvəzinə birliyin adından da göründüyü kimi

ixrac emalı zonaları terminindən istifadə olunurdu. Müəyyən zaman keçdikcə xüsusi

iqtisadi zonalar terminindən istifadə olunmağa başlanıldı. Amma WEPZA-nın adında

heç bir dəyişiklik olunmadı.

Azərbaycanın qonşu dövlətlərində və MDB ölkələrində xüsusi iqtisadi

zonalar

Türkiyə

Türkiyədə 6 iyun 1985-ci ildə qəbul ounan, 3218 nömrəli “Azad zonalar ”

Qanununda (Serbest bölgeler Kanunu) azad zonaların qurulması və idarə olunmasında

əsas məqsədlər, ixracata istiqamətli sərmayə və istehsalı təşviq etmək, birbaşa xarici

investisiyaların və texnologiyaların daxil olmasını surətləndirmək, müəssisələri ixracata

istiqamətləndirmək, beynəlxalq ticarəti inkişaf etdirmək və sair bu kimi məsələlər qeyd

olunub. Ümumi olaraq azad zonalar (serbest bölgeler) ölkədə etibarlı ticarət, maliyyə və

iqtisadi sahələrlə bağlı hüquqi və inzibati qaydaların tətbiq olunmadığı və ya qismən

tətbiq olunduğu, sənaye və ticarət fəaliyyətləri üçün daha geniş subsidiyaların tanındığı

və ölkənin digər hissələrindən ayrılan yerlər olaraq təşkil oluna bilər.

1985-ci ildə qəbul edilmiş ölkə qanununa görə Türkiyədə xüsusi iqtisadi zonalar

vergilərdən azaddırlar və zonalarda fəaliyyət göstərən sahibkarlar gömrük, həmçinin

digər rüsumları ödəmirlər. Bundan əlavə, Türkiyənin xüsusi iqtisadi zonalarında istehsal

olunmuş malların ölkənin başqa ərazilərində satışına icazə verilir və bu ölkədə yaşayan

25

xarici vətəndaşlar xüsusi iqtisadi zonalarda 100 %-li xarici kapitalla müəssisələr

yaratmaq hüququna malikdirlər. Türkiyənin xüsusi iqtisadi zonalarında xarici və daxili

investorların kapitalının hərəkəti və həcmi barəsində məhdudiyyətlər yoxdur. Bu kimi

zonalarda əldə edilən mənfəətin Türiyə də daxil olmaqla dünyanın hər hansı bir ölkəsinə

köçürülməsinə icazə verilir.1

Türkiyədə 21 azad zona var:

1) “Mersin” (1987);

2) “Antalya” (1987);

3) “Ege” (1990);

4) “İstanbul Atatürk” hava limanı (1990);

5) “Trabzon” 1992);

6) “İstanbul dəri və sənaye” (1995);

7) “Şərqi Anadolu” (1995);

8) “Mardin” (1995);

9) “MKB Beynəlxalq daşınan qiymətlər” (1997);

10) “İzmir dəri” (1998);

11) “Rize” (1998);

12) “Samsun” (1998);

13) “İstanbul-Trakya” (1998);

14) “Kayseri” (1998);

15) “Adana” (1998);

16) “Avropa” (1999);

17) “Qaziantep” (1999);

18) “Bursa” (2001);

19) “Kocaeli” (2001);

20) “Denizli” (2002);

21) “TÜBİTAK Marmara Araşdırma Mərkəzi” (2002).

Azad zonalardakı bəzi üstünlüklər aşağıdakılar:

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 153-154)

26

- Firmalar təsisatlar vergisi və gəlir vergisindən azaddırlar.

- Zonaya daxil olan mallar üçün gömrük verigi və əlavə dəyər vergisi ödənməz.

- İstehsalın 85 %-ini və daha çoxunu ixrac edən firmalar işçilərin maaşlarından

tutulan vergi və ödənişlərdən 100 % azaddırlar.

- Əldə edilən mənfəət heç bir icazəyə ehtiyac olmadan ölkə daxilinə və xaricinə

transfer edilə bilər.

- Türkiyədən azad zonalara edilən satışlar ixrac sayıldığından firmalar ixrac

qiymətinə əlavə dəyər vergisiz mal satın ala bilərlər.

- Hər cür infrastruktur xidmətləri (elektrik, qaz, su və sair) əlavə dəyər vergisiz

firmalara təqdim olunur.

- İstifadə olunmuş avadanlıqların azad zonalara daxil olması zamanı istifadə

müddətində hədd məsələsi yoxdur.

- Gömrük və müddət məhdudlaşdırılması olmadan mallar saxlanıla bilər.

Türkiyədə azad zonalardan başqa bir də azad limanlar var. Azad liman bir ölkənin

suverenlik sərhədləri içində qalmaqla birlikdə idxal, ixrac, ticarət və nəqliyyat

baxımından açıq limandır. Azad limanlar xüsusilə sənayeləşmiş Avropa ölkələrində rast

gəlinən dar əhatəli azad ticarət zonalarıdır. Azad liman terminini bir ölkədə tamamilə və

ya bir hissədə etibarlı olan maliyyə və iqtisadi qaydaların tətbiq olunmadığı liman və

onun ətrafı üçün istifadə edirlər.

12 aprel 2000-ci ildə Türkiyədə “Təşkilatlandırılmış sənaye zonaları” Qanunu

(Organize sanayi bölgeleri Kanunu) qəbul olundu. Bu Qanunun məqsədi

təşkilatlandırılmış sənaye zonalarının quruluş, istehsal və işlədilmə əsaslarını

tənzimləməkdir. Həmin Qanunun 2-ci maddəsində qeyd olunub ki, təşkilatlandırılmış

sənaye zonaları sənayenin uyğun görülən sahələrində inkişafı təmin etmək, əyri

sənayeləşmə və ekoloji problemlərin qarşısını almaq, urbanizasiyanı

istiqamətləndirmək, qaynaqlardan rasional istifadə etmək, məlumat və informasiya

texnologiyalarından faydalanmaq, sənaye növlərinin müəyyən bir plan daxilində

yerləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə sərhədləri təsdiq edilmiş ərazi

hissələrinin abadlıq planlarındakı nisbətlər daxilində lazımlı inzibati, ictimai və texniki

infrastruktur sahələri ilə kiçik istehsal və təmir, ticarət, təhsil və səhiyyə sahələri,

27

texnoloji inkişaf etdirmə bölgələri ilə təchiz olunan, planlı bir şəkildə və müəyyən

sistemlər daxilində sənaye üçün təsis edilməsi ilə yaradılan və bu Qanunun

müddəalarına görə işlədilən mal və xidmət istehsalı zonalarıdır. Qanunda diqqəti cəlb

edən əsas məsələlərdən biri 26-cı maddədə öz əksini tapıb. Qeyd olunan maddəyə

əsasən bu Qanundakı üsullara görə təyin olunan yerlərdə fiziki və hüquqi şəxslər

təşkilatlandırılmış sənaye zonalarını yarada bilər. Ancaq xüsusi təşkilatlandırılmış

sənaye zonaları yaradacaq olanlar isə ictimaiyyətləşə bilməzlər.

İran

İranın iqtisadi maraqlarına 1970-ci illərdən bəri azad ticarət zonaları və xüsusi

iqtisadi zonalar daxildir. Belə ki İranın iqtisadi siyatəsinin vacib istiqamətlərindən biri

də azad və xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasıdır. 2013-cü ilin iyun ayına kimi olan

məlumata əsasən İranda 7 azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərir. İrandakı azad iqtisadi

zonalar bunlardır:

1) “Kiş”;

2) “Keşm”;

3) “Çabahar”;

4) “Bəndər-Ənzəli”;

5) “Aras”;

6) “Arvand”;

7) “Maku”.

Azad iqtisadi zonaların ərazisində müəssisələrin fəaliyyəti aşağıdakı müvafiq

qanunlarla və qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir:

1. “İranın azad iqtisadi zonalarının yaradılması və idarə olunması haqqında” Qanun;

2. “İranın azad iqtisadi zonalarında investisiya” Qaydaları;

3. “İranın azad iqtisadi zonalarında idxal və ixrac” Qaydaları;

4. “Azad iqtisadi zonaların ərazisində valyuta tənzimlənməsi” Qaydaları;

5. “Azad iqtisadi zonaların ərazisində biznes, əmlak və əqli mülkiyyət hüquqlarının

qeydiyyatı haqqında” Qanun;

28

6. “Azad iqtisadi zonaların ərazisində işçi qüvvəsi, sığorta və sosial təminat”

Qaydaları;

7. “Azad iqtisadi zonaların ərazisində torpaq və təbii ehtiyyatlardan istifadə”

Qaydaları.

İrandakı azad iqtisadi zonaların ərazisində qeydiyyatdan keçən müəssisələrin

üstünlüklərinə aşağıdakılar daxildir:

- xarici kapitallı müəssisələrin qeydiyyatı imkanı;

- valyuta əməliyyatlarının sadələşdirilmiş qaydası;

- investisiyaların sadələşdirilmiş qaydası;

- bank əməliyyatlarının aparılmasının sadələşdirilmiş qaydası;

- müəssisələrin qeydiyyatının sadələşdirilmiş qaydası;

- malların idxalı və ixracının sadələşdirilmiş qaydası;

- zonalara vizasız səfərlər rejimi və sair.

Azad iqtisadi zonalardan əlavə İranda 15 xüsusi iqtisadi zona mövcuddur:

1) “Selfçeqan”;

2) “Sircan”;

3) “Ərgi-Cədid”;

4) “Buşer”;

5) “Şahid Rəci”;

6) “Əmirabad”;

7) “Seraxs”;

8) “Şiraz”;

9) “Pars”;

10) “Bəndər-İmam Xomeyni”;

11) “Xalicə-Fars”;

12) “Yəzd”;

13) “Lorestan”;

14) “Bəndər-Abbas”;

15) “Payam”.

29

Qeyd olunan xüsusi iqtisadi zonalardan “Payam” bölgədə öz hava limanı və

aviaxətti olan yeganə zonadır. Bu zona Tehran şəhərinə yaxın yerləşir. “Payam” xüsusi

iqtisadi zonasının Tehranın sənaye, iqtisadi və kənd təsərrüfatı mərkəzlərinə yaxınlığı

dəmiryol və digər yollarla asanlıqla çatmaq imkanı yaradır. İran tərəfdaşlığın hər bir

miqyasında birbaşa xarici investisiya cəlb etmək məqsədi ilə İranın investorları və xarici

subyektlər üçün “Payam” xüsusi iqtisadi zonasında bərabər imkanlar yaratdı. Bundan

başqa bu zonada yerləşənə qədər mallar, maşın və xammal üçün gömrük rüsumları

olmadan ödənişsiz giriş var. Həmçinin gömrük rəsmiləşdirilməsi olmadan bu zonadan

mal ixrac etmək imkanı da var. İqtisadçılardan Həsən Hakimiana görə birbaşa xarici

investorları maqnit kimi cəlb etmək üçün xüsusi iqtisadi zonalara nisbətən azad ticarət

zonaları öz fəaliyyət məqsədlərində daha çox iddialıdırlar. Xüsusi iqtisadi zonalar isə

malların daşınması və təminatın yaxşılaşdırılması üçün yaradılır.

Rusiya

Rusiyada hələ SSRİ dövründə azad zonaların təşkilinə dair tədbirlər görülürdü,

xüsusilə xarici ticarət dövriyyəsini gücləndirmək üçün limanlarda müəyyən güzəştlər

tətbiq olunmağa başlanılmışdır. Burada məqsəd bazar münasibətlərini sürətləndirmək və

bu bölgələrdə infrastruktur və sosial-iqtisadi problemləri həll etmək idi. Bu məqsədlə də

1990-cı ildə “Naxodka” adlı azad iqtisadi zona yaradıldı və orada bir sıra vergi və

gömrük güzəştləri tətbiq olundu.

Rusiyada xüsusi iqtisadi zonaların sistemli inkişafı 22 iyul 2005-ci ildə qəbul

olunan “Rusiya Federasiyasında xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Federal Qanunla

başladı. Rusiya qanunvericliyində ümumiləşdirilmiş anlayış kimi xüsusi iqtisadi zona

anlayışından, rus-dilində olan bəzi dərslik və məqalələrdə isə azad iqtisadi zonalar

anlayışından istifadə olunur. “Rusiya Federasiyasında xüsusi iqtisadi zonalar haqqında”

Federal Qanunun 2-ci maddəsinə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zona - Rusiya

Federasiyasının ərazisinin bir hissəsidir, hansı ki Rusiya Federasiya Hökuməti

tərəfindən müəyyən edilir və sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün xüsusi

30

rejim, həmçinin azad gömrük zonalarında gömrük qaydaları tətbiq edilir. Qeyd olunan

Qanunun 4-cü maddəsində xüsusi iqtisadi zonaların 4 növü əks olunub:

1. Sənaye-istehsalı zonaları.

2. Texnologiyanı təşviq edən zonalar.

3. Turizm-istirahət zonaları .

4. Liman zonaları.

Həmin Qanun qəbul olunan zaman sənaye-istehsalı və texnologiyanı təşviq edən

zonalar mövcud idi. 2006-cı ildə turizm-istirahət zonaları, 2007-ci ildə isə liman

zonaları Federal Qanunlar şəklində bu Qanuna əlavə olundu. “Rusiya Federasiyasında

xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Federal Qanunda xüsusi iqtisadi zonaların 4 növü əks

olunsa da, Rusiyanın ərazisində xidmət zonaları da mövcuddur.

Rusiyanın xüsusi iqtisadi zonalarında əmlak, torpaq və nəqliyyat vergiləri

tutulmur. Ölkənin texniki-tətbiq zonalarında sərmayə yatıran investorlar isə mənfəət

vergisindən 5 % az ödəmək güzəştinə malikdirlər. Sığorta xərcləri də ölkədə

müəyyənləşdirilmiş səviyyədən 2 dəfə az ödənilir və əlavə dəyər vergisi (ƏDV) tətbiq

olunmur.1

Hazırda Rusiyada 24 xüsusi iqtisadi zona (4 sənaye-istehsalı zonaları, 4

texnologiyanı təşviq edən zona, 13 turizm-istirahət zonası, 3 liman zonası) var:

1) “Lipetsk” zonası - sənaye zonasıdır və Lipetsk vilayətində yerləşir;

2) “Alabuqa” zonası - sənaye zonasıdır və Tatarıstan Respublikasında yerləşir;

3) “Moqlino” zonası - sənaye zonasıdır və Pskovsk vilayətində yerləşir;

4) “Tolyatti” zonası - sənaye zonasıdır və Samara vilayətində yerləşir;

5) “Lyudinovo” zonası - sənaye zonasıdır və Kalujiski vilayətində yerləşir;

6) “Zelenoqrad” zonası - texnozonadır və Moskva şəhərində yerləşir;

7) “Dubna” zonası - texnozonadır və Moskva vilayətində yerləşir;

8) “Sankt-Peterburq” zonası - texnozonadır və Sankt-Peterburq şəhərində yerləşir;

9) “Tomsk” zonası - texnozonadır və Tomsk şəhərində yerləşir;

10) “Altay vadisi” zonası - turizm zonasıdır və Altay Respublikasında yerləşir;

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014

(səhifə 154)

31

11) “Baykal limanı” zonası - turizm zonasıdır və Buryatiya Respublikasında

yerləşir;

12) “Firuzə Xatın” zonası - turizm zonasıdır və Altay diyarında yerləşir;

13) “Baykal qapısı” zonası - turizm zonasıdır və İrkutsk vilayətində yerləşir;

14) “Ulyanovsk” zonası - liman zonasıdır və Ulyanovsk vilayətində yerləşir;

15) “Sovet limanı” zonası - liman zonasıdır və Xabarovsk diyarında yerləşir;

16) “Murmansk” ” zonası - liman zonasıdır və Murmansk şəhərində yerləşir (və

sair).

20-22 may 2014-cü ildə Moskvada keçirilən “Rusiya dəniz sənayesi” adlı IV

Beynəlxalq Forumda Həştərxan vilayətində xüsusi iqtisadi zonalar haqqında proyekt

təklif olunub. Ümumilikdə Rusiyada xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının məqsədi

yüksək texnologiyalı iqtisadiyyatı, idxalı əvəzləyən sənayeni, nəqliyyat sistemini,

turizm və sanatoriya-kurort sahələrini inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

Belarus

Belarusda xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və inkişafı 1990-cı illərdən

başlayıb. Açıq iqtisadiyyatın və xarici ticarətin liberallaşdırılması prinsiplərinin həyata

keçirilməsi məqsədi ilə 1996-cı ildə Belarusun Prezidenti “Belarus Respublikasının

ərazisində azad iqtisadi zonalar haqqında” Fərman imzaladı. 1997-ci ildə isə Hökumət

tərəfindən “Belarus Respublikasının ərazisində xüsusi iqtisadi zonaların təşkili

Konsepsiyası” nəşr olundu. Nəhayət 1998-ci ildə “Azad iqtisadi zonalar haqqında”

Belarus Respublikasının Qanunu qəbul olundu. Ümumiyyətlə Belarus xüsusi iqtisadi

zonalarının yaradılması prosesi şərti olaraq 2 mərhələyə ayrılır:

- 1-ci mərhələ (1996 - 2000-ci illəri əhatə edir);

- 2-ci mərhələ (2000 - 2005-ci illəri əhatə edir).

Belarusda hər bir inzibati ərazidə bir xüsusi iqtisadi zona yaradılıb. Burada xüsusi

iqtisadi zonalar xarakterinə və həyata keçirdiyi funksiyalara görə iqtisadi fəaliyyət

baxımından olduqca mürəkkəbdir. Hazırda bu ölkədə mövcud olan 6 xüsusi iqtisadi

zona mövcuddur:

32

1) “Brest”;

2) “Qoml-raton”;

3) “Minsk”;

4) “Vitebsk”;

5) “Moqilev”;

6) “Qrodnoinvest”.

Belarusda ilk xüsusi iqtisadi zona 1996-cı ildə yaradılan “Brest” adlı zonadır. 2 il

sonra, yəni 1998-ci ildə Qoml-raton və Minsk zonaları təşkil olundu. Sənaye

məhsullarının istehsalına görə əsas yeri Vitebsk zonası tutur. Bu zona 1999-cu ildə

yaradılıb. 2002-ci ildə isə son 2 zona Moqilev və Qrodnoinvest təşkil edildi. Xüsusi

iqtisadi zonaların məhz həmin ərazilərdə yaradılmasının 3 əsas səbəbi var:

1. Qeyd olunan yerlər istehsal fəaliyyətini həyata keçirmək üçün boş əraziyə, lazımi

infrastruktura və mühəndis-kommunikasiyasına malik idilər.

2. Burada inkişaf etmiş avtomobil, dəmiryol və hava nəqliyyatı şəbəkəsi var.

3. Xüsusi iqtisadi zonaların sərhədlərdəki azad istehsal güclü obyektlərə və tikililərə

təsirinin olmasıdır.

Belarusda xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının əsas məqsədi xarici

investorları cəlb etməkdən ibarətdir, o şərtlə ki, daxildə istehsal ediləcək məhsullar

gələcəkdə xaricə ixrac olunsun. Bu dövlətdəki xüsusi iqtisadi zonalar daha çox

metallurgiya, maşınqayırma, kimya və neft sənaye sahələrini əhatə edir.

Özbəkistan

Növbəti MDB ölkəsi olan Özbəkistanda sənayenin inkişafı, yeni iş yerlərinin

yaradılması, ərazinin inkişafı ölkənin iqtisadi siyasətinin məqsədlərinə nail olmağının

yollarından biridir. Özbəkistanın ayrı-ayrı regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı üçün

xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması məqsədəmüvafiq idi.1 Özbəkistanda xüsusi iqtisadi

zonaların yaradılmasına dair ilk cəhdlər 1990-cı illərdə olub. 25 aprel 1996-cı ildə

Özbəkistanda “Azad iqtisadi zonalar haqqında” Qanun qəbul olundu. Bununla da ilk

1 «Создание специальных экономических зон в Республике Узбекистана» аналитический доклад (Ташкент 2008)

стр 1-2

33

addım atılmış oldu. Bu ölkədə xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyəti zamanı bir neçə

risklər yarandı. Həmin riskləri 3 qrupa ayırmaq olar:

1. Siyasi;

2. İqtisadi;

3. Sosial.

Qeyd olunan risklərdən başqa Özbəkistanda xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyəti

zamanı aşağıdakılar da təhlükə yarada bilər:

- Xüsusi iqtisadi zonada yerləşən malların ölkənin digər regionlarına

qaçaqmalçılığı ilə əlaqədar potensial təhlükə;

- Uyğun olmayan daşıma qiymətləri;

- Ekoloji risklər;

- Regional risklər;

- İnzibati risklər.1

Özbəkistanda 2 dekabr 2008-ci ildə Navoi vilayətində eyni adlı azad sənaye

iqtisadi zonası yaradıldı. “Navoi” ölkədə ilk xüsusi iqtisadi zona hesab olunur. “Navoi”

zonasının fəaliyyət müddəti mümkün olduğu qədər uzatmaq şərti ilə 30 ildir. Bu zona

xarici investorlara bizneslərini irəlilətmək üçün geniş imkanlar təqdim edir. Ölkədə 2-ci

zona olan “Anqren” xüsusi sənaye zonası 13 parel 2012-ci ildə Daşkənd vilayətində

yaradıldı. Bu zonanın fəaliyyət müddəti “Navoi” zonasındakı kimi mümkün olduğu

qədər uzatmaq şərti ilə 30 ildir. Özbəkistanda növbəti zona 18 mart 2013-cü ildə Cizak

və Sırdarınski vilayətlərində təşkil olundu. “Cizak” adlanan bu xüsusi iqtisadi zonada

Özbəkistan və Çin birlikdə işləyir.

Qazaxıstan

Qazaxıstanda xüsusi iqtisadi zonalar müəyyən müddət üçün yerli

nümayəndəliklər və icra hakimiyyəti orqanlarının təklifləri əsasında Qazaxıstan

Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə yaradılır. Xüsusi iqtisadi zonalar xüsusi hüquqi

rejimin tətbiq olunduğu ərazidir. Bu zonalar qlobal iqtisadi sistemdə ölkə iqtisadiyyatına

1 «Создание специальных экономических зон в Республике Узбекистана» аналитический доклад (Ташкент 2008)

стр 28-31

34

girişi aktivləşdirmək üçün regionların surətli inkişafı, yeni texnologiyanın bir və ya daha

çox sektorlarının inkişafı, yüksək ixrac yönümlü sənayenin yaradılması, yeni növ

məhsulların buraxılışı, investisiyaların cəlb edilməsi, bazar münasibətlərinin hüquqi

normalarının hazırlanması, nəzarət və idarəetmənin müasir metodlarının tətbiqi,

həmçinin sosial problemlərin həlli məqsədləri üçün yaradılır. Qazaxıstanın xüsusi

iqtisadi zonalarında korporativ gəlir vergisi, torpaq və əmlak vergiləri tutulmur. Bu

ölkədə xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyəti 21 iyul 2011-ci ildə qəbul olunan “Xüsusi

iqtisadi zonalar haqqında” Qazaxıstan Respublikasının Qanunu ilə (18 fevral 2013-cü

ildəki əlavələr və dəyişikliklərlə) tənzimlənir. Bu qanun aşağıdakı məsələləri geniş

əhatə edir:

- Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması;

- Xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyəti;

- Xüsusi iqtisadi zonaların üzvlərinin statusu;

- Xüsusi iqtisadi zonaların ərazisindəki qaydalar və sair.

Bu Qanun xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyəti ilə əlaqədar olan bir sıra mühüm

yenilikləri özündə cəmləşdirir. Qanunda qeyd olunan əsas yeniliklərdən biri xüsusi

iqtisadi zonaların yaradılmasına aiddir. Əgər xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması təklifi

Qanunun qəbul edilməsindən əvvəl olarsa, yerli və ya mərkəzi icra hakimiyyəti

orqanları və sahibkar birlikləri, həmçinin qanunvericiliyə uyğun olaraq xüsusi iqtisadi

zonaların yaradılmasında maraqlı olan ayrı-ayrı hüquqi şəxslər tərəfindən həyata

keçirilə bilər. Qanun xüsusi iqtisadi zonaların ərazisindəki fəaliyyəti 2 qrupa ayırır:

1. Prioritet;

2. Dəstək.

Prioritet fəaliyyət xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması məqsədlərinə uyğundur.

Dəstək fəaliyyət isə xüsusi iqtisadi zonaların iştirakçılarının fəaliyyətini təmin etmək

məqsədi ilə həyata keçirilir. Qanuna əsasən prioritet fəaliyyəti həyata keçirmək üçün

ərizə verən şəxs pul vəsaitinə və əmlaka malik olmalıdır. Qanun həmçinin ifadə edir ki,

ərizəçinin fəaliyyəti xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində həyata keçirilən məqsədlərə

uyğun olmalıdır.

35

Bunlardan başqa qeyd etmək lazımdır ki, Qazaxıstan, Belarus və Rusiyanın

Gömrük İttifaqı rejimi xüsusi iqtisadi zonaların ərazisində tətbiq edilmir. Xüsusi iqtisadi

zonaların ərazisində azad gömrük zonasının xüsusi rejimi tətbiq edilir. Bu zonalara daxil

olan mallar Gömrük İttifaqından kənarda olan gömrük ərazisi kimi görülür. Bundan

başqa Qanun xüsusi iqtisadi zonalara münasibətdə xarici işçi qüvvəsini cəlb etmək

prinsipini dəyişib. Məsələn: yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən xarici işçi

qüvvəsinə icazə verilməsi daxili əmək bazarında namizəd axtarışı olmadan

sadələşdirilmiş qaydada edilir. Həmçinin Qanun xüsusi iqtisadi zonaların iştirakçılarına

xidmətlərin göstərilməsi mexanizmində “bir pəncərə” prinsipini tətbiq edir.

Qazaxıstanda fəaliyyət göstərən 9 xüsusi iqtisadi zona var:

1) “Astana yeni şəhər” (Astana şəhəri);

2) “Aktay” dəniz limanı (Aktay şəhəri);

3) İnformasiya texnologiyalar parkı (Almaata şəhəri);

4) “Ontustik” (Cənubi Qazaxıstan vilayəti);

5) “Burabay” (Şuçinski rayonu);

6) Milli neft-kimya sənaye texnoparkı (Atrausk vilayəti);

7) “Xorqos - şərq qapısı” (Almaata vilayəti);

8) “Pavlodar” (Pavlodar vilayəti);

9) “Sarıarka” (Karaqandinski vilayəti).

Qırğızıstan

Qırğızıstanda xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasında əsas məqsəd cəlbedici

investisiya mühiti yaratmaqdan ibarətdir. Qırğızıstandakı xüsusi iqtisadi zonalar

Qırğızıstan Respublikasının Maliyyə nazirinin 2005-ci il 15 fevral tarixli, 40-P nömrəli

əmri ilə təsdiq olunan “Qırğızıstan Respublikasının əraizisinə (ərazisindən) malların

daşınması və nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti” Qaydaları ilə tənzimlənir. Bu Qaydalara

müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zonalar Qırğızıstan Respublikasının qanunvericiliyinə

uyğun olaraq yaradılmış, onun ərazisində yerləşən, Qırğızıstanın gömrük ərazisinin bir

hissəsidir, hansı ki, xüsusi vergi qoyma şərtləri həyata keçirilir. Həmin Qaydalara görə

36

Gömrük Məcəlləsi və digər normativ-hüquqi aktlar ilə müəyyən edilmiş hallar istisna

olmaqla xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi haqqında qanunvericiliyə uyğun olaraq

gömrük rüsumlarının, vergilərin və qeyri-tarif tənzimlənmə tədbirlərinin həyata

keçirilmə məqsədləri üçün xüsusi iqtisadi zonaların ərazisində yerləşdirilən mallar

Qırğızıstanın gömrük ərazisindən kənarda olan kimi baxılır. Qeyd olunan Qaydalara

əsasən xüsusi iqtisadi zonalar azad iqtisadi zonalardan və azad gömrük zonalarından

ibarətdir. Qırğızıstanda azad iqtisadi zonaların fəaliyyəti 16 dekabr 1992-ci ildə qəbul

olunan “Qırğızıstan Respublikasının azad iqtisadi zonaları haqqında” Qanunu ilə

tənzimlənir. Bu Qanunun 1-ci maddəsinə görə azad iqtisadi zonalar Qırğızıstan

Respublikasının ayrı-ayrı vilayətlərinin, rayonlarının və şəhərlərin ərazisində xüsusi

olaraq təcrid olunmuş sahələrdir. Azad iqtisadi zonaların məqsədləri:

- ayrı-ayrı bölgələrin və bütövlükdə respublikanın iqtisadiyyatının beynəlxalq

əmək bölgüsündə səmərəli cəlb edilməsi;

- xarici kapitalın, texnalogiyanın və idarəetmə təcrübəsinin cəlb olunması üçün

əlverişli şəraitin təmin edilməsi;

- dövlət və xüsusi mülkiyyətə əsaslanan yerli müəssisələrin və təşkilatların pul

vəsaitləri, xarici kapitalın inteqrasiyası əsasında ərazinin iqtisadi potensialının inkişafı;

- müasir sənaye və sosial infrastrukturun yaradılması;

- istehsal və sənaye məqsədləri üçün məhsulların və malların daxili bazarın

tələbatını ödəməsi;

- əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması.

“Qırğızıstan Respublikasının azad iqtisadi zonaları haqqında” Qanuna əsasən

azad iqtisadi zonalarda xarici ticarət və iqtisadi fəaliyyət sahəsində və əmək

münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsində müvafiq istisnalar və əlavələr ilə xüsusi

hüquqi rejimlər tətbiq olunur. Həmin Qanuna müvafiq olaraq azad iqtisadi zonaların

iştirakçıları onların qeydiyyat tarixlərindən asılı olmayaraq Qırğızıstan Respublikasının

qanunvericiliyinə uyğun olaraq gömrük rüsumu və vergilər ödənilmədən azad iqtisadi

zoanların ərazisində aksizli malların idxalı, saxlanılması, istehsalı və satışı qadağandır.

Qırğızıstanda 4 azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərir:

37

1) “Bişkek” - bu azad iqtisadi zona ölkənin iqtisadi və siyasi mərkəzi olmaqla

respublikanın paytaxtında yerləşir. Baş müdirliyi “Manas” beynəlxalq hava limanı

yaxınlığında yerləşən “Ak-çiy” kəndindədir.

2) “Karakol” - bu azad iqtisadi zona Tyan-Şan dağ silsiləsinin ətəyində, dünyanın

ikinci ən böyük dağ gölü olan İssık-Kul gölünün sahilində yerləşir, hansı ki, turizmin

inkişafı üçün böyük imkanlar təmin edir.

3) “Maymak” - bu azad iqtisadi zona Qırğızıstan və Qazaxıstan sərhəddində,

beynəlxalq yol kəsişməsində yerləşir.

4) “Narın” - bu azad iqtisadi zona Çin sərhəddinin ərazisini əhatə edir və turizmin,

dağ-mədən sənayesinin inkişafı üçün əhəmiyyətli potensiala malik olmaqla Qırğızıstan

ərazisinin dörddə birini əhatə edir.

Tacikistan

Tacikistanda xüsusi iqtisadi zonaları formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək məqsədi

ilə 29 mart 2010-cu ildə ATƏT ilə memorandum imzalandı. Tacikistanda xüsusi iqtisadi

zonaların yaradılmasının məqsədləri aşağıdakılardır:

- investisiyaların cəlb edilməsi yolu ilə iqtisdi potensialın inkişafını

stimullaşdırmaq;

- qabaqcıl idarəetmə və menecmentlik təcrübəsinin tətbiqi;

- beynəlxalq əmək bölgüsündə regionun iqtisadiyyatının səmərəliliyini

artırmaq;

- xarici ölkələrlə ticarət-iqtisadi əməkdaşlığın artırılması;

- xüsusi iqtisadi zonalara bitişik ərazilərdə şəhərsalmanın inkişafı;

- ixrac potensialının artırılması;

- bötüvlükdə əhalinin məşğulluğunu təmin etmək üçün müasir infrasturkturun

yaradılması.

25 mart 2011-ci ildə “Azad iqtisadi zonalar haqqında” Tacikistan Respublikasının

Qanunu qəbul olundu. Bu Qanunun qəbul olunmasında əsas məqsəd dünya iqtisadi

birliyində ölkə iqtisadiyyatının effektivliyinin, böyük kapitalın, yeni texnologiyanın

38

cəlb olunmasının, məşğulluğun və əhalinin yaşayış səviyyəsinin artırılmasından

ibarətdir. Qeyd olunan Qanun beynəlxalq qaydalara və standartlara uyğun, beynəlxalq

təşkilatların, xüsusilə də ABŞ-ın beynəlxalq inkişaf üzrə Agentliyinin (USAID) köməyi

ilə hazırlanmışdır. Qanun Tacikistan Respublikasında azad iqtisadi zonaların

yaradılması, idarə edilməsi və ləğvinin təşkilati, hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən

edir və azad iqtisadi zonalarda biznes və investisiya fəaliyyətində öz ərazilərində

əlverişli investisiya mühitini yaratmaq məqsədi ilə xüsusi hüquqi rejimin tətbiqi

qaydasını və şərtlərini tənzimləyir. Qanunun ümumi müddəalar adlanan 1-ci

maddəsində azad iqtisadi zonaların anlayışı öz əksini tapıb. Qeyd olunan maddəyə

müvafiq olaraq azad iqtisadi zona dəqiq müəyyən edilmiş sərhədləri olan Tacikistan

Respublikasının ərazisinin ayrı (məhdud) hissəsidir, hansı ki, sahibkarlıq və investisiya

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün güzəştli iqtisadi şərtlər və xüsusi hüquqi rejim

yaradılır. Qanunun 3-cü maddəsinə əsasən Tacikistan Respublikasında azad iqtisadi

zonalar aşağıdakı məqsədlərlə yaradılır:

- respublikanın, onun ayrı-ayrı regionlarının və ərazilərinin iqtisadi və sosial

potensialının inkişafı;

- iqtisadiyyatın real sektoruna investisiyaların cəlb olunması üçün əlverişli

şəraitin təmin edilməsi;

- mövcud iş yerlərinin qorunması və yeni iş yerlərinin yaradılması;

- müasir texnologiyanın cəlb edilməsi;

- müasir nəqliyyat, sənaye və sosial infrastrukturun yaradılması və inkişafı;

- idarəetmənin keyfiyyətinin artırılması, istehsalın səmərəliliyinin təmin edilməsi,

həmçinin dünya bazarında rəqabətli malların istehsalının artırılması;

- idxalı əvəzləməyə yönəlmiş istehsalın ixrac potensialının və inkişafının

artırılması;

- daxili istehsal bazarında tələbatın ödənilməsi;

- xarici və regional əlaqələrin canlandırılması;

- yeni ərazilərin və şəhərsalmanın inkişafı;

- bərpa olunan və bərpa olunmayan təbii ehtiyyatların qorunması və səmərəli

istifadə edilməsi.

39

Qanunun 5-ci maddəsində qeyd olunub ki, azad iqtisadi zonalar fəaliyyətinin

xarakterindən asılı olaraq aşağıdakı tipləri var:

1. Sənaye;

2. Ticarət və kommersiya;

3. Xidmət;

4. İnnovativ, elmi-tədqiqat, təqdimat.

Bununla yanaşı Qanun həmçinin bir neşə funksiyalı kompleks azad iqtisadi

zonaların növlərinin birləşə bilməsini də təmin edir. Qanunun 6-cı maddəsinə görə azad

iqtisadi zonalar xarakterindən və funksional tipindən asılı olaraq 50 il müddətinə

yaradılır. Qanunun 9-cu maddəsinə əsasən azad iqtisadi zonaların yaradılması haqqında

qərarı Tacikistan Respublikasının Hökuməti qəbul edir. Qeyd olunanlardan başqa

Qanunda vergi, gömrük, maliyyə, bank, sığorta, viza və digər güzəştlər də öz əksini

tapıb.

Hazırda Tacikistanda 4 azad iqtisadi zona var:

1) “Suqd”;

2) “Pyanc”;

3) “Danqara”;

4) “İşkaşim”.

Tacikistan Respublikasının Hökuməti xüsusi iqtisadi zonaların inkişafı üçün

müvafiq tədbirlər görür. Məsələn: Hökumət xüsusi iqtisadi zonalara dəstək vermək üçün

öz idarəçiliyi altında Koordinasiya Şurasını təşkil etdi. Bundan başqa qeyd etmək

lazımdır ki, Hökumət tərəfindən 2 oktyabr 2012-ci ildə “Azad iqtisadi zoanların inkişafı”

Fondu yaradıldı.

Moldova

Moldovada xüsusi iqtisadi zonalar 1990-cı illərdə yaradılmağa başladı. Azad

zonalar respublika ərazisinin fərqli hissələridir, hansı ki, müəyyən iş fəaliyyətinin fərdi

növlərində güzəştli şərtlər tətbiq edilir. Moldova azad zonalara dair Çinin təcrübəsindən

istifadə edirdi. 25 may 1993-cü ildə “Azad sahibkarlıq zonaları” haqqında Qanun qəbul

40

olundu. Qeyd olunan Qanunun müddəalarına görə azad sahibkarlıq zonaları ümumilikdə

respublikanın və onun ayrı-ayrı ərazilərinin sosial-iqtisadi inkişafı üçün xarici

sahibkarlar ilə birlikdə həyata keçirilən iş fəaliyyəti əsasında yaradılır. Dövlətin azad

sahibkarlıq zonalarını təşkil etməkdə bir sıra məqsədləri var ki, onlar aşağıdakılardan

ibarətdir:

- məşğulluğu təmin etmək;

- xarici investisiyaları cəlb etmək;

- müasir xarici avadanlıq və texnologiya cəlb etmək;

- istehlak mallarının və xidmətlərinin istehsalını genişləndirmək;

- idxalı əvəzləyən və ixrac istehsalını inkişaf etdirmək;

- maliyyə gəlirlərini artırmaq.

Qanun azad zonalara vergi, gömrük, maliyyə, qeydiyyat, əmək və digər rejimləri

verir. Moldovadakı zonaların növləri və tipləri olduqca genişdir. Bu ölkədə mövcud

olan zonaların tipləri aşağıdakılardır:

1. İstehsal zonaları (ixrac yönümlü və idxalı əvəzləyən);

2. Texnoloji zonalar (texnoparklar və texnopolislər);

3. Xarici ticarət zonaları (tranzit, ticarət və anbar);

4. Sığorta zonaları;

5. Bank zonaları;

6. Turizm zonaları və sair.

Moldovada fəaliyyət göstərən azad iqtisadi zonalar sistemi prinsipcə Ukraynanın

sisteminə uyğundur. Hazırda Moldovada 2 azad liman və 7 azad iqtisadi zona var:

1) “Curculeşt” beynəlxalq limanı;

2) “Markuleşt” beynəlxalq hava limanı;

3) “Belçı”;

4) “Valkaneş”;

5) “Tvarditsa”;

6) “Tarakliya”;

7) “Otaç-Biznes”;

8) “Uinqen-Biznes”;

41

9) “Ekspo-Biznes Kişinyov”.

Qeyd olunanlardan ən çox fərqlənəni “Belçı” azad iqtisadi zonasıdır. Bu zona

2010-cu ildə Moldova Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə yaradılıb. “Belçı” azad

iqtisadi zonası ölkənin inkişafı üçün xarici investisiyanın cəlb edilməsi, həmçinin

respublikanın ixrac potensialının artırılması məqsədi ilə yaradılmışdır.

Moldovada müəyyən sahələrin, bütövlükdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını

sürətləndirmək üçün azad iqtisadi zonaların ərazisində aşağıdakılar tətbiq olunur:

1. Moldovanın tərəfdar olduğu beynəlxalq müqavilələr;

2. Moldova Respublikasının Qanunvericiliyi;

3. Hökumətin normativ aktları;

4. Azad iqtisadi zonaların administrasiyasının normativ aktları.

Türkmənistan

Son illərdə Türkmənistanda xarici iqtisadi fəaliyyətin inkişafında əsas prioritet

xarici kapitalı cəlb etməkdir. Bu sahədə ən mühüm istiqamətlərdən biri xüsusi iqtisadi

zonaların yaradılması hesab edilir. Türkmənistanda xüsusi iqtisadi zonalar aşağıdakı

normativ aktlar əsasında tənzimlənir:

1) 8 oktyabr 1993-cü ildə qəbul olunan “Azad iqtisadi zonalar haqqında” Qanun;

2) 5 oktyabr 2005-ci ildə qəbul olunan Vergi Məcəlləsi;

3) 18 mart 2008-ci ildə qəbul olunan “Xarici investisiyalar haqqında” Qanun;

4) 25 iyun 2008-ci ildə qəbul olunan “Fəaliyyətin müxtəlif növlərinin

lisenziyalaşdırılması haqqında” Qanun;

5) 10 may 2010-cu ildə qəbul olunan “Turizm haqqında” Qanun.

İlkin olaraq turizmin inkişafı baxımından Xəzəryanı bölgə olan Türkmənbaşı

şəhərində xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması nəzərdə tutulurdu. 2007-ci ildə

Türkmənistanın Prezidenti “Avaza” zonasının yaradılmasını təklif etdi. Müəyyən

müzakirələrdən sonra Prezident “Avaza milli turizm zonasının yaradılması haqqında”

Qərar qəbul etdi. Hazırki dövrdə Türkmənistanın ərazisində faktiki olaraq “Avaza” adlı

bir xüsusi iqtisadi zona fəaliyyət göstərir. “Avaza” milli turizm zonası Xəzər dənizinin

42

şərqində, Türkmənbaşı liman şəhərinin yaxınlığında yerləşir. Türkmənistan

qanunvericiliyi investorlar üçün onlar milli turizm zonasının subyektləri kimi

tanındıqdan sonra vergi, gömrük və digər güzəştlər təmin edir. Qanunvericlikdə qeyd

olunan güzəştlər xarici investisiyalar cəlb etmək və xarici investorlar üçün ölkədə

səmərəli fəaliyyəti təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bundan əlavə Türkmənistan

qanunvericiliyi milli turizm zonasının subyektləri üçün aşağıdakı güzəştləri və faydaları

təmin edir:

- turizm zonasında işləmək üçün Türkəmistana gələn xarici mütəxəssislərə və

işçilərə surətli olaraq vizanın və tikintiyə görə icazənin verilməsinin (konsulluq və

qeydiyyat haqqı ödəmədən) müəyyən qaydası;

- Aşqabad və Türkmənbaşı şəhərlərində turizm zonalarına dincəlmək üçün gələn

turistlərə vizanın rəsmiləşdirilməsinin sadələşdirilmiş proseduru.

Subyektlər turizm zonasında aşağıdakılardan azad olunur:

1. Turizm zonasında tikinti və digər əməliyyatlar üçün nəzərdə tutulan

Türkmənistana malların idxalı üzrə gömrük rüsumu və vergilərin ödənilməsindən;

2. Türkmənistanın Dövlət əmtəə və xammal materialları Birjasında bütün

imzalanmış müqavilələrin qeydiyyatı zamanı mübadilə haqlarını ödəmək vəzifəsindən;

3. Türkmənistan qanunvericiliyində müəyyən edilmiş büdcədənkənar fondlar ilə

gəlirlərdən çıxılmalar.

Milli turizm zonasının subyekti qismində həm fiziki şəxlər, həm də hüquqi şəxlər

çıxış edə bilərlər. Fiziki şəxslər milli turizm zonasının subyekti kimi lisenziyanın

verilməsi və onun rəsmiləşdirilməsi üçün dövlər rüsumunun ödənilməsindən azaddır.

Hüquqi şəxslər milli turizm zonasının subyekti kimi lisenziya almadan turizm zonasının

ərazisində fəaliyyətlərini həyata keçirmək hüququna malikdirlər, o şərtlə ki,

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş tələblərə və şərtlərə əməl olunsun.

Gürcüstan

Gürcüstanda hökumət investisyia cəlb etmək üçün ölkədə xüsusi iqtisadi zonalar

yaratmaqda maraqlıdır. 2007-ci ildə Gürcüstan Parlamenti “Azad iqtisadi zonalar

43

haqqında” Qanun qəbul etdi. Bu Qanunda qeyd olunub ki, azad iqtisadi zonaların

ərazisində yerləşən torpaq sahələri tezliklə 49 il müddətinə sahiblərinə icarəyə

veriləcək. Qeyd olunan Qanuna müvafiq olaraq azad iqtisadi zonalar 10 hektardan da

çox ərazidə yaradıla bilər. Həmin Qanunda həmçinin azad iqtisadi zonaların 2 növü öz

əksini tapıb:

1. Ticarət zonaları;

2. Sənaye zonaları.

Hələ 2005-ci ildə Gürcüstan Prezidenti öz çıxışında qeyd etmişdir ki, Potidə

mütləq azad iqtisadi zona yaradılmalıdır. Poti Gürcüstanda liman şəhəri olmaqla ölkənin

qərbində, Samegrelo-Zemo Svaneti bölgəsində, Qara dənizin şərq sahilində yerləşir. Bu

şəhərin əlverişli coğrafi mövqeyini nəzərə alaraq 2009-cu ildə Poti azad sənaye zonası

yaradıldı.

Ukrayna

Ukraynada isə “Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və fəaliyyətinin ümumi

prinsipləri haqqında” Qanun 13 oktyabr 1992-ci ildə qəbul olunub. 1994-cü ildə

Hökumət tərəfindən “Ukraynada xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması Konsepsiyası”

nəşr olunub. “Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və fəaliyyətinin ümumi prinsipləri

haqqında” Qanuna əsasən xüsusi iqtisadi zona Ukrayna ərazisinin bir hissəsidir, hansı

ki, iqtisadi fəaliyyət və qanunvericilik üçün xüsusi hüquqi rejim qurulur və fəaliyyət

göstərir. Xüsusi iqtisadi zonalarda yerli və xarici hüquqi və fiziki şəxslər üçün gömrük,

maliyyə, vergi və digər güzəştlər tətbiq olunur. Ümumiyyətlə Ukraynada xüsusi iqtisadi

zonaların fəaliyyəti onların yaradılmasının əsasından asılıdır. Belə ki xüsusi iqtisadi

zonaları yaratmaqda başlıca məqsəd xarici investorları cəlb etməkdir. Xüsusi iqtisadi

zonalar sosial-iqtisadi və digər şərtlərlə xarakterizə olunan prioritet inkişaf ərazilərindən

məhz əsas məqsədinə görə fərqlənir. Ukraynada xüsusi iqtisadi zonaların 6 növü var:

1. Xarici ticarət zonaları;

2. Sənaye kompleks zonaları;

3. Elmi-texniki zonalar;

44

4. Turizm-istirahət zonaları;

5. Ofşor zonalar;

6. Sərhəd ticarət zonaları.

Ukraynada ilk iqtisadi zona 1996-cı ildə Şimali Krımda yaradılan Sivaş adlı

eksperimental iqtisadi zona oldu. Ukraynadakı xüsusi iqtisadi zonaların əsas

xüsusiyyətlərindən biri də müddətli olmasıdır. İlk zona olan Sivaş zonasının fəaliyyət

müddəti 5 il idi. Ukraynadakı xüsusi iqtisadi zonalar aşağıdakılardır:

1) “Sivaş” (1996-cı ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 5 ildir);

2) “Slavutiç” (1998-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 122 ildir);

3) “Azov” (1998-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 60 ildir);

4) “Donetsk” (1998-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 60 ildir);

5) “Zakarpartia” (1999-cu ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 30 ildir);

6) “Yavoriv” (1999-cu ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 121 ildir);

7) “İnterport” (2000-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 20 ildir);

8) “Kuratopolis” (2000-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 20 ildir);

9) “Mikolaiv” (2000-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 30 ildir);

10) “Port Krım” (2000-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 30 ildir);

11) “Port Franko” (2000-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 25 ildir);

12) “Reni” (2000-ci ildə yaradılıb, fəaliyyət müddəti 30 ildir).

45

Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonalar

Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonaların təşkil olunması üçün dünya təcrübəsi

dərindən araşdırılaraq ətraflı öyrənilmişdir. Ölkəmizdə xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması və tətbiqi məsələləri uzun illərdir ciddi müzakirələrə məruz qalmışdır.

Bununla belə xüsusi iqtisadi zonaların müxtəlif modifikasiyalarının öyrənilməsi və

ölkənin iqtisadi sisteminə daxil edilməsi məqsədi ilə dünya təcrübəsinin öyrənilməsi

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2007-ci il 6 mart tarixində “Azərbaycan

Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması haqqında” 538 nömrəli Fərman

imzaladı. Fərmanın preambulasında qeyd olunub ki, müasir dövrdə bir sıra ölkələrdə

mövcud sosial-iqtisadi problemlərin həllinə, elmi-texniki nailiyyətlərdən daha geniş və

səmərəli istifadəyə və bu ölkələrin beynəlxalq əmək bölgüsündə daha fəal iştirakına

xüsusi iqtisadi zonalar kimi iqtisadi fəaliyyətin yeni formasının tətbiqi vasitəsilə nail

olunur. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, xüsusi iqtisadi zonalar ayrı-ayrı ərazilərin və

bütövlükdə ölkələrin iqtisadi inkişafına güclü təsir imkanına malikdir. Azərbaycan

Respublikasında son illər həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində bazar

iqtisadiyyatının bərqərar olması, ölkənin davamlı sosial-iqtisadi inkişafı və beynəlxalq

iqtisadi münasibətlər sisteminə inteqrasiyası üçün münbit şərait yaranmışdır. Hazırda

Azərbaycan Respublikası sosial-iqtisadi inkişafın yeni mərhələsindədir. Bununla

əlaqədar ölkədə qəbul edilmiş strateji proqramların və layihələrin həyata keçirilməsində,

prioritet iqtisadi və sosial vəzifələrin həllində xüsusi iqtisadi zonalar mühüm rol oynaya

bilər. Eyni zamanda belə zonaların yaradılması Azərbaycanın əlverişli coğrafi və

nəqliyyat mövqeyinin üstünlüklərindən istifadə etməklə xarici iqtisadi əlaqələrin daha

da genişlənməsinə təkan verə bilər.

Fərmanın 3.1-ci bəndinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun layihəsini

hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etməli idi. 2009-cu il 14

aprel tarixində “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu

qəbul edildi. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların

46

yaradılması və idarə edilməsi ilə bağlı hüquqi və iqtisadi münasibətləri tənzimləyir,

həmin zonalarda sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkili qaydalarını müəyyənləşdirir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2009-cu il 3 iyun tarixində “Xüsusi iqtisadi

zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” 101

nömrəli Fərman imzaladı. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 2009-cu il 16

iyun tarixində ““Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikası

Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 3

iyun tarixli, 101 nömrəli Fərmanının icrasını təmin etmək haqqında” 138s nömrəli

Sərəncam qəbul etdi.

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1-ci

maddəsində əsas anlayışlar öz əksini tapıb. Həmin Qanunun 1.0.1-ci maddəsinə əsasən

xüsusi iqtisadi zona - sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün xüsusi hüquqi

rejimin tətbiq edildiyi Azərbaycan Respublikası ərazisinin məhdud hissəsidir. Bu

zonaların ərazisində xüsusi hüquqi rejim tətbiq edilir. Bu Qanunun 1-ci maddəsində

qeyd olunan əsas anlayışlardan biri də xüsusi hüquqi rejimdir. Qanunun 1.0.2-ci

maddəsinə müvafiq olaraq xüsusi hüquqi rejim sahibkarlıq fəaliyyətinin güzəştli

şərtlərlə həyata keçirilməsi üçün xüsusi iqtisadi zona ərazisində onun rezidentlərinə

tətbiq edilən rejimdir. “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanununun 1.0.4-cü maddəsinə görə xüsusi iqtisadi zonanın rezidentləri Azərbaycan

Respublikasının Qanunvericiliyinə müvafiq olaraq dövlət qeydiyyatına alınmış, xüsusi

iqtisadi zona ərazisində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün bu Qanunla

müəyyən edilmiş qaydada xüsusi iqtisadi zonanın qeydiyyat şəhadətnaməsini almış

hüquqi və fiziki şəxslərdir. Qanunun 13-cü maddəsində xüsusi iqtisadi zonanın

rezidentlərinin fəaliyyəti, 14-cü maddəsində xüsusi iqtisadi zonanın rezidentləri

tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi, 20-ci maddəsində isə xüsusi

iqtisadi zonanın rezidentlərinə dövlət təminatları öz əksini tapıb. Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 18 dekabr tarixli, 193 nömrəli Qərarı ilə

“Xüsusi iqtisadi zonanın rezidentlərinin qeydiyyatının və reyestrinin aparılması

Qaydası”, “Xüsusi iqtisadi zonanın qeydiyyat şəhadətnaməsinin forması” və “Hüquqi və

fiziki şəxslərin xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyasında qeydiyyatdan keçmək üçün

47

təqdim etdikləri ərizənin nümunəvi formasının və ərizəyə əlavə edilən sənədlərin

siyahısı” təsdiq edildi. “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanununun 13.1-ci maddəsində diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri odur ki, səhmləri və

ya payları 100 % dövlətə məxsus olan hüquqi şəxslər xüsusi iqtisadi zonanın rezidenti

kimi qeydiyyatdan keçə bilməzlər. Qanunun 14.2-ci maddəsində isə qeyd olunub ki,

xüsusi iqtisadi zonanın rezidentləri xüsusi iqtisadi zonadan kənarda yalnız müstəqil

balansa malik olan filiallarını və nümayəndəliklərini aça bilərlər. Həmin filial və

nümayəndəliklərə xüsusi iqtisadi zonanın xüsusi rejimi tətbiq edilmir. Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabineti “Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində ayrıca hüquqi şəxs

yaratmadan filiallar, nümayəndəliklər vasitəsilə təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan

rezidentlərin fəaliyyəti barədə balansın tərtib edilmə Qaydası və forması”nın təsdiq

edilməsi haqqında 2010-cu il 25 yanvar tarixli, 16 nömrəli Qərar qəbul etdi.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında xüsusi

iqtisadi zonaların yaradılması haqqında” Fərmanının 2-ci hissəsinə müvafiq olaraq

ölkədə xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və fəaliyyəti ilə əlaqədar dövlət siyasəti

Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1.0.5-ci

maddəsinə əsasən xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması və fəaliyyəti sahəsində

səlahiyyətli orqan (bundan sonra - səlahiyyətli orqan) Azərbaycan Respublikasında

xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və fəaliyyəti ilə əlaqədar dövlət siyasətini həyata

keçirən müvafiq icra hakimiyyəti orqanıdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq

edilməsi barədə” Fərmanının 5.4-cü bəndinə görə həmin Qanunun 1.0.5-ci maddəsində

nəzərdə tutulmuş “müvafiq icra hakimiyyəti orqanı”nın səlahiyyətlərini Azərbaycan

Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi həyata keçirir. Səlahiyyətli orqanın

funksiyaları Qanunun 10-cu maddəsində qeyd olunub.

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun

1.0.6-cı maddəsinə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyası xüsusi

iqtisadi zonanın fəaliyyət müddətində onun ərazisində yaradılan səlahiyyətli orqanın

yerli qurumudur. Qanunun 11-ci maddəsində xüsusi iqtisadi zonanın

48

administrasiyasının funksiyaları öz əksini tapıb. Həmin Qanunun 1.0.7-ci maddəsinə

əsasən xüsusi iqtisadi zonanın operatoru (bundan sonra - operator) idarəetmə sazişi

çərçivəsində xüsusi iqtisadi zonanın idarə olunması və inkişaf etdirilməsinə cavabdehlik

daşıyan, bu sahədə böyük təcrübəyə malik olan şirkətdir. Operatorun hüquq və

vəzifələri Qanunun 12-ci maddəsində sadalanıb. Qeyd olunan Qanunun 1.0.8-ci

maddəsinə görə idarəetmə sazişi xüsusi iqtisadi zonanın idarə olunması və inkişaf

etdirilməsi üçün səlahiyyətli orqanla operator arasında imzalanan sazişdir. Qanunun 5-ci

maddəsi xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində torpaq sahələrinin ayrılması və onlardan

istifadə adlanır. Bu maddəyə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində dövlət

mülkiyətində olan torpaq sahələri üzərində dövlət idarəetməni xüsusi iqtisadi zonanın

fəaliyyəti müddətində xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyası tərəfindən həyata

keçirilir. Xüsusi iqtisadi zonada dövlət mülkiyyətində olan torpaq sahəsinin icarə

müqaviləsi xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyası ilə operator arasında və ya

operatorun təklifi əsasında xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyası ilə onun rezidenti

arasında bağlanılır. Operator icarəyə götürülmüş torpaq sahəsini rezidentlərə subicarəyə

verir. İcarə müqaviləsinin nümunəvi forması səlahiyyətli orqan tərəfindən müəyyən

edilir. Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində torpaqlar xüsusi iqtisadi zonanın rezidentlərinə

tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilən müddətə icarəyə verilir. Xüsusi iqtisadi zonanın

rezidentlərinə icarəyə verilmiş dövlət mülkiyyətində olan torpaq sahələrinin rezidentlər

tərəfindən digər şəxslərə subicarəyə verilməsinə xüsusi iqtisadi zona rejiminin qüvvədə

olduğu müddətdə yol verilmir. Qanunun 9-cu maddəsinə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi

zonanın idarə olunması və inkişaf etdirilməsi xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyası və

müsabiqə yolu ilə seçilmiş operator tərəfindən həyata keçirilir. Müsabiqənin keçirilməsi

qaydaları Azərbaycan Respublikasının Prezidenti (“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Fərmanının 5.1-ci bəndi) tərəfindən müəyyən edilir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2010-cu il 20 aprel tarixli, 257 nömrəli Fərmanı

ilə “Xüsusi iqtisadi zonanın operatorunun seçilməsi üzrə müsabiqənin keçirilməsi

Qaydaları” təsdiq edildi. Həmin Qaydalarda müsabiqənin təşkilinin məqsədi,

49

müsabiqənin təşkilatçısı, müsabiqə komissiyası və müsabiqəyə dair digər məsələlər

ətraflı şəkildə əks olunmuşdur.

Məlumdur ki, ərazisində xüsusi iqtisadi zona yaradan hər bir ölkənin müəyyən

məqsədləri olur. “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanununun 2-ci maddəsinə əsasən xüsusi iqtisadi zonanın yaradılmasının məqsədi

xüsusi hüquqi rejimin və müasir texnologiyaların tətbiqi əsasında rəqabətqabiliyyətli

yeni istehsal və xidmət sahələrinin təşkili yolu ilə Azərbaycan Respublikasında

sahibkarlığın və bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirməkdir. Həmin Qanunun

4-cü maddəsinə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zonada Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyi ilə qadağan edilməyən, yüksək rəqabətqabiliyyətli məhsulların istehsalı

və xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirilir. Xüsusi

iqtisadi zonada sahibkarlıq fəaliyyətinin 3 növü qadağan edilir:

1. Qanunvericiliyə əsasən mülki dövriyyəsi qadağan edilmiş və ya

məhdudlaşdırılmış əşyaların istehsalı, saxlanılması və satışı, yerin təkindən faydalı

qazıntıların çıxarılması, habelə qiymətli metalların, neftin, neft məhsullarının və təbii

qazın hasilatı və emalı;

2. Teleradio yayımı fəaliyyəti;

3. Spirtli içkilərin və tütün məmulatlarının istehsalı.

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 5-ci

maddəsinə və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Xüsusi iqtisadi zonalar

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Fərmanının

5.1-ci bəndinə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması haqqında qərar

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən qəbul edilir. Qərarda xüsusi iqtisadi

zonanın yaradılması ilə bağlı aşağıdakılar müəyyən edilir:

- məqsəd;

- təyinat;

- fəaliyyət müddəti;

- maliyyələşdirilmə mənbələri.

Səlahiyyətli orqanın xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması haqqında təklifinə

aşağıdakı sənədlər əlavə edilir:

50

- xüsusi iqtisadi zonanın yaradılmasının iqtisadi əsaslandırılması;

- xüsusi iqtisadi zonanın müvafiq ərazisinin iqtisadi, sosial və ekoloji şəraitinin

təhlili, maddi və əmək resursları, kommunikasiyalar və digər infrastrukturla təminatı

imkanları barədə məlumat;

- yaradılması təklif olunan xüsusi iqtisadi zonanın Əsasnaməsinin təklifi;

- xüsusi iqtisadi zonada həyata keçiriləcək sahibkarlıq fəaliyyətinin növləri və

onların xüsusiyyətləri;

- xüsusi iqtisadi zonanın ərazi sərhədlərinin dəqiq təsviri və ərazi planı,

yaradılması təklif olunan xüsusi iqtisadi zonada yerləşən torpaqların tərkibi haqqında

məlumat, torpaq sahələrinin mülkiyyətçilərinin və torpaq istifadəçilərinin siyahısı;

- xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması ilə əlaqədar tədbirlər planı.

Qanunun 6-cı maddəsinə görə xüsusi iqtisadi zonanın ərazisi onun fəaliyyəti üçün

zəruri olan infrastrukturun (yol, elektrik enerjisi, qaz, su təminatı və sair) işçi

qüvvəsinin və digər amillərin mövcudluğu, ərazinin inkişaf perspektivi

qiymətləndirilməklə müəyyən edilir. Qanunun 7-ci maddəsinə əsasən xüsusi iqtisadi

zonanın maliyyələşdirilməsi xüsusi iqtisadi zonanın fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlər,

habelə qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər mənbələr hesabına həyata keçirilir.

Xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyətinə dövlət nəzarət edir. Dövlət nəzarəti “Xüsusi

iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 16-cı maddəsində

öz əksini tapıb. Qeyd olunan maddəyə müvafiq olaraq xüsusi iqtisadi zonada icra və

yerli özünüidarəetmə (bələdiyyə) orqanları öz səlahiyyətlərini xüsusi iqtisadi zona

haqqında qanunvericiliyin tələbləri nəzərə almaqla həyata keçirirlər. Xüsusi iqtisadi

zonanın rezidentlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanılması Azərbaycan

Respublikasının Vergilər Nazirliyi (“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin Fərmanının 5.6-cı bəndi) tərəfindən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş

qaydada həyata keçirilir. Xüsusi iqtisadi zonada fəaliyyət göstərən kredit təşkilatlarının

fəaliyyətinə nəzarət Azərbaycan Respublikasının bank qanunvericiliyinə uyğun olaraq

həyata keçirilir.

51

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda

xüsusi iqtisadi zonanın 2 əsas rejimi qeyd olunub:

1) Gömrük rejimi (Qanunun 17-ci maddəsi);

2) Vergi rejimi (Qanunun 18-ci maddəsi).

Xüsusi iqtisadi zonanın rejimlərindən biri gömrük rejimidir. Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 25 dekabr tarixli, 199 nömrəli Qərarı ilə

“Xüsusi iqtisadi zonanın sərhədlərində gömrük nəzarətinin, gömrük məntəqələrinin

fəaliyyətinin, malların gömrük rəsmiləşdirilməsinin, nəqliyyat vasitələrinin və fiziki

şəxslərin sərhəddən buraxılma rejiminin sadələşdirilmiş Qaydaları” təsdiq edildi.

Hazırda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsinin 3-cü və

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1.0.3-cü

maddələrinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazisi vahid gömrük

ərazisidir. Gömrük ərazisi Azərbaycan Respublikasının quru ərazisindən, daxili

sulardan, Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan

bölməsindən (o cümlədən orada yerləşən adalar, süni adalar, qurğular və tikililər) və

onların üzərindəki hava məkanından ibarət olan ərazidir. “Xüsusi iqtisadi zonalar

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 17-ci maddəsinə əsasən xüsusi

iqtisadi zonanın rezidentlərinə qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada güzəştli

gömrük rejimi tətbiq olunur. Xüsusi iqtisadi zonada istehsal və ya emal olunmuş malları

Azərbaycan Respublikasının qalan ərazisinə ixrac edən xüsusi iqtisadi zonanın

rezidentlərinə güzəştli gömrük rejimi tətbiq edilmir. Güzəştli gömrük rejimi zamanı

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə idxalı və ixracı qadağan edilməmiş

bütün malların xüsusi iqtisadi zonaya aşağıdakı daxil olma və çıxma qaydaları tətbiq

olunur:

1. mallar (aksizli mallardan başqa) Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisi

xaricindən xüsusi iqtisadi zonaya idxal edilərkən idxal rüsumu və əlavə dəyər vergisi

tutulmur;

2. Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisi xaricindən xüsusi iqtisadi zonaya

idxal olunmuş mallar xüsusi iqtisadi zonadan Azərbaycan Respublikasının gömrük

ərazisi xaricinə ixrac olunarkən gömrük rüsumları və vergilər tutulmur;

52

3. xüsusi iqtisadi zonada istehsal və ya emal olunmuş mallar Azərbaycan

Respublikasının gömrük ərazisi xaricinə ixrac edilərkən gömrük rüsumları və vergilər

tutulmur;

4. Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisi xaricindən xüsusi iqtisadi zonaya

idxal olunmuş mallar Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə xüsusi iqtisadi

zonadan idxal edilərkən, bu Qanunun 17.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq gömrük

rüsumları və vergilər Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyinə uyğun

olaraq tutulur;

5. xüsusi iqtisadi zonada istehsal və ya emal olunmuş mallar təmir, yekun-

tamamlama işləri, nümunələrin sərgisi və digər bu kimi məqsədlərlə Azərbaycan

Respublikasının gömrük ərazisinə müvəqqəti idxal edilərkən gömrük rüsumları və

vergilər tutulmur;

6. Azərbaycan Respublikasında mallar xüsusi iqtisadi zonalar arasında idxal-ixrac

edilərkən gömrük rüsumları və vergilər tutulmur.

Qeyd olunan 6 haldan başqa bütün digər hallarda Azərbaycan Respublikasının

qüvvədə olan gömrük qanunvericiliyi tətbiq edilir. Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində

malların (azqiymətli, tezköhnələn, təhlükəli mallardan başqa) saxlanılma müddəti

məhdudlaşdırılmır. Xüsusi iqtisadi zonaya malların qanunsuz idxalı və ixracının

qarşısını almaq məqsədilə xüsusi iqtisadi zonanın sərhədlərində gömrük orqanları

tərəfindən gömrük nəzarəti, habelə xüsusi iqtisadi zonanın ərazisinə gətirilən və oradan

aparılan mal və nəqliyyat vasitələrinin gömrük rəsmiləşdirilməsi həyata keçirilir. Xüsusi

iqtisdi zonada mallarla əməliyyat aparan rezidentlər gətirilən, aparılan, saxlanılan,

hazırlanan, emal edilən, satın alınan və satılan malların uçotunu aparır və həmin mallar

barədə Azərbaycan Respublikasının gömrük orqanlarına Azərbaycan Respublikasının

gömrük işini aparan icra hakimiyyəti orqanının (“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Fərmanının 5.7-ci bəndinə əsasən Azərbaycan

Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsi) müəyyən etdiyi qaydada hesabat verir.

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti (“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan

53

Respublikası Prezidentinin Fərmanının 5.3-cü bəndi) tərəfindən xüsusi iqtisadi zonanın

sərhədlərində gömrük nəzarətinin, gömrük məntəqələrinin fəaliyyətinin, malların

gömrük rəsmiləşdirilməsinin, nəqliyyat vasitələrinin və fiziki şəxslərin sərhəddən

buraxılma rejiminin sadələşdirilmiş qaydaları müəyyən edilir. Malların gömrük

rəsmiləşdirilməsi və gömrük anbarlarında saxlanılması üçün gömrük qanunvericiliyinə

uyğun olaraq gömrük yığımları alınır. Aksizli mallar xüsusi iqtisadi zonaya idxal

olunarkən onlardan Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq bütün

gömrük ödənişləri tutulur. Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində xüsusi razılıq (lisenziya)

əsasında gömrük brokerləri və sərbəst anbarlar fəaliyyət göstərə bilərlər. Gömrük

brokerlərinin və sərbəst anbarların lisenziyalaşdırılması qanunvericiliyə müvafiq olaraq

həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsində zonalara dair qeyd olunan

məsələlərdən biri də sərbəst zonalardır. Gömrük Məcəlləsinin 1.0.48-ci maddəsinə

əsasən sərbəst zona gömrük ərazisinin, gətirilən mallara gömrük rüsumlarının və

vergilərin, habelə ticarət siyasəti tədbirlərinin tətbiq olunmayan hissəsidir. Həmin

Məcəllənin 3-cü maddəsinə müvafiq olaraq gömrük ərazisində bu Məcəllədə müəyyən

edilmiş qaydada sərbəst zonalar yaradıla bilər. Gömrük ərazisinin hüdudları, həmçinin

sərbəst zonaların perimetrləri gömrük sərhəddidir. Sərbəst zonaların perimetrləri istisna

olmaqla, gömrük sərhədi Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədi ilə üst-üstə düşür.

Gömrük Məcəlləsinin 31-ci fəsli (184 - 191-ci maddələr) sərbəst zonalar adlanır. Qeyd

olunan fəslə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti gömrük ərazisində sərbəst

zona yarada və ləğv edə bilər. Hər bir zonanın sahəsini, onun giriş və çıxış

məntəqələrini Azərbaycan Respublikasının Prezidenti müəyyənləşdirir. Sərbəst zona

qapalı olmalıdır. Onun sahəsinin perimetrləri, giriş və çıxış məntəqələri gömrük

orqanlarının nəzarəti altında olur. Sərbəst zonaya daxil olan və oranı tərk edən şəxslər,

mallar və nəqliyyat vasitələri gömrük nəzarətindən keçməlidirlər. Sərbəst zonada tikinti

işləri gömrük orqanlarının icazəsi ilə aparılır. Bu zonalarda kommersiya və digər

fəaliyyət növləri gömrük orqanlarına müəyyən edilmiş formada, əvvəlcədən məlumat

verilməklə, onların icazəsi ilə həyata keçirilir.

54

Azərbaycan Respublikasının gömrük qanunvericiliyində diqqəti cəlb edən

məsələlərdən biri də daxildə emal xüsusi gömrük prosedurudur. Azərbaycan

Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2014-cü il 14 yanvar tarixli, 4 nömrəli Qərarı ilə

“Malların daxildə emal xüsusi gömrük proseduru altında yerləşdirilməsi Qaydaları”

təsdiq edildi. Bu Qaydaların 2.1.1-ci yarımbəndinə və Azərbaycan Respublikasının

Gömrük Məcəlləsinin 1.0.3-cü maddəsinə əsasən daxildə emal - müəyyən malların emal

əməliyyatları aparıldıqdan sonra ixrac edilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının

gömrük ərazisinə gömrük rüsumları və vergilər alınmadan gətirilməsindən ibarət xüsusi

gömrük prosedurudur.

Xüsusi iqtisadi zonanın rejimlərindən digəri isə vergi rejimidir. “Xüsusi iqtisadi

zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 18-ci maddəsinə əsasən

xüsusi iqtisadi zonanın rezidentlərinə qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş güzəştli vergi

rejimi tətbiq olunur. Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən,

qeydiyyatdan keçmiş rezidentlər malların təqdim edilməsindən, işlərin görülməsindən,

xidmətlərin göstərilməsindən əldə etdikləri vəsaitin məbləğindən (ümumi hasilatın

həcmindən) və satışdan kənar gəlirlərindən 0,5 % dərəcə ilə vergini (sadələşdirilmiş

vergini) hesablayır, rüb qurtardıqdan sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq ödənilməli

olan həmin verginin məbləği haqqında Azərbaycan Respublikasının Vergilər

Nazirliyinin (“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanının

5.6-cı bəndi) müəyyən etdiyi formada vergi orqanlarına bəyannamə verir və həmin

müddətdə bu vergini dövlət büdcəsinə ödəyirlər. Xüsusi iqtisadi zonanın rezidentləri

qeyd olunan vergi və fiziki şəxslərin muzdlu işlə əlaqədar gəlirindən vergi istisna

olmaqla, vergi qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş digər vergiləri ödəməkdən

azaddırlar. Xüsusi iqtisadi zonanın rezidentinə vergi rejimi yalnız həmin zonada

göstərdiyi sahibkarlıq fəaliyyətinə tətbiq edilir. Xüsusi iqtisadi zonanın rezidentinin

Qanunun 14.5-ci maddəsində göstərilmiş səbəbdən qeydiyyatı ləğv edildikdə onun

əvvəlki dövrlər üzrə vergi öhdəlikləri vergi qanunvericiliyində müəyyən edilmiş

qaydada yenidən hesablanır və ödənilir. Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində vergi

ödəyicilərinin və dövlət vergi orqanlarının, habelə vergi münasibətlərinin digər

55

iştirakçılarının vergitutma məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələri, vergi nəzarəti, vergi

qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət, digər məsələlər vergi qanunvericiliyi

ilə müəyyən edilir.

Bundan əlavə qeyd etmək lazımdır ki, hazırda qüvvədə olan Azərbaycan

Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 2.7-ci maddəsinə görə bu Məcəllə qüvvəyə

minənədək və ya o, qüvvəyə mindikdən sonra qanunla təsdiq olunmuş hasilatın pay

bölgüsü haqqında, əsas boru kəməri haqqında və digər bu qəbildən olan sazişlərdə və ya

qanunlarda, o cümlədən neft və qaz haqqında, ixrac məqsədli neftqaz fəaliyyəti və

xüsusi iqtisadi zonalar haqqında qanunlarda bu Məcəllədə və vergilər haqqında digər

normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş müddəalardan fərqli müddəalar müəyyən

edildikdə, həmin sazişlərin və ya qanunların müddəaları tətbiq edilir.

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 8-ci

maddəsi xüsusi iqtisadi zonanın ləğv edilməsi adlanır. Bu maddəyə müvafiq olaraq

xüsusi iqtisadi zona onun yaradılması haqqında qərarda müəyyən edilmiş müddət

bitdikdən sonra ləğv edilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin (“Xüsusi iqtisadi

zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə”

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanının 5.1-ci bəndi) qərarı ilə xüsusi

iqtisadi zonanın müəyyən edilmiş fəaliyyət müddəti uzadıla bilər. Xüsusi iqtisadi zona

onun yaradılması haqqında qərarda müəyyən edilmiş müddətdən əvvəl Azərbaycan

Respublikasının Prezidentinin qərarı ilə aşağıdakı hallarda ləğv edilə bilər:

1. dövlətin maraqları, təhlükəsizliyi, müdafiə qabiliyyəti ilə bağlı zərurətdən irəli

gələn hallarda;

2. xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması haqqında müvafiq qərar qəbul edildikdən

sonra keçən 3 il ərzində:

- sahibkarlıq fəaliyyəti üçün heç bir razılaşma bağlanmadıqda və ya əvvəl

bağlanmış razılaşmalar qüvvədən düşdükdə;

- xüsusi iqtisadi zonanın rezidentləri tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyəti həyata

keçirilmədikdə.

56

Xüsusi iqtisadi zonanın ləğv edilməsi ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlər müvafiq

qanunvericiliklə müəyyən edilir. Xüsusi iqtisadi zonanın müəyyən edilmiş müddətdən

əvvəl ləğv edilməsi haqqında qərar onu qəbul etdikdən 1 ay sonra qüvvəyə minir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbayacan Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 26

dekabr tarixli, 964 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında

sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nın həyata

keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planında xüsusi iqtisadi zonalara dair bir bənd verilməsə də,

Dövlət Proqramında xüsusi iqtisadi zonalar dəstək tədbirlərindən biri kimi öz əksini

tapmışdır.

Aparılmış tədqiqatlar xüsusi iqtisadi zona institutunun Azərbaycanın qeyri-neft

sektoruna tətbiq ediləcəyi təqdirdə, gözlənilən nəticələri ümumiləşdirməyə imkan verir:

- xüsusi iqtisadi zona institutunun tətbiqi ilə ölkənin iqtisadi inkişaf modeli

müasir texnologiyalar və idarəetmə metodları hesabına güclənə bilər;

- xüsusi iqtisadi zonalar vasitəsilə ölkənin qeyri-neft sektoru sahələrinin

innovasiyalaşdırılması proseslərinin sürətləndirilməsinə əlavə töhfələr verilir;

- xüsusi iqtisadi zonalar xarici investorların ölkənin qeyri-neft sektoru sahələrinə

investisiyaların yatırılmasında əlverişli poliqon rolunda çıxış edə bilərlər;

- xüsusi iqtisadi zonalar hesabına ölkədə qeyri-neft sektorunun müxtəlif

sahələrində rəqabətqabiliyyətli istehsal sahələri şəbəkəsi yaradılması asanlaşır və ixrac

potensialının artırılması prosesləri sürətləndirilər;

- xüsusi iqtisadi zonalar ölkənin ayrı-ayrı regionlarının, güclü iqtisadi potensiala

malik ərazilərin və sərhədyanı zonaların inkişafını genişləndirər, qeyri-neft sektorunun

potensialının reallaşdırılmasında effektivli iqtisadi mexanizm kimi səmərəli ola bilərlər

və sair.1

Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonaların növlərindən rüsumsuz ticarət mağazaları

(duty free) mövcuddur. “Rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılması və onların

fəaliyyətinin tənzimlənməsi Qaydaları” Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

Kabinetinin 2013-cü il 30 oktyabr tarixli, 318 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmişdi. Bu

1 Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Qeyri-neft sektorunun inkişafında xüsusi iqtisadi zonaların təşkili məsələləri”. Audit jurnalı

2014, № 3 (səhifə 46)

57

Qaydalar rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılması və onların fəaliyyətinin

tənzimlənməsi qaydalarını müəyyən edir. Rüsumsuz ticarət mağazalarında idxal gömrük

rüsumları, vergilər alınmadan və ticarət siyasəti tədbirləri tətbiq edilmədən son istifadə

xüsusi gömrük proseduru altında yerləşdirilmiş və şəxsi istifadə (istehlak) üçün nəzərdə

tutulan mallar satılır. Rüsumsuz ticarət mağazasının ərazisi (ticarət zalı, köməkçi otaq

və anbar) gömrük nəzarəti zonası hesab edilir və həmin ərazidə yerləşdirilən mallar

gömrük nəzarəti altında olur. Bu mağazanın fəaliyyətinə nəzarət onların yaradıldığı

ərazi üzrə gömrük orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Rüsumsuz ticarət mağazaları

gömrük ərazisinin aşağıda göstərilən yerlərində yaradıla bilər:

1. Beynəlxalq hava limanının gömrük nəzarəti zonasında;

2. Beynəlxalq dəniz limanının gömrük nəzarəti zonasında;

3. Gömrük sərhəd buraxılış məntəqələrinin gömrük nəzarəti zonalarında;

4. Xarici dövlətlərin Azərbaycan Respublikasındakı diplomatik nümayəndəliklərinin

və konsulluqlarının başçıları və diplomatik heyətinin üzvüləri, habelə onlarla birlikdə

yaşayan ailə üzvləri üçün digər gömrük nəzarəti zonalarında.

Rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılmasına icazə Azərbaycan Respublikasının

Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən verilir. İcazənin alınması üçün “İnzibati icraat

haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələbləri nəzərə alınmaqla, kağız

üzərində yazılı və ya elektron formada ərizə ilə müraciət edilir. Ərizədəki məlumatlar,

ərizəyə dair müddətlər, icazənin verilməsi, icazədəki məlumatlar, icazəyə dair

müddətlər, icazənin verilməsindən imtina halları, icazə fəaliyyətinin dayandırılması,

icazənin ləğv edilməsi halları, mağazadakı mallara və mağaza sahibinə dair şərtlər,

malların uçotunun aparılması qaydası, uçota dair müddətlər və digər məsələlər

“Rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılması və onların fəaliyyətinin tənzimlənməsi

Qaydaları”nda öz əksini tapıb. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2015-

ci il 1 may tarixli, 137 nömrəli Qərarı ilə “Rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılması

və onların fəaliyyətinin tənzimlənməsi Qaydaları”nda dəyişiklik edilmişdi.

58

Ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması haqqında” 2007-ci il 6 mart tarixli, 538 nömrəli Fərmanı http://e-

qanun.az/framework/12939 2. “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2009-cu il 14 aprel tarixli

Qanunu http://www.meclis.gov.az/?/az/legislation/view/1462

3. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan

Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2009-cu il 3 iyun tarixli, 101 nömrəli Fərmanı

http://www.taxes.gov.az/modul.php?name=qanun&news=645

4. ““Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi

barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 3 iyun tarixli, 101 nömrəli

Fərmanının icrasını təmin etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-

cu il 16 iyun tarixli, 138s nömrəli Sərəncamı http://e-qanun.az/framework/17859

5. “Xüsusi iqtisadi zonanın rezidentlərinin qeydiyyatının və reyestrinin aparılması Qaydası”nın,

“Xüsusi iqtisadi zonanın qeydiyyat şəhadətnaməsinin forması”nın və “Hüquqi və fiziki şəxslərin

xüsusi iqtisadi zonanın administrasiyasında qeydiyyatdan keçmək üçün təqdim etdikləri ərizənin

nümunəvi formasının və ərizəyə əlavə edilən sənədlərin siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 18 dekabr tarixli, 193 nömrəli Qərarı

http://cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/226/

6. “Xüsusi iqtisadi zonanın sərhədlərində gömrük nəzarətinin, gömrük məntəqələrinin fəaliyyətinin,

malların gömrük rəsmiləşdirilməsinin, nəqliyyat vasitələrinin və fiziki şəxslərin sərhəddən

buraxılma rejiminin sadələşdirilmiş Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 25 dekabr tarixli, 199 nömrəli Qərarı

http://customs.gov.az/az/nkq251209.html

7. “Xüsusi iqtisadi zonanın ərazisində ayrıca hüquqi şəxs yaratmadan filiallar, nümayəndəliklər

vasitəsilə təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan rezidentlərin fəaliyyəti barədə balansın tərtib

edilmə Qaydası və forması”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 2010-cu il 25 yanvar tarixli, 16 nömrəli Qərarı

http://www.cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/253/

8. “Xüsusi iqtisadi zonanın operatorunun seçilməsi üzrə müsabiqənin keçirilməsi Qaydaları”nın

təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2010-cu il 20 aprel tarixli, 257

nömrəli Fərmanı http://www.taxes.gov.az/modul.php?name=qanun&news=882

9. “Rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılması və onların fəaliyyətinin tənzimlənməsi

Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2013-cü

il 30 oktyabr tarixli, 318 nömrəli Qərarı http://www.cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/1171/

10. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2013-cü il 30 oktyabr tarixli, 318 nömrəli Qərarı

ilə təsdiq edilmiş “Rüsumsuz ticarət mağazalarının yaradılması və onların fəaliyyətinin

tənzimlənməsi Qaydaları”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

Kabinetinin 2015-ci il 1 may tarixli, 137 nömrəli Qərarı

http://www.cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/1615/

11. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi

http://www.taxes.gov.az/modul.php?name=qanun&cat=3

12. Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi

http://customs.gov.az/addons/qanun/uploads/mecelle_yeni_.pdf

13. “Malların daxildə emal xüsusi gömrük proseduru altında yerləşdirilməsi Qaydaları”nın təsdiq

edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2014-cü il 14 yanvar tarixli,

4 nömrəli Qərarı http://www.cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/1207/

14. Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri”

http://vergijurnali.az/upload/File/6-2014.pdf

59

15. Rasim Abutalıbov - “Xüsusi iqtisadi zonaların sosial-iqtisadi inkişafa təsiri”

http://www.qu.edu.az/downloads/articles/1072_970.pdf

16. http://bbu.edu.az/uploads/files/Audit/AUD%C4%B0T%20-%204%20-%202011.pdf

17. http://bbu.edu.az/uploads/files/Audit/AUD%C4%B0T%20-%201%20-%202014.pdf

18. http://bbu.edu.az/uploads/files/Audit/AUD%C4%B0T%20-%203%20-%202014.pdf

19. http://az.wikipedia.org/wiki/Azad_iqtisadi_zona

20. http://www.taxes.gov.az/modul.php?name=beynelxalq&news=28

21. http://en.wikipedia.org/wiki/Special_economic_zone

22. https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%B0%D1%8F_%D1

%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%8

1%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0

23. http://cyclowiki.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BE%D0%B1%D1%8B%D0%B5_%D1%8

D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%

D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%B2_%D0%A0%

D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8

24. http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_173553/

25. https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%84%D1%88%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%

B0%D1%8F_%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0

26. http://tr.wikipedia.org/wiki/Serbest_b%C3%B6lge

27. http://marmarateknokent.tubitak.gov.tr/sites/images/seb_kanun.pdf

28. http://tr.wikipedia.org/wiki/Serbest_liman

29. http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnhas%C4%B1r_ekonomik_b%C3%B6lge

30. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/cn/about_cn/laws_ved_cn/special_area_cn/

31. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/gb/about_gb/laws_ved_gb/special_area_gb/

32. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/us/about_us/laws_ved_us/special_area_us/

33. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/ua/about_ua/laws_ved_ua/special_area_ua/

34. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/ir/about_ir/laws_ved_ir/special_area_ir/

35. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/kz/about_kz/laws_ved_kz/special_area_kz/

36. http://www.centralasia-

biz.com/cabiz/kirgizstan/Nalogovaja/nalogi%20aktualno/nalog_svobod_ekon_zona.htm

37. http://www.customs.kg/index.php/ru/custzak/tamofacont/172-porprtvitr

38. http://www.kenesh.kg/Articles/2362-

Zakon_Kyrgyzskoj_Respubliki_O_svobodnyx_ekonomicheskix_zonax_v_Kyrgyzskoj_Respubli

ke.aspx

39. http://www.mfer.uz/ru/investments/special-economic-zones/

40. file:///C:/Users/samira.tagiyeva/Downloads/Doklad_SEZ%20(3).pdf

41. http://catalog.fmb.ru/georgia2011-10.shtml

42. http://rus-finans.com/svobodnie-ekonomicheskie-zoni/sez-moldovi.php

43. http://www.furtunalawyers.com/?p=158

44. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/tj/about_tj/laws_ved_tj/special_area_tj/

45. http://www.mehnat.tj/pdf_doc/21svobodnie_ekonom_zoni.pdf

46. http://www.ved.gov.ru/exportcountries/tm/about_tm/laws_ved_tm/special_area_tm/

47. http://www.trend.az/casia/turkmenistan/2164608.html

48. http://elibrary.bsu.az/kitablar/1046.pdf

49. http://www.almubadara-dubai.com/language/ru-

ru/biznes_v_oae/svobodnie_ekonomicheskie_zoni_oae.aspx

50. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Free_Trade_Zones_in_the_United_Arab_Emirates

51. http://www.emirat.ru/wiki/%D0%A1%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B

D%D1%8B%D0%B5_%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8

%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D

1%8B_%D0%B2_%D0%9E%D0%90%D0%AD

52. http://www.wepza.org/